En ane 4 


_TEYSMANNIA 


Dre 6 BOORSMEE 


met veler medewerking 


nnn nnn nnn nn 


ZES EN TWINTIGSTE DEEL 


Ee nnn nn nnn en 


(Met auteursrecht 15 verzekerd overeenkomstig de wet 
Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199). 


Lits re a Rs 
NEW YURs 
BOTANICAL 

Canvan. 


mms VUV UU UWV ne 


BATA VIA 
G. KOLFF & Co. 
1915, 


iN Ö 
ij 
ns Pes IN pe jj 
ú ranges 
d 3 
- 
9 * 
le + À 
A ‘ 8 En ms 
, LM kk e * 
ad ON h e 
. 4 
‚ ï 
ki ’ ä 
8 Kid 
Ln | ‚ee 
ie 1 kee rte Aline ikh j 


LisRARY 
NEW v URK 


INHOUD Bor anicat 


BAm ein 
van den 26°? Jaargang. 
OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 
Blz. 
H. J. Wigman, Sr., Verfraaiing onzer steden. . . . diet 1 
Dr. J. van Breda de Haan, Het ken van Landbóuw in de 
Bombay Presidency. . . » 10 
Dr. J. C. Koningsberger, Iets over het bladverlies bi altjdgroene bob 
men: … 18 
De HF Smit, ne besmêttelijke En BERBbid f in L Wet op 
de Veeartsenijkunde in Ned.-Indië (Vervolg) … ....... 37 
J. Olivier, Kinderen der wildernis . . .… MENE MET 
Dr. M. Kerbosch, De superioriteit van ber De Sbn ad IS 
Dr. A. Ranf, Korte Aanteekeningen over Kina VL . ...... 54 
ror Jensert, De groeistrepen op bamboe. . .. 6 AS 
P. E. Keuchenius, Over de physiologie van het zuigen van de groene 
sehildluis (Lecanium viride) bij Coffea. . . . .. et OD 
Dr. A. J. Ulteé, Caoutchoucharsen. . .… 7 
Dr. H. Gorter, Een van de oorzaken van heen in kwaliteit or 
Hevea-rubber.… . … Rt nn ode RI NED 
C. A. Backer, Javaansche vdenbterassen XI dean PEPE 
Dr. C. J. J. van Hall, Dry-farming. . . 99 
Dr. E. C.J. Mohr, Elementaire Geologie in het Buoe Ned. Indië 112 
Dr. W. Roepke, Sprinkhanenplagen. . . … sert 
S. Leefmans, De middelen tot bestrijding van Peetilderijke Een a 125 
Dr. K. W. Dammerman, Ziekte overbrengende insecten. . . . . . 137 
/ H.J. Wigman Jr, De cultuur van palmen. . . Saha C, 
D. J. G. van Setten, Iets over de cultuur van tenende facen 
BEADS MAREN ee mn Ke 14 ele en rt AE An CT 
P. E. Keuchenius, Entomologiese denise REE EAN EE en IE 
Beens van: Malt. Bry-tarming. (SIOD: > nn Dre 
De Ba storites, lets. over het sorteeren van fhe8 ad em 0 
WER se kobusta-koffie. …… … … p bt rar ER Pet vid 
LSL W. M. van Helten, Eenige nieuwe EE Hon Ee 211 
si M.J- Stibbe, Geselecteerd Pasoemah-zaad van Coffea Arabica op Paar 218 
EN Dr. EC. J. Mohr, Elementaire Geologie (Vervolg). Sein U be 
ga Pr. C.J. J. van Hall, Het oculeeren van cacao. . . . . « . « « 267 


Lul 
Le 


Bt 


Dr. A. Rant, De drogevlekkenziekte bij den aardappel op Java. 

Dr. H. J. Smit, De besmettelijke veeziekten genoemd in de wet op de 
veeartsenijkunde in Ned.-Indië > 

Dr. K. Gorter, Een viscosimeter voor de BEE, 

Dr. W. Roepke, Sprinkhanenplagen (Vervolg). 

‘Dr. A. J. Ultée, Een nieuwe cultuur: de Oliepalm. : 

Dr. P. J. S. Cramer, Het belang van den invoer van nieuwe culëtar 
planten. 

P. E. Keuchenius, Het En van EE gramang mier "Paasen 
longipes) tevens een kritiek. ë rde 

Dr. Ch. Bernard, Over eenige hannan 5 

Dr. Ch. Bernard, Over twee hulp-theerollers. 

Dr. J. van Breda de Haan, Kolonisatie op de Buiientezili 

Dr. C. J. J. van Hall, De variabiliteit in productie bij cacaoboomen. 

Dr. O. de Vries, Over het aantal paralle!perceelen bij veldproeven. 

A. J. Koens, Robusta-koffie-bereiding door de Inlandsche planters 

Dr. P. Wirth, lets over de djeroek-kweekerij „Baroe- Tegal”. f 

Dr. H. J. Smit, De besmettelijke veeziekten, genoemd in de wet op de 
Veeartsenlijkunde in Ned Indië (Vervolg). . E 

Dr. A. W. K. de Jong, Nieuwe tapresultaten bij Heten belen s 

Dr. K. W. Dammerman, Literatuur op het gebied van Dierkunde en 
Landbouwdierkunde, verschenen in Teysmannia van 1890 (DL. I) t t 
einde 1914 (DI. XXV). he ad 

H. J. Wigman Jr, Chrysanthemum. É 

A. J. Koens, Over kolonis tieproeven in de RER  Benkoelen. 

E. K. A. de Neve, Tappen op 16 omtrek. 

P. E. Keuchenius, Ziekten en plagen van de apperkutuar. in Ned. 
Indië . : Nh 

Dr. C. J. J. van Hall, Het vernietigen « van iv onein op zeeen en open 
plaatsen. 

M. B. Smits, B bijzonderheden van de ister ee Een 
Westkust. 

H. J. Wigman Sr. Wee onzer B 1. : 5 

Dr. W. Roepke, Ons standpunt in zake het see en ruien 
stuk voor de koffiecultuur, tevens een verweerschrift en een kritiek op 
de beschouwingen van den heer Keuchenius over hetzelfde onderwerp. 

E. Schimmel, Inkuilen van groenvoer. 

Dr. J. J. Smith, Misvormingen bij klappers. 

Dr. A. W. K. de Jong, Nieuwe tapresultaten bij EA brasilen 

E. K. A. de Neve, Is dubbeltap praktisch uitvoerbaar? . 

J. Olivier, Een verwaarloosd volksbelang. . 

Dr. W. Roepke, Sprinkhanenplagen (Slot). 


Ge 


III 
BOEKBESCHOUWINGEN. 


Dr. M. Kerkbosch, Mededeelingen over rubber No. III. . 
Rutherford’s, Planters’ notebook 6th ed. (1914). 
E. Helfferich, Die Niederl-Ind. Kulturbanken. 
Fr. Marshall Milligan, The cultivation of the Oita 
Dr. Z. Kamerling, Leerboek der plantkunde voor Ned.-Indië . 
Dr. M. J. Sirks, Indisch Natuuronderzoek 815 
Dr. C. J. J. van Hall, Cocoa. ' 
Schimmel u. Co, Bericht April 1915. . 
P. Advisse Desruisseaux: L’ ylang ylang. . 
Onze-koloniale landbouw : 
Dr. O. de Vries, Tabak. 
J. Sibinga Mulder, De ilerindueire op HEEN 
Dr. J. J. B. Deuss, De theecultuur. 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


Over afspoeling. 

Witte mieren in Melun 

„Red. rust” op de theeheesters. 

Albizzia in theetuinen 

Groene bemesting. à : 

Onder rubberverzamelaars in Zuid. hanen: 8 date 

Over den invloed van electrische bestraling en belichting op Den groei 
van cultuurplanten . 

Rutherford's Planters’ note DEAR 6tn ai (1914). 

De theezaadvlieg. . nl (U. ft 

Bemestingsproeven in Meenen In Bemestingsproeven, genomen te 
Malabar. : : 

Beknopt overzicht over Ais ende en van oe P. van rombutek: 

C. E. J. Lohmann en Dr. A. W. Nanninga. 

Over theezaadolie . 8 

de bestrijding der Re in Beier 

De cultuur van de oliepalm.. 8 _ 

lets over het gehalte aan steeltjes in diie 

Een theesoort uit Klein-Azië. 

Doornlooze Cactus. 

Zaadlooze pompelmoes . 

Middel tegen mieren àl 

Een schimmel ter Beannidine van Steen 5 

De vereenigbaarheid van insecticiden en fungiciden. 

Maté. 


184 
185 
186 
187 
188 
191 


195 
194 
232 


253 


236 
239 
242 
244 
245 
250 
251 
254 
255 
255 
255 
256 


bo DO 
ar 


IV 


Plantagerubber versus Hard Fine Para... …- … …« re 
Nieuwe infectieproeven met mozaiekziekte. . . . . … … … «… « 
Het 'omvallea vanrzaallingen.……. … sur ee 
Frisch houden van snijbloemen: … „4: ee re 
De. vomziekte vanhet stikerdiets JUS Ree GAS ERE 
Ontleding -van -caoutchouc door microben … „> aen 
Sprnkhanenplagen jin de Straits. 7... se 
Kunstmatige caoutchouc. 5 Et Nr: 
Wereldproductie en elanden van Tube EE 


„Cocoa” by Dr. van Hall . 

De Midddelbare Landbouwschool te hailaee! 

Bemestingsproeven bij tabak. 

Over aetherische oliën. 

Chemicaliën, bij de istiesbecendine : in gelriie. en Br, toepas 

Korte aanteekeningen over groenbemesters. 

De cassavemijt. BN 

De theecultuur in de Kaspische BEE van Perzië en in Omas 
Kaukasisch Rusland. 

Het sproeien van thee. . 

Bemesting van theegronden. 

Immuniteit tengevolge van Eron : 

De cultuur van Cananga odorata Hook. f. en de pérdiaike van ie 
ylang-ylang-olie . 

Theecongres met onsen. 

Wilde koffie in Angola. 

Resultaten, verkregen met So nElern in dek cunt en Eee 
ondernemingen. . … sne 

Ziekten en plagen der Cale in es Indië in 1014. 

Cirphis (Leucania) unipuncta in Amerika. . 5 k 

Insecticiden, welke Schweinfurter groen (Parijsch aren knn ver- 
vangen. Ek p 

Een goede halctone voor aeivlnders sen 

Bestrijdtng van slakrupsen in de thee 

Lamtoro ais schaduw. 

Cassave-oerets. : Er zeik 

Peper als middel tegen schadelijke dien. rd dl NE 

Aardrupsen. 

De toename van het eener in Ke ver. Staten - van N. Ameikd 
gedurende de laatste 60 jaren. 

Cacao-fermentatie 

Oculeeren van manggu’s. à 

Grondbewerking voor de Brikersistealfias. HEE middel van spriabenien 

Onze koloniale landbouw : 
Dr. O. de Vries, „Tabak” . À 
J. Sibinga Mulder, „De Suikerindustrie op RE 2e Bal - 


-V 


Bef} B. Deuss, -„De-Theecultuur” 2e.dr . 

Het ontijdig afsterven van peperranken I. 

Dynamiet bij den landbouw : 

Ziekten van Hevea in Ceylon. . . , 

Bliksemschade in de tropen . 

Onschadelijke parasieten. … . … Eens f 

Voorstel tot onderzoek van thee BRIE de EG erdee Úetens: 
mittelbuch”’. treedt: Ee 

Bemestingsproeven, genomen te Malabae IL. 

lets over het productievermogen van den Veen 5 

De door de vorst op de Pengalengansche hoogvlakte PAR 
schade. . Dee 

Over theezaadtuinen 

De ar op Java 

Sprinkhanen . 

Helopeltis antonii op BE Philippijnen. 

Voedsterplanten van Stauropus alternus Wik. (hileud Boedijk 

Invoer van de vijanden van een schadelijk onkruid. 

Succes met den invoer van een sluipvlieg tegen Se Sena 
van net suikerriet in Hawaii . 

Elaëis guineensis . 


, 


Blz. 
721 
(Ol 
792 
795 
195 
196 


197 
799 
S00 


801 
802 
802 
806 
806 
807 
807 


S0S 
805 


el PRN 


Het is thans 25 jaar geleden, dat de le aflevering van 
Teysmannia verscheen. Zij werd geopend met een korte le- 
vensschets van TEYsMANN, van de hand van Dr. M. TreuB. 

Wij meenen velen lezers een genoegen te doen door in dit 
eerste nummer van een nieuwe kwarteeuw een portret op te 
nemen van den buitengewonen man, wiens naam dit maand- 
schrift draagt, aan wiens doorzicht en geestkracht zooveel 
goeds te danken is. 

Tot retrospectieve beschouwingen over het tijdschrift zelf 
geeft zijn 25-jarig bestaan weinig aanleiding. Veel lotgeval- 
len heeft Teysmannia niet gehad, door het voor Indië zeker 
vermeldenswaardige feit, dat 21 jaar lang de redactie gevoerd 
is door één persoon, zij het ook gedurende een deel van dien 
tijd in samenwerking met één of meer anderen. Op het ka- 
rakter van het tijdschrift hebben die wisselingen geen invloed 
van beteekenis gehad, en ook na het aftreden van den Heer 
WiemaN wordt getracht, de zaak op den ouden voet voort 
te zetten. 

Wij achten het een voorrecht, den 26en Jaargang te kunnen 
openen met een verhandeling van den man, die bijna zoo 
lang als het tijdschrift bestaat redacteur was, en tevens een 
artikel te kunnen plaatsen van den eenigen der andere vroe- 
gere redacteuren, die thans in Indië vertoeft. Verder hebben 
wij, tot onze groote voldoening, verscheidene medewerkers 
bereid gevonden om bepaaldelijk voor deze aflevering een 
bijdrage af te staan.) „Met veler medewerking”, staat op het 
titelblad; dat dit geen phrase is, komt in dit nummer bij- 
zonder goed uit. 

REDACTIE 


1) Niet al hetgeen met deze bedoeling ingezonden werd, kon in dit dubbele 
nummer een plaats vinden. Een deel moest voor de volgende aflevering blij- 
ven liggen. De rubriek „Sprokkelingen’’ moest ditmaal wegens plaatsgebrek 
achterwege blijven. 


EN A A AA EA EL mn = - - Nd 


VERFRAAIING ONZER STEDEN. 


In het eerste nommer van den eersten jaargang van Teys- 
mannia begon ik een serie opstellen over „den aanleg en het 
onderhoud van tuinen en erven,’ waarvan er in dat jaar 
(1890) reeds acht verschenen. 

In den jaargang van 1895, dus nu twintig jaren geleden, 
schreef ik een paar opstellen over „verfraaiing onzer steden” 

Na dien tijd is er een begin gemaakt met de decentralisatie 
en hebben de inwoners eenig medezeggingschap gekregen in 
het regelen van gemeentezaken; daardoor mag men hopen 
dat ook aan het verfraaien meer zal gedaan worden. Behou- 
dens enkele uitzonderingen is het nog een braak veld. 

Hoe anders is zulks in andere streken, bijna iedere stad 
in Europa, Amerika en Australië heeft op dit gebied al heel 
wat gepraesteerd. 

Zoo heb ik hier voor mij liggen eenige mededeelingen over 
een bijeenkomst van verschillende burgemeesters in Cassel, 
een der mooiste steden van Duitschland, de oude hoofdplaats 
van het Keurvorstendom Hessen, thans van de Pruissische 
provincie van denzelfden naam. Jaren geleden heb ik daar 
genoten van de mooie ligging, den fraaien aanleg en de prach- 
tige beplanting. 

De Königsstrasse is 1600 M. lang en 19 M. breed en sluit 
aan de prachtige allee, die naar Wilhelmshöhe leidt; parallel 
hiermede loopt de Hohenzollernstrasse, waardoor men op de 
Fuldaplatz komt, die 324 M. lang en 161 M. breed is. Het 
terrein is op verschillende plaatsen zacht hellend, bij den 
aanleg is daar op meesterlijke wijze partij van getrokken. 

In deze mooie omgeving had een paar jaar geleden boven- 
genoemde reunie plaats. De burgemeester van Casstel opende 
de eerste bijeenkomst met een rede, waarin hij het groote 
belang van de verfraaiing der steden welsprekend bepleitte. 

Teysmannia, 1915. 1 


RAE 


Hij zeide o.a. „de eerste plicht der gemeentebesturen is, hunne 
woonplaats zoo mooi en aantrekkelijk te maken; dat iedere 
bezoeker er door getroffen wordt en onwillekeurig den wensch 
uit: hier zou ik willen wonen”. 

Waarom men hier nog weinig aan dit onderwerp gedaan 
heeft, die redenen zijn velerlei. Van een deel van het publiek 
is de smaak in deze niet bijzonder ontwikkeld, getuige de 
verwaarloosde erven, die men hier en daar nog altijd ziet. 
De gemeenten lijden verder voor een groot deel aan geldgebrek; 
ook de vernielzucht van onze jeugd, zelfs van ouderen, werkt 
remmend. Een dageliĳjksch voorbeeld daarvan zien we op erven, 
waarvan de huizen eenigen tijd ledig staan; alles wordt daar 
geplukt, meestal gaat dat vrij ruw toe: bloemen rukt men af 
en gooit ze een oogenblik later weer weg, kinderen stoeien 
in vakken met bloemen enz. enz. Ouders en onderwijzers 
zouden een nuttig werk doen door de aan hunne zorgen toe- 
vertrouwde kinderen wat meer eerbied voor de levende 
natuur in te prenten. Onze politie is niet in staat om deze 
vernielzucht tegen te gaan, daarvoor is meer europeesch toe- 
zicht noodig: de inlandsche oppas ziet er tegen op, de kinderen 
iets te verbieden, hij staat machteloos tegenover aankomende 
jongens, die hem zelfs bedreigen als hij zich wil laten gelden. 

Hoe komen de groote europeesche gemeenten aan de mid- 
delen om die gewenschte toestanden te scheppen? In sommige 
gemeenten zijn de belastingen hoog opgedreven, echter niet 
in alle, en bij een goed beheer zijn er nog andere middelen 
om er in te voorzien. 

Het is in hoofdzaak de aankoop van grond, die hen uit den 
nood heeft geholpen. 

Het volgende lijstje geeft een beeld van het grondbezit van 
eenige groote gemeenten in Duitschland, in vergelijking met 
het aantal inwoners; de lijst is groot, ik neem er maar een 
paar over, dat is voldoende. 


Breslau 512.000 inwoners heeft 6.718 H. A. 

Brandenburg 54.000 s 5 OHG BE 

Frankfurt a/M. 415.000 5 „j 6: 169 
st ij dafDier68000 3 5029 B 


Breslau gaf van 1880 tot 1908 meer dan 18 millioen gulden 


en 


voor den aankoop van grond uit, alles binnen de grenzen 
der gemeente, en nog 4 millioen voor terreinen om later 
weer te verkoopen. 

Alleen in 1910 kochten 73 Duitsche steden te samen ruim 
3830 H.A. grond, waarvan de helft binnen haar gebied en de 
rest in de nabijheid daarvan; zij besteedden daarvoor f 12,500 
per H. A. d. i. gemiddeld 1,25 per M?. De 5 gemeenten 
der Berlijnsche agglomeratie kochten van 1901 tot 1911 
8250 H.A. voor 210 millioen gulden, gemiddeld voor f 2,57 
per M°. 

De gemeenten trachten in de omgeving, al of niet binnen 
haar grenzen, bosch te krijgen of aan te leggen, teneinde den 
bewoners het genot en de voordeelen daarvan te verschaffen. 

De eigendom van grond en bosch is dikwijls een rijke 
bron van inkomsten; er zijn gemeenten, waar de opbrengst 
f 18— á f 24.— per hoofd bedraagt, in vele dorpen wordt 
een groot deel der uitgaven daardoor gedekt. 

Al deze cijfers verdwijnen in het niet, vergeleken met de 
winsten, die groote steden maken met het verkoopen van 
bouwterreinen. In 1911 maakte Dusseldorf hiermede eene 
winst van f 257.000; in Maagdenburg kocht de gemeente 56 
H. A. bouwterrein voor f 3,600.000, °/; daarvan verkocht zij 
voor f 15,600.000. 

De grondpolitiek is daar een afzonderlijke tak van dienst. 
Op plaatsen, waar de huishuren te hoog opgedreven worden, 
trachten de gemeenten den bouw van goedkoopere woningen te 
bevorderen. Om genoemd euvel te verhelpen volgt men ver- 
schillende wegen; het bouwterrein wordt onder zekere voor- 
waarden in erfpacht gegeven aan vereenigingen, die met een 
philantropisch doel werken afgestaan, of men bouwt zelf. 

De Lands Regeering steunt de grondpolitiek der gemeente, 
op allerlei manieren; ook helpt zij bij het aangaan van lee- 


ningen voor dit doel. 
Op deze wijze beschikt men ook over terreinen voor het 


aanleggen van parken, wandelwegen enz. enz. 

Zeer breede, goed aangelegde wegen, met aan beide kanten 
twee rijen flinke boomen, waaronder een behoorlijk pad voor 
wandelaars, dit alles strekt zeer tot verfraaiing. 


ie odd 


ek 


In de eerste plaats komt hierbij de keuze der boomen in 
aanmerking en die is hier dikwijls niet zoo eenvoudig. 

Wij hebben op Java verschillende gronden en klimaten ; 
de eene plaats heeft een veel hoogere temperatuur dan de 
andere, het verschil in regenvai is dikwijls aanzienlijk; met 
al deze factoren moet bij de keuze der boomen rekening ge- 
houden worden. Een boom, die te Batavia zeer geschikt is 
om in lanen geplant te worden, groeit misschien te Bandoeng 
minder goed enz. 

Wil men werkelijk gezoade, krachtige boomen hebben, dan 
is het noodig, ze van jongs af aan goed te behandelen. De 
gemeenten moeten zelf in het bezit zijn van kweekbedden, 
waar zij haar plantmateriaal kweeken, De jonge boompjes 
mogen niet te jong, noch te oud overgeplant worden; de beste 
tijd van planten is in ’t begin van den westmoesson, dan zijn 
zij tegen den drogen tijd goed aan de groei en kunnen dien 
wel doorstaan. Er moeten flinke plantkuilen gemaakt 
worden, b. v. van 3 vt. middellijn en evenzoo diep, waar 
noodig kan bij het planten wat mest door den grond gemengd 
worden. 

Een groote factor is het beschermen der jonge boompjes 
tegen vernielzucht. Zoo is het in streken, waar veel geiten 
zijn, uiterst lastig, de boompjes onbeschadigd te houden. Zij 
hebben ook als zij goed doorgroeien altijd zorg noodig. Rechte 
stammen zijn gewenscht; hoe mooi een boom ook staan kan, 
die geheel tot op den bodem vertakt is, in lanen is te lage 
vertakking meestal niet gewenscht, de boomen moeten daar 
opgesnoeid worden. 

Snoeit men te jong, dan groeit het stammetje niet voldoende 
in de dikte; saoeit men te oud, dan wordt het boompje niet 
zelden beschadigd. Het snoeien mag niet aan onwetenden 
overgelaten worden, het moet met overleg en zorg geschieden. 

Voortdurend moet op den groei der boomen gelet worden ; 
komen er ongewenschte takken, die b.v. in een verkeerde 
richting groeien, of vormt de boom twee toppen, dan moet 
er oordeelkundig gekapt worden. Voor het afsnijden van 
oudere takken gebruikt men een scherp mes, de wonde moet 
gaaf zijn; het is nuttig, de snijvlakte met koolteer te bedekken. 


on, Wen 


Bij slordig snoeien kunnen er rotte plekken in den stam komen, 
die den ondergang van den boom tengevolge hebben. 

Voor het geval de boomen niet welig doorgroeien, moet de 
oorzaak van dit verschijnsel nagegaan worden, soms is eene 
grondbewerking of bemesting voldoende, soms is drainage 
noodig euz. enz. 

Zooals ik boven zeide, moet de keuze der te planten boomen 
juist zijn. Wat de soort van boomen betreft, er zijn al zeer 
weinig menschen, die zeker weten, welke soort voor een be- 
paalde plaats de gewenschte is, dit moet plaatselijk nagegaan 
worden. Boomen, die ter plaatse of elders, waar klimaat en 
bodem nagenoeg hetzelfde zijn, goed groeien, verdienen altijd 
de voorkeur. Er zijn enkele, die nog al overal groeien, daar- 
onder behoort o.a. de djoehar, in de meeste gevallen is hij 
echter niet mooi en alleen aan te bevelen voor die weinige 
plaatsen, waar men met andere soorten weinig succes heeft 

De djoehar is een merkwaardige boom; hij wil bijna overal 
groeien, weinig svorten verdragen mishandeling, o. a. onoordeel- 
kundig snoeien, zoo goed als hij. Ik ken djoehars, waarvan de 
kruin jaarlijke tot dicht bij den stam afgekapt wordt en die 
zich van deze onheusche behandeling niet slechts in korten 
tijd herstellen, maar telkens een nieuwe, frisch groene dichte 
kruin vormen, Laat men de boomen daarentegen, zooals 
gewoonlijk geschiedt, geheel aan hun lot over, den worden zij 
spoedig leelijk. 

De djoehars hebben een slechte reputatie, dat zij namelijk 
een nadeeligen invloed hebben op de in de nabijheid staande 
cultuurgewassen. In jaargang 1899 van „Het Archief voor de 
Java-suikerindustrie’”, blz. 703, komt een onderzoek dienaan- 
gaande van den heer ARENDSEN Hein voor; er blijkt daaruit, 
dat de wortels van dezen boom tot op 18 M. en verder van 
den stam doorgedrongen waren en tot zoover hun nadeeligen 
invloed uitoefenden. Ook de klampis bezit deze slechte 
eigenschap in hooge mate; wortels van ruim 19 M. lengte 
zijn geen zeldzaamheid. 

Nog is het bekend, dat na het opruimen en afsterven van 
djoehar of klampisboomen, de grond, waarop zij stonden, en 
in de nabijheid daarvan nog lang onvruchtbaar blijft. 


EEE AN 


Er zijn heel wat mooiere boomen, zoo is b. v. de tamarinde 
zeker een der fraaiste boomen in de benedenlanden,. In de 
warme kustplaatsen als Batavia, Semarang en Soerabaja vindt 
men daarvan heerlijke lanen; als de wegen breed genoeg zijn 
en men kan van iederen kant een wandelpad maken, voldoet 
zij uitstekend. 

In wat hooger gelegen streken groeit de tamarinde niet overal 
even goed; zoo vindt men te Buitenzorg wel een enkelen mooien 
asemboom, die is echter zeldzaam, de meeste zien er treurig 
uit. Men is met deze boomsoort aan de warme, ietwat droge 
kuststreken gebonden. 

Een geschikte laanboom is de z.g. kanari, die verdraagt 
wat meer vocht en koelte; te Buitenzorg kunnen zij zeer 
mooi zijn. Ook in de kuststreken wil hij wel, als het maar 
niet te droog is; zoo zag ik bijzonder mooie lanen van dezen 
boom in Tjilatjap. 

Een ware kosmopoliet onder de laanboomen is de z.g. re- 
genboom, Pithecolobium saman. Ik zag hiervan prachtexem- 
plaren te Batavia en ook nog op eene hoogte van ruim 3000 vt. 
boven de zee. Op Ceylon treft men er overal lanen van aan, 
te beginnen te Colombo, te Kandy tot op meer dan 4000 vt. 
hoogte; daar staan de exemplaren echter minder forsch. 

De boom heeft op jeugdigen leeftijd een eigenaardigen groei ; 
met de naar alle kanten lange welig uitschietende takken 
weet men niet goed raad en het is noodzakelijk, den boom 
wat op te snoeien, anders wordt de vertakking te laag. 
In droge streken groeit hij iets minder wild, vooral in 
Midden-Java, niet ver van de spoorlijn in de Vorstenlanden 
ziet men er zeer mooie lanen van. Voor breede wegen, voor- 
al in droge streken, is het een zeer geschikte schaduwboom. 
Ook te Batavia en te Meester-Cornelis staan er fraaie exem- 
plaren van. 

De boomen moeten echter op een grooten afstand van el- 
kaar geplant worden, men kan daarvoor gerust meer dan 10 
M. nemen. 

Van den regenboom ontving ’s Lands Plantentuin in 1870 
eenige zaden uit Trinidad in Zuid-Amerika. Toen de zaadjes 
kiemden, konden we spoedig een paar plantjes uitplanten. 


AE A 2 


Daar zij onder den naam van Calliandra verzonden waren, en 
dit de naam is van niet zeer groote heesters, werden zij op 
3 à 4 M. van elkaar geplant. Te laat bleek het, dat deze 
afstand te gering was en de reuzenboomen met hunne takken 
door elkaar groeiden. 

Deze beide boomen staan nog altijd gezond en wel in de 
Leguminosen-afdeeling en al de over Java en den geheelen 
Archipel verspreide planten zijn middellijk of onmiddellijk 
van deze boomen afkomstig. 

Voor het goede onderhoud van wegen is donkere schaduw 
ongewenscht: bij vochtig weer drogen zij niet spoedig op 
en worden eerder stuk gereden. Onder de met het onder- 
houd der wegen belaste personen zijn er, die liever in het 
geheel geen schaduwboomen wenschen. Hier moet een mid- 
denweg gekozen worden; zware boomen met dichte kruinez, 
op vrij grooten afstand geplant, laten wat zonneschijn door 
om den bodem droog te maken, boomen met mindere dichte 
kruinen kunnen wat korter bij elkaar geplant worden. 

Ik moet er hier nogmaals op wijzen, dat voor iedere plaats 
die soort gekozen moet worden, die er goed groeit; wat 
voor de eene streek goed is, is dat lang niet altijd voor een 
andere. 

In de bovenlanden, waar de wegen meestal wat smaller 
zijn, is de damar bijzonder geschikt voor lanen. Te Bata- 
via groeit hij niet goed, daar hoeft men er niet aan te den- 
ken, damars te planten, te Buitenzorg gelukt het wel. Vroe- 
ger waren daar mooie damarlanen bij Batoetoelis; de meeste 
boomen werden door de kampongbewoners, zoo getapt — eigen- 
lijk was het ruw behakken met een golok — dat ze langza- 
merhand uitgestorven zijn. Als men per spoor van Buitenzorg 
naar Soekaboemi reist, ziet men langs verschillende smalle 
wegen met veel succes damars geplant. 

In hun jeugd hebben deze boomen — zulks is trouwens met 
de meeste andere soorten het geval — wat zorg noodig. Een 
stevige pagger moet er omheen en deze moet voortdurend 
onderhouden worden, anders ontstaan er openingen in, waar- 
door de geiten komen en de jonge boompjes vernielen. In 
streken, waar de bevolking veel geiten houdt, is het niet 


BE 


gemakkelijk, en vereischt het een voortdurend streng toezicht 
om de jonge boompjes te beschermen tegen vernieling. 

De verschillende Casuarina’s, tjemara’s, zijn ook wel 
geschikt voor de wegen. De meest geplante is wel tjemara 
laut, Casuarina equisetifolia, te Soerabaja en elders in den Oost- 
hoek treft men ze nog al aan, ook te Batavia ziet men ze wel. 

Laatstgenoemde boom is ver verspreid; overal langs de 
kusten in Zuid-Azië komt hij voor, Rumrparus bespreekt hem 
al, en noemt hem fluitboom, om het eigenaardige geluid 
dat de door de naalden strijkende wind veroorzaakt. 

Een der mooiste Casuariaa’s is C. swmatrana, afkomstig 
van de Padangsche bovenlanden. Heeft eerstgenoemde tje- 
mara een grauwgroene tint, de Sumatraansche heeft daarente- 
gen een heldere frischgroene kleur. Ik heb nooit een laan 
van laatstgenoemde gezien, mogelijk bestaat die wel in de 
Padangsche bovenlanden. Wel ziet men prachtexemplaren op 
de erven te Buitenzorg, worden zij echter ouder, dan zijn 
ze minder mooi, ze zijn dan wat jl. 

Ik zou hier nog tal van boomen, min of meer geschikt 
voor lanen, kunnen noemen; daar de keus toch plaatselijk 
moet geschieden, heeft zulks geen doel; nuttiger is het, de 
middelen aan te geven om gezonde, krachtige boomen te 
krijgen, want al te dikwijls ziet men dat er in dit opzicht 
wat aan hapert. 

Iedere gemeente zou een kweekerij moeten aanleggen om 
de benoodigde boomen te kweeken; zij zouden zich kunnen 
verstaan met de gewestelijke raden, die tegen betaling van 
een gedeelte der onkosten daaruit ook jonge boompjes kon- 
den krijgen voor de wegen buiten de gemeente. 

Op die kweekbedden worden de zaden der gewenschte 
boomsoorten gezaaid, en wat later op andere vakken over- 
geplant; hier mag de onderlinge afstand wel een voet zijn, 
want dan blijven ze staan tot ze aan den kant der wegen 
overgeplant worden. Plant men te klein over, dan duurt het 
wat lang voor zij groot genoeg zijn om onbeschermd ver- 
nielzucht van mensch of dier te trotseeren, wacht men even- 
wel tot zij te groot zijn, dan lijden zij dikwijls bij het over- 
planten; hier moet de ondervinding den weg wijzen. 


a, IG 


In het algemeen kan men zeggen, dat planten van een 
paar voet hoog geschikt zijn om buiten geplant te worden. 
De jonge boompjes hebben in de eerste paar jaren nog be- 
scherming noodig, een stevige bamboepagger is in de meeste 
gevallen daarvoor voldoende. 

De verdere zorg voor de laanboomen bestaat in het kwee- 
ken van rechte stammen; gewoonlijk is het voor dit doel 
voldoende, er een stevigen stok naast te plaatsen en het stam- 
metje daaraan te bevestigen. 

Ook het maken van flinke plautkuilen van minstens een 
paar voet diep en even zooveel diameter is gewenscht en om 
in het begin den groei te bevorderen, dient wat, liefst ver- 
gane mest, door den grond gemengd te worden. 

De beste tijd van uitplanten is in het begin van den west- 
moesson, de jonge boompjes kunnen dan behoorlijk beworteld 
zijn tegen den drogen tijd. 

De verdere zorg bestaat in het geregeld snoeien, en zoo 
noodig bemesten, waarover in eea volgend hoofdstuk gehan- 
delà zal worden. W. 


nnn nnen nee nnn nnn nen enn nen 


HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW IN DE 
BOMBAY PRESIDENCY. 


Het is zeker niet van belang ontbloot, ook kennis te ne- 
men van hetgeen elders, en wel speciaal in een tropisch land, 
van bestuurswege voor de inlandsche bevolking op landbouw- 
gebied gedaan wordt. 

Nu eenigen tijd geleden door den Directeur van Landbouw 
in de Bombay Presidency, den heer G. KEATINGE, in een 
beschrijving van de „Rural economy in the Bombay Deccan” 
een overzicht gegeven werd, van den arbeid van het depar- 
tement voor landbouw in de Deccan, meende ik, dat het wel 
interessant was, aan de hand van dit overzicht, eens na te 
gaan, hoe aldaar de landbouwbelangen worden behartigd. 

De z. g. Bombay Deccan, behoorende tot de Bombay Pre- 
sidency, waartoe zich de werkzaamheid van het Landbouw- 
departement in hoofdzaak bepaalt, omvat het centrale ge- 
deelte van de Deccan, uit 7 districten bestaande, onder direct 
Engelsch bestuur, en een zuidelijk gedeelte bestaande uit 
3 districten. Tusschen deze gedeelten in, liggen verschillende 
Native States die nog zelfbestuur hebben. 

De geheele oppervlakte beslaat ongeveer 39.500.000 acres 
of 22. 515.000 bouws, waarvan 28. 300.000 acres = 16.131.000 
bouws in cultuur zijn gebracht. 

Ter vergelijking kunne dienen, dat Java en Madoera tezamen 
een oppervlakte beslaan van ongeveer 18.530.000 bouws, waar- 
van, volgens raming, in geregelde cultuur zijn gebracht, wan- 
neer men de gereserveerde wildhoutbosschen mederekent, 
ongeveer 16.000 000 bouws, terwijl de rest, of 2.530.000 bouw, 
woeste gronden zijn. 

Er blijkt uit deze cijfers, dat in verhouding Java heel wat 
intensiever in cultuur is gebracht, maar, dit moge er direct 
bijgevoegd worden, de omstandigheden zijn hier veel gunstiger 
en de bevolkingsdichtheid veel grooter. 


zee Mt 


Ongeveer 83 pCt. van het in cultuur gebrachte gedeelte 
van de Deccan wordt jaarlijks met een of ander gewas beplant. 

In het zuidelijke gedeelte is de bodem over ’t algemeen 
rijker dan meer noordwaarts en daar, is de regenval ook 
grooter. 

Er is slechts betrekkelijk weinig geïrrigeerd land en het 
meerendeel is volslagen afhankelijk van een gunstigen regen- 
val voor het welslagen van den aanplant. 

Men tracht door putten te maken, het benoodigde besproei- 
ingswater te krijgen, maar dikwerf leent de terreingesteld- 
heid zich hiertoe niet, of wel zijn de kosten van het graven 
eener put en het onderhoud te zwaar voor den landbouwer. 
De regenval is dus wel de voornaamste factor bij den land- 
bouw en blijft deze uit, dan is bijna zeker hongersnood voor 
een groot deei der landbouwende bevolking het gevolg. 

Het zal duidelijk zijn, dat onder zulke omstandigheden de 
boschrijkdom van de Deccan te wenschen overlaat en het 
grootste deel van het land, dat niet ontgonnen werd, is dan ook 
met een kort gras of laag struikgewas bedekt, dat slechts 
spaarzaam voedsel oplevert voor de runderen, die men er in 
den drogen tijd heen drijft. 

Vergelijken wij verder de toestanden met die op Java, dan 
is ’t wel opvallend, dat een gezin gemiddeld 20 à 30 acres 
bezit, dus 12 — 18 bouw, en dit meest met behulp van één, 
soms van twee span ossen, kan cultiveeren zonder gehuurde 
of geleende werkkrachten. In het oostelijk gedeelte van den 
Deccan strekt zich het bezit zelfs tot 18 à 30 bouw uit. 

Per acre wordt gemiddeld geoogst 
aan Jowari !) 590 lb. ter waarde van f 14,50 


Bajrìi %) BO et 1, 5 ater EO 

graan AAS ezen ë seek richie, 

katoen OU ns d dri de 
f 65,90 


dus per bouw + f 115.— Rekent men hiervan de onkosten 
van zaad, bewerking en onderhoud af, dan blijft er ongeveer 
f 30.— winst per bouw over. 


1) Sorghum vulgare. 
2) Pennisetum typhoïideum. 


les 


De omstandigheden, waaronder gewerkt wordt, zijn ginds 
vrij wat ongunstiger voor den landbouwer dan hier te lande, 
ook op 't gebied van landbouw-crediet, vervoer enz. 

De heer GurreLinG die in 1906 Britsch-Indië bereisde, zegt 
over de Deccan in zijn rapport (Jaarboek van het Departe- 
ment van Landbouw 1906 pag 284. Een en ander aangaande 
de katoencultuur in Britsch-Indië): „De Deccanstreek is een 
zeer groote, vrijwel boomlooze hoogvlakte”, en verder: „De 
grond in Deccan verschilt sterk. Men treft er zoowel lichte 
en steenachtige zand- en zavelgronden, als vlakten van zwarte 
katoengronden — evenwel niet tot het beste type behoorend — 
aan. Deze laatste zijn soms, zooals in verschillende deelen van 
Khandesh, nogal diep, maar ook komt het veelvuldig voor, 
dat zij slechts als een dunne laag de onderliggende basaltmassa, 
die er hier en daar boven uit steekt, bedekken.” 

Maar zelfs zulk een bodem zou grooter vruchtbaarheid 
kunnen hebben, wanneer er maar water in voldoende mate 
beschikbaar was. Wij vermeldden reeds, dat de irrigatie na- 
genoeg niet van beteekenis is. De regenval is juist even 
voldoende voor den aanplant der gierst- en graangewassen 
en kan ook, wanneer hij normaal is, voor een katoenaanplant 
de benoodigde vochtigheid opleveren. Maar voor het slagen 
van de aanplantingen mag de regenval niet veel onder ’t 
gemiddelde dalen. 

Te Dhulia, in het meest noordelijke district gelegen, is de 
regenval gemiddeld 565 millimeter per jaar en als volgt 
verdeeld in 


Mei 2 millimeter. 
Juni 99 4 

Juli 146 5 
Augustus 101 8 
September 158 5 
October 28 


November- April 31 5 
Een droge voorbewerking der velden heeft meestal plaats 
in April en Mei en in Juni gaat dan ’t zaad in den grond. 
De katoen wordt meestal reeds tusschen de gierst uitgezaaid. 
Het zou ons te ver voeren, hier een verdere beschrijving 


18 


te geven van de omstandigheden, waaronder de inlander in 
de Deccan zijn landbouwbedrijf uitoefent. Maar over ’t alge- 
meen genomen heeft deze noch klimaat, noch bodem in zijn 
voordeel en ook lieten tot voor korten tijd de maatschappe- 
lijke toestanden veel te wenschen over. 

Wat ook wel eenig inzicht in den toestand kan geven, is 
het feit van 't algeheel ontbreken van Europeesche cultuur- 
ondernemingen in de Deccan. 

Echter reeds meer dan een eeuw geleden werd door de 
bewindvoerders der East India Company ingezien, dat verbe-, 
tering van het landbouwbedrijf gewenscht was. Maar als 
ware kooplieden zochten zij bij deze verhetering tevens hun 
eigen voordeel en het was daarom, dat sedert 1788 vooral de 
katoenteelt hun aandacht had. 

Tot 1850 werd nu eens met meer ijver, dan weder minder 
energiek getracht, de katoencultuur te verbeteren door invoer 
van Amerikaansche variëteiten. In 1840 werden o.a. drie 
Amerikaansche katoentelers naar de Deccan gebracht om in 
de cultuurwijze verbetering te brengen. Ook aan het plukken 
en de zuivering der katoen door machines werd aandacht 
gewijd. 

Meestentijds stonden al deze proeven onder het toezicht 
van de belasting-ambtenaren. Al was er weinig systeem in 
al deze pogingen tot opheffing der katoencultuur, zij heb- 
ben toch het resultaat gehad, dat de betere Amerikaansche 
variëteiten vrijwel algemeen werden aangeplant. 

In de jaren tusschen 1823 en 1882 werden voorts meerma- 
len pogingen aangewend om de zijde-cultuur ingang te doen 
vinden, met het resultaat, dat ’t bleek, dat weliswaar zijde 
kon geteeld worden, maar dat ’t finantieel resultaat gering was. 

Ook met tabak werden sinds 1865 herhaalde proeven geno- 
men door invoer van zaad van elders en getracht de waarde 
van het product door betere behandeling en fermentatie te 
verhoogen. Ook hier waren echter de resultaten weinig 
bemoedigend. 

In 1837 werd te Kaira en in 1841 te Heira een botanische 
tuin opgericht, die echter spoedig wederom verlaten werden. 
De eerste zou hoofdzakelijk dienen voor de teelt van medici- 


== Gi 


nale planten. De andere tuin heeft de verdienste geh ad van de 
aardappelenteelt in te voeren en enkele nieuwe rijstvariëteiten. 

In 1876 — 7 woedde er een hongersnood in de Deccan en 
een der voorstellen tot verbetering van den toestand was 
ook de oprichting van een Departement van Landbouw. Men 
besefte, dat er iets meer noodig was dan zoo te hooi en te 
gras een bevlieging om eens iets voor verbetering van den 
landbouw te doen. 

Het duurde echter nog tot 1883 voor een Landbouw De- 
vartement tet stand kwam, en toen was ’'t nog maar op zulk 
een bescheiden schaal, dat het voortbestaan niet opgewassen 
bleek tegen hen, die de meening verkondigden, dat ’t onmo- 
gelijk was, eenige verbetering in den inlandschen landbouw 
te brengen. Anderen meenden, dat dit wel mogelijk was, 
maar dat daartoe voldoende was, eenige ervaren Schotsche 
tuinlieden te doen uitkomen. 

Met dat al zakte de animo voor ’t landbouwdepartement 
en werden den Directeur allerlei andere werkzaamheden op- 
gedragen, terwijl hij ongeveer de eenige functionaris was van 
het departement, 

Een nieuwe hongersnood in 1899 — 1900 was noodig om 
te doen inzien, dat men de zaak anders moest aanpakken, 
wilde men eenig resultaat verkrijgen. In 1905 kwam een nieuwe 
organisatie tot stand, de Directeur werd ontheven van zijn 
nevenbetrekkingen en de noodige gelden voor personeel enz. 


toegestaan. 
In den loop der jaren heeft dit nieuwe departement van 


landbouw zich verder geconsolideerd en ontwikkeld, zoodat 
na een ongeveer tienjarig bestaan dit ker thans als 
volgt is samengesteld. 

Aan het hoofd staat een Directeur, ter zijde gestaan door 
twee adjunct-directeuren. Te Poona, de hoofdzetel van het 
Departement van Landbouw, is een landbouwschool en een 
instituut voor onderzoekingen op landbouwgebied, waaraan 
een landbouwscheikundige, een botanist voor technisch-bota- 
nische zaken en een landbouwleeraar verbonden zijn. Deze 
ambtenaren strekken hun werkzaamheden uit over geheel 
de Bombay Presidency. 


EN REE 


De landbouwschoöl en het landbouwinstituut te Poona 
vormen het centrale punt van het departement. Aan de 
school wordt een drie-jarige cursus gegeven in wetenschap- 
pelijke en practische landbouwkennis, zij, die in een eindexa- 
men slagen, krijgen een diploma en het recht om een bepaalden 
titel te voeren. Voorts is er nog een cursus in de praktijk 
die slechts één jaar duurt. Deze school kan zoowel door 
europeanen als door inlanders bezocht worden. 

Voor zoons van inlandsche landbouwers is te Poona eea 
inlandsehe landbouwschool opgericht met internaat, waar 
een tweejarige cursus in ’t practische landbouwbedrijf wordt 
gegeven en tevens bet onderwezene op de lagere inlandsche 
scholen wordt bijgehouden en uitgebreid. Het plan bestaat 
nog twee vaa dergelijke scholen op te richten. 

Voorts worden voor landbouwers op de verschillende land- 
bouwstations, waarover zoo dadelijk meer, korte leergangen 
gegeven over speciale onderwerpen zooals veehouding, suiker- 
riet-cultuur, het maken van grove suiker (inlandsche) en 
zaad-selectie. 

Behalve de centrale instelling te Poona zijn er op verschil- 
lende andere plaatsen dertien landbouw-stations en nog 
verschillende hulp-stations, waar proeven genomen worden 
en die voorts dienen als demonstratie-velden en centra zijn 
voor verstrekking van zaden, meststoffen en werktuigen. 
Ook kunnen de inlandsche landbouwers aan deze landbouw- 
stations raad en voorlichting verkrijgen. 

Tot het landbouwdepartement behooren voorts vier land- 
bouw-inspecteurs met een staf van assistenten, die onder 
meer practische demonstraties houden van verbeteringen in 
het landbouwbedrijf. 

Voor entomologische en mycologische onderzoekingen zijn 
speciale ambtenaren aangesteld, eveneens voor bevordering 
van de katoencultuur en graanteelt. 

Twee botanische tuinen bieden de gelegenheid om planten 
van elders in te voeren en te bestudeeren en aldaar wordt 
tevens ’t noodige gedaan voor zaadselectie en tuinbouw. 

Een landbouw-ingenieur is aangesteld, die adviezen geeft 
over landbouwwerktuigen en hulp verleent bij den aankoop. 


’ 


se 


Door zijn bemiddeling zijn reeds verscheidene motoren opge- 
steld om water op te pompen voor besproeïing of om suikerriet 
te persen. In Gujarat zijn acht ploegen bezig, putten te boren, 
waardoor jaarlijks ongeveer 120 bouw meer worden bevloeid. 

In Bombay is een school voor inlandsche veeartsen. Onder 
den burgerlijken veeartsenijkundigen dienst ressorteeren veer- 
tig apotheken, waar geneesmiddelen verstrekt worden, voorts 
een staf van ambtenaren ter bestrijding van besmettelijke 
veeziekten, een hoeve voor het fokken van dekstieren en 
veertig dekhengsten. 

De eerste jaren na de oprichting van het landbouwdepar- 
tement moesten noodzakelijkerwijze gebruikt worden voor de 
organisatie; uit den aard der zaak kan dus de invloed van het 
nieuwe departement nog weinig merkbaar zijn. 

Toch zijn er thans reeds enkele zaken, die vermelding waard 
zijn, zoo het gebruik van ijzeren ploegen, die thans veel gevraagd 
worden. Voorts is men er toe overgegaan, boengkil (katjang) 
en zwavelzure ammonia bij de suikerrietteelt te gebruiken 
en is ook de bereiding der suiker zeer verbeterd en het product 
in waarde gestegen. 

De toepassing van groene bemesting werd met succes gede- 
monstreerd. 

Op groote schaal werd zaad van uitheemsche aardnoten 
ingevoerd, met het gevolg dat, terwijl in 1902 de hiermede 
beplante oppervlakte 33,600 bw. bedroeg, deze reeds in 1909 
verdubbeld was, terwijl de export in deze jaren toenam van 
3600 ton tot 32.148 ton. 

Vooral aan de katoencultuur werd veel aandacht besteed 
en betere variëteiten ingevoerd met veel succes, zoodat de 
vraag naar goed zaad steeds toeneemt. 

Het is vooral de practijk van het landbouwbedrijf, die thans 
in de eerste plaats de aandacht vraagt van het nieuwe 
Landbouwdepartement, maar de schrijver, aan wien de vooraf- 
gaande mededeelingen werden ontleend, wijst er met nadruk 
op, dat ook de economische zijde niet veronachtzaamd mag 
worden. Naast den invoer en de teelt van andere gewassen, 
moet ook de prijswaardigheid. en het afzetgebied worden 
nagegaan. Zoo ook is het niet voldoende, b.v. ijzeren ploegen 


Ero Dn 


in te voeren, maar moet tevens voor een gelegenheid tot 
herstelling gezorgd worden. 

Het Laadbouwdepartement en zijne organisatie in de Deccan 
is dan ook nog in zijn begin, dat blijkt ook wel uit de fondsen, 
waarover het beschikt die jaarlijks ongeveer f 504.000 bedragen. 

Er wordt echter voor de toekomst veel heil verwacht van 
de oud-leerlingen van de landbouwschool, waarvan in 1914 
reeds eeu veertig-tal met het einddiploma de inrichting had- 
den verlaten en bij het Departement geplaatst waren. 

Tot slot wijst de heer KerArinGe er nog op, dat het vooral 
van de toewijding en kennis dezer menschen zal afhangen, 
of het landbouwdepartement een succes zal zijn en het in 
het bestaan en de belangen van den inlandschen landbouwer 
de plaats zal innemen, die het is toegedacht. 

In het voorgaande is zeer in ’t kort weergegeven hetgeen 
door den heer KEATINGE in zijn belangwekkende beschrijving 
van landbouwtoestanden in de Deccan over het landbouw- 
departement wordt medegedeeld. Tot vergelijking met de toe- 
standen hier te lande zou een uitvoeriger beschrijving noodig 
zijm van land en volk, die zoo zeer verschillen van hetgeen 
men op Java aantreft, Ik heb gemeend, mij daarvan te moeten 
onthouden. Wel kan ik hier nog mededeelen, dat ik ’t voor- 
recht had, ongeveer een jaar geleden, den heer KerArINGE te 
vergezellen op een rondreis hier te lande en dat meermalen het 
aanschouwen der sawahs en irrigatiewerken hem deed op- 
merken, dat wellicht in vele opzichten, waar het de verbetering 
van. den inlandschen landbouw betrof, men hier te lande en 
in de Bombay Presidency voor dezelfde vraagstukken staat, 
maar dat men hier, tenminste op Java, niet te rekenen had met 
tegenvallers door droogte, die soms on verwachts‘alle pogingen 
tot verbetering verijdelde, hongersnood ten gevolge had en 
de zucht tot vooruitgang bij den inlandschen landbouwer tot 
het. nulpunt en daaronder deed dalen. 


J. VAN BREDA 'DE HAAN. 


Lo 


Teysmannia, 1915. 


nnn nn nne nn ss nn sn nn ne nen ee se sne nn se en see eee ee ee ne se a se dee ee nen en nn 


IETS OVER HET BLADVERLIES BĲ ALTIJD 
GROENE BOOMEN. 


Het meerendeel der tropische boomsoorter draagt gedurende 
het geheele jaar een meer of minder rijk gebladerte; slechts 
een gering aantal staat nu en dan geheel kaal, zooals de 
djati en de ketapsng, hetzij met nagenoeg gelijke, 
hetzij met geheel ongelijke intervallen. 

Bij de altijd loofdragende boomen zijn, wat vorming van 
nieuw gebladerte betreft, twee verschillende typen te onder- 
scheiden, nl: lo. plotselinge uitloop: één- of meermalen per 
jaar; 26. geleidelijke vorming van nieuw loof gedurende het 
geheele jaar. Als voorbeeld van het eerste type noem ik 
hier de mangga, bij welke tevens valt op te merken, dat 
de rustperioden ongemeen verschillend van duur kunnen zijn ; 
voorbeelden van het tweede kan ieder dagelijks in zijn 
omgeving waarnemen, 

Minder scherp omlijnd dan de bladvorming, doet zich bij 
de altijd-groene boomen het bladverlies aan ons voor ; zelfs bij 
de soorten, die nieuw loof vormen volgens het eerste type, 
heeft in den regel geen bijzonder sterke afval plaats omstreeks 
de perioden van uitloop, terwijl die van het tweede type 
veelal den indruk maken, alsof zij ook in dit opzicht ge- 
durende het geheele jaar onafgebroken in denzelfden toestand 
verkeeren. Hebben zij eenmaal een bepaalden leeftijd en 
een bepaalde grootte bereikt, dan ziet men feitelijk niet 
meer, dat er iets gebeurt: de omvang van den kruin neemt 
dikwijls niet veel meer toe, bladvorming en bladafval gaan 
steeds op dezelfde wijze voort. Men neemt waar, dat er 
een zekere omzet aan gebladerte plaats heeft, maar van den 
omvang daarvan is het uiterst moeilijk, zich eene voorstelling 
te maken. 

Ten einde dienaangaande eenige gegevens te verkrijgen, 


Es fran 


heb ik in de eerste helft van 1912 eenige hoogsteen voudige 
waarnemingen gedaan aan een boom, die zich door standplaats, 
alsmede door de gemakkelijke herkenbaarheid en de nogal 
aanzienlijke grootte der bladeren bijzonder daartoe leende. 
Jammer genoeg, was het geen op Java inheemsche boom, 
maar een, die op de Philippijnen thuis behoort. Zijn flinke 
groei, gezond voorkomen en krachtige habitus mochten echter 
doen onderstellen, dat de levensomstandigheden hier niet in 
belangrijke mate van die van zijn vaderland afweken. 

Het was een exemplaar van Diospyros discolor WrLp., van 
welke boomsoort eene afbeelding is te vinden in den jaargang 
1908 van dit tijdschrift, met een korte beschrijving van de 
hand van den Heer H.J. Wicman. Sr. Het afgebeelde (vrouwe- 
lijke) exemplaar was destijds 80 jaar oud; van het door mij 
waargenomen (mannelijke) exemplaar is de leeftijd niet bekend, - 
maar ik taxeerde dien in 1912 op ongeveer 25 jaar. De boom- 
„soort is in de tuinen te Buitenzorg niet zeldzaam en wordt 
door de inlanders met den naam biesboelaangeduid. De fraaie, 
roodfluweelachtige vruchten, die aan reusachtige perziken doen 
denken, rieken vrij onaangenaam, maar zijn zeer goed te eten 
en hebben een smaak, die den indruk geeft, alsof pisang en 
aardbeien waren dooreengemengd., Deze vruchten worden hier 
wel met den naam mabolo bestempeld, 

Het bedoelde exemplaar stond tamelijk vrij op het voorerf 
mijner toenmalige woning, terwijl verwarring der bladeren 
met die van naburige boomen vrijwel uitgesloten was, Dies 
droeg ik op zekeren morgen mijn tuinjongen op, elken morgen 
in de vroegte en elken middag tegen zes uur de afgevallen 
blaren aan een puntig stukje bamboe op te prikken en in te 
leveren, Ze werden dan door een anderen bediende geteld, 
waarbij natuurlijk op beide heeren de noodige contrôle werd 
uitgeoefend. Dit is volgehouden van 20 Januari tot 16 Juli, 
dus vrij precies een half jaar, Door verhuizing moest ik toen 
de zaak afbreken, Er mogen uit de verkregen cijfers niet de 
minste algemeene gevolgtrekkingen worden gemaakt, muar 
toch leek het mij wel der moeite waard, ze niet geheel te 
begraven, vooral omdat ze eenige waarde verkrijgen bij verge- 
lijking met de waarnemingen betreffende regenval, zonneschijn 


Gn ee 


en vochtigheid van de lucht, die op hetzelfde tijdperk betrek- 
king hebben. 

Laat ik vooraf nog mededeelen, dat ook geregeld wegingen 
plaats hadden, waarbij het gemiddelde gewicht van een pas 
afgevallen, niet door regen bevochtigd blad bleek te zijn 2,4 
gram. Opmerking verdient ook, dat een aanzienlijk percent 
der verzamelde blaren volstrekt niet het voorkomen hadden 
van afgeleefde, verder onbruikbare organen. Men zou zoo op 
het oog zeggen, dat ze nog best eenigen tijd dienst hadden 
kunnen doen en dat hier door de rijke tropische natuur tame= 
lijk kwistig met het materiaal wordt omgesprongen. 

Het hier volgende staatje geeft een algemeen overzicht 
van het verkregen resultaat, waarbij echter moet worden 
bedacht, dat de eijfers voor Januari en Juli slechts op waar- 
nemingen over resp. één derde gedeelte en de helft der maand 
berusten. 


Gemiddeld 
aantal bladeren - : Gewicht 
Maand. en pent reta: 2 OLEN Sd 
| 6 uur 6 uur{ per in K. G., 
voorm. nam. jetmaa) 
Januari - 66 «| 68 134 —. — 
Februari — 78 88 | 166 4.829 11.6 
Maart 63 | 81 | 144 4476 10.75 
April 167 170 | 337 10.117 24.8 
Mei | 133 | 143 | 276 8.569 20.6 
Juni 103 | 80 | 183 5,488 12.7 
Juli .|- 85 115 200 —- — 


Uit dit overzicht blijkt in de eerste plaats, dat gedurende 
de daghelft van het etmaal het bladverlies grooter was dan 
gedurende de nachtelijke helft, met uitzondering van de 
maand Juni. 

In de tweede plaats ziet men een plotseling maximum in 


Ts, 


April, gevolgd door een hoog cijfer in Mei, dat in Juni weder 
daalt. Men denkt hier natuurlijk dadelijk aan inwendige 
oorzaken, bijv. aan een zekere periodiciteit in den bladafval, 
maar, zooals wij straks zullen zien, doet vergelijking met de 
atmosferische factoren, die in die maximum-periode een 
toevallige coïncidentie vertoonen, in dit geval twijfel aan 
het bestaan van die oorzaken rijzen. 

In de derde plaats blijkt, dat het gewicht aan bladverlies 
inderdaad niet gering is. Berekend ep een geheel jaar, komt 
men voor dezen enkelen boom van minder dan midelbare 
grootte op weinig minder dan 200 Kilogram. | 

Met etmaal is in dit staatje bedoeld het tijdsverloop van 
middernacht tot middernacht. Dit valt echter niet volkomen 
samen met het physiologisch etmaal ten aanzien der atmos- 
ferische invloeden. Voor Buitenzorg mag men wel aannemen, 
dat de dagelijksche cyclus eenige uren later begint, bijv. 
tusschen 3 en 5 uur in den morgen. Buien, in den loop 
van den vorigen dag opgekomen, zijn dan geheel uitgewerkt, 
de lucht heldert — zoo dat al niet eerder is geschied—geheel 
of gedeeltelijk op en er ontstaat dan een, voor elk etmaal 
tamelijk gelijke toestand van rust, die straks door de werking 
der zonnewarmte en andere factoren ‘weder zal worden ver- 
broken. Het is met: dit’ etmaal van vroegen morgen tot 
vroegen morgen, dat. wij hier vooral rekening moeten houden. 
Op de etmaal-cijfers van bovenstaand overzicht heeft dit na- 
tuurlijk geen invloed van beteekenis, wèl op de hieronder 
volgende opgaven van den minimum-en maximumbladafval per 
etmaal, die in verband met het bovenstaande berekend zijn 
naar hetgeen verzameld werd des avonds en op den daarop 
volgenden morgen, waarbij dan wordt aangenomen, dat het- 
geen tusschen den zeer vroegen morgen en 6—7 uur ge- 
schiedt, van ondergeschikt belang is en nog bij het verloopen 
etmaal kan worden gerekend. Wij vinden dan: 


per etmaal. 
MAAND. 
Minimum Maximum 

Januari 98 267 
Februari 85 326 
Maart 45 306 
April 167 549 
Mei 134 550 
Juni 32 549 
Juli 42 886 


Vergelijkt men nu de volledige cijfers met de meteorologi- 
sche gegevens over denzelfden tijd, dan vindt men in de 
eerste plaats daardoor het bekende verschijnsel bevestigd, 
dat zware regenbuien, die in den regel met hevige windvlagen 
gepaard gaan, een groot bladverlies veroorzaken. Doch daar- 
naast rijst het vermoeden, dat het vochtigheidsgehalte van 
de lucht en de duur van den zonneschijn op den bladafval 
van veel grooter invloed zijn dan de bedoelde, slechts nu en 
dan werkende, mechanische krachten. En wel in dien zin, dat 
een verhoogde transpiratie de bladeren geweldig schijnt aan te 
pakken en ze in grooten getale buiten verdere functie stelt, 
m.a.w. doet afvallen of althans daaraan zóó nabij brengt, 
dat het geringste stootje voldoende is om ze te doen loslaten. 
Aan den anderen kant schijnt het, dat een hoog vochtig- 
heidsgehalte der lucht, gepaard aan geringen zonnesc hijn, het 
verband tusschen blad en boom in aanzienlijk mindere mate 
aantast. Elke maand levert levensverschijnselen op, die op 
het bovenstaande wijzen. 

Zoo wordt het maximum van Januari bereikt na vier dagen 
van veel zonneschijn (7—9 uur) en bijzonder droge lucht 
(minimum resp. 57, 50, 50 en 52%). Op deze vier dagen vol- 
gen er drie met minder dan één uur zonneschijn, zeer weinig 
regen en hoog vochtigheidsgehalte (minimum resp. 80, 78, 


ie OE 


en 73%). Een daarop volgende, hevige regenval van ruim 70 
m. m. kost den boom slechts 210 blaren, waaruit men geneigd 
zou zijn op te maken, dat er in die drie dagen na het maximum- 
etmaal weinig blaren tot afvallen zijn voorbereid. 

Februari 1912 was een zeer regenachtige en vochtige maand. 
De betrekkelijk geringe hoeveelheid gevallen water (298 m. m.) 
was over niet minder dan 26 dagen verdeeld en het vochtig- 
heidsgehalte der lucht daalde slechts een paar maal even 
beneden 60%; gemiddeld was het op den middag 68%. De 
gemiddelde duur van den zonneschijn was 4 uur 31 minuten. 
Er was slechts één dag van 7 uur zonneschijn en deze bracht 
den grootsten bladafval. De overige dagen van een bladafval, 
die ver boven het gemiddelde van 166 ging, waren, met resp. 
298, 279 en 257 blaren, eveneens dagen van meer dan 6 uur 
zonneschijn. 

De drie dagen van geringsten bladafval (resp. 99, 89 en 85 
blaren) hadden een zonneschijn van resp. 2u. 52 min. 1 u. 26 
min. en 2 u. 45 min. 

Bovenstaande cijfers voor Februari, alsmede die van Maart, 
lijken mij vooral van beteekenis betreffende den invloed van 
zonneschijn, omdat de factoren regenval en vochtigheidsgehalte 
der lucht gedurende deze maand aan weinig schommelingen 
onderhevig waren. 

Maart had slechts twee regenvrije etmalen en was derhalve 
nog regenachtiger dan Februari. Ook de gemiddelde voch- 
tigheid was weinig minder, namelijk 77%; de zonneschijn 
wees eveneens eenzelfde gemiddelde aan (4 uur, 88 min.) De 
gemiddelde bladafval was iets geringer dan in Februari en over 
het algemeen nog gelijkmatiger, Groote bladafval van 306, 
227 en 215 stuks had plaats in etmalen van resp. 6 u. 34 min, 
7 u. 40 min. en 7 u. 12 min. zonneschijn. Daarentegen gaf een 
dag van bijna 9 uur zonneschijn slechts 184 blaren. 

In de maand April was het met de weersgesteldheid „hollen 
of stilstaan”, Aan den éénen kant 18 regendagen met 423 
m. m. regen, dus per regendag ruim 23 m. m., aan den an- 
deren kant 12 dagen van meer dan 8 uur zonneschijn, en een 
maandgemiddelde van 6 uur 43 minuten, een bedrag, dat slechts 
in Augustus en September van dat jaar met eenige weinige 


== Bf en 


minuten is overtroffen. De bladafval wijst een gemiddelde 
aan van 337 blaren en wij zijn weder geneigd, verband te zoeken 
tusschen dit bijzonder hooge cijfer en de sterke verdamping, die 
door den krachtigen zonneschijn wordt veroorzaakt en door 
den veelvuldigen regenval wordt mogelijk gemaakt. De blad- 
afval wordt het aanzienlijkst in de tweede helft der maand, 
waarin op il achtereenvolgende dagen het vochtigheidsge- 
halte der lucht in de vroege namiddaguren beneden 60 %, één- 
maal zelfs tot 45%, daalt. De maximum-afval van 549 blaren 
valt na een dag van 10 u 7 min. zonneschijn, den zonnigsten dag 
der maand, terwijl het gemiddelde voor de 11, zooeven bedoelde, 
abnormaal droge dagen niet minder dan 423 bedraagt. Midden 
in deze periode valt een zware regenbui van 47 m.m., maar 
de mechanische kracht daarvan valt niet bijzonder op tegen- 
over den invloed der droogte, daar het etmaal van die bui 
448 blaren aangeeft. Toch is dit getal nog aanzienlijk meer 
dan hetgeen werd geteld na een bui van ruim 100’m.m. 
op den derden der maand (361 blaren), welke bui gevallen is 
na het gelijkmatige, vochtige en niet zeer zonnige einde van 
Maart en twee overeenkomstige etmalen in het begin van April. 

De maand Mei zet zich in met een regenval van ruim 
68 m.m. op den eersten, die den boom op 550 bladeren komt 
te staan. Na dit wilde begin verloopt de. weersgesteldheid 
tamelijk regelmatig en hetzelfde kan gezegd worden van den 
bladafval, die verder niet hooger meer komt dan 335. Er 
zijn 9 dagen van een bladafval van meer dan 300, waarvan 
er vier gekenmerkt zijn door een langdurigen zonneschijn 
en vijf door een flinken regenval, maar de schommelingen 
rondom het gemiddelde van 276 zijn zóó gering, dat deze 
maand eigenlijk geenerlei aanwijzingen geeft. Opmerkelijk 
is echter, dat het, geheel uit den band springende, minimum 
van 134 juist weder samenvalt met den minimum-zonneschijn 
van slechts 40 minuten (maandgemiddelde 5 uur 57 minuten). 

Juni is bijzonder rijk aan regen (553 m.m.)en-vochtgehalte 
(71%) geweest, terwijl de gemiddelde zonneschijn slechts 
4 uur 58 minuten bedroeg. De gemiddelde bladafval bedroeg 
slechts ?/,- van dien in Mei en iets meer dan de helft van 
dien in April. Twee zware buien op 2 en 4 Juni worden 


== dj 


gevolgd door den zonnigsten dag (8 u. 37 min.), die 329 
blaren doet vallen, terwijl de daarop volgende dag, met 5 u. 
30 min. zonneschijn-en een kleine regenbui inden namiddag 
het maximum van 849 blaren geeft. Het naastvolgende aantal 
van 827 wordt bereikt na drie droge dagen (min. resp. 54, 
56 en 579%) met meer dan 7 uur zonneschijn. 

De tweede helft der maand was zóó vochtig, dat het ge- 
halte slechts éénmaal voor een oogenblik beneden 60 °% daal- 
de, terwijl de zonneschijn over het algemeen gering was en 
slechts op twee dagen boven het gemiddelde kwam. De 
bladafval wordt aanzienlijk kleiner en bereikt op den 2âsten 
het minimum van 32. Op de volgende dagen was hij 52,82, 80 
en 65, dus beneden de helft van het gemiddelde. 

Voor Juli loopen de waarnemingen slechts over 16 dagen. 
De cijfers ondergaan bovendien sterk den invloed van een 
stortvloed van. water (101 m. m.), vergezeld van zwaren wind, 
op den 14den, die het recordeiĳfer van 886 blaren van den 
boom verwijderde. Aan dien zwaren regenval gingen twee 
zeer zonnige dagen (7 u. 42 min. en 8 u. 11 min) vooraf. 

Overigens bracht de eerste helft van Juli nog twee regen- 
buien van gelijk langen duur (van den vroegen namiddag 
tot laat in den nacht) en gelijke sterkte (40 m.m.), waarvan 
de ééne, na 4 uur zonneschijn, den boom 492 blaren kostte, de 
tweede, na slechts 4 minuten zonneschijn, niet meer dan 88. 

Zooals hierboven reeds werd opgemerkt, zou het voorbarig 
ziju, uit de verrichte waarnemingen, die ik tot mijn leed- 
wezen niet verder heb kunnen voortzetten, eenige algemeene 
gevolgtrekkingen te maken. Hoogstens is er plaats voor de 
reeds uitgesproken vermoedens. Brengt men in een eenvou- 
dige graphiek het volgende staatje in beeld, waarin de ge- 
middelde zonneschijn over het waargenomen tijdperk in 
decimalen, het gemiddelde aantal van den bladafval in 40- 
tallen van blaren (beide afgerond) is aangegeven, dan ver- 
tconen beide lijnen inderdaad een opvallende overeenkomst in 


ES 


MAAND. Zonneschijn. | Bladafval. 
Januari 3.80 3.30 
Februari 4,50 4,10 
Maart 4,65 4.60 
April | 6.70 8.40 
Mei 6.00 7.00 
Juni 5.00 4.50 
Juli | 5.10 5.00 


verloop. Deze overeenkomst wordt nog grooter, wanneer men 
ook het verschil in gemiddeld vochtigheidsgehalte, dat voor 
de verschillende maanden resp. 75, 79, 77, 74, 73, 77 en 75% 
bedroeg, in den aangegeven zin in aanmerking brengt. 

J.C. K. 


ree vee 


DE BESMETTELIJKE VEEZIEKTEN, GENOEMD IN DE 
WET OP DE VEEARTSENIJKUNDE IN NED.-INDIE. 


DOOR 
H.J. SmIT. 


(Vervolg). 


DOURINE OF BOOSAARPIGE DEKZIEKTE. 


De naam boosaardige dekziekte verraadt ons reeds twee 
kenmerken van deze aandoening, n.l. dat zij met het dekken 
in verband staat en dat zij een boosaardig karakter draagt. 
Ook hier weer is de oorzaak een trypanosoom, die in alle 
opzichten op de surra-parasiet gelijkt, behoudens enkele 
kleine afwijkingen in vorm en structuur, die er aan zijn waar - 
te nemen. 

Het is een ziekte, die uitsluitend paarden, ezels en muil- 
dieren bezoekt, en die hier in Indië vooral is waargenomen 
in de Preanger, met name het „Soemedangsche”. Sedert 1906 
heeft men er in die streken niets meer van gehoord, tot een 
paar jaar geleden in eens weer eenige gevallen werden waar- 
genomen, wel een teeken dus, dat zoo’n ziekte lang kan 
blijven sluimeren in een streek, om dan plotseling het hoofd 
weer op te steken. De parasieten bevinden zich in hoofdzaak 
op het slijmvlies van de geslachtsorganen en daarmee is de 
wijze van besmetting tevens verklaard. Bij het dekken nl. komt 
de smetstof van den hengst bij de merrie, maar ook kan de 
hengst door de merrie worden besmet en bij verdere dek- 
kingen weer andere merries infecteeren. Verder moeten we 
denken aan de mogelijkheid van besmetting door tuig en 
poetsgereedschap, want er komt altijd ontstekingsvocht met 
trypanosomen erin uit de scheede der merries en dat blijft in 
de buurt daarvan in de haren kleven. Tenslotte geeft men 


RE 


ook vliegen als overbrengers de schuld en dat is niet te 
verwonderen, als we maar aan de surra denken, want behalve 
in de geslachtsorganen komt de parasiet ook in het bloed 
der zieke dieren voor. 

In het verloop van de ziekte kunnen wij twee stadia waar- 
nemen. 

In het eerste stadium, dat 1—4 weken na de laatste dek- 
king optreedt, gaan bij den hengst koker en ballen zwellen, 
de zwelling breidt zich uit over de onderbuik en de achter- 
beenen. Ook de roede zwelt en hangt soms buiten den koker, 
daarbij zien we de dieren herhaaldelijk en pijnlijk urineeren, 
terwijl er uit de opening van de pisbuis telkens een weinig 
slijmig of etterig vocht te voorschijn komt en wel als gevolg 
van de ontsteking, waarin het slijmvlies van de pisbuis ver- 
keert. 

Bij de merrie zien we zwelling van de schaamlippen, waarop 
zweertjes ontstaan, die later genezen om dan witte plekjes 
achter te laten. 

Nu eens zijn de verschijnselen enden dan. weer neemt 
men ze bijna niet waar en komt zoo meermalen hts 
in het tweede stadium. 

Dat tweede stadium is gekenmerkt door het ontstaan van 
eigenaardige. scherp begrensde, platte: zwellingen: aan den 
borstwand en het achterstel. Die zwellingen varieeren in 
grootte van die van een gulden tot een handpalm, en ver- 
dwijnen een paar dagen na hun ontstaan weer vanzelf. Ver- 
der is de huid van het dier gevoelig, hetgeen we. merken, 
als er met de hand overheen wordt gestreken. Later treden 
er verlammingsverschijnselen op aan de achterbeenen, even- 
als dat bij surra het geval is. 

De dieren kunnen genezen, maar die genezing is dikwijls 
maar schijnbaar, in ieder geval mag men niet te optimistisch 
zijn en dient altijd in overleg te treden met den veearts. 

Wat wordt er‚ter bestrijding van deze ziekte in de wet 
voorgeschreven ? 

Natuurlijk weer in de eerste plaats afzonderen en wel in 
gesloten en donker gemaakte stallen, waarom is wel duide- 
lijk. Voorloopig duurt die afzondering 3 maanden en kan 


EME 


telkens worden verlengd, want het is de veearts, die vast- 
stelt, of de dieren zijn genezen ja of neen; hij geeft in geval 
van genezing kosteloos een schriftelijke verklaring daarvan af. 

Voorts zullen de aangetaste hengsten niet mogen dekken, 
en de aangetaste merries niet gedekt worden, immers de 
besmetting heeft bij het dekken plaats en wordt. door deze 
bewerking overgebracht. 

Worden dieren met boosaardige eee langs den open- 
baren weg aangetroffen, dan wordeu zij door de politie in 
beslag genomen. en,afgemaakt, wanneer ze niet binnen twee 
dagen door den vigenaar zijn teruggehaald. 

Men neemt aan, dat in een streek de ziekte is geweken, 
wanneer zich gedurende drie achtereenvolgende meanden na 
het laatste ziekte- of sterfgeval, geen gevallen meer hebben 
voorgedaan: 

Het beste is, in streken, waar de ziekte voorkomt, voor- 
behoedend te werken, en dat kunnen we, door na iedere 
dekking, de roede van den hengst met een ontsmettingsmid- 
del af te wasschen. (Natuurlijk. zijn hier bedoeld niet-zieke 
dieren). i 


_PIROPLASMOSE (RUN DERMALARIA). 


Piroplasmose is ook een bloedziekte, die nu eens niet door 
trypanosomen wordt veroorzaakt, maar door parasieten, die 
in vele opzichten gelijken op de malariaparasieten van den 
mensch, Zij zwemmen niet vrij in de bloedvloeistof rond, 
zooals de trypanosomen, maar zitten in de roode bloedlichaamp- 
jes opgeborgen. Men kent er verschillende vormen van, die 
n}. peer-, punt-, ring-, knods- en staafjesvormig kunnen zijn. 

Die parasieten worden van dier op dier overgebracht door 
de z.g. teken (tjaplak, peutih), de bekende grijze ronde 
zakjes, waar hier vooral de honden zoo’n last van hebben, 
en die, wanneer we ze stuk drukken, vol bloed blijkea te 
zitten en daarom dus ook parasieten kunnen herbergen. Er 
bestaan tallooze soorten van teken, die echter niet alle 
gevaarlijk zijn. Wij kunnen daar hier niet verder op in- 
gaan en nemen dus in het algemeen aan, dat teken de over- 
brengers zijn. 


Gi ie 


Bij de bespreking der ziekte houden wij ons aan de z.g. 
Texaskoorts, dat is de oudst en meest bekende, ook wel 
bekend onder den naam van „bloedwateren”, Het is de peer- 
vormige parasiet, die hier de oorzaak is. 

Een dier met piroplasmose kan de volgende verschijnselen 
vertoonen: Er treedt hooge koorts op, waardoor het dier zich 
lusteloos voelt, niet wil eten, niet meer herkauwt, geen of 
gele, soms bloederige melk geeft. De ontlasting, die eerst hard 
en droog is, wordt later dun, zoodat we van diarrhee kunnen 
spreken, die meermalen met bloed gemengd is. De dieren 
wankelen, rillen, en het wit van het oog, in den aanvang rood, 
wordt later geelachtig. 

Het verschijnsel, dat in den regel het meest opvalt, is de 
eigenaardige roode of koffiekleurige urine, die zoo wordt door 
de bijgemengde bloedkleurstof, welke in de nieren wordt 
afgescheiden. 

Het verloop kan gunstig en ongunstig zijn, genezing is dus 
mogelijk. In het ongunstige geval blijven de dieren liggen, 
kreunen daarbij en sterven meestal na 3 of 4 dagen. 

Het zijn vooral geïmporteerde runderen, die voor de ziekte 
erg vatbaar zijn, te meer wanneer zij uit een landstreek 
komen, waar de ziekte niet voorkomt. Hier op Java kunnen 
we de ziekte als inheemsch beschouwen, zoodat kan worden 
aangenomen, dat vrijwel alle dieren met den parasiet behept 
zijn en dat begint dan al als kalf. Nu is het opmerkelijk, dat 
kalveren betrekkelijk weinig last van de ziekte hebben, en 
deze gemakkelijk doorstaan, waardoor zij voor hun verdere 
leven meer of minder onvatbaar worden, al blijven ze smetstof- 
dragers! Geïmporteerde dieren echter (Hollandsche en Australi- 
sche), die in hun jeugd deze infectie niet doormaakten, bezitten 
niet de minste immuniteit en hebben het daarom dikwijls 
zwaar te verantwoorden. 

Zij, die geïmporteerd vee koopen, moeten hiermede terdege 
rekening houden en hun dieren door roskammen en geregeld 
wasschen vrij houden van teken, die altijd met het gras bin- 
nen komen. Ook is het heel gevaarlijk, pas geïmporteerde 
dieren zoo maar direct buiten te laten loopen, want ze doen 
in de wei dadelijk teken op. 


di SP ae 


Wij zien, dat met een en ander bij de bestrijding natuur- 
lijk weer rekening gehouden wordt. 

Is de ziekte op een stal uitgebroken, dan weer in de eerste 
plaats afzondering van zieke en gezonde dieren, Verder zul- 
len we beginnen met van de zieke dieren alle teken af te 
laten zoeken, anders bestaat er kans, dat ze de infectie over- 
brengen. Die teken worden verbrand, en is het dier hersteld, 
dan wordt het met een sterke zoutoplossing nog eens flink 
nageborsteld, opdat ook alle jonge teken, die, omdat ze zoo 
klein zijn, dikwijls over het hoofd gezien, worden eraf komen. 
Voorts moeten we den stal eens in en daar alle teken trach- 
ten weg te halen; dat is echter geen gemakkelijk werk en 
daarom is het beste, bamboe, bilik enz. waar de diertjes in 
kunnen zitten, te verbranden. De bodem van den stal wordt 
gezuiverd door er een laagje stroo over te leggen en dat aan 
te steken; aarden vloeren kunnen we omspitten. 

Is aan deze voorwaarden voldaan, iets wat door den vee- 
arts wordt beoordeeld, dan kan de eigenaar een kosteloos 
schriftelijk bewijs daarvan krijgen en zijn dieren weer in 
het vrije verkeer brengen. 

De andere herkauwende dieren, die met de zieke op een 
erf hebben gestaan, moeten ook van teken worden gezui- 
verd. Men kan niet weten, of er ook nog geïnfecteerde 
onder zijn. 

Lijken van aan piroplasmose gestorven dieren worden zoo- 
veel mogelijk verbrand, schrijft de wet voor. 

In het belang van de veeeigenaars zij er nog op gewezen, 
dat ook weiden kunnen worden ontsmet, en wel door er ge- 
durende minstens één jaar geen dieren in te laten loopen ; 
de teken zijn dan alle den hongerdood gestorven. 

Een andere wijze van ontsmetting is, de weiaf te branden 
door haar eerst te bedekken met een laagje stroo en dat aan 
te steken. 

Het veiligst is en blijft, de dieren voortdurend op stal te 
laten en vrij van teken te houden door zorgvuldig toezicht, 
roskammen, poetsen enz. en nooit pas geïmporteerde dieren 
te weiden. 


SCHURFT. 


Men is al spoedig geneigd om van schurft te spreken, wanneer 

een huidziekte bij een dier niet dadelijk wil genezen. Toch 
is daarbij lang niet altijd schurft in het spel. Schurft is een 
bepaalde huidziekte, die nooit anders dan door schurftmijten 
wordt veroorzaakt. Wel doet zij zich niet altijd op dezelfde 
wijze voor, en ook zijn het niet steeds dezelfde mijten, die 
het veroorzaken, maar zonder schurftmijt geen schurft. 
… In hoofdzaak onderscheiden we twee soorten van schurft, 
n.l. de „scabies’, waarvan in de wet sprake is, en die, behalve 
bij alle huisdieren, ook bij den mensch - voerkomt, en de 
„acaris-schurft”, meer bekend onder den naam van ongenees- 
lijke schurft van den hood, omdat hij bij deze diersoort zooveel 
voorkomt en. zoo moeilijk te genezen, meermalen zelfs 
inderdaad ongeneeslijk is. Ook deze kan op den mensch over- 
gaan, en komt ook bij de meeste van onze andere huisdieren 
een enkele maal voor. 

De mijten behooren tot de spinachtige dieren en zien er 
inderdaad ook uit als kleine spinnetjes met een ovaal-rond 
lichaam en acht korte pootjes. Alleen die- van den hond zijn 
langwerpig, herinneren wel wat aan een wortel en hebben 
kleine stompjes als pootjes. In den regel is het microscoop 
noodig om ze te zien, maar de grootere soorten zijn soms al 
met een goede loup zichtbaar, wanneer we ze op een zwart 
stukje papier brengen. Vooral wanneer we het papiertje nog 
wat verwarmen, zien we ze goed kruipen. Die mijten vermenig- 
vuldigen zich bijzonder snel, in drie maanden tijds kunnen 
uit één echtpaar een half millioen manlijke en één millioen 
vrouwelijke jonge mijten ontstaan; dat ook de verbreiding 
van de ziekte daarmee in overeenstemming is, spreekt vanzelf. 

Er zijn mijten, die gangen graven in de huid, en dat zijn 
de meest kwaadaardige, omdat we ze zoo moeilijk met onze 
geneesmiddelen kunnen bereiken; maar er zijn er ook, die alleen 
maar op de huid zitten ea zich voeden met korstjes en huid- 
schilfertjes. 

De wet houdt alleen rekening met de eerste soort, maar 
het is toch in ons eigen belang, alle schurft met het oog op de 


EN 


besmettelijkheid maar over één kam te scheren. De besmetting 
geschiedt, doordat gezonde en zieke dieren met elkaar ín 
aanraking komen, maar kan ook worden overgebracht door 
poetsgereedschap en tuig, daar moeten we dus voorzichtig 
mee zijn; geef ieder dier zijn eigen poetsgerij! Natuurlijk 
zullen dieren, wier huid slecht verpleegd wordt, het meest 
voor besmetting in aanmerking komen. De mijten maken de 
huid ziek door de gangen, die ze er in graven, en door een 
scherp vocht, dat ze daarbij uitscheiden. Hierdoor ontstaat 
jeuk, de dieren gaan krabben en schuren en maken het daar- 
door rog erger dan het is. Er vormen zich korsten op de huid, 
die gaan stuk, er komen barsten en kloven in en de haren 
vallen uit; op het laatst wordt het zoo erg, dat de huid haar 
werk niet meer kan verrichten, waardoor de dieren vermageren 
om tenslotte te sterven. 

Wanneer we vermoeden, dat er schurft in het spel is, dan 
verdient het aanbeveling, den veearts even te vragen om een 
onderzoek; deze schrijft dan ook wel een van de vele schurft- 
middelen voor. 

Bij het paard kan de schurft beginnen aan het hoofd, dit 
is dan de hardnekkige vorm. Ook kan het beginnen onder de. 
manen, of tusschen de voorbeenen en ten slotte aan de onder- 
brenen, van het koothol uitgaande naar boven toe. Deze beide 
laatste vormen zijn gemakkelijk te genezen. Paarden, die been- 
. schurft hebben, staan s'nachts dikwijls in den stal te stampen 
door de jeuk, die ze hebben; dit zij als kenmerk vermeld, 

Bij het rund komen de meer onschuldige mijten voor; de 
schurft begint hier aan den staart (staartschurft,) of aan den 
bovenrand van den hals en de zijvlakten daarvan om zich 
dan verder naar achteren uit te breiden, 

Bij schapen en geiten zien we de schurft vaak aan den 
kop beginnen (kopschurft;) dat is een hardnekkige vorm, die 
hier in Indië al menig geitje het leven heeft gekost. 

Ook bij het varken is het in den regel de kop, waar de 
ziekte begint. 

Voor hep, die konijnen en kippen houden, zij nog gewezen 
op de schurft, die bij deze dieren voorkomt. Bij het konijn 
zitten de mijten in de ooren, zoodat daarin dikke geelbruine 

Teysmannia, 1915. 3 


— 34 — 


korsten kunnen ontstaan. Raken we die ooren aap, dan 
schreeuwt het dier het dikwijls uit van pijn. 

Bij kippen veroorzaken de mijten de z.g. kalkpooten ; voor- 
al raskippen zijn er gevoelig voor. 

De schurft van den hond wordt veroorzaakt door een mijt, 
die in de haarzakjes huist. We spreken daarom van haar- 
zakschurft. Juist omdat de mijt in de haarzakj>s leeft, zien 
we ze het meest voorkomen bij kortharige honden, ze kun- 
nen daar gemakkelijker in de haarzakjes binnen dringen. 
We zien puistjes ontstaan, die stuk gaan, zweertjes worden, 
dan gaan zich korsten en huidverdikkingen vormen, de haren 
vallen uit, en tenslotte kunnen de dieren er zooveel last 
van krijgen, dat ze onder vermagering sterven. 

Zooals gezegd, houdt de wet zich uitsluitend bezig met 
de scabies en zien we als eerste bepaling weer afzondering, 
zóódanig, dat de zieke dieren niet met de gezonde in aan- 
raking kunnen komen. Waar het slachtdieren geldt, mogen 
aan schurft lijdende dieren worden geslacht, alleen de hui- 
den dienen te worden verbrand, dat is de eenig afdoende 
maatregel. 

Zijn de zieke dieren hersteld, dan geeft de veearts daarvan 
een kosteloos schriftelijk bewijs en wordt de afzondering 
opgeheven. Voorts krijgen natuurlijk stallen en kralen, waarin 
de zieke dieren hebben gestaan, weer een flinke beurt: ze 
worden ontsmet voorzoover ze niet uit materiaal bestaan, 
dat voor verbranding in aanmerking komt (bamboe, billik, 
atap), het houtwerk wordt geteerd, de muren gewit, kortom 
er wordt gehandeld zooals we dat bij de ontsmetting bespra- 
ken. Borstels, roskammen en meer dergelijke voorwerpen 
van betrekkelijk geringe waarde zullen we liefst verbranden. 

Worden dieren lijdende aan schurft langs den openbaren 
weg aangetroffen, dan worden ze door de politie in beslag 
genomen en zijn ze niet binnen twee maal 24 uren afge- 
haald, dan worden ze, nadat eerst de ziekte door een des- 
kundige is vastgesteld, afgemaakt. 

Tenslotte kan de ziekte in een streek als geweken worden 
beschouwd, wanneer er in 14 dagen na het laatste ziekte- 
of sterfgeval zich geen nieuwe gevallen hebben voorgedaan. 


tst tte teen Sta | 


KINDEREN DER WILDERNIS. 


Ondanks het alom bekende feit, dat Java behoort tot de 
dichtst bevolkte landen der aarde, is men er nog verre van 
af, dat elk bruikbaar stukje grond er ingenomen wordt door 
menschelijke ontginningen. Een groot deel van het eiland 
verkeert nog in het stadium, dat onze agrarische wetgeving 
en de daarop gebaseerde officiëele stukken aanduiden met de 
wel eigenaardige, hoewel dan mogelijk taalkundig niet geheel 
juiste benaming van „woeste gronden”. Doch zelfs als men 
deze terreinen buiten beschouwing laat, vindt men naast de 
bepaald gecultiveerde gronden nog vele andere, die in den 
halfslachtigen toestand verkeeren, dat zij, grenzende aan de 
verblijven en aanplantingen eener gewoonlijk plaatselijk 
dungezaaide bevolking, nu en dan incidenteel wat worden 
bewerkt voor het opleveren van één, of in het gunstigst 
geval een paar oogsten, doch overigens vrijwel worden over- 
gelaten aan een in dit tropenland nimmer uitblijvende invasie 
van allerlei in het wild groeiende planten. Het algemeene 
karakter van deze landstreken is òf alang-alang-veld, òf een 
soort van met kort, voor het vee bruikbaar gras begroeide, 
drage weide, die hier en daar wordt onderbroken door een 
meestal zeer weligen opslag van struik-of heesterachtige gewas- 
sen, waaronder Lantana en Melastoma elkander de heerschappij 
betwisten en waarboven een enkele, middelmatig hooge boom, 
zooals boeni (Antidesma bunius, SPRENG.) of kan dri (Bridelia 
Lanceolata Kurz) uitsteekt. Soms krijgen deze en andere soorten 
van boomen de overhand en dan gaat het betrekkelijk open 
veld over in secundair bosch, gewoolijk samengegroeid tot 
een dichte massa, waardoor men slechts met het kapmes 
zich een doortocht banen kan. Ook ziet men op enkele plek- 
ken min of meer uitgestrekte complexen van hooge boomen, 
meestal waringin (Ficus Benjamina L. en in zeldzame ge- 


SCEE 


vallen een andere soort, wellicht Ficus religiosa,) waarvan 
het dichte loof een reusachtig koepeldak vormt boven den 
hier iets, doch niet veel minder wirwarrigen bodem, die 
gebezigd wordt als begraafplaats voor de omliggende kam- 
pongs. De buitenste zoomen van die stille oorden des vredes 
— waar de Inlander buiten noodzaak niet graag komt, omt- 
dat hij, naar het schijnt, altijd nog een appeltje te schillen 
heeft met een reeds langen tijd geleden tot „hantoe” bevor- 
derden betovergrootvader— worden gewoonlijk ingenomen 
door kambodjaboomen (Plumiera acutifolia POIR.), waarmede 
waarschijnlijk oorspronkelijk ook de binnenin gelegen graven 
beplant waren, doch die dáár het tegen de machtige wari- 
ngins niet hebben kunnen uithouden in den strijd om ruimte 
en licht. Dergelijke meestal in heuvelachtig land gelegen 
eenzame oorden en de in isolement en dichte onderbegroeiing 
daarmede overeenkomende, ook meest uit laag geboomte en 
struikgewas (hier gewoonlijk kingkit, Priphasia trifoliata D.C) 
bestaande bosschen (primaire en secundaire) langs de kust 
—doch niet de periodiek onderloopende, zoogenaamde vloed- 
bosschen—zijn het geliefkoosd verblijf van het boschhoen 
(ajam alas, Javaansch; ajam leuweung, ook wel ma- 
noek leuweung, Soedaneesch; ajam oetan, Batavi- 
aasch Maleisch), waarvan men zcölogisch twee soorten van 
elkander moet onderscheiden, nl. de tjangègèêr (Gallus vd- 
rius SHAw.) en de kasintoe of bekikoek (Gallus ferrugi- 
neus Larr) Deze beide soorten hebben, behalve den typisch 
hoenderachtigen bouw, in hun uiterlijk zeer weinig met el- 
kander gemeen, althans voor zoover de hanen betreft. De 
hennen kenmerken zich ook door onderlinge verschillen, doch 
deze zijn niet zoo sprekend, dat ze bijv. reeds op een afstand 
te onderkennen zijn, waarschijnlijk omdat bij beide soorten 
de meest in het oog vallende deelen van het lichaam, de 
bovenkant en de vleugels, van de verte bij beide een tamelijk 
donkere, neutrale tint vertoonen. De hanen echter onder- 
scheidt het geoefend oog van den jager reeds op grooten 
afstand van elkander. 

De mannelijke tjangègèr lijkt nl. op het eerste gezicht. 
zwart met een metaalachtigen glans; bij nadere beschouwing 


a en 


ziet meu, dat het gepolijste gevederte een zeer donkere nuance 
van groen tot tint heeft. De kasintoe daarentegen maakt 
bij eerste beschouwing bijna denzelfden indruk als een zooge- 
naamd goudlakensche huishaan. Bij hem contrasteert nl. een 
oranjegele kraag aardig met een roodbruin glanzenden rug. 
Ook maakt hij den indruk, lager op den grond te staan dan 
de andere soort, ofschoon de pooten bij nameten niet veel in 
lengte zullen verschillen. Hr zijn natuurlijk nog vele andere 
onderscheidingen, zoo o. a. dat de Gallus varius een afgeron- 
den, afwisselend violet-en-blauwen kam heeft en één rood-en- 
gelen lel, terwijl Gallus ferugineus in dit opzicht meer over- 
eenkomst vertoont met den tammen haan door het bezit 
van een ingesneden kam en twee lellen, die alle rood van 
kleur zijn. Beide soorten verschillen onderling niet veel in 
grootte; ze zijn iets kleiner dan de meeste kampongajams ; 
de hanen wegen in volwassen staat ongever 0,8 kilogram. 
Verdere détails zullen wij niet geven; dergelijke dorre op- 
sommingen, waarvan een Duitsch professor in verrukking zou 
geraken — als ten minste de schilderingen van dat type in 
de „Fliegende Blätter” juist zijn — zouden hier misplaatst zijn 
en — wij herhalen hier, hetgeen ons reeds vroeger uit de 
pen is gekomen — men heeft er bovendien zoo weinig aan, 
daar zij, hoe uitvoerig ook, toch altijd maar zeer onvolledig 
aan het voorstellingsvermogen tegemoet komen. 

Houdt het wilde hoen zich gedurende het grootste gedeelte 
van den dag schuil in het voor den mensch ondoordringbare 
bosch, dat hierboven met een enkel woord beschreven is, waarin 
het ook («les nachts zijn roest houdt op den een of anderen 
laaghangenden tak, heel vroeg in den morgen en tegen het 
vallen van den avond verlaat het die dichte dekking om te 
gaan laveien en tevens zich wat te vermaken op de in de 
onmiddellijke nabijheid gelegen, meer open gedeelten van het 
terrein. Zelfs waagt het zich dan wel op de primitieve 
cultuurvelden, die worden aangeduid met den naam tipar 
of ladang en niets anders zijn dan schoongekapte en daarna 
met patjoel of ploeg wat omgekrabde stukken van het bosch, 
waarop padi wordt uitgezaaid, die een enkele maal weleens 
een oogstbaar beschot oplevert. In zeer afgelegen streken, 


EER ade 


waar de bevolking er geen voordeel in ziet, den ajam oetan 
te vangen, gebeurt het wel, dat koppels van deze vogels, nl. 
van den tjangègèr, rustig achter den ploegenden landman 
aanstappen, om uit de gemaakte voren op te pikken wat van 
hun gading is, gewoonlijk wormen of in den grond levende 
insectenlarven, die door het kouter zijn blootgelegd. Maar 
de altijd voorzichtige en schuwe dieren kennen hun „Pappen- 
heimers” ter dege en maken zich stilletjes uit de voeten bij 
de nadering van elken vreemdeling. Deze merkt in den regel 
niets meer van hep, dan het min of meer verwijderd ge- 
kraai, dat de hanen gedurende deze periode van den dag 
(smorgens en in den laten namiddag) doen hooren en dat 
van beide soorten verschillend is. Het is moeielijk te be- 
schrijven, doch eenig idee er van krijgt men, als men weet, 
dat de Inlandsche namen tjangègèr en bekikoek (of kasintoe) 
klanknabootsingen zijn, zeer onvolledige wel is waar, zooals 
bijna altijd bij dergelijke pogingen van den mensch om niet- 
menschelijke geluiden weer te geven. Op dat geluid afgaande 
en zich zorgvuldig gedekt houdende achter het struikgewas, 
dat de open gedeelten van het veld onderbreekt — als dat 
ontbreekt, waagt het boschhoen zich niet op de vlakte — 
gelukt het den jager soms, den kraaier binnen schootsaf- 
stand te naderen, doch hij moet dan vlug met zijn geweer 
gereed zijn, want niet zoodra heeft de haan hem bemerkt — 
en aan zijn scherp spiedenden blik ontgaat niets — of hij maakt 
beenen, gevolgd door zijn diverse echgenooten. En loopen 
kunnen ze! Schrijver dezes heeft wel eens een wedloop beproefd, 
als het terrein er zich toe leende, indien n.l. in de richting, 
waarin de vluchtelingen zich bewogen, de meest nabijzijnde 
dekking nog veraf genoeg leek om den voorsprong in te halen. 
Maar ’t was altijd onbegonnen werk, want op zoo’n razend 
tempo waren zelfs de beenen en longen van een jager niet 
berekend. Op de wieken gaan de boschhoeuders, gelijk de 
meeste hoenderachtigen, zeer ongaarne; ze doen het slechts 
als uiterste noodmaatregel, als de vijand zich plotseling op 
korten afstand vertoont. Ver vliegen doen ze zelfs in dat 
geval piet; is de dekking niet na de wederdaling bereikt, dan 
wordt de verdere afstand te voet afgelegd. Zijn zij eenmaal 


Amo 


veilig voor het spiedend oog van den jager, dan kakelen ze 
soms nog wei een minuut of vijf na, hetzij om over het geval 
te discussieeren, hetzij om den vervolger in hun taal te hoonen. 
Sinds de kennis van de taal der vogelen met Haroen al Rasjid 
is uitgestorven, is het zeer moeielijk geworden, de juiste 
beteekenis te vatten van dergelijke hoendersche redevoeringen. 
Geen professor in de oude talen kan er een touw aan vast- 
maken en, wat nog meer zegt, zelfs geen jager. 

De vlucht van den ajam oetan is zwaar enlog en verdient 
zelfs ternauwernood dien naam. Het gefladder doet denken 
aan de eerste proeven met aeroplanes, toen de bereikte afstand 
en hoogte werden uitgedrukt in decí- en zelfs in centimeters. 
En twee keeren achtereen vliegen doet het boschhoen evenmin 
als, volgens het spreekwoord, een dominee zijn preek herhaalt. 
De haan is eerder geneigd tot opvliegen dan de hennen, en 
indien een koppel bijeen is, zal altijd het hoofd van het gezin 
het eerst den gevaarlijken „sprong in de lucht” wagen. Ook 
bij het gaan stapt hij altijd vooraan; aan hem isdus de taak 
van verkenner toevertrouwd. Gewoonlijk ontdekken de 
scherpziende en fijn hoorende klanten den manu met de don- 
derbus reeds van verre en sluipen zij stilletjes in de dekking 
weg voor hij een flauw vermoeden heeft gekregen van hun 
nabijheid, En in dat geval onthouden zij zich wijselijk van 
het maken van eenig geluid. 

Bij het boschhoen ziin de maatschappelijke toestanden op 
meer menschelijken voet ingericht dan bij den in een vroeger 
opstel besproken, ook hoenderachtigen vogel, den poejoe. 
Bij de eerstgenoemde soort is nl.-—zooals wij trouwens even 
hierboven reeds vermeldden — de man het hoofd van het gezin. 
Dit laatste omvat gemeenlijk meer dan een — twee tot vier: 
leden van het zwakke geslacht, die in echtelijke verhouding 
staan tot den heer gemaal. Aangezien de rechtvaardige Na- 
tuur ze alle heeft uitgedost met hetzelfde costuum, hebben 
de dames nooit aanleiding om afgunstig op elkander te zijn 
over toiletaangelegenheden. Ook de liefhebbende echtgenoot 
gaat te hunnen opzichte zeer eerlijk te werk bij de verdee- 
ling van zijn gunsten —le mouchoir du sultan —en indien 
hij ergens iets bijzonder lekkers gevonden heeft, roept hij het 


geen 


geheele stel er bij. Dit voorkomt onderling gekiĳf over de 
„blandja”. Ea andere aanleiding voor disharmonie onder de 
verschillende echtgenooten van één pater familias bestaat er 
waarschijnlijk niet in de wereld der boschhoenders; derhalve 
verdragen de vrouwtjes elkander best. Deze roerende eens- 
gezindheid onder de zijnen heeft de boschhaan voor op den 
in dit opzicht misdeelden „heer der schepping”, die er nimmer 
in slaagt, vrede te houden onder zijne vrouwelijke geliefden, 
als hij zich nl. de weelde veroorlooft zich, van dat artikel in 
het meervoud te voorzien, hetgeen in Oostersche maatschap- 
pijen theoretisch geoorloofd is en practisch voorkomt, echter 
in een op Westersche leest geschoeide samenleving alieen 
bet laatste en dan nog slechts in betrekkelijke uitzonderings- 
gevallen. 

De polygame inrichting van zijn gezin schijnt mede te bren- 
gen, dat de boschhaan zich weinig gelegen laat liggen aan 
de opvoeding van zijne kinderen — hij zou dan wel dagwerk 
hebben, — zoodat de met kuikens gezegende hennen haar eigen 
weg gaan. Wellicht houdt hiermede verband, dat gedurende 
een zekere periode van het jaar — in de residentie Batavia 
omstreeks Mei — de hanen veelal alleen worden aangetroffen. 
Het is nl. aannemelijk, dat zijn verschilliende echtgenooten 
het dan alle te druk hebben met haar kroost om, als anders, 
vol bewondering te luisteren naar het gekraai van haar pas- 
ja, dat echter niet minder lustig klinkt. Of al die muziek 
dan verspild is? Wie weet, misschien beoogt de snoodaard 
wel daarmede een paar jonkvrouwelijke hennetjes, nog vrij 
op de huwelijksmarkt, te bewegen om zich bij den harem 
aan te sluiten. Een haan blijft een haan, d. w.z. verliefd en 
galant van natuur; anders zou het Fransche volk hem niet 
tot nationaal symbool hebben gekozen. 

Mannelijke exemplaren van beide wilde hoendersoorten, 
doch vooral van Gallus varius, worden door Inlanders en Eu- 
ropeanen vaak als siervogels in gevangenschap gehouden. 
Daar men ze dan gewoonlijk in vrij nauwe kooien opsluit, 
moeten de arme dieren het gemis der vrijheid dubbel voelen. 
Men ziet ze dan ook bij afwisseling òf onrustig de hun toe- 
gemeten kleine ruimte aftrappen, steeds beproevend, of hier 


EE On 


of daar een gat te vinden is om te ontsnappen, òf uitgeput 
en ia doffe wanhoecp met neerhangende vlerken roesten op 
hun dwarsstokje. Voor den mensch, die gevoel heeft voor 
de verheven, vrije Natuur en de wijze, waarop zij zich open- 
baart in hare levende schepselen, is zoo’n gekooide boschhaan 
een diep treurig gezicht. Den fieren zoon der uitgestrekte wil- 
dernissen, die voorheen elken morgen en elken avond zijn vroo- 
lijk, uitdagend gekraai over de wijde vlakte liet klinken, in arrest 
te zien binnen een ruimte van een paar vierkante voeten 
oppervlakte, en waar te nemen, hoe zijn levendig oog met 
‚ weemoed uitstaart naar de ver verwijderde, blauwe lucht en 
het weinige geboomte, dat binnen zijn gezichtskring gelegen 
is, maakt denzelfden tragischen indruk als het verhaal van 
den Man met het IJzeren Masker, den ongelukkige, dien men 
levenslang gekerkerd hield, omdat hij — volgens de traditie — 
de enorme misdaad had begaan van te worden geboren als 
als rechtmatige erfgenaam van een troon. 

Na eenigen tijd schijnt echter over den wildzang — wij kee- 
ren terug tot onzen van zijn vrijheid beroofden boschhaan — 
een zekere berusting in zijn lot te komen. Tenminste, als 
hij eenigszins. gewend is geraakt aan zijn Bastiile, doet hij, 
evenals vroeger in den gulden tijd, toen nog geen tralies hem 
beperkten in zijn beweging, 's morgens — zeldzamer ’s avonds — 
zijn gekraai weer hooren. En zelfs komt hij er toe — een 
haan blijft een haan, zie boven — zich te mésallieeren met 
gewone tamme hennen. Althans van den tjangègèr is ons dit 
persoonlijk bekend; of de in het algemeen een wilder aard 
bezittende kasintoe het ook doet, is ons niet uit persoonlijke 
waarneming gebleken. De progenituur van zoo’n concubinaat 
tusschen den gekerkerden vrijgeborene en het in mensche- 
lijke «slavernij geteelde en opgegroeide hoen, heeft gewoon- 
lijk, hoewel in getemperden graad, den wilden aard van den 
vader geërfd. De hanen onder deze bastaarden zijn bij In- 
landers in hoog aanzien en worden daarom vaak door de aan- 
zienlijken onder hen als luxedieren gehouden en vertroeteld. 

De Gallus ferrugineus onderscheidt zich, wat zijn levens- 
gewoonten aangaat, van den Gallus varius door zijn grootere 
voorliefde voor een ongerepte Natuur. Hij vermijdt stelsel- 


EN ed 


matig alle familiariteit met den mensch en houdt zich daar- 
om in het algemeen slechts op in streken, waar het roofgie- 
rigste dier der schepping zich slechts zeer incidenteel vertoont, 
dus in het gedeelte der bovenbeschreven terreinen, waarop zon- 
der voorbehoud de qualificatie van wildernis van toepussing 
is. Bosschen en daartusschen gelegen alang-alang-vlakten 
vormen zijn woonoord. Daar deze landouwen ook niet geme- 
den worden door den overigens ook met minder ruig bewas- 
sen streken genoegen nemenden tjangègêr, treft men er dik- 
wijls vertegenwoordigers van beide soorten naast elkan- 
der aan. Door deze eigenaardigheid maakt Gallus ferrigineus 
den indruk — waarschijnlijk ten onrechte — van minder tal- 
rijk voor te komen dan Gallus varius. Dat de twee soorten 
in de vrije natuur zich onderling vermengen, is zeer on waar- 
schijnlijk; of men er in geslaagd ie, in gevangenschap hybri- 
den te kweeken van deze twee hoendersoorten, zijn wij niet 
te weten kunnen komen. 

Om de fijnproevers onder onze lezers niet teleur te stellen 
moeten wij hier nog even de opmerking maken, tot slot, dat 
het vleesch van het boschhoen — welke van de twee soorten 
ook — een „nobelen” smaak heeft, en, goed toebereid, den 
meest veeleischenden lekkerbek in gloeiende geestdrift kan 
doen ontsteken, als het een glas fijne wijn tot achtergrond 
heeft. Daar haalt de gewone huis-, tuin- of keuken-ajam niet 
bij. Bovenbedoelde gastronomen kunnen met deze wetenschap 
hun voordeel doen, doch zij moeten daarbij bedenken, dat 
dit wild lang geen alledaagsche versnapering is en derhalve 
eenig scepticisme geoorlooid is ten opzichte van hetgeen on- 
der het brevet daarvan een enkele maal wordt opgedischt 
in befaamde restaurants. 

J. OLIVIER. 


Renee ede tn en na en nnn 


DE SUPERIORITEIT VAN PARA-RUBBER. 


Het is een feit, waarover de rubberfabrikanten het alge- 
meen eens zijn, dat de Para-rubber door geen enkele andere 
rubbersoort geëvenaard wordt in elasticiteit en uniformiteit. 
Hierop werd nog onlangs ten zeerste de aandacht gevestigd 
door Mr. W. A. WrirLraus van de North British Rubber Co. 
op het vierde Int. Rubber-Congres te Londen. !) 

Ongetwijfeld komt er ook plan tage-rubber voor, die in qua- 
liteit niet ten achter staat bij het Para-product. Maar dit 
vermindert niet de belangrijkheid van het feit, dat de op zeer 
primitieve wijze bereide Para-rubber voor dea fabrikant een 
product van meer waarde is dan de meestal met zorg bereide 
plantage-rubber. En het is de vraag, waarmede de toekomst 
van het plantage-rubber-bedrijf het meest gebaat is: met een 
streven, om door verbetering en codificeering der azijnzuur- 
coagulatie-methode een beter product te verkrijgen, — of met 
een rationeel onderzoek naar de oorzaken, waarom de Para- 
rubber eene superieure positie inneemt. 

Een vergelijkend onderzoek omtrent de oxydeerbaarheid van 
op verschillende wijzen bereide soorten Hevea-rubber heeft 
gegevens aan het licht gebracht, waardoor de veelbesproken 
superioriteit der Para-rubber meer begrijpelijk wordt dan tot 
nog toe het geval was. 

Het doel, waarmede dit onderzoek begonnen werd, was 
op de eerste plaats, meer inzicht te verkrijgen in het eigen- 
aardige verschijnsel, dat sommige rubbersoorten veel sterker 
neiging vertoonen tot pekkig-worden dan andere. 

Nog steeds komt pekkigheid van rubber méér voor dan 
voor den rubber-planter gewenscht is. Wel is onze kennis 
omtrent het verschijnsel der pekkigheid door recente onder- 


1) Ind, Rubber Journal. tf Juli {914 pag. 58. 


EE en 


zoekingen !) belangrijk vermeerderd. Toch is de rubber- 
planter nog niet in staat gesteld om pekkigheid in alle ge- 
vallen te voorkomen. Syprey MorcAnN ?) getuigt daaromtrent: 

„In the recent cases even the higher grades of rubber 
show signs of tackiness.” En hoe verrassend het verschijn- 
sel kan optreden, blijkt uit de volgende woorden van den- 
zelfden schrijver: „It is to be noted, that it is possible for 
tackiness to appear in rubber arriving in London, which 
showed no „indications of tackiness when packed for ship- 
ment.” 

Er bestaat tusschen de onderscheidene caoutchouc-soor- 
ten groot verschil in neiging tot pekkig-worden. Het is eene 
bekende ervaring, dat Para-rubber zelden kleverig wordt. De 
Heer J. Merens, caoutchouc-fabrikant te Haarlem, deelde mij 
mede, dat hij vroeger onder bezendingen uit Para meermalen 
gebruikte voorwerpen vond (o.a. afgedragen schoenen) waar- 
van de caoutchvuc in uitstekende conditie gebleven was. 

Daarentegen is het verschijnsel der pekkigheid bij plantage- - 
rubber maar al te zeer bekend. Juist door het veelvuldig 
voorkomen bij plantage-rubber trok het verschijnsel de aandacht 
der onderzoekers. Onder de verschillende soorten plantage-rub- 
ber iser weer groot verschil in neiging tot pekkig-worden. Zoo 
is voor aardiubber bijv. de kans op pekkig-worden veel grooter 
dan voor first-latex-rubber. Men is algemeen geneigd, dit toe 
te schrijven aan het feit, dat de aardrubber niet dagelijks 
verzameld wordt, maar soms dagenlang in de tuinen op den 
grond blijft liggen, blootgesteid aan de zunnestralen. Zonder 
twijfel moet deze belichting door de zon in vele gevallen 
pekkigheid veroorzaken. Dat er evenwel ook andere factoren 
in het spel kunnen zija, blijkt uit de volgende proef, welke 
werd genomen door den Heer A. vaN Morman, Administrateur 
van de rubber-onderneming Dramaga. 

Eene hoeveelheid latex werd met azijnzuur gecoaguleerd, 
het coagulum in twee helften verdeeld, en de eene helft 


!) FickeNpey. Koll. Zeitschr. 9. 81. (1911). 
GoRTER. Mededeelingen over Rubber No. 11. Dept. v. Is N. en H, 
KircaHor. Koll, Zeitschr. 13. 49. (1913). 

°) The Preparation of Plantation Rubber pag. 161. 


ED zen 


gemengd met een weinig tuinaarde, Daarna werden beide 
monsters op geheel dezelfde wijze gewasschen en gedroogd. 
Na eene maand was het met aarde gemengde monster sterk 
pekkig geworden, zoodanig dat het begon te vervloeien, het 
andere in het geheel niet. Een bewijs dus, dat ook de onver- 
mijdelijke verontreiniging met tuinaarde aansprakelijk gesteld 
moet worden voor de groote neiging tot pekkig-worden der 
aurdrubber. Het is van belang hierop de aandacht te vestigen, 
omdat velen met SypNrey MORGAN van meening zijn, dat de 
pekkigheid van aardrubber te voorkomen zou zijn, door dit 
product vaker in te zamelen (korter tijd aan de zon te stellen). 

Het onderzoek van Fickendey heeft ons geleerd, dat pekkig- 
heid een gevolg is van exydatie. Zonder zuurstof geen pekkig- 
heid. Gorter heeft FickeNpey’s onderzoek bevestigd en uitge- 
breid. Daarmede is de oxydeerbaarheid van caoutchouc eene 
belangrijke questie geworden. De meest oxydabele rubber- 
soort zal immers in het algemeen de meeste kans hebben 
om pekkig te worden. Bovendien is de zuivere caoutchouc- 
koolwaterstof, waaraan de rubber hare gewaardeerde eiger- 
schappen ontleent, eene zeer oxydabele verbinding. ledere 
oxydatie, hoe gering ook, zal eene wijziging van de eigenschap- 
pen der rubber ten gevolge hebben. Het is daarom rationeel, 
rekening te houden met de mogelijkheid, dat eene zeer 
geringe oxydatie, die zich wellicht nog niet naar buiten open- 
baart door duidelijke kleverigheid, toch de waarde der rubber 
verminderen kan. 

Ook voor de belangrijke questie der uniformiteit van plan- 
tage-rubber kan een nader onderzoek naar de factoren, welke 
de oxydeerbaarheid van caoutchouc beheerschen, van groot 
belang zijn. Immers, de ervaring leert, dat er tusschen de 
verschillende rubbersoorten een groot verschil is in oxydeer- 
baarheid (neiging tot pekkig worden). Het ligt nu voor de hand, 
dat de meest oxydabele rubber onder gelijke omstandigheden 
het meeste zuurstof zal opnemen, en dus de sterkste wijziging 
harer eigenschappen zal ondergaan. Wanneer op een plantage 
twee rubbersoorten A en B bereid werden, waarvan B meer 
oxydabel in dan A, dan is het aannemelijk, dat korten tij d 
pa de bereiding de mechanische eigenschappen dezer beide 


Age 


producten nog weinig verschillen. Na verloop van tijd evenwel 
zal A van duidelijk betere qualiteit blijken te zijn dan B. Let 
men nu op de vrij groote tijdruimte, welke er verloopt tus- 
schen de bereiding der rubber op de onderneming en de ver- 
werking in de Europeesche fabrieken, dan is het niet gewaagd 
te veronderstellen, dat het gemis aan uniformiteit der plantage- 
rubber, waarover de fabrikanten zich terecht beklagen, in vele 
gevallen moet geweten worden aan een oorspronkelijk verschil 
in oxydeerbaarheid. 

Om tot meerdere kennis te komen aangaande de factoren, 
welke op de oxydeerbaarheid der caoutchouc van invloed zijn, 
leek de volgende werkwijze het meest geschikt: uit éénzelfde 
latex-soort op verschillende wijzen caoutchoucmonsters berei- 
den, en daarna van deze monsters onder volkomen gelijke 
omstandigheden vaa temperatuur en belichting de oxydeer- 
baarheid quantitatief nagaan. 

De oxydeerbaarheid moet in vergeliĳjkbare cijfers worden 
uitgedrukt. Daarom werd de oxydatie-proef ingericht op analoge 
wijze ais door Gorter !) beschreven. (fig. I). De kolf b had 
een inhoud van 140 c, M? terwijl de inwendige doorsnede der 
aangesmolten buis a bij alle experimenten nauwkeurig dezelfde 
was, n.l. 4 m. M. De rubbermonsters, waarvan de oxydeerbaar- 
heid moest bepaald worden, werden in de kolf 5 opgelost in 
100 c. MS, benzol. Daarna werd de benzol afgedestilleerd, zoodat 
een dun vliesje caoutchouc van steeds hetzelfde oppervlak 
tegen den wand der kolf terugbleef. Om de laatste sporen 
benzol ep water te verwijderen werd daarra het kolfje ge- 
durende een uur in eene droogstoof bij 105°C. geplaatst. 

Telkens na 24 uur werd bij dezelfde temperatuur, waarbij 
de proef was ingezet, de stijging van het kwik in de buisa 
waargenomen. Daar alle buizen juist denzelfden inwendigen 
diameter bezaten, leveren de zoo verkregen cijfers direct ver- 
gelijkbare waarden voor de oxydeerbaarheid der betreffende 
monsters. 

Zoodra bij een der proeven de stijging van het kwik in buis 
a bijna het niveau van het kwik in de buis c bereikt had, 
werd na de aflezing de buis a uit het kwik gelicht, zoodat 


1) Loe. cit. pag. 35. 


rde 


opnieuw lucht kon toetreden. De dan volgende waarnemingen 

werden nu bij de vorige opgesteld, om de totale stijghoogte 

te vinden. 

Telkens wanneer eene totale stijghoogte van ongeveer 200 
c. M. bereikt was, werd de buis a wederom uit het kwik ge- 
licht, en daarna luchtledig gepompt, waarna de lucht weer 
werd toegelaten. Daardoor werd bereikt, dat de lucht in deze 
kolfjes weer ongeveer dezelfde samenstelling kreeg als die 
in de kolfjes, waarin de caoutchouc nog zeer weinig geoxydeerd 
was, m. a. w. dat de oxydatie steeds onder zooveel mogelijk 
gelijke omstandigheden plaats vond. 

Voor de eerste serie proeven werden zes monsters caoutchouc 
bereid uit versche latex van ongeveer 25-jarige boomen uit 
den Cultuurtuin te Buitenzorg. 

De bereiding geschiedde als volgt: 

1. 5 eMS latex werden gecoaguleerd met 1. c.M.3 azijn- 

zuur (4: 1000). De verkregen caoutchouc werd tot een dun 

vel uitgerold, gewasschen en gedroogd bij ongeveer 50°C. 

(fig. II azijnzuur”) 

Uit 5 c.M.® latex werd een monster rubber bereid als boven. 

Dit monster werd daarna gedurende ongeveer acht uur 

berookt. 

(fig. IT „azijnzuur + rook”) 

3. 5 c.M. latex werden gecoaguleerd met een gelijk volumen 
95-procentigen alcohol. De verkregen caoutchouc werd tot 
een dun vel uitgerold, gewasschen en gedroogd bij onge- 
veer 500C. 

(fig. IL „alcohol”’) 

4, 5 c.MS latex werden door rook en warme lucht ingedampt 
bij eene temperatuur tusschen 800 en 90°. De bedoeling 
was hierbij, de Braziliaansche bereidingsmethode zoo goed 
mogelijk na te bootsen. 

(ie 1E „Braa.”’) 

5. 5 cM° latex werden in eene droogstof bij 105° C tot kon- 
stant gewicht ingedampt. (3 uren). 

(fig. IT „105°C”). 

6. 5 cM°, latex werden in vacuo boven zwavelzuur gedroogd, 
totdat de verkregen caoutchouc geheel doorzichtig was. 
(fig. II „vacuo””). 


Lo 


B Kee 


Nadat deze 6 monsters op de boven beschreven wijze in de 
kolfjes gebracht waren, werden zij 16 dagen lang, elken dag 
gedurende 5 uren, aan de inwerking van het zonlicht bloot- 
gesteld. Daarna werden de kolfjes gedurende 34 dagen in dif- 
fuus daglicht geplaatst. Alleen voor het monster „vacuo’”’ moest 
deze laatste periode verkort worden tot 16 dagen. (het ge- 
stippelde deel der hierbij behoorende lijn in fig. II is door extra- 
polatie verkregen). 

Alle waarnemingen werden in eene grafische voorstelling 
vereenigd. (fig. II). Op de horizontale as is het aantal dagen 
afgezet, op de vertikale de stijging van het kwik in de buis 
a, in centimeters. Hoe steiler dus voor een bepaald monster 
de lijn verloopt, die de waargenomen punten verbindt, des te 
sterker is de oxydatie geweest. 

Uit het verloop der lijnen in fig. II blijkt nu: 
1°, gedurende de bestraling door het zonlicht worden alle zes 

de monsters sterk geoxydeerd, 

20, gedurende de daaropvolgende belichtingsperiode in diffuus 
daglicht gaat de oxydatie van de monsters „azijnzuur”’ en 
„aleohol” in even sterke mate door. Ook het monster 
„azijnzuur + rook” wordt sterk geoxydeerd. Geheel anders 
gedragen zich de drie overige monsters. Zij worden 
gedurende de bestraling door diffuus daglicht praktisch niet 
geoxydeerd, 

Alle zes de monsters zijn bereid uit denzelfden latex; daarna 
zijn zij aan dezelfde invloeden van temperatuur en belichting 
blootgesteld. Er is alleen verschil in bereidingswijze. De vraag 
moest nu beantwoord worden, of het in ’t oog vallende ver- 
schil in oxydeerbaarheid tusschen de gecoagwleerde en de 
ingedampte 1) rubber-soorten verklaard kaa worden uit een 
verschil in. samenstelling tengevolge van de verschillende 
bereidingsmethoden, En nu valt het op, dat alleen die mon- 
sters, welke door totale indamping van den latex bereid zijn, 
(„Braz.”, „105°C” en „vacuo'’) in diffuus daglicht niet geoxy- 
deerd worden, ook al is te voren de oxydatie door het zon- 


1] Waar hier verder sprake zal zijn van een verschil in eigenschappen 
tusschen door ecoagulatie en door indampen bereide rubber-monsters, zullen 
deze kortweg worden aangeduid als »gecoaguleerd” en »ingedampt”. 


ze ij 


licht ingeleid, Deze monsters onderscheiden zich in samen- 
stelling van de overige alléén door de aanwezigheid der op- 
losbare latex-bestanddeelen, welke immers bij de gecoaguleerde 
monsters steeds nagenoeg geheel in het serum en het 
waschwater overgaan, 

Bestaat er een verband tusschen de oxydeerbaarheid van 
Hevea-rubber en de aanwezigheid der oplosbare latex-bestand- 
deelen ? 

Bovenbeschreven proeven schijnen daarop te wijzen. Maar 
ook de praktijk geeft in deze eene belangrijke aanwijzing. 
Immers Para-rubber wordt zeer zelden kleverig, m.a.w. bezit 
zeer geringe oXxydeerbaarheid vergeleken bij plantage-caout- 
chouc. Ook hier dusis die rubber het minst ovydeerbaar, waarin 
de serumbestanddeelen bij de bereiding grootendeels behouden 
bleven. 

Om de proef op de som te nemen, werden uit de monsters 
„Braz.”, „105°C” en „vacuo” de oplosbare bestanddeelen door 
uitloogen met water verwijderd. Het uitloogen geschiedde 
driemaal met 100 cM* gedestilleerd water, telkens gedurende 
24 uur. Om ontwikkeling van mikro-organismen te voorkomen, 
werden eenige druppels aether toegevoegd. Bij de derde uit- 
looging bleek, dat praktisch niets meer door het water werd 
opgenomen. De kolfjes werden nu opnieuw gedroogd (één uur 
bij 105°C.), waarna de proef opnieuw werd ingezet, eerst in de 
zon (5 dagen), daarna in diffuus daglicht (ll dagen). 

Zooals uit fig. IL duidelijk blijkt, is nu, na de uitlooging, 
de oxydeerkaarheid van alle drie de monsters sterk toegenomen. 
Hierdoor wordt dus de meening bevestigd, dat de serum- 
bestanddeelen van den latex in staat zijn om een vertragenden 
invloed uit te oefenen op de oxydatie der rubber door de 
luchtzuurstof. 

Het is mogelijk, dat er onder de serum-bestanddeelen een 
of meer stoffen voorkomen, die ten opzichte der auto-oxydatie 
werken als vertragende katalysatoren. Naast deze chemische 
verklaring is ook eene mechanische mogelijk. Men kan zich 
nl. voorstellen, dat bij het indampen de opgeloste latex- 
bestanddeelen (speciaal de eiwitten) zoo innig met de caout- 
chouc-deeltjes gemengd worden, dat zij deze als het ware 


Teysmannia, 1915. 4 


EE ke 


overal omhullen, en minder toegankelijk maken voor de 

luchtzuurstof, zoodat het geheele product minder oxydabel 

geworden is. 

De invloed der serum-bestanddeelen op de oxydeerbaarheid 
der caoutchouc werd verder nog door eene nieuwe proefne- 
ming nagegaan. (fig. III). Uit eenzelfden latex, wederom af- 
komstig van ongeveer 25-jarige boomen, werden 4 rubber- 
monsters bereid als volgt: 

1. 5 c.M5. latex werden gecoaguleerd met 1 c.M?. azijnzuur 
(4: 1000). De verkregen caoutchouc werd gewasschen 

en gedroogd bij ongeveer 50°C. (fig. III „azijnzuur”’). 

2. 5 c.M5. latex werden gecoaguleerd met een gelijk volumen 
95-procentigen alcohol. De verkregen caoutchouc werd 
gewasschen en gedroogd bij ongeveer 560C. (fig. II „aleohol”) 

3. 5 c.M5. latex werden bij 105°C. tot konstant gewicht 
ingedampt (drie uren) (fig. III „1050C.”). 

4. 5 c.M3. latex werden bij 105°C. ingedampt als sub 8. 
Daarna werd de aldus verkregen caoutchouc door mace- 
reeren met gedestilleerd water (driemaal met 100 c.M?. 
telkens gedurende 24 uren) van de oplosbare bestand- 
deelen bevrijd en opnieuw gedroogd. (een uur bij 105°C.) 
(fig. III „105°C. uitgeloogd’). 

De oxydeerbaarheid werd geheel op dezelfde wijze gemeten 
als bij de vorige proef. De resultaten, zijn weergegeven in 
fig. III. Zij bevestigen volkomen de gegevens der eerste 
proefneming. Het ingedampte rubber-monster, dat daarna door 
uitloogen van de serum-bestanddeelen bevrijd werd, is van 
meet af aan even oxydabel als de gecoaguleerde caoutchouc- 
soorten. Daarentegen is de oxydeerbaarheid van de ingedampte 
rubber, waarin de serum-bestanddeelen behouden bleven, ver- 
geleken met die der andere, buitengewoon gering. 

Door de bovenbeschreven proeven is dus aangetoond: 
le, Dat door totale indamping van Hevea-latex een caoutchouc 

gewonnen wordt, die tegen oxydatie beter bestand is dan door 

coagulatie bereide rubber. f 

2e, Lat de geringe oxydeerbaarheid der zoo verkregen rubber 

in verband staat met de aanwezigheid der oplosbare latex- 

bestanddeelen. 


ben 


Een onderzoek werd verder ingesteld, om na te gaan, aan 
welke der serum-bestanddeelen de invoed op oxydeerbaarheid 
der rubber moet worden toegeshreven. 

Het serum-bestanddeel, dat voor dit onderzoek het eerst 
in aanmerking kwam, is gwebrachiet, eene goed gedefinieerde 
chemische verbinding, welke gemakkelijk in zuiveren toestand 
uit het serum van Hevea-latex kan verkregen worden. Zij 
is daarin het eerst aangetoond door Dr. A. W. K. pe Jong. !) 

Uit 20 Liter serum van versch-gecoaguleerden latex werd 
nu eene hoeveelheid quebrachiet afgescheiden, welke na twee 
maal omkristallisseeren een smeltpunt van 189° C vertoonde. 

Hiermede werden drie series proeven ingezet, elk bestaan- 
de uit: 

1. een monster met azijnzuur gecoaguleerde rubber. 

2, een monster met azijnzuur gecoaguleerde rubber + que- 
brachiet ?). 

3. een monster ingedampte rubber. 

Alle drie bereid uit 5 c.M.3 van denzelfden latex. 

Gedurende 9 dagen werden de kolfjes in het zonlicht ge- 
plaatst, daarna gedurende 19 dagen in diffuus daglicht. 

In alle drie de series was het verloop der proef volkomen 
hetzelfde. Hier moge volstaan worden met de vermelding van 
het resultaat: dat de aanwezigheid van quebrachiet hoegenaamd 
niet van invloed gebleken is op de oxydeerbaarheid der rubber. 
Zoowel mèt als zònder quebrachiet bleek in diffuus daglicht 
de gecoaguleerde caoutchouc in hooge mate oxydabel te zijn ; 
de ingedampte practisch in het geheel niet. 

Het zou van belang zijn, dit onderzoek op dezelfde wijze 
met andere serum-bestanddeslen voort te zetten. Op het 
oogenblik is daartoe evenwel onze kennis van de oplosbare 
Jatex-bestanddeelen te beperkt. Zooals een onderzoek van tal 
van monsters leerde, bevat door indampen bereide Hevea-rubber 
ongeveer 9/ in water oplosbare stoffen, waaronder, zooals te 
verwachten was, geen eiwitten voorkomer. Van deze stoffen 


1) Ree. Trav. Chim. P. B. 26. 49. 1906. 

2) Dit monster werd bereid door de gedroogde rubber gedurende 34 uren 
te bewaren in eene waterige oplossing van quebrachiet 1 :5. Daarna tusschen 
filtreerpapier afdrogen en verder bij 50° C, drogen. 


in 


kennen wij eigenlijk alleen het quebrachiet als goed-gedefi- 
nieerde chemische verbinding. Het is zeker te verwonderen, 
dat wij omtrent de samenstelling van een technisch zoo be- 
langrijk natuurproduct als de Hevea-latex is uog zoo ge=- 
brekkig op de hoogte zijn. 

Dat bij de door indampen bereide rubber enzymen eene rol 
zouden kunnen spelen, is geheel buitengesloten door de hooge 
temperatuur, waarbij de monsters bereid werden. (3 uren bij, 
1059 C.). 

Het scheen nog van belang, door een nader onderzoek uit 
te maken, of hetzelfde verschil in oxydeerbaarheid aan den 
dag treedt, wanneer de oxydatie niet te voren door het zonlicht 
wordt ingeleid. Daartoe werd eene nieuwe proef ingezet, 
waarbij de monsters van den beginne af alléén aan bestraling 
door diffuus daglicht werden blootgesleld, Het resultaat was, 
dat de oxydatie, zooals te verwachten was, nu veel langzamer 
verliep; even duidelijk als bij de vorige proeven bleek ook 
hier weer de oxydeerbaarheid der gecoaguleerde monsters veel 
grooter dan die der door indamping bereide rubber-soorten. 

De resultaten van dit vergelijkend onderzoek omtrent de 
oxydeerbaarheid van Hevearubber stellen ons in staat, eene 
aannemelijke verklaring te geven van de superioriteit der Para- 
rubber vergeleken bij plantage-caoutchouc. 

Bij alle pogingen om de Braziliaansche bereidingsmothode 
in een fabriekmatig procédé te verwezenlijken, heeft men 
steeds de berooking beschouwd als den meest belangrijken 
factor. Uit het boven beschreven onderzoek blijkt nu even- 
we : 

dat de door indamping van den latex zonder berooking bereide 
rubber dezelfde geringe oxydeerbaarheid bezit als de op Brazi- 
liaansche wijze bereide caoutchouc, (fig. IL „105° C.” en „Braz.”’); 

dat door berooking der gecoaguleerde rubber de oxydeerbaar- 
heid nfet noemenswaardig verminderd wordt, (fig. II „azijn- 
zuur” en „azijnzuur + rook”); 

dat steeds de door totale indamping van den latex bereide rub- 
ber weel minder oxydeerbaar is dan de gecoaguleerde caoutchouc, 
een resultaat, dat zeer wel in overeenstemming is met de be- 
kende ervaring, dat Para-rubber (ook ingedampt!) veel ge- 


en 


ringer neiging tot pekkig-worden vertoont dan plantage-caout- 
chouc. 

Uit een en ander volgt: 

dat er alle reden bestaat, om het essentieele voordeel der Bra- 
ziliaansche bereidingsmethode niet langer te zoeken in de beroo- 
king, maar veeleer in de indamping van den latex onder 
behoud der oplosbare serum-bestanddeelen. 

Rubber, door indampen zonder berooking hereid, zal even- 
als de Para-rubber het groote voordeel hebben, dat elke 
mechanische bewerking achterwege gebleven is. Hoe zeer me- 
chanische bewerking van ongunstigen invloed is op de 
elasticiteit der rubber, is o. a. aangetoond door Gorter !). 
En Mr. Wrirrraus 5) heeft zich hieromtrent als volgt uit- 
gelaten: „It must have a detrimental effect to mill the 
freshly coagulated latex, especially when they considered, 
that the manufacturer himself had to mill for the purposes 
of mixing. There was a great loss of nerve and strength, 
and this gave ri e to vulcanisation troubles.” 

Het is verder te verwachten, mede ten gevolge van de 
geringe oxydeerkaarheid, dat door indamping van den latex 
zonder berooking bereide rubber, wat uniformiteit betreft, aan 
hoogere eischen zal voldoen dan de door coaguleeren bereide 
caoutchouc. 

In het algemeen kan men zeggen: het doel der rubberberei- 
ding moet zijn, den fabrikant in Europa een product te leveren, 
waarin de cacutchouc- koolwaterstof hare goede eigenschap- 
pen zooveel mogelijk engewijzigd behouden heeft. Deze eigen- 
schappen zullen des te minder gewijzigd warden, naarmate ceteris 
paribus de rubber minder oxydabel is, en minder aan mechani- 
sche bewerking onderworpen werd. Daarom is het te verwachten, 
dat rubber, door indampen van den latex bereid, in dit opzicht meer 
waarborgen bieden zal dan door coaguleeren bereide caoutchouc. 


M. KeERrBoscH, 


1) Loe. eit. 


KORTE AANTEEKENINGEN OVER KINA VI 
DOOR 
Dr. A. RANT. 


13 


DE MOPOZIEKTE. 


In een vorig artikel werd in het kort dez3 ziekte vermeld 1); 
nu spoedig in een uitvoeriger artikel mijn onderzoek meer 
uitgebreid behandeld zal worden, lijkt het me wel geschikt, 
hier een en ander er over mede te deelen. 

Het eerst werd deze ziekte voor de kina door J. C. Ber- 
NELOT Moens in zijn standaardwerk over de kinacultuur (1882) 
vermeld; later werd ze door A. F, W. SriBBe en DR. S. H. 
Koorpers genoemd en ten slotte werd door mij een klein 
artikel er over geschreven. 

Als kenmerk der ziekte is op te geven, dat ze in kinazaad- 
bedden optreedt en dan de zaden vóór of na het ontkiemen 
aantast, waardoor de zaden en de jonge plantjes afsterven, 
terwijl deze laatste dan er uit zien, alsof ze met kokend water 
overgoten waren. In de zaadbedden treft men dan afster- 
vende plekken aan, die zich, vooral wanneer de omstan- 
digheden voor de ziekte gunstig zijn — veel regen, voch- 
tige lucht, te veel begieten, te veel schaduw — vrij snel uit- 
breiden, waardoor in korten tijd tamelijk veel jonge plantjes 
verloren kunnen gaan, terwijl men nu en dan, maar niet altijd, 
over de aarde, de zaden en de plantjes een spinneweb-achtig 
mycelium uitgebreid ziet. Als kenmerk, dat eigenlijk nooit 
ontbreekt, valt te vermelden, dat de afgestorven en afstervende 
zaden en plantjes en verder de deeltjes aarde, door schimmel- 
draden aan elkaar hangen, en dit reeds met het bloote nog 
zichtbaar is. 

1) Teysmannia 1908, blz. 431. 
Zie ook Mededeelingen van het Kina Proefstation No. II, 1914, blz. 33. 


5 


Bij mieroscopisch onderzoek blijkt, dat deze schimmeldraden, 
welke in hun jeugd ongekleurd zijn en eerst later een bruine 
kleur vertoonen, gesepteerd zijn. Mogelijke vruchtlichamen 
werden tot nu toe nog niet in de vrije natuur aangetroffen. 

Een eigenaardig kenmerk is, dat de schimmel, wanneer men 
aaugetaste plantjes, zaden, grond enz. op den bodem van een 
glazen bak gebracht heeft en alles vochtig houdt, vrij snel 
tegen de wanden van den bak opgroeit. 

De ziekte heet in West-Java „mopo” of „hama mopo” en 
in Ost-Java, waar ik ze ook bij de kina aantrof, „lonjoh” +) 
onder welke namen natuurlijk ook wel andere ziekten bekend 
zullen zijn. 

Reeds spoedig bleek bij mijn onderzoek, dat de schimmel, 
behalve jonge kinaplantjes, nog allerlei andere ki-mplantjes 
aantast; zoo vond ik, dat in mijn tuin en in kweekbakken 
kiemplantjes van Lychnis diurna Siern. (dagkoekoeksbloem), 
Rudbeckia spec. (prikneus), Lobelia Erinus L. (blauwe Lobelia), 
Conyza angustifolia Rxa., Bidens pilosa L. (== B. leucantha WiLLD, 
Soend. hareuga), Antirrhinum majus L. (groote Leeuwebek), 
andijvie, kool, roode biet en sla, die te dicht op elkaar stonden, 
te veel beschaduwd en te veel begoten waren, er door waren 
aangetast, 

Nu was het uit de literatuur niet bekend, welke schimmel 
eigenlijk de oorzaak van de genoemde ziekte is. Als typische 
veroorzakers bij kiemplanten worden o. a. genoemd Pythium, 
Phytophthora enz., doch deze schimmel ieek er niet op. Vroeger 
had ik de gelegenheid om in Holland eene ziekte bij stekken 
te leeren kennen, waardoor deze van onderen verrotten en 
dan omvallen, welke ziekte daar, wanneer men ze niet da- 
delijk bestrijdt, ook veel schade veroorzaken kan. D->ze ziekte 
en de oorzaak er van zijn in Europa bskend als „kweekkas- 
schimmel,” maladie „de toile” „Vermehrungspilz', Ver- 
mehrungsschimmel” of „Schimmel der Vermehrungsbeete” en 
het leek me niet ongewenscht, de Javaansche ziekte der 
kiemplantjes met de Europeesche der stekken te vergelijken. 

Als oorzaak der Europeesche ziekte worden in de literatuur 


1) hama = plaag, ziekte ; mopo = doodmoe, bekaf; lonjoh = met warm water 
begoten. 


heee 


eenige schimmels opgegeven, nu eens Botrytis cinerea Pers, 
een andere Botrytis-soort of een niet-sporenvormende vorm 
van Botrytis, dan weer Acrostalagmus albus Prruss. of nog 
andere schimmels. Het zou te ver voeren, hier de namen op 
te geven van de onderzoekers, die zien met dit onderwerp 
bezig gehouden hebben; daarvoor wordt naar mijn uitvoeriger 
artikel verwezen. 

Hier slaagde ik er in, Botrytis cinerea te isoleeren ; van het 
Phytopathologische Laboratorium „Willie Commelin Scholten” 
te Amsterdam ontving ik reinculturen van Acrostalagmus albus 
en onlangs van de echte kweekkasschimmel, waardoor, na 
genomen proeven, bleek, dat de Javaansche mopo-schimmel 
geen Botrytis of Acrostalagmus is, maar dezelfde is als de 
Europeesche kweekkasschimmel, door W‚ RurLaNnp Moniliopsis 
Aderholdii Ruur. genoemd, en die, wat uit proeven bleek, 
ook hier jonge kinaplantjes kan aantasten, terwijl de Javaan- 
sche schimmel ook in staat is om gewone stekken en blad- 
stekken, b. v. van Begonia, Iresine celosoides L en Linaria 
Cymbalaria L (muurvlasbek) te doen rotten en omvallen. Tot 
nu toe schijnt ze echter, als zoodanig optredend, niet opge- 
vallen te zijn, wel als dooder van kiemplantjes. De naam 
van de mopo-schimmel is dus Moniliopsis Aderholdiì RuuL. 

Wat de bestrijding betreft, het beste is, de ziekte niet te 
bestrijden, maar te voorkomen. Zooals uit mijn onderzoek 
bleek, komt de schimmel in humus, gewonen grond en in 
de kinatuinen vrij veel voor. Men dient in de eerste plaats 
voorzichtig te zijn met het begieten. Het beste is, de jonge 
kinaplanten niet te veel, en dan met een pulverisateur, 
te besproeien; zoo zag ik op een onderneming, waar in de 
zaadbedden geen of haast geen mopo voorkwam, dat opeens 
de ziekte sterk optrad, nadat men een gewonen gieter gebruikt 
had. Ook te veel schaduw is een factor, die de ziekte be- 
gunstigt. 

Mocht de ziekte toch uitgebroken zijn, dan moet men met 
het begieten nog voorzichtiger zijn. Het beste is dan, de 
aangetaste aarde en plantjes te verwijderen of met gewone 
houtasch te bestrooien, daar het me bleek, dat de schimmel 
op een sterk alcalisch reageerend substraat niet of slecht groeit. 


a 


Zoover me bekend is, zijn dit de eenige tot nu toe in de 
practijk toegepaste middelen. Het ontbrak me aan de gele- 
genheid om andere middelen, welke tegen de kweekasschim- 
mel en andere schimmels aanbevolen worden, te gebruiken. 
Terloops wordt hier vermeld, dat uitdrogen van den grond 
de schimmel niet spoedig doodt; zoo kon ik in grond, nadat 
die 4 maanden goed droog bewaard was, de schimmel nog 
levend trugvinden. Wel is nog aan te raden, ook op het 
water, waarmee de planten begoten worden, te letten, daar, 
zooals reeds ApeRrHoLD voor de Europeesche ziekte schreef, 
het mogelijk is, dat de schimmel door het water verbreid 
wordt. 

Het is dus niet aan te bevelen, het water voor het begieten 
in ijzeren of houten bakken te laten staan, maar men moet 
zoo veel mogelijk steeds versch water gebruiken. 


nde risk bid 


DNA AA 


GROEISTREPEN OP BAMBOE. 


Om de toename in lengte van een stengel te meten heeft 
men bijzondere instrumenten geconstrueerd, de zoogenaamde 
auxanometers. Met behulp van deze wordt geheel automatisch 
de toeneming gedurende elk deel van het etmaal aangeteekend 
op een stuk papier, waarop men dan later aflezen kan, hoe 
veel de plant b.v. ‘snachts of over dag gegroeid is, BüsceN 
heeft voor eenige jaren ontdekt, dat wij hier in Indië een 
plant hebben, die zelf haar groei aangeeft, en tevens opteekent. 
Dit is een Costus-soort, die Büscer Costus Registrator genoemd 
heeft, juist omdat ze zelf haar groei registreert. De plant 
behoort tot de hooge Zingiberaceae (Gember-familie), die in de 
berg-oerbosschen dikwijls een 2 à 3 Meter hoog onderbosch 
vormen. Haar inlandsche naam is patjing. Bij deze plant 
vindt men op de groene stengelleden tusschen de bladeren 
dunne witte strepen, die voor een deel uit kiezelzuur bestaan. 
Zulk een streep wordt elken dag afgezet, zoodat de afstand 
tusschen twee strepen de lengte-toename van elken dag 
aangeeft. Het witte beslag, waaruit de strepen bestaan, wordt 
gevormd doordat de bladscheeden elken nacht een vocht uit- 
scheiden, waarin o.a. kiezelzuur is opgelost, en dat, door 
verdamping, over dag, de vaste stoffen als een dunne witte 
streep achterlaat. 

Iets dergelijks als bij Costus registrator kunnen wij ook 
vinden bij Bamboe. Bijzonder gunstig voor deze waarnemingen 
is de bamboe woeloeng (Gigantochloa robusta), bij welke 
soort de volgende waarnemingen gedaan zijn. In welke mate 
andere bamboesoorten dezelfde verschijnselen vertoonen, is mij 
niet bekend. Waarschijnlijk zal bij deze, zij het ook in mindere 
mate, hetzelfde voorkomen. 

Als men een heel jonge spriet van een bamboe woeloeng 
bekijkt, dan zal men zien, dat de geheele stengel volkomen 


det reen 


bedekt is met schutbladeren. Deze hebben slechts een zeer 
kleine bladschijf en bestaan in hoofdzaak uit een nauwe scheede. 
De bovenrand van deze is voorzien van een kleine uitstaande 
kraag, die voor het hier besproken verschijnsel van groote 
beteekenis is. De schutbladeren zijn dicht bezet met kleine 
donkerbruine haren, die alle met de punten naar beneden 
gericht, dicht tegen de schutbladeren aangedrukt liggen. De 
oorzaak hiervan is de volgende: elk schutblad wordt, zoo lang 
de stengel nog jong is, naar beneden bedekt door het vorige 
schutblad. Bij het groeien van den stengel schuiven de 
schutbladeren iederen dag een eind uit het onderaanzittende 
schutblad, op dezelfde wijze als een zeemanskijker uitgeschoven 
wordt. Daar de randen van de schutbladeren zeer nauw sluiten, 
moeten de haren bij het uitschuiven plat gestreken worden, 
waardoor hun richting met de punten naar beneden bepaald 
werdt. 

Maar door dit uitschuiven wordt nog iets anders bereikt. 
Bekend is het, dat de bamboestruiken ’s nachts en ’s ochtends 
„huilen”. Uit de randen van de bladeren komen druppels 
te voorschijn, en als de lucht wat vochtig is, zelfs zooveel, 
dat men onder een bamboestruik den indruk krijgt, dat het 
licht regent. Dit uitscheiden van vloeistof is bijzonder sterk 
bij de heel jonge bladschijven van de jongste schutbladeren. 

Op bijgaande figuur ziet men, dat deze bladschijven een 
bos vormen aan het boveneind van den bamboestok. Van deze 
bladen loopt ’sochtends vroeg een heele stroom van vloeistof 
naar beneden; bij dien van de gewone bamboebladeren ver- 
geleken, is hun tranenvloed een stortvloed. Daarom blijft er 
in de kleine kragen op de bovenschutbladeren altijd een 
weinig vloeistof, een heel klein meertje, staan. 

Dit vormt een uitstekende groeiplaats voor allerlei kieine 
en kleinste organismen. Men vindt er een zeer rijke fauna en 
flora in : verschillende soorten van infusoria, mijten, nematoden, 
kleine vliegenmaden, en tallooze schimmels en bakteriën. Deze 
vormen een slijm, dat met den overvloed van tranen naar 
beneden vloeit. Op de foto’s zijn deze slijmstrepen te zien. 
Het stukje schutblad, dat ’s nachts en ’s ochtends uitgeschoven 
wordt, is dus sterk bevochtigd met dit „tranenslijm”’, dat de 


ee 


haren om zoo te zeggen tegen de schutbladeren aanplaxt. 
Als de zon hoog aan den hemel gekomen is,en de lucht heet 
en droog geworden is, staken de bladeren het „huilen”, de 
schutbladeren worden weer droog, en het stukje schutblad, 
dat op dezen warmen tijd van den dag uitschuift, wordt 
niet nat, de haren worden niet door slijm vastgeplakt. Voor- 
loopig ziet men geen verschil, maar het gaat met zulk een 
schutblad als met een photographisch negatief, dat eerst ont- 
wikkeld moet worden. Komt er een regenbui (in het labo- 
ratorium kan een spuitflesch denzelfden dienst doen) of worden 
de haren op andere wijze, door den wind of door beesten, 
verwijderd, dan gaan de niet vastgeplakte haren veel ge- 
makkelijker verloren dan de weslijmde. Hierdoor ontstaan 
dan de strepen, die op bijgaande foto’s zoo duidelijk zijn. Elke 
donkere—dus met haren bezette—streep beantwoordt na- 
tuurlijk aan het in den ioop van den nacht en den ochtend uitge- 
schoven stuk schutblad ; elke lichte —dus niet met haren bezet- 
te—streep is over dag, in de heete uren, gevormd. Door com- 
binatie van het „huilen” van de jonge schutbladeren, van 
de slijmvorming door de in de kragen der schutbladeren 
levende bakteriën en van het periodieke nat- en droog-worden 
’s nachts en over dag, worden dus de schutbladeren zoo ge- 
praepareerd, dat de „groeistrepen”’ door regen, wind enz. „ont- 
wikkeld” kunnen worden. 

Als een stengellid (iaternodium) een zekere lengte bereikt 
heeft, gaat het boven het onderaan zittende schutblad uit- 
steken. De schutbladen dekken elkaar niet meer. Bij de 
dagelijksche toename in lengte wordt dan een stuk stengel, 
en niet een stuk schutblad uit het onderaan zittende schut- 
blad uitgeschoven. Op den stengel zitten echter lang niet 
zoo veel haren als op de schutbladen; die is bijna heel glad. 
Men zou nu denken, dat de plant op dit gedeelte van den 
stengel haar toename niet kon opteekenen. Dit gebeurt toch, 
zooals op de foto rechts te zien is. Op den donkeren stam 
van de bamboe woeloeng ziet men min of meer duidelijk, 
dikwijls zelfs zeer duidelijk, zooals op den gefotographeerden 
stengel, fijne witte strepen. Deze zijn ook gevormd door het 
„tranen-slijm”. ’s Nachts vloeit dit heel ver naar beneden. 


ej 


Een gedeelte wordt vastgehouden door de randen der schut- 
bladeren, en bij droog-worden van den stam, als het weer 
warm wordt, blijft dan een fijne, witte streep van ingedroogd 
slijm op den stam zitten. Ook over dag groeit de bamboe- 
stengel verder; maar nu zijn de randen van de oude schut- 
bladeren droog, en er ontstaat geen streepje. De strepen 
worden dus gevormd op dien tijd van den dag, waarop het 
vocht op de schutbladeren en op den stam wegdroogt. Dit 
gebeurde bij mijne waarnemingen omstreeks 10 uur v. m. 

Terwijl men uit de haarstrepen op de jonge schutbladeren 
het dag- en nacht-groeien kan aflezen, kan men uit de witte 
strepen op den stam zelf alleen de toename ia den loop van 
een heel etmaal bepalen. 

Het laatste is dus volkomen overeenkomende met het 
door BüsceN waargenomen verschijasel bij Costus registrator ; 
het eerste is een verbeterde uitgave hiervan. 

H. JENSEN. 


nn enn nnn nn nnn nnn nen nnn nen nee ee ne en enn en ne een dn ne eenn nnen 


OVER DE PHYSIOLOGIE VAN HET ZUIGEN VAN 
DE GROENE SCHILDLUIS (LECANIUM 
VIRIDE) BĲ COFFEA 


DOOR 


P. E. KEUCHENIUS. 


Zoals bekend, is Lecanium viride, de groene schilâluis, een 
van de schadelikste vijanden onzer koffiekultuur. Bij een 
hevige aantasting door deze schildluis krijgt de plant een 
kwijnend aanzien. Zo’n koffieplant ondergaat een stagnatie 
in de groei: de bladeren bereiken dikwils niet hun normale 
wasdom, de internodiën (stengelleden) blijven klein. Dik- 
wils treden misvormingen op bij de bladeren in de vorm van 
verkrullingen van de bladschijf, die ook zijn effen oppervlak 
verliest. Zwaar met groene luis bedekte planten bloeien niet 
zo rijkelik, waarbij dan nog komt, dat de vrucht zich nade 
bloei niet „zet”. Zijn de jonge vruchtjes sterk met luis bezet, 
dan kunnen ook zij nog mislukken en ontijdig afvallen. Ook 
de bladeren vallen dikwils ontijdig af, zodat de plant een kaal 
aanzien biedt. Is de plaag buitengewoon hevig, dan gebeurt 
het wel eens, dat zelfs de takken afsterven; meestal echter 
herkrijgt de koffieplant in de regentijd weer zijn normaal 
aanzien, hetgeen echter niet wegneemt, dat de vruchtpro- 
duktie gering gebleven is. 

Hoe zijn nu deze verschijnselen, als gevolg van de aantas- 
ting door Lecanium viride, te verklaren ? 

De meeste onderzoekers zoeken de oorzaak daarvan in het 
onttrekken van sappen aan de plant. Ik kom hierop nog 
nader terug. 

De talrijke misvormingen van plantendelen, die bekend zijn 
als gevolg van de aantasting door insekten, geven ons reeds 
een vingerwijzing, dat de oorzaak van dergelike ziektever- ” 


te rn 


schijuselen niet alleen gezocht moet worden in het louter 
onttrekken van sappen, maar dat ook andere faktoren mede 
in het spel kunnen zijn. Zo kunnen die faktoren o.a. te zoeken 
zijn in stoffen, die tegelijk met het zuigen door het insekt 
in de wond gebracht worden, welke stoffen gewoonlik af- 
komstig zijn van speekselklieren, die in de slokdarm uitmonden. 

Het van die speekselklieren afkomstige exkreet bevat soms 
giften of enzymen, die een specifieke reaktie uitoefenen. 

Zo ontstaat de pijnlike steek van de bedwants (Cimez lec- 
twlarius) of wandluis niet door de steek alleen, doch hoofd- 
zakelik door de uitwerkking van het, tegelijk met de steek in de 
wond uitvloeiende speeksel. Bij de meeste stekende insekten, 
zoals wantsen, vliegen en muggen, vormen de tot een steek- 
orgaan gemetamorphoseerde kaken niet alleen een zuigbuis, 
waarmee ze het vocht van de „gastheer” opzuigen, doch bo- 
vendien een speekselbuis, woordoor het speeksel in de wond 
uitvloeit. De malaria-plasmodiën doorlopen zelfs in de speek- 
selklieren van de malaria-muskiet (Anopheles sp.) één hunner 
ontwikkelingsstadia, het stadium van de z. g. Sporozoïten, 
welke tegelijk met de steek door het speeksel in het bloed 
van de mens gebracht worden. 

Ook bij Lecanium viride is de steek- en zuigsnuit uit 2 paar 
kaken opgebouwd en hoewel deze snuit uiterst fijn en lang 
is, vormt hij eveneens twee kanalen en wel een zuigkanaal 
en een speekselkanaal. De aanwezigheid van deze beide ka- 
nalen kon ik mikroskopies vaststellen. Hieruit volgt, dat de 
groene luis in het bezit moet zijn van speekselklieren. De 
betekenis van deze speekselklieren zal ik straks nader uit- 
eenzetten. 

Hoewel ik deze speekselklieren niet direkt waargenomen 
heb, (ik heb nl, de anatomie van ZLecaniwm viride niet spe- 
ciaal onderzocht), volgt echter hun aanwezigheid uit twee 
feiten, nl. het voorkomen van een tweede kanaa! in de zuig- 
snuit, zoals reeds opgemerkt is, en bovendien heb ik in al 
mijn mikrotomiese coupe’s met daarin voorkomende mondde- 
len van de groene luis, speekselvocht in het doorboorde plan- 
tenweefsel aangetroffen. Trouwens het bestaan van speek- 
selklieren bij Cocciden (schildluizen) is anatomies sedert lang 


Ee 


door Mark aangetoond. Hij vond ze o.a. bij Lecanium, Chio- 
naspis, Coccus, Aspidiotus en Dorthesia. 

Wij zullen tans nagaan, hoe het voor Lecanium viride met 
zijn lange dunne snuit mogelik is, die snuit in het planten- 
weefsel te brengen, welke verschijnselen daarbij optreden en 
welke physiologiese veranderingen in het aangetaste planten- 
weefsel plaats grijpen. 

Reeds verschillende onderzoekers hebben zich met deze 
vraagstukken in verband met andere Cocciden of Aphiden 
(bladluizen) bezig gehouden; de voornaamste daarvan zijn Büs- 
GEN, MORSTATT Een ZWEIGELT. 

De meeste onderzoekers zochten de verklaring van het 
binnendringen van de zuigsnuit in de plant in een zuiver 
mechanies verschijnsel, waarbij dus de snuit eenvoudig door 
druk de cellen doorprikt ofdecellen van elkaar splijt. 
We zien nl. bij de bestudering van het verloop van de zuig- 
snuit van de groene luis in het weefsel van de koffieplant, 
dat die snuit gedeeltelik zijn weg gekozen heeft door de 
cellen en gedeeltelik tussen de cellen. 

Het is echter bekend, dat de osmotiese druk, die men bij 
planten ook wel turgordruk noemt, in plantencellen tamelik 
groot is. Zo ontleen ik zan het handboek over plantenphy- 
siologie van Jost op pag. 22 het volgende: „Wir bemerken 
nur, dass Drucke von 5—10 Atmosphären etwas ganz Ge- 
wöhnliches in der Pflanze sind. Es finden zich aber von 
diesen Mittelwerten nach oben und nach unten hin Abwei- 
chungen. Unter 3 Atmosphären scheint der osmotische 
Druck aber selbst in ganz ausgehungerten Zellen nicht zu 
sinken; er steigt aber dagegen aus ca. 15—20 Atmosphären 
in der Rübe und in der Küchenzwiebel, auf 40 Atmosphären 
in den Grasknoten.” 

Reeds ZweiceLT heeft er de aandacht op gevestigd, dat het 
eenvoudig uit elkaar dringen van twee cellen geen ge- 
makkelik werk is als gevolg van die turgorâruk, en voor 
bladluizen onmogelik is, indien zij daarvoor geen bizondere 
hulpmiddelen hebben. Geheel anders is echter het door- 
prikken van de celwand van een cel, al is de osmotiese 
druk daarin zeer groot. Hiervoor behoeft door het insect 


Ne 


geen grote kracht te worden aangewend, daar ’t reeds vol- 
doende is, de celwand zelf te beschadigen en daarin een gaatje 
te prikken, terwijl geen turgordruk behoeft te worden over- 
wonnen. 

BüsceN heeft het eerst bij Aphiden aangetoond, dat de 
zuigsnuit bij het binnendringen in het plantenweefsel een 
sekreet afzondert, afkomstig van de speekselklieren welk 
sekreet spoedig zou stollen en verharden, waardoor een tor- 
mele schede om de zuigsnuit gevormd wordt. 

Deze waarnemingen bij Aphiden zijn door ZweraeLr in 
zoverre bevestigd, dat ook hij die z. g. speekselschede aange- 
troffen heeft, terwijl Perrr en Morsrarr een dergelike speek- 
selschede eveneens bij Cocciden, en wel resp. bij Dactylopius en 
Diaspis hebben gevonden. Door nauwkeurige waarnemingen 
heeft ZweigeLT bovendien voor Aphiden bewezen, dat bij het 
voortdringen in het plantenweefsel voortdurend speeksel uit de 
zuigsnuit afvloeit, en dit speeksel dus de spits van de zuigsnuit 
als het ware steeds vooruitloopt, 

Uit het feit, dat het afgescheiden speeksel tot een echte 
schede om de zuigsnuit verhard, trokken BüsceN en Perrr 
de gevolgtrekking, dat die schede uitsluitend de bete- 
kenis heeft om bij het verder voortdringen de zuigsnuit 
stevigheid te verlenen, deze te ondersteunen, dus dat het 
speeksel alleen een mechaniese rol vervullen zou. MorsrATT 
wees er echter later op, dat bij Diaspis fallas zo’n speek- 
selschede niet altijd aangetroffen wordt en daaruit volgt van 
zelf, dat het speeksel in sommige gevallen gemist kan worden. 

Over de werking en betekenis van het speeksel zijn 
verder nog waarnemingen gedaan door tal van onderzoekers 
(BuRMEISTER, Geise, WeDDeE, LEONS, BUSSE, GRUNER, PLATEAU), 
welke ik hier echter niet alle behandelen kan; alleen wil 
ik vermelden, dat PrArrAu en GRUNER respectievelik bij 
Nepa en bij Aphrophora bewezen hebben, dat het speeksel een 
diastaties enzym bevat, dat dus in staat is om zetmeel in 
suiker om te zetten. 

Het in de wond uitvloeiende speeksel van bladluizen blijft 
volgens ZWEIGELT enige tijd taai-vloeibaar en voor vloeistoffen 
permeabel en eerst naderhand begint het allengs te ver- 
Teysmannia, 1915. 5 


CG 


harden. Is het eenmaal zover, dan spreekt het van zelf, 
dat de schede alleen nog maar eer mechaniese rol speelt, 
door de bewegingen van de zuigsnuit te ondersteunen; 
daarnaast heeft het speeksel in vloeibare toestand zeer ver- 
moedelik het vermogen om zetmeel in suiker om te zetten, 
door middel van een daarin aanwezig diastaties enzym. 

Over het voortdringen van de zuigsnuit in de celwand 
tussen twee cellen, dus bij intercellulair verloop en de 
werking van het speeksel, zegt ZweiceLT nog het volgende: 

„Op het ogenblik zelf, als het speeksel aan de spits van 
de zuigsnuit te voorschijn komt, zal het osmoties werkzame 
speeksel de turgordruk der aangrenzende cellen verminderen, 
waardoor in deze cellen ten slotte plasmolyse optreedt (het- 
geen hij ook werkelik aangetoond heeft) en dientengevolge 
zal de zuigsnuit geen grote druk meer te overwinnen heb- 
ben hij het splijten van de celwand in de middenlamel. Ver- 
moedelik oefent zelfs het speeksel een oplossende werking 
uit op die middenlamel. Het is niet onverschillig, of de 
cel doorboord word of alleen van voorbijvloeiend speeksel 
(als de snuit intercellulair verloopt) de invloed ondergaat. 
In het eerste geval komt het tot een vermenging van sekreet 
en cel-inhoud, wat ten slotte het afsterven van die cel ten- 
gevolge heeft. Bij intercellulair verloop van de snuit hebben 
we waarschijnlik alleen met een chemiese (osmotiese) prikkel 
te doen.” 

We zullen tans zien, welke mijn bevindingen zijn bij Leca- 
nium viride. 

Ik moet reeds dadelik vermelden, dat, hoewel ik microto- 
miese coupe-seriën van door Lecanium viride aangetaste koffie- 
weefsel gemaakt heb, ik mijn waarnemingen toch hoofdzake- 
lik gedaan heb bij coupe’s, die ik eigenhandig gesneden heb 
van levend bladmateriaal van koffie, dat met groene luis 
bezet was. Om te beletten, dat de schildluizen zouden weg- 
kruipen, werden ze eerst door indompeling van het materiaal 
gedurende + 15 seconden in alcohol van 96 pCt. gedood. Men 
kan dan gerust aannemen, dat het planten weefsel zelf nog niet 
gedood is, hetgeen ook werkelik het geval bleek. Het voordeel 
van deze methode is, dat men groter zekerheid heeft, het pro- 


a add 


Te 


toplasme der cellen in zijn natuurlike gesteldheid te kunnen 
waarnemen, dan wanneer men het materiaal eerst fixeert en 
daarna de overige gebruikelike bewerking doet ondergaan. 

Lecanium viride doorboort meestal bij het binnendringen in 
het plantenweefsel de cuticula van de epidermis midden in 
een epidermiscel. We zagen reeds, dat hiervoor niet zoveel 
kracht behoeft te worden aangewend. Slechts éénmaal zag 
ik de zuigsnuit tussen twee opperhuidscellen binnendringen. 

Daar ik slechts de aangetaste hoofdnerf van koffiebladeren 
bestudeerd heb, waarop geen stomata voorkomen, weet ik 
niet te vermelden, of de groene luizen ook de huidmondjes als 
porte d'entreé voor hun snuit gebruiken. Ik zou echter ver- 
moeden, dat hiervoor geen bezwaar bestaat, indien de zuig- 
snuit ingestoken wordt als juist de stomata geopend zijn. Zijn 
deze echter gesloten, dan zou de te overwinnen turgordruk 
te groot zijn. 

Als de snuit nog pas in het parenchymatiese weefsel is 
ingestoken, kon ik konstateren, dat dikwils een weinig plas- 
molyse intreedt, zowel in de doorboorde cellen als 1 à 3 cella- 
gen daurvan verwijderd. Naderhand echter herstelt zich deze 
plasmolyse volkomen, ook zelfs in de door de zuig- 
snuit doorboorde cellen, hetgeen ik bij Coffea robusta 
gemakkelik kon waarnemen aan de chlorophylkorrels, die 
juist in het parenchymatiese weefsel van de bladhoofdnerf 
zo rijkelik voorhander zijn. Deze chlorophylkorrels waren in 
cellen met oude verlaten steekgangen zelfs volkomen normaal 
en ook in de protoplast dier cellen was niets abnormaals te 
ontdekken. De door de snuit doorboorde cellen sterven dus 
niet af en blijven volkomen gezond. Wat dit betreft, stem- 
men mijn waarnemingen geheel overeen met die van Morsrarr 
bij door Diaspis fallax aangetaste perebomen. ZweiGeLT ech- 
ter zag, dat de door Aphiden met hun snuit doorboorde cellen 
altijd afstierven en ook Perrr nam hetzelfde waar bij de wijn- 


stok, die door Phyllovera was aangetast. We zien hieruit, dat 


het speeksel van verschillende Rhynchoten (wantsen, luizen 

e.d.) verschillend kan wezen en dat men in geen geval de 

bij één schildluis gevonden resultaten generaliseeren mag. 
In mijn coup?’s zag ik ook nog, dat wanneer de snuit eerst 


aen 


kort te voren in het plantenweefsel binnengedrongen is, het 
speeksel niet dadelik stolt en in de vorm van onregelmatige 
klompen zich om de snuit heen bevind. Eerst langzamer- 
hand zag ik het speeksel zich in een regelmatige laag om de 
zuigsnuit heentuitspreiden en verharden, waardoor dan de eigen- 
like speekselschede gevormd wordt, welke ook bij terugtrekken 
van desnuitin de plant blijft bestaan. Hieruit volgt van zelf, 
dat er in den aanvang geen sprake vn is, dat het speeksel een 
mechaniese, d. w. z. hier een steunende rol speelt; deze funk- 
tie kan het eerst later krijgen en in dit opzicht sluiten mijn 
bevindingen zich volkomen aan bij die van ZweiGeLT bij 
Aphiden. 

Hoe het te verklaren is, dat het speeksel zich later in een 
regelmatig laagje om de zuigsnuit heen uitspreidt? Ik geloof, 
dat dit een zuiver physies verschijnsel is. Daar het speeksel 
taai-vloeibaar is, zal het eerst in de vorm van onregelmat:ge 
klompen tegen de zuigsnuit vastkleven, welke klompen zich 
langzamerhand tengevolge van de adhaesie regelmatig over 
de zuigsuuit zullen uitspreiden. 

Van een bepaalde vermenging van speekselvocht met celin- 
houd zoals ZweiceLT bij Aphiden meent te hebben gekonsta- 
teerd is dus geen sprake. Steeds laat het speeksel zich door 
zijn sterker lichtbrekingsvermogen duidelik, ook als het nog. 
in de vorm van klompjes aanwezig is, onder de mikroskoop 
van de celinhoud onderscheiden en ik kan niet geloven, dat 
bij Aphiden een innige vermenging van speeksel met celinhoud 
wel plaats heeft, zoals ZwzeiceLT beweert. In dit geval zou. 
er immers geen speekselschede gevormd kunnen worden. 
Juist het feit, dat beide vloeistoffen zich niet vermengen, 
maakt het ontstaan van een speekselschede mogelik. 

Het verloop van de snuit van Lecanium viride in het weefsel 
van de plant is zeer grillig, d. w.z. de snuit loopt in allerlei 
gebogen banen naar binnen, hetgeen natuurlik alleen aan 
de hand van mikrotomiese seriën na te gaan is. Aan zul- 
ke seriën is het bovendien dikwils mogelik, waar te nemen, 
dat de verlaten speekselscheden (welke in dit geval feitelik 
holle buizen zijn) van een enkele buis aan de epidermis ùib=r 
gaan en zich naar binnen toe hoe langer hoe meer vertakken, 


ne gen 


zodat de verlaten speekselbuizen, vooral omdat ze zich onder 
het mikroskoop als sterk glanzende kleurloze draden voordoen, 
aanvankelik de indruk maken van een parasitiese schimmel. 

Steeds zag ik de zuigsnuit in het phloöem (bast-of zeef vaten- 
gedeelte) eindigen of liever aan de buitengrens van het phloöem 
met het parenehym (d.i. het weefsel, dat onder de opperhuid 
aanwezig is) en dus nooit tot op het cambium reiken. Het- 
geen echter van groter belang is en wat ik met volstrekte 
zekerheid in al mijn preparaten kon vaststellen, is, dat de spits 
van de zuigsnuit altijd op de grens van het phloëem met het 
parenchym aan het einde van een phloëemmergstraal te vinden 
was, Het is Lecanium viride dus te doen om bij voorkeur 
de mergstralen in het phloëem uit te zuigen. 

Precies hetzelfde heeft Prrrr bij Phyllovera vastatrix t. o. v. 
de wijnstok waargenomen. Andere plantenzuigende iasekten 
gedragen zich in dit opzicht geheel anders. Apkhiden zoeken 
hun voedsel volgens ZweiaeLT zowel in het parenchym, als 
in het phloöem en het xyleem. Dactylop'us van de wijnstok 
zuigt volgens Prrri voornamelik aan de zeefvaten en geleid- 
cellen van het phlcêem. 

Gevolg van de aantasting van de phloëem-mergstralen bij 
Coffea, door Lecanium viride is, dat die mergstralen en de in 
de omtrek daarvan gelegen cellen, tot op het cambium en het 
hout, verbruinee en afsterven. Is het eenmaal zover gekomen, 
dan krijgt het insekt hier niet meer in voldoende mate voed- 
sel; hij trekt dan zijn snuit een weinig terug en zoekt een 
naburige mergstraal op. Hierdoor ontstaan die eigenaardige 
vertakte speekselscheden in het plantenweefsel Het spreekt 
van zelf, dat nu eerst, bij het gedeeltelik terugtrekken en 
weer op een andere plaats insteken van de zuigsnuit, de ver- 
harde speekselschede mechaniese steun aan de zuigsnuit ver- 
leent. Ook het geheel terugtrekken van de snuit uit het plan-= 
tenweefsel kan nu zonder gevaar van breken geschieden. Hoe 
is nu te verklaren, dat de mergstralen tot op het hout ver- 
bruinen en afsterven en op welke wijze gelukt het aan Leca- 
nium viride, die mergstralen geheel uit te buiten ? 

We weten, dat de mergstralen uit parenchymatiese elemen- 
ten zijn opgebouwd en in de plant een zeer gewichtige rol 


ge 


vervullen. Hun functie is, de in het phloëem aanwezige 
eiwitten en koolhydraten als ook de anorganiese stoffen en 
het water, welke in het hout aanwezig zijn, in radiaire rich- 
ting te vervoeren. Bij het uitbuiten der mergstralen in het 
phloëem staan dus aan de groene luis alle stoffen ten dienste, 
welke hij voor zijn levensonderhoud nodig heeft. 

Bij het zuigen aan het eind der mergstralen ontstaat daar 
ter plaatse natuurlik een drukvermindering, welke zich voort- 
zet in de naburige cellen en waardoor men een stroming van 
stoffen krijgt naar de zuigsnuit toe. Dat hierbij nog osmotiese 
verschijnselen, welke hun oorzaak vinden in bepaalde stoffen 
van het speeksel, een rol zouden spelen, lijkt mij niet 
waarschijnlik, De stroming van stoffen naar de spits van de 
zuigsnuit is eenvoudig te verklaren door een drukverminde- 
ring als gevolg van het zuigen. 

Ik geloof niet, dat er van het speeksel van Lecandum viride 
een bepaalde gifwerking uitgaat, want anders zouden eveneens 
de door de zuigsnuit doorboorde pareuchymeellen van de bast 
moeten afsterven en zulks is allerminst het geval, zoals we 
zoeven gezien hebben. Het afsterven en verbruinen van de 
aangetaste ‘mergstralen en van de cellen in de omtrekdaarvan, 
is een gevolg van het krachtige zuigen, waardoor de proto- 
plasten dier cellen gedood worden, terwijl de celwanden na- 
derhand door vorming van looizuren verbruinen. 

Ik ben dan ook overtuigd, dat Lecanium viride eerst begint 
te zuigen, zodra hij zijn doelpunt bereikt heeft, m. a. w. zodra 
de snuit een mergstraal in het phloëem gevonden heeft en 
niet reeds in het bastparenchym. 

Omtrent het verloop van de zuigsnuit in het planten weefsel 
moet ik nog het volgende opmerken. Meestal tracht de snuit 
de cellen eenvoudig te doorboren, waarvoor ook weinig kracht 
behoeft te worden aangewend en de snuit verloopt dan in tra 
cellulair. Minder dikwils kiest de zuigsnuit ook inter- 
cellulair, dus door de middenlamel van twee aangrenzen- 
de cellen zijn weg. In dit geval geloof ik ook evenals ZweIGELT, 
dat door de osmotiese werkzaamheid van het speeksel de turgor- 
druk dezer cellen verlaagd wordt, want ik zag immers plas- 
molyse vptreden, terwijl waarschijnlik een oplossende werking 


RE 


van het speeksel op de middenlamel uitgaat. De zuigsnuit 
behoeft dan geen grote kracht aan te wenden om de beide 
cellen van elkaar te splijten. Of er ook een diastaties enzym 
in het speeksel voorkomt, heb ik niet met zekerheid kunnen 
vaststellen; zeer vermoedelik echter is dat zo, want is dat 
niet het geval, dan zou allicht de zuigbuis verstopt kunnen 
raken, indien een zetmeelkorrel daarin terecht kwam, welke 
kans natuurlik zeer groot is. 

Meermalen heb ik kunnen waarnemen, dat de zuigsnuit 
ook de houtelementen vermag te doorboren 4). 

Men kan tans de vraag stellen, hoe het mogelik is, dat de 
schildluis, zodra hij eenmaal met zijn snuit het phloëem ge- 
naderd is, zo goed de mergstraaluiteinden weet te vinden. 

ZweEiGeLT zoekt de verklaring daarvan in de aanwezigheid 
van zintuigen in de spits van de zuigsnuit. Volgens hem 
is het vinden van bepaalde gedeelten in het planten weefsel 
alleen op die wijze te verklaren. Het mooiste daarbij is ech- 
ter, dat ZweiceLT de zoölogen nog een standje geeft, omdat 
ze dat nooit eerder hebben ingezien. (ZweiIGeLT is botani- 
cus). Ik laat ZwriceLT even aan het woord: 

„Obschon es bisher noch nicht gelungen war, das Vorhan- 
densein von Nervenfasern und Sinnesorganen in den Borsten 
selbst nachzuweisen,sod;ängtes mich doeh schon jetzt zu dieser 
Frage Stellung zu nehmen und vorbehaltlich späterer Unter- 
suchungen darauf hinzuweisen, dass nervöse Elemente im 
Saugapparate sensu strenuo zum vollen Verständnis der dem 


1) Het is hier de plaats om terloops te wijzen op het eigenaardig verloop 
van de vaatbundels in de bladsteel en de hoofdnerf van een Robusta-blad, 
hetgeen misschien nog niet bekend is. Waar aanvankelik nabij de basis van 
de bladsteel de vaatbundel nog open is, d.w.z. de vorm heeft van een halve 
cirkel met aan de bovenkant xyleem (hout) en de onderkant phloëem, daar 
is deze vaatbundelring reeds bij de nadering van de bladschijf volkomen ge- 
sloten, zó dat tans het xyleem binnen en het phloëem buiten ligt. Dorsi- 
lateraal van deze gesloten vaatbundelring verlopen nu twee kleine vaatbun- 
dels, welke naar de bladtop toe, telkens zijvaatbundels afsplitsen, die onge- 
veer horizontaal en evenwijdig lopen, totdat er een 6-tal zijn. Intusschen 
heeft ook de hoofdvaatbundel medio-dorsaal een zijvaatbundel afgesplitst, zo- 
dat er nu in het geheel dorsaal daarvan 7 kleinere vaatbundels zijn. Op een 
afstand van ongeveer °/, van de bladlengte vloeien deze 7 vaatbundels in el- 
kaar en wel zo, dat een platte bovenste xyleemlaag en een eveneens platte 
daaronder gelegen phloëemlaag is ontstaan. 


BE EE 

Botaniker entgegentretenden Bilder notwendig sind, wenn 
gleich dre Zoölogen, infolge einer — wenigstens soweit die Pflan- 
zen als Wirte in Betracht kommen — völlig unrichtigen Vor- 
stellung vom Saugphänomen, nicht nur nicht darnach fahndeten, 
sondern sogar die Notwendigkeit spezi’ischer Apparate in Abrede 
stellten. Wir wollen zunächst wieder die Zoölogen zu Worte 
kommen lassen und dann diskutieren, inwieweit die von ih- 
nen vertretenen Auffassungen seitens der Botaniker beibehal- 
ten werden dürfen. Die auch später massgebend gebliebene 
Grundansicht stammt von BuRMEISTER.” ?) 

Men ziet, dat ZweiceLT buitengewoon heftig is-en zich 
schrikkelik ergert over het gebrek aan kunde der zoölogen. 
Dit laatste kan men beschouwen als de antithese van de these, 
dat ZWeIiGELT als botanicus per se kundig is en het beter weet! 

Mij dunkt, dat het ZwerieeLT toch begrijpelik moet wezen, 
dat de mening van BurMeISTER, welke in 1882 is uitgespro- 
ken, tans onmogelik heersend gebleven kan zijn. 

Als antwoord op de ergernis van ZweiGeLT, moet ik reeds da- 
delik zeggen, dat ook ik, zowel voor Aphiden als voor Cocciden, 
het bestaan van speciale zintuigen in de spits der snuit beslist 
moet ontkennen. In de fijne monddelen, waaruit de snuit 
is opgebouwd en die volkomen massief zijn en uit chitine 
bestaan, kan geen sprake zijn van zintingen en dus ook niet 
van zintuigelike waarneming. Niettegenstaande dat, zijn 
Cocciden en Aphiden toch in staat om de plaats, die ze met 
hun snuit zoeken, te vinden en de verklaring daarvan is 
hoogst eenvoudig en zelfs door een zoöloog te vinden, al 
schijnt zij aan ZweiGeELT, in zijn ergernis, ontgaan te zijn. 

Wil het insekt weten, of het met zijn snuit reeds is aan- 
geland waar het zijn wil, dan zuigt het dier evenen proeft 
dan van zelf aan het opgezogen sap, in de mondholte, of 
het reeds de gewenste plaats heeft bereikt. Is zulks aog 
niet het geval, dan steekt het verder. Het gevolg van dit 
zoeken is dan ook, dat ik in mijn preparaten van Lecanium 
viride heb kunnen waarnemen, dat het dier wel eens op de 
verkeerde weg is, zijn snuit een weinig terugtrekt en dan 
in een andere richting steekt. 


2) Cursivering is van mij. 


te 


ZWEIGELT zegt nog: 
„Als weiteren Beweis für die präzise Wahrnehmung der 
Turgorstürze betrachte ich die wohl an jedem Objekt zu wie- 
derholende Beobachtung der Wanderung der Siphonophora 
millefolii auf Achillea millefolium in acrofugaler Richtung. 
Die Tiere sassen an den Pflanzen, die abgeschnitten und 
ohne Glassturz in ein Gefäsz mit Wasser gestellt worden 
waren, zunächst unmittelbar an den Blütenstielen als dicht 
pelziger Belag. Am nächsten Tage waren sämtliche Läuse 
als geschlossene Gruppe um etwa !/; der gauzen Stengellänge 
tiefer gewandert, am zweiten Tage auf 2, herabgekommen, 
am dritten Tage war die Pflanze verwelkt, die meisten Tiere 
im Glasgefäss ertrunken. Die Tiere haben also die Turgor- 
verluste von der Spitze her sehr deutlich wahrgenommen 
ud durch aerofugale Wanderung sich aus der wasserarmen 
Zone geflüchtet.” 

Ik ben het volmaakt met ZweiceLT eens, dat de turgor- 
vermindering door de bladluizen is waargenomen, maar niet 
dat zulks door de spits van de snuit is geschied en mij is 
het en raadsel, dat hij daarbij niet gedacht heeft aan de 
mogelikheid, dat die drukvermindering in de mondholte 
van het insekt kon worden waargenomen. Buitendien moest 
ZWEIGELT als botanicus zeker ook aan de mogelikheid gedacht 
hebben, dat bij afsterven van het het bovenste stengeldeel, 
chemiese veranderingen in de cellen daarvan plaats grijpen, 
die ook door de bladluizen moeten geproefd worden, niet door 
de spits van de zuigsnuit, maar door de mondhoite. 

Een verschijnsel, dat nog oaverklaard gebleven is, is het 
vermogen van Lecanium viride e. a. Cocciden om hun uiterst 
lange, dunne snuit, die in rust in tweeën gevouwen is, te 
ontvouwen. Ik wees er zo juist op, dat de monddelen volko- 
men massief zijn, dat er geen plaats is voor spiervezelen. 
Deze vindt men alleen aan de basis van de snuit. 

De verklaring daarvan zoek ik in de veerkracht of beter 
de stijfheid van de zuigsnuit. Wil de schildluis zijn snuit 
in de plant steken, dan drukt hij eerst de fijne spits in de 
opperhuid en wendt dan de kop (het lichaam) zo, dat de snuit 
zich ontvouwt tot eeu rechte naald. Bij het terugtrekken 


B Deen 


van de snuit uit de plant, zal zich die snuit weer dubbel- 
vouwen door de veerkracht van de chitine, 

Ten slotte moet ik nog even nader uiteenzetten, hoe nu 
die eigenaardige ziekteverschijnselen bij de koffieplant, als 
gevolg van de aantasting door ZLecanium viride feitelik moeten 
worden verklaard. 

ZIMMERMANN schreef op pag. 11 in. „De dierlijke vijanden 
der Koffieeultuur” dl. HI: „Voor de door haar bewoonde planten 
is de groene luis vooral daardoor schadelik, dat zij aan deze 
alle voor hare voeding noodige stoften onttrekt. De hoeveel- 
heid dezer stoffen wordt nog daardoor vergroot, dat de groene 
luizen, zooals de meeste schildluizen, een suikerrijke vloeistof 
afscheiden, die natuurlijk ook in den één of anderen vorm 
uit de plant moet gehaald worden”. 

Andere onderzoekers zijn veelal dezelfde meening toegedaan. 

Ik meen te moeten betwijfelen, of het onttrekken van 
plantensap aan de plant wel alleen of in hoofdzaak die nadelige 
uitwerking op de plant heeft. Zuiver theoreties beredeneerd, 
moet natuurlik elke schildluis schadelik zijn, omdat hij sappen 
aan de plant ontneemt. Door Lecanium viride, die met zijn 
snuit uitsluitend uit de mergstralen van het phloëem zuigt, 
worden natuurlik, zooals we reeds zagen, koolhydraten, eiwit- 
ten en anorganiese zouten opgezogen. Nu hebben sommige 
blad- en schildluizen de merkwaardige, nog onverklaarde 
gewoonte om zeer veel meer sap te zuigen, dan ze voor hun 
levensonderhoud nodig hebben, waardoor ze voortdurend het 
te veel, in de vorm van een sterk suikerhoudend vocht, uit 
de anus uitscheiden. BRANpEs schreef dat verschijnsel bij 
bladluizen toe aan het gemis van malpighiese vaten, ten 
gevolge waarvan ze het voedsel minder goed zouden kunnen 
verwerken. Ik betwijfel dit laatste. Malpighiese vaten zijn 
zuiver excretie-organen, die niets met het eigenlik verwerken 
van voedsel te maken hebben. Zij zonderen slechts de scha- 
delike en onbruikbare stoffen zoals uraten, oxalaten en urine= 
zuur af. Ik geloof veel meer, dat we hier alleen met een 
ondoelrmatige verspilling van voedsel, dat toch in overmaat 
aanwezig is, te doen hebben. 

Hoe dit ook zij, Lecanium viride heeft een normale ontlasting 


„ 


EEN 


en bij deze schildluis zien we die voedselverspilling niet. 
Het uitscheiden van een droppeltje uit de anus geschiedt met 
zeer lange tussenpozen en niet in grote hoeveelheid. Kweekt 
men groene luizen bij afsluiting van mieren, zoals ik maan- 
denlang gedaan heb, dan nog ziet men geen overmatige op- 
hoping van exkreet bij de anus. 

Bij de aanwezigheid van duizenden groene luizen vermeer- 
dert de hoeveelheid aan de plant onttrokken sappen natuur- 
lik aanmerkelik, maar ook die gezamenlike hoeveelheid lijkt 
mij in dit geval nog niet zo aanzienlijk. 

De belangrijkste schade, door de groene luis teweeggebracht, 
moet mijns inziens gezocht worden ín de door zijn zuigen 
veroorzaakte nekrose van de mergstralen en van de cellen 
in de omtrek daarvan in het phloeëm. Het gevolg van het 
afsterven der mergstialen, vooral wanneer duizenden schild- 
luizen zuigen, is een stremming in het sapvervoer in radiaire 
richting en daardoor een ernstige storing inde stofwisseling 
van de plant. Hierdoor verklaar ik eveneens de afwijkingen 
van de normale groei van de jonge plantendelen. &) 


DseuBEr, 15 Febr. 1915. 


LITERATUUR. 


1. G. BrANpes. Die Blattläuse und der Honigtau. Zeitschr, 
f, Naturw. 1893. 

2. M. BüscenN. Der Honigtau. Biologische Studien an Pflau- 
zen und Pflanzenläusen Jenaische Zeitschr. 
f. Naturw. Bd. 18. 

3. M. Gruner. Biologische Untersuchungen an Schaumzi- 
kaden,-Berlin 1901. 

BL OST. Vorlesungen über Pflanzenphysiologie, Jena. 

5. BE. L. Mark. Beiträge zur Anatomie der Pflanzenläuse, 

insbesondere der Cocciden. Bonn. 1876. 

6. H. Morsrarr, Untersuchungen an der roten austernförmi- 
gen Schildlaus, Diaspis fallax Centralbl. f. 
Bakt. Abt. IL Bd. 21. 

1) Leeanium viride is bovendien sehadelik doordat zijn anaalexkreten aan- 


leiding geven tot de vorming van roetdauw, doeh hierover wil ik het in deze 
verhandeling niet hebben. 


10. 


ENG 


L. Perri. Uber die Wurzelfäule phylloxerierter Wein- 
stöcke. Zeitschr. f. Pflanzenkrankh. 1909 p. 18. 

L. PETRI. Eenige Bemerkungen über die Rolle der 
Milben bei der Dactylopius-Krankheit der 
Reben. Centralbl. f. Bakt. Abt. IT BJ, 21. 

F. Prarreau. Recherches sur les phénomènes de la diges- 
tion ches les Insects Bruxelles 1874. 

F. ZweiceLT. Beiträge zur Kenntnis des Saugphenomens 
der Blattläuse und der Reaktionen der 
Pflanzenzellen, Centralbl. f. Bakt. Abt. II 
Bd. 42. 


NN A Ee 


GAOUTCHOUC-HARSEN 
DOOR 
Dr. A.J. UrrÉr. 


Na een periode van grooten bloei raakte in de tweede helft 
van de vorige eeuw de chemie der plantenstoffen eenigszins 
op den achtergrond. Door het gelukken der synthese van 
enkele organische verbindingen werd een zooveel—belovend 
arkeidsveld geopend, dat haast iedere chemicus zijn krachten 
aan dit zoo vruchtbaar onderdeel der scheikunde ging wijden. 

Doch in de laatste decennia is eene kentering ingetreden 
en heeft de „phytochemie” wederom de belaugstelling van 
vele onderzoekers, waaronder de grootste scheikundigen, tot 
zich getrokken. Over natuurproducten zijn de laatste jaren 
een groot aantal verhandelingen verschenen, waardoor nieuwe 
gebieden zijn geopend en onze kennis van vele stoffen 
uit het planten- en dierenrijk aanzienlijk werd verruimd. 
Noemen we slechts de studies van Emi, FrscHer over puri- 
nen, eiwit en looistoffen, van WaArrLAcH en SEMMLER over 
aetherische oliën, van tal van bekende chemici over de alka- 
loiden, van HARRIES over caoutchouc en van WiLLsrätreRr over 
het bladgroen en de blauwe of violette plantenkleurstoffen. 

Meermalen waren deze onderzoekingen niet alleen van zuiver 
wetenschappelijk belang, doch konden resultaten direct door 
de industrie worden geëxploiteerd, | 

Bij den grooten opbloei van de rubbercultuur‚-handel en 
=industrie is het begrijpelijk, dat ook het marktproduct sterk 
de aandacht van de chemici trok en dat men zich niet te- 
vreden stelde met de bestudeering van het hoofdbestanddeel: 
de koolwaterstof caoutchouc, doch ook aan de nevenbestand- 
deelen aandacht schonk, vooral toen bleek, dat deze „veront- 
treinigingen” van groot belang voor de hoedanigheid van 
het gevulkaniseerde product waren. 


gn 


Bij de in onze koloniën gecultiveerde rubbersoorten zijn het 
voornamelijk de eiwitstoffen en de z.g. harsen, die voor een 
nader onderzoek in de eerste plaats in aanmerking komen. 

Over deze laatste groep van lichamen, waarmede wij ons al 
eenige jaren, zij het ook met groote tusschenruimten, bezig 
hielden, zal in deze verhandeling het een en ander worden 
medegedeeld. 

Ip de tijden, toen onze kennis van de chemie nog niet 
ver voortgeschreden was, heeft men reeds de behoefte gevoeld 
om de talrijke verbindingen, uit plant of dier geisoleerd, 
tot groepen samen te vatten. Men was wel genoodzaakt, 
uiterlijke kenmerken, physische eigenschappen en enkele een- 
voudige chemische reacties tot grondslag voor deze indeeling 
te kiezen. Zoo ontstonden groepen als suikers, bitterstoffen, 
harsen enz. Later is wel gebleken, dat aldus geheel verschil- 
lende stoffen in een zelfde klasse zijn ondergebracht. 

Zoo werden glasachtige amorfe kleverige stoffen, die onop- 
losbaar in water en zuren waren, doch in alcohol oplosten, 
met den naam harsen gedoopt. Ook door loog gingen ze ten 
deele in oplossing, de harszeepen vormend, zoodat men de 
aanwezigheid van harszuren aannam. De harsen zijn in de 
natuur zeer verspreide, vooral in dez. g. balsems voorkomen- 
de plantenstoffen, en onderscheidene ervan als colophonium, 
damar, barnsteen, zijn wel aan al onze lezers bekend. 

Wanneer we nu een onzer caoutchoucsoorten, bijv. Castilloa, 
die rijk aan z. g. hars is, met alcohol extraheeren en vervol- 
gens dit oplosmiddel verdampen, houden we een rest over, 
die in uiterlijk en enkele eigenschappen wel eenige overeen- 
komst met de bovengenoemde harsen vertoont en daarom 
in deze groep werd ondergebracht. Van sommige caoutchouc- 
soorten, bijv. Hevea-rubber, is het harsgehalte zeer gering, 
van 1 — 2 pCt, bij andere, als Castilloa en Ficus, wordt meer- 
malen de 10 pCt overschreden, bij balata wordt het eiĳfer 
75 bereikt. Enkele Ficussoorten zijn zelfs zoo rijk aan hars, 
dat ze praktisch vrij van caoutchouc zijn. O.a. vond ik in het 
product van Ficus variegata (de Gondang) meer dan 94 pCt. 

Terwijl bij Hevea-rubber het harsgehalte tusschen nauwe 
grenzen schommelt, loopt het bij Ficus- en Castilloa-caout- 


chouc zeer uiteen. Leeftijd der boomen, hoogte en diepte 
van tappen, behandeling der boomen, al deze factoren oefe- 
nen bij deze soorten invloed op de hoeveelheid hars uit. 
Zoo constateerde ik destijds in een monster Castilloa van eene 
onderneming, waar de boomen z. g. „dood”’ werden getapt, 
een harsgehalte van bijna 50 pCt. 

Lang heeft het geduurd vóór het nader onderzoek van deze 
harsen ter hand werd genomen, hoewel niet alleen zuiver 
wetenschappelijke belangen daarmede zouden worden gebaat. 
Een Engelsch rubberscheikundige Spence sprak zich op de 
eerste Londensche rubbertentoonstelling als volgt uit: „Het 
is zeer te betreuren, dat zoo weinig aandacht aan de chemie 
van de harsen is geschonken, welke deze door hare aanwe- 
zigheid in iedere caoutchoucsoort ten volle verdienen. Mij 
lijkt het toe, dat een zorgvuldig en systematisch onderzoek 
van deze stoffen zou voeren tot een gewichtige vermeerde- 
ring van onze kennis, zoowel uit een biologisch als uit een 
economisch standpunt, en resultaten zou afwerpen, welke 
den onderzoeker voor zijn ingespannen arbeid op dit zoo 
lastige terrein zouden beloonen.” 

Toen SPeNce zich aldus uitliet, was het onderzoek van de 
harsen uit de zoo nauw met de caoutchouc verwante getah- 
pertjah in het Utrechtsche Organisch-chemische Laboratorium, 
onder leiding van VAN ROMBURGH in vollen gang. Deze geleerde 
heeft uit dit product eene verbinding in zuiveren toestand 
afgezonderd, welke geidentificeerd werd met een stof, die in 
de zaadhuid van de lupine voorkomt en daarom den naam 
lupeol heeft verkregen. 

Het is zeker wel merkwaardig, dat hetzelfde gecompliceerde 
lichaam uit twee botanisch zoo ver van elkaar staande planten 
werd geïsoleerd; in deze verhandeling zal daarvan nog een 
voorbeeld worden genoemd. Het moge waar zijn, dat in 
verwante planten meermalen dezelfde of analoge verbindingen 
zijn aangetroffen, omgekeerd kan men zeker niet beweren, 
wat eens een door enkele chemici geliefde theorie was, dat 
het voorkomen van dezeltde producten in verschillende planten 
op botanische verwantschap zou wijzen. 

Lupeol behoort tot een groep van verbindingen, die men 


ne 


vroeger onder den naam pAytosterinen samenvatte en waarvan 
men verscheidene vertegenwoordigers in het plantenrijk, vooral 
in zaden, had aangetroffen. Ze vertoonden groote overeenkomst 
met de klasse der chotiesterinen. die uit dierlijke producten en 
afscheidingen, wolvet, galsteener, faeces waren afgezonderd. 

Het is later weer gebleken, dat deze indeeling, die op het 
gescheiden voorkomen in planten- of dierenrijk gebaseerd was, 
niet gehandhaafd kon worden, Men doet dus goed door in 
den vervolge slechts van sterinen te spreken. 

Tot de zeer verspreid voorkomende sterinen moeten vooral 
de amyrinen gerekend worden, die van vele caoutchoucharsen 
het hoofdbestanddeel uitmaken, meestal in den vorm van 
azijnzure verbindingen. Ze zijn reeds vele jaren geleden uit 
Elimi-hars, het product van Kenari-soorten, geïsoleerd en 
later ook in andere harsen aangetroffen, 

VAN RoMBURGH vond amyrinen ia de getah-pertja, HESSE 
in coca-bladeren, CoHeN in balata en bresk. Ook van deze 
stoffen kan dus getuigd worden, dat ze in botanisch geheel 
verschillende plantensoorten worden aangetroffen. 

Daartegenover staat, dat het onderzoek van een groot aan- 
tal caoutchouc-harsen mij heeft geleerd, dat hierin bijna 
altijd lupeol of amyrinen zijn aan te toonen, zoodat men ou- 
dere onderzoekingen, weike andere resultaten ople verden, kan 
wantrouwen. Dit is mij onlangs nog duidelijk geworden toen 
een door GRESHOFF en SACK uit de Gondang-was geïso- 
leerde verbinding, door hen met den naamficocerylaleo- 
hol gedoopt, met een der amyrinen identiek bleek. 

Toen ik voor eenige jaren met het harsonderzoek van 
de handels-caoutchouc-soorten van onze kolopiën, d.z. dus: 
Hevea, Manihot, Ficus en Castilloa begon, trokken de meest 
harsrijke soorten mij in de eerste plaats aan. Het is daarbij 
toch mogelijk, een groote hoeveelheid uitgangsmateriaal te 
verkrijgen, hetgeen wel wenschelijk is, daar het van elkander 
scheiden van de verschillende sterinen slechts door zeer 
talrijke omkristallisaties doenlijk is, hetgeen natuurlijk met 
verlies gepaard gaat. Om die reden kwamen dus Castilloa 
en Ficus het eerst in aanmerking, vervolgens Manihot en 
ten laatste Hevea. 


Sd en 


De beiden eerstgenoemde soorten werden door mij onder- 
zocht, later verscheen van andere zijde een publicatie over 
Manihot rubber, weldra hoop ik mijn resultaten van het on- 
derzoek van Hevea-hars mede te deelen. 

Het is hier niet de plaats om uitvoerig deze verhandelingen 
te resumeeren; ik volsta met er op te wijzen, dat de hars 
van Ficus elastica voornamelijk uit een amyrine, die van 
Manihot en Hevea uit isocholesterine (dat ook in wolvet 
voorkomt) bestaat, terwijl die van Castilloa zeer gecompti- 
ceerd samengesteld bleek te zijn. De hieronder opgenomen 
literatuur geeft dengene, die zich voor de harsen interes- 
seert, de gewenschte gegevens. 

Om een denkbeeld te krijgen, van den invloed, dien hoe deze 
harsen op het vulkanisatieprocédé uitoefenen, zal het wensche- 
lijk zijn, hun gedrag tegenover zwavel te bestudeeren. Daarvoor 
is een groote hoeveelheid materiaal gewenscht, dat ten deele 
gemakkelijk te verkrijgen is. 

MAURENBRECHER toonde aan, dat kenarie-hars vooral uit 
d-amyrine bestaat, terwijl schrijver voud, dat het G-amyrine in 
groote hoeveelheid uit de Gondang-was is le winnen, Ik 
hoop, dat het onderzoek van talrijke andere caoutchouc-har- 
sen, waarmede ik mij nog bezighoud, tot resultaat zal heb- 
ben, dat ook de andere verbindingen gemakkelijk toeganke- 
lijk worden. 


DseMmBer, Februari ’15. 


LITTERATUUR. 


In het boekje VAN Gustav HiILLEN (Akademische Buch- 
handlung Bern), getiteld: Ueber Kautschuk-undGutta- 
Percha-Harze vindt men de onderzoekingen vóór 1912, 
waaronder die van onze landgenooten VAN ROMBURGH, COHEN, 
MAURENBRECHER en SACK, geresumeerd. 

Sedert verschenen: 

Urrke, A. J. Sterinen uit Ficus- en Castilloa-Caoutchouc 
Chem. Weekbl. 1912 bldz. 773. 

Urrée, A. J. De Sterinen van Alstonia scholaris Chem. 
Weekbl. 1914 bldz. 456. 


Teysmannia, 1915. 6 


EEN VAN DE OORZAKEN VAN VERSCHILLEN IN 
KWALITEIT BĲ HEVEA-RUBBER 


DOOR 
Dr. K. GORTER, 


Een vraagstuk van zeer groote actueele beteekenis voor 
onze Hevea-cultuur is het verschil in kwaliteit, dat er be- 
staat tusschen verschillende partijen plantagerubber. Wel is 
waar is de eene Para-rubber ook volstrekt niet heelemaal ge- 
lijkwaardig aan de andere en bestaat dus ook daar een zekere 
mate van variabiliteit in eigenschappen, maar het schijnt 
toch wel, dat de verschillen in trekvastheid na vulcanisatie 
van plantagerubber grooter zijn dan dit bij Para-rubber het 
geval is. Zoo is mij althans verzekerd door de continental- 
fabrieken te Hannover, die een van de grootste verbruikers 
van plantagerubber zijn en waar ik tijdens mijn verlof in 
Europa gelegenheid had een bezoek te brengen. Soortgelijke 
ervaringen zijn mij ook elders meegedeeld, trouwens is daar- 
over in de laatste jaren in de vakliteratuur herhaaldelijk ge- 
schreven. Daarover kan men het wel eens zijn, dat de beste 
soorten plantage-rubber niet voor Para-rubber onderdoen; de 
eenige klacht is, dat een zelfde kwaliteit (b.v. crêpe) niet 
binnen zekere enge grenzen dezelfde trekvastheid na vulca- 
nisatie vertoont. 

Dit maakt, dat groote verbruikers van plantagerubber de 
noodzakelijkheid hebben ingezien om de rubber van te voren 
in partijen te sorteeren; deze gaan eerst ieder voor zich door 
de waschmachines, waarna van elk een monster wordt gev ul- 
caniseerd en op trekvastheid en andere mechanische eigen- 
schappen onderzocht. De ervaring leert dan verder, hoeveel 
rubber van hoogere en lagere trekvastheid gebruikt moet 
worden om een artikel te krijgen van goede en zooveel mogelijk 
constante eigenschappen. 


en 


Het is zonder meer duidelijk, van hoe groot gemak het zou 
zijn voor den fabrikant, wanneer hij de zekerheid had, dat 
een bepaalde kwaliteit (b.v. crêpe) binnen zekere grenzen 
constante eigenschappen bezat. Wij moeten er naar streven, 
dat te bereiken. Daartoe is het noodig, dat we weten, welke 
factoren hier van invloed kunnen zijn. 

Ik zal hier thans niet nagaan, in hoeverre de bereiding 
van invloed kan zijn op de eigenschappen van het product. 
Daarop hoop ik later wel te komen. Thans wil ik mij er toe 
bepalen, de aandacht te vestigen op enkele waarnemingen, 
die ik in den laatsten tijd gedaan heb en die, naar het mij 
voorkomt, van groot belang voor de praktijk kunnen zijn. 

Vooraf herinner ik er aan, dat ik reeds vroeger (Jaarboek 
v.h. Dep. 1912) de meening heb uitgesproken, dat de rubber 
reeds als zoodanig in de latex voorkomt. Daaruit volgt, dat 
coagulatie, althans in hoofdzaak, bestaat in het veree- 
nigen van de kleine caoutchoucbolletjes tot grootere massa’s. 
Ik heb mij nu in den laatsten tijd in verband met de kwes- 
tie van ongelijkmatigheid van het plantageprodukt de vraag 
gesteld: 

Is de rubber uit den eenen Hevea-boom wel volkomen 
gelijk in eigenschappen aan die uit een anderen boom ? 

Door onderzoek is mij gebleken, dat die vraag in ontken- 
nenden zin beantwoord moet worden. Daarbij steun ik op 
viscositeitsmetingen van benzoloplossingen van rubber uit 
latices van verschillende boomen. De bizonderheden van de 
methode, die daarvoor werd uitgewerkt, zullen later in een 
nieuwe publicatie van het Departement worden medegedeeld, 
Hier volsta ik met te vermelden, dat ik de resultaten heb 
kunnen uitdrukken in een voor verschillende monsters ver- 
gelijkbaar cijfer, dat ik viscositeits-index (V. 1.) genoemd heb. 
Deze viscositeits-index is met een bevredigende mate van 
nauwkeurigheid vrij gemakkelijk te bepalen. Hieronder volgen 
enkele cijfers, die ik tot nu toe bij mijn bepalingen verkre- 
gen heb. 

Van een Hevea-aanplant van 1882 in den cultuurtuin te 
Buitenzorg onderzocht ik 9 boomen, waarvoor ik de volgende 
Weed. vond: 


EN et 


AANPLANT 1882. 


Nol. 153 NDE 1.56 

rn ID Lage AES 157 

4 el, 1.63 25E 

SHEN < 1.84 GE 1.51 
Blk sel 1.46 


bh 

Gemiddelde voor de 9 onderzochte boomen 1.50. 

Het blijkt hieruit, dat er belangrijke individueele verschil- 
len bestaan; de V. I. beweegt zich in deze gevallen tusschen 
134 als minimum en 1.63 als maximum. Dit verschil in 
V. L. moet volgens de tot nu toe opgedane ervaring gepaard 
gaan met een verschil van circa 25 / in trekvastheid van 
van de rubber na vulcanisatie. 

Het is opmerkelijk, dat de latex van boom No. 3, die den 
hoogsten V. L. vertoont, roomgeel van kleur is, zoodat er 
correlatie schijnt te bestaan tusschen de kleur van den latex 
en de kwaliteit van het produkt. Het is vooral vour se- 
lectiedoeleinden van belang, hierop te letten. 

Verder heb ik den latex onderzocht van de 2 oudste boomen, 
die in den cultuurtuin aanwezig zijn; deze dateeren van het 
jaar 1875 en zijn gekweekt uit zaad, dat door WickKHAM ver- 
zameld is. Deze boomen wijken in type af van den aanplant 
1882 en hebben beide ook een vrij lage V. IL. (1.28 en 1.20). 

Opvallend laag zijn nu echter de V. L. van de uit zaad 
van 1908 van deze 2 boomen gekweekte afstammelingen, 
Deze zijn thans voor het eerst ee en gaven de volgende 
opvallend lage cijfers: 


AANPLANT 1908. 


Not. -d.st OT: Nor) EES 1.05 
Hr LE EDT Zeer den 1.01 
EE en. OBE ais Gok EEN 0.86 
ha lastnd: 0.77 10 Aas 
ED ER OPLOPEN ES 1.05 
RB HIS 1.01 4 ek 1.00 


Gemiddelde voor 12 boomen 1.00 


Hadden we bij den aanplaet van 1882 nog een gemiddelde 
V. 1. ven 1.50, hier bedraagt dat gemiddelde niet meer dan 


Let En 


1.00. Het zal nog moeten blijken, of deze cijfers bij verder 
tappen constant blijven. Ook dient te worden nagegaan, in 
hoeverre de V. IL. afhankelijk is van uitwendige invloeden, 
zooals meer of minder intensief tappen, bemesting, grond- 
gesteldheid en dergelijke. In dit verband deel ik mede, dat 
tusschen de Hevea’s in kwestie tot voor een jaar geleden 
nog Musa tusschengeplant was. Dit kan wellicht van invloed 
geweest zijn. 

Mocht echter blijken, dat de grootte van de V. L. veeleer 
een innerlijke eigenschap van het individu is, dan zou de 
kwaliteit van de rubber van verschillende ondernemingen 
vooral afbankelijk moeten zijn van het type van de boomen, 
waaruit de aanplant is samengesteld. 

Het komt mij voor, dat in deze richting belangrijk werk 
voor de praktijk kan worden verricht. 


Buirenzoreg, 23 Februari 1915. 


NIN TTT TTT TAN, 


JAVAANSCHE VOEDERGRASSEN, XIII. 
(Vervolg van XXV, 549). 


Van het Handelslaboratorium te Buitenzorg ontving ik het 
eerste gedeelte van een reeks in cijfers uitgedrukte analyses 
van Javaansche Voedergrassen. 

Een drietal van die grassen werden reeds in vorige jaar- 
gangen van dit tijdschrift besproken, waarom ik de op die 
grassen betrekking hebbende cijfers hier laat volgen: 


4 = | - a | ei | (PT= 2 
| SIElS|S |E Be en 
E | Wetensch. 2 | > Eil 2 | 5 [8/8 
Teysmannia. | j B ee sl s 
Naam. SIE sale ae 
| als le Sl [Ss |e 
= Al | EENES 

XXIV,497 Paspalum minu- | 
tiflorum 1.99 12.41.87 18.7 29.3| 11.14 [7.126,03 

| | | | | 
XXV,85 | Isachne firmula. 2.22 14.0 2.96 17.6'35.7! 12.38 |7.18/6.78 


XXV,298 Isachnè montana. 1.97 12.3 2.85'22.3 See 13.10 |7.92 6.83 


Men ziet, dat deze 3 grassen alle een hoog eiwitgehalte 
hebben. Daaruit alleen de conclusie trekken, dat het goede 
voedergrassen zouden zijn, gaat niet aar. Ten eerste is er 
nog slechts één enkele analyse verricht, waaruit nog niets 
met zekerheid valt af te jeiden. Bovendien beslist niet het 
eiwitgehalte, doch het gehalte aan verteerbaar eiwit over de 
waarde als voederplant. Ik zag echter de op het Haijngplateau 
geïmporteerde schapen deze 3 grassen gretig tot zich nemep, 
terwijl de heer Large, die daar reeds geruimen tijd op die 
schapen toezicht houdt, mij mededeelde, dat deze grassen 
tot de beslist goede te rekenen zijn, een oordeel uit de prak- 
tijk, waaraan des te meer waarde te hechten valt, omdat 
het door de analyse wordt gesteund. 


XXVII. Panicum muticum Forsk. 


Ns On 


Wanneer ik van alle op het Hijangplateau voorkomende 
voedergrassen voldoende gegevens heb, zal ik op deze zaak 
terugkomen. Ik zal dan aantoonen, dat de daar gevonden wor- 
dende schapenweiden rijk zijn aan witnemende voederplanten, 
niet alleen tot de Echte grassen, doch ook tot de Schijngras- 
sen en Leguminosen behoorende. Eiwitrijke, zachtbladige 
Cyperaceeën zijn rijk vertegenwoordigd, planten, die door de 
schapen met graagte worden gegeten. Alle schijngrassen over 
dezelfde kam te scheren, ze, de oude sleur volgend, zonder on- 
derzoek onvoorwaardelijk aftekeuren, is, zooals ik in den 
loop der eeuwen hoop aan te toonen, in hooge mate onbillijk. 


2. Panicum muticum Forsk., Flora Aeg. Arab 20. Zie plaat 
XXVII. 

De soortnaam muticum beteekent „stomp, ongewapend, on- 
gestekeld, ongenaald’”, Waarschijnlijk werd deze naam aan de 
plant gegeven om de tegenstelling te doen uitkomen met Pani- 
eum Crus galli en Panicum stagninum, waarbij ge, genaald is. 

Dit thans in vrijwel alle tropische gewesten verbreide gras 
is onder vele verschillende namen beschreven. De voornaamste 
daarvan zijn: Panicum amphibium Srrup., Panicum barbinóde 
TRIN., Panieum limnáeum SrruD., Panieum molle Sw. (dit is 
een variëteit met behaarde aartjes en S-nervige g,‚) en Pas- 
palum mollicomum KunNru, misschien ook nog Panicum numi- 
dianum LAM. Panieum spectabile, die soms met dit gras ver ward 
wordt, is een totaal verschillende soort. 

De soortnaam amphibium beteekent „zoowel op het land als 
in het water levend” en is een zeer gepaste naam ; barbindde 
beduidt, „met behaarde knoopen’’, een naam, die van gebrekkige 
waarneming getuigt; limndeum beteekent „in het slijk levend”, 
molle beduidt „zachtharig”, numidiánum, beteekent inheemsch 
in Numidië”, mollicomum beduidt „met een zachte kuif’, „met 
zachte haren”, 


Volksnamen. Behalve met den Hollandschen naam Para- 
gras wordt Panicum muticum op Java nog met twee vaste 
inlandsche namen aangeduid, nl. Roempoet (Djoekoet) 
malèla, m, s, en Soeket kolondjono, j. 


Bij Nanggoeng (Buitenzorg) hoorde ik het gras algeimneen 
Djoekoet inggris noemen. 

Voorts vind ik nog als inlandsche namen opgegeven: K o- 
loméëndjo,j, Lang-toelangan. md, Pendjalinar,j 
(zeer onbetrouwbare naam!), Rebha ranggam, md, 
Soeket pendjono, j. 


In Voeding en Voedsels van het Paard. pag. 49, heeft Mars 
nog als inlandsche namen van dit gras Roempoet Be n- 
gala en Roempoet goni, twee namen, waarmede ge- 
woonlijk Panicum maximum wordt aangeduid. Echter heeft 
ook WieManN Sr (Teysmannia X, 316) als inlandschen naam van 
het gras Roempoet egengala. Inhoeverre hier verwar- 
ring in het spel is, waag ik niet te beslissen. Men vergete 
nimmer, dat de meeste inlandsche namen door goedgeloovige 
en vaak ontaalkundige Europeanen worden opgevangen uit den 
mond van ondeskundige-maar-daarom-toch-„noit-verlegen In- 
landers. Het gevolg van dit maar raak zeggen en alles ge- 
looven is een verwarring, waarbij de beruchte Babylonische 
nog een toonbeeld van orde is. Een treffend bewijs daarvan 
vindt men bij het nagaan der inlandsche grassennamen in den 
tuincatalogus van TEYSMANN E@e0°"BINNENDIJK (1866). Het is niet 
altijd gemakkelijk, uit vele onbetrouwbare gegevens een be- 
trouwbaar geheel op te bouwen, het compileeren wordt hier een 
onophoudelijk wikken en wegen, een zich telkens afvragen, 
wat men gelooven kan, wat niet, Alles gelooven is alles 
bederven. 

De Crercq geeft nog Roempoet banggala, m. (No. 
2611, sub Paspalum mollicomum)-en sub 2580, Panieum muti- 
cum: Djoekoet tambaga bodas,s, Kaladjana, 
j, Kaladjana sidi j, Kalandjana, j, Kolon- 
djani, j, Rebha lang-tolangan md, Soeket lala- 
djana j. Tatambagaan bodas, s. In hoever deze na- 
men betrouwbaar zijn, kan ik niet uitmaken. 

In de buitenlandsche literatuur vindt men eveneens onder- 
scheidene volksnamen. Ik heb opgeteekend: African W o n- 
der grass, Bancroft grass, Buffalo grass, Giant 
Couch grass, Mauritius grass, Scotch grass, en 
Water grass. 


1 gen 


Butanische Literatuur en Afbeeldingen. 


BAKER, Flora of Mauritius 436 (als Panicum molle). 

BOERLAGE in Annales du Jardin Rt de Buitenzorg, VIII, 54 (als 
Panicum amphibium Steud.). 

BOLDINGH. Flora voor de Nederlandsch West-Indische eilanden, 121 
(als Panictum molle). 

Büse in Plant. Jungh. p. 372 (als Panicum numidianum). 

CoOKF, Flora of the Presidency of Bombay, II, 939. 

DE CLERCQ, Plantkundig woordenboek, p. 298, No 2580. — p. 299, No 26í1 
(als Paspalum mollicomum Kunth). 

GRISEBACH, Flora of the British West-Indian Islands, 547 (als Panicum 
molle). 

HASSKARL, Plantae javanicae rariores. p. 17, No. 9 (onder den onjuisten. 
naam van Panicum sarmentosum Roxb.) 

HOOKER, Flora of British India, VII, 34. 

KOORDERS, Exkursionsflora, 1, 130. Syst. Verz. Fam. 19, No. 11. 

MANSON BAILEY, Queensland Flora VI, 1824. 

MARS, Voeding en Voedsels van het Paard, 49 (met gekleurde plaat, 
onder den naam van Panicum limnaeum). 

MARTIUS, Flora brasiliensis, Il, 2, 187. (als Panicum numidianum.) 

MIQUEL, Flora van Nederlandsch-Indië, HI, 433 (als Paspalum molli- 
comum), Ill, 446 (als Panicum numidianum), III, 455 (als Panicum limnae 
um). 

A Flora of the Malayan Peninsula III, 133. 

STEUDEL, Synopsis Glumacearum I, 31 No. 221 (als Paspalum molli- 
comum), 1, 40 No. 35 (als Panicum muticum), 1, 61 No 342 (als Panicum 
amphibium) en No 345 (als Panicum numidianum), 1. 67 No. 410 (als 
Panicum barbinode), 1, 72 No. 474 (als Panicum limnaeum.) 

TRIMEN, Flora of Ceylon V, 140. 

VASEY, Agricultural Grasses and Forage-plants of the United States, 
26, plate 12. 

VEEARTSENIJKUNDIGE BLADEN 1, 181 (met plaat), III, 86, plaat XIV, XXV 
(1913), 19. 


BESCHRIJVING. 

Overblijvend gras. Halmen 1—4 M. lang, al of niet berijpt, 
krachtig, hol, kruipend en dan uit vele knoopen wortelslaand 
of op het water drijvend, uit vele knoopen opgerichtte of 
opstijgende zijtakken voortbrengend, steeds ook met opgerichte 
bloeitoppen. Halmen op Java kaal, op de knoopen schijn baar 
behaard, de oudere halmen zeer hard. Bladscheeden 8 — 20 
cM lang, vaak langer dan de internodiën, zoodat de voet 
eener hoogere bladscheede vaak door den top eener lagere 
wordt omsloten, aan den voet steeds rondom zeer dicht 


LE 


behaard, hooger op nu eens alleen langs den gespleten voor- 
rand behaard en overigens kaal, dan weer rondom bezet met 
vele op knobbels ingeplante lange haren en dan langs den 
gespleten voorrand vrij dicht behaard, groen of purper aange- 
loopen. Tongetje uit een dwarse rij tamelijk lange haren be- 
staand. Bladschijf lijn-lancetvormig, met breeden, plotseling 
samengetrokken voet en geleidelijk versmalden, spitsen top, 
100—300 mM. bij 5—25 mM, met krachtig ontwikkelde, van 
onder uitspringende middennerf en vele dicht opeengedrongen 
langsaderen, waarvan aan de onderzijde telkens een dikkere 
met een groep aanmerkelijk dunnere afwisselt, langs den 
‘verdikten, vaak purperen rand met nietige, schuinopwaarts 
gerichte stekeltjes bezet, daardoor bij het terugstrijken ruw 
aanvoelend, beiderzijds kaal. Algemeene steel der bloeiwijze 
ten slotte ver buiten de bovenste bladscheede stekend, kaal. 
Pluim opgericht, 15—25 cM. lang, uit 9-15 trosvormig ge- 
rangschikte schijnaren bestaand. Hoofdas der bloeiwijze kan- 
tig, langs de raaden dicht bezet met schuinopwaarts gerichte, 
stijve borsteltjes, daardoor bij het terugstrijken zeer ruw 
aanvoelend. Zijassen 3 — 10 c.M. lang, plat, met gekielde 
onderzijde, aan den voet verdikt en dicht behaard, hooger- 
op evenals de hoofdas door kleine stekeltjes ruw aanvoelend 
bij het terugstrijken, aan den top direct de aartjes dragend, 
naar onder voorzien van kleine zijtakjes, welke verspreide 
borstels dragen en naar den voet der assen en naar den voet 
der pluim geleidelijk in grootte toenemen, ja bij de onderste 
zijassen niet zelden tot vrij krachtige zijtakken der tweede 
orde uitgroeien. De kortere dezer zijtakjes dragen 2 — 5, de 
langere een grooter aantal aartjes. Aartjes opeengedrongen, 
meer of minder duidelijk gesteeld, het steeltje in lengte va- 
rieerend van */,— 15 mM. Bijna altijd draagt dit steeltje 
1 —5 lange, witte borstels. Aartjes groen of meer of minder 
sterk purper aangeloopen, langwerpig, spits, + 35 mM. lang, 
geheel kaal; g, eirond, spits, + — !/, maal zoo lang als het 
aartje, @ — là mM. lang, 1 — nervig. g, eirond, spits, met 
binnenwaarts omgebogen randen, 5 nervig, glad, dunvliezig, 
3 — 34 mM. lang. B; d. 24 met binnenwaarts omgebogen ran- 
den, dunvliezig, 3 mM, lang.p; zeer dun vliezig, even lang 


als g‚, glad. Tusschen g; en p; vindt men 3 meeldraden, na 
welker uitvallen de onderste bloem onzijdig schijnt. B, 8.24 
langwerpig, stomp, sterk gewelfd, met binnen waarts omgebo- 
gen randen, vrij hard, S-nervig, met gerimpeld-korrelige 
oppervlakte, duidelijk korter dan gs. p‚ vlak, even lang als 
2,, evenals deze hard en met gerimpeld-korrelige oppervlakte 
en binnenwaarts omgebogen randen. Tusschen g‚ en p‚ vindt 
men niet alleen 3 meeldraden maar ook een lang werpig vrucht- 
beginsel met 2 vrije stijlen, die elk in een grooten purperen 
stempel eindigen. Vruchten heb ik aan dit vaak voorkomend 
gras nooit waargenomen: geen der vele in het Buitenzorgsch 
Herbarium bewaarde exemplaren draagt ze, ik vind ze ook 
nergens in de literatuur beschreven. 


BrLoErrIJD. 

In alle maanden van het jaar, Januari en Februari uitgezon- 
derd, zijn op Java bloeiende exemplaren van het gras aangetrof- 
fen. In de vlakte van Madjenang, waar Panieum muticum zeer 
overvloedig is, kon ik in de afgeloopen maand Januari, ondanks 
ijverig zoeken, geen enkel bloeiend exemplaar vinden, wel 
groote velden van nog niet bloeiende planten. 


VADERLAND, VERSPREIDING OP JAVA. 

Dit gras, waarvan sommigen het vaderland in Zuid-Amerika, 
anderen in Noord-Afrika, Egypte en Arabië zoeken, moet reeds 
zeer lang geleden in den Oost-Indischen Archipel zijn ingevoerd, 
ik vind tenminste vermeld, dat reeds in 1804 zaden van Sumatra 
naar Calcutta gezonden werden. Wanneer en door wien het 
op Java is ingevoerd, of dit met opzet is gedaan of toevallig 
is geschied, over dit alles zwijgt de geschiedenis. ZOLLINGER 
zamelde het 70 jaar geleden reeds bij Tjikoja in Bantam in, 
HasskaRL in of vóór 1848. EpeLing vond de plant 50 jaar geleden 
bij Meester Cornelis. Hoewel het gras op Java nooit vruchten 
schijnt voort te brengen, heeft het zich over een zeer groot deel 
van het eiland verspreid. Van Bantam tot Banjoewangi, van 
het Noorderstrand tot de Zuidkust, van de laagvlakte af tot 
op 800 à 900 M. zeehoogte, is het op vele plaatsen verwilderd, 
ja, zoo volkomen ingeburgerd, dat men het voor een hier in- 


ORS 


heemsch gras houden zou. Waar het voorkomt, groeit het ge- 
woonlijk in groote hoeveelheid bij een, wat verklaard kan wor- 
den uit de bijzonder snelle vegetatieve vermenigvuldiging. 
Elk stukje van de lange, kruipende stengels kan, als er 
zich maar een knoop aan bevindt, ovder gunstige omstandig- 
heden tot een nieuwe plant uitgroeien; men zag zelfs stek- 
ken, die het dierlijk lichaam reeds hadden gepasseerd, nog 
wortel sc hieten. Planten, die zich op gunstig, d.w.z. vochtig 
en niet al te sterk beschaduwd terrein bevinden, verme- 
nigvuldigen zich geweldig, spoedig verdringen ze elk ander 
gras en vormen een anderhalven meter hooge, moeilijk door- 
dringbare wildernis, soms van honderden vierkante meters 
oppervlak. Door dien snellen groei is Pacinum maticum hier en 
daar tot een lastig onkruid geworden, zooals in de riettuinen 
van de Madjenangsche vlakte (Banjoemas), ook in koffietuinen 
wordt het soms als een hardnekkig onkruid gevreesd. Er zijn 
voorbeelden van, dat het gras zich in koffietuinen zóó sterk 
verspreidde, dat door den administrateur een premie werd 
gesteld op het uitroeien ervan, omdat er gevaar bestond, dat 
de koffieboomen in hun groei bedenkelijk zouden worden 
belemmerd. 

Bijzonder veel kan men dit gras aantreffen op de zonnige, 
drassige en dus een ideale groeiplaats vormende terreinen 
langs de spoorbaan tusschen Bandjar en Maos, waar het welige, 
natuurlijke weiden vormt, geheel aan zich zelf overgelaten, 
aan weinigen bekend, door niemand benut. Als het vervoer 
niet zoo kostbaar was, zou men vandaar uit onze groote steden, 
waar voedergras slecht en duur is, van het noodige kunnen 
voorzien. Zeer veel groeit het gras ook in de vlakte van 
Madjenang. 

Ook elders op Java is het op vele plaatsen waargenomen, 
in den regel op drassig grasland, aan rivieroevers, waterloopen 
en slooten,op vochtige hellingen, in niet te zwaar beschaduwde 
ravijnen. In het Buitenzorgsch Herbarium bevinden zich 
exemplaren van 24 verschillende groeiplaatsen, nl. Rangkas 
Bitoeng, Batavia, Meester Cornelis, Buitenzorg, Nanggoeng, 
Masing, Palaboean Ratoe, Wanajasa, Brebes, Bandjar, Madje- 
nang, Weleri, Kendal, Banjoebiroe, Kedoeng Djati, Ngebel, 


Te 


Pasoeroean, Sri Gontjo, Bantoer, Paiton, Djatiroto, Djember, 
Poeger en de Noordwesthelling van den Idjen. Het lijdt geen 
twijfel of het gras komt hog op tal van andere plaatsen voor. 
Soms wordt het ook, waarschijnlijk steeds op kleine schaal, 
op sawah’s aangeplant. 

Behalve in Nederlandsch Indië wordt het gras nog in onder- 
scheidene andere tropische gewesten als voederplant benut. In 
Curacao, Florida, Mauritius, Ceylon, Engelsch Indië, Queensland 
en New-South-Wales wordt het als veevoeder gebruikt, in 
vele dezer streken is het verwilderd. 


ECONOMISCHE LITERATUUR. 


AGRICULTURAL Gazette of New South Wales, XXII (1912), 698 (als 
Panicum barbinode). XXIII (1913), 582. 

BAILEY, Comprehensive Catalogue of Queensland Plants, 604. 

BISSCHOP GREVELINK, Planten van Nederlandsch-Indië, bruikbaar voor 
Handel, Nijverheid en Geneeskunde, pag. 804. (De hierin voorkomende 
gegevens zijn op zonderlinge wijze dooreengehutseld met die omtrent 
Panicum maximum.) 

COOKE, Flora of the Presindency of Bomby, Il, 939. 

DEKKER, Voederstoffen, 24, 25, 27, tabel 7a. 

INDISCHE CULTUURALMANAK, 1915, pag. 373, No 5 en No 12 (beide als 
Paniceum amphibium). 

KEw-BULLETIN of miscellaneous information, 1894, pag. 384, 1897, pag 
209. 

MANSON BAILEY, Queensland Flora, VI, 1824. 

MARs, Voeding en Voedsels van het Paard in Nederlandsch Indië, 49 
(als Panicum limnaeum). 

MUELLER, F. von, Select eXtra-tropical plants, 248 (als Panicum molle). 

QUEENSLAND Agricultural Journal, XVIII (1907), 18; XXI (1908), 18, plate 
3,4. 

TEYSMANNIA VI, 102; VII, 267 (als Panicum limnaceum!), X, 316, 318, 
XI, 491; XII, 302, 303; XVI, 97(als Panicum Linnaeum!) 

Met het op deze zelfde plaats als Paspalum mallicomum (lees mollico- 
mum) aangeduide gras, wordt niet Panicum muticum, doch Panicum ma- 
ximum bedoeld. De gegevens voor sommige artikelen over Voedergrassen 
in de oudere jaargangen van dit tijdschrift zijn door onoordeelkundig 
compileeren bijeengebracht en moeten met groote voorzichtigheid worden 
benut. 

VAsEY, Agricultural grasses and Forage-plants of the United States, 
26. 

VEEARTSENIJKUNDIGE BLADEN, I, 181; III, 86 ; X, 131 (als Panicum limna- 
ceum! De op dezelfde plaats Paspalum mollicomtuúm genoemde plant be- 


04E 


hoort den naam Panicum maximum te dragen. Het artikel bevat vele bota- 
nische lapsus), XXVI (1913), 19. 

VEEVOEDING, 12. 

WEIDEGANG EN STALVERPLEGING VAN VEE, Nota samengesteld door de 
Inspectie van den Burgerlijken Veeartsenijkundigen Dienst, (1913), pag. 9. 

WILDEMAN (E. de), Notices sur les plantes utiles ou intéressantes de 
la Flore du Congo 509. 

SAMENSTELLING VAN HET GRAS. 

Verscheidene analyses van het gras zijn verricht. 

De beide eerste vindt men in TeEYsMANNIA, XII, 802, 3083, 
voorts met geringe wijzigingen overgenomen in tabel %a van 
DEKKER en in den Indischen Cultuuralmanak, 1915, pag. 
578. Volgens de opgave zouden beide analyses betrekking 
hebben op Panicum amphibium =muticum. Als inlandsche 
namen worden bij de tweede analyse opgegeven Roempoet 
inggris en Kakasoeran. Den eersten naam hoorde ik 
bij Nanggoeng algemeen aan Panicum muticum geven, den 
laatsten naam heb ik zelf nooit voor dit gras gehoord, noch 
in de literatuur vermeld gevonden. Hoewel geen herbarium- 
materiaal van deze grassen bewaard is, kan men met vrij 
groote zekerheid aannemen, dat de determinatie juist is geweest. 


| . ad . 
es, | . iz (aj > 1 ® 
Bop ede Bgg es EREN 
S © 7 a FE EE WG De > 
= 5 om oEs vs e Mw 
= 5 SES E NE Ee) 5 Ze E 
Zi 5 ne EE 
1 10.8 1.86 11.6 9.9 Hb Dad 45.6 80.6 
2. 9.9 | 1.58 9.9 15 7.58 3.05 43.05 86.1 


In tabel 7a van DEKKER vindt men voorts nog onder K o- 
londjono, den vasten naam voor Pandeum muticum : 


Totaal „aa LZ UIVver Ruw 
Nummer. | Asch. Stikstof. Ruw Eiwit. Tink Ven Ruw Vezel. 
3 8.0 | 1.37 8.58 6.5 2.04 39.45 
4 (12:15 094 | 5.88 6.2 2.60 59.60 


A ge 


Monster No. 4 bestond uit bloeiend materiaal. 
derling, dat dit monster, op het beste oogenblik gesneden, 
Dit wijst op armoede 


juist het laagste eiwitgehalte heeft. 
van den grond. 


Een 5de analyse, van luchtdroog gras, werd in Trinidad 


verricht door MrApeN. Hij geeft de volgende cijfers: 


Het is zon- 


Voen Eiwitachti- / Koolhydraten « Anorga- 
“ lge Stoffen. en Ruw Vezel.! nisch. 
5. Luchtdroog gras. 15.50 5.24 69,97 9.28 
Berekend op droge stof ee 6.20 | 82.80 10.98 


Bij De Wri1LDeMAN vindt men. 


Water. Vet, hars, enz. 


Luchtdroog gras| 12.57 —14.91 | _0.44—0.80 


Berekend op 


me 


Stik-tofhoudende stoffen 


‚ Albuminoiden. | Amiden. 


564585 |157—5.13f. 
Totaal 7.21—10.98 


droge stof. EN 644687 |1.81—6.03 
Totaal 8.25—12.90 
Koolh | Ph h 
Re Cellulose. | Asch. Potasch. Kalk. … B 


33.25—40.66 | 33.08—33.93 | 5.68—6.40 | 


89.08—46.51 87.83— 39.87 | 6.50—7.63 | 0.50 —0.70, 0.40— 0.90, 0.44 —0.47 


| 
Ane 


Re 


Warr vond: 


Water. Vet. | Proteine. bd | Cellulose. 
| | raten. | 
| | 
Versch gras. 72.9 | Ole RER 13.8 9.6 


Berekend En | 0.74 EERE: 35.4 
op droge stof. | 


Een hoeveelheid van het gras werd afgestaan aau het 
Hapdelslaboratorium te Buitenzorg teneinde de samenstel- 
ling te doen bepalen. Zoodra dit is geschied, zullen de 
gevonden waarden in dit tijdschrift worden gepubliceerd. 


VOEDERWAARDE. 

Algemeen wordt dit gras geprezen. Het is een onzer beste 
grassen, zegt Mars, voor melkvee is het uitstekend, het is 
een zeer goed paardegras. Ook Naura, en op diens gezag 
DeKKER, rekent het onder de goede voedergrassen. Op Java 
wordt het door de inlanders algemeen hooggeschat als kar: 
bouwenvoer, dikwijls ziet men het snijden. In Weidegang 
wordt het een goed voedsel genoemd voor koeien, karbouwen 
en paarden, geen tweede gras zou aan te wijzen zijn, dat op 
verschillende gronden zoo gemakkelijk groeit en zulke groote 
opbrengsten geeft. Volgens mondelinge mededeeling van den 
heer R. Lang wordt het in de omstreken van Bandjar tot 
de zeer goede grassen gerekend. 

Ook in de buitenlandsche literatuur hoort men een algemeen 
lofgezang. In Australië wordt het wegens zijn snellen groei 
hemelhoog geprezen, het wordt daar door alle vee gretig 
verslonden en tot de beste voedergrassen gerekend. Ook in 
Cuba, Florida, Ceylon, ja overal, waar het gekweekt of ver- 
wilderd voorkomt, beschouwt men het als een uitstekend gras, 
waarvan de cultuur zeer Joonend is. Honderden acres nabij 
Colombo zouden er in 1907 mee bedekt zijn geweest, de 
voederwaarde voor melkvee wordt gelijkgesteld met die van 
knollen; ook aan paarden wordt het daar gevoederd; het 
wordt voor !/,—1l penny de bos verkocht. Ook op Java heeft 
de cultuur zeer goede resultaten gehad, 


nf 7 een 


EISCHEN, DIE HET GRAS AAN KLIMAAT EN BODEM STELT. 

Evenmin als de meeste andere moerasplanten, stelt dit 
gras hooge eischen aan het klimaat. Men vindt het zoowel 
in streken met zeer krachtigen als met zwakken oostmoeson, 
zoowel op zware als op lichtere gronden, doch altijd op voch- 
tig, bij voorkeur zelfs op drassig terrein, het liefst in moe- 
rassen en aan waterkanten. Tegen lang aanhoudende droogte 
is het — hoewel soms het tegendeel beweerd wordt — niet 
bestand, daarom groeit het op de minder vochtige terreinen 
gaarne in lichte schaduw in ravijnen en in niet te oude aan- 
plantingen, omdat daarin de grond natuurlijk minder sterk 
uitdroogt dan op onbeschutte plaatsen. In den drogen oost- 
moeson van 1914 is dit gras, of zijn althans de bovenaardsche 
deelen ervan, op onderscheidene plaatsen afgestorven, waar de 
plant anders het geheele jaar door groen blijft. Voor streken, 
die steeds over voldoende water kunnen beschikken, zou de 
cultuur voor veevoer ten hoogste aan te bevelen zijn. 


OPBRENGST, SNIJDEN. 

Op droge gronden, die geregeld aan het zonlicht zijn bloot- 
gesteld, geeft dit gras alleen dan voldo@nde opbrengst, indien 
vooraf schaduwboomen (Dadap, Kemlandingan, Toeri) 
zijn aangeplant. Op deze wijze zou, volgens Weidegang, zelfs 
op de schraalste gronden nog een behoorlijke opbrengst te 
krijgen zijn, iets, wat ik zeer betwijfel, daar het gras den 
bodem zeer sterk uitput. 

Men raadt aan, dit voor vloeiweiden bijzonder geschikte 
gras eens in de 8 à 10 weken te snijden, anders wordt het 
te hard. Het gras heeft het nadeel, dat de gesneden massa 
voor een groot deel uit stengels bestaat, dus niet uit het 
beste deel van de plant, De opbrengst is aanzienlijk, zou 
echter achterstaan bij die van Bengaalsch Gras (Panicum 
maximum). Op drassige terreinen, die voor Bengaalsch Gras 
ongeschikt zijn, zou het deze plant kunnen vervangen. Be- 
paalde opbrengscijfers van JAVA zijn mij alleen van Karang- 
anjar bekend: daar werd van een aanplant van 2 maanden 
oud een productie verkregen van 240 K. G. per 100 M? of 
ongeveer 17000 K. G. per bouw, wat bij 4 snitten per jaar 
Teysmannia, 1915. d 


LOG Es 


VERDERE BIJZONDERHEDEN. 

In jonge planten van Panicum muticum zou blauwzuur aan- 
getroffen zijn. Over den last, dien dit gras als onkruid ver- 
oorzaakt, spraken we reeds op pag 5. Van ziekten en be- 
schadigingen heeft het, voor zoover mij bekend, nog niet 
te lijden, 


nnn ntt ntt nnn nnn nnn nnn nnn nnn 
MNN, 


DRY-FARMING 1) 
DOOR 
Goed: VAN ETAGE! 


Ongeveer de helft van het geheele territorium van de Veree- 
nigde Staten van Noord Amerika heeft een jaarlijkschen regen- 
val van minder dan 500 mM. (200 in.) en op een niet onbelang- 
rijk gedeelte van dit regenarme land is de jaarlijksche neer- 
slag zelfs minder dan 250 mM. (100 in.) 

Zeer globaal kan men zeggen, dat westelijk van den vijf 
en negentigsten meridiaan de regenval in Noord-Amerika 
minder dan 500 mM, bedraagt, uitgezonderd langs de kust 
van den Stillen Oceaan, waar in sommige gedeelten zelfs zeer 


veel regen valt, 


1) De literatuur over dit onderwerp is reeds zeer uitgebreid. Enkele publi- 
caties mogen hier worden genoemd. 
Chileott. Dry-land farming in the Great Plains Area (Yearbook of the U.S. 


Dep. of Agr. for 1907). 
Chileott. Some misconeeptions concerning dry-farming (Yearbook of the U. S. 


‘Dep. of agr. for 1911). 
Jardine. Notes on dry-farming (Circular No. 10 Bureau of Plantindustry, 


U. S. Dept. of Agr. 1908). 

Towar. Dry-farming in Wyoming (Bulletin No. 80 Wyoming Exp. Sta. 1909) 

Maedonald. Dry-farming, its Principles and Practice (The Century Company 
1909) 

Campbell’s Soil Culture Manual. (Lincoln, Nebraska 1914). 

Campbells Soil Culture Premier (Lineoln, Nebraska 1914), een zeer aan te 
bevelen boekje om de Amerikaansche methoden van grondbewerking te leeren 
kennen. 


Burgers. Dry-farming (Cultura 1914). 
Cottrel. Dry-land farming in Eastern Colorado (Bulletin 145 Colorado Exp. 


Sta. 1910). 
Atkinson and Cooley. Dry-farming practice in Montana (Circular No. 3 


Montana Exp. Sta 1910). 
Dry-farming in Wyoming. (Official Bulletin and Report of the State Board 


of Farm Commissioners, Cheyenne Wyoming). 
Widtsoe. Dry-farming (New York, The Mae Millan Cy. 1913); dit uitstekende 


boek bevat ook een literatuurlijst, loopende tot 1910. 


— 100 — 


In die droge strekenwerd aanvankelijk alleen daar landbouw 
beoefend, waar irrigatie kon worden toegepast, doch allengs 
won de overtuiging veld, dat ook in de niet-irrigeerbare stre- 
ken landbouw mogelijk zou zijn. 

Omstreeks 1863 vonden de eerste proeven met landbouw 
zonder irrigatie in Utah plaats en wel in het dal van de Bear 
River, noordelijk van het Groote Zoutmeer (Great Salt Lake); 
korten tijd daarna in de thans beroemde Sand Ridge, oostelijk 
van het Groote Zoutmeer, tusschen Salt Lake City en Ogden ; 
en in de jaren zeventig in verschillende streken meer in het 
noorden van den Staat Utah. Tusschen 1880 en 1890 was in 
noordelijk Utah een inderdaad belangrijk landbouwbedrijf tot 
stand gekomen. 

Onafhankelijk hiervan ontwikkelde zieh dry-farming in 
Californië en wel vooral in de laatste twintig jaren der vorige 
eeuw; voorts in het stroomgebied van de Columbia rivier 
(vooral in den Staat Washington), en in de landstreek, bekend 
als de „Great Plains” d. i, het territorium, dat begrensd is. 
ten westen door de Rocky Mountains en ten oosten door de 
Missouri Rivier en hetwelk omvat de Staten Noord-Dakota, 
Zuid-Dakota, Nebraska, Kansas en Oklahoma en de oostelijke 
helften van Montana, Wyoming, Colorado en Nieuw-Mexico. 

Ook in de nog drogere gedeelten van het westelijk deel 
van de Vereenigde Staten, nl. in de „Great Basin” en in het 
„Colorado River District” wordt thans dry-farming uitgeoe- 
fend (de „Great Basin’ omvat Nevada, het zuid-oostelijk deel 
van Californië, de zuidelijke deelen van Oregon en Idaho en 
het westelijk deel van Utah; het „Colorado River district’ 
omvat Arizona, het zuidelijk deel van Utah, het oostelijk 
deel van Colorado en van Nieuw Mexico, en een klein gedeelte. 
van Californië.) 

In die landen hebben de landbouwers geleerd, het landbouw- 
bedrijf aan te passen aan den geringen regenval. Het zijn in. 
de eerste jaren harde lessen geweest en menigmaal mislukte 
de oogst geheel, doch eindelijk waren de methoden zoover uitge- 
werkt, dat zonder vrees de droogte kon worden tegemoet gezien 

De leidende gedachten, die thans de methoden van dry-farming: 
beheerschen, zijn: 


— 101 — 


1. Een losse bovengrond houdt de capillaire opstijging van 
het water tegen en beperkt daardoor de rechtstreeksche uit- 
droging van den daaronder liggenden grond. Men heeft dus 
te zorgen, den bovengrond los te houden. 

2. In streken met weinig regen!) heeft men te zorgen, 
dat de weinige regen, die er valt, den grond ten goede komt, 
dat er dus niets van wegloopt en dat hij spoedig de dieper 
gelegen aardlagen bereikt, waar hij gevrijwaard is voor een. 
spoedige verdamping. Men heeft daarom te zorgen, dat het 
regenwater niet afvloeit en dat de bodem in den regentijd 
tot op groote diepte los is, 

8. De planten gebruiken door verdamping meer water uit 
den grond dan zij aan den grond doen behouden door hem te 
beschaduwen, m.a. w. een begroeide bodem droogt sterker uit 
dan een onbegroeide. In droge streken heeft men dus te streven 
naar beperking van den plantengroei op den akker. Men heeft 
daarom de onkruiden te weren en het cultuurgewas wijd te 
zaaien, zoonoodig ook om het jaar of om de twee of drie jaar 
den grond één jaar geheel braak te laten liggen. 

4. De verschillende gewassen en hun variëteiten zijn on- 
derling zeer verschillend ten opzichte van hun behoefte aan 
water. Men heeft dus een zorgvuldige keus te doen van 
gewassen en variëteiten. 

Waartoe deze principes geleid hebben bij de uitwerking 
van het dry-farm systeem, zal thans besproken worden. 


DE VERDAMPING VAN DEN GROND. 

Van het allergrootste belang is voor den dry-farmer, de 
rechtstreeksche verdamping van den grond te beperken. De 
grondbewerking is geheel hierop gericht en grondbewerking 
speelt bij dit bedrijf een veel grootere rol dan bij het landbouw- 
bedrijf in vochtige streken. 

Het zal den lezer wel bekend zijn, dat de bouwgrond be- 
schouwd kan worden als bestaande uit los tegen elkaar aan 

liggende korreltjes. Wanneer regenwater in voldoende hoe- 

1) Hier en in het vervolg van dit artikel zal vaak van „regen’’ worden 
gesproken, waar in ‘t algemeen neerslag” is bedoeld. Het behoeft nauwelijks 


vermeld te worden dat sneeuw voor dry-farming dezelfde waarde heeft als 
regen. 


— 102 — 


veelheid op den grond valt, vult het alle ruimten tusschen de 
korreltjes op; een'deel van het water zal vervolgens door eigen 
Zwaarte naar beneden zakken, doch een deel blijft rondom 
tegen de korreltjes aanzitten, het wordt hier vastgehouden 
door de oppervlakte-spanning of, zooals men in dit verband 
ook wel eens zegt, door de „capillaire werking”. Ter verdui- 
deliĳking geeft men wel eens het voorbeeld van een stuk marmer, 
dat ín het water gehouden wordt en vervolgens eruit gehaald ; 
het water druipt er dan af, doch de oppervlakte van het stuk 
marmer blijft vochtig; dit is het water, dat door de oppervlakte- 
spanning wordt vastgehouden. Men noemt dit water ook wel 
eers het „capillaire water”, want de kracht, die het water tegen 
de oppervlakte van het marmer aangedrukt houdt, is dezelfde, 
die ook het water doet opstijgen in een zeer dun buisje, (ca- 
pillair buisje), dat wij met het eene uiteinde in het water 
houden. 

Wanneer er regen gevallen is, zakt het water naar omlaag 
op dezelfde wijze als het water, dat van het stuk marmer 
afdruipt; het zakt tusschen de deeltjes door, doch een gedeelte 
blijft als „capillair water” aan de deeltjes gehecht, of tusschen 
de deeltjes hangend als kolommetjes in capillaire buisjes. 
Nadat de regen is opgehouden, zal er een oogenblik komen, 
waarop uit de bovenste lagen geen water verder naar omlaag 
zakt, maar hier uitsluitend aanwezig is capillair water 
tusschen de korreltjes. 

Verdampt nu het water aan de oppervlakte van den grond, 
dan worden daarmee de korreltjes uit de bovenste grondlagen 
van hun capillair water beroofd, doch dadelijk trekken dan 
deze korreltjes nieuw capillair water tot zich uit de dieper 
gelegen lagen, en zoo ontstaat in den drogen tijd een voort- 
durende stroom van water van de diepere lagen van den grond 
naar boven toe, waar het aan de oppervlakte verdampt. 

Deze capillaire beweging van het water vindt des te gemak- 
kelijker en sneller plaats naarmate de grond vaster is, immers 
de beweging vindt plaats van korreltje op korreltje en hoe meer 
de korreltjes elkaar raken, des te sneller zal de capillaire 
beweging zijn. Men kan ook zeggen: hoe dichter de korreltjes 
bij elkaar liggen, hoe nauwer dus de capillaire buisjes zijn, 


— 108 — 


waarin zich het water bevindt en beweegt, des te grooter de 
kracht, waarmee in die buisjes het water wordt opgezogen. 

Indien nu de bovengrond los gemaakt is en daarmee het 
aantal punten van contact tusschen de verschillende korreltjes 
van den bovengrond en de daaronder gelegene verminderd is, 
en de capillaire buisjes tusschen de deeltjes wijder zijn ge- 
worden, is dus de capillaire beweging verlangzaamd. 

Terwijl nu aldus door den lossen samenhang van den bo- 
vengrond de opwaartsche stroom van het capillaire water 
gestuit wordt, of althans verlangzaamd, begint ook die losse 
bovengrond zelf uit te drogen en deze uitdroging heeft weer 
ten gevolge, dat hij nog losser wordt, nog moeilijker water 
capillair opneemt en doorlaat, en dus nog beter zijn rol vervult 
en den opwaartschen stroom van water tegengaat. Het los- 
houden van den bovengrond speelt dan ook bij dry-farming 
een belangrijke rol. 

Hoe dieper dit plaats vindt, des te meer wordt uitdroging 
tegengegaan, Zoo vond b. v. Forrrer bij zijn proeven betreffen- 
de de verdamping van gronden in Californië na irrigatie, dat 
bij een losmaken ter diepte van 10 cM. ongeveer 72 pCt. behou- 
den bleef van het water, dat anders door verdamping zou zijn 
verloren gegaan; bij een losmaking ter diepte van 20 cM. werd 
ongeveer 88 pCt. behouden, terwijl de verdamping bijna geheel 
werd gestuit, wanneer de bovengrond ter diepte van 25 cM, 
was losgemaakt. 

Welke diepte door den dry-farmer gekozen moet worden, is 
echter een vraag van practischen aard, en het spreekt vanzelf, dat 
in de practijk niet de regel geldt: hoe dieper de grond wordt 
losgemaakt, des te grooter voordeel. Wel is men echter dieper 
gegaan dan men in den aanvang deed, toen gewoonlijk slechts 
een paar cM. werd omgewerkt. Thans vindt de oppervlakkige 
bewerking bij dry-farming in Amerika gewoonlijk plaats ter 
diepte van 2à Sinch(5à8cM.);de instrumenten, die hiervoor 
gebruikt worden, zijn de schijf-eg t) en de gewone eg. Het 


1) De beschrijving der landbouw-werktuigen, die bij dry-farming dienst doen, 
valt buiten het kader van dit artikel. De lezer moge verwezen worden naar 
het artikel van den Heer BuRrGERs in Cultura (1914, Juli en Augustus), waar 
de verschillende werktuigen uitvoerig beschreven zijn en practische wenken 
voor het gebruik worden gegeven. 


— 104 — 


losmaken en loshouden van den bovengrond ter beperking der 
verdamping dient begrijpelijkerwijze vooral plaats te vinden 
in den tijd, dat de verdamping het sterkst is en tegengaan der 
verdamping dus het grootste voordeel oplevert. Dit isde tijd 
dat de grond vochtig is en de atmosfeer droog begint te worden. 
_In de meeste streken is dit het geval in het voorjaar, het begin 
van de lente, omdat veelal de winter de tijd is van den mees- 
ten neerslag. 

Als de winter voorbij is, is dit het eerste werk voor den 
dry-fariner. In het vroege voorjaar wordt het land, dat reeds 
in het najaar geploegd is en gedurende den winter in de grove 
kluit is blijven liggen, zoo spoedig mogelijk bewerkt met de 
schijfegge. Ingeval het land eerst in het voorjaar geploegd 
wordt, laat men de schijfegge on middellijk op de ploeg volgen, 
tenzij men het noodig acht, door middel van de „subsurface 
packer”’ den grond onder den lossen bovengrond wat aan te 
drukken; in dit geval volgt de subsurface packer onmiddellijk 
op de ploeg en de schiĳjfegge onmiddellijk op de subsurface 
packer. 

Op de schiĳjfegge, die den grond ter diepte van 5 à8 cM. los 
maakt, volgt dan weer dadelijk de gewone eg. In Amerika ge- 
bruikt de dry-farmer bij voorkeur ijzeren eggen, waarvan de 
tanden verstelbaar zijn, dwz. schuins naar voren of schuins 
naar achteren geplaatst kunnen worden. 

Is eenmaal in het voorjaar de bovengrond losgemaakt, dan 
is het verder zaak hem los te houden. De farmer heeft zelf 
na te gaan, wanneer het oogenblik gekomen is, dat de boven- 
grond weer eenigszins vast is geworden en dus wederom 
met de eg over het land moet worden gegaan. Steeds echter 
wordt geëgd onmiddellijk na iederen lente- of zomer-regen, want 
deze slaan den bovengrond dicht en maken dus de opstijging 
van het capillaire water weer mogelijk, juist in den tijd dat 
door de droge atmosfeer de verdamping snel plaats grijpt en 
dus met alle macht moet worden tegengegaan. De dry-farmer 
is dan ook gewoonlijk niets gesteld op regens laat in de lente 
of in den zomer: hij moet het hebben van het water, dat 
in den herfst en den winter gevallen is en dat hij in den 
grond heeft weten te bewaren. Voor het loshouden van den 


dn en 


grond tusschen de planten wordt gewoonlijk de ijzeren sleep- 
egge gebruikt, waarbij dan de tanden schuin naar achteren 
worden geplaatst om de jonge planten niet te beschadigen. 
Het voortdurende bewerken van den bovengrond gaat ook 
den groei van het onkruid tegen. Van hoe groot belang dit is in 
den strijd tegen de droogte, zal hieronder besproken worden. 

Het is te begrijpen, dat het gewas, dat op 't land staat, 
het eggen niet meer verdraagt als het een zekere grootte 
heeft bereikt, doch de teelt in rijen maakt het mogelijk het 
eggen nog vrij lang voort te zetten. Als de maïs een voet 
hoog is geworden, kan het land nog geëgd worden en even- 
eens het tarweland, als de tarwe juist begint uit te stoelen. 
Als de planten zóó groot zijn geworden, egt men even wel 
nooit in den morgen, maar alleen in den namiddag; de plan- 
ten staan dan wat slapper en worden niet zoo licht door de 
eg beschadigd. 

Daarna is het niet meer mogelijk, de bewerking van den 
grond voort te zetten; de planten laten het niet meer toe; 
doch doordat zij grooter zijn geworden en den grond beginnen 
te beschaduwen, is de rechtstreeksche verdamping van den 
grond dan ook niet meer zoo groot. 

Op braakliggend land wordt de grondbewerking den geheelen 
zomer door voortgezet. Straks zullen wij het eigenaardig 
stelsel bespreken om ééns in de twee of drie jaar den grond 
braak te laten liggen, niet ter verhooging der vruchtbaarheid, 
maar ter vergrooting van het watergehalte: gedurende dat 
jaar blijft dan de grond niet alleen onbeteeld, doch hij wordt 
ook onkruidvrij gehouden en den bovengrond houdt men 
voortdurend los, zoodat gedurende het geheele jaar de recht- 
streeksche verdamping tot een minimum beperkt is. De zomer- 
braak, de „summerfallow’ wordt daarom ook dikwijls de 
„summer-tillage’”’ genoemd, de „zomer-grondbewerking” omdat 
het hierbij niet alleen aankomt op het orbeplant (en onkruid vrij) 
laten van den grond, maar evenzeer op het voortdurend los 
houden van den bovengrond. 

Er is nog een tijdstip, waarop de farmer zijn bovengrond 
moet losmaken om uitdroging tegen te gaan, nl. onmiddellijk 
na den oogst. Het stoppelland is altijd min of meer dicht- 


— 106 — 


geslagen en liet men het zóó maar liggen, dan zou het land 
in het najaar, in den tijd, die verloopt tusschen oogsten en 
ploegen, nog heel wat water kunnen verliezen. Onmiddellijk 
na den oogst wordt dus het land met de schiĳfeg bewerkt. 
Van hoeveel belang ook deze bewerking wordt geacht, blijkt 
uit net feit, dat steeds wordt aaugeraden,er geen dag mee 
te wachten en, als ’t eenigszins kan, de schijfeg onmiddellijk 
achter de maaimachine te doen volgen. 


HET OPVANGEN EN BEWAREN VAN HET REGENWATER. 

Van het hem toch reeds zoo spaarzaam toebedeelde regen- 
water mag de dry-farmer niets doen verloren gaan. Hij heeft 
allereerst te zorgen, dat van wat op zijn akker valt niets 
wegvloeit Daarom wordt bij voorkeur het laná geploegd 
vóórdat de regens beginnen te vallen. Van het grofkluitige 
land vloeit de regen niet zoo gemakkelijk af; het water blijft 
meer als plassen staan tusschen de kluiten. Is het land hellend, 
dan wordt loodrecht op de helling geploegd, zoodat het water, 
dat de helling afstroomt, door de opvolgende voren wordt 
opgevangen. 

Op het grootste deel van de droge landstreek, waar dry- 
farming plaats vindt, valt de neerslag in den winter (en het 
einde van den herfst en het begin van de lente). Dit is een 
van de redenen, waarom men daar liever het land ploegt in 
het najaar dan in het voorjaar. 

Maar het is niet alleen zaak, het water op te vangen. 
Eenmaal opgevanhen, moet het ook bewaard worden op een 
veilige plaats. Die „veilige plaats” zijn de diepere aardlagen. 
Men ploegt dus liefst diep om het regenwater gelegenheid 
te geven, zoo spoedig mogelijk de diepere aardlagen te berei- 
ken, van waar het niet zoo gemakkelijk door verdamping 
ontsnappen kan. Als behoorlijke diepte beschouwt men 
gewoonlijk 7 à 8 inch (17 à 20 c. M.) 

De gewone ploeg is voor den dry-farmer in den regel vol- 
doende. Slechts zelden wordt de ondergronds-ploeg gebruikt. 
Men acht in den regel het nuttig effect hiervan niet groot 
genoeg om de kosten te dekken. 

Op zwaren grond, die moeilijk te ploegen is, gebruikt men 


— 107 — 


soms in plaats van de gewone ploeg de schijf-ploeg. Deze 
ploeg werpt niet de kluit geheel om zooals de gewone ploeg 
doet, hij schuift slechts omhoog en opzij, een bewerking die 
minder kracht eischt. 


Her WATERVERBRUIK DOOR DE PLANTEN. 

Hoeveel water de planten gedurende hun groei verbruiken, 
is o.a. door WoLLNYy, SORAUER en HeLLRIEGEL in Duitschland 
nagegaan, en in Wisconsin, waar evenals in Duitschland een 
vrij aanzienlijke hoeveelheid regen valt, door Kina. Hun resul- 
taten stemmen vrijwel overeen, zij vonden o.a, dat voor de 
productie van 1 Kg. droge stof de tarwe-plant ongeveer 400 
Kg. water verbruikt, de maisplant ongeveer 250 Kg. water 
de erwtenplant ongeveer 400 Kg. enz. 

Deze proeven zijn herhaald onder de omstandigheden, die 
in Utah heerschen. Utah is een van de Staten, waar de typi= 
sche dry-farmcondities heerschen, dwz. geringe regenval, on- 
bewolkte lucht en vrij hooge temperatuur, drie omstandig- 
heden, die de verdamping der planten in de hand werken, zoodat 
hier nog hoogere cijfers betreffende het waterverbruik te ver- 
wachten waren dan in Duitschland en Wisconsin. 

Inderdaad zijn die cijfers ook hooger. In Utah zijn zij voor 
tarwe, maïs en erwten respectievelijk ongeveer 1000, 500, 
en 1000, In die droge streken verbruiken de planten dus 
twee à drie maal zooveel water als in de meer regenrijke 
streken. 

Globaal gesproken, mag men dus zeggen, dat in de droge 
districten van N. Amerika een gewas voor de productie van 
1 Kg. droge stof ongeveer 750 Kg. water verbruikt. Zet men 
de berekening wat verder voort, dan komt men tot het besluit, 
dat in die districten voor de productie van 1 bushel tarwe 
(36 liter) met de bijbehoorende hoeveelheid stroo ongeveer 
45.000 Kg. water noodig zijn. Overweegt men verder, dat 
1 mM. regen over één Hectare land een hoeveelheid water 
vertegenwoordigt van ongeveer 10.000 Kg, dan komt men tot 
het besluit, dat in streken, waar de atmosfeer droog is, voor 
de productie van 20 B.L. tarwe per H.A. 250 mM,. van den 
regenval verbruikt wordt. Men mag het natuurlijk niet om- 


— 108 — 


draaien en zeggen: „250 mM. regen is noodig voor de pro- 
ductie van 20 H.L. tarwe per H. A”, immers hiervoor is een 
grootere regenval noodig, want slechts een deel van den 
neerslag komt den planten ten goede, een ander gedeelte 
verdampt rechtstreeks. 

Uit deze cijfers blijkt reeds, dat de planten door hun ver- 
damping een groote hoeveelheid water aan den grond ont- 
trekken. Daartegenover staat wel, dat de planten doo: de 
schaduw, die zij aan den grond geven, de rechtstreeksche 
uitdroging van den bodem eenigszins verminderen, doch het 
quantum water, dat aldus voor den grond behouden wordt, 
is veel geringer dan de hoeveelheid water, die door de ver- 
damping der planten zelf aan den grond onttrokken wordt. 
Een begroeide bodem droogt dus sterker uit dan een onbegroeide. 
Hieruit volgt: 

1. Onkruiden verbruiken water en moeten dus overal, waar 
de regenval gering is en uitdroging van den grond moet 
worden tegengegaan, geweerd worden. „Weeds are great 
drinkers”, zegt de dry-farmer. 

2. In droge streken is Ĳĳl zaaien aangewezen, omdat de 
hoeveelheid water, die den grond daar bevat, slechts voldoen- 
de is voor een betrekkelijk gering aantal planten; dichte 
uitzaaiing of enge plantwijdte doet in die streken den oogst 
mislukken. 

3. De neerslag, die in één jaar valt, kan onvoldoende zijn 
voor de waterbehoefte van één oogst; dan is het aangewe- 
zen, den neerslag van twee jaar voor één oogst te gebruiken, 
m. a. w., slechts éénmaal in de twee jaar het land te be- 
telen en om het andere jaar het land braak te laten liggen, 
waarbij dan door grondbewerking gezorgd moet worden, 
dat in dit jaar de rechtstreeksche verdamping van den 
grond zoo gering mogelijk is en het onkruid onderdrukt 
wordt. In streken met zeer geringen regenval kan zulk een 
zomerbraak ééns in de twee jaar, in minder droge streken 
ééns in de drie of vier jaar noodig zijn. 

Hiermee zijn drie belangrijke factoren van dryfarming 
opgenoemd. De laatste is zeker in meer dan één opzicht 
eigenaardig: het bewaren van den regenval van één jaar 


— 109 — 


voor het volgende jaar (of voor de twee of drie volgen- 
de jaren). Dit systeem, dat, merkwaardig genoeg, geheel on- 
afhankelijk van elkaar, in verschillende streken (California, 
Utah, Columbia Basin, Great Plains) door dry farmers werd 
bedacht, wordt aangeduid als de „Clean Summer fallow”, 
de „schoone zomerbraak”; „clean” omdat gedurende dien 
zomer het land geheel vrij van onkruid wordt gehouden ; 
„clean weeding” is hier aangewezen. 

Maar niet alleen heeft de landbouwer te zorgen, dat zijn 
land, terwijl het braak ligt, vrij blijft van onkruid, maar hij 
heeft ook de rechtstreeksche verdamping tot een minimum 
te beperken door den bovengrond los te houden. Gewoonlijk 
kan hij volstaan met na iedere bui zijn land met de gewone- 
eg te eggen. Op deze wijze vernietigt hij tevens het onkruid. 
Somtijds echter is het noodig, ook nog eens te eggen in de re- 
genlooze perioden. En als het onkruid niet voldoende is on 
derdrukt en in de gelegenheid is geweest om op te schieten en: 
zich vast te wortelen, dan moet somtijds weer de schijfegge 
gebruikt worden. 

Omdat de grondbewerking zulk een groote rol speelt ge- 
durende de „clean summer fallow’’, gebruikt men er ook wel 
de term „summer tillage” voor. Men geeft daarmee dan te 
kennen, dat het bij de zomerbraak minder te doen is, om het 
land braak te laten liggen dan wel om het land den geheelen 
zomer door te bewerken. 

Ofschoon het systeem van de,clean summer faiïlow” op 
verschillende plaatsen door de farmers werd bedacht en dus 
min of meer kan worden beschouwd als een voor de hand 
liggende methode, die door de omstandigheden werd aange- 
wezen, is het toch begrijpelijk, dat men er niet dadelijk 
algemeen toe overging. Niet iedere farmer kon er gemakkelijk 
toe komen, jaarlijks een deel van zijn land niet alleen onbe- 
plant te laten, doch bovendien er nog kosten aan te besteden 
door wieden en oppervlakkig bewerken en vroeg zich af, of 
dat nu wel bepaald noodzakelijk was en of de volgende 
oogst wel zooveel grooter zou zijn, dat hij de kosten van 
de clean summer fallow zou goed maken. Maar herhaalde 
misoogsten leerden den dry-farmer, dat hij zijn risico moest. 


— 110 — 


beperken en dat hij beter deed één oogst in de 2, 3, of 4 
jaar te derven dan misoogsten te maken. 

De dry-farmer heeft leeren begrijpen, dat hij niet de ruwe 
methoden kon volgen, die in streken met meer regenval met 
succes werden toegepast: hij had zich te beperken in zijn 
gewas, en bovendien zijn methode intensiever te maken. 
„Farm less and farm it better” werd zijn leuze. 

In zeer droge streken van Californië, Utah, Colorado en 
Nevada is de „clean summer fallow” om het andere jaar een 
vast systeem geworden, waarvan men niet afwijkt. In ande- 
re minder droge streken (Nebraska bv. ) wordt deze zomer- 
braak als regel eens in de 3 of4 jaar toegepast. 

De onderdrukking van het onkruid, niet alleen op het braak- 
liggende, maar ook op het beteelde land, is eveneens een be- 
langrijke factor in het dry-farm bedrijf; ook in dit opzicht 
heeft de dry-farmer veel hoogere eischen te stellen en zich 
veel meer moeite te geven dan de landbouwer in de meer 
regenrijke streken, „Weeds should be abhorred by the dry- 
farmer” zegt Widtsoe „A weedy dry-farm is doorned to failure”. 

Al zijn de farmers het hierover eens, over de werktuigen, 
die zij erbij te hulp moeten nemen bestaat minder eenstem- 
migheid. Het ideaal-werktuig ter uitroeiing van het onkruid 
is nog niet gevonden. Men behelpt zich met verschillende 
eggen: de schijfeg, die toch reeds gebruikt wordt om de op- 
pervlakte los te houden, onderdrukt tevens het onkruid; het- 
zelfde kan gezegd worden van de gewone eg. Afdoende is 
hun werking echter niet. De dry-farmers zijn er dan ook 
nog steeds op uit, meer doeltreffende werktuigen te vinden 
om het land te wieden. Speciale „weeders’” worden ook reeds 
door sommigen gebruikt o.a. de „Utah dry-farm weeder”, die 
niet veel anders is dan een raam, dat over het land heen 
wordt getrokken op de manier van een eg, doch waaraan geen 
tanden maar een paar rijen schoffels zijn bevestigd. 

De uitdroging van het land door de planten, die er op groeien, 
wordt piet alleen tegengegaan door de methode van „clean 
summer fallow” en door het onderdrukken van het onkruid, 
maar ook door het aantal planten, dat men op een bepaalde 
oppervlakte plant of zaait, te beperken; de dry-farmer plant 


— 111 — 


of zaait dus wijder, gebruikt minder zaad dan de landbouwer 
in andere streken. In het algemeen gesproken, wordt de 
helft gebruikt van de hoeveelheid zaad, die men in regen- 
rijkere streken noodig acht. Indien men vreest voor onvol- 
doende kieming of verlies van kiemplantjes, wordt niet zelden 
meer zaad gebruikt, doch dan wordt ook steeds weer later 
door uitdunning gezorgd, dat er ten slotte niet meer planten 
komen te staan dan wenschelijk is. Dit geschiedt dan met de 
ijzeren sleep-egge, waarvan de tanden maar voren worden 
geplaatst en die over het land wordt getrokken in de rich- 
ting loodrecht op de rijen. 

Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, dat in een sys- 
teem, waar zoo nauwkeurig moet worden opgepast, niet te 
veel, maar ook niet te weinig planten per H. A. te verkrij- 
gen, van zaaien met de hand geen sprake kan zijn en uit- 
sluitend de zaaimachine wordt gebruikt, 

(Wordt vervolgd.) 


nnn nnn nnn nn enn 


ELEMENTAIRE GEOLOGIE 
IN HET BIJZONDER VAN 
NEDERLANDSCH-INDIË 
DOOR 


Dr. E. C. Jur. Mous. 


Voorwoord, 


Zelden heeft mij een titel van een geschrift zooveel moeite 
gekost als ditmaal; en ten slotte zegt hij heelemaal onvoldoen- 
de, wat de inhoud zal zijn. Maar als ik dien inhoud voldoende 
omschrijven wil, heb ik veel meer woorden noodig, dan in 
een titel mogen staan; dat zal dadelijk blijken. 

Ik schrijf ’t navolgende nl. grootendeels op verzoek. Niet 
alleen van mijn leerlingen aan de Landbvuwschool te Buiten- 
zorg, alsmede van hen, die zelf weer les moeten geven, zij 
het dan ook niet rechtstreeks in geologie, dan toch in kennis 
van den bodem enz. uit een landbouwkundig oogpunt; maar ook 
op verzoek van velen in den lande, voornamelijk planters, die 
dagelijks vroeg in den morgen hun huis uit en de vrije natuur 
in gaan, en daarin, meestal eenzaam en zwijgeud voortwan- 
delende, hun werk doen. 

Telkens stuiten allen, die ik hier op ’toog heb, bewust en 
meer nog onbewust, op allerlei geologische kwesties, soms 
ingewikkeld, maar meestal doodeenvoudig, wanneer het oog er 
maar eenmaal voor geopend is, en het algemeene inzicht 
verkregen werd. 

Geologie leert men niet op school; het staat niet op het 
programma, men behoeft er geen eindexamen in te doen, 
ergo —is het „vak” van geen belang voor het verkrijgen van 
een baantje, en wordt in vnzen dorren en nuchteren tijd als 


Fig. IL 


Stijging van het kwik in de buizen in c.M 


Verklaring: 


105°C. uitgeloogd — rubber bereid door totale 
indroging bij 105°C. en daarna 3 XX 24 uren 
met water bij 25—30°C. geëxtraheerd, 


Azijnzuur — rubber gecoaguleerd met azijnzuur. 


Alcohoi — rubber geeoaguleerd met een gelijk 
volumen alcohol 


105°C. — rubber bereid door totale indroging 
van den latex bij 105°C. 


Alle monsters Zijn bereid uit denzelfden latex. 


Í 
| 
| 


Aantal dagen. 


MIG AE KEIN &Cr Batavsa 


Pag 


oi gecoaguieerd. 
aguleerd en daarna bersokt. 


a den ister hi INK 


Verklaring: Azijnzuur ==rubber met azijnzuur gecoaguleerd. 
Aicohol — rubber met een gelijk volumen alcohol gecoaguleerd. 
Azijnzuur +rook == rubber met azijnzuur gecoaguleerd en daarna beraokt. 
Braz. — rubber op Braziliaansche wijze bereid. 
Pig. U. 105°C — rubber bereid door totale indroging van den latex bij 105°C 
Vacuo =rubber bereid door indroging in vacuo boven H‚ S,0.4. 
Alle monsters zijn bereid uit denzelfden latex 


Í £ 
| In diffuus daglicht. Monsters Braz.,105°C 
Er: : en vacuo zijn door macereeren met water 

in zonlicht in diffuus daglicht. van alle oplosbare bestanddeelen bevrijd. 


500 Zn Í EE de 


32 36 40 44 48 52 
Aantal dagen. 


VII auvuvan aag _—_ deden uv- 
nen 5 


Maar er is ook wel degelijk een praktische zijde aan; wie 
wegen moet aanleggen, en met grint onderhouden, wie brug- 
gen moet maken, waterleidingen, bouwwerken, putten; wie 
weten wil, waar hij grond woor zijn cultures moet uitzoeken, 


en op den gekozen grond geen onherstelbare fonten wil maÁ- 
Teysmannia, 1915. 8 


EN 


mn, 


Eee God 


— 118 — 


ballast over boord geworpen, of beter gezegd in ’t geheel 
niet ingeladen. 

Naarmate echter van de lading, die men van de school heeft 
medegekregen — (daarover, waarde lezers, die in ’t leven staat, 
zijn wij het zeker wel eens, niet waar, dat de school in plaats 
van kennis en kundigheden, om zoo te zeggen dagelijks meer, 
de hoofden der kinderen volpropt met lading?) — in verloop 
van tijd grootere partijen als beschimmeld zijn uitgeworpen, 
komt er bij menigeen het kesef van leegte, en tevens van 
onvermogen om die leegte aan te vullen. Zoo gaat het, als 
men als kind niet leert zien, omdat men gedwongen wordt, 
stijf van buiten te leeren, wat anderen hebben gezien. 

Is het besef er dan later wel, dat er een gevoelige leemte 
bestaat, dan zijn de moeilijkheden, om die aan te vullen soms 
vrij groot. Maar ten aanzien van de geologie valt dit gelukkig 
nogal mee, anders was ik niet met deze reeks opstellen 
begonnen! Het is nl. mogelijk, om met weinig inspanning de 
hoofdgedachten der geologie zich eigen te maken, en daarmede 
een zeer bevredigend inzicht in velerlei processen der natuur, 
die ons aan alle zijden omringt, ons dagelijks voor oogen staat, 
te verkrijgen. 

En hiermede kom ik op nog een drijfveer om deze stukken 
te schrijven. Naast het verzoek van anderen, is het een over- 
tuiging van mij zelf. De overtuiging n. l., dat geologisch inzicht 
ons met ’t landschap, waar wij door heen wandelen, met het 
land, waar wij wonen, vertrouwd maakt. Wij leeren het ken- 
nen, wij weten zijn geschiedenis, hoe het heden werd uit het 
verleden, hoe uit ’t nu, zal groeien, wat komen zal. Dat geeft 
ons voldoening en rust; en al zeeft het ons geen dividend, 
noch voldoende werkvolk,—het maakt ons leven, vooral als 
wij in de eenzaamheid zitten, rijker en blijder. Dat is de 
maar al te dikwijls verwaarloosde ideëele zijde van een ge- 
ologischen kijk op zijn land. 

Maar er is ook wel degelijk een praktische zijde aan; wie 
wegen moet aanleggen, en met grint onderhouden, wie brug- 
gen moet maken, waterleidingen, bouwwerken, putten; wie 
weten wil, waar hij grond voor zijn cultures moet uitzoeken, 


en op den gekozen grond geen onherstelbare fonten wil ma- 
Te ysmannia, 1915. 8 


— 114 — 


ken — die allen, en nog velen meer, kunnen eenig geologisch 
besef waarlijk niet ontberen, en wanneer zij het hebben ver- 
kregen, dan zullen zij er naar mijn vaste overtuiging dank- 
baar voor zijn. Deze overtuiging geeft mij den definitieven 
stoot, om te beginnen. 

Zoo weet dan de lezer nu, voor wie ik bepaaldelijk schrijf; 
nu iets over het hoe en wat. 

In een aaneengesloten reeks hoofdstukken zullen de belang- 
rijke geologische krachten worden besproken, maar — aangezien 
de lezers, voor wie ik deze hoofdstukken op papier zet, grooten- 
deels in Ned.-Indië wonen, zal ik daarmede rekening houden, 
en zoodanige geologische verschijnselen, die hier te lande op 
den voorgrond treden, uitvoerig, — andere daarentegen, die 
hier òf in ’t geheel niet voorkomen òf een ondergeschikte 
rol spelen, slechts beknopt behandelen. Immers het doel is, 
het oog te openen voor-, het verband te doen zien van de 
geologische verschijnselen in ’t landschap om ons heen; welnu, 
dan moeten de voorbeelden ook ontleend kunnen worden aan 
het eigen land! Wie zich intusschen voor de geologie in haar 
geheel interesseert, zal in een literatuuropgave den weg- 
wijzer vinden, die hem verder geleidt. 

Na afloop der algemeene hoofdstukken, zal ik dan trachten, 
een schets te geven van de geologiscne geschiedenis van dit 
deel van de aarde; en wanneer de lezer, daarna wederom zijne 
eenzame wandelingen door vlakte of bergland volvoerende, 
opmerkt, hoe nu de steenen tot hem spreken, en bergen en 
rivieren hem hun geschiedenis en leven toefluisteren, dan zal 
ik gelukkig zijn. 


SPRINKHANENPLAGEN 
DOOR 
Dr. W. Roepke, 


A). Inleiding. 

Sprinkhanenplagen zijn zoo oud als de menschheid zelve. 
Reeds de Bijbel verhaalt, dat Egypte gedurende de zeven 
magere jaren o. a. ook door sprinkhanen werd geteisterd. 

Tot heden toe is Afrika het klassieke land der sprink- 
hanenplagen gebleven. Deze treden niet alleen in Noord- 
Afrika, maar ook in Zuid-en Oost-Afrika op. 

Behalve in Afrika, komen schadelijke sprinkhanen in de 
meeste tropische en subtropische gewesten der aarde voor. 
Alhoewel niet overal even talrijk, zijn zij voor sommige lan- 
den van een bijzonder groote beteekenis, zoodat men ge- 
rechtigd is om van sprinkhanenlanden te spreken. Bekende 
sprinkhanenlanden zijn o.a. het eiland Cyprus, Klein-Azië, 
Turkestan, Perzië, Voor-Indië e.a, op het westelijke halfrond 
kennen wij sprinkhanenplagen in Kansas en Texas en in 
sommige staten van Zuid-Amerika (Argentinië, e. a.). Midden- 
Europa is in den loop der laatste eeuwen slechts enkele 
keeren door verdwaalde sprinkhanenzwermen, uit het Zuid- 
Oosten afkomstig, geteisterd. In het Zuiden van Europa, 
b. v. in Spanje, Hongarije enz. zijn de sprinkhanenplagen 
van meer beteekenis. 

Het aantal verschillende sprinkhanensoorten, dat aanleiding 
geeft tot het ontstaan van noemenswaardige plagen, is niet 
bijzonder groot. De meeste zijn nauw verwant met elkaar 
en hebben een groote habitueele overeenkomst. Hunne le- 
venswijze is in groote trekken dezelfde. Deze soorten be- 
hooren tot het geslacht Acridium, dat men echter weer in 
eenige andere geslachten (Pachytylus, Schistocerca, e. a.) heeft 
gesplitst. Het meerendeel dezer soorten is van bijna vinger- 


— 116 — 


lengte, in beide seksen gevleugeld, lichter of donkerder grijs- 
bruin van kleur tot grijsgroen, soms iets rose, andere met 
veel gele teekeningen. De bovenvleugels zijn vaak donker- 
der gevlekt, de ondervleugels aan de basis meestal opvallend 
gekleurd, geel of rood. Het kenmerkende van deze soorten is, 
dat, wanneer zij in voldoende hoeveelheden tegelijk optreden, 
zij de neiging hebben om in groote zwermen uit te trekken. 
Vandaar de verschillende populaire benamingen van „Wan- 
der-Heuschrecke” in Duitschland, „migratory locust”’ in Ame- 
rika, enz. 

De meest bekende Wander-Heuschrecke is Acridium (Pachy- 
tylus) migratoritum. Zij is het, die van uit Syriëen Klein: Azië 
komende, een enkelen keer tot naar Midden- en Noord-Europa 
is gevlogen. In Noord- en Oost-Afrika is Acridium (Schisto- 
cerca) peregrinum de boosdoener, voor Zuid-Afrika wordt ook 
Acridium (Pachytylus) sulcicolle en Acr. purpuriferum (Natal) 
opgegeven. Acridium (Schistocerca) americanum veroorzaakt 
soortgelijke plagen in Amerika. In het N. W. van Voor-Indië 
treffen wij weer 4. peregrinum aan; een andere soort, 4. suc- 
cinctum, de „Bombay Locust”, is meer tot Bengalen beperkt. 
Plaatselijk treden ook nog Acr. aeruginosum en melanocorne 
in Voor-Indië op, ook deze kunnen ernstige plagen doen ont- 
staan. Voor de Straits wordt Aer. (Pachytylus) danicum opge- 
geven als de oorzaak der aldaar veelvuldig heerschende sprink- 
hanenplagen. Onze sprinkhanenplagen op Java worden ver: 
oorzaakt door Acr. melanocorne. 

Wij moeten hier dadelijk opmerken, dat de nomenclatuur 
dezer Acridiumsoorten geenszins boven “llen twijfel verheven 
is, Integendeel is de wetenschappelijke benaming dezer soorten 
een onzekere. Dit heeft zijn redenen ; elke soort is nl. variabel 
wat kleur en teekening betreft, bovendien is zelfs het vol- 
wassen stadium nog aan kleurverandering onderhevig, zoodat 
een zelfde soort vaak onder verschillende namen werd be- 
schreven, Bovendien gelijken de verschillende soorten sterk 
op elkaar, zoodat men deze herhaaldelijk door elkaar heeft 
geworpen. 

Men moet nu niet denken, dat met deze or somming de lijst 
der sprinkhanen, welke ernstige plagen kunnen veroorzaken, 


— 117 — 


is uitgeput. Dit is volstrekt niet het geval, want er zijn nog 
vertegenwoordigers van andere sprinkhaangeslachten, die door 
hun veelvuldig optreden groote schade veroorzaken. Zoo komt 
in Noord-Afrika nog Caloptenus italicus en Stauronotus maroc- 
canus voor, en Melanotus spretus, (de „Rocky Mountains Locust”) 
ia Noord-Amerika; deze soorten doen beslist niet onder voor 
de reeds genoemde Acridiumsoorten. 

De meest opvallende eigeuschap dezer sprinkhanen is hunne 
neiging om te trekken. Dit verschijnsel heeft van oudsher 
de aandacht der natuurwaarnemers en speciaal die der in- 
sectenbiologen in bijzondere mate getrokken, zonder dat het 
echter gelukt is, hiervoor een bevredigende verklaring te 
vinden. Deze neiging is niet bij alle soorten even sterk ont- 
wikkeld, Van Acridium (Pachytylus) cinerascens, die in Mid- 
den-Europa niet zelden talrijk optreedt, evenals van Acridium 
aegypticum (Egypte) wordt gezegd, dat zij in het geheel geen 
neiging vertoonen om te trekken. Het tegenovergestelde 
geldt voor Acridium (Pachytylus) migratorium, die onder om- 
standigheden duizenden van kilometers aflegt. Weer andere 
soorten, zooels onze Acridium melanocorne, vertoonen deze 
neiging volstrekt niet altijd, althans hier te lande niet zeer 
geprononceerd. 

Wat de dieren noodzaakt om zich tot compacte zwermen 
aaneen te sluiten en zich in dezen toestand over groote afstan- 
den te verplaatsen, is raadselachtig. Het is niet altijd gebrek 
aan voedsel; daarentegen staat vast, dat altijd een groot aantal 
individuen van ongeveer denzelfden leeftijd bij elkaar moeten 
zijn. Zij behoeven daarbij niet volwassen te zijn, want reeds 
de larven, in Zuid-Afrika kenschetsender wijze „voetgangers”’ 
genoemd, gaan soms in groote scharen er op uit, resp, trach- 
ten, de uitzwermende gevleuge de individuen achterna te 
volgen. 

Een groote sprinkhanenzwerm moet een indrukwekkend 
schouwspel wezen. Wanneer men in de steppe van Duitsch- 
Oost-Afrika sprinkhanen uit de verte op ziet stijgen, dan 
krijgt men den indruk, dat het rookwolkjes van een gras- 
brand zijn. Spoedig echter concentreert zich deze „rook” tot 
een grijze wolk, die hooger en hooger rijst en eindelijk met 


— 118 — 


de snelheid van een trein wegtrekt. Het voorbij trekken 
van groote zwermen duurt uren lang en de zon wordt als 
door een grijze wolk versluierd. Zij drijven bij voorkeur met 
den wind mede, totdat zij eindelijk ergens neerstrijken, de 
vegetatie binnen een paar uur tijds verwoestende. Dat het 
niet uitsluitend de honger is. die hen opdrijft, blijkt al uit 
het feit, dat zij vaak groote afstanden aan een stuk door- 
vliegen, zonder notitie te nemen van dichterbij gelegen ter- 
reinen, die hun gunstige voedingsvoorwaarden bieden. 

Zij trekken dus eigenlijk doelloos voort, weten echter op 
het tijdstip, waarop zij moeten meerdalen, b. v, tegen het 
invallen van de duisternis, zeer goed het terrein te onder- 
scheiden, en geven daarbij de voorkeur aan cultuurland boven 
onontgonnen gebied. Niet zelden werden sprinkhanenzwermen 
door den wind boven de zee gedreven. Dit verschijnsel wordt 
vooral langs de Afrikaansche kusten waargenomen. Natuurlijk 
moeten dergelijke zwermen ten gronde gaan, tenzij zij een 
eiland kunnen bereiken. Zoo moeten op de Canarische eilan- 
den, de Balearen, e. a. wel eens sprinkhanenzwermen van 
het vaste land van Afrika terecht zijn gekomen. 

Het oekonomische nadeel, dat door sprinkhanenzwermen 
teweeg wordt gebracht, is geweldig en bijna niet te becijfe- 
ren. In streken b. v. die op zich zelven al arm zijn, zooals 
Voor-Indië, is vaak hongersnood het gevolg geweest. 

De zucht dezer dieren om uit te zwermen, poogt men te 
verklaren door te veronderstellen, dat zij door een soort 
van „massa instinct’ worden bezield en gedreven, zoodra zii 
in groote hoeveelheden bij elkaar zijn. Niet ten onrechte 
vergelijkt men dit verschijnsel met de massa-vlucht van som- 
mige andere insecten, b. v. libellen en vlinders (Pieriden, 
Danaiden), die deze wel eens ondernemen. Ook in het „uit- 
zwermen”, dat ons van verschillende „sociale” insecten 
bekend is (bijen, mieren, termieten), heeft men een analoog 
verschijnsel willen zien. Zeker is, dat onze sprinkhanen, 
wanneer zij willen zwermen, van een groote, nerveuze onrust 
vervuld zijn, evenals wij dit bij een bijenzwerm kunnen 
waarnemen, die op het punt staat uit te zwermen. Zoodra 
eenige sprinkhanen het sein hebben gegeven om zich te- 


— 119 — 


verheffen, volgt binnen kort de geheele stoet hun achterna. 
Zijn er „Nachzügler” of hebben zich gedurende de reis klei- 
pere gedeelten van het gros afgescheiden, dan trachten deze 
zieh zoo spoedig mogelijk weer met den hoofdzwerm te veree- 
nigen. De geheele organisatie van het sprinkhaan individu is erop 
berekend, zich gemakkelijk in de lucht zwevende te kunnen hou- 
den. Hun tracheeën-stelsel is nl, verwijd tot luchtzakken, die 
als het ware een aëreostatisch apparaat vormen. Sommige soor- 
ten (Caloptenus, e.a.) maken onder het vliegen een ratelend geluid. 

Reeds hebben wij opgemerkt, dat de zucht om groote zwer- 
men te vormen, niet bij alle sprinkhanen even sterk is ont- 
wikkeld, resp. bij enkele geheel ontbreekt. Volledigheids- 
halve zij hieraan toegevoegd, dat er in de verschillende landen 
nog tal van andere sprinkhanensoorten voorkomen, die wel- 
iswaar zeer talrijk kunnen optreden en groote schade kunnen 
veroorzaken, maar zich niet over groote afstanden verplaatsen. 
Deze soorten zijn met Acridium minder nauw verwant. Om 
eenige voorbeelden uit onze naburige kolonies te noemen, 
vermeld ik Colemania sphenarioïides, de gierst-sprinkhaan, en 
Hieroglyphus banian, de rijst-sprinkhaan, beiden groote schade 
aan de Inlandsche cultures in Voor-Indië toebrengend ; voorts 
Aularches miliaris in Ceylon, waar zij, in groote hoeveelheden 
optredend, de klapper-, pisang-, naugka-, kina- en kesoemba- 
kling-boomen ontbladert, aan de Thee- en Cacao-aanplantin- 
gen echter weinig of geen schade berokkent. 

Wij hadden het boven over sprinkhanenlanden. Even goed 
als men van „sprinkhanenlanden” spreekt, kan men van „sprink- 
hanenjaren” spreken. Het is nl. een bijzonder gelukkige om- 
standigheid, dat deze sprinkhanenplagen zich niet elk jaar 
herhalen. Zij keeren meestal met grootere of kleinere tus- 
schenpoozen terug, komen dan echter vaak meerdere keeren 
achter elkaar voor, hetzij nog in eenzelfde jaar, hetzij ver- 
deeld over meerdere achtereenvolgende jaren. In Afrika 
wil men waargenomen hebben, dat zij ongeveer om de elf 
jaren terugkeeren, wat bij eenige speculatief aangelegde na- 
tuuronderzoekers het vermoeden heeft doen ontstaan, dat het 
optreden van groote sprinkhanenplagen met de periodiciteit 
der zonnevlekken verband houdt. 


— 120 — 


Het is hier de plaats om in groote trekken de ontwikke- 
lingsgeschiedenis dezer sprinkhanen te bespreken en op de 
vele eigenaardigheden te wijzen, die de ontwikkeling dezer 
insecten biedt. Wij kunnen summarisch wezen, daar de ont- 
wikkeling der verschillende soorten zeer veel onderlinge over- 
eenkomst heeft. Voor de bestrijding, waarover wij in een 
volgend hoofdstuk zullen uitwijden, is echter een grondige 
kennis der biologie van de soort een eerste vereischte. 

Wij gaan uit van het gevleugelde individu, dat zijn laatste 
vervelling pas achter den rug heeft; gedurende dit ontwik- 
kelingsstadium—het laatste —is de vraatzucht der dieren het 
sterkst ontwikkeld. Vele soorten hebben ontegenzeggelijk een 
voorliefde voor bepaalde gewassen. Enkele verkiezen die 
kiezelzuurhoudende gramiveeën, waartoe wiide grassen, maar 
helaas ook velerlei cultuurplanten zooals rijst, gierst, mais, 
graansoorten, enz. behooren. Voor onze Acr. melanocorne op 
Java geldt dat echter niet. Wel heeft zij een voorliefde voor 
mais; de rijstplanten daarentegen lust zij niet. Alhoewel be- 
richt wordt, dat zij ook de padi aantast, kon ik mij daarvan tot 
heden niet met zekerheid overtuigen. De sterk kiezelzuurhou- 
dende grassen eindelijk versmaadt zij geheel, anders zou 
zij zich als alang-alang-verdelger allicht nog verdienstelijk 
kunnen maken. Een ander zeer gewild voedsel voor de 
sprinkhanen in het algemeen vormen de palmen. Deze hebben 
het altijd geducht te verduren, zoodra ergens in de tropen op- 
treden sprinkhanenplagen. Voorts worden de meeste cultuur- 
gewassen aangetast. Is er rijkelijk voedsel aanwezig en het 
aantal sprinkhanen niet zoo schrikbarend groot, dan kan men 
waarnemen, dat sommige soorten eerst de voorkeur geven 
aan een bepaald gewas. Is dit opgegeten, dan komt een an- 
der gewas aan de beurt, dat tot nog toe vrijwel gespaard 
was gebleven. Bstreft het echter sprinkhanenzwermen, die 
zich ergens neerlaten, dan wordt een dergelijk verschil niet 
meer gemaakt en van de vegetatie blijft dan vrijwel geen 
groen sprietje over. 

Behalve vraatzucht en de neiging om te gaan-trekken is er 
nog een derde impuls, die de volwassen sprinkhanen bezielt. 
Deze betreft de voortplanting. Parthenogenetische voortplan- 


— 121 — 


ting is niet bekend, het leggen der eieren wordt dus vooraf- 
gegaan door paring. Hoeveel tijd verloopt na de laatste 
vervelling totdat de insecten tot paring en eierenleggen 
overgaan, hoe vaak de paring plaats heeft en hoe vaak een- 
zelfde wijfje in verband hiermede eiereu legt, dat zijn vragen, 
die voor elke soort afzonderlijk dienen te worden onderzocht 
en te worden beantwoord, aangezien deze gewoonten bij de 
verschillende soorten min of meer uiteenloopen. Gewoonlijk 
is de gang van zaken deze, dat het na de laatste vervelling 
eerst eenigen tijd cuurt alvoreas de paring plaats heeft. 
Bij de soorten, die uitzwermen, geschiedt zij niet voordat 
het zwermen begonnen is. De zwerm strijkt dan ergens neer 
en de paring heeft „en masse” plaats. In dezen toestand zijn de 
insecten minder bewegelijk en kunnen beter vernietigd worden. 

Na de paring gaan de mannetjes niet dadelijk dood, zooals 
dit bij vele andere insecten het geval is, maar zetten hun 
vernielingswerk nog een tijd lang voort. Van de mannetjes 
van sommige soorten is bekend, dat zij in staat zijn om de 
paring pog eenige keeren te herhalen. Eenigen tijd later 
(hoe lang dit duurt, dient voor elke soort afzonderlijk te worden 
bepaald) leggea de wijfjes hun eieren. Ook dit gebeurt en 
masse tegelijk, voorts geven de dieren daarbij vaak de voor- 
keur aan een bepaalde terreingesteldheid. Ook ten opzichte 
van deze terreinkeuze gedragen de afzonderlijke soorten zich 
veschillend. 

De eieren worden in den grond gelegd, voor welk doel 
het wijfje haar achterlijf in den grond boort. De achterlijfsringen 
worden daarbij sterk uitgerekt, zoodat het achterlijf ongeveer 
de dubbele lengte bereikt en de boorgaten ongeveer 5 à 8 
c.M. diep worden. Aan het uiteinde van dit boorgat komen 
de eieren te liggen. Deze zijn langwerpig, zwak gekromd 
en worden tot een propvormig hoopje aan elkaar geplakt. 
Dit propje is bij sommige soorten vaster, bij andere losser, bij 
de groote soorten bereikt het allicht een lengte van 2—S8 
e.M. bij een doorsnede van 4—1 c M. Het aantal eieren, waaruit 
een dergelijk propje bestaat, verschilt naar gelang van om- 
standigheden; 50 —150 kan als norm worden beschouwd. 

Het overige gedeelte van het boorgat wordt opgevuld met 


een schuimachtige massa, die verhardt tot een prop van een 
vlierpitachtige consistentie. 

In den regel zijn de eieren gemakkelijk te vinden, vooral 
wanneer zij pas gelegd zijn. Op plaatsen, waar veel eieren- 
pakketten tegelijk werden gedeponeerd, ziet de grond er uit 
alsof hij door menschelijke vingers was vmgewoeld. 

Hoe veel eierenpakketten een wijfje kan produceeren, hangt 
af van omstandigheden en ook wel van de soort. Zeker 
is, dat met het leggen van een dergelijk eierenhoopje 
het wijfje haar geheelen voorraad ontwikkelde eieren is kwijt 
geraakt. Worden opnieuw eieren voortgebracht, dan duurt 
het in alle geval eenigen tijd totdat de nog aanwezige eikiemen 
den rijpheidsgraad hebben bereikt, wat alleen kan geschieden 
indien de voedingsvoorwaarden gunstig zijn. 

Een andere vraag is, of voor de productie van elke nieuwe 
hoeveelheid eieren weer een voorafgaande bevruchting noodig 
is. Het antwoord, dat door de verschillende onderzoekers 
hierop wordt gegeven, loopt nogal uiteen. 

De individuen, die behoorlijk voor hun nakomelingenschap 
hebben gezorgd, hebben hun levenstaak volbracht. Het is nu 
nog maar een kwestie van korten tijd of zij worden ouder- 
domszwak en gaan te gronde. 

De tijd, dien de eieren noodig hebben om uit te komen, is 
bij de afzonderlijke soorten zeer verschillend en loopt onder 
omstandigheden zelfs bij eenzelfd2 soort zeer uiteen. VOSSELER 
bericht, dat de eieren van Acr. peregrinum in Duitsch-Oost- 
Afrika reeds na verloop van 2à 3 weken uitkomen, van andere 
soorten daarentegen staat vast, dat zij eenige jaren in den 
grond blijven liggen. Ongetwijfeld spelen klimatologische 
invloeden een groote rol in zake de ontwikkeling der 
Acridium-eieren, Warm, vochtig weer is bevorderlijk, droog- 
te vertraagt de ontwikkeling aanzienlijk, resp. houdt het 
uitkomen der larfjes geheel tegen, zoodat deze laatste niet 
uitkomen voordat de eerste regens gevallen zijn. 

Het uitkomen der eieren is een zeer eigenaardige gebeur- 
tenis. Het larfje ligt vermoedelijk al eenigen tijd geheel 
ontwikkeld binnen de eischaal en wacht alleen op het gun- 
stige oogenblik om deze te verlaten. Zoodra dit oogenblik 


— 123 — 


gekomen is, doet het de eischaal barsten door tusschen kop 
en borststuk aan de rugzijde een blaasvormig orgaan uit te 
persen, het z.g. „nek-blaasje”. Hierdoor scheurt de eischaal 
en het larfje tracht nu door krampachtige samentrekkingen en 
draaiingen van het lichaam deze geheel te verlaten en zich door 
de bedekkende aardlaag heen naar boven te werken, waarbij 
het nekblaasje de functie van een soort van boor- of graaf-or- 
gaan vervult. Immers het jonge insect beschikt nog niet over 
het gebruik zijner ledematen en kaken; de pooten en sprieten 
liggen pn. l. nog nauw tegen het lichaam aan en zijn ingeslo- 
ten door een fijn huidje, het z. g. „amnion.”’ Om dit goed te 
kunnen verduidelijken, stelle men zich de pop vaneen kever 
voor, b.v. die van een meikever of van een boktor, die even- 
eens reeds alle ledematen van den toekomstigen kever bezit- 
ten, zonder dat deze gereed zijn voor het gebruik. Het jonge 
sprinkhaantje, dat zich pas met veel inspanning naar de grond- 
oppervlakte heeft gewerkt, is daarom nog niet instaat om 
in de vegetatie omhoog te klauteren en te vreten. Het blijft 
op de plaats, waar het verschenen is, gewoon liggen om als 
het ware eerst een weinig te verpoozen en om op krachten 
te komen. Lang duurt dit echter niet, reeds na ongeveer 
tien minuten begint het jonge insect opnieuw krampachtige 
bewegingen te maken met het gevolg, dat het amnion barst 
en geheel afgestroopt wordt, alsof het een gewone vervelling 
was. Eigenlijk is dit ook de eerste vervelling van het insect, 
maar omdat zij onder zulke bijzondere omstandigheden plaats 
heeft, wordt zij in het vervolg niet medegeteld. Wanneer 
wij dus hiervan afzien, dan doorloopen onze gewone Acri- 
dium-soorten nog vijf verdere vervellingen. Sommige soor- 
ten maken een uitzondering, met dien verstande, dat het 
wijfje een keer meer vervelt dan het mannetje. Bij andere 
sprikhanensoorten is hst aantal vervellingen nog grooter, 
b. v. zes tot zeven. 

Zoodra het pas geboren insect het amnion heeft afge- 
stroopt, is het weliswaar nog zacht en teer, maar het be- 
schikt over het vrije gebruik zijner ledematen en kaken. Het 
wacht alleen nog, totdat de laatstgenoemde voldoende ver- 
hard zijn en dan begint het te vreten. In het allereerste be- 


— 124 — 


gin is het geenszins kieskeurig en knaagt allerlei voorwer- 
pen, zooals droog hout, vergane wortels enz, aan. Spoedig 
echter gaan de dieren tot die voeding over, die hen gedurende 
hun verdere ontwikkeling het meest aantrekt. De jonge larven 
der sprinkhanen zijn vaak anders gekleurd dan de volwassen 
individuen. Hun ontbreken de vleugels geheel. Eerst na 
eenige vervellingen treden deze op in den vorm van kleine 
stompjes, die met de laatste vervelling zich tot vleugels 
ontwikkelen, 

De levenscyclus van een Acridium duurt eenige maanden, 
In den regel zal het leven dezer insecten binnen de vier à zes 
maanden afgeloopen zijn. 

Eigenlijk kan men de biologie dezer sprinkhanen niet be- 
sluiten zonder een oogenblik stil te staan bij hunne natuur- 
lijke vijanden. Wij zullen hierop echter eerst in een vol- 
gend hoofdstuk, n. 1. bij de bespreking van de bestrijdingsme- 
thoden, nader ingaan. 

(Wordt vervolgd). 


DE MIDDELEN TOT BESTRIJDING VAN 
SCHADELIJKE INSECTEN *) 


DOOR 


S. LEEFMANS. 


Zoo nu en dan verneemt men wel eens de meening, dat 
er tegen insectenplagen zoo weinig te bereiken is, dat ondanks 
het werk van voortreffelijke onderzoekers, men ten opzichte 
van sommige insectenplagen thans nog even ver is als jaren 
geleden, dat de strijd tegen de schadelijke insecten zoo moei- 
lijk, dat wil zeggen zoo duur, met de beschikbare krachten 
lastig uitvoerbaar en in hare uitkomsten nog vaak zoo on- 
zeker is. Daar is veel van aan en hoewel niemand deze 
bezwaren redelijker wijze aan de entomologen verwijten zal 
of kan, heeft het ongetwijfeld zijn nut, eens een populair, 
zij het dan ook vluchtig, overzicht te geven van de oorzaken, 
waardoor insectenplagen ontstaan en hoe het komt, dat de 
strijd ertegen zoo moeilijk is. Moeilijk, maar niet onmoge- 
lijk en, wat meer zegt, noodzakelijk, Niemand toch zal be- 
weren, dat we er maar mee moeten ophouden. Dat zou 
ongeveer gelijk staan met te zeggen: we moeten de twee- 
beenige dieven maar hun gang laten gaan,omdat .....ze 
dikwijls zoo lastig achter slot en grendel te brengen zijn. 
De economische entomologie is de recherche, wier taak bet 
is, „misdadige” insecten in onze culturen te doen kennen, 
hunne gangen na te gaan, om, als de omstandigheden mede: 

1) Het zal den lezer niet ontgaan, dat de schrijver van dit opstel in zeker 
opzicht een ander standpunt inneemt dan de Heer KereucnHeNurs in zijn »Dar- 
winisme en onze koloniale kulture’s”’ in de vorige afl. Hier zij medegedeeld, 
dat de verhandeling van de Heer LEEFMANs reeds geheel geconcipieerd en 
grootendeels geschreven was eer hem de bijdrage van den Heer K. bekend 
was geworden. In overleg met ons verschijnt nu dit artikel juist zooals het 


verschenen zou zijn indien de beschouwingen van den Heer K. niet vooraf- 
gegaan waren. Red. 


— 126 — 


werken, tot het resultaat te komen, dat de boosdoeners zonder 
teveel kosten of moeite onschadelijk of ten minste minder 
schadelijk worden gemaakt. 

Laten we eerst eens zien, hoe we eigenlijk aan al die 
lastige kostgangers gekomen zijn, of liever, wat de oorzaken 
waren, dat ze op onze culturen aanvielen. 

We moeten dan noodgedwongen erkennen, dat vele plagen 
te danken zijn aan ons zelven, aan onze cultuurwijzen. 

Men kan zich voorstellen, dat insectenplagen pas ontstaan 
zijn toen de mensch ertoe overgegaan is, zijn plantaardig 
voedsel niet meer te zoeken daar, waar de natuur het gezaaid 
had, doch de planten, welke hij had leeren waardeeren, opzet- 
telijk ging uitzaaien, veel bijeen, daar dit om allerlei practische 
redenen voor de hand lag. Dit nu, het aanplanten van groote 
hoeveelheden planten van ééne soort, geeft een schadelijk insect 
het enorme voordeel van een vrijwel onuitputtelijken voorraad 
voedsel, wat de vermeerdering sterk in de hand moet werken, 
terwijl bovendien de verspreiding door dezelfde cultuuromstan- 
digheid zeer vergemakkelijkt wordt. Dit valt vooral goed in 
het oog, wanneer men de kunstmatige met de natuurlijke 
onstandigheden vergelijkt. 

In de laatste groeit de latere cultuurplant dikwijlsver- 
spreid, in weinige exemplaren bijeen, of in elk geval niet 
in zoo groote hoeveelheden als wij ze bijeenbrengen. Dat ver- 
spreid groeien van de voedsterplant bracht dan natuurlijk me- 
de, ten eerste een zekere beperking van het voedsel, waardour 
voedselgebrek onder de larven van het schadelijke insect kon 
optreden,en verder waren als uitvloeisel daarvan de overlevende 
wijfjes gedwongen, bij bet zoeken naar voedsterplanten voor 
hare jongen, verre tochten af te leggen, waarbij de kans 
zeer groot was om op die tochten door vijanden te worden 
verrast of door een andere oorzaak niet in hare bestemming 
te slagen. 

In het algemeen beschouwt men dan ook het bijeenbrengen 
van vele planten van eene bepaalde soort als eene verstoring 
van het evenwicht ten gunste van de vijanden dier planten 
en al brengen deze vijanden ook weer hunne parasieten mede, 
men dient toch steeds in het oog te houden, dat deze laatste 


— 127 — 


haar waard in vele gevallen slechts op den voet in hare ver- 
meerdering volgen, dat de parasiet van cenig insect, tenzij hij 
over meerdere waarden beschikt, met de vermindering van zijn 
waard eveneens weer sterk in aantal terugloopt. Verder kan 
zelfs bij sterke parasietenaantasting een insect nog zoo talrijk 
zijn, dat zijne aanwezigheid voor onze culturen zware schade 
beteekent en ten slotte grijpen de parasieten dikwijls te laat 
in, dus nadat het maximum der schade reeds bereikt werd. 

Van het verstoren van het evenwicht door het aanleggen 
van culturen is ook dikwijls het gevolg, dat uit de wilde flora, 
welke vroeger de plaats der cultuur innam, zich sommige 
insecten op de cultuurplant gaan wagen en dat zij zich 
inderdaad aan het nieuwe voedsel kunnen gewennen. Zij komen 
dap onder dezelfde gunstige omstandigheden als de oorspron- 
kelijke vijanden der cultuurplant en kunnen zich even sterk 
vermeerderen. 

Behalve hare oorspronkelijke vijanden en de vijanden, die 
zich bij overbrenging eener plant uit een ander werelddeel 
later in haar nieuwe standplaats hebben aangepast, kunnen 
er bovendien nog nieuwe vijanden uit andere werelddeelen 
worden ingevoerd, wat wel een speciaal verschijnsel van den 
nieuwen tijd, met zijn enorm toegenome1 verkeer, kan ge- 
noemd worden. Zulke ingevoerde plagen kunnen een ont- 
zettenden omvang aannemen. Zien we slechts naar den in- 
voer van den Piakker en de Bastaardsatynvlinder, de Iepen- 
bladkever en de Red Spider van Europa naar Amerika, om 
maar eenige voorbeelden uit vele te nocmen, den invoer 
van Phyllozera vastatrix van Amerika in Frankrijk, van de 
fruitvlieg Ceratitis capitata in Australië, van Ischerya purchasi 
in Europa, en zoovele andere. 

Om een enkel geval in cijfers uit te drukken, vermeld ik, 
dat aïleen de schade, die de Phylloxera, de druifluis, in Frank- 
rijk van ziju invoering af tot 1896 veroorzaakt heeft, op 
maar even 1000390000 pond sterling geschat wordt. Geen 
wonder, dat vele staten, door treurige ervaring wijs gewor- 
den, op den invoer van planten en zaden van gewassen van 
buitenslands zeer scherpe contrôle-maatregelen zijn gaan toe- 
passen, waardoor de landbouw aldaar niet meer zoo licht als 


— 128 — 


vroeger aan oraangename verrassingen bloot staat. Bij het 
beoordeelen van den last, dien de planters door deze maatre- 
gelen ondervinden, wordt in verschillende landen nogal eens 
vergeten, welke enorme belangen er voor hen zelven op het 
spel staan en dat die last niet tegen het gevaar van invoer 
van schadelijke insecten opweegt. Dat hier te lande eveneens 
reeds eenige dergelijke beveiligende bepalingen bestaan, is 
natuurlijk een elk bekend. 


Danken we dus insectenplagen aan onze cultuurwijze in 
groote aaneengesloten complexen en aan onvoorzichtigheid 
bij den invoer van planten, waarop zich ontwikkelingstoestan- 
der. van schadelijke insecten of imago's daarvan bevonden, 
er zijn in onze wijze van cultuur drijven ook methodisch fou- 
ten aan te wijzen, fouten dan juist met betrekking tot de 
schadelijke inseken. 

Het massale aanplanten van eene plantensoort is natuur- 
lijk door allerlei omstandigheden niet te vermijden, maar als 
een fout, welke bĳ vele culturen begaan wordt, hoewel ze 
bij sommige wel te vermijden zou zija, dient de continueele 
cultuurwijze te worden genoemd, t. w. het voortdurend op 
dezelfde plek gronds kweeken van eene soort zonder deze 
met andere gewassen te wisselen. Bij veeljarige cultu- 
ren als koffie, cacao, thee is dit bezwaar niet te onder- 
vangen, doch bij tabak, cassave en vele andere, bij de vorige 
vergeleken kort te velde staande gewassen, is wisseling 
wel mogelijk en deze kan, wanneer de insecten, op een der 
wisselgewassen viet kunnen leven, hun te sterke vermeer- 
dering zeer zeker beletten. Een andere fout is te ondiepe 
grondbewerking, vooral met het oog op in den grond levende 
insecten of de insecten larven, engerlingen b. v., en verder 
is natuurliĳjk- uit den booze elke roofbouw, waarbij men aan 
den grond veel onttrekt, maar niets of te weinig teruggeeft, 
waardoor de op zulke gronden gedreven culturen in ongun- 
stige omstandigheden komen, en eerder onder optredende pla- 
gen ten gronde zullen gaan, dan wanneer de cultuurplant goed 
verzorgd wordt en zich dus sneller kan herstellen. Intusschen 
moet opgemerkt worden, dat naast het verbeteren van de 


— 129 — 


levensvoorwaarden der planten, bestrijding van de schadelijke 
insecten niet vergeten mag worden. 

Ten slotte nog een andere factor, het geen rekening houden 
met den samenhang van zekere plagen met het klimaat. Dit 
is natuurlijk eene ervaring, die men in den loop van tijd, niet 
zonder schade, kan op doen, Een voorbeeld ervan is de mijten- 
plaag in de cassave. Men zou zich kunnen voorstellen, dat 
eene cultuur, welke in den tijd dat de planten (door gebrek 
aan water b. v.) in slechte groeivoorwaarden verkeeren en 
tegelijkertijd door een plaag bezocht worden, waarvan juist 
het optimum in den drogen tijd valt, zooveel te lijden zal 
hebben, dat men in de toekomst zal moeten gaan omzien naar 
andere gronden voor deze cultuur, gelegen in een streek, waar 
de oostmoessons niet zoo intensief zijn. Tot zoover de omstan- 
digheden, die insectenplagen in de hand kunnen werken. 

Thans iets over de ons ter dienste staande middelen. In 
den laatsten tijd wordt veel nadruk gelegd op bestrijding 
door parasieten. Het kan daarom nuttig zijn, nog eens erop 
te wijzen, zooals ik reeds vroeger deed, dat de biologische 
bestrijdingswijze geen panacee is en dat we, al naar omstan- 
digheden, over verschillende methoden beschikken, al moet 
nog deels aan de ervaring, welke men in verloop van tijd 
zal opdoen, de beslissing overgelaten worden, welke van die 
methoden bij de hier heerschende omstandigheden in toepas- 
sing te brengen zijn. Bij de samenstelling van dit overzicht 
heb ik niet alleen rekening gehouden met de z.g. groote, 
doeh ook met de inlandsche culturen, die zeker van niet min- 
der beteekenis zijn. 

De middelen waarover wij beschikken, zijn te verdeelen in : 

Cultuurmethoden 
Mechanische middelen 
Parasieten 

en preventieve middelen. 

Onder bestrijding door cultuur-methoden komen vooral de 
volgende middelen, in aanmerking. 

Gewaswisseling. Men laat het eene gewas door een ander 
volgen, dat niet dezelfde gevaarlijke vijanden heeft, b.v. rijst 
door katjangsoorten of cassave door agave. In vele gevallen 


Teysmannia, 1915. 9 


— 130 — 


wordt hiermede succes verkregen, daar men de vijanden van 
een bepaald gewas op deze wijze uithongert en al verdwijnen 
ze niet geheel, wat natuurlijk een ideale toestand zou zijn, 
ze verminderen in elk geval zoodanig, dat ze voorgoed of voor 
langen tijd geen plaag meer zijn. 

Grondbewerking. Deze kan van grooten invloed zijn, waar 
het er om gaat, in den grond levende larven of poppen of 
b.v. sprinkhaneieren te vernietigen, mits dit natuurlijk, zooals 
alle cultuurmethoden, in verband met de levenswijze der scha- 
delijke soort en niet maar in den blinde geschiedt. 


PERIODIEKE INUNDATIE. 

Deze kan van gunstigen invloed zijn bij onderdrukking van 
plagen van in den grond levende larven, ook bij rupsenplagen 
of rupsen, die, zooals sommige soorten van boorders, onder 
in den stengel van planten leven en door inundatie gedood 
worden. 


AANPLANT VAN SNELGROEIENDE EN SELECTIE VAN MEER RESIS- 
TENTE VARIËTEITEN. 

Wat het eerste aangaat, heeft men bij de katoencultuur 
in Amerika goede resultaten bereikt tegen de beruchte Cotton- 
bollweevil, een snuitkeversoort. In verband met de levenswijze 
alweer, welke men in alle bizonderheden had nagegaan, heeft 
men een variëteit katoen aangeplant, waarvan de vruchten 
rijpten voordat de Anthonomus in massa optrad. 


LOK- OF AFLEIDPLANTEN. 

Een voorbeeld van de eerste is het bezigen van de maïs 
als lokplant van Heliothis. De wijfjes van deze vlinders hebben, 
zoo heeft men door bestudeering van de levenswijze gevonden, 
een bizondere voorliefde voor de lange stempels van de mais, 
om daarop hare eieren te leggen. Plant men nu mais op een 
zoodanig tijdstip, dat deze bloeit in den tijd dat Heliothis 
vliegt, dan zullen de wijfjes daarvan hunne eieren liever op 
de maïsstempels, dan op de katoen leggen. Voordat ze verpopt 
zijn, worden de rupsen, die zich in de maiskolven invreten, 
met de maïskolven verzameld en aan het vee gevoerd, In 


— 181 — 


Atnerika heeft men op deze wijze zeer goede resultaten 
verkregen. 

Andere voorbeelden van deze methode zijn het opstellen van 
vanghout voor Scolytiden (schorskevers) en van dood Ficus- 
hout voor Ficusboorders (DAMMERMAN). 


BESTRIJDING DOOR MECHANISCHE MIDDELEN. 

Hiertoe kan men rekenen het vangen en vernietigen van 
schadelijke insecten, wat, als het op het juiste tijdstip ge- 
beurt of regelmatig plaats vindt, op vele plagen van zeer 
gunstigen invloed kan zijn, al is de toepassing, vooral waar 
arbeidskrachten ontbreken, dikwijls moeilijk of onuitvoerbaar. 
Flamboyeeren van de vruchten, zooals tegen Helopeltis in de 
cacao door ZEENTNER met succes is toegepast, valt ook onder 
het hoofd „mechanische middelen” terwijl het rampassen der 
vruchten, ook al van Dr. ZEHNTNER afkomstig, eveneens onder 
deze rubriek thuisbehoort. Andere methoden zijn: het afbranden 
van stoppelvelden tegen rijstboorders, het uitleggen van 
vanghoopen, bestaande uit mest en plantendetritus tegen den 
klappertor, de toepassing van kainiet tegen ritnaalden (mis: 
schien ook tegen de berucht wordende oeler kawat aan 
te wenden), het lokken van vlinders en Cicadellinen door 
middel van vanglampen en last not least de vele maag- en 
contactgiften, die in elk geval op kweekbedden en bij het 
begin. van een plaag vaak met veel succes kunnen worden 
toegepast. Bij toepassing van deze stoffen over groote op- 
pervlakten stuit men nog vaak op de bezwaren: duurte der 
te gebruiken middelen en gebrek aan werkkrachten, die 
voor andere werkzaamheden noodig zijn. Daar insectenpla- 
gen nu eenmaal van hier en elders gevolgde cultuur wijzen 
het gevolg zijn, diende men de bestrijding meer met andere 
werkzaamheden gelijk te stellen, wat wel eens te wenschen 
overlaat. 


Na deze rubriek volgt de biologische bestrijdingswijze door 
middel van parasieten. Uit de literatuur (mijne korte ervaring 
hieromtrent kan beter nog buiten beschouwing blijven) blijkt 
meer en meer, dat met reeds aanwezige parasieten in den regel 


— 182 — 


weinig kan worden bereikt, doch dat met van alders ingevoerde 
parasieten reeds zeer treffende successen zijn behaald. Ech- 
ter vrijwel uitsluitend met den invoer van parasieten van 
zulke schadelijke insecten, welke zelf ook van elders afkom- 
stig waren, doch die het vreemde land zonder het onaange- 
name gezelschap van hunne parasieten bereikten. Voor- 
beelden zijn Ischerya purchasi met haar vijand Novius, Diaspis 
pentagona met als vijand Prospaltella, Perkinsiella met als 
vijand hare kleine parasieten van de groep der Dryiniden. 
. Proeven met inheemsche parasieten hebben zelden tot zoo 
in ’t oog vallend gunstige uitkomsten geleid. Waar we hier 
op Java in sommige gevallen met geïmporteerde plagen te 
doen hebben, verdient het zeker aanbeveling, in overweging 
te nemen, met andere landen tot uitwisseling van parasieten 
te komen. Schrijver heeft hieromtrent reeds eenige ervaring 
opgedaan, die allicht vermelding waard is. Bezig zijnde met 
de studie van het oeretvraagstuk in de cassave, vond ik, dat 
deze vele vijanden hebben onder de graafwespen van het genus 
Dielis, eene Scoliide. Daar de inheemsche soorten niet in staat 
schenen om de plaag tot stand te brengen, heb ik getracht, 
met een correspondent in Amerika tot een ruil te komen, 
namelijk met Mr. Geo N. Worcorr, entomol. assistent, die 
in 1913 bezig was met pogingen om uit Illinois eenn op 
Porto Rico in te voeren. 

Hij zond mij een vijftigtal cocons van de Amerikaansche 
soort Dielis sexcincta, terwijl ik hem cocons van de javaansche 
Dielis thoracica en luctuosa in ruil zond. De invoer lukte 
echter niet, noch de Javaansche noch de Amerikaansche soor- 
ten waren tegen het lange transport bestand; de proef mis- 
lukte zoodoende de eerste keer, en daar zoowel Mr. Worcorr 
als ik nog andere werkzaamheden hadden dan voor elkaar 
parasieten te kweeken, is er van een verderen ruil niets 
meer gekomen. Dit kan o. a. leeren, dat wanneer men ern- 
stig van plan is, eene parasiet in te voeren, mez er behoorlijk 
voor moet betalen en iemand zoodoende in de gelegenheid 
moet stellen om er de vereischte tijd en zorgen aan te besteden. 
Anders kan men gerust rekenen dat er niets van terecht komt. 

Men verwachte: van parasieten overigens evenmin teveel, 


— 138 — 


als men de andere middelen, welke ops ten dienste staan en 
waarvan ik hiervoren een overzicht gaf, moet onderschatten. 
Er zijn vele wegen, die naar Rome (kunnen) leiden. 

Dat hangt van de omstandigheden af‚ welke voor elke 
cultuur zoo sterk verschillend zijn, dat elke plaag voor elke 
cultuur, waar zij in voorkomt, speciaal bestudeerd moet wor- 
den, wat trouwens in den regel ook hier plaats vindt. Van 
zeer groot belang en volstrekt onmisbaar is altijd de nauw- 
keurige kennis van de levenswijze. Deze moet steeds de 
basis der toe te passen bestrijding uitmaken; men kan daar- 
om het alleszins nuttige biologische pionierswerk van mannen 
als KONINGSBERGER, ZEHNTNER, KoBus, ROEPKE, DOCTERS VAN 
Leeuwen en anderen niet te hoog taxeeren. Zij namen het 
m. i. juist standpunt in, dat elke bestrijding gebaseerd moet 
zijn op de kennis der levenswijze, omdat het zonder de- 
ze werken in den blinde is. Dat hunne onderzoekingen 
niet steeds tot de oplossing der vraagstukken heeft geleid, 
welke zij bestudeerden, hing af van omstandigheden, welke 
niet van hun wil afhankelijk waren. Wat is het niet ontmoe- 
digend voor de onderzoekers om, zooals zoo vaak geschiedt 
te vernemen: voor die bestrijding is geen volk genoeg en 
hiervoor is hier geen toezicht en dit of dat loont niet. Na- 
tuurlijk kunnen de planters dit ook niet helpen, dat zit zoo 
vast aan de omstandigheden en de werkwijzen op Java, en 
die werken hier nu eenmaal de plagen zeer in de hand, ter- 
wijl zij de bestrijding bemoeilijken. Door ervaring en voort- 
durend onderzoek zal men langzamerhand vanzelf tot verbe- 
tering in deze komen, want aan het verweer tegen de insecten 
zal men in de toekomst stellig, noodgedwongen, meer geld 
en moeite moeten besteden dan thans plaats vindt. 

Men vleie zich niet met de illusie, dat men eenige plaag 
totaal kwijt raakt, men kan ze echter in vele gevallen met 
behulp van een der vele methoden, die hier aangevoerd zijn 
zoodanig in toom houden, dat de cultuur loonend blijft. 
Voorts geloof ik, dat het volgende daarop ook van grooten 
invloed kan zijn. 

Men denke namelijk aan de gulden spreuk: voorkomen is 
beter dan genezen. Natuurlijk zal het volgende niet steeds 


— 184 — 


mogelijk zijn, doch wanneer het eenigszins kan, stelle men 
een nauwkeurige contrôltedienst in, door middel van employés 
en mandoers. Dezen wordt zoo noodig aanschouwelijk onder- 
richt gegeven door middel van eene collectie of goede 
afbeeldingen van de insecten, die in de te beschermen cultuur 
voorkomen, en als ou maar van die soorten zooveel mogelijk 
bekend is, zoodat de employés weten, hoe de dieren er in 
verschillende stadia uitzien en waar ze dan verblijf houden, 
dan zullen ze beter in staat zijn om op het begin van een 
plaag opmerkzaam te maken. Dan kan men zich ter voorko- 
ming van het kwaad gerust wat extra moeite en kosten 
getroosten. Dan komen ook de insecticiden te pas, die, wanneer 
ze op groote oppervlakten toegepast moeten worden, te duur 
zijn, maar in zulke gevallen, tijdig aangewend, hun gewicht 
aan goud kunnen opbrenger. 

Het spreekt vanzelf, dat vooral bij deze preventieve methode 
een nauwkeurige kennis van de levenswijze der schadelijke 
soorten van zeer groot belang zal blijken. Wanneer men alles 
van de boosdoeners weet, dan kan man allicht ook hun zwakke 
punten opsporen, waar men hen met de meeste kansen op 
succes en met de minste kosten en moeite kan aantasten. 

Het kan nuttig zijn, hier nog een woordje in te lasschen 
over het verschil in werkwijze, elders en hier. 

In vele opzichten lijken mij de methoden der Amerikanen 
de juiste richting aan te wijzen. De Vereenigde Staten 
beschikkken over een entomologischen dienst, die een per- 
soneel van + 500 man omvat, waarvan meer dan 100 we- 
tenschappelijk gevormde entomologen, de rest helpers zijn. 
Aan hun werk worden enorme sommen besteed en waar we 
de Amerikanen wel als zeer practisch kennen en het niet 
aan te nemen is, dat zij aan vergeefsche pogingen op den 
duur zooveel geld zouden besteden, moeten we wel aannemen, 
dat er uit het vele werk wel iets goeds voor den landbouw 
zal geboren worden. 

Hier daarentegen is door weinige onderzoekers nog eigenlijk 
alleen pionierswerk verricht. Meestal stonden en staan zij 
nog aan het hoofd van Proefstations en was het hun door 
veelsoortige werkzaamheden zelden mogelijk, zich uitsluitend 


— 185 — 


tot eene bepaalde plaag te beperken, doch moesten zij zich 
richten naar allerlei inkomende aanvragen en klachten. 

De Amerikanen daarentegen zetten eon entomoloog aan 
één vraagstuk en het behoeft niet gezegd te worden, dat 
er dan veel meer kans tot slagen bestaat dan wanneer zoo 
nu en dan eens fragmentarisch aan een vraagstuk gewerkt 
wordt. 

Er is hier in Indië dus nog geen reden tot pessimisme. 
Door de weinige werkers is reeds in verhouding veel en 
goed pionierswerk gedaan en het eenige noodige is m. i. 
voorloopig navolging van de Amerikaansche werkwijze: 
Minstens elke cultuur zijn entomoloog, en dezen zooveel mo- 
gelijk aan een bepaald vraagstuk laten werken; toepassing 
van alle ten dienste staande bestrijdingsmethoden; geliĳk- 
stelling van insectenbestrijding met andere werkzaamheden 
in de culturen; waar gemotiveerd, invoer van parasieten; 
verspreiding van meer algemeene kennis der schadelijke in- 
secten en hunne levenswijze, waardoor dan ook preventieve 
contrôle beter mogelijk zal worden. Ik geloof, dat dit de 
middelen zullen zijn om op den duur den strijd tegen de 
schadelijke insecten doeltreffender te maken. En zoolang 
hier door gebrek aan middelen deze richting niet kan wor- 
den ingeslagen, moeten we blij zijn met elk resultaat, dat 
met een, bij die der Amerikanen vergeleken zeer ondoelma- 
tige werkwijze en het zeer geringe aantal werkers kan verkre- 
gen worden. 


Reeds in het Jaarverslag over het jaar 1912 betreffende 
’s Lands Plantentuin werd de mededeeling gedaan, dat bij 
het voldoen aan aanvragen van particulieren om sierplanten, 
bloemzaden en dg). rekening werd gehouden met de omstan- 
digheid, dat het bedrijf der bloemisterij zich hier te lande 
allengs begon te ontwikkelen. Nu die ontwikkeling geleidelijk 
voortgaat en op dit gebied reeds handelszaken van beteekenis - 
zijn ontstaan, ligt het niet meer op den weg van ’s Lands 
Plantentuin, voort te gaan met de verstrekking van materialen, 
die in de bedoelde kweekerijen en bloemisterijen verkrijgbaar 
zijn. Men zou daardoor het bestaan der laatste bemoeielijken, 
temeer, daar de Plantentuin geen andere kosten dan die van 
verpakking en verzending in rekening brengt. 

Aan aanvagen om zaden of plantmateriaal, die niet in den 
handel verkrijgbaar zijn, zal ook voortaan nog zooveel mo- 
gelijk worden voldaan, terwijl weder geregeld in dit Tijdschrift 
opgaven zullen verschijnen van hetgeen aan dergelijk mate- 
riaal beschikbaar is. 


De Directeur van ’s Lands Plantentuin, 
KONINGSBERGER. 


nnn nnn nnn nnn nnn 


ZIEKTEOVERBRENGENDE INSECTEN 
DOOR 
K. W. DAMMERMAN. 


_De wetenschap, dat sommige ziekten door insecten worden 
overgebracht, is nog van betrekkelijk jongen datum. Eerst de 
laatste twintig jaar zijn de talrijke ontdekkingen gedaan, waar- 
door bewezen werd, dat vele ziekten, en daaronder zeer moord- 
dadige, zooals malaria, pest en slaapziekte, zoo goed als uit- 
sluitend door tusschenkomst van insecten verspreid worden. 

Het bekendste voorbeeld is wel de malaria, en dit is ook 
een der eerste ziekten, waarbij de belangrijke rol, die hier 
muskieten spelen als ziekteoverbrengers, bekend werd. Een 
ontzaglijke berg literatuur is over dit onderwerp verschenen, 
en over het verband tusschen malaria en muskieten en over 
de levenswijze van die lastige beesten zijn we dan ook het 
best ingelicht. 

De meening, dat malaria door muskieten zou overgebracht 
worden, werd reeds geopperd voordat men daarvoor de be wij- 
zen had. Deze lieten echter niet lang op zich wachten, Ross 
vond al spoedig, dat malaria bij vogels werd veroorzaakt door 
den steek van de gewone mug (Culex pipicus), ter wijl Grassr 
in Italië vond, dat een bepaalde muskietensoort, de Anopheles, 
de overbrenger was van de malariaparasieten bij den mensch. 
Als proef op de som vertoefden in 1900 eenige medici in de 
Romeinsche Campagna, de beruchte malariastreek nabij Ro- 
me, in een muskietenvrije woning zonder andere voorzorgs 
maatregelen tegen de ziekte de nemen; ze bleven volkomen 
vrij van malaria. Engelsche medici lieten zich steken door 
Anopheles, die te Rome gevoed waren met bloed van malarialij- 
ders, en konden daardoor zichzelf de gevreesde koorts bezorgen. 

Soortgelijke proeven werden op Formosa genomen; vaneen 

Teysmannia, 1915. 10 


— 188 — 


afdeeling Japansche soldaten werd een gedeelte beschermd te- 
gen muskieten beten; deze manschappen bleven vrij van koorts, 
terwijl van de overige velen malaria kregen. 

Ofschoon malaria niet zulk een opvallend ziekteverloop 
heeft als pest of cholera, en daarom eigenlijk veel minder ge- 
vreesd wordt, gaan in de tropen aan deze ziekte toch veel 
meer menschen ten gronde dan aan eenige andere. 

Men schat het jaarlijksch. verlies aan menschenlevens door 
malaria in Britsch-Indië op één millioen, en in 1897 zouden 
zelfs vijf millioen menschen aan deze noodlottige koorts bez we- 
ken zijn. Ook op Java zijn wel dessa’s te vinden, waar de 
helft van de bevolking door deze ziekte is uitgestorven. 

De verschillende vormen van malaria worden veroorzaakt 
door verschillende bloedparasieten, protozoën, uiterst kleine 
diertjes, die de roode bloedlichaampjes vernietigen. Deze pa- 
rasieten worden door de Anopheles bij het bloedzuigen 
opgenomen, zetten zich in den maagwand van de muskiet vast, 
doorboren dezen later en komen daardoor vrij in het bloed, 
dat bĳ insecten in de lichaamsholte stroomt en de verschil- 
lende organen omspoelt. Op deze wijze geraken de parasieten 
in de speekselklieren en wanneer nu het insect iemand steekt, 
kunnen de malaria parasieten opnieuw in het bloed van den 
mensch komen. Er verloopt dus eenige tijd voordat een mus- 
kiet, die een malariapatiënt gestoken heeft, gevaarlijk wordt 
voor anderen. Jonge muskieten bijten nu ook wel overdag 
maar oudere alleen ’s nachts; die jonge muskieten kunnen 
nu wel geïnfecteerd zijn met malariaparasieten, maar deze zijn 
dan nog niet in de speekselklieren aangeland ; overdag stekende 
muskieten zijn dus ongevaarlijk en men behoeft zich dus al- 
leen ’s nachts te beschermen tegen malariamuskieten. (Leysm., 
vorige Jaarg. blz. 687). 

Het voorkomen van malaria is dus gebonden aan het voor- 
komen van Anopheles. Anopheles nu komt alleen voor, waar 
stilstaand water is. 

In stroomend water en in groote plassen vindt men de 
muskietenlarven niet; juist de kleine plasjes en de holten, 
waarin water blijft staan, zijn de broedplaatsen. 

Holle boomen, weggeworpen blikjes, uitgeholde klappers, 


zn En 


holen van krabben aan den waterkant, dat zijn alle geliefd- 
koosde plekjes voor het muskietenbroed. 

Bij hevige regens kunnen al die broedplaatsen uitgespoeld 
worden en eenigen tijd is men dan de muskieten kwijt, maar 
al heel spoedig zijn al die plekjes weer bevolkt. 

Malariabestrijding komt nu eigenblijk neer op muskiesenbe- 
strijding. 

Het vernietigen van de broedplaatsen is hierbij een eerste 
voorwaarde; daarnaast beschut men zich tegen muskietenbeten 
door woningen of kamers af te sluiten met fijn gaas en te 
slapen onder een klamboe, terwijl kinine als voorbehoedmiddel 
wordt ingenomen. 

In de Panamakanaalzône zijn op groote schaal maatregelen 
tegen malaria genomen. 

Broedplaatsen werden opgeruimd door het land goed te 
draineeren; waar dit niet mogelijk was, werden de plassen 
overgoten met petroleum of kopersulfaat om de muggenlarven 
te dooden. Rondom elke woning werd een strook van 100 M. 
vrij gehouden van struikgewas en hoog opschietend gras. 
Daar het bleek, dat muskieten noch ver van hun broedplaats 
noch hoog kunnen vliegen, zijn deze maatregelen voldoende 
om ze op een afstand te houden, wanneer tegelijkertijd gezorgd 
wordt, dat in de omgeving van het huis geen broedgelegenheid 
voor deze insecten is. Daartoe moeten niet alleen alle putten 
en waterhouders afgesloten worden met gaas, maar dient 
men ook vooral te letten op allerlei kleine ongerechtigheden, 
zooals weggeworpen blikjes en dergelijke, zooals boven reeds 
gezegd werd. Van het overgieten van grootere plassen met 
een of ander insecticied komt men thans weer terug, hierdoor 
worden toch naar verhouding te veel nuttige dieren mede- 
gedood. Het houden van visch in zulke plassen als verdelgers 
van muskietenlarven is zeer aan te bevelen. 

Men heeft ook nog audere vijanden der muggen trachten 
aan te kweeken, o.a. zijn in Amerika den laatsten tijd proeven 
genomen met het beschermen en fokken van vleermuizen. 
Deze worden gelokt in bepaalde broedkooien, eenigszins in 
der vorm van een duiventil gebouwd. De zijkanten bestaan 
uit blindep, waardoor de dieren in en uit kunnen vliegen, 


zr WD 


van onder is de kooi oper, men heeft er een bak aangebracht 
om de vleermuizenmest, de bekende guano, op te vangen. 
Zoo kan het mes van twee kanten snijden. Vleermuizen 


zijn zeker zeer nuttig, maar of z2, zonder andere maatrege 
len, in staat zijn om de muskietenplaag te doen verdwijnen 
is te betwijfelen. 

Muskieten hebben niet alleen het overbrengen van de mal- 
aria op hun geweten, ze zijn ook de tusschenwaard bij een 
niet minder gevaar!iĳke ziekte, nl. de gele koorts. Hier is een 
andere soort, Stegomyia calopus of fasciata, de schuldige, die- 
in vrijwel het geheele tropische gebied voorkomt, hoewel de- 
gele koorts nog beperkt is tot centraal Amerika en West 
Afrika. Ook in Europa is nu en dan deze ziekte ingevoerd;. 
maar er weer uitgestorven. 

Ofschoon de parasiet, die deze koorts veroorzaakt, nog: 
niet ontdekt is, kent men toch zeer veel overeenkomst tuschen: 
de wijze, waarop malaria, en die, waarop gele koorts wordt. 
overgebracht. 

Het is gebleken, dat men de koorts kan verwekken door: 
zich te laten steken door Stegomyia’s, die gevoed waren op- 
gele koorts-patiënten. Ook hier kan de infectie niet terstond: 
door de muskiet overgebracht worden, maar er moet eeni— 
ge tijd verloopen, nadat het dier een lijder aan gele koorts. 
gebeten heeft. 

Evenals bij malaria, steken ook hier alleen jonge muskieten: 
overdag en eerst nadat eieren gelegd zijn, leidt het insect 
nachtelijke levenswijze. Gele koorts kan men dus ook alleen. 
’s nachts oploopen. 

De infectie kan bij Stegomyia echter ook overgaan op de- 
eieren en larven en daardoor op de volgende generatie van. 
volwassen muskieten. 

Bij deze muskiet zijn vele bijzonderheden. aan het licht ge 
komen, die zeer belangwekkend zijn. 

Zooals bekend is, zijn het bij de muskieten uitsluitend de- 
wijfjes, die zoo bloeddorstig zijn; de mannetjes zuigen geen 
bloed. Men heeft nu opgemerkt, dat Stegomyia-mannetjes 
gaarne net zweet van de menschelijke huid opslurper, maar 
voor het doorboren van de huid is hun slurf te zwak ge 


— 141 — 


bouwd. Men denkt nu, dat de wijfjes oorspronkelijk ook slechts 
zweet zogen, maar langzamerhand eerst tot bloedzuigen zijn 
gekomen. 

Deze bloedvoeding bij de wijfjes is thans een noodzakelijke 
voorwaarde voor het eierenleggen. Bij uitsluitend met vege- 
tarische kost gevoede wijfjes bleef het eierenleggen uit, of- 
schoon ze bij deze voeding meer dan 100 dagen bleven leven. 
Na éénmaal bloed zuigen volgt reeds de productie van een 
gedeelte der eieren, na twee of driemaal bloed zuigen worden 
alle eieren gelegd. Zelfs onbevruchte wijfjes leggen na het 
zuigen van bloed eieren, maar deze komen niet tot ontwik- 
keling. 

Tegen deze muskieten worden dezelfde bestrijdingsmaat- 
regelen genomen als tegen Anopheles. En de bij het graven 
van het Panamakanaal genomen maatregelen waren evenzeer 
gericht tegen de gele koorts als tegen malaria. 

In 1915 heeft men de gele koorts in Havana binnen 90 
dagen uitgeroeid door vernietiging van de broedplaatsen der 
muskieten, het uitzwavelen van de huizen en het isoleeren 
van de lijders. 

Veel is reeds geschreven over de mogelijkheid van invoering 
van de gele koorts in Azië, als door middel van het Panama: 
kanaal een rechtstreeksche verbinding tusschen West-Indië 
en Oost-Azië tot stand komt. 

Daar Stegomyia calopus reeds in Oost-Azië voorkomt, ook 
in onzen Archipel, zou de ziekte, éénmaal hier aangebracht, 
gemakkelijk verder verspreid kunnen worden. 

Zoodra dan ook de geregelde vaart door het Panamakanaal 
geopend wordt, zal het noodzakelijk worden, te eischen, dat 
elk schip, dat uit het gele koorts-gebied komt, bij het ver- 
laten van dat gebied eerst gedesinfecteerd wordt en dat 
naderhand de schepen bij aankomst in Oost-Aziatische havens 
nog eens in quarantaine komen. 

Nog een derde tropische ziekte wordt door muggen over- 
gebracht, de filariase. Hier zijn het verschillende geslachten 
(Culex, Anopheles, Stegomyia e. a.), die daartoe in staat zijn. De 
ziekte wordt veroorzaakt door een zeer kleinen draaäworm 
(Filaria bancrofti), die in lymph-en bloedvaten leeft, en uit zich 


— 142 — 


door een reusachtige opzwelling der lymphklieren of door het 
uitgroeien van allerlei lichaamsdeelen, die een wanstatigen om- 
vang kunnen krijgen: dit is de bekende elephantiasis of olifants- 
ziekte. Vooral van West Indië en Samoa zijn bijzondere geval- 
len bekend geworden, maar de ziekte is over alle tropische en 
subtropische landen verspreid. 

De muskiet neemt nu met het bloed zuigen deze draad wor- 
men op, die den maagwand doorboren en zich nestelen in de 
vleugelspieren van het insect. Ze groeien hier flink en geraken 
later in den kop van het dier en dringen door tot in de steek- 
organen. 

Zuigt nu de mug bloed, dan verlaat de worm de monddeelen 
en boort zich in de huid in, niet in de door het insect ge- 
maakte steekwonde, maar er vlak naast. De wormen verlaten 
uiet passief de slurf, maar maken zich zelf daaruit los, want 
als de mug zich met vruchten voedt, ontsnapt de Filaria niet : 
alleen als hij bloed ruikt, komt hij naar buiten. 

Langs de lymphvaten bereiken de wormen de lymphklieren, 
vermeerderen zich daar ontzaglijk en zwermen vandaar weer 
uit in de bloedvaten. Het aantal in de bloedvaten aanwezige 
_filaria-wormpjes is wel eens geschat op 30 tot 40 millioen. 

Muskieten zijn waarschijnlijk voor nog andere ziekten verant- 
woordelijk, maar we zullen het voorloopig laten bij malaria, 
gele koorts en filariase. Gelukkig kan men hier drie gevaarlijke 
ziekten tegelijkertijd bestrijden, door den muskieten den oorlog 
aan te doen. 

In de laatste jaren is meer bekend en berucht geworden 
de Afrikaansche slaapziekte, ook weer veroorzaakt door een 
protozoê (Trypanosoma gambiense) die ook een tusschenwaard, 
hier een tse-tse vlieg Glossina palpalis, noodig heeft voor zijn 
ontwikkeling. Deze ontwikkeling binnen de vlieg is nog niet 
geheel opgehelderd, wel weet men, dat de parasieten tenslotte 
ook in de speekselklieren terecht komen en aldus van daaruit 
weer de infectie kunnen overbrengen. 

De ziekte komt tot nu toe alleen in West- en Oost-Afrika 
voor en is waarschijnlijk in West-Afrika inheemsch en van- 
daar naar Oost-Afrika overgebracht. 

Uganda is het meest beruchte oord voor slaapziekte; hier 


— 143 — 


is op sommige plaatsen tweederde van de bevolking aan de- 
ze ziekte gestorven. 

De patiënt wordt tenslotte geheel suf, spreekt en eet niet 
meer, en valt dikwijls onder het voeden nog in slaap. Tusschen 
het begin van de infectie en het laatste stadium van de ziekte 
kunnen zelfs zeven jaar verloopen, maar gewoonlijk is het 
binnen één jaar gedaan. 

Zoowel de manuetjes als de wijfjes van de tse-tse-vlieg, 
die de ziekte overbrengt, zijn bloedzuigend, en de vliegen 
steken bijna uitsluitend overdag. 

Merkwaardig is de ontwikkeling. Het wijfje is nl. levend- 
barend; telkens komt slechts één ei tot rijpheid en de jonge 
larve blijft binnen het moederlichaam. Speciale melkklieren 
aan den uterus scheiden voedsel voor het jonge dier af, dat 
tenslotte geheel volwassen geboren wordt. Zoodra de larve 
het daglicht aanschouwt, zoekt hij weer de duisternis op, 
waaraan hij zoolang gewend is geweest : hij kruipt onmiddellijk 
in den bodem en is na anderhalf uur verpopt. De meest ge- 
zochte plaatsen om te verpoppen zijn kleine met struikgewas 
en bij voorkeur met pisang begroeide plekjes nabij rivieroevers. 
Van hier uit vliegen de volwassen insecten niet ver weg, 
ofschoon ze zeer hardnekkig iemand kunnen vervolgen. De 
meeste menschen worden bij het oversteken van een rivier of 
bij het baden gestoken. Kent men zulke broedplaatsen, dan 
moet al het struikgewas terplaatse opgeruimd worden. Ook 
moeten bij overgangen van rivieren de oevers van struikge- 
was ontbloot worden. 

Overigens heeft men nog geen goed middel gevonden om 
de vliegen uit te roeien. 

Daar de parasiet van de slaapziekte ook gevonden werd 
bij groot wild, wilden sommige onderzoekers tot algeheele 
uitroeiing daarvan overgaan. In den laatsten tijd gaan echter 
stemmen op om zulk een vernietiging te verhinderen, vooral 
nu volgens anderen de bij het wild gevonden parasiet een 
andere trypanosoom zou zijn, eu slaapziekte ook voorkomt 
in streken zonder groot wild. 

Gewone huis-en stalvliegen blijven tegenwoordig ook al 
niet meer vrij van verdenking. De verwekkers van typhus, 


— 144 — 


cholera, tuberculose, dysenterie en nog meer ziekten zouden 
ze met hun bevuilde pooten en monddeelen kunnen rond- 
dragen en aldus ons voedsel en eetgerei besmetten. 

In Amerika is, onder aanvoering van den bekenden ento- 
moloog Howarp, de oorlog tegen de gewone vliegen begonnen, 
en om dadelijk de menschen te pakken, werd de gewone kamer- 
vlieg in „typhus-vlieg” verdoopt. 

In sommige steden is de strijd werkelijk met succes gevoerd ; 
schoolkinderen leverden de vliegen in op met lijm bestreken 
stokjes, alle broedplaatsen der vliegen werden opgeruimd of 
moesten, zooals mestputten en vuilnisbakken, afgesloten wor- 
den, of de inhoud werd gemengd met een vergift, waardoor 
de larven stierven. 

In Italië heeft BerresE een middel aanbevolen, dat zeer 
goed schijnt te voldoen. Buitenshuis worden onder zinken 
dakjes bosjes stroo gehangen, die gedoopt zijn in een ver- 
giftigd lokaas. De oplossing bevat honing en natriumarsenaat. 

Vóórdat de vliegen het huis binnenkomen, snoepen ze van 
de zoetigheid en sterven dan spoedig aan het arsenik. 

Een ander bekend lokmiddel voor vliegen zijn stukjes 
brood, gedrenkt met melk, die 4% formaldebyd bevat; de 
vliegen vallen bijna onmiddellijk na het opslurpen van het 
vocht neer, 

Maar het opruimen van de broedplaatsen of althans het 
ontoegankelijk maken ervan blijft nog het beste bestrijdings- 
middel, 

Na verwant met de vliegen is de vloo, en deze is helaas 
ook hier in Indië maar al te bekend geworden, in verband 
“met de pest. 

Pest is al van heel vroegen datum af bekend; in Europa 
kwam voorheen pest nog veel voor, maar als epidemie is 
ze er sinds de 17e eeuw verdwenen. In Oost-Europa werd 
pest nog tot in de eerste helft van de negentiende eeuw, 
aangetroffen In Zuid- en Oost-Azië is de ziekte echter 
nog altijd inheemsch; in 1911 was het aantal slachtoffers 
in Britsch-Indië nog 850.000. 

Dat pest besmettelijk is, begreep men al lang voordat de 
pestbacil ontdekt werd. 


— 145 — 


‚ Proefondervindelijk werd dit ook bewezen. Een Engelsch 
dokter spoot bij zichzelf entstof in van pestlijders; de proef 
slaagde zeer goed, de onvoorzichtige proefnemer stierf kort 
‘daarna. Later herhaalde men de proef bij twee ter dood ver- 
oordeelden ; deze kregen ook pest, maar kwamen er weer van 
bovenop. Of ze toen gratie kregen wegens aan den lande 
bewezen diensten, vermeldt de geschiedenis niet. 

Maar eerst in 1894 werd de pestbacil ontdekt. 

Het verband tusschen pest en ratten werd al zeer vroeg 
erkend, de groote sterfte onder ratten tijdens een epidemie 
kon dan ook moeielijk den menschen ontgaan. 

In China heeft men opgemerkt, dat ratten dikwijis bij 
massa’s wegtrekken, als er pest onder hen uitbreekt. De 
inwoners beschouwen dit terecht als een voorteeken van 
een spoedig te verwachten epidemie onder de menschen. 

In Engelsch-Indië heeft men gevonden, dat pest eerst op- 
treedt onder de bruine rat (Mus deeumanus), die vooral in 
havensteden huist. Een dag of tien later kan dan pest ge- 
constateerd worden bij de zwarte rat (Mus rattus), die overal, 
ook in het binnenland, voorkomt; een paar weken daarna 
treedt de ziekte onder de menschen op. 

Niet alleen ratten kunnen pest krijgen, maar nagenoeg alle 
huisdieren; epidemieën worden echter bijna zonder uitzonde- 
ring door Mus deeumanus en Mus rattus verspreidt. 

De tarbagon of bobac (Arctomys), een soort van marmot, 
die verantwoordelijk werd gesteld voor het uitbreken van de 
pestepidemie in Mandsjoerije, is hieraan waarschijnlijk toch 
onschuldig geweest. Men heeft later geen pest kunnen vin- 
bij dit dier, en ook bijten de vlooien, die er op voorkomen, den 
mensch niet. 

Op den duur schijnen ratten immuun te worden voor deze 
ziekte en die immuniteit wordt ook door de jongen overgeërfd. 

Zoowel bij den mensch als bij dieren wordt de pestbacil 
in hoofdzaak overgebracht door de vloo, ofschoon misschien 
bij uitzondering een enkele maal de ziekte door geïnfecteerd 
voedsel wordt opgedaan. Op deze wijze kan men tenminste 
bij dieren pest veroorzaken 

De pestbacillen, die een vloo bij het steken van een rat 


— 146 — 


binnenkrijgt, vermeerderen zich zeer in de maag en vooral 
in den krop van het insect, zoo zelfs, dat de krop letterlijk 
verstopt raakt door de bacillenkultuur; steekt het dier nu op 
nieuw een rat of een mensch, dan kan er geen bloed in de 
maag komen, voordat deze prop uit de voormaag is verwij- 
derd of althans verdund met bloed. Een groot aantal bacillen 
worden dus eerst in de steekwonde uitgestort. 

Ook in de uitwerpselen van de vloo heeft men pestbacillen 
gevonden en het is niet onmogelijk, dat dergelijke bacillen, 
op de huid gedeponeerd, bij het krabben in het steekwondje 
en zoo in het bloed terecht komen. 

In de speekselklieren zijn echter nimmer bacillen gevonden. 

Het is niet uitsluitend de rattenvloo, in de tropen Zenop- 
sylla cheopis, die de schuldige in deze is, ook de hondenvloo, 
Ctenocephalus canis, die honden, katten, ratten en menschen 
steekt, kan pest overbrengen; de rmuizenvloo, Ctenopsylla 
musculi, is van weinig belang, daar deze niet gaarne op den 
mensch overgaat, Ook de echte menschenvloo, Pulez irritans, 
speelt geen rol. Deze laatste komt trouwens in tropische 
landen heel weinig voor. 

Terwijl vlooien bloedzuigend zijn en gaarne op hun gastheer 
blijven vertoeven, worden de larven nimmer op mensch of 
dieren gevonden evenmin als de eieren. Deze worden gelegd 
in verborgen hoekjes en bij voorkeur in de nesten van den 
waard. De larven leven van allerlei afval, uitwerpselen enz, 
maar zuigen nimmer bloed. Infectie door larven is dus on- 
mogelijk, ook kan de infectie niet overgaan op een volgende 
geueratie, daar pestbacillen, die in het darmkanaal der larven 
geraken, daar niet lang leven. 

Ook bij de vloo heeft men gevonden, dat geen eieren ge- 
legd worden zonder voorafgaande bloedvoeding. 

In Zuid-Amerika heeft mea waargenomen, dat bij op palen 
gebouwde huizen de bodem order het huis, waar zich gewoon- 
lijk allerlei vuil vn afval verzamelt, een geliefkoosde broed- 
plaats is voor vlooien, vooral hondenvlooien. Honden kiezen 
toch vaak zulk een beschutte plek als slaapplaats uit. 

Worden zulke huizen verlaten, dan trekken dikwijls na 
eenigen tijd de vlooien in massa’s weg. Als een dichte wolk 


— 147 — 


springt dat goedje verder en het moet hoegst onaangenaam 
zijn, zulk een uitgehongerde bende op bezoek te krijgen. 

In 1910, toen de Seine bij Parijs overstroomde, heeft men 
ook een vlooienplaag opgemerkt; waarschijnlijk waren dit 
rattenvlooien, verdreven uit de ondergeloopen nesten. 

Zulke gevallen kunnen in peststreken zeer goed tot de 
verspreiding der ziekte meewerken. 

Bij de bestrijding van pest keert men zich voornamelijk 
tegen de ratten en vlooien en tracht het contact tusschen 
deze dieren en den mensch zooveel mogelijk te verhinderen. 

Uitroeiing der broedplaatsen, zoowel van de ratten als van 
de vlooien, is een eerste vereischte. Rattenverdelging zonder 
vlooienverdelging zal echter niet veel baten en er is hieraan 
zelf een nadeel verbonden. De van hun eigenlijke gastheeren 
beroofde vlooien storten zich nu te eerder op den mensch. 
Zulks moet het geval zijn bij een algemeene jacht op ratten, 
waarbij men de vlooien ongemoeid laat, en het schijnt, dat 
dit ook het geval is bij het uitzwavelen van huizen. Hierbij 
worden wel de ratten gedood, voor zoover ze tenminste niet 
gevlucht zijz door de toebereidselen, maar niet de vlooien, 
althans niet alle vlooien. 

Nog ander ongedierte is in staat om ziekte over te brengen. 
Zoo werd in 1897 ontdekt, dat men febris recurrens, de 
z. g. Rückfallfieber (een koorts, die met tusschenpoozen, 
waarin men volkomen koortsvrij is, telkens weer terugkeert) 
krijgt door den steek van de bedwants, een bekende gast, 
een geschenk uit het Oosten, door de kruisvaarders naar Europa 
gebracht. In Afrika is het een teek, Ornithodoros, die dezelfde 
koorts verbreidt. De parasiet van deze ziekte, een Spirocheet, 
kan ook op de eieren en larven van de teek overgaan. In 
Indië zouden weer luizen de schuldigen zijn. 

Het wordt echter in twijfel getrokker, of in al deze ge- 
vallen de parasiet wel geheel en al dezelfde is. Infectie 
schijnt niet plaats te vinden door den steek zelf van het 
insect, maar doordat besmette uitwerpselen van het onge- 
dierte in het wondje worden gewreven. De ontwikkeling der 
teeken heeft als volgt plaats: nadat het bevruchte wijfje 
zich vol bloed heeft gezogen, valt het van den gastheer af, 


— 148 — 


enorm opgezwoller. Daarna worden op een beschutte plaats 
de eieren gelegd, de jonge teeken moeten nu zien, dat ze 
weer den hun passenden waard vinden. Dat ze daartoe 
den tijd hebben, kan hieruit blijken, dat men eens jonge 
teeken vier jaar ia leven heeft gehouden zonder eenige 
voeding, 

Zindelijkheid op het lichaan en in huis is het beste mid- 
del om zich ongedierte van het lijf te houden, verder veel 
licht en lucht. Insectenpoeder kan slechts tijdelijk dienst 
doen, terwijl zwaar bezochte huizen uitgerookt worden. 

Er zijn nog een groot aantal andere ziekten, waarbij wordt 
aangenomen, dat insecten een belangrijke rol spelen. Of 
hierbij niet wel eens eenige overdrijving in het spel is, zoo 
als in het geval van beri-beri, die ook al door insecten, hier 
weer bedwantsen, zou overgebracht worden, zal de toekomst 
wel leeren. 


DE CULTUUR VAN PALMEN. 


Onder de planten, die den bewoner van koudere streken bij 
zijn komst in de tropen het meest opvallen, mogen wij de 
palmen wel in de eerste plaats noemen. De imposante, slanke 
stammen van sommige soorten, de sierlijke bladeren in veder — 
of waaiervorm, voldoen aan de meeste elementaire begrippen 
van schoonheid. Er is geen land ter wereld, waar men over 
zulk een verscheidenheid van palmen beschikt, als hier te 
lande. 

In Bulletin XVII van ’s Lands Plantentuin heb ik de 620 
daar gekweekte soorten alphabetisch gerangschikt; waar- 
schijnlijk zijn er daar onder, die bij nader onderzoek blijken 
hetzelfde te zijn, maar toch blijkt er onze groote rijkdom aan 
palmen uit. Een klein gedeelte daarvan zijn uit andere tropi- 
sche landen hier ingevoerd, de meest echter stammen uit 
den Indischen Archipel. 

Een profeet is in zijn vaderland niet geëerd, zegt een oud 
spreekwoord. In vroeger jaren wilde men van palmen als sier- 
planten weinig weten, ze gelijken te veel op klappers en 
pinangs, die men hier overal ziet. Die toestand is gelukkig 
veranderd, men plant ze thans in den tuin, in potten of tob- 
ben en zelfs in kleine potjes om de gaanderijen te versieren. 

Er wordt dikwijls gevraagd, hoe men de palmen eigenlijk 
moet vermeerderen en verder voortkweeken, daarom wil ik 
in dit opstel er eenigszins uitvoerig over schrijven. Er is in 
vroegere nummers van dit tijdschift wel eens iets van ge- 
zegd, in de laatste jaren echter niet, en daar niet iedere lezer 
in het bezit is van de geheele serie van Teysmannia, kan 
het zijn nut hebben, 

De zaden van de verschillende soorten zijn nogal verschil- 
lend in grootte, zoo noem ik b. v. als uitersten de kalapa 
laoet (Lodoicea sechellarum Labill. synonym met L. callipyge 


— 150 — 


Comm. en de z. g. wielpalm (Licuala grandis Wendl.) De 
vruchten van eerstgenoemde zijn zonder de schii 0.88 M. lang 
en 0.81 M. dik (dit zijn de afmetingen van enkele vruchten, die 
de Botanische tuin 4 Maart 1911 door tusschenkomst van den 
Commandant van H. M. Pantserschip „de zeven Provinciën” 
van den Consul der Nederlanden te Mahé, op de Seychellen, 
beeft ontvangen), terwijl laatstgenoemde de grootte hebben 
van een kleine erwt: zonder de schil hebben ze denzelfden 
omvang als katjang idjo. 

Het vermenigvuldigen der palmen geschiedt meestal door 
zaad en, omdat men van één exemplaar heel wat vruchten 
oogsten kan, is dat wel de meest voor de hand liggende 
manier. Bij de gebang palm (Corypha Gebanga Bl), die met 
enkele andere soorten een uitzondering maken op den bloei, 
n. |. dat niet uit de oksels van de bladeren, maar uit het 
hart de vele stengels met bloemen te voorschijn komep, zorgt 
de natuur voor overvloedige zaadproductie voordat de plant 
afsterft. 

Bij andere soorten, die met min of meer talrijke stengels uit 
den grond komen, zooals de gele- (Chrysalidocarpus lutescens 
Wend.) en de roode pinang (Cyrtostachys Renda Bl), zou men 
ook kunnen scheuren; door deze methode toe te passen, krijgt 
men spoediger groote exemplaren. Kan men zaad oogsten, 
dan raad ik aan, dit voor de voortplanting te gebruiken; ge- 
ven de planten geen of zeer zelden zaad, zooals het hier met 
de wargoe (Rhapis flabelliformis L’Hérit) het geval is, dan is 
men genoodzaakt, ze op een andere wijze te vermeerderen. 
Voortkweeken door zaad. 

Het zaad der meeste palmen kan niet lang bewaard wor- 
den, het verliest het kiemvermogen spoedig en het is daarom 
een vereischte, de zaden onmiddellijk na de ontvangst of den 
eogst Lit te zaaien. Alvorens met dit werk begonnen wordt, 
verwijdert men het vleezige (bij besvruchten) of het vezelige 
omhulsel (bij steenvruchten). 

Men neemt potten of goed gedraineerde bakken, zoodat het 
overtollige water bij het begieten steeds weg kan vloeien, 
vult. deze met een zandige grondsoort en plaatst de zaden 
zoover onder de oppervlakte van den grond, als ze groot zijn. 


— 151 — 


Het is aan te bevelen, de zaden zoodanig uit te leggen, 
dat het gaatje van de kiem, bij de klapper duidelijk te 
zien, zijdelings naar beneden is gekeerd. Dezen regel kan 
men doorvoeren, als er groote zaden worden uitgelegd, zijn 
het evenwel kleinere en moet er veel uitgezaaid worden, dan 
kan daar niet nauwkeurig opgelet worden. Bij het uitzaaien 
in den Botauischen tuin wordt door onze inlandsche kweekers 
daar ook weinig aandacht aan geschonken, toch komen de 
zaden goed op. 

De methode om de zaden eerst bij de kiem wat aan te vijlen 
of de zaden een oogenblik in warm water te dompelen, durf 
ik niet aan te raden. Bij de eerste manier loopt men gevaar, 
de kiem door te vijlen en bij de tweede bestaat de kans, als 
het water te warm is, dat de kiem gedood wordt; in beide 
gevallen is het middel erger dan de kwaal. De hardste huid 
kan het ontkiemen niet tegengaan, als men maar zorgt, dat 
de grond, waarin de zaden zich moeten ontwikkelen, voldoen- 
de vochtig blijft. De opening, waar de kiem doorkomt, is 
wel gesloten, maar min of meer zacht; ik heb wel eens gehoord, 
dat kwaadwilligen hiervan gebruik maken b. v. bij de klapper. 
Met behulp van een dun scherp voorwerp maken zij eenige 
kleine openingen in het dunne dekseltje van ‚dat gat en laten 
daar een gift (lijkengift) invloeien ; dit geven zij dan te drinken 
aan hem, dien zij uit den weg willen ruimen. De persoon, 
die dit water drinkt, loopt er zoo in. 

Met het oog op het diep in den grond dringen van het 
kiemblad, is het voor sommige soorten noodig, vrij diepe pot- 
ten te nemen, deze worden op een beschaduwde plek gehouden. 

Heeft het zaad lang genoeg in de aarde gelegen, dan komt 
het kiemblad te voorschijn. Zoo kiemen de zaden van Cyrto- 
stachys Renda Bl. na één maand, die van Zalacca 1} maand, 
van Chrysalidocarpus lutescens Wend. één maand, Drymo- 
phloeus olivaeformis Mart 2 maand, Licuala grandis Wend. 
14 maand, Veitchia Joannis Wendl. drie weken. Het zaad 
wordt een eindje uit den: grond gelicht; bij de kieming 
bij het geslacht Orania soms vijf tot zes cM., bij den Egyp- 
tischen doum-palm, Hyphaena thebaica Mart., wordt het soms 
} M. lang. Uit de kiem, die, oppervlakkig bezien, aan een 


— 152 — 


worteltje doet denken, vooral omdat zij een eindje in de aarde 
dringt, ontwikkelt zich naar boven het stengeltje en naar 
beneden de penwortel. Al spoedig verdwijnt die penwortel 
en wordt vervangen door bijwortels. Het kiemblad dient als 
zuigtoestel en wel om het reservevoedsel uit het zaad naar 
het jonge plantje te zuigen. Is het zaad leeggezogen, dan 
verdort het kiemblad en valt het omhulsel af. Gedurende dezen 
tijd heeft het plantje reeds kleine bladeren gekregen, die al 
weinig op een gewoon palmblad gelijken, het is daarom zoo 
lastig, jonge zaailingen van elkander te onderscheiden. Door- 
dat het aantal wortels zich langzamerhand sterk heeft ver- 
meerderd, kan het jonge individu reeds voor zich zelf zorgen, 

Omdat het zaadje een weinig uit den grond is gelicht, mag 
men dit gewaande euvel niet trachten te verhelpen door 
aanaarden; voor de kiem, die reeds diep genoeg in den 
grond zit, is dat bijbrengen van grond nadeelig. lets anders 
is het, als de zaden door lek of door ruwe begieting, voor 
zij gekiemd zijn boven den grond geraken; in dit geval is 
het raadzaam, ze weer met een dun laagje aarde te bedek- 
ken. Bij het uitzaaien, vooral voor kleine zaden, speelt het 
begieten een voorname rol, dit moet met de noodige op- 
lettendheid geschieden, daar dit schijnbaar zoo eenvoudig 
werk, slecht uitgevoerd, schade kan veroorzaken. 

Zien de zaailingen er krachtig genoeg uit, dan dient men 
ze te verplanten, liefst ieder in een potje, dat gevuld is met 
een mengsel, bestaande uit 2/3 zand en */, goed vergane blad: 
aarde. Bij het verplanten wordt de palm zoodanig gehouden, 
dat ze niet dieper in de pot komt, dan de plaats, waar de 
wortelhals zich bevindt, deze moet gelijk komen met de op- 
pervlakte van den grond. Na het verplanten houdt men de 
plantjes een poos in de schaduw, maar went ze langzamer- 
hand aan de volle zon. Zijn de zaailingen sterk genoeg, dan 
moeten zij veel zon hebben. Het is van belang, de potjes 
in den eersten tijd niet te droog te houden; groeien zij goed 
door en blijkt het, dat de wortels de pot gevuld hebben, 
eerst dan moet men een slag grooter potten nemen en geeft 
ze tevens een voedzamer grondsoort. 

Een goed grondmengsel krijgt men b.v. door gedroogde, 


— 153 — 


vergane, koe-of buffelmest met wat verteerde bladaarde en 
zand flink door een te mengen. Ook is het aan te bevelen, 
de plantjes b.v. eens in de 21 dagen met vloeibare mest te 
begieten, hiervoor kan verdunde rundermest dienen, Andere 
mest is ook goed, mits men maar geen vogelmest neemt, 
daar deze te geconcentreerd is. Ook zou men kunstmest 
kunnen gebruiken, als dit maar matig wordt gedaan en sterk 
verdund. Een weinig zwavelzure ammonia strooit men op 
de oppervlakte, die eerst wat opengemaakt is en begiet dan 
zijne planten, zoodat de er opgebrachte stoffen in de aarde 
zinken en binnen het bereik der wortels geraken. Door deze 
bemestingen wordt in den grond een goede hoeveelheid 
voedsel gehouden, waardoor de palmen in staat gesteld worden 
om in kleine potten te blijven doorgroeien; het is dan niet 
noodig, ze dikwijls over te planten. 

Vermeerderen door scheuren. 

Zooals boven reeds gemeld is, past men dit alleen toe bij 
palmen, die geen zaad geven of waar men spoedig groote exem- 
plaren van wenscht te hebben. 

Er wordt als volgt te werk gegaan; men snijdt met een 
scherp mes een stuk van de moederplant af, na eerst zorg- 
vuldig onderzocht te hebben, of aan het deel, dat men eraf 
wil snijden, een voldoende hoeveelheid wortels zijn, die de 
jonge plant voeden kunnen. Zijn aan dat deel geen of wei- 
nig wortels, dan doet men beter, dat stuk niet te splitsen, 
maar kiest een ander. 

Heeft men kans gezien om een jonge planter af te nemen, 
dan moeten de gemaakte wonden, ook bij de moederplant, 
ingesmeerd worden met fijngestampte houtskool. Deze plan- 
ten worden daarna op dezelfde manier opgekweekt als de zaai- 
lingen; zoodra zij flink doorgroeien, kunnen zij ter plaatse 
worden uitgeplant. De plantkuilen moeten tijdig gemaakt zijn 
en wel ongeveer 0.50 M. diep, breed en lang. 

Vakken te maken van verschillende soorten van palmen, kan ik 
niemand aanbevelen; wenscht iemand een palmenvak te maken, 
dan krijgt men een goed geheel door één palmsoort te nemen, 
zoo zag ik te Batavia eenige vakken van de gele pinang, die 
mooi zijn. 

Teysmannia, 1915. 11 


— 154 — 


Is de grond uit de gaten er uit gepatjoeld, dan wordt de 
bodem goed open gemaakt, zoo noodig met een breekijzer; men 
vult het gat weer met den er uitgehaalden grond, vermengd met 
ouden paardenmest en zand. De kuil moet zoodanig opgevuld 
worden, dat die hooger is dan de oppervlakte der aarde er 
omheen, en wel omdat de nieuwe aarde nazakt. Op den duur 
moet de grond gelijk zijn aan de oppervlakte of iets hooger, 
maar in geen geval lager, Gedurende de regens verzamelt 
zich in dat geval veel water in de buurt van de plant, de 
grond wordt drassig, er ontwikkelen zich Cyperaceeën, dat zeer 
ten nadeele van de planten is. Er wordt hier bij het planten 
te weinig opgelet. 

Het komt dikwijls voor, dat palmen, trouwens andere plan- 
ten ook, als ze eenigen tijd in wat donkere gaanderijen ge- 
houden worden, beginnen te kwijnen. De oorzaak van dit 
verschijnsel zal in de meeste gevallen wel zijn, dat er aan 
een eerste levensvoorwaarde niet voldaan is, en wel dat zij 
aan licht, meer speciaal zonnelicht, gebrek hebben. Mijn 
palmen worden ’s avonds buiten gebracht, blijven daar tot den 
volgenden middag 4 uur en gaan dan, na besproeid te zijn 
(in de droge oostmoesson), weer naar binnen. Ziet men tegen 
dit aanhoudende transport op, of wil men ze overdag ook voor 
de versiering binnenhouden, dan kan men er ook komen, door 
een dubbel stel palmen te houden en ze dan om de paar dagen 
te verwisselen. Heeft men zijne planten altijd binnen ge- 
houden en wil ze voortaan geregeld buiten brengen, dan moet 
dat wennen aan de volle zon langzamerhand geschieden. 
De plotselinge overgang is voor de bladeren slecht, zij ver- 
branden; er vertoonen zich gele vlekken op de bladeren en 
het duurt een heelen tijd voor de plant, door het afsnijden 
van die slechte bladeren, weer mooi vol is, dit is vooral het 
geval bij de soorten met waaiervormige bladeren. Van zeer 
veel belang is het, de bladschijven en bladstelen b. v. eens 
in de 14 dagen af te wasschen met een lapje met zeepsop 
van groene zeep, vooral aan den onderkant der bladeren is 
zulks noodig, omdat zich juist daar meer ongedierte vasthecht. 
Toch is het goed, den bovenkant ook schoon te houden van 
al de stofdeelen, die daar op blijven. 


— 155 — 


Meestal vindt men bij een nauwkeurig onderzoek een soort 
van luis van een zwarte kleur, die smal en lang is, of een 
andere, die bruin, klein en rond is. Als de tuinjongen er 
niet eerst op attent wordt gemaakt, ziet hij ze niet. 

Een andere voorname factor, waar ook op gelet dient te 
worden is, dat er niet te weinig potscherven onder in den 
pot worden geplaatst, zoodat het water steeds goed kan weg- 
vloeien. Blijft het water in den pot staan, dan moet de plant 
er uit genomen worden. Bij deze behandeling mogen de 
krachtig groeiende wortels niet te veel beschadigd worden; 
de doode, zieke of te veel in elkaar groeiende worteldeelen 
snijdt men er uit, dit moet met een scherp mes geschieden 
om niet te groote wonden te maken. De wonden worden 
met fijngestampt houtskool ingesmeerd. De uitgeteelde grond 
wordt er voorzichtig uitgeschud, of, als die te vast zit, er 
uit gewasschen, daarna kan de plant weer in een pot van 
dezelfde grootte of iets grooter geplant worden. 

Het is duidelijk, dat een zoo behandelde patiënt eerst buiten 
de zon moet staan en flink begoten behoort te worden, opdat 
zij zich spoedig kan herstellen. 

In het algemeen moet men op al zijne planten letten; ik 
merkte op een ochtend aan mijn bintang mas (Thrinax bar- 
badensis Lodd.), dat de einden, vooral van het jonge blad, 
waren aangevreten. Bij onderzoek bleek het, dat een groene 
rups kans had gezien om een flink maal te doen ten koste 
van de plant. De tuinjongen, die er op moest letten, zag 
het niet, het mooie van de plant was verdwenen. Het eenige, 
wat men hiertegen kan doen, is de planten op een afstand 
te houden van andere gewassen en de eventueele indringers 
te dooden. 

Een andere vijand is de gewone wurm. Heeft men veel 
van deze aardbewoners in zijn pot (men merkt zulks direct 
aan de kleine verhevenheden op de oppervlakte van den grond), 
daa worden de planten begoten met eene oplossing van lerek 
(Sapindus Rarak D. C.); hiervoor vluchten de vijanden haastig 
uit de aarde en kunnen verwijderd worden. 

Groote witte luizen doen ook kwaad aan de planten, zij 
komen te samen voor met gewone zwarte mieren, die ze 


— 156 — 


cultiveeren. Het is daarom zaak, ook laatstgenoemde insecten 
te verdrijven. Op verschillende manieren kan dit doel bereikt 
worden; kleine potjes kunnen boven bakjes met water geplaatst 
worden, het smeren van een dun laagje vaseline, dat nu en 
dan vernieuwd moet worden, helpt ook wel. 

Men moet niet vergeten, de palmer in huis zoodanig te 
plaatsen, dat hare bladeren niet in ééne richting groeien, in 
Europa ziet men dit vaak bij kamerplanten. Door de planten 
dagelijks om te draaien, zoodat zij het licht niet altijd van 
denzelfden kant ontvangen, kan dit euvel verholpen worden. 

H, J. WieMAN JR. 


nee tn nen nn nn nnn tn tete 


IETS OVER DE CULTUUR VAN TEOSINTE 
(EUCHLAENA LUXURIANS), 


Ofschoon Teosinte vrij algemeen tot de beste veevoeder- 
gewassen wordt gerekend, heeft toch de cultuur zich gedu- 
rende de laatste jaren niet of uiterst weinig uitgebreid: in 
ieder geval heeft dit gewas tot nu toe niet die populariteit 
verworven, die het — naar uit het onderstaande moge blij- 
ken — ten volle verdient. 

De oorzaak van een en ander moet voornamelijk gezocht 
worden in het feit, dat met de teelt meestal onbevredigende 
resultaten werden bereikt, waarom het van eenig nut kan 
zijn, de tot heden toe door steller dezes met de cultuur van 
Teosinte opgedane ervaringen in dit tijdschrift te bespreken. 
Weliswaar kunnen deze onderzoekingen nog niet geheel als 
afgeloopen worden beschouwd, en zal waarschijnlijk eerst 
over eenige maanden definitief kunnen worden medegedeeld, 
welke cultuurmethode als de voordeeligste moet worden 
aangemerkt, doch dit neemt niet weg, dat de reeds verkre- 
gen resultaten algemeene bekendheid wenschelijk maken. 
Onder meer zal nog de zoogenaamde „Amerikaansche me- 
thode”, waarbij de planten steeds zeer dicht bij den grond 
worden afgesneden en na iederen snit weer opnieuw worden 
aangeaard, in de naaste toekomst met de hieronder te be- 
spreken cultuurmethode dienen vergeleken te worden, zoowel 
in kostprijs per picol product als in de totale bladopbrengsten. 
Zeer tot ons leedwezen werd pas onlangs iets naders om- 
trent deze Amerikaansche methode van Teosinte-cultuur 
vernomen, zoodat uit gebrek aan de noodige bijzonderheden 
tot dusverre geen proeven in dien geest werden aangezet. 

Toen dan ook een paar jaren geleden met de teelt van meer- 
genoemd gewas in den gouvernements proef-en zaadtuin 
alhier een begin werd gemaakt, ten einde de hooge kosten 


— 158 — 


te ontgaan, die verbonden waren aan het verzamelen van 
gewoon gras, dat steeds op groote afstanden moest worden 
gezocht, was ons van bijzondere methoden, voor den snit 
als anderszins, slechts weinig bekend. 

Eerst langzamerhand — niet zonder de noodige tegenspoe- 
den — werden de noodige inzichten verkregen aangaande de 
vraag, bij welke teeltwijze — die tevens niet te veel gelde- 
lijke offers zou eischen —, vermoedelijk de grootste bladop- 
brengsten konden verwacht worden. 

Zoo kon bijv. weldra de cónclusie worden gevormd, dat 
de uitstoeling van planten, die „te-laat” gesneden werden, 
ongeveer Nier, was, terwijl in dergelijke gevallen een te 
lage snit den aanplant zoo goed als geheel verloren deed 
gaan. Had bĳ oudere planten daarentegen deze bewerking 
op een halven meter of hooger boven den grond plaats, 
zoodat meer uitsluitend de bladeren met de allerjongste 
stengeldeelen verwijderd werden, dan was de uitloop bij 
krachtige planten steeds nog alleszins bevredigend. 

De daarmede verkregen resultaten waren van dien aard, 
dat het niet ondoelmatig werd geoordeeld, met een nauw- 
keurige proef uit te maken: 
ten le, hoeveel malen, op bovengenoemde wijze te-werk 

gaande, het gewas kon gesneden worden; 
ten 2e, hoeveel de gezamenlijke bladopbrengst zou zijn; en 
ten 3e, welk oppervlak moest beplant worden, en op welke 
tijdstippen, om voor een bepaald aantal runderen 
steeds over voldoend groenvoeder te kunnen be- 
schikken, 

In het onderstaande worden de verschillende bijzonderheden 
van deze proef weergegeven. 

Als proefterrein werd een perceeltje ter grootte van 40 
R. R. in gereedheid gebracht, waarop gedurende den west- 
moesson 1913/14 Crotalaria striata had gestaan. Voorheen 
werd op dit complex (evenals het geheele proefveld, uit 
alluviaal terrein bestaande) gedurende 6 achtereenvolgende 
jaren rijst en katoen verbouwd, doch de minder goede re- 
sultaten, die-deze gewassen ten slotte gaven, waren oorzaak 
dat in November 1913 een groene bemester werd aangeplant. 


— 159 — 


Voor ons doel werd dit gewas evenwel niet ondergewerkt 
omdat dit veel te duur zou uitkomen, doch 4 maanden na de 
zaaiing eenvoudig bij den grond afgekapt, terwijl vervolgens, 
nadat alle bladeren waren afgevallen, de overgebleven step gel- 
deelen op het veld werden verbrand. 

Hierna kon gemakkelijk geploegd worden, welke bewerking 
slechts één-maal plaats had. Na enkele dagen werd het proef- 
veldje nog een weinig genivelleerd, doch ook hierbij werd 
aan de veel voorkomende teki (zooals bekend, een buiten- 
gewoon lastig en alleen met opoffering van groote sommen gelds 
uitroeibaar onkruid) niet de minste aandacht geschonken, 
daar reeds vroeger de ondervinding werd opgedaan dat de 
Teosinte, door haar weelderigen groei, bitter weinig last 
van teki heeft. 

Onmiddellijk na het plantklaarmaken van het terrein werd 
tot de uitzaaiing overgegaan. Dit had plaats met een gewo- 
nen plantstok, op afstanden van 24 X ? R. vt, terwijl in 
ieder plantgaatje 4 — 5 zaden geworpen werden. De uitzaaiing 
geschiedde den 18en April, doch — dank zij de teki — moest 
reeds den 5en Mei d.a.v. gewied worden. Drie dagen later 
werden op iedere rij de planten om de andere verwijderd, 
daar de zaden buitengewoon regelmatig waren opgekomen 
en het plantverband zonder deze uitdunning veel te nauw 
zou zijn geweest. Op deze wijze werd de onderlinge afstand 
der planten dus op 24 X 13 R. vt. gebracht. 

Reeds hier willen we er terloops de aandacht op vestigen, 
dat bovenstaande wijze van uitzaaiing niet als de meest 
economische moet worden beschouwd. daar van uitgedunde 
planten slechts 46 katties veevoer werd verkregen. Het 
is duidelijk, dat deze opbrengst niet de moeite waard is om 
er de dubbele hoeveelheid zaad voor te gebruiken; het zaad 
is, wegens de tamelijk kostbare zaadwinning, te duur om het 
vrijwel nutteloos aan te wenden. 

Bij gebruik van goed zaaizaad zal het dan ook beslist voor- 
deeliger zijn, in-eens op de goede afstanden uit te zaaien en 
dus niet aan uitdunning te denken. Ingeval alle per plant- 
gaatje uitgelegde zaden tot ontwikkeling mochten komen, zou 
het eveneens oneconomisch zijn, een gedeelte dier planten te 


— 160 — 


verwijderen, daar vooreerst deze door uitdunning verkregen 
plantjes uiterst weinig product opleveren, ten tweede de daar- 
aan te besteden moeite in geen geval loonend isen ten derde 
een krachtige ontwikkeling van den aanplant niet in het minst 
belemmerd wordt, ook al laat men 4 of 5 planten in één stoel 
staan. 

Om deze redenen zullen de 46 katties uitgedunde planten bij 
de hierna te noemen productie-cijfers ook geheel en al ver- 
waarloosd worden. 

Enkele dagen na de uitdunning —op 15 Mei — werden de 
plantrijen flink hoog aangeaard, waarna geen onder- 
houd meer plaats had. !) 

Onderstaand staatje geeft aan, op welke data de verschil- 
lende snitten plaats hadden, met de verkregen opbrengsten 
aan nat blad, terwijl uit de opgegeven hoogtecijfers tevens 
te zien is, dat met het hierboven vermelde aangaande de wijze, 
waarop vermoedelijk de snit moet plaats hebben ten einde zoo 
hoog mogelijke opbrengsten te mogen verwachten, strikt reke- 
ning werd gehouden. 

Vervolgens werd iedere snit, met het oog op voederkwes- 
ties, telkens over drie dagen verdeeld, welke korte tijdsver- 
schillen geen invloed uitoefenden op de ontwikkeling der 
planten. 


Data. Hoogte. Opbrengsten. 
19—21 Mei 1914, MM 160 Katties. 
9—11 Juni... ig 585 a 
28—30 Juni... OD 684 e 
24—26 Juli .….…. hen 680 pa 
20—22 Aug... DÛ ADE: 851 = 


Totaal: 2960 Katties. 
In verband met de grootte van het proefveld (40 R. R.), 


1) Een Bouw Teosinte-aanplant zou, op deze wijze gekweekt, en als het 
dagloon per koeli op 50 centen gesteld wordt, dus ongeveer f 50.— aan arbeids- 
loonen kosten, zoodat de picol nat blad in verband met de opbrengsten op 
circa 13.5 cent zou komen te staan, indien de kosten, verbonden aan de aan- 
schafflng van zaad, evenals grondhuur, hierbij buiten beschouwing blijven. 

Een hoog bedrag is dit zeer zeker niet! 


— 161 — 


bedroeg dus de totaal-opbrengst aan blad en jonge stengel- 
deelen niet minder dan 370 pikols (= 23125 K. G.) per Bouw. 

Behalve bij den oogst op 20, 2l en 22 Augustus, waarbij — 
als slot—alle groene en nog behoorlijk jonge deelen der planten 
werden weggenomen, werd de snit steeds tafelvormig toege- 
past. Na den len, 2en, en 3en snit was de uitloop telkens 
weer allerschitterendst, waarom dan ook het verkregen re- 
sultaat alle verwachtingen dienaangaande—ook van steller 
dezes—verre heeft overtroffen. Na den 4en snit gingen de 
planten echter merkbaar achteruit in productievermogen, 
hetgeen duidelijk te zien was aan de groote neiging tot bloeien 
van den nieuwen uitloop, om welke reden besloten werd, 
het bij den 5en snit te laten, waarbij alle aanwezige jonge 
deelen werden weggenomen. 

De buitengewoon droge weersgesteldheid gedurende den 
laatsten tijd zal in ieder geval wel voor een deel oorzaak 
geweest zijn van dezen vrij snellen en plotseling optredenden 
achteruitgang, zoodat bij een meer vochtige weersgesteldheid 
wellicht nòg betere resultaten zouden zijn verkregen. 

De regenval bedroeg toch gedurende de proefperiode, in: 


Aprile ter ssten 404,3 millimeter, verdeeld over 22 regendagen ; 
Melaitasts abe 4 817.8 9 5 zlavl6 pi 
Jaren „128,9 ä se zo ld 5 
KEN Ae dat 62.7 4 5 #stel0 ä 
Augustus .…….. 8.2 5 n E 8 jn 


De abnormale droogte gedurende de maanden Juli en Augus- 
tus zal dus ongetwijfeld op de ontwikkeling van den proef- 
aanplant een zekeren nadeeligen invloed uitgeoefend hebben. 

Hiermede kunnen de eerste twee der zooeven gestelde 
vragen als beantwoord worden beschouwd; thans rest ons 
nog te trachten, op de derde vraag „welk oppervlak moet 
worden beplant en op welke tijdstippen, om voor een bepaald 
aantal runderen steeds over voldoend (groen) voeder te kun- 
nen beschikken?” een antwoord te vinden. 

Uit den aard der zaak zal de beantwoording dezer vraag 
met eenige moeilijkheden gepaard gaan, daar bijv. de voedering 
der runderen in verschillende bedrijven ook belangrijke ver- 
schillen zal opleveren. Bestaat in het kleine landbouwbedrijf 


— 162 — 


meestentijds gelegenheid om ook andere stoffen te voederen, als 
uitgedunde Maisplanten, afgeoogste Katjang tanah, Rijststroo 
enz. enz., dan zal met 20 — 40 katties Teosinte per dag en 
per rund als extravoer meestal wel kunnen worden volstaan, 
terwijl in andere gevallen, bij genoegzamen grondvoorraad, 
de cultuur van Teosinte naar alle waarschijnlijkheid méér 
voordeelen zou opleveren dan het verzamelen van gras op 
dikwijls groote afstanden, nog afgezien van het feit, dat 
de voedingswaarde van dit gras meestentijds niet zeer groot 
is. In dergelijke gevallen zou per dag en per rund op circa 
60 katties Teosinte kunnen gerekend worden om de beesten 
bij behoorlijken arbeid in goede conditie te houden, afgaande 
op de in het Jaarboek van het departement van landbouw, 
N & H over 1912 door den Veeartsenijkundigen Dienst ge- 
publiceerde gegevens, waarbij voor één rund een dagelijksche 
hoeveelheid „Bengaalsch gras” van 30 K.G. (dus 50 katties) 
als ruim voldoende wordt aangegeven, indien de dieren name= 
lijk niet anders dan matigen arbeid behoeven te verrichten. 
Immers, van belangrijke verschillen in vochtgehalte en voe- 
dingswaarde ten nadeele van Teosinte is geen sprake. 

De gemiddelde procentische samenstelling, berekend op wa- 
tervrije stof, welke wij vinden opgeteekend in de Indische 
Cultuuralmanak over 1914 !) is namelijk bij beide voeder- 
gewassen als volgt; 

Bengaalsch Gras . Teosinte 


Eiwit 11.1 10.6 
Asch 11.1 12.4 
Vet 2.9 44 
Ruw vezel 42.0 28.9 
Zetmeelachtige stoffen 32.9 43,7 
Kiezelzuur 5.6 6.8 
Kalk 0.7 0.5 
Voorts bedraagt het vochtgehalte 

in versch materiaal 81.0 en To A 


Wij willen dus aannemen, dat het dagelijksche rantsoen 
voor één rund in gevallen, dat al het voeder anders zou moe- 
ten worden opgekocht, 60 katties Teosinte moet bedragen, 


1) Andere bronnen staan mij helaas niet ten dienste, v. 8. 


— 163 — 


terwijl men in gunstiger gevallen de hierna te noemen cijfers 
naar verhouding zelf zal kunnen verkleinen. 

Uit de boven besproken proef is vervolgens gebleken, dat 
het pl.m. 23 dagen duurt voordat de nieuwe uitloop zich 
weer voldoende heeft ontwikkeld om met gunstig gevolg tot 
een volgenden snit te kunnen overgaan. 

De eerste snit is echter te gering om dien afzonderlijk in 
rekening te brengen, zoodat die voor bij- of extra voeder zou 
kunnen worden aangewend, terwijl bij ieder der vier vol- 
gende snitten per keer -— van 40 R.R, aanplant — op onge- 
veer 64 pikol blad en jonge stengeldeelen kan worden gere- 
kend, altijd in het geval dat de grond behoorlijk vruchtbaar 
en de regenval niet al te gering is, Deze hoeveelheid is dus 
voor 11 runderen gedurende één dag voldoende, dus voor 6, 
van welk aantal wij bij onze berekening zullen uitgaan, zou 
per dag een aanplant onder het mes moeten komen van 
4O R.R. : 11 {6 == bijna 22 R.R. 

Wil men echter bijv. op 1 Januari met de werkelijke ex- 
ploitatie van den voederaanplant beginnen, dan zal het noodig 
zijn — in verband met het tijdsverloop, liggende tusschen den 
dag der uitzaaiing en dien, waarop de 2e snit aanvangt — 
reeds 50 dagen te voren met het uitzaaien een begin te maken. 

Er zou dan gedurende 23 achtereenvolgende dagen per dag 
een aanplantje ter grootte van 22 R.R. in gereedheid moeten 
gebracht worden om tot ultimo Maart dagelijks over een 
voldoende hoeveelheid voeder te kunnen beschikken. 

Op deze wijze voortgaande, zou wederom met het gereed- 
maken van een nieuwen aanplant, — eveneens ter grootte 
van 23 X 22 R.R.=—=zegge 1 Bouw —, vijftig dagen vóórdat 
het oudere gedeelte is opgebruikt, dus ongeveer 10 Februari, 
moeten worden begonnen. 

Zoodoende komen we tot het volgende overzicht: 


Tijd van zaaien. Tijd van oogsten. 
Van 10 Nov. tot 3 December. Van 1 Jan. tot 31 Maart. 
SEU EeD. > Maart. „ 1 April „ 30 Juni. 
Be t0 MEL, 5 Júnt. „ 1 Juli „30 September. 


„ 10 Aug. „ 3 September. „ 1 Oct. „31 December; 
en zoo vervolgens. 


— 164 — 


In vele streken zal evenwel van de vierde zaaiïng (van 10 
Augustus tot 3 September) weinig goeds terecht komen, indien 
namelijk de gronden niet geïrrigeerd kunnen worden. In zulke 
gevallen zouden wij de door ons gevolgde en hieronder tot 
slot vermelde werkwijze, kunnen aanbevelen. 

Men legt namelijk in het begin van de maand December, 
of liever gezegd ongeveer 7 maanden vóórdat gewoonlijk de 
droogte invalt, een zaadtuin aan ter grootte van bijv. 4 
Bouw. 

Komt deze zaadzuin in de eerste dagen van December 
gereed, dan zal medio Mei d.a. v. met het oogsten der zaden 
kunnen worden begonnen, doch dit inzamelen zal nooit zóó 
voorzichtig kunnen plaats hebben, of een niet onbelangrijk 
deel der zaden zal aan de vingers der koelies ontglippen en 
op den grond terecht komen. Te meer, daar de zaadproductie 
gewoonlijk zeer voldoende is, lieten wij deze zaden steeds 
kalm liggen. Na den oogst worden de planten, die eveneens, 
voor zoover de bovenste deelen betreft, een niet te versmaden 
veevoeder opleveren, bij den grond afgekapt, doch niet ver- 
brand. Tengevolge van den reusachtigen opslag zal de oude 
zaadtuin dan spoedig één groot Teosinteveld te zien geven, 
zonder dat daarvoor eenige arbeid werd gepraesteerd. 

Gedurende de maanden Augustus, September en October 
helpt deze opslag ons steeds door den moeilijksten tijd heen, 
terwijl meestal medio September wederom met de gewone 
aanplantingen kan worden begonnen, waarvan de productie 
dan wederom aansluit op den vroegeren zaadtuin, 

Waar iedere Teosinte-planter bovendien ieder jaar een 
zekere hoeveelheid zaad (pl. m. 30 katties per Bouw aanplant) 
noodig heeft, is deze wijze van werken zeer doelmatig 
ofschoon hierbij nog moet worden opgemerkt, dat men voor 
de winning van één pikol zaaizaad met een aanplantje van 
100 R. R. zeer zeker reeds zou kunnen volstaan. Bovendien 
kunnen de planten, die voor de zaadwinning bestemd zijn, 
zonder eenig nadeel in den jongsten groeitijd gesneden wor- 
den, doch meer dan twee maal is af te raden, daar men 
anders de individuën te veel zou verzwakken. 


— 165 — 


Tot slot rog een kleine opmerking. 

Nu en dan hoort men er namelijk over klagen, dat de runde- 
ren het jonge, zeer waterrijke, pas gesneden blad niet zoo goed 
verdragen als wenschelijk ware en aanhoudende diarrhee een 
onmiddellijk gevolg is van het geregelde gebruik. Somtijds liet 
men zelfs alleen om deze reden de aanplant geheel ongemoeid. 
Door echter het gesneden voer vóór de voedering eerst enkele 
uren buiten uitgespreid te laten liggen, waardoor een belang- 
rijk percentage van het water kan verdampen, wordt dit 
bezwaar, dat alleen bestaat bij runderen, die aan Teosinte 
voer nog niet gewoon zijn, afdoende ondervangen. 

Trouwens, men kan de beesten gaandeweg aan een grooter 
vochtgehalte van het voedsel wennen, zooals blijkt uit het 
feit, dat het ploegvee van steller dezes destijds van dezelfde 
kwaal te lijden had, terwijl het thans reeds maanden achter- 
een niet anders dan met versche Teosinte gevoederd isen... 
met succes ! 

Men late zich dus niet direct afschrikken bij het vernemen 
van dergelijke klachten, doch neme, indien men het nog niet 
gedaan heeft, een proef met Teosinte, dat blijkens hier opge- 
dane ervaring, tot de beste voedergewassen behoort en waarop 
het vee eenvoudig verzot is. 


Moeara-Enim, 2 September 1914. 
D. J. G. VAN SETTEN. 


EN ELT 


ENTOMOLOGIESE AANTEKENINGEN 
DOOR 


P. E. KeEUCHENIUS. 


1. Een bladziekte bij Hevea. 


Een bladziekte in de Hevea, waarvan enkele planters mij 
reeds de oorzaak gevraagd hebben, komt in Java’s Oosthoek 
nog al eens voor. De verschijnselen van deze bladziekte zijn 
vrij karakteristiek. 

Op de onderkant van de bladeren, zowel op het bladmoes 
als op de bladnerven, komen kleine stippels of vlekjes voor. 
Deze vlekjes bevinden zich in putjes, waardoor het bovenop- 
pervlak der bladeren een bobbelig aanzien krijgt. Nu eens 
zijn die bruine vlekjes in grotere of kleinere groepjes verenigd, 
dan weer meer verspreid over het bladoppervlak. Aan de blad- 
bovenkant zijn de bruine vlekjes niet te zien, doch hier zijn 
de bobbeltjes geel gekleurd. Veelal gebeurt het echter, dat 
die bruine vlekjes zo dicht bij elkaar gelegen zijn, dat ze 
samenvloeien. Het bladmoes sterft dan over een groter gedeelte 
af en verdroogt, tengevolge waarvan gaten in het blad ontstaan. 

Bij bestudering dezer ziekte bleek het mij, dat ze veroor- 
zaakt werd door een, voor het ongewapend oog bijna niet 
zichbare mijt. Een dergelike aantasting aan de onderkant 
der bladeren bij Hevea is reeds eerder door BERNARD, *) gevon- 
den en beschreven. Bij nadere beschouwing zag ik echter, 
dat, hoewel de symptomen der ziekte ongeveer overeenkomen 
de veroorzaker daarvan toch een geheel andere is. Deze mijt 
heeft een oranje-rode kleur en als zoodanig grote gelijkenis 
met de z.g. „red spider” Tetranychus bioculatus van de thee. 
Het mannetje is in het bezit van 8 getande borstelharen aan 


1) Cu. BERNARD. Notes de pathologie végétale. Bull. du Dép. de VAgric aur 
Indes Néerl, No. VI 1907. p. 51. 


nand 


— 167 — 


de rand van het achterlijf en 2 paar getande borstels aan 
weerskanten van het lichaam. Bij het vrouwelik individu 
schijnen deze borstels te ontbreken. De lengte van het dier 
bedraagt slechts 0,25 m.m. 

Dezelde mijt is ook reeds door BERNARD 4) beschreven. 
Merkwaardig is echter, dat hij deze mijt niet op Hevea brasi- 
liensis, maar op thee geconstateerd heeft, waar ze slechts wei- 
nig schade schijnt te doen en soms vergezeld werd door andere 
mijten, b. v. door de echte „red-spider”. BERNARD waarschuwde 
reeds voor deze mijt en schreef daarover: 

„Je le rópète, il est nécessaire d’accorder à ce petit organis- 
me tout autant d’attention qu’aux autres... . Si, dans les 
plantations òu je lai constaté jusqu’ici, il ne semblait pas 
faire grand mal, il pourrait cependant, dans certaines circon- 
stances, devenir une source de dégâts considérables et du reste, 
il est bien probable même, que dans beaucoup de cas on a, sur 
Yapparence seule des feuilles atteintes, attribué à Tetranychus 
bioculatus des dommages dont notre type devait être responsable.” 

Gewoonlik worden bij Hevea alleen de oudere, reeds 
volgroeide bladeren aangetast, zelden ook jongere bladeren. 
De ziekte is niet bizonder gevaarlik; de bladeren krijgen wel 
een ziekelik uiterlik, doch de bomen schijnen er niet bepaald 
door te lijden. 

In de pepinières werd deze mijtenziekte door mij nog niet 
waargenomen, wel bij éénjarige en oudere Hevea’s. Opvallend 
is het, dat de ziekte gewoonlik tot enkele bomen, te midden 
van een aanplant, beperkt blijft. 

Wil men de ziekte bestrijden, dan kan men eenvoudig de 
jongere bomen van hun bladeren ontdoen en deze verbranden. 
Ook zou men de bomen met Californiese pap of een mengsel 
van groene zeep met tabakextract kunnen besproeien. Een 
bestuiving der aangetaste boompjes met zwavelpoeder lijkt 
wij niet doeltreffend, omdat de aantasting uitsluitend aan de 
bladonderkant plaats heeft. 


1) Cu. BERNARD. Notes de pathologie végétale. Bull. du Dép. de VAgrie, 
aur Indes Néerl. No. XI 1907. p. 34. Een afbeelding van de bewuste mijt 
vinden we in Plaat III fig. 52 en 53. In fig. 52 ontbreekt echter nog een twee- 
de paar getande borstels, meer achteraan, terzijde van het lichaam. 


— 168 — 


2, Hen onschuldig Hevea-boorder. 


Het komt vaak voor, dat jonge Hevea-stumps, spoedig na 
het uitplanten, op de snijvlakte aan de top aangeboord 
worden. Dit behoeft daarom nog geheel geen reden tot on- 
gerustheid te geven, daar de boorder een volkomen onschuldig 
insekt is. Het is daarom wel van belang, dat daarop de aan- 
dacht gevestigd word. Het is een kleine + 1 c.M. grote 
buitengewoon sierlike, goudgroene bij, waarvan ik de de- 
terminatie aan Dr. KONINGSBERGER te danken heb. Ceratina 
viridissima DALLA Torre is de naam van dit boor-bijtje. 4) 

Het insekt boort zich in de top van de stump naar binnen, 
doch uitsluitend in het weke merg en tast dus het hout niet 
aan. In deze lege mergholte maakt het biĳtje zijn nest en bij 
het splijten van het hout vind men dan ook veelal daar- 
binnen een aantal jonge larven en poppen. Voor zijn nest- 
bouw kiest het insekt echter alleen het reeds afgestorven 
hout; nu is het bekend, dat uitgeplante Hevea-stumps altijd 
een eind onder de top afsterven, en het is juist dit afgestorven 
gedeelte, dat vaak door Ceratina aangeboord word. Nooit heb 
ik waargenomen, dat ook het levende merg aangetast is. 

Ceratina is een uiterst algemeen voorkomend insekt. Ik trof 
het ook aan in afgestorven takken van dadap, lamtoro (Leucaena) 
en djarak tjina (Jatropha curcas). Dergelike boor-bijtjes in 
Hevea zijn ook reeds door GrreN op Ceylon beschreven. 


8. De fruitvlieg, Batrocera ferruginea. 


Deze voor onze javaanse fruitteelt zo schadelike fruitvlieg 
was tot nu toe nog slechts bekend als parasiet var mangga, 
lombok, koffie, sawoe manila en djamboe. Hier in de Oost- 
hoek werd het dier door mij eveneens in pisang gevonden. 

Reeds meermalen trof ik de larven van Batrocera ferruginea 
in pisang aan en, naar het mij voorkomt, is deze fruitvlieg hier 
in Besoeki een zeer algemene pisang-parasiet. Daar ik meer 
de voorkeur geef aan pisang soesoe en dientengevolge zelden 
andere pisang-soorten op tafel krijg, heb ik deze fruitvlieg 

1) Behalve Ceratina viridissima vond ik eveneens in Hevea-stumps eens 


een andere, evengrote bij, welke mij echter ontsnapt is en die ik dus niet na- 
der beschrijven kan. 


— 169 — 


tot nu toe alleen uit pisang soesoe op opgekweekt en kan ik niet 
vermelden, of ook andere pisangsoorten door haar aangetast 
worden, hetgeen mij echter wel waarschijnlik voorkomt. 

Eens kweekte ik uit een enkele pisang 11 vliegen op. 

Merkwaardig is, dat uitwendig aan de pisang niets te zien 
is; eerst nadat ze geschild is, gelukt het, wanneer men er 
tenminste bepaald de aandacht aan schenkt, aan de niet 
overrijpe vrucht een klein beurs plekje de vinden, waaronder 
men, wanneer het voorzichtig weggesneden word, een kleine 
gang ontdekken kan. 

Bij de normaal rijpe vrucht, zooals die gewoonlik op tafel 
komt, is het aangestoken plekje zo klein, dat het niet opvalt, zoo- 
dat op die wijze tegelijk met de pisang vele fruitvlieglarven de 
menselike maag binnen gaan en daar de dood vinden. Als 
zodanig is Homo sapiens dus onbewust een belangrijke na- 
tuurlike vijand van Batrocera ferruginea. 


Djember, 11 Jan. 1915. 


Teysmannia 1915. 12 


DRY-FARMING 
DOOR 
C. J. J. vaN HALL 
(Slot) 


DE KEUS VAN GEWASSEN EN VARIËTEITEN. 

De Amerikaansche dry-farmer is niet zeer beperkt in de 
keus van zijn gewassen. Tarwe staat bovenaan als de meest 
geteelde dry-farmcrop, maar ook gerst, haver, rogge, aardap- 
pelen, maïs, vlas, luzerne, erwten, boonen en enkele andere 
gewassen kunnen hier met succes geteeld worden. 

Wel is het echter van het allergrootste belang, de voor 
deze droge streken meest passende variëteiten te kiezen. 
Tegenover de droogte gedragen namelijk de variëteiten zich 
zeer verschillend en de eene kan met veel minder water toe 
dan de andere. In het algemeen zijn de „vroege” variëteiten, 
dus de variëteiten met korte vegetatieperiode, hier op hun 
plaats. 

Tot nu toe heeft men zich vergenoegd met die variëteiten 
uit andere landen te gebruiken, welke voor de droge streken, 
de „arid regions,” het meest geschikt bleken. De proefstations 
en het Departement van Landbouw te Washington hebben 
medegewerkt om variëteiten te importeeren uit verschillende 
landen, waar de regenval gering is en landbouw reeds gerui- 
men tijd plaats vindt. (Egypte en het overige Noord-Afrika, 
Zuid-Rusland. China enz). 

Men is echter wel tot het inzicht gekomen, dat het van 
groot belang zou zijn, door selectie ter plaatse nieuwe va- 
riëteiten te verkrijgen, speciaal geädapteerd aan de locale 
omstandigheden. Veel is echter in deze richting nog niet tot 
stand gekomen. 


NG — 


Her VASTER MAKEN VAN EEN TE LOSSEN ONDERGROND. 

Met een enkel woord moet ik hier nog vermelden, dat in 
sommige gevallen en op bepaalde tijden de dry-farmer te zor- 
gen heeft, dat hij onder den steeds zoo los mogelijken bo- 
vengrond over niet al te lossen ondergrond beschikt. 

Natuurlijk is dit niet het geval in den winter, di. is in 
den tijd van den regenval; dan is het zaak, zoo diep mogelijk 
den grond los te hebben, teneinde het regenwater spoedig 
tot de grootst mogelijke diepte te doen doordringen. 
___In het voorjaar, als de regens opgehouden of zeer vermin- 

derd zijn, is de toestand echter anders. Dan is het niet 
meer zaak, te zorgen, dat het water snel omlaag zakt, maar 
wel, dat het geregeld in voldoende hoeveelheid en met vol- 
doende snelheid van uit de diepere lagen omhoog stijgt, tot 
de wortels van de jonge planten, die dan nog niet diep in 
den grond zijn doorgedrongen, maar zich pas in de bovenste 
aardlagen bevinden, even onder den lossen bovengrond. 

Hoe vaster de grond, hoe dichter de korreltjes opeen lig- 
gen, des te sneller de opstijging, wij bespraken dit reeds 
vroeger. Onder den zeer lossen bovengrond moet dus de dry- 
farmer in het voorjaar een niet al te lossen ondergrond heb- 
ben, waarin het water uit de onderste lagen spel kan opstijgen. 

Hierom kan het soms noodig zijn, den ondergrond, dien 
men in den winter zoo los mogelijk heeft gemaakt, in het 
voorjaar weer wat vaster aan te drukken; somtijds ook is 
het nuttig, dit direct na het ploegen in het najaar te doen. 

CAMPBELL, een van de meest beroemde pioniers in dry-far- 
ming, heeft hiertoe uitgevonden de zoogenaamde „Subsurface- 
packer”, in Nederland wel eens „vorenpakker’' genoemd. Dit 
toestel bestaat in hoofdzaak uit een as, waarop een 10-tal 
wielen draaien; de wielen hebben een scherpen kant, doch 
loopen naar binnen breeder toe. Het werktuig wordt nog 
kunstmatig bezwaard. De smalle wielen zakken door den 
lossen bovengrond heen en drukken den ondergrond aan. 

CAMPBELL's „Subsurface-packer” heeft echter geen groote 
toepassing gevonden. Voor kleigronden, die van zelf reeds 
makkelijk dichtslaan, is zij niet van nut. Op zandgronden 
en andere van nature losse gronden is zij meer op haar plaats. 


== 12 = 


Vooral wanneer men een groote hoeveelheid stroo heeft on- 
dergewerkt, b. v. waar met de „header” is geoogst, is vaster 
maken van den ondergrond in ’t voorjaar van nut; ook in 
het najaar vóór het uitzaaien van het winterkoren, is op 
zandgronden de subsurface packer nuttig. 

Men is echter veelal van meering, dat de schijfegge, tegelijk 
met het losmaker van den bovengrond, ook den ondergrond 
voldoende aandrukt en men behelpt zich dus dikwijls met dit 
werktuig. 


DE GANG VAN HET BEDRIJF IN AMERIKA. 

In het bovenstaande werden de voornaamste eigenaardighe- 
den besproken, die het dry-farm-bedrijt in Amerika kenmerken. 
Voor een goed begrip moge hier de gang van het bedrijf in 
zijn hoofdtrekken nog worden aangegeven. Hierbij zullen dan 
tevens een paar punten worden besproken, die hierboven nog 
niet aangeroerd werden. 

De vruchtwisseling is hier afhankelijk van de hoeveelheid 
regen of— als men wil—van den graad van droogte. In de zeer 
regenarme streken van omstreeks 800 à 400 mM. regenval is 
om het andere jaar een „clean summer fallow”, een jaar van 
onkruidvrije zomerbraak, volstrekt noodzakelijk; in min- 
der droge streken (400 à 500 mM.) behoeft slechts éénmaal 
in de drie of vier jaar zulk een braak toegepast te worden. 
Een vast vruchtwisselingssysteem bestaat gewoonlijk niet, 
maar wel weet de dry-farmer, dat hij voorzichtig moet zijn en 
niet te vaak graan na graan moet verbouwen: tarwe of gerst 
laat men dan vaak wisselen met aardappelen of mais. 

Na den oogst wordt het stoppelland onmiddellijk losgemaakt 
met de schijfegge, die het ter diepte van 5 à 8 cM.omwoelt 
of liever „verschuift” In het algemeen wordt dan in het na- 
jaar geploegd: evenwel, in streken, waar de meeste regen 
in het voorjaar of in den zomer valt en ’swinters veel droge 
winden waaien, die ’t land doen verstuiven, geeft men de 
voorkeur aan ploegen in ’t voorjaar. 

Diep ploegen, 7 à 8 inch (18 à 20 cM) isregel; nog dieper 
ploegen, speciaal het gebruik van de ondergrondsploeg, wordt 
door velen wel als nuttig, doch niet als loonend beschouwd 
en vindt dus niet plaats. 


— 178 — 


Op gronden van normale consistentie wordt de gewone 
ploeg gebruikt; op zeer zware, stijve gronden doet de schijf- 
ploeg dienst. 

Voor de teelt van winterkoren wordt na het ploegen het 
land dadelijk bewerkt met de schijfegge, waarop de gewone 
eg volgt. Op zeer lichte gronden laat men soms na het 
ploegen allereerst de „subsurface packer” volgen. Anders blijft 
de akker gedurende den winter in de grove kluit liggen en wordt 
in het vroege voorjaar, Z0odra de grond droog genoeg is, 
bewerkt met de schijfegge en daarna met de gewone eg. 
Vervolgens blijft men in het voorjaar doorgaan, zoolang 
als het gewas het verdraagt, met den bovengrond los te 
houden met behulp van de eg. Dit vindt steeds plaats on- 
middellijk na iederen voorjaarsregen. Bij tarwe, gerst, ha- 
ver en rogge gaat men door totdat de planten zoo groot zijn, 
dat men niet meer kan eggen zonder ze te beschadigen ; 
aardappelen en mais kan men nog geruimen tijd tusschen 
de rijen blijven bewerken; de dry-farmer zorgt daarom, dat 
de rijen wijd uiteen worden gezaaid of gepoot. In plaats 
van de eg gebruikt men bij deze gewassen ook wel den 
eultivator om den grond los te houden. 

Wat zaaitijd betreft, de dry-farmer geeft de voorkeur 
aan gewassen, die winterhard zijn en in het najaar gezaaid 
kunnen worden. Deze hebben minder kans op slechte kie- 
ming door watergebrek en in den winter hebben zij gelegen- 
geid om hun wortelstelsel te ontwikkelen. 

Zaaien vindt uitsluitend plaats met de zaaimachine. Wijd 
zaaien is regel, men gebruikt slechts half zooveel zaad als 
in de landen met meer regenval. 

Diep zaaien, 5 à 10 c. M. diep, is noodig om het kiemplan- 
tje voor uitdrogen te behoeden, en wel dieper naarmate de 
grond droger is. Daartoe is de zaaimachine voorzien van 
een of ander type van vorentrekker, zoodat voor iedere ope- 
ning van de zaaimachine een 5 à 10 c. M. diep voortje wordt 
gernaakt, waarin het zaad neervalt. Tegenwoordig gebruikt 
men hiertoe veelal metalen schijven, die op de wijze van een 
kleine schiĳfegge een voor trekken; de zaaimachine is dan 
van evenveel schijven voorzien als zij openingen heeft, waar- 


— 174 — 


uit het zaad neervalt. Bovendien is achter de machine een 
inrichting aangebracht die de zaadvoortjes weer dicht drukt. 

Wat eindelijk het oogsten betreft, een typische dry-farm- 
methode is het gebruik van de „header. Deze maaimachine 
snijdt niet den heele graanstengel af, doch alleen den top 
met de aar: de stengels blijven op het land staan en worden in 
het najaar ondergeploegd. Door deze methode krijgt het land 
een voortreffelijke bemesting, die vooral ook daarom van nut 
is, omdat zij door haar rijkdom aan humus tegemoet komt 
aan het ééne groote bezwaar van de „clean Summer fallow” 
n. }. dat door het blootstaan aan zon en lucht gedurende een 
geheelen zomer de grond arm wordt aan humus. 


DE AANPASSING VAN HET SYSTEEM AAN PLAATSELIJKE OMSTAN- 
DIGHEDEN. 

Dat generaliseeren altijd gevaarlijk, maar in den landbouw 
dubbel gevaarlijk is, behoeft nauwelijks nog eens gezegd te 
worden. Dit geldt niet minder bij dry-farming dan bij andere 
landbouw-systemen. 

Als men bedenkt, hoe groot het gebied is, waar de land- 
bouw als „dry-farming” wordt aangeduid, en daarbij nagaat, 
hoe verschillende omstandigheden van grond, maar vooral van 
klimaat hier voorkomen, dan beseft men, dat in bijzonderhe- 
den, ook in belangrijke bijzonderheden, de werkwijzen zeer 
uiteenloopen. 

Hoe zeer die plaatselijke omstandigheden bv. verschillen 
in een gedeelte van het dry-farming territorium, n. l. de Great 
Plains area, is door CuiLcorr ia het licht gesteld. Hij wees 
er op, dat in het Zuiden van dit gebied katoencultuur kan 
worden uitgeoefend, terwijl in het Noorden de maïs het nog 
niet tot rijpheid brengt; in het Zuiden is ’s winters de ground 
slechts gedurende korten tijd aan de oppervlakte bevroren, 
terwijl in het Noorden de grond gedurende omstreeks zes 
maanden tot op een diepte van eenige voeten bevroren blijf. 

De dry-farmer heeft zich dan ook geheel aan te passen aan 
de toestanden van zijn streek. Zoo worden op sommige plaatsen 
waar de grond licht is, de beste resultaten bereikt met 
betrekkelijk ondiep ploegen (hoogstens 15 cM.), gevolgd door 


— 5 — 


aandrukken met den subsurface packer, en om het andere 
jaar een „clean summer fallow”, in andere streken, waar de 
grond zwaar is, is het beter gebleken, diep te ploegen, geen 
subsurface packer te gebruiken en geen zomerbraak toe te 
passen. Er zijn landen, waar de dry-farmer slechts eenmaal 
in de twee jaar ploegt en overigens slechts de schijf-egge ge- 
bruikt in plaats van de ploeg. Niet zelden geeft oppervlakkig 
ploegen ia het voorjaar betere resultaten dan diep ploegen in 
het najaar; dit is vooral het geval wanneer graan door 
graan wordt gevolgd. De „Clean summer fallow” heeft zich 
vaak een onmisbaren factor getoond in het dry-farmbedrijf, 
maar er zijn ook streken, waar deze methode niet loonend 
bleek, vooral niet als voorbereiding voor mais; terwijl zij de 
opbrengst aan mais zelfs verminderde, vermeerderde zij soms 
de opbrengst aan haver, tarwe en gerst. 

Verder op deze bijzonderheden in te gaan ligt niet in de 
bedoeling van dit artikel. Uit het bovenstaande moge slechts 
blijken, dat het dry-farmsysteem niet als een eenvormig stel- 
sel mag beschouwd worden en dat thans slechts de hoofd- 
beginselen, die eraan ten grondslag liggen, besproken konden 
worden. 


DRYFARMING IN NEDERLAND EN ANDERE NIET-DROGE STREKEN. 

Nederland behoort niet tot de regenarme landen. Met 
700 á 806 mM. regen kan men hier in ’t algemeen niet zeg- 
gen, dat de landbouw van droogte veel te lijden heeft en de 
toestanden zijn hier zeker geheel anders dan in de „arid” 
en „semi-arid regions” van Noord Amerika, met hun 300, 
400, of hoogtens 500 mM. neerslag. 

Dat niettemin ook in ons land Amerikaansche dry-farming- 
methoden toepassing hebben gevonden, bewijst, dat dry-far- 
ming niet een zeer speciale werkwijze is, die alleen onder 
zeer bijzondere omstandigheden van beteekenis is, maar dat 
de Amerikaansche pioniers, die iu die eertijds als doren on- 
vruchtbaar beschouwde streken een bloeiend landbouwbedrijf 
organiseerden, beginselen ontdekten, die van fundamenteel 
belang zijn voor den geheelen landbouw. 

Kan men trouwens wel zeggen, dat er een enkel land be- 


— 176 — 


staat, waar men nooit last heeft van droogte? En zou niet 
in ieder land de landbouwer gebaat zijn, indien hij zijn bedrijf 
zoo kon inrichten, dat hij tegen een eventueel invallende 
droogte gewapend was? 

In Nederland zijn de dry-farming-methoden ingevoerd op 
de bekende onderneming „Johannahoeve”, nabij Oosterbeek, 
door den directeur, den Heer P.H. BurGers. 

De grond is hier arm en licht, en droogt spoedig uit. De 
voornaamste gewassen zijn rogge, aardappels, lupinen, ook 
mangelwortelen op de vruchtbare gedeelten. 

Steeds wordt hier het stoppelland direct na den oogst met 
de schĳĳfegge bewerkt. Ook geschiedt dit steeds na het 
rooien der aardappels. De schijfegge is, dit zij terloops vermeld, 
ook elders in Nederland geen onbekende meer ; naar het schijnt, 
komt zij meer en meer in gebruik. 

Diep ploegen (20 à 25 eM.) vóór den winter is hier regel: 
op „Johannahoeve” werd hiervoor de Melotteploeg (een Bel- 
gisch fabricaat) gebruikt. Ook de ondergrond-ploeg deed dienst 
op sommige plaatsen, waar de grond vast was. 

CAMPBELL’s vorenpakker („subsurface packer”) wordt hier 
zeer op prijs gesteld; hij wordt na:het ploegen gebruikt om 
den bovengrond, onder de bovenste losse 5 cM., vast te maken. 
Op dezen lossen zandgrond schijnt de vorenpakker wel op 
zijn plaats te zijn. Na de vorenpakker wordt geëgd. 

In het voorjaar wordt de bovenlaag van het akkerland 
losgehouden zoolang als het gewas de eg verdragen kan. 

De rogge wordt diep gezaaid, met een zaaimachine, voorzien 
van vorentrekkers: achter de machine wordt de grond aange- 
drukt met een rol. Ook de aardappelen worden diep gepoot, 
in een voor, gemaakt door een „aanaardmachine” of „voren- 
trekker” (de Amerikanen noemen dit toestel „lister”’.) Daarna 
wordt de voor dichtgeëgd. 

De voordeelen van deze methoden, waardoor het water 
behouden wordt, uitten zich op „Johannahoeve” door de 
grootere oogsten, maar vooral was het opvallend, dat in het 
beruchte droge jaar 1911, toen overal de oogst zeer leed, 
hier, waar vroeger toch meer dan elders van droogte werd 
geleden, uitstekende oogsten verkregen werden. 


== 


Ook streken in Noord-Amerika, die niet behooren tot de 
„arid”’ of tot de „semi-arid region” en waar een regenval 
van 700 à 900 mM. voorkomt, hebben reeds van de dry-far- 
ming methoden geprofiteerd. Zoo vertelt CAMPBELL, dat men 
in den staat Illinois er meer en meer toe overgaat, meer 
grondbewerking toe te passen. „Even there” d.i. ze'fs in het 
regenrijke Illinois — „they are beginning to learn the value 
of conserving the water by more frequent cultivation be- 
cause of dry periods that are liable to come at any time”. 


„DE DROOGTE IN NEDERLANDSCH INDIË. 

Wij behoeven niet te denken aan het jaar 1914 of de on- 
middellijk voorafgaande, toen Java bedeeld werdt met een 
„ouwerwetschen” oostmoesson, om te beseffen, dat Java's bo- 
dem van droogte te lijden heeft. 

Geen jaar gaat er voorbij zonder perioden van droogte, 
waaronder de gewassen lijden, en de streken, waar de in- 
landsche landbouwer zich jaarlijks tevreden moet stellen met 
één rijstoogst en gedurende den oostmoesson het land braak 
moet laten liggen, beslaan een niet onbelangrijk gedeelte van 
Oost- en Midden-Java. 

Dat wij hierbij „au bout de notre latin” zouden zijn, dat de 
methodiek van het landbouwbedrijf, vooral het bedrijf van 
den Inlander, reeds zoover zou zijn uitgewerkt, dat verder 
experimenteeren onnoodig is — niemand zal het durven be- 
weren. 

Het komt mij zelfs voor, dat hier nog een geheel terrein 
van onderzoek braak ligt en dat het een belangrijk werk zou 
zijn, te trachten, ons minder dan tot nu toe van de droogte 
afhankelijk te maken. 

Vooral doet zieh hierbij de vraag voor, of het niet moge- 
lijk zou zijn, de Inlandsche landbouwers in de droge streken 
in staat te stellen om tweede gewassen te verbouwen. Maar 
ook mag men zich afvragen, of er geen middelen te vinden 
zouden zijn om de Robusta-cultuur te behoeden voor de groote 
verliezen, die zij tot nu toe steeds bij een strengen Oostmoes- 
son den moest. 

Bij onderzoekingen over deze bnn zal een bestu- 


— 178 — 


deering van de Amerikaansche dry-farming-methoden onmis- 
baar zijn, hoezeer ook de omstandigheden op Java van die 
in Amerika verschillen. Dit groote verschil zal voor den 
proefnemer op Java reeds van te voren een waarschuwing 
moeten zijn, dat niets van de Amerikaansche methoden klak- 
keloos zal kunnen worden overgenomen. 

Voor hem zal hetzelfde gelden, wat volgens CariLcorr voor 
den Amerikaanschen dry-farmer geldt, die ook zelf zijn metho- 
de heeft te zoeken: „All the help he can hope to obtain from 
outside his own experience is a better understanding of some 
of the general principles involved in the production of crops 
under semi-arid conditions. For the application of these prin- 
ciples he must rely almost entirely upon his own judgment, 
experience and power of observation.” 

Amsterdam, 3 Januari 1915. 


BOEKBESPREKING. 


Mededeelingen over Rubber No. III, 
door Dr. M. KereoscuH : Bepaling v. h. 
rubbergehalte v. Hevea-latex:; Acetal- 
dehyde en blauwzuur in Hevea-latex; 
Proeven over oxydeerbaarheid v. Hevea- 
rubber. 

Dep. v. L.N. H. Verkrijgb. b. Kolff 
& Co., Batavia f 0.75. 


In het 3-de nummer van de Mededeelingen over Rubber, 
uitgegeven door het Departement van Landbouw, Nijv. en 
Handel, spreekt Dr. KerBoscr achtereenvolgens over: 

Ll. Bepaling van het rubbergehalte van Hevea-latex. 

2. Acetaldehyde en blauwzuur in Hevea-latex. 

3. a. Proeven over oxydeerbaarheid van Hevea-rubver. 

b. De superioriteit van Para-rubber. 

Bij de bespreking zal ik mij aan deze volgorde houden. 

Vooreerst dan heeft Dr. KerBoscn de moeite genomen om 
nog eens door tal van bepalingen aan te toonen, dat het soors 
telijk gewicht van den latex, met een areometer bepaald, 
geen betrouwbare maatstaf is voor het gehalte aan rubber. 
Nauwkeurige resultaten kan men verkrijgen met de coagula- 
tiemethode, die trouwens ook reeds op verschillende onder- 
nemingen voor de contrôle in gebruik is. 

Voor het laboratorium acht Dr, KerBoscuH deze methode 
minder geschikt, hij heeft daarom een andere uitgewerkt, die 
hierin bestaat, dat 5 cem. latex wordt afgepipetteerd en in 
een gewogen schaaltje in een droogstoof bij 105° C, wordt 
ingedroogd; na 3 uur is constant gewicht verkregen. De 
droogrest, verminderd met 9 pCt van haar gewicht, geeft de 
hoeveelheid caoutchouc aan, die in 5 ccm. latex aanwezig is. 
Door vermenigvuldigiug met 200 vindt men daaruit het ge- 
halte aan rubber per Liter latex. 

Het is zeer opmerkelijk, dat de ingedroogde latex heele- 


Oi 


— 180 — 


maal geen neiging heeft om te oxydeeren; men zou eer ge- 
neigd zijn het tegendeel te verwachten. Deze waarneming 
vormt dan ook het uitgangspunt voor de onderzoekingen, die 
onder 83 zijn medegedeeld en waarop ik straks terugkom. 

Vooraf dienen we nog even stil te staan bij de vluchtige 
bestanddeelen, die in Hevea-latex voorkomen en die het eerst 
door Dr. KeRrBoscH zijn afgezonderd. In de eerste plaats vond 
hij, dat Hevea-latex acetaldebyde bevat, een stof, die ook 
bij de bereiding van enkele aetherische oliën in het distil- 
latiewater werd aangetroffen. Zeer merkwaardig mag het 
heeten, dat de latex, die getapt werd gedurende de periode 
van bladafval, veel minder acetaldehyde bevat. Het schijnt 
dus wel, zoo merkt K. op, dat de aanwezigheid van dezé 
stof in den latex met de assimilatie in een min of meer 
direct verband staat. 

Bovendien kon in den latex de aanwezigheid van zeer 
weinig blauwzuur worden vastgesteld. Daar ik indertijd uit 
Hevea-zaden een gekristalliseerd glucoside, phaseolunatine, 
heb afgezonderd, dat bij splitsing, behalve suiker, blauwzuur 
en aceton geeft, moest men er op verdacht zijn, ook in den latex 
misschien sporen aceton aan te treffen, K. kon echter aantoo= 
nen, dat aceton niet voorhanden is. Het blauwzuur is derhalve 
in den latex niet gebonden in den vorm van phaseolunatine. 

De mogelijkheid is echter, dunkt mij, niet uitgesloten, 
dat het blauwzuur en het acetaldehyde, die hier zoo broe- 
derlijk naast elkaar voorkomen, iets met elkaar uit te staan 
hebben en misschien oorspronkelijk samen chemisch verbon- 
den zijn, hetzij als cyaanuhydrine, hetzij als een daarvan af- 
geleid glucoside. De waarschijnlijkheid van die veronderstel- 
ling zou groot zijn, wanner Dr. KerBoscH had kunnen aan- 
toonen, dat op ieder molecuul acetaldehyde in den latex één 
molecuul blauwzuur voorkwam. 

De proeven over oxydeerbaarheid van Hevea-rubber, die 
de schrijver vervolgens bespreekt, sluiten zich nauw aan bij 
de vroeger door mij gepubliceerde onderzoekingen over pek- 
kigheid van rubber (Meded. over rubber No. 2). De resul- 
taten, waartoe K. is gekomen, verdienen in hooge mate de 
aandacht van onze planters. 


— 181 — 


In het kort komt hetgeen hij gevonden heeft hierop neer, 
dat door indampen van latex verkregen rubber veel minder 
neiging tot oxydatie heeft dan de rubber, die door coagulatie 
uit denzelfden latex verkregen werd. De oorzaak van deze 
grootere stabiliteit bleek geiegen te zijn in het behoud van 
de serumbestanddeelen, die een vertragenden invloed op de 
oxydatie uitoefenen. Nu worden juist die serumbestanddeelen 
(dat zijn de oplosbare deelen uit latex) bij de op onze rubber- 
ondernemingen gevolgde werkwijze zoo volledig mogelijk uit- 
gewasschen en de vraag is, of hierin verandering moet 
worden gebracht. 

Ook Para-rubber, zooals die in Brazilië gewonnen wordt, 
is feitelijk ingedampte latex. Het essentiëele van de Bra- 
ziliaansche bereidingswijze moet dan volgens de door Dr. 
KerBoscH opgedane ervaringen niet langer gezocht worden 
in de berooking, veeleer in de indamping van den latex, 
onder behoud van de oplosbare serumbestanddeelen. 

Aan dit zeer opmerkelijke feit, dat plantagerubber een 
grootere neiging tot oxydatie heeft dan Brazielrubber (in 
het algemeen door indampen van latex verkregen rubber) 
knoopt de schr. eenige beschouwingen vast, die hier nader 
in het oog gevat moeten worden, omdat ze ten nauwste de 
praktijk raken. 

KerBoscu acht de verdere studie van de pekkigheid van 
groot belang (pag. 17) en zegt dan verder: 

„Men mag niet vergeten, dat pekkigheid het uiterlijk waar- 
neembare gevolg is eener ingetreden oxydatie. Hoever de 
oxydatie van de caoutchouc-koolwaterstof kan zijn voortge- 
schreden, voordat de oppervlakte der rubber kleverig wordt, 
is nog niet bekend. Gorter heeft aangetoond, dat rubber, 
welke 2 à 3 pCt zuurstof heeft opgenomen, reeds in hooge 
mate pekkig is. Het is evenwel de vraag, of een beginnende 
geringe oxydatie zich eveneens naar buiten reeds openbaren 
zal door kleverigheid. Er is m.i. geen dwingende reden, om 
te veronderstellen, dat elke geringe oxydatie de opvallende 
veranderiug der rubber ten gevolge heeft, welke wij als pek- 
kigheid kennen. Integendeel. Het is volkomen plausibel om 
aan te nemen, dat eerst bij eene zekere concentratie der 


— 182 — 


oxydatie-producten het verschijnsel der pekkigheid optreedt, 
en dat de oxydatie reeds kan zijn ingeleid — en de physische 
eigenschappen der rubber kan gewijzigd hebben — zonder dat 
de rubber merkbaar kleverig is,” 

En verder: „Tusschen het tappen der latex — waarin de caout- 
chouckoolwaterstof nog geheel ongeoxydeerd voorkomt — en 
de vulkanisatie door den fabrikant verloopt zooveel tijd, en 
is de rubber aan zooveel wisselende invloeden van tempera- 
tuur, belichting enz. blootgesteld, dat eene, zij het dan ook 
geringe, oxydatie zeker niet is buitengesloten. 

Alleen de zuivere onveranderde caoutchouckoolwaterstof 
bezit de physische eigenschappen, waaraan de rubber hare 
waarde ontleent. Elke oxydatie, hoe gering ook, zal deze 
eigenschappen aantasten. 

Is het dus aannemelijk, dat de caoutchouckoolwaterstof der 
rubber, zooals deze in handen van den fabrikant komt, soms 
min of meer geoxydeerd kan zijn, zonder het uiterlijk-waar- 
neembare verschijnsel der pekkigheid te vertoonen, maar toch 
zoodanig, dat de physische eigenschappen ongunstig veran- 
derd zijn, dan ligt in deze aanname tevens een geneel onge- 
dwongen verklaring van het gemis aan uniformiteit der plan- 
tagerubber.” 

De onderstelling, die KerBoscH hier maakt ter verklaring 
van het „gemis” aan uniformiteit der plantagerubber is wer- 
kelijk zeer verleidelijk. Toch komt het mij voor, dat hij hier- 
mee wellicht te ver gaat. In den laatsten tijd heb ik namelijk de 
ervaring opgedaan, dat de rubber niet alleen als zoodanig 
reeds in den latex aanwezig is, maar ook, dat er boomen zijn, 
die goede en die minder goede rubber leveren 1). Waar dit 
van afhangt, valt op het oogenblik nog niet te zeggen. Dit 
is echter zeker, dat de verschillen in dit opzicht zeer belangrijk 
kunnen zijn, zoodat ik op grond daarvan geneigd ben, hier 
het eigenlijke zwaartepunt te zoeken van het vraagstuk van 
de verschillen in uniformiteit bij de plantagerubber. 

Verder moet men bij de beoordeeling van de beteekenis 
van de door KerBoscu verkregen resultaten niet uit het oog 
verliezen, dat de oxydatie bij zijn proeven onder zeer bizon- 


1) Teysmannia, deze Jaargang blz. 82 vlg. 


— 183 — 


dere omstandigheden (eenige dagen in direct zonlicht) is inge- 
leid. Een rubber, die onder die omstandigheden gemakkelijk 
oxydeerbaar blijkt, behoeft daarom onder normale omstandig- 
heden volstrekt nog niet zóó gemakkelijk oxydeerbaar te zijn. 
Toevallig had ik in mijn laboratorium nog een moaster 
rubber, waarvan ik de heele geschiedenis kende. Dat monster 
erêpe had ik indertijd van een onderneming hier op Java 
meegenomen en volledig geanalyseerd. Door elementair-analyse 
heb ik destijds voor het koolstofgehalte gevonden 85.76 pCt. 
en voor de waterstof 11.80 pCt. Sedert dien heeft dit monster 
3 jaar lang in een donkere kamer aan de lucht gelegen ; 
de elementaire samenstelling bleek thans te zijn: koolstof 
85.65 pCt. en waterstof 11.35 pCt. Het verschil van 0.1 pCt. 
in de koolstof, waarop het eigenlijk aankomt, is zoo gering, 
dat daaruit niet met zekerheid valt te concludeeren, of er al of 
niet een geringe oxydatie heeft plaats gehad. Hoogstens 
zou het daarbij kunnen gaan om een opname van ongeveer 
0.1 pCt. zuurstof. Volgens de onderstelling van KerBoscH zou 
een dergelijke geringe oxydatie dan al een grooten invloed 
moeten hebben op de physische eigenschappen van het pro- 
dukt. Nu is het een feit, dat de viscositeits-index van het 
monster rubber in kwestie in die 3 jaren tijds teruggeloo- 
pen is van 1.35 tot 1.05. Het blijft echter m. i. voorloo- 
pig nog zeer de vraag, of daaraan een geringe oxydatie 
schuld heeft. Bij het ouder worden van rubberoplossingen 
(en ook van rubber zelf?) neemt de viscositeits-index na- 
melijk ook af‚ zonder dat daarbij de zuurstof van de lucht 
blijkbaar een rol speelt. Het lijkt mij dus wel het meest 
waarschijnlijk, dat het rubbermonster geen zuurstof heeft 
opgenomen. 
Met deze opmerkingen zij het boekje van Dr. KerBoscu 
onzen planters ter lezing en overdenking aanbevolen. 
K. GORTER. 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


OVER AFSPOELING. 


Dat de kwestie van de afspoeling niet alleen op Java, maar ook 
in de theelanden van Ceylon en Britsch-Indië aan de orde is, en dat 
zij een zeer belangrijk onderwerp vormt, is door een in het Quar- 
terly Journal van de Ind. Tea Ass. gepubliceerd artikel bewezen, 
waarvan wij hier eenige punten willen bespreken. Deze kwestie 
werd herhaaldelijk in de Mededeelingen van het Proefstation voor 
Thee behandeld; in een Verslag over een reis naar Ceylon en 
Britsch-Indië ter bestudeering van de theecultuur hebben wij met 
nadruk het feit vermeld, dat op hellende terreinen in Ceylon en in het 
Darjeelingsche geen maatregelen tegen de afspoeling genomen wor- 
den, zoodat de theetuinen er dikwijls zeer slecht uitzien en weinig pro- 
duct opbrengen; onlangs hebben wij in de Mededeeling XXXII blz. 
18 de maatregelen, die tegen de afspoeling genomen moeten worden, 
weer behandeld, terwijl aangaande de kwestie der terrassen in thee- 
tuinen in Bijlage Il van dezelfde Mededeeling het pro en contra 
besproken werd. In 1913 verscheen bovendien een brochure van 
den heer KERKHOVEN over „het tegengaan van afspoelingen door 
rationeelen tuinaanleg”. In het artikel, dat wij hier refereeren, toont 
schrijver, hoe het noodig is, de aandacht der planters ook in Britsch- 
Indië op dit punt te vestigen. 

Alle in cultuur gebrachte indische gronden, zegt hij, loopen ge- 
vaar, dat de fijne deeltjes van de goede aarde door den regen af- 
gespoeld worden, vooral in de streken, waar de regenval onregelmatig 
is en waar hij 6 duim of meer in één dag kan bereiken !). 

Het jaarlijksche verlies aan aarde verschilt met de locale omstan- 
digheden; hellende terreinen, zelfs wanneer de helling zeer zwak is, 
kunnen afgespoeld worden, zoodat het gehalte aan voedingsstoffen 
der laaggelegen streken verhoogd wordt ten koste van de hoogge- 
legene, voor welke het dus wepe zal zijn, groote hoeveelheden 
meststoffen te gebruiken. 

Het beste voorbeeld ervan kan in Ceylon gevonden worden : de bos- 


D Laat ons hier even opmerken, dat een regenval van 15 eM. binnen 24 
uur voor Java niet zeldzaam is en niet als een gevaarlijke regenval beschouwd 
kan worden. 


— 185 — 


schen werden gekapt om voor de cultuurgewassen (Kina, Koffie en la- 
ter Thee) plaats te maken, zonder dat maatregelen genomen werden om 
den oorspronklijken boschgrond ter plaatse aan te houden, zoodat 
het verlies aan humus zeer belangrijk is geweest en de grond nu 
door middel van kostbare bemesting (met kunstmestoffen of groene 
bemesters) verbeterd moet worden. 

Deze kortzichtigheid der europeesche landbouwers, zegt schrijver, 
is vooral opmerkelijk, als men bedenkt, dat de inlanders ter plaatse 
een sprekend voorbeeld hebben gegeven van de wijze, waarop de 
goede aarde aangehouden kan worden, door nl. bij het aanleggen 
van hun rijstvelden alle hellende terreinen te terrasseeren. 

Ik ben overtuigd, aldus schrijver's conclusie, dat de landbouw, wat 
dit betreft, alleen gesteund kan worden door het uitvaardigen van 
een Gouvernementsbesluit, waardoor het terrasseeren van den grond 
onmiddellijk na het kappen van het bosch verplicht zou zijn; als ik 
goed ingelicht ben, wordt op Java zulk een maatregel reeds toege- 
past 1). Het spreekt vanzelf, dat het onmogelijk is, op deze wijze 
de fouten te verbeteren, die tot nu toe op Ceylon, in Assam, in 
Zuid-Indië en vooral in de bergstreken van Darjeeling reeds begaan 
zijn, waar de theetuinen door de afspoeling ten zeerste beschadigd 
worden; men zou echter in deze richting moeten werken om in de 
toekomst dezelfde fouten misschien te voorkomen. 

De afspoeling kan ook door een rationeel draineerstelsel tegenge- 
gaan worden. De regens, die de hooggelegen gronden afspoelen, 
veroorzaken in de lagere landen gevaarlijke overstroomingen, die dus 
ook door draineering voorkomen kunnen worden; bovendien heeft 
deze maatregel het voordeel, het afvloeien van het overvloedige wa- 
ter te regelen en zoodoende den grond gelegenheid te geven om van 
dit water gebruik te maken. 

A. HOWARD. Soil denudation bij rainfall, and drainage. Quart. 
Journal of the Indian Tea Association. Part. 1, 1914, Pag. 24. 

bd. 


WITTE MIEREN IN THEETUINEN. 


In twee kleine notas heeft de Heer ANTRAM, entomoloog bij de 
Indian Tea association, de kwestie van de termieten behandeld. De 
eerste nota is een referaat van de publicatie van T. B. FLETCHER 
(Agr. Journ. of India, Part Ill, 1912) waarin de schrijver, na een 
systematische en biologische beschrijving van de verschillende soor- 
1. Zooals bekend is, zijn op Java geen officiëele maatregelen van dien 
aard genomen. 

Teysmannia, 1915. 13 


— 186 — 


ten te hebben gegeven, de volgende opmerking maakt: men hoort 
dikwijls beweren, dat de vernietiging van de koningin voldoende 
is om een kolonie te doen verdwijnen; dit is niet het geval: nym- 
phen zijn in de nesten altijd in groot aantal aanwezig en deze 
kunnen, door speciale voeding, zich in de plaats van de verdwenen 
koningin ontwikkelen en hare functie vervullen. Toch is volgens 
schrijver een goede grondbewerking en het vernietigen van een zoo 
groot mogelijk aantal nesten het eenige middel om de witte mieren- 
plaag te bestrijden. De theeplanten moeten bovendien tegen een 
aanval van termieten door een rationeelen snoei beschermd worden, 
de zijtakken moeten dieht bij de hoofdtakken afgesneden worden, 
ten einde de vorming van stompen te voorkomen; deze gaan n. |. 
verrotten en door het beschadigde hout kunnen de termieten zonder 
moeite in de weefsels van de takken binnen dringen. 

In de tweede nota worden de resultaten aangegeven van proeven, 
die met de z.g. „Universal white ants destroyer” genomen werden; 
een met zwavel-en arsenicum-dampen behandeld nest werd drie dagen 
later open gemaakt; men kon zich toen overtuigen, dat de meeste 
insecten dood waren en dat de schimmels, die door de termieten 
op de wanden der kamertjes van het nest gekweekt worden, vol- 
komen vernietigd waren, zoodat de insecten, die na deze behan- 
deling in leven blijven, toch langzamerhand afsterven door gebrek 
aan voeding. 

De witte mieren, die op Java de thee aanvallen, behooren niet 
tot de termietensoorten, die groote heuvels bouwen; het nest 
bevindt zich in den grond, dikwijls vrij diep; de kanaaltjes, die 
op de oppervlakte van den grond en tegen de aangetaste stammen 
zichtbaar zijn, kunnen zeer lang zijn, zoodat bij deze soorten be- 
rookingen met giftige dampen weinig resultaten zouden geven. 

E. A. ANTRAM. Termites. Quarterly Journal of the Indian Tea 
Association, Part IV, 1912, Pag. 95. 

E. A. ANTRAM. White ants. Idem, Part IV, 1918, Pag. 96. 

bd. 


„RED RUST” OP DE THEEHEESTERS. 


Deze ziekte, veroorzaakt door een Alg, Cephalouros virescens, 
heeft belangrijke schade in theetuinen veroorzaakt, waarvan de 
planten door de abnormale, langdurige en sterke droogte van de 
laatste jaren, en vooral van 1914, verzwakt waren. „Red Rust” 
komt bijna altijd voor na sterke aanvallen van Helopeltis. 


— 187 — 


In deze voorloopige publicatie geven schrijvers de omstandig- 
heden aan, waaronder de plaag zich ontwikkelt, en de gunstige re- 
sultaten, die met de volgende bestrijdingsmaatregelen verkregen 
werden: oordeelkundige drainage en diepe grondbewerking, aanplan- 
ten van Leguminosen als windbrekers, als groene bemesters, en om 
de afspoelingen der hellende tuinen tegen te werken; bemesting met 
kunstmeststoffen, verbranden der snoeisels; rust geven aan de plan- 
ten, zoodra zij aangetast worden. 

BERNARD. „Red Rust’. Voorloopige waarnemingen over eene 
ziekte van de theeplant, veroorzaakt door Cephalouros virescens. 

KERKHOVEN. Eenige observaties, betreffende de „Red Rust’ op 
theeheesters. Mededeelingen van het Proefstation voor Thee, XXXII, 
1914. bd. 


ALBIZZIA IN THEETUINEN. 


De Leguminosen oefenen een gunstigen invloed uit op de ontwik- 
keling der theeplanten door de lichte schaduw, door het opnemen 
van stikstof uit de lucht, door den bladafval, die een humuslaag 
vormt, door de mechanische werking der wortels, die den grond in 
alle richtingen doordringen. 

Een lichte schaduw is nuttig, omdat, zooals proeven bewezen 
hebben, diffuus daglicht ruim voldoende is voor de assimilatie-pro- 
cessen, terwijl direct zonlicht nadeelig kan zijn; het spreekt vanzelt, 
dat de schaduw niet te sterk moet wezen, daar de roode lichtstralen, 
die voor de assimilatie noodig zijn, door de groene bladeren terug- 
gehouden worden; bovendien gaan de eigenschappen van het blad 
onder zware schaduw achteruit, terwijl de sterke ontwikkeling der 
takjes ook nadeelig is voor de kwaliteit van het produkt. Het schijnt, 
dat de theeplant zich onder de zeer lichte schaduw van Albizzia 
uitstekend ontwikkelt, en dat zij daaronder de normale condities 
van de bosschen terugvindt, waaruit zij oorspronkelijk afkomstig is. 

In harde kleigronden kunnen de theewortels zich alleen ontwik- 
kelen, wanneer de aarde losgemaakt wordt, hetzij door herhaaldelijk 
omwerken, hetzij door tusschenplanten van Leguminosen. Behalve 
deze physische verbetering van den grond, hebben de Leguminosen 
het voordeel, den grond aan stikstof te verrijken door tusschenkomst 
der bacteriën, die zich in de wortelknolletjes ontwikkelen. Deze 
nemen hare stikstof uit de lucht, vormen stikstofhoudende verbin- 
dingen, die door de plant gebruikt worden en zich naar de bladeren 
begeven; de bladeren vallen periodiek af en vormen langzamerhand 
op de oppervlakte van den grond een humuslaag, die hoe langer 


— 188 — 


hoe dikker wordt. Schrijver legt nadruk op het feit, dat door de 
cultuur van Leguminosen geen directe chemische verbetering van 
den grond plaats heeft; de bacteriën der knolletjes zijn ook niet in 
staat om het stikstofgehalte direct te vermeerderen. Eene toename 
aan stikstof kan alleen op indirecte wijze plaats hebben, nl. door het 
afsterven van de Leguminosen of van gedeelten dezer planten, en 
vooral door het afsterven en het tot ontleding overgaan van de 
afgevallen bladeren. 

Dr. HoPe heeft gemeend, de aandacht op deze kwestie te moeten 
vestigen, omdat belanghebbenden de werking der Leguminosen als 
groene bemesters niet altijd goed begrijpen. 

HoPE— The value of Leguminous trees. — Quarterly Journal of the 
Indian Tea Association. Part. III, 1912, blz, 64. ki 


GROENE BEMESTING. 


HOPE en TUNSTALL hebben talrijke proeven genomen met groene 
bemesters in theetuinen en hebben eenige notas over de resultaten 
dezer proeven gepubliceerd; zij beginnen met eene voorstelling van 
de theorie der groene bemesting en bespreken verder de voordeelen 
der verschillende Leguminosen, die zij toegepast hebben. Wat het 
algemeen gedeelte betreft, zullen wij slechts eenige punten aanhalen. 

De grond is een mengsel van organische overblijfselen en van 
anorganische stoffen; door de werking van bacteriën of van andere 
microörganismen worden de bestanddeelen van den grond in an- 
dere verbindingen veranderd, die door de hoogere planten gebruikt 
kunnen worden. 

Het is onmogelijk, het gehalte aan organische stoffen aan te geven, 
dat het gunstigst is voor de theeplant, omdat deze hoeveelheid in 
goede theegronden ten zeerste kan verschillen; in Britsch-Indië b. v. 
neemt men krachtige, gezonde theeheesters waar zoowel op gron- 
den, die 60 pCt. en meer organische stoffen bevatten, als op gron- 
den, waarvan het gehalte aan deze stoffen nauwelijks 3 pCt. bereikt. 
Niettemin kan men toch in het algemeen aannemen, dat de thee zich 
het best ontwikkelt op gronden, die rijk aan organische stoffen zijn. 

Een in cultuur gebrachte grond verliest langzamerhand zijn orga- 
nische stoffen, en tegelijkertijd zijne vruchtbaarheid. Om het ver- 
lies te compenseeren moet men organische stoffen aan den grond 
toevoegen, in den vorm van stalmest, vischmest, kunstmest, blad- 
afval uit het bosch, uit de ravijnen, uit snoeisels of uit tusschen- 
geplante Leguminosen, enz. Bladafval geeft altijd de beste resulta 


— 189 — 


ten, omdat daardoor eene groote hoeveelheid humus gevormd wordt. 
Daarom is het verkeerd, de geheele oppervlakte van eene onder- 
neming met de hoofd-cultuur te beplanten; men moet overal bosch- 
strookjes in het wild laten groeien, de ravijnen en de voor de thee 
minder geschikte gedeelten herbosschen met snelgroeiende boomen, 
liefst Leguminosen (Albizzia, b. v.) en met veelbladerige heesters, 
(b.v. Eupatorium en Lantana), eindelijk moet men Leguminosen 
tusschen de theerijen en langs de wegen planten. 

Deze Leguminosen kunnen alleen goed groeien, wanneer de noo- 
dige bacteriën in den grond aanwezig zijn, en wanneer de grond 
alle stoffen bevat, waaraan de plant voor haar ontwikkeling behoefte 
heeft. Het zal dus dikwijls aan te bevelen zijn, den met Legumino- 
sen te beplanten grond met phosphorzuur en kali te bemesten. Daarom 
is in het algemeen een combinatie van Leguminosen met kunstmest- 
stoffen de goedkoopste en voordeeligste methode van bemesting. 

Glycine hispida (Soja). Deze plant werd eenige jaren geleden op 
groote schaal als groene bemester in theetuinen gebruikt; nu wordt 
zij alleen in het Darjeelingsche op sommige ondernemingen toegepast. 

Na het begin der regens, tegen medio Juni, wordt de grond licht 
omgewerkt en de soja-boontjes onmiddellijk gezaaid, hetzij tusschen 
alle theerijen, hetzij om de twee rijen; één maund zaad per acre 
is voldoende. Wanneer de planten in vollen bloei zijn (ongeveer 3 
maanden na het zaaien), worden zij bij de diepe grondbewerking 
gerooid en begraven. De resultaten van deze werkwijze zijn zeer 
bevredigend. De hoeveelheid loof (vóór de vorming der zaden) is 
zeer belangrijk en het stikstofgehalte in de bladeren is betrekkelijk 
hoog. Een blad-analyse, berekend op volkomen droge stof, heeft de 
volgende resultaten gegeven: 


N P,05 H20 
3,45 11 3,89 pCt. 
Bovendien wordt, door de goede ontwikkeling van het wortelstel- 
sel, de grond los, het wieden wordt gemakkelijk, omdat het onkruid 
onder de zware schaduw van de soja-plantjes moeilijk kan groeien, 
eindelijk werkt de groene bemester op de hellingen de afspoeling 
met succes tegen. 

Sesbania cannabina. De wortels van deze plant, die in Br.-Indië 
dikwijls gekweekt wordt, dragen een groot aantal bacterie-knolletjes. 
Zij wordt tegen eind April gezaaid (15—30 pond zaad per acre) 
en kan tegen begin Juli ondergewerkt worden. Het stikstofgehalte 
is 2,65 pCt. S.-Cannabina ontwikkelt zich het best op zandige, betrek- 
kelijk arme gronden, waar zij eene groote hoeveelheid blad oplevert. 


— 190 — 


Phaseolus Mungo. De in Br.-Indië met deze plant genomen proe- 
ven hebben, naar het schijnt, goede resultaten gegeven. Wij zullen 
er niet lang bij stilstaan, omdat de op Java opgedane ervaring be- 
wijste, dat Phaseolus-soorten in de theetuinen nadeelig zijn door- 
dat zij tegen de heesters opklimmen. 

Met een groot aantal heestervormige en boomachtige Legumino- 
sen werden proeven genomen. Heesters hebben een sterk ontwikkeld 
worstelstelsel, dat diep in den grond dringt. Dit is bij de cultuur 
van meerjarige gewassen meestal gunstig; alleen op plaatsen, waar 
de grond te droog is, kunnen heesters nadeelig zijn doordat zij 
het water aan de hoofdcultuur onttrekken. Boompjes en boomen 
geven schaduw; aangenomen kan worden, dat de thee het best 
onder lichte schaduw groeit; zware schaduw is echter nadeelig: zij 
vertraagt de ontwikkeling der planten en maakt ze voor allerlei 
ziekten en plagen vatbaar. Boomachtige en heestervormige Legu- 
minosen kunnen zeer goede resultaten geven als zij vóór de thee 
geplant worden op zeer arme, uitgeputte gronden: afgeschreven 
tuinen, oude kweekerijen, verlaten kampoengs, afgespoelde hellingen, 
enz. 

Tephrosia candida (Boga Medelloa). Deze plant komt overal 
in de theestreken van Br. Indië in het wild voor. Zij moet bij het 
begin van den regentijd, na eene lichte grondbewerking, gezaaid 
worden. In theetuinen wordt zij gesnoeid, om te voorkomen, dat 
de schaduw te zwaar wordt; het begraven van het snoeisel werkt 
beslist gunstig op de productie van de thee. De beste snoei-methode 
bestaat uit het afsnijden van alle zijtakken. Het stikstofgehalte 
(op volkomen droge stof berekend) verschilt van 2 tot 344 pCt. 
Tephrosia candida ontwikkelt zich bij voorkeur op zandige losse 
gronden (ook zeer arme), minder goed op klei. Teneinde wortelziekten 
te voorkomen, is het aan te raden, de Tephrosia-heesters na 3 jaar 
uit te roeien en den groenen bemester op nieuw te zaaien. 

Cajanus indicus geeft ook goede resultaten en wordt op dezelfde 
wijze als 7. candida behandeld. 

Vigna sinensis (Cow pea} werd met succes in theetuinen ge- 
bruikt, maar heeft ook het nadeel, een klimplant te zijn, wanneer 
men ze ongestoord laat groeien, daarom zijn o. i. Cow peas als 
groene bemesters op theeondernemingen niet aan te raden. 

HoPEe and TUNSTALL. Green Manuring. Quarterly Journal of 
the Indian Tea Association Part IV, 1912, blz. 99. Part 1, 1918, 
blz. 22. Part. II, 1913, blz. 43. Part’ ID, 1918, blz: 13. Part 
III, 1914, blz. 98. bd. 


— 191 — 


ONDER DE RUBBERVERZAMELAARS 
IN ZUID-AMERIKA. 


Nu er meer belangstelling wordt getoond voor proefnemingen, die 
een aan de Braziliaansche werkwijze analoge methode van rubberbe- 
reiding op de ondernemingen beoogen in te voeren, is het verhaal van 
een reiziger, die vier jaar in de wildernissen van tropisch Zuid-Ameri- 
ka vertoefde, zeker dubbel interessant. MILLER, assistent van het Ame- 
rikaansche Museum voor Natuurlijke Historie, die o. a. Roosevelt’s 
vermaarden tocht meemaakte, geeft in de „India Rubber World” eene 
beschrijving van zijn verblijf onder de rubberverzamelaars in de meest 
afgelegen streken van Venezuela en Brazilië. 

Eerst wordt een bezoek aan een rubberkamp, aan de Orinoco 
gelegen, beschreven. Daar de reis, van de monding der rivier af, onge- 
veer 3 maanden in beslag nam, is te begrijpen, dat de transportkosten 
voor rubber en voedigsmiddelen enorm zijn. De stroom is vol versnel- 
lingen, waardoor over groote afstanden het vervoer over land moet 
geschieden. Verlies door omslaan van booten en diefstal blijft niet uit. 

Het tappen geschiedt zeer primitief, er wordt in het wilde weg in 
den boom gehakt. De latex stroomt langs den stam, komt in een 
goot van het merg van een palmsoort, welke rondom den voet van 
den boom is aangebracht en wordt vandaar naar een gevouwen 
blad gevoerd. ledere tapper heeft twee complexen, elk 300-500 Hevea’s 
tellend, en tapt dus iederen boom om den anderen dag. Heeft hij 
deze taak verricht, dan wordt zijn binnengebrachte hoeveelheid 
latex gewogen en heeft hij des namiddags het melksap te verwerken. 
Dit geschiedt op de bekende wijze in het rookhuis, hier niet door de 
rook van de Braziliaansche noten, doch door die van een bepaalde 
houtsoort, die veelvuldig langs de rivier groeit. 

Nadert de regentijd, dan verhuizen de tappers naar het meer bene- 
denstrooms gelegen San Fernando. Het plaatsje wordt dan vol leven, 
er wordt dag en nacht feest gevierd, gedronken en gespeeld en menig- 
een verliest er in enkele avonden de in eene geheele campagne door 
zwaren arbeid verworven verdiensten. 

Veel grooter nog waren moeilijkheden om een tweede rubberge- 
bied, gelegen aan de Machado, een zijrivier van de Madeira, te berei- 
ken. De stroomsnelheid is enorm en drie tot vier maanden waren noo- 
dig voor een afstand, die op de thuireis in acht dagen werd afgelegd. 

Hier worden de kampen in den regentijd niet verlaten. De huizen 
zijn op palen gebouwd en het water stijgt meermalen tot aan de 
vloer. Bootjes liggen gereed om zoo noodig te vluchten; ze zijn 
tevens bestemd om brandhout te verzamelen of bezoeken af te 


— 192 — 


leggen. Het geheel maakt een diep treurigen indruk, doch de bewo- 
ners, die het leven van hun vaders leven en niets anders kennen of 
verwachten, voelen zich blijkbaar gelukkig. 

In deze streken wordt veel meer contrôle op het tappen uitgeoefe- 
fend en geen boom wordt aangesneden, die niet een omtrek van + 80 
c.M. bezit. Met een smalle bij, aan een langen steel, brengt de tapper 
op groote hoogte ( + 2 maal zijn lichaamslengte) rondom den boom 
schuine sneden aan, + 40 c. M. van elkaar. Deze sneden zijn te 
hoog om den latex in de cups te kunnen verzamelen, doch worden 
noodzakelijk geacht om den boom te prikkelen. Dagelijks wordt 
nu deze bewerking, telkens 20 c. M. lager, herhaald, zoodat na 
ongeveer één week de sneden binnen het bereik van den tapper ko- 
men en een kleine cup eronder in den stam kan worden bevestigd. 
Van nu af aan wordt een bijl met kort handvat gebruikt en wordt 
dagelijks een serie tapsneden onder die van den vorigen dag aan- 
gebracht, tot de grond bereikt is. Dan slaat men de nieuwe sneden 
tusschen de oude, zoodat het jaren duurt voor de tapper op de 
oude wonden behoeft terug te komen. 

Het rooken moet met groote zorg geschieden en geeft het beste 
resultaat bij verschen latex. Laat men het melksap te lang staan, 
dan bevat later de rubberbal verscheiden holten en wordt dan slechts 
als tweede kwaliteit aangenomen. Om het gevaar voorkomen, dat 
door minder goeden latex van één enkelen dag een geheele bal 
minderwaardig wordt, ging een der groote maatschappijen er toe over, 
het product van iederen tapper iederen dag afzonderlijk te verwer- 
ken. Dit is zeker merkwaardig, daar men meermalen als een der 
voordeelen van de Braziliaansche bereidingswijze aanvoert, dat iedere 
bal het resultaat van een aantal tapdagen vormt en het verschil in 
uniformiteit daardoor wordt opgeheven. 

Vroeger werd het product in booten afgevoerd, thans rijgt men 
de ballen als kralen aan een sterk touw, Waarvan de einden stevig 
worden vastgeknoopt. Kleinere snoeren van ballen komen binnen 
het grootste, zoodat men tenslotte in het midden één bal verkrijgt 
die overdag een vlag, ’s avonds een lantaarn draagt. Het kostbare 
vlot drijft de rivier af, rustig waar het water kalm is, met razende 
vaart bij stroomversnellingen. Twee man in een kleine boot volgen 
over dag de vlag, ’s nachts de lantaarn. Heeft de drijvende massa 
de plaats van bestemming bereikt, dan worden de ballen opgevischt 
en verder per stoomschip vervoerd. 

The India Rubber World. Nov.’ 14. u. 


— 193 — 


OVER DEN INVLOED VAN ELECTRISCHE BESTRALING 
EN BELICHTING OP DEN GROEI 
VAN CULTUURPLANTEN. 


De eerste proeven om door electrische stroomen een gunstigen 
invloed op de ontwikkeling van planten uit te oefenen zijn door 
LEMSTRÖM verricht, die een snelleren groei en een aanmerkelijke 
productievermeerdering meende te constateeren. Dergelijke gunstige 
resultaten werden ook door andere onderzoekers verkregen, zoodat 
men hooge verwachtingen van deze methode koesterde. Zooals het 
zoo dikwijls bij nieuwe procédé's gaat, bleef ook hier teleurstelling 
niet achterwege. De uitvinders zijn geneigd tot haastige conclusies 
en verzuimen de noodige contrôleproeven te verrichten. 

Een nauwgezet onderzoek is sedert 1909 door het Kaiser Wilhelm 
Institut te Bromberg in gang gezet, waarvan wij de uitkomsten in 
dit referaat zullen vermelden. 

Er werden 24 perceeltjes voor een proef met haver gereed ge- 
maakt; 6 werden er door wisselstroomen en 12 door gelijkstroom 
(6 met positieve, 6 met negatieve electriciteit) bestraald, terwijl 6 
veldjes, op een behoorlijken afstand, voor contrôle dienden. Boven- 
dien werden enkele veldjes vochtig gehouden, daar LEMSTRÖM aan- 
geeft, dat dan betere resultaten verkregen worden. Daar tenslotte 
nog enkele perceeltjes met stikstof bemest werden, ging, naar de 
meening van referent, de waarde der contrôle ten deele verloren. 

Wij laten de resultaten in de onderstaande tabel volgen: 


Zonder stikstof met stikstof met stikstof 


of bevloeiing en bevloeiing. 
1 Contrôlevelden 21 2144 30 
2 met wisselstroom 19 21 28 
3 met gelijkstroom 
a. bestraling positief 21 22 30 
b. negatief 19 21 28 


Er is dus geen invloed van de bestraling te bespeuren, hetgeen 
evenmin het volgende jaar het geval was. 

Vervolgens zijn door den schrijver de proeven op de manier van 
LEMSTRÖM, die met zinken vaten werkte, herhaald. Hier werd voor 
een zeer goede contrôle gezorgd en werd wederom niet de minste 
inwerking op groei of productie geconstateerd. 

Daarbij komt, dat de kosten zeer hoog uitvallen, honderden gul- 
dens per H. A., zoodat al een flinke oogstvermeerdering zou moeten 
intreden, wilde men aan toepassing denken. 


zb 


Ook proeven met sterke belichting gedurende den nacht verliepen 
geheel negatief. 
Biederman’s Zentralblatt für Agrikulturchemie. Jan. 1915, blz. 17. 
u. 


RUTHERFORD'S PLANTERS’ NOTE BOOK 
6th EDITION 1914. 


De bedoeling van het hier volgende overzicht is, de aandacht op 
een zeer praktisch boek te vestigen, dat misschien niet in alle deelen 
bruikbaar voor Java zal zijn, maar toch in vele opzichten raad kan 
geven en dan misschien aanleiding zal zijn tot het samenstellen van 
een soortgelijk boek voor Ned. Indië. 

Men vindt in het boek alle voor den planter nuttige aanwijzingen, 
het zou echter te ver voeren om alles op te noemen en ik zal me 
dus maar tot de hoofdzaken beperken om alleen het gedeelte, dat op 
de theecultuur betrekking heeft, eenigszins nader te bespreken. 

Het eerste hoofdstuk geeft op een uitgebreide manier aan, hoe men 
te werk moet gaan bij het opmeten van een nieuw te openen 
land. Men vindt hierbij tal van praktische wenken, zooals ook in de 
volgende hoofdstukken, waarin men tabellen en cijfers vindt, zooals 
in het algemeen agenda's bevatten. Verder gegevens, welke nuttig 
zijn bij het opstellen van machinerieën, bij het bouwen van wonin- 
gen enz.en daarna een uitgebreid hoofdstuk over de kosten van alle 
mogelijke bouwwerken enz. 

De theecultuur wordt dan op een zeer ruime schaal behandeld, 
evenals de rubbercultuur en de klappercultuur. Dan volgen, samen- 
gevat, de algemeene produkten zooals tabak, suikerriet, manilahennep 
enz. Een afzonderlijk hoofdstuk wordt gewijd aan de bemesting met 
kunstmeststoffen of door middel van groene bemesters. 

Ten slotte worden in een drietal hoofdstukken de kwesties der 
volksgezondheid en hulp bij ongelukken behandeld, de verschillende 
wetten en ordonnantiën betreffende de culturen en eindelijk de 
administratie en boekhouding van een onderneming. 

Even wil ik hier op een onangename gewoonte wijzen, welke 
wel eens meer gevolgd wordt door onze Britsche buren, nl. het 
plaatsen van advertenties midden in den tekst; dit is ook met dit 
boek het geval, maar gelukkig is er geen misbruik van gemaakt en 
zou men zelfs deze bladzijden kunnen verwijderen. 

Het gedeelte van het boek, dat de theecultuur behandelt, begint 
met een hoofdstuk over het theezaad, dat ook op Java in de laatste 
jaren een steeds belangrijker kwestie is geworden. Er wordt gewezen 


— 195 — 


op de noodzakelijkheid en de moeilijkheid om voor ieder klimaat 
een afzonderlijk, aldaar het best voldoend type theeheester aan te 
kweeken. Toch zal men daar hoe langer hoe meer toe moeten over- 
gaan en er wordt dan ook aangeraden, op een onderneming, naast 
de pluktuinen, een eigen zaadtuin aan te leggen van een type, dat 
op die bepaalde hoogte en klimaat het best voldoet; die tuin moet 
dan natuurlijk geheel geïsoleerd liggen en nauwkeurig behandeld 
worden, daar zaadboomen zeer door „blights” worden aangetast. 
Ik wil hier even opmerken, dat, zooals blijkt uit Mededeeling van 
het Proefstation voor thee No. XXXIV, op Java reeds verschillende 
geisoleerde en geselecteerde zaadtuinen zijn aangelegd, als gevolg 
van den door het Theeproefstation verrichten selectie-arbeid. Een 
andere methode, welke aangeraden wordt als goed om zich geselec- 
teerd zaad te verschaftea, is het plukken van zaad van een gesnoei- 
den gezonden zaadboom; dit moet zeer mooi zaad zijn, al is de 
hoeveelheid gering. Ook kan men hier en daar enkele heesters laten 
doorgroeien tot zaadboomen. Verder volgt een beschrijving van het 
theezaad, welke wij niet behoeven te herhalen; er wordt gewezen 
op de noodzakelijkheid om het zaad niet te plukken, maar alleen 
het op den grond gevallen zaad op te rapen. Het zaad moet dan zoo 
min mogelijk aan de zon bloot gesteld worden en gedroogd door het 
uit te spreiden op een koele plaats op de vloer; moet men het lang 
bewaren, dan is zand of houtskool aan te bevelen, dat er als poe- 
der los overheen gestrooid wordt. Men moet er om denken, dat da- 
delijk na het verzamelen van het zaad dit een sterke neiging vertoont 
om te fermenteeren, waarom het altijd uitgespreid moet bewaard 
worden totdat het voor verzending verpakt moet worden. 

Om zaad te keuren wordt aanbevolen, een honderdtal uit verschil- 
lende kisten genomen zaden uit te planten, daar noch het openma- 
ken, noch het bepalen van drijvers en zinkers voldoende is. Zoo- 
als bekend is, worden door het Theeproefstation de drie manieren 
van contrôle toegepast. 

Er wordt op gewezen, dat het nuttig is, de kiembedden op tijd 
klaar te hebben, daar theezaad tamelijk vlug zijn kiemkracht verliest. 
De verdere raadgevingen over het uitplanten enz. komen overeen 
met wat hier op Java ook gebruikelijk is. 

Voor de verpakking van zaad wordt houtskoolpoeder aangeraden, 
soms vermengd met een weinig droge aarde. Wij hebben bij de 
zaadcontrôle proefondervindelijk opgemerkt, dat houtskool veel 
minder goed is. Het houdt het zaad òf te droog òf ais men er water 
aan toevoegt, dan loopt men gevaar, dat er veel zaad bij aankomst 
ontkiemd is. Het tusschenvoegen van papier om te vermijden, dat 


— 196 — 


het zaad op den bodem zakt en zich afscheidt van de verpakkings- 
stof wordt aangeraden, evenals wij dat opmerkten in de brochure 
over de theezaadcontrôle. Schrijver geeft aan, dat als zaad langen 
tijd bewaard moet blijven in kisten, deze dan hermetisch gesloten 
moeten zijn, waarom hij dicht gesoldeerde blikken aanraadt. Hier- 
omtrent zijn op Java nog geen proeven gedaan. 

Er volgen dan eenige berekeningen van onkosten der kiembedden 
en hoeveel zaad er noodig is, enz. Er wordt daarbij gerekend op 
een zekere selectie, die op de kweekbedden moet uitgevoerd wor- 
den, zoodat alle minderwaardige planten afgekeurd worden. 

Een uitgebreide hoofdstuk wordt gewijd aan den snoei, waarbij 
vooropgesteld wordt, dat men niet mag vergeten, dat hier geen 
vaste regels zijn optestellen, daar er zoo buitengewoon verschillende 
omstandigheden zijn, waaronder de theeheester groeit, die dan ook 
den tijd en de manier van snoeien doen wisselen. Men moet snoeien, 
omdat op een gegeven oogenblik de plant geen nieuwe uitloopers 
meer krijgt. De plant zou dan vrucht gaan zetten en geen jong blad 
genoeg meer produceeren voor de theebereiding. Is de bodem slecht 
en de heester van een inferieur type, dan moet er iedere 12 tot 14 
maanden gesnoeid worden. Op grootere hoogten en bij rijkeren 
grond kan men met één of tweemaal snoeien in elke 2-3 jaar volstaan. 
Wanneer de heesters te hoog worden of te veel hout gaan vormen, 
is het wenscheiijk, dat men snoeit. Men moet hierbij aan den vorm 
van den heester met het oog op het plukken denken, terwijl men 
niet mag verwachten, dat men op een armen grond een breeden 
heester kan kweeken, en dit ook niet mag trachten te verkrijgen 
door snoei. Als de plant sterk groeit, zoodat men mag aannemen, 
dat er een flinke sapstrooming is, dan mag men natuurlijk niet 
snoeien. Zoo moet men ook groote droogte vermijden voor den snoei 
en liever een lichten regenval afwachten. Verder moet de admini- 
strateur den snoei eveneens regelen met het oog op de beschikbare 
werkkrachten. 

Er worden enkele snoeisystemen besproken, en wel het eerst het 
z. g. toppen, of wat men op Java noemt het „indoengen” van de 
jonge plant, dat is dus de eerste snoei, die op Java bij planten van 
ongeveer 2 jaar wordt toegepast op 1 voet hoogte boven den grond. 

Daarna volgt het gewone jaarlijksche of tweejaarlijksche snoeien 
op een hoogte van 1-2 duim boven den vorigen snoei. Tegelijkertijd 
wordt vooral bij slechtere planten het slechte hout weggenomen, 
maar schrijver is er voor, zooveel mogelijk blad te laten zitten. 

Een derde systeem bestaat alleen in het snoeien, zooals bij de 
vorige manier is aangegeven, maar er wordt volstrekt geen uitdunnen 


— 197 — 


toegepast, zoodat deze manier van werken alleen bij mooie planten 
op een rijken bodem kan gebruikt worden; het is een soort van 
wegmaaien op een zekere hoogte. 

Ten slotte haalt schrijver de collarpruning aan, waarbij de geheele 
struik tot bijna op den wortelkraag wordt afgesneden. Men mag 
dit echter alleen dan toepassen, als er geen ander redmiddel meer 
overblijft om de plant weer flink aan het groeien te krijgen. Schrij- 
ver is het niet eens met WATT, die tot op den wortelkraag wil 
afsnijden, terwijl schrijver er eenige duimen boven wil blijven. Hij 
raadt aan, een lichte bemesting voor den wortelkraag-snoei toe te 
passen. 

Ook wijst schrijver er op, dat de zuivere Assamplanten voorzich- 
tiger moeten behandeld worden bij den snoei dan China of hybriden- 
typen. Wat betreft de hoogte, waarop gesnoeid dient te worden, 
moet men iederen heester afzonderlijk beoordeelen, wat natuurlijk 
een scherpe contrôle vereischt. Schrijver waarschuwt tegen een 
„ornamental” snoei, waardoor de plant een mooien vorm zou krijgen, 
maar te veel tijd verloren gaat en die ook veel meer kost. Voor 
zware takken wordt de zaag in plaats van het mes aangeraden, maar 
de wonden moeten met het mes gelijk gemaakt worden en dan 
geteerd, zooals hier op Java ook gebeurt. Sleepende zijtakken zijn 
volgens schrijver van geen nut en moeten verwijderd worden. Hier 
op Java vormen soms deze zijtakken later mooie zware takken, die 
een uitstekenden vorm aan de plant geven, maar niet overal is dit 
het geval en men mag hier evenmin als algemeenen regel opstellen, 
dat de zijtakken moeten blijven staan. Na een collarsnoei kan men 
natuurlijk niet twee duim er boven den volgenden snoei aanbrengen, 
maar moet men 6 tot 10 duim hout laten staan. Het beste is dan, 
de plant op haar grootste breedte licht te snoeien, dit is dus meer 
een nieuw „indoengen”. 

Bij den pluk tracht men zooveel mogelijk blad van zoo goed 
mogelijke kwaliteit te verkrijgen, terwijl men zorg moet dragen, dat 
er toch voldoende hout kan gevormd worden. Ook hier is schrijver 
weer tegen een „ornamental” pluk, die meer tijd kost dan voordeelen 
opbrengt. Hoeveel blaren men aan een jong takje moet laten, hangt 
af van klimaatsomstandigheden, snoei enz. De Chinaplanten moeten 
grof geplukt worden, daar ze anders te snel zaad produceeren. 

Wat betreft bemesting, wordt in de eerste plaats gewezen op het 
nauwe verband tusschen snoei en bemesting. 6 maanden na den 
snoei lijkt schrijver de beste tijd om te bemesten, waarna men in 
de vijfde maand een overvloedigen uitloop mag verwachten. De 
mest heeft eenige maanden noodig om geassimileerd te worden en 


— 198 — 


dit gebeurt zoo ongeveer tegen die 5de maand, zoodat dan, als 
de uitoop misschien minder wordt, de mest zijn nuttige werking 
heeft. Moet men overgaan tot een collarsnoei, dan is het wenschelijk, 
een paar maanden vóór den snoei te bemesten. Er wordt verder 
gewaarschuwd tegen het gebruik van verkeerde mestmengsels en 
herinnerd aan een zorgvuldige bewerking der drains. 

Schrijver wil de snoeisels begraven om deze zoodoende ook als 
mest te gebruiken. Hij wijst er op, dat WATT er tegen is, daar er 
soms sterk de verbreiding van ziekten mee in de hand gewerkt wordt. 
Het zelfde werd op Java waargenomen, waarom Dr. BERNARD steeds 
aanraadt, de snoeisels onder alle omstandigheden te verbranden. 
Schrijver wil dan de snoeisels begraven, gemengd met kalk of Thomas 
meel en be weert, dat er dan geen gevaar bestaat. 

Over de fabrikatie van zwarte thee wordt alleen meegedeeld het 
bereiden der verschillende soorten door middel van zeven. De be- 
reiding van groene thee wordt uitvoeriger behandeld, maar geeft 
verder geen belangrijk nieuws-Er wordt alleen op gewezen, dat men 
zorg moet dragen, het versche blad zoo spoedig mogelijk te stoo- 
men en de thee voorzichtiger te behandelen, dan zwarte, daar 
ze minder verdragen kan. 

Er volgen dan een groote hoeveelheid tabellen, welke van veel 
belang kunnen zijn voor administrateurs. Alle mogelijke berekeningen 
van onkosten en opbrengst worden er in aangegeven en evenzoo 
een groot aantal analysen van theeblad (volgens KELLNER). Ook 
een groot aantal raadgevingen wat betreft fabrikatie enz, staan er 
verspreid tusschen; hierbij is alleen jammer, dat ze niet beter ge- 
rangschikt zijn, waardoor men ze gemakkelijker zou kunnen vinden. 

Ten slotte volgen alle bepalingen van den verkoop op de markt 
van London en van Colombo voor theeën, die naar Rusland gaan. 
Ook worden de verschillende invoerrechten opgegeven, maar voor 
dit gedeelte kan verwezen worden naar het vroeger meegedeelde: 
Over theecultuur, theebereiding en theehandel. 

d. 


Hed Man ME 3 
eee 

| GV zeehond wij at gie: ara 
| de citer regen vee SERT, EN 
dE Hee Aant Bat bevoegd. bar en Rh 
. beat ARE Rakhie dal VR ie Mt ghehe: dl net web 

riva went in PER MEN. ge tk 

ferrt UEA LOA VOT U LS ah SJ 


BEE wil Ce var de Wren BER 
Berker ge tee. Rr at NEN 
Bte Ge ver vage Stet Ochi foe en 
Meki ivinde werd Um Ten WE nd Re AIA 
ú e. aioei! à le ostefank 


{ . ’ wt das de snor issrt VERTDEEN, BEN 


mn Baert, Bat AE Pal ZEE vern an JE 
ad Over de: Tabiikatte Van zware Wee worde à 
| Merels Ch VOrSCHERENSIE KONE. OU weddal a 
5 seur AAS KOCEME  IN Weis BEAT. Tes 
rntar ween belde aur, bs UCTE 

ART dwar? beet vermcte bind’ sik 


ite ! ‚ ’ Ee et dnd af WPS v 5, Pe” 


ertrchele urne wins eter slechtere sad 


ee 
Y à bonte @t AO ER ZERE {0 


- ret etten on trlvs 0 Alet év 
ú vite grunt darts raadde) IBE Wik ere | 
ve derwpreid tussthetrr Uietths: das dl;LOEN TALEN 

bomer tie zijngewarrdenr Ter: ze ZEELLEENE 

vite Olie, eb OS ngen AAR LRE Hij 


Ku Jardin WR SE ALE) AP Af eet Oien 


TAR REN da verschillende: avait hiEn 


rd 


waken. 


Lj 


dekte orale waneverwrt Varda Kadt ABT 
bar rtkeebahijer heemerehihiu. cht € Bonk: 
f 1e 


PATER ' é, ib K is 


1 


nd 
Be 
5 
had 


TERI, 1, Hi 
kern Lo 


P 


_ Dwarsche Doorsnede van de Sorteermachine. á 


Bak voor de fabrieks-thee. 


re 
! BE Sn 
\ 
OE 
ï / 5 
Ì me. taal. 
1 
Ï 7 
ee, ee (A 
1 ne eN fijnste Á 
| sE maaswijdte Wi 
; mn’ Á 
Beneden-uiteinde fi Bronte maaswijdte 5 3 / 
der zeef Á , Ô , 
/ 9. 
/ 
A 


Pecco Souchon (grof) 
wordt overgesorteerd 
in: 

Bohea (glabag) 4 
Pecco Souchon (grof) 4. 


/_Bohea, de grofste glabag 
wordt met de hand uit- 
gezocht en door tapih. 


k. Pecco Souchon (grof) 


ondergaat bewerking 
zie hieronder. 


2de Bewerking 


Beneden-uiteinde der zeef 


Pecco Souchon / 

De Pecco Souchon wordt 
eerst getapid, dan ge-ën- 
tjragkd, hieruit ontstaat: 
Mapa, boeij (glabag) /, 
Pecco Souchon (grof) & 


L wordt vermengd met de 
andere Bohea. 


&, wordt vermengd met de 
andere Pecco Souchon. 


Pecco of Pekae is hetzelfde. 


/y | | / 
de ke Á Bak V. 
4 ES 


Pecco Souchon (fijn) 
wordt overgesorteerd 
in: 

Pecco Souchon #, 
Pecco d. 


Bak IV, Bak III. 
| 
/ / / 

Pekoe Il Pekoe 1 
wordt overgesorteerd wordt overgesorteerd 
in: in: 

Pekoe d. 


Oranje Pekoe IL « 


Oranje Pekoe II. Oranje Pekoe 1 4 


/ 

Broken Pekoe 
wordt overgesorteerd 
in: 

Oranje Pekoe I 4. 
Br. Or. Pecco a, 


Al de soorten a, b, c,‚ d en e worden achtereenvolgens weder overgesorteerd in: 


Pekoe 


Boental 4. 


h, Boental wordt 
vermengd met «. 


Oranje Pecco IL 
C. 


Oranje Pecco I 
Br. Or, Pecco a. 


Br. Or. Pecco a. 


a. Br. Or. Pecco wordt 7] 
getapid, daaruit wordt 
verkregen; 

Broken Tea 7, 


Br. Or. Pecco zie a 
hiernaast. 


Dann 


mm 


Br. Or. Pecco zie 
hiernaast 


Ned 


behalve Br, tea wordt 
ook Pouchon verkregen 


Broken tea wordt ge- 
zeefd en dan verkrijgt 
men: 


Broken tea 
Pouchon 


2de Bewerking (de Pecco Souchon k (grof) komt in de machine). 


Bak V, 


Pekoe Pandjang 
wordt overgesorteerd 
in: 

Pekoe pandjang z 

wordt getapid, daaruit 
wordt verkregen: 
Broken Tea, dit wordt 
dan ge-ëntjragkd, hieruit 
wordt verkregen : 
Bohea (glabag) £ 
Broken tea m 
t. Pekoe pandjang wordt 
gemengd met Pekoe z. 


Bohen heet ook wel Boel), Ginbag of volksthoe, wordt op de onderneming voor consumptie der inlandsehe bevolking verkocht 


Bak IV Bak III 


Pekoe pandjang Pekoe pondok 


wordt overgesorteerd 


wordt overgesorteerd 
in: 


in: 
zie hiernaast Pecco pondok f. 


Oranje Pecco IL « 


a 


Oranje Pecco II 
Br. Or. Pecco a. 


a. Br. Or. Pecco wordt 
getapid, daaruit wordt 
verkregen ; 

Broken tea m 


f. Pecco pondok wordt ver- 
mengd met Pekoe g. 


Bak II 


niets. 


/ 


Pekoe Fannings 


Bak [, 


wordt overgesorteerd 
in: 


Broken tea 77 


Pouchon 


Bak T 


niels 


„. 


Peen nn nen nn en Nn Nn nnn 


IETS OVER HET SORTEEREN VAN THEE. 


Onder de lezers van dit tijdschrift zijn er vermoedelijk 
wel, die, ofschoon in groote trekken op de hoogte van de 
bewerkingen, die het versche theeblad in thee omzetten, 
van het werk in de theefabriek, bepaaldelijk ook van het 
sorteerwerk, weinig bijzonderheden kennen en dientengevolge 
niet goed weten, wat zij zich bij vaak gehoorde uitdrukkingen 
als „Oranje Pecco”, „Pecco Souchon” e.d. denken moeten. Dezen 
lezers zullen wellicht de hier volgende mededeelingen over 
het sorteeren van thee niet onwelkom zijn. 

Zooals degenen, die in de thee werkziam zijn, weten, 
noemt men de nog ongesorteerde thee, welke zoo van de 
_droogmachines komt, „Fabrieksthee”. 

Deze thee bevat in zich alle soorten tezamen. 

Het doel der sorteering is, die verschillende soorten van 
thee van elkander te scheiden, hetwelk deels geschiedt met 
behulp van de theesorteermachine, deels uit de hand, met 
sorteerzeven. 

Elke onderneming heeft haar eigen wijze van sorteering, 
doch in hoofdzaak komen de verschillende sorteerwijzen 
toch met elkander overeen. Wel bestaat er verschil, naar 
gelang men zijn product aan de Amsterdamsche of aan de 
Londensche markt aflevert: de eerste verlangt meer blad- 
theeën, de tweede meer gebroken soorten; hiermede moet 
men bij de sorteering der thee wel degelijk rekening hou- 
den. Werkt men voor de Amsterdamsche markt, dan zijn 
de hoofdsoorten, welke men door de sortatie verkrijgt: 

Oranje Pecco, Broken Oranje Pecco, Pecco, Pecco Souchon, 
Pecco Fannings en Pouchon, terwijl voor de Londensche 
markt voornamelijk de gebroken soorten, zooals: 

Broken Oranje Pecco, Broken Pecco, Broken Tea en Dust, 
in aanmerking komen. Het is te begrijpen, dat men, be- 


Teysmannia, 1915. 14 


— 200 — 


halve de reeds opgenoemde, nog verscheidene tusschensoor- 
ten kan maken; dit hangt geheel — zooals boven reeds ge- 
zegd is-— van de inzichten der administrateurs der verschil- 
lende thee-ondernemingen af. 

Het sorteeren en uitzoeken van de thee geschiedt door 
vrouwen, die speciaal hiervoor zijn onderricht. Bij het sor- 
teeren wordt gelet op het stuk en den vorm der thee; men 
gebruikt daarvoor sorteerzeven — van bamboemateriaal ver- 
vaardigd —, welker mazen van verschillende grootten zijn. 

De zeef wordt door de vrouw met beide handen geschud, 
doch steeds zorgdragende, dat de zeef in horizontale richting 
blijft, terwijl de thee gelijkmatig over de geheele oppervlakte 
der zeef zich moet uitspreiden. Andere bewerkingen met de 
zeef heeten „Napih” en „Ngëntjrak’. 

Napih is de sorteerzeef opgooien, zoodanig, dat de zwaardere 
thee (het zoogen. beuneur) in de sorteerzeef blijft, terwijl de 
lichtere er uit wordt geworpen (wannen). 

Ngëntjrak is de sorteerzeef horizontaal heel licht en los in 
de handen op en neer werpen, zoodanig dat de thee in de 
zeef, zich gelijkmatig over de geheele oppervlakte der zeef 
uitspreidende, tegelijkertijd in de rondte draait. 

Het uitzoeken bestaat in het, met de hand, verwijderen van 
allerlei onreinheden, zooals roode steeltjes, tampirdeelen, enz. 
enz., die zich steeds in de thee bevinden. 

Het vóór-sorteeren en snijden der thee geschiedt op machi- 
nale wijze. De snij- en sorteermachine, die in de theefabriek 
wordt gebruikt, is de Davidson’s Teasorter. Deze bestaat uit 
een ijzeren geraamte met staalblik omwanding, waarin een 
ongeveer 3 Meter lange, ronde zeef van metaalgaas en van 
5 verschillende maaswijdten, schuin en nagenoeg horizontaal 
kan opgesteld worden, en door machinale kracht om zijn 
lengteas wordt rondgedraaid. 

Aan den boven-voorkant der mackine bevinden zich de 
snijmessen, die de thee op verschillende lengte doorsnijden 
(liever gezegd breken). De lengte van het snijsel hangt we- 
derom af van de zienswijze der verschillende administra- 
teurs; men kan daarvoor geen bepaalde maat opgeven. 

Nadat de „fabrieksthee” langs de snijmessen is gegaan, 


— 201 — 


valt de thee in bovengenoemde metaalgaas-zeef en wordt 
daarin door de zeef in ronddraaiende beweging medegevoerd. 
De fijnere thee en de gebroken deelen vallen direct door de 
mazen in verschillende bakken — verzamelbakken —, welke 
zich onder de zeef bevinden, Daar de zeef vijf verschillende 
maaswijdten heeft, waardoor de thee in de verschillende 
soorten wordt gescheiden — van Pecco Fannings tot Pceco 
Souchon —, zijn er ook vijf bakken aanwezig. 

Wat nu dóór de mazen valt, wordt niet meer gesneden 
(gebroken), doch dadelijk door de vrouwen, met de hand, ge- 
sorteerd. Hetgeen niet door de mazen is gevallen, wordt 
aan het beneden-uiteinde der zeef — welke open is — Op 
tampirs opgevangen en, nadat die thee door de vrouwen van 
de onreinheden (zie boven) is gezuiverd, voor de tweede maal, 
afzonderlijk, in de sorteermachine gebracht. 

Interessant is het wellicht voor outsiders, te weten, hoe 
pu door de sorteervrouwen de thee, welke in de bakken ge- 
vallen is en dus niet meer in de sorteermachine wordt ge- 
bracht, behandeld moet worden om de verschillende theesoor- 
ten af te zonderen. Dit is dan ook het doe! van schrijver 
dezes geweest met de opstelling van nevensstaand schema. 

Ter verduidelijking van ’t schema het ondervolgende: 

De machine scheidt slechts de hoofd-soorten van elkaar; 


deze zijn: 

We lbak a Lo: d î . Pekoe Fannings, 
ne Uk : A 8 8 . Broken Pekoe, 

Bea Wolle e b : ‚ Pekoe I, 

sr ENV à . p \ ‚ Pekoe II, 

N Mies, ’ 4 . Pekoe Souchon (fijn), 
BER uiteinde eni ; , Pekoe Souchon (grof). 


Deze hoofdsoorten, welke uit de 5 Re komen, worden door 
de vrouwen met de hand verder gesorteerd, totdat de boven 
reeds genoemde soorten achtereenvolgens verkregen worden. 

Het teeken .………..….…. beteekent de horizontaal liggende sor- 
teerzeef in de hand van de sorteerster ; hetgeen er boven 
geschreven staat, is ’t geen bij ‘t sorteeren op de sorteerzeef 
blijft liggen, hetgeen er onder geschreven is, datgene, 
wat door de mazen der zeef naar beneden valt. 


— 202 — 


Gelijk uit het voorafgaande blijkt, wordt bij het sorteeren 
der thee op het stuk en den vorm gelet. De bepaling van 
het stuk en het voorkomen van elke soort is intusschen 
wederom geheel afhankelijk van het oordeel def admini- 
strateurs; hetgeen op de eene thee-onderneming bijv. Oranje 
Pecco heet, wordt op de andere als Pecco aangezien, enz. 

Ten leste nog een enkel woordje over de marktwaarde der 
verschillende theesoorten. 

Tot de superieure soorten worden gerekend: 

Oranje Pecco, Broken Oranje Pecco en de Pecco. 

Tot de inferieure: 

Pecco Souchon, Pecco Fannings (Broken Tea), Pouchon 
(Dust) en de Bohea (Glabag, Boey). 

Afgezien van de buitengewone prijzen, welke nu van wege 
den oorlog betaald worden, zijn de prijzen over ’t algemeen, 
per Amsterd. pond, voor: 

Oranje Pecco 50 —60 ects. 
Br: ‘Or! Pecco 40 —55 cts. 
Pecco 45—50 cts. 
Pecco Souchon 40 —48 cts, 
Pecco Fannings 85—40 cts. 
Pouchon 25 —40 cts. 


Ep. PisrToRIUS. 


ed te mn he 


NAA A Rn 


ROBUSTA-KOFFIE., 


Wie zich nog uit de jaren 1906-1909 de hooge verwachtingen 
herinnert, die er toen gekoesterd werden omtrent het op- 
brengstvermogen van de Robustakoffie, en nu weer eens 
rondziet, bemerkt al spoedig, dat de verwachtingen op het 
meerendeel der ondernemingen geen werkelijkheid geworden 
zijn. Producties van 40 pikoel per bahoe worden nergens 
gemaakt. Men is met 8 à 10 pikoel al zeer tevreden en be- 
schouwt 15 pikoel als een zeer grooten oogst. Waaraan nu 
volgens mijn bescheiden meening deze tegenslag is toe te 
schrijven, wil ik pogen hier onder uiteen te zetten. 

Weersgesteldheid. Een groote factor, buiten de invloedssfeer 
van den planter gelegen, heeft zeker een nadeeligen invloed 
uitgeoefend. De lange oost-moessons van de laatste jaren, 
die zich kenmerkten door lang aanhoudende droogteperiodes, 
zijn zeer schadelijk geweest. Robusta is nu eenmaal een plant, 
die veel vocht noodig heeft, en zal vooral in zware kleigronden 
veel van de droogte te lijden hebben. 

De Robusta toch wortelt oppervlakkig en indien nu de 
bodem slechts met weinig plantenafval bedekt is, zullen de 
bovenwortels al gauw verdrogen, ja zelfs door het splijten 
van den grond geheel afgescheurd worden. De plant is dan 
op haar minder goed ontwikkelde benedenwortels aangewezen, 
krijgt te weinig vocht toegevoerd en kwijnt. Maar toch meen 
ik, dat meu teveel het weder aansprakelijk heeft gesteld en 
de andere eveneens ongunstige factoren, die echter geheel in 
de hand van den planter liggen, over het hoofd gezien heeft. 


Zoo wil ik in de eerste plaats het te nauwe plantverband 
noemen. 

Een regel, die m. i, veel te veel verwaarloosd wordt, is 
de volgende: „Elke cultuurplant moet bij haar maximum-ont- 


— 204 — 


wikkeling over zooveel ruimte beschikken, dat de uiteinden 
van de takken der naburige planten nog een weinig van el- 
kander verwijderd zijn.” Dit gaat voor elke cultuurplant, die 
niet voor bladproductie (als thee en coca) gekweekt wordt, 
op, en bij een plant, die om de vruchten gekweekt wordt, 
als de koffie, is het een axioma. Men gaat in de koffiecul- 
tuur nog veel te veel van de stelling uit: „Meer planten 
per bahoe, hooger productie,’ een stelregel, die nooit opge- 
gaan is en toch nog opgeld doet. Men kweekt de koffie om 
de vruchten en niet om de stammen. Om dus de grootste 
opbrengst aan vruchten te krijgen, moet men over de grootste 
hoeveelheid vruchthout beschikken en die zal men alleen 
kunnen verkrijgen, als alle takken van den boom, dus ook 
de ondertakken, behoorlijk verlicht worden. 

Stel U nu echter een bahoe grond voor, beplant met koffie, 
die op een afstand van zes voet in het vierkant geplant is. 
Het tweede jaar gaat de aanplant zich reeds sluiten, iets, 
dat veelal toegejuicht wordt, met het oog op de wiedkosten. 
Echter kunnen nog alle takken van het licht profiteeren en 
zoo zal men dus het derde jaar een aardige opbrengst hebben. 
In datzelfde jaar echter beginnen de takken elkaar te hinderen, 
groeien in-een en de strijd tusschen onder- en boventakken 
begint. Doordat alleen de boventakken licht kunnen krijgen, 
zullen de ondertakken achteruitgaan en eindelijk geheel af- 
vallen, de z. g. parapluie ontstaat en de pyramidevorm gaat 
verloren. Indien de boomen nu op zes voet getopt zijn, zullen 
alleen de bovenste twee voet vruchtdragen, de rest doet niet 
mee, en van die bovenste twee voet hinderen de takken el- 
kaar, doordat ze in-een groeien. 

Neem nu echter een aanplant, die op 12 voet in het vier- 
kant geplant is. Hier duurt het heel wat langer, voor de 
punten van de takken elkaar raken; practisch gesproken is dit 
eerst het geval op een leeftijd, waarop de boom van ouderdom 
minder gaat produceeren. Elke tak wordt normaal verlicht, 
ook de ondertakken kunnen dus behoorlijk uitgroeien, de 
pyramide vorm blijft behouden. 

Ik wil hiermede dus aangeven, dat, indien de boomen ook 
hier op zes voet getopt zijn, het geheele oppervlak vrucht 


— 205 — 


draagt, dus niet alleen de toppen, maar de geheele boom van 
onder tot boven. Dat de takken van de nabijzijnde boomen 
elkander niet hinderen en dus de bladmozaiken behouden 
blijven. Dat de boom tijdens zijn vruchtdracht nieuw vrucht- 
hout kan vormen voor den volgenden oogst, waarvoor bij 
een nauw plantverband geen ruimte en geen licht is, zoodat 
er dus dan na een grooten oogst eerst een jaar moet verloo- 
pen, eer er weder een groote oogst gemaakt kan worden en 
het jaar, dat op den grooten oogst volgt, een kleinen zal 
geven (wat dan ook altijd in nauw geplante tuinen gebeurt.) 

Als voorbeeld uit de practijk kan ik hier nog het iederen 
practicus bekende z. g. dichtgroeien van de wegen vermelden. 
Is pn. l. de aanplant zes op zes voet geplant, dan wordt voor 
den weg een rij niet beplant en staan de boomen langs de 
wegen dus 12 op 6. Nu weet iedere planter, dat, als de tuinen 
ouder worden, de wegen voortdurend moeten worden geknipt, 
daar ze anders op den duur onpasseerbaar worden; reeds 
menigeen, die na een nachtregen door tuinen liep, waar dit 
werk verwaarloosd was, heeft zijn jas nat voelen worden. 
Ook is het algemeen bekend, dat, indien er in een ouden 
tuin een boom uitvalt en deze boom niet vervangen wordt, 
de hierdoor ontstane ruimte na een jaar reeds gevuld is met 
de uitgegroeide takken van de naaststaande boomen. Dit 
zijn m. i. voorbeelden, die bewijzen, dat de plantafstand in 
het algemeen te nauw is. 


Ten tweede wil ik behandelen de schaduw. 

Onze beste brave koffiemama, de „dadap, is zoo goed als 
verdwenen. 99°/, van de Robustatuinen zijn met lamtara 
(Leucaena glauca) als schaduwboom beplant. Lamtara iseen 
wonderboom. Men kan hem op alle mogelijke manieren mis- 
handelen. Kap hem af en hij maakt tien nieuwe stammen 
inplaats van een. Het loof is oogenschijnlijk nog al iĳl en 
daarom verbeeldt men zich, dat hij weinig schaduw zal 
geven. Laat hem rustig groeien en hij vormt krachtige 
stammen met een flinke bladkroon. Maar, en nu komt de 
groote „maar”: „Robusta wil zoo weinig mogelijk schaduw, 
en in die streken zonder geprononceerde Oostmoesson, liefst 


— 206 — 


in het geheel geen.” Nu is het bekend, hoe een harde groeier 
de lamtara is. Snoeit men hem in Januari hoog op, in 
Maart zal alweder een snoeiïng noodig zijn. Neemt men dus 
bovenstaanden regel ter harte, dan is lam tara een dure 
schaduw. En het gevolg van die duurte is, dat er wel eens 
de hand wordt gelicht met snoeien, en dat vooral het uitdun- 
nen — dat zeer kostbaar is, omdat de boomen gerooid moeten 
worden en niet kunnen worden afgekapt, daar ze dan telkens 
weer opnieuw uitloopen — te vaak verwaarloosd wordt. En 
Robusta moet licht hebben, licht voor haar bladeren, licht 
voor het nieuwe vruchthout. En ze krijgt te weinig licht. 
De meeste aanplantingen lijken wel sombere begraafplaatsen, 
waarin geen zonnestraaltje kan doordringen. Waar de 
boomen vol zitten met blad, maar waar vruchten niet te zien 
zijn. Waar het nieuwe vruchthout groen en sappig blijft 
en dus het volgend jaar weer weinig of geen vrucht geven zal. 

Zet nu tegenover zoo’n aanplant een tuin, die 12 voet 
in het vierkant geplant is, waar de lamtara 24 op 24 voet 
staat en dan nog flink gesnoeid is, waar dus hes licht elk 
blaadje van de koffieboomen bereiken kan. De boomen hangen 
vol met vrucht, de topeinden van de takken en het secundaire 
hout groeien krachtig uit en beloven het volgend jaar weer 
veel vrucht te geven. De boomen, volop aan het licht gewend, 
zullen, als de droge tijd komt, minder te lijden hebben dan 
de in het donker gehoudene collega's, die bovendien het beetje 
beschikbare vocht nog moeten deelen met hun talrijke scha- 
duwboomen, vaak even talrijk als de koffie zelf. De wijd 
geplante met een lichte schaduw kunnen daarentegen bijna 
elk druppeltje vocht voor zich zeìf houden, daar hun wortels 
een veel grootere ruimte ter beschikking hebben,en de scha- 
duwboomen slechts weinig talrijk zijn. 


Ten derde wil ik wijzen op de witte luis. 

Ook hier komt het nut van lichte tuinen uit. De luizen 
telen n.l. bij voorkeur in het donker voort en zullen daarom 
in lichte tuinen niet aarden. Bovendien hebben ze daar echter 
weinig materiaal in den vorm van lamtara ter beschikking 
en kunnen zich om die reden minder sterk vermenigvuldigen. 


mm dd 


Daha 


— 207 — 


M.i. mag, indien het volgend jaar weder een droge moesson 
brengt, wel alle aandacht door administrateurs en directies 
aan de witte luis gewijd worder, want ze komt nu op alle on- 
dernemingen voor, heeft getoond, zich enorm te kunnen ver- 
menigvuldigen en groote schade te doen. Alle maatregelen, 
ook al kosten ze wat geld, moeten genomen worden, en het 
zou zelfs overweging verdienen, of van gouvernementswege 
geen inspecties gehouden kunren worden om nalatige plan- 
ters of zuinige directies te dwingen tot het nemen van 
maatregelen, daar anders zoo’n onderneming een bron van 
besmetting blijft voor haar buren. 


Ten vierde. Het laten doorschieten van den koffieboom. 

Het is opvallend, dat men op vele ondernemingen de Ro- 
busta laat doorschieten, zelfs indien ze vroeger getopt ge weest 
is. Men gaat af op de op Bangelan genomen proeven, waar 
de hoogst getopte boomen het meeste product gaven, ter wijl 
ook de meeste planters meenden te constateeren, dat doorge- 
schoten boomen meer product geven. Dit nu staat in nauw 
verband met wat ik boven over het te nauwe plantverband 
mededeelde. De groote kwestie is deze, dat de boomen zich 
piet in de breedte kunnen ontwikkelen, dat ze dus geen 
ruimte hebben om nieuw vruchthout te vormen, en nu gaat 
men noodgedrongen in de hoogte zoeken, wat heel wat ge- 
makkelijker in de breedte gegeven kan worden. Nietwaar. 
de koffie moet tijdens de ééne vruchtdracht het hout vormen 
voor de volgende en nu is het in de hoogte licht en luchtig, 
er is ruimte, dus wat wonder, dat de boom zich van boven 
sterk ontwikkelt. Men zal dan ook de eerste twee jaren groote 
producties maken, doordat de ondertakken nog niet veel gele- 
den hebben, maar na het tweede jaar, als de kop volgroeid is, 
zullen de ondertakken òf geheel verdwijnen òf voor vrucht- 
dracht ongeschikt worden door de te sterke beschaduwing 
van den krachtig ontwikkelden kop. Het eenige, wat men dus 
met die doorschieterij bereikt, is, dat men-dezelfde koffie, die 
men anders op vijf voet hoogte heeft te plukkea, nu van 
tien voet moet afhalen, met al de ellende van ladders, slecht 
plukken, afgebroken takken en last not least een duren pluk. 


== O8 — 


Datgene, wat men de eerste twee jaren na het doorschie- 
ten wint, verliest men de volgende door hooge oogstkosten 
en een vernielden aanplant. 

Een doorgeschoten aanplant is uitstekend, indien men een 
zeer ruim plantverband volgt, zooals b.v. in Brazilië. Daar 
is de minimum afstand 12 voet en plant men drie planten 
in één gat, die men laat doorgroeien en die na eenige jaren 
groote kolommen vormen, welke, aan alle kanten verlicht, 
reusachtige producties geven. Op deze wijze een doorgescho- 
ten aanplant te hebben is prachtig, maar het is onzin, de 
boomen te laten doorschieten, als de plantafstand slechts 6 à 8 
voet bedraagt; men werkt dan het beetje koffie, dat men 
krijgt, de lucht in en maakt het zich zelf onnoodig moeilijk. 


Hierboven heb ik aangegeven, wat mi. in hoofdzaak de 
bij de Robustacultuur gemaakte fouten zijn. Ik wil nu zwij- 
gen over het al of niet schoon houden van de tuinen, over 
het nemen van maatregelen tegen afspoeling, over het mesten 
enz. enz.; dat hangt zoo nauw samen met de portemonnaie 
van de directies, dat hierover niet uitgewijd behoeft te wor- 
den. Iedere administrateur is vóór schoone tuinen, iedere 
administrateur is vóór het nemen van maatregelen tegen 
afspoeling en iedereen zou graag mesten, maar dit is geheel 
ven de financiën afhankelijk. 


Een koffietuin op een onderneming, waar intensief gewerkt 
wordt, stel ik mij als volgt voor: (Zie pag. 209). 


Er wordt geplant op een afstand van 12 resp. 15 voet 
tusschen de rijen en van 10 voet op de rijen. De ruimte 
tusschen twee rijen wordt afwisselend twaalf en vijftien 
voet genomen en de meerdere ruimte wordt in het laatste 
geval bestemd voor het kweeken van groene bemesters. Men 
volgt dus het laansysteem. De ruimten van vijftien voet 
breedte worden ook gebruikt om om de twintig voet 
watergaten te slaan van 8 voet lengte, 24 voet breedte 
en drie voet diepte, waardoor geen korreltje grond meer ver- 


12 15 12 15 
dd xx Be DS *x X xx 
Wo ne X | | ke 
8: 
10 x Xx | 
x_ Koffie, 


X _schaduwboom 

bt rale, groene bemester 

[____lopvangkuil 

loren behoeft te gaan en afspoeling practisch niet meer kan 
voorkomen. Als groene bemester wordt lamtara, gemengd 
met Crotalaria, gebruikt. Dit mengsel wordt in de tusschen- 
ruimten van twaalf voet in ééu rij uitgezaaid, in die van vijftien 
voet in drie rijen, waarvan de buitenste twee rijen op zes 
voet vau de koffie komen. Alle snoeisel van de schaduwboomen, 
van de groenbemesters, alle koffieblad wordt zorgvuldig onder 

de boomen verzameld, terwijl bij het uitdiepen van de wa- 
tergaten de grond uit die gaten eveneens onder de koffie gelegd 
wordt, daar waargenomen is, dat aangeaarde boomen beter 
de droogte doorstaan dan niet-aangeaarde. Het onkruid wordt, 
voorzoover voorhanden (er wordt natuurlijk schoon gewied), 
op hoopen gezet en zoodra de hoopjes goed doorgerot ziju, 
onder de koffieboomen uitgestrooid. Men zal dan na eenige 
jaren een flinke humuslaag verkrijgen, vooral indien men 
alle afval, als koffieschillen, kampongvuil etc, verzamelt en, 
voor zoover de voorraad strekt, onder de boomen brengt. 


— 210 — 


De lamtara-zaden worden zorgvuldig verzameld en tot 
boengkil vermalen, waarvan men iederen boom minstens een 
kattie toedient. Zijn er te weinig zaden, dan moet mest bij- 
gekocht worden. 

Men topt de boomen vooreerst op 5 voet en houdt ze zoo 
vier jaren, totdat de boomen goed in de breedte zijn uitge- 
groeid, daarna laat men er een kop opkomen van 2 voet, twee 
jaar later gevolgd door een kop van weer twee voet, altijd 
echter er op letterde, dat de pyramidevorm behouden blijft 
en niet latende doorschieten, als de plant niet zeer krachtig is. 

De boomen worden van klein af op twee stammen gehou- 
den, ja het zou misschien wel goed zijn, twee boomen bij 
elkaar te planten, zoodat elke stam over zijn eigen wor- 
telstelsel beschikt. 

Het bovenstaande geldt natuurlijk voor vlak terrein; op 
geaccidenteerd terrein vervallen de watergaten en worden 
door doorloopende terrassen vervangen, die voorzien zijn van 
blinde gootjes. 

De onkosten zullen bij een dergelijk systeem hoog zijn; 
ik meen, dat de uitgaven na het derde jaar zullen bedragen : 


Wieden. —ruin nn vir 
Snosier Koffie. «or, vu MAA 
ú schadaw „(70100 „303010 MEE 
Watergaten Cooti0n 5, JACS 
Groenbemesters . …. … … … » 6.— 
Lamtaraboengkil . . … … . „ 8&— 

Koffieschillen 
en- gekochte mest. …… ……. „reg 
f 40. — 


Een voor vele directies schrikwekkend hoog cijfer, waar 
tegenover echter staat, dat de gemiddelde productie per bahoe 
bij bovenstaand systeem zeker 15 à 20 pikoel per bahoe zal zijn. 

K. 


< 


PRE EEE 


EENIGE NIEUWE GROENTE-SOORTEN. 


Onder ‘de vele nieuwe planten en zaden, die door den Cultuur- 
tuin ea door het Selectie-Station voor overjarige gewassen van 
het Departement van L. N. H. de laatste jaren werden in- 
gevoerd, waren ook eenige groente-soorten, die voor onzen 
groententuin een goede aanwinst mogen genoemd worden. 

Op enkele hoofdplaatsen van Java, die het dichtst bij een 
produceerende groentenstreek gelegen zijn, kan men gewoon- 
lijk nog wel geregeld versche groenten bekomen, anders is 
het echter gesteld met in de binnenlanden gelegen plaatsen, 
waar men òf zelf een groententuin moet aanleggen òf op 
blikjes aangewezen is. 

Gewoonlijk eischen de meeste Europeesche groente-zaden 
een zorgvuldige behandeling en dikwijls zijn de zware regen- 
buien oorzaak, dat van het uitgezaaide niets terecht komt, 
zoodat al spoedig de amateur-groente-kweeker het bijltje er 
bij neerlegt. 

Nu is van de hier onder te noemen groente-soorten juist 
het voordeel, dat met betrekkelijk weinig moeite en zorg 
een aardige groententuin kan verkregen worden, waaruit 
men een zeer langen tijd lekkere groenten kan snijden. 

De eerste, die genoemd moet worden, is Xanthosoma sp. 
(taja wiwirie). Deze plant, die tot het geslacht der hier op 
Java veel aangekweekte taleussoorten behoort, hebben wij een 
paar jaar geleden uit Suriname ontvangen. De plant groeit op 
alle gronden, zoowel goede als minder goede, in de volle zon en 
in de schaduw; ze is volstrekt niet kieskeurig, wat standplaats 
betreft. Vooral voor veel water in den grond is zij bijzonder 
ongevoelig. De vermeerdering geschiedt door de jonge knol- 
letjes, die in groot aantal aan de moederplant ontstaan, 
er af te nemen en op afstanden van 2 bij 2 voet opnieuw uit 
te planten. De jonge plantjes groeien vrij snel; reeds vier 


— 212 — 


weken na het uitplanten kan men de bladeren voor groente 
snijden. 

Tegen zware regenbuien behoeft men de planten niet te 
beschermen, ook van ziekten of plagen hebben zij niet te lijden. 
De bladeren leveren een smakelijke spinazie, die lekkerder 
is dan de zg. bajem. De bladeren mogen niet te oud zijn ; 
hoe jonger, des te smakelijker; het beste zijn de eerste zes 
bladeren, het hartblad mede gerekend. Nadat men de 
nerven van het blad heeft verwijderd, wordt het overblijvende 
evenals de inlandsche bajem gestoofd. 

Voor de binnenlanden, waar de keuze van versche groen- 
ten toch al zeer gering is, is deze tajawiwirie een zeer 
aanbevelenswaardige groente; kennis van groentencultuur is 
voor het kweeken niet noodig, terwijl zij heel gemakkelijk 
groeit. 

De volgende te noemen groente iseen zuringsoort, genaamd 
Rumex abyssinicus. Deze zuring, die, wat smaak betreft, voor 
de Hollandsche zuring niet behoeft onder te doen, heeft in 
groei en bladvorm echter niets met haar gemeen. Rumez 
abyssinicus heeft groote pijlvormige bladeren, groeit struik= 
vormig en wordt meer dan een meter hoog. Ook deze plant 
is niet kieskeurig, wat, grond betreft, terwijl zij even goed 
tegen veel regen als tegen langdurige droogte kan. 

De vermeerdering gaat heel gemakkelijk, de oude stengels 
worden in stukjes van 4 voet gesneden, waarbij gezorgd 
moet worden, dat het gedeelte, dat in den grond komt, bij 
een knoop is afgesneden ; ook kunnen de talrijke jonge plant- 
jes, die onder aan den voet van de oude planten ontstaan, 
er met eenige worteltjes afgescheurd en uitgeplant worden. 
De jonge plantjes of stekken behoeven niet tegen regen of 
zonneschijn gedekt te worden, zij moeten niet te dicht ge- 
plant worden, daar anders de bladeren zich niet goed kunnen 
ontwikkelen; de beste afstand is 2 bij 2 voet of 2 bij 1% 
voet. 

Zaden heeft de plant hier nog niet gegeven, wat echter 
niet zoo’n groot bezwaar is, daar zij gemakkelijk en vlug 
van stek kan vermeerderd worden. 

Evenals bij de Hollandsche zuring, worden de bladeren als 


achteraan 


— 218 — 


groente gebruikt. Als men telkens de oudste bladeren afsnijdt, 
kan men heel lang van de plant blijven snijden, daar zij steeds 
nieuwe uitloopers vormt. 

Verder werd onze collectie verrijkt met twee postelein- 
soorten, nl. Basella rubra en een soort, afkomstig van Suri- 
pame, genaamd Sesuvium portulacastrum. 

Basella rubra heeft eenigszins leerachtige eivormige bla- 
deren, die aan den onderkant wijnrood gekleurde nerven 
hebben, ook de stengel is wijnrood gekleurd. De groei van 
de plant is windend. Zij geeft overvloedig zaad, waardoor 
zij vrij snel kan vermeerderd worden. 

Bij het uitzaaien gaat men als volgt tewerk: Het kweek- 
bed wordt goed omgepatjoeld, de aarde wat vermengd met 
verganen stalmest en het geheel goed dooreen gemengd en 
daarna het bed zoo goed mogelijk gelijk geharkt. 

Op afstanden van 1 bij 1 4/, voet worden telkens in één 
plantgaatje eenige zaadjes gelegd. Men moet er echter voor 
zorgen, dat zij niet te diep in den grond komen te liggen, 
daar anders de zaadjes verrotten, Den eersten tijd moet het 
bed tegen zware regenbuien en felle zonnestralen gedekt 
worden; zijn de plantjes ontkiemd en ongeveer 1/, vt. hoog, 
dan kan de bedekking worden weggenomen. Na 6à8 weken 
kan men voor ’t eerst de bladeren voor groente snijden; de 
bereiding is evenals van de gewone gelang, de smaak is 
echter veel fijner. Bij de planten, die men voor zaadwinning 
wil aanhouden, moeten bamboestokken geplaatst en de sten- 
gel daartegen aan gebonden worden, daar anders het zaad 
niet rijp wordt, maar gaat rotten. 

Sesuvium portulacastrum (Surinaamsche postelein) heeft geel- 
achtig gekleurde bladeren, die eenigszins smal langwerpig 
ovaal gevormd en vleezig zijn. Zij heeft kleine lila gekleur- 
de bloemen, waardoor het aanzien der plant zeer verhoogd 
wordt. Zij geeft zeer veel zaad, dat heel klein en glimmend 
zwart van kleur is. Wat het oogsten der zaden betreft, moet 
men er op bedacht zijn om, zoodra de zaaddoos zich naar 
omlaag buigt, het zaad in te zamelen, daar anders bij het 
openspringen der doos een groot deel er van op de aarde 
valt en verloren gaat. Voor het uitzaaien wordt het kweek- 


— 214 — 


bed eerst goed omgewerkt, de aarde met wat stalmest 
vermengd en nadat de grond goed fijn ge maakt is, gelijk 
geharkt, Het zaad wordt op afstanden van 2 bij 2 voet uit- 
gelegd, in elk plantgat eenige zaadjes. 

De eerste maand moet het kweekbed tegen zwaren regen be- 
schermd worden; wanneer de plantjes een halve voet hoog zijn, 
kan de bedekking weggenomen worder; men moet de planten 
vooral niet te lang bedekt houden, daar zij anders gaan rot- 
ten. Ook de oude stengels, waarvan de bladeren reeds als 
groente zijn gebruikt, kunnen als plantmateriaal dienst doen. 

Daarvoor worden de stengels aan stukken gesneden, plat 
op den grond gelegd, zóó, dat een klein deel boven de aarde 
ligt; pa eenigen tijd ontstaan aan de knoopen jonge bewor- 
telde plantjes, waardoor men weder gemakkelijk een nieuwen 
aanplant verkrijgt. Heeft men humusrijken grond, dan moet 
men geen mest gebruiken, daar anders de planten te forsch 
groeien en spoedig beginnen te biceien. 

Voor groente gebruikt men de biaderen en jonge stengels; 
men moet echter niet den geheelen stengel afsnijden, daar 
deze telkens weder uitloopt, zoodat men lang van één en 
denzelfden aanplant kan blijven oogsten. De plant begint 
vrij spoedig te bloeien; dat is echter geen nadeel: zij gaat 
er niet door achteruit en men heeft het voordeel, dat tegelijk 
groente en zaden geoogst kunnen worder. Daar de plant vrij 
snel groeit, kan men rekenen, dat zes weken na het uitzaaien 
voor het eerst met het snijden kan begonnen worden; zij 
levert een smakelijke groente, die doet denken aan onze 
Hollandsche postelein. 

Bovengenoemde groente-soorten laten zich gemakkelijk 
kweeken, zoodat elke liefhebber, die over een klein stukje 
grond beschikt, geregeld zijn tafel van versche groenten kan 
voorzien. 

Zaden en knollen van de hierboven genoemde soorten kun- 
nen op aanvraag door den administrateur van den cultuur- 
tuin verstrekt worden. 

Hibiscus esculentus, Oker, Gombo is een plant, die hier nog 
weinig bekend is en toch een smakelijke groente geeft. De 
jorge vruchten worden door de Europeanen in bijna alle 


— 215 — 


tropische koloniën, vooral in West-Indië, gegeten. De vruchten 
worden gekookt, of ook wel als salade gegeten; voor dit 
laatste doel moeten ze eerst gebleekt worden. De zaden kunnen 
op 2 bij 2 voet uitgelegd worden op te voren goed bewerkte 
kweekbedden, waarvan de aarde met wat stalmest vermengd 
wordt. De plantjes behoeven niet tegen regen of zonneschijn 
beschermd te worden. 

Onder de vele Spaansche perer-soorten, die wij eenige jaren 
geleden uit Suriname ontvingen, waren een paar soorten, die 
minder van ziekte en plagen te lijden hadden dan andere 
en goed in ons klimaat wilden groeien, nl. Spaansche peper 
var: Mad. Jeannette en Sp. peper Agioemanen. Eerstgenoemde 
heeft kleine, peervormige, helder oranje gekleurde vruchten, 
lekker van smaak, fijn van geur en niet zoo sterk als inland- 
sche tjabe, die van de andere zijn veel kleiner, groen gekleurd, 
met bruine vlekken. Het uitzaaien levert niet veel moetelijk- 
heden op; het beste is, het zaad in een pot of houten bakje 
onder afdak uit te leggen. Hebben de plantjes eenige blaadjes 
gevormd, dan kunnen zij op het kweekbed worden overgebracht. 

De grond van het kweekbed moet goed gepatjoeld en met een 
weinig stalmest vermengd worden; voor een beetje gebluschte 
kalk door den grond is de plant zeer gevoelig. Voor een 
flinken groei en rijken bloei is noodzakelijk, dat de planten 
een zonnige standplaats hebben. 

Solanum Kubiu. Deze vrucht is afkomstig uit Brazilië. 
Toen Dr. CRAMER voor het inzamelen van Hevea-zaden in 
het Amazonegebied was, trof hij daar deze vrucht aan. 

Van deze plant geven de rijpe vruchten een overheerlijke, 
frisch smakende groente. De plant, die tot de terong-soor- 
ten behoort, groeit vrij snel, de bladeren zijn groot, grof be- 
haard, diep ingesneden; de bloemen zitten vlak tegen de 
stengels aan. 

Het zaad moet in houten bakken of potten uitgelegd wor- 
den. Zijn de zaadjes ontkiemd en hebben de plantjes een 
paar blaadjes, dan verplant men ze in potten, elk plantje 
afzonderlijk; eerst als de planten een voet hoog zijn, kunnen 
zij op het kweekbed worden uitgeplant. 

De aarde van het bed moet goed met verganen stalmest 

Teysmannia, 1915. 15 


B 


vermengd worden, daarna worden de planten op afstanden van 
2 bij 3 voet uitgeplant; ’tis niet noodig, dat zij den eersten 
tijd bedekt worden, 

Ongeveer vier of vijf maanden na het uitplanten begint 
de plant te bloeien, na een paar weken zit zij vol met geel 
gekleurde appelvormige vruchten, die bedekt zijn met een 
wol'ig behaard omhulsel). 

De plant leeft en bloeit zeer lang, zoodat geruimen tijd 
vruchten van haar geoogst kunnen worden. Een enkele keer 
heeft zij te lijden van witte wolluis en roode mieren; door 
een bespuiting met tabaks- en zeepwater, of nog beter met 
2 pet. oplossing van Phytophiline, worden deze vijanden spoe- 
dig gedood, 

De rijpe gele vruchten worden, evenals die van de te- 
rong blanda (Cyphomandra betacea), in vieren gesneden 
en met wat suiker gestoofd. 

De smaak is lekker frisch, een weinig zuur, echter niet 
het scherpe zuur, dat de terong blanda heeft; ook heeft 
zij niet die harde pitten, waardoor men laatstgenoemde 
voor het gebruik moet zeven. 

Nog een groot voordeel van Solanum Kubiu is, dat zij zoo- 
wel in de benedenlanden als in hoogere streken wil groeien 
en vruchten dragen, wat met de terong blanda niet 
het geval is. 

Nog ontvingen wij zaden van een boonensoort, die in Su- 
riname onder den naam van Sebi-jarie boontjes bekena staat 
en aldaar veel gegeten wordt. De plant is een variëteit van 
Phaseolus lunatus, waartoe ook de verschillende kratok-soor- 
ten behooren, doch de bladeren en peulen zijn kleiner en de za- 
den bevatten geen blauwzuur. Het uitzaaien is zeer gemakke- 
lijk: de kweekbedden worden gepatjoeld, en de aarde met wat 
stalmest vermengd; daarna iegt men op afstanden van 1 bij 
15 voet in elk plantgat een paar zaadjes, de bedden behoeven 
niet gedekt te worden. Na eenige dagen beginnen de zaden 
te ontkiemen; tegen dat de planten willen gaan klimmen, 
plaatst men er bamboestokken kij, verder onderhoud heeft 
men niet aan den aanplant, daar zij vanzelf tegen de stokken 
opklimt. Ongeveer drie maanden na het uitzasien beginnen 


— 217 — 


de planten te bloeien en daarna kan men spoedig met het oog: 
sten van de peulen beginnen. De boontjes geven een smakelijke 
groente, die veel overeenkomt met witte boonen; ze zijn 
echter een weinig zoeter. 

Ten slotte hebben wij nog in onze groente-collectie: Al- 
lium angolense, een sjalot, die grooter is dan en niet zoo 
sterk van smaak als de algemeen hier aangeplante soort. 
Voorts Coleus Dazo, een kleine aardappel-soort — van het- 
zelfde geslacht als kentang djawa,— Dioscorea alata 
en D. sativa, die beide aan de stengels knollen dragen, en 
Hibiscus sabdariffa die hier reeds lang als „Amerikaansch zuur” 
wordt aangeplant, maar waarvan de vruchten nog weinig 
gegeten worden. 

W. M. van HELTEN. 

Buitenzorg, 8 April 1915. 


RAA ennn nnn nnn 


GESELECTEERD PASOEMAH-ZAAD VAN COFFEA 
ARABICA OP PANTJOER. 


In Februari 1912 werd door mij van bovenstaand zaad een 
proefaanplantje van 1090 boomen op 4600’ hoogte aangelegd 
en in November van dat jaar nog eens een aanplantje van 
1854 boomen daaraangrenzend. De plantwijdte van de koffie 
is 6/8’ en van de gemengde schaduw als volgt; dada p 
serep 1216’; lamtoro 68’, Albizzia moluccana 
SAM 8b. 

Deze 2 proefaanplantjes trokken om onderstaande redenen 
mijne bizondere aandacht. 

le. is de habitus van de Pasoemah veel forscher dan die 
van de Pantjoer van denzelfden leeftijd. 

2e. is de hoofdstam veel dikker dan die van de Pantjoer-koffie. 

3e. hangen de ondertakken tot over den grond. 

4e. loopen bij de vruchttrossen {de groeiwijze doet aan Ro- 
busta denken) de vruchten aan den onderkant der takken 
door, wat bij de Pantjoer niet 't geval is; de dracht is zeer 
zwaar. 

5e. is ’t wortelstelsel meer ontwikkeld. 

6e. is er direct na ’t planten zoo goed als geen stilstand. 

Al deze goede eigenschappen gaven mij aanleiding om in 
December 1913 een aanplant van bovenstaand Pasoemah-zaad 
aan te leggen op 5000’ tot 5300’ van 16 bahoes, ook met een 
plantverband van 68’ en eene gemengde schaduw van 
dadap serep, lamtoro en Frazvinus Eedenii, terwijl de 
daar spontaan voorkomende Albizzia montana voorloopig als 
hulpschaduw blijft, aangezien op deze hoogte alles langzaam 
groeit, dus ook de schaduw. Deze aanplant staat er ook zeer 
mooi voor. Terzelfder tijd maakte ik een proefaanplant op 
2500’ met ’t zelfde plaetverband en als schaduw dadap 
en lamtoro. Ook deze aarplant is bizonder goed en is zijn 


— 219 — 


jaargenoot in groei zelfs veel vooruit, door de lagere ligging. 

Deze goede resultaten deden mij besluiten, om zelfs op plaat- 
sen in de oude tuinen, waar vroeger herhaaldelijk, zonder resui- 
taat, met Pantjoerbibit ingeboet was. Pasoemah in te boeten. 
De oudste zijn nu 16 maanden en geven alle hoop, dat zij ’t 
op die plaatsen best zullen doen. 

Een en ander wordt door mij gepubliceerd in de hoop, 
dat anderen elders ook een proef zullen nemen met ge- 
selecteerd Pasoemah-zaad, aangezien wellicht goed geslaagde 
proefaanplantingen van verdere strekking zouden kunnen 
blijken, dan thans verwacht wordt. 

Op de buurlanden alhier worden thans ook proeven met 
dit zaad genomen. 

N. B. De gemiddelde regenval op Pantjoer is, over 29 jaar 
genomen, 2328 m. M. per jaar. 

M. J. STIBBE, 

Pantjoer, 5 Mei 1915. 


NN ITA 


Elementaire 
GEOLOGIE, 
in het bijzonder van 
Nederlandsch-Indië 
DOOR 
Dr. EB. C. Jur. Morr. 


le Hoofdstuk: 
DE AARDE ALS HEMELLICHAAM. 
a. De Lichtende Ster. 


„Er is niets nieuws onder de zon! — Dit spreekwoord is 
ongetwijfeld ontstaan in den tijd, dat men nog meende, dat 
de aarde een plat vlak was, over welks grenzen men nog even 
vage en phantastische voorsteliingen had als over het verle- 
den en de toekomst dier aarde, De astronomie en de geologie 
stonden nog in de kinderschoenen. Een geweldigen schok 
vooruit kreeg de astronomie van mannen als GALILEr en 
CorPernNicus. Door hen werd aan de aarde haar rang en betee- 
kenis als centrum van het heelal ontnomen, en zijzelve kreeg 
een plaats als planeet, draaiende om de zon, overeenkomstig 
een goed half dozijn andere planeten, die hetzelfde doen. Zelfs 
de zon kon geen bijzonderen rang behouden: zij werd gelijk- 
gesteld met de vast? sterren, die wij in onnoemelijk aantal 
aan den nachtelijken hemel zien schitteren. Ook de zon bleek 
„een van velen” te zijn. De zon een ster, of alle vaste sterren 
zonnen; en de aarde maar op zijn hoogst een tweederangs 
grootheid, eentje van de planeten, die om de zon, onze zon, 
draaien. 

Welk een geweldigen ommekeer in de voorstellings- en ge- 
dachtenwereld van een paar eeuwen geleden moet dat nieuwe 
besef hebben gegeven! Geen wonder, dat de geologie daardoor 


ook in geheel nieuwe banen werd geleid; immers men kon 
nu de aarde met de andere bekende planeten vergelijken, en 
de zon met de andere zonnen; en het resultaat van dat lang- 
durige voorzichtige vergelijken is nu de reeks van voorstellingen, 
die mer „de geschiedenis der aarde” noemt. Daarmede is 
echter de geldigheid van het in den aanhef genoemde spreek- 
woord voor de aarde gla& vervallen. Sterker : de geologie leert 
ons heden, dat, — al mag de sarde in haar geheel, vergeleken 
bij den toestand van een paar duizend jaar geleden, maar 
onbeduidende veranderingen vertoonen, en over nogmaals 
eenige duizenden jaren in groote lijnen er misschien nog net 
zoo uitzien als nu, —als men daarentegen de groote tijdperken 
in 't oog vat, die de aarde in werkelijkheid heeft doorgemaakt, 
op diezelfde aarde zoowat niets onveranderd is gebleven, en 
nog op dit oogenblik tallooze veranderingen stilletjes, lang- 
zaam, bijna onmerkbaar plaats hebben, maar toch zóó, dat 
de geoloog te naanzien van de aarde met beslistheid het spreek- 
woord: „Daar is niets nieuws onder de zon!” doorhaalt, en 
er voor in de plaats zet: „Niets bestendigs hier beneên! Alles 
verandert; het eenige onveranderlijke is deze wet der ver- 
anderlijkheid; de wet van worden en vergaan ! 


Kunnen wij dat „worden en vergaan” waarnemen ? 

Wanneer ik aan iemand, die niets weet van de ontwikke- 
lingsgeschiedenis van insecten, een rups, een vlinder en een ei- 
tje laat zien, zal hij niet vatten, waarom ik die drie zaken bijeen= 
gevoegd heb. Er is voor hem geen verband tusschen. Laat ik 
hem echter vandaag een blad met eitjes zien, en morgen de 
leege eitjes, en heel kleine rupsjes daar vlak naast, die hevig 
aan dat blad knagen, weer wat later de grootere rupsen, daar- 
na hoe ze dik gaan zitten in een stil hoekje, den volgenden 
dag, hoe daar een pop hangt, en roep ik hem dan weer, als 
de pas uitgekropen vlinder op de leege pophuls zit, en een 
oogenblik later zijn vleugels uitslaat om weg te vliegen in 
den zonneschijn; en sluit ik dan de reeks, door hem in den 
tuin te wijzen, hoe precies zoo’n vlinder bezig is, om op bla- 
ren eitjes te leggen, dàn — dan heeft die iemand de ontwikketiugs- 
geschiedenis van den vlinder niet gezien, maar — begrepen ! 


— 222 — 


En des te vollediger, naarmate de reeks van stadia, van tus- 
schenstations, die hem getoond werden, vollediger was. 

Wanneer ik nu al die stadia eens had gefotografeerd, en de 
reeks van foto's, aldus verkregen, naast elkaar op tafel had 
gelegd, dan zou een ander, wien ik deze foto’s aldus toonde, 
in evenveel seconden den ganschen ontwikkelingsgang heb- 
ben begrepen, als de eerste er dagen voor noodig had. 

Nu de derde stap: Wanneer ik in een groote ruimte een 
kweekerij had, met tal- en talrijke rupsen en vlinders, enz. 
en ik zou de reeks foto’s op zekeren dag allemaal tegelijk 
maken, door alle vormen, die maar te vinden waren, te kieken, 
dan zou ik een beetje moeten uitzoeken — (een beetje! nu ik 
’t resultaat eenmaal weet!) — maar, àls de foto's dan in de 
goede volgorde lagen, zouden zij evengoed de wordingsgeschie- 
denis van den vlinder demonstreeren, als in het tweede geval. 

Wanneer ik ru eindelijk mijn leerling ’t laatste pakje foto’s 
ònuitgezocht in handen gaf? — Dan zou hij vermoedelijk lang, 
heel lang schikken en schikken; maar eindelijk, vooral als de 
reeks maar geen hiaten toont, komt hij tot een resultaat: 
hij heeft den weg der inductieve wetenschap bewandeld, en 
zelf gevonden! 

— Zóó en niet anders hebben astronomen en geologen ge- 
handeld ten opzichte van de aarde en hare ontwikkelings- 
geschiedenis, en zóó gaan zij nog steeds voort, — (het gaat hier 
lang niet zoo gemakkelijk mee als met die rupsenk weekerij !) 
— om met kijker en fototoestel ontbrekende schakels in de 
keten, nog onbekende stadia in de ontwikkelingsgeschiedenis 
der hemellichamen, in te voegen. Zoo is het mogelijk geworden, 
niet, de geschiedenis der aarde „waar te nemen”, maar wel 
haar in hoofdlijnen te begrijpen en te beschrijven. 


Er is een tijd geweest, dat onze aarde een gloeiende bol 
was, die zelf licht uitstraalde, en warmte, gelijk nu de zon 
doet, maar dan op wat bescheidener schaal. Homogeen is 
die bol waarschijnlijk nooit geweest: altijd heeft er wel ver- 
schil bestaan tusschen de kern en de meer naar buiten gele- 
gen schalen. Verschil in temperatuur, zoodat de kern heeter 
was; verschil in dichtheid, zoodat de kern dichter was, en 


Seeds 


zwaarder. Maar ook verschil in samenstelling, zoodat sommige 
chemische elementen nagenoeg uitsluitend aau den buitenkant, 
andere bijna uitsluitend in den kern te vinden waren. Zoo 
is er dan een tijd geweest, dat duidelijk te onderscheiden 
waren: een gloeiend-vloeibare kern, en daaromheen een atmo- 
sfeer, veel dikker en heeter dan nu; want al het water van 
de zee, en al het koolzuur van de koolzure-kalk-gesteenten 
waren toenmaals nog in dampvorm, in gasvorm voorhanden. 

Lang, zeer lang heeft die tijd geduurd, want de uitstraling 
der warmte naar de oneindige ijzige wereldruimte, waarin 
het toen, evenals nu, nog kouder moet zijn geweest dan de 
koudste poolnacht, kon door die dikke atmosfeer heen maar 
uiterst langzaam plaats vinden. Maar eindelijk koelde de gloeien- 
de kern toch zoover af, dat de buitenste schaal temperaturen 
van omstreeks 1600° en lager ging vertoonen, en daarbij werd 
het mogelijk, dat op de dun vloeibare oppervlakte verstijving 
intrad, en zich een vlies begon te vormen, evenals een velletje 
. op heete melk, maar dan nog roodgloeiend. Wie echter ’s 
morgens vroeg het ontstaan van zoo’n meikvelletje op zijn 
kopje koffie aandachtig gadeslaat, die ziet, dat dit ontstaan 
alles behalve in rust gebeurt; er schieten stralen en ribbeltjes 
over heen en weer, die even later weer vervagen, en vervan- 
gen worden door nieuwe in andere richtingen ; dit komt, door- 
dat in de afkoelende vloeistof allerlei bewegingen, stroomingen 
plaats hebben. Evenzoo zal het vlies op de gloeiende aarde 
ook wel niet in rustige stilte ontstaan zijn. 

Men denke zich maar eens eenige plakken „aardvlies” van 
een paar K. M. dikte, of zeg maar een paar honderd M. 
slechts, en een oppervlakte van Java of Borneo, die op die 
vurige zee als statige schotsen drijven en tegen elkaar, of 
tegen een nog veel grooter brok vlies aandrijven. Dan zul- 
len de hardere deelen, zoo van de hardheid van basalt, wel 
een respectabel gekraak hebben doen hooren, en de zachtere, 
zoo van de consistentie van gloeiend glas, zullen in reus- 
achtige plooien en proppen bij elkaar zijn geschoven ! 

Maar de afkoeling ging dóór en de vlies- en korstvorming 
ging dóór. En zoo hebben wij langzamerhand een aaneen- 
gesloten korst over die gloeiende kern gekregen; maar een 


BE — 


korst, waarin allerlei oneffenheden voorkwamen. Ook het 
vliesje op de melk is niet glad, niet waar? 

Van die oorspronkelijke aardkorst is nu misschien nog 
een klein beetje, misschien ook —,en dit is zelfs waarschijn- 
lijker! —, niets meer over. Inwendige en uitwendige krachten 
hebben samengewerkt, om haar weer af te breken, terwijl 
vooral van de onderzijde nieuwe korst tegen de oude aan- 
groeide. Maar de bestanddeelen, waaruit die eerste korst 
bestond, zijn wèl nog aan de aardoppervlakte voorhanden, 
maar in allerlei vormen, waarin men den eersten vorm niet 
meer terug vindt; dit zal op verdere bladzijden wel blijken. — 


b. De Donkere Ster. 


Toen de korst eenmaal gesloten was, had hare afkoeling 
in de ailerbuitenste lagen al spoedig 't gevolg, dat de tem- 
peratuur er onder de gloeihitte daalde; en daarmede was de 
aarde van het stadium van een lichtende ster overgegaan 
in dat van een donkere ster. Van hier af aan wordt de 
aarde ons in onze voorstelling al meer gemeenzaam; van 
hier af aan laten wij dan ook gewoonlijk de eigenlijke aard- 
kunde of geologie beginnen. ’t Eerst zullen wij dan de ón- 
wendige krachten moeten bezien, welke wijzigend op de aard- 
korst ingewerkt hebben, en nog heden inwerken. Laat ons daar- 
om te voren nog even in gedachten de aarde doorsnijden, 
zooals men een vrucht doet, en nagaan, wat er op dat snij- 
vlak te zien is. 

Inderdaad iets, wat merkwaardig veel op een vrucht ge- 
lijkt! Want binnen de schil, de aardkorst, vinden wij niet: 
één homogene gloeiend-vloeibare druppel van immense afme- 
ting, doch: een dichtere, hardere, zwaardere kern; en daarom- 
heen een zachtere, meer vloeibare schaal; precies als een har- 
de pit, die in zacht vruchtvleesch ligt. Dat hebben ons de 
nauwkeurige systematische waarnemingen der aardbevingen 
en -trillingen geleerd. Als wij nu nog weten, dat de aardstraal 
ongeveer 6700 K.M. is, en de aardkorst maar hoogstens 100 
K.M. dan is dat betrekkelijk maar een heel dun schilletje. 
De volgende laag is zacht en plastisch, en dus „betrekkelijk’’ 
dun vloeibaar. Eindelijk komt de kern, een bol van de hard- 


— 225 — 
heid en starheid van staal, en werkelijk ook hoofdzakelijk 
uit nikkelstaal bestaande. Als er dus op de aardoppervlakte 
in ons oog reusachtige vulkanen gloeiende lavastroomen uit- 
braken, dan zijn dat voor die aarde verschijnselen van even 
veel of even weinig belang als voor ons een puistje op onze 
huid; de eigenlijke stalen kern der aarde blijft er onbewo- 
gen en onveranderd bij. Alle in ons oog ernstige, en voor ons 
ook waarlijk hoogst belangrijke catastrophen aan de aard- 
oppervlakte spelen zich in oorzaak en gevolg af in een laag 
van nog geen twintigste van den aardstraal. Het is dus vrij 
oppervlakkig gedoe — en toch — van welk een diep ingrijpende 
beteekenis voor ons allen ! 


Men zou kunnen meenen, dat, toen de vloeibare aarde een- 
maal overal met een vast laag bedekt, en de aardkorst dus 
gesloten was, zij ook verder gebieven zou zijn, wat zij op 
dat oogenblik was. Niets is echter minder waar dan dat. Se- 
dert genoemd tijdstip is de aardkorst, al was zij ook honderd 
maal van steen, onophoudelijk verbogen en geplooid en gebarsten. 
En uit die barsten kwam dan de gloeiend-vloeibare brij uit 
de diepte onder de korst, het magma, zooals men dat noemt, 
te voorschijn en vloeide over de oudere korst heen, er op 
stollende en nieuwe gesteentelagen vormende. Ontelbare ma- 
len is dit geschied, en zoo is er van de oorspronkelijke korst 
heden bedenkelijk weinig meer overgebleven, althans aan 
de oppervlakte; beneden wellicht meer, maar daar kunnen 
we moeilijk gaan kijken. 

Natuurlijk rijst nu de vraag: Waaròm is die vaste aard- 
korst voortdurend in beweging gebleven? en dan de tweede: 
Waaròm komt het vloeibare magma met zulk een krachtigen 
drang uit de diepten der aarde naar de oppervlakte? 

Langen tijd heeft men zich beholpen, of laten wij beter 
zeggen: getracht zich te behelpen met de volgende verkla- 
ring. Afkoelende licnamen krimpen; en daar de kern heeter 
was dan de korst, en dus meer afkoelen kon, bovendien vloei- 
stoffen bij eenzelfde afkoeling sterker inkrimpen dan vaste 
lichamen, moest gaandeweg de korst wel te wijd worden voor 
zijn inhoud, en bijgevolg beginnen te verschrompelen, zooals 


Ten 


bijv. een indrogende appel of mangga ook doet. Evenals de 
gladde huid van die vruchten hierbij rimpelig wordt, zoo is 
ook de aarde rimpelig geworden, en de rimpels, wel dat zijn 
de bergruggen. 

Een heel aardige verklaring zoo op ’t eerste gezicht, maar 
— zoodralaat men nu niet zijn gedachten gaan over de twee- 
de zooeven gestelde vraag, of men geraakt in moeilijkheden. 
Want — als ’t velletje te wijd wordt, en men prikt er een 
gat in, dan moet er een zuiging naar binnen toe waar te 
pemen zijn. Bij de aarde nemen we echter precies ’t omge- 
keerde waar: er is groote spanning van binnen naar buiten! 
Dat klopt dus niet, Dan maar een andere verklaring zoeken. 
Gelukkig is die, nog geen twee jaar geleden, gevonden. 

De meeste stoffen nemen bij hun smeltpunt in vloeibaren 
toestand een grooter volumen in dan in vasten toestand. Wa- 
ter en ijs maken een uitzondering, tengevolge waarvan bij 
strenge vorst menige karaf en lampetkan stukspringt. Ge- 
smolten gesteente neemt ook een grooter volumen in dan 
vast; maar — en nu komt het resultaat van bewonderenswaar- 
dige proeven! — als men gesteente (men denke bijv. aan 
zwarte kalisteenen van andesiet of basalt) in een omgeving, 
waar een druk van een honderd atmosferen heerscht, tot smel- 
ting brengt, dan blijkt, dat de uitzetting bij ’t smelten niet 
meer zoo groot is als wanneer men de smelting gewoon aan 
de lucht, dus bij één atmosfeer, laat plaats hebben. Dit is zeer 
verklaarbaar en begrijpelijk, omdat vaste lichamen minder 
samendrukbaar zijn dan vloeibare, gelijk vloeibare weer 
op hun beurt veel minder dan gasvormige. Verhoogt men 
nu den druk tot zoowat 300 atmosfeeren, en gaat men daarbij 
het volumen na van een zekere hoeveelheid gesteente in 
vasten en in vloeibaren toestand, dan blijkt het vaste ge- 


steente te zijn ineen gedrukt, maar het vloeibare zóóveel 


meer, dat het een kleiner volumen inneemt dan het corres- 
pondeerende vaste. We hebben dus het geval water — ijs 
gekregen; het verschijnsel van uitzetting bij smelting, in- 
krimping bij stolling, is omgeslagen ! Wat beteekent dit nu 
voor onze aarde? Wel, dat, wanneer op een diepte, waar 
drukkingen heerschen van meer dan 300 atmosfeeren, (dus 


EDE 


op een diepte van af een 3 K.M.) vloeibaar magma zóóver 
afkoelt, dat het vast wil worden en gaat stollen, het een 
grootere ruimte noodig heeft, en bijgevolg een reusachtigen 
druk gaat ontwikkelen, gemakkelijk in staat om door scheu- 
ren in de verplooide aardkorst met geweld het dunner vloei- 
bare magma als lava uit te persen ! 
De lezer voelt, dat wij hiermede een eind verder zijn dan 
met de oude verschrompelingstheorie. Maar wij hebben nog 
meer pijlen op onzen boog: er zijn nog andere krachten, die 
van binnen uit werken ! 

(Wordt vervolgd. 


BINNE EEE AA EAN, 


BOEKBESPREKING. 


Probleme der Weltwirtschaft. Schriften 
des Königliehen Instituts für Seeverkehr 
und Weltwirrschaft an der Universität 
Kiel, Kaiser Wilhelm Stiftung. 

Die Niederländisch-Indischen Kultur- 
banken, Von Emir HELFFERICH. Ham- 
burg. 

Jena. Verlag von Gustav Fischer. 1914. 


„Die Niederländisch-Indischen Kulturbanken” is de titel van 
het door Emi HerrrericH geschreven boek, dat mij door de 
redactie van Teysmannia ter bespreking werd toegezonden. 
Het is het 21ste werk van de door Prof, Dr. BERNHARD HARMS 
uitgegeven serie „Probleme der Weltwirtschaft”. 

Met belangstelling heb ik deze van zeer omvangrijk en gron- 
dig onderzoek getuigende studie gelezen. Aangezien het onder- 
werp wel eenigszins valt buiten het gewone kader van dit 
maandblad, komt het mij voor, dat hier volstaan moet worden 
met het geven van een kort overzicht van den inhoud van 
het boek. 

De taak, die de schrijver zich in de eerste plaats gesteld 
heeft, is het leveren eener bijdrage van de geschiedenis, de 
organisatie, het bedrijf en de resultaten der Nederlandsch-Indi- 
sche Cultuurbanken, om vervolgens het karakteristieke van 
het wezen en de techniek dier cultuurbanken aan eene beschou- 
wing te onderwerpen en ten slotte dit type van credietinstellin- 
gen in ’t algemeen als voorbeeld te stellen voor Europeesche land- 
bouw-ondernemingen in de tropen. Het voor deze studie benoo- 
digde materiaal is — blijkens de opgave der „benutzte Litera- 
tur’ — verzameld uit de Jaarverslagen onzer groote cultuurban- 
ken en uit geschriften van „hervorragende” mannen op ’t gebied 
van koloniale politiek, landbouw, handel en bankwezen in 
Nederlandsch-Indië. 


— 229 — 


In het eerste hoofdstuk „Vorgeschichte des Groszplantagen- 
betriebs in Niederländisch-Indien” wordt een zeer interessant 
stuk onzer koloniale geschiedenis behandeld, eindigende met 
het voor de Europeesche landbouwindustrie op Java zoo 
belangrijke jaar 1870, het jaar van de Agrarische wet en de 
Suikerwet. De Agrarische wet bracht immers het erfpachts- 
recht en opende voor de Europeesche landbouwondernemers 
tevens de mogelijkheid om grond, waarop Inlandsch bezitsrecht 
of z. g. Agrarisch eigendomsrecht wordt uitgeoefend, van de 
bevolking te huren. De Suikerwet (Ind. Stbl. 1870 no. 117) 
bepaalde niet alleen, dat aan de Gouvernementssuikercultuur 
geen uitbreiding meer zou worden gegeven en dat de bemoeienis 
van den Staat met die cultuur zich slechts zou bepalen tot 
den aanplant van dat gewas, maar ook, dat, om tot geleidelijke 
inkrimping te geraken, van het jaar 1879 af de aanplantingen 
jaarlijks met !/,; zouden worden verminderd, zoodat in 1891 
de directe bemoeienis van het Gouvernement met de suiker- 
cultuur geheel zou zijn opgehouden. 

Deze beide wetten van Minister de Waal hebben den 
grondslag gelegd voor de ontwikkeling der Europeesche land- 
bouwnijverheid op Java. 

De geschiedenis en de taak der cultuurbanken worden in 
het volgende hoofdstuk beschreven. 

Toen de in 1824 opgerichte Nederlandsche Handel-Maat- 
schappij, die zich langen tijd in hoofdzaak bezig hield met 
den afscheep van de ter verzending naar Nederland aan- 
gewezen Gouvernementsproducten, in de tweede helft der 
vijftiger jaren ook handelsbetrekkingen ging aanknoopen 
met landbouwondernemingen, en in eenigszins belangrijke 
mate kapitaal verstrekte aan de Europeesche landbouwnijver- 
heid, begon feitelijk de werkzaamheid der eerste cultuurbank, 
Noch de aan het einde van het jaar 1827 opgerichte Javasche 
Bank, die door het haar door de Regeering verleende octrooi 
erg gebonden was, noch de Nederlandsche Handel-Maatschappij 
waren echter bij machte om in de steeds aangroeiende finan- 
tieele behoeften te voorzien. 

Zelfs toen de Nederlandsch-Indische Escompto-Maatschapij, 
die met een betrekkelijk klein kapitaal in 1857 werd opgericht, 


— 230 — 


er bij kwam, verbeterde de toestand niet merkbaar. Men 
kwam in Holland eerst tot de erkenning van het feit, dat 
de ontwikkeling van het ecredietwezen in Indië geen gelij- 
ken tred had gehouden met de verbazende toename van de 
productie en van de waarde der exportproducten van 
Java, toen de handel van Batavia in 1862 bĳ den Gou- 
verneur-Generaal zijn nood geklaagd had over het overal 
heerschende gebrek aan handelskapitaal. De Nederlandsche 
financiers sloegen toen de handen ineen, met het gevolg, 
dat in 1868 kort na elkaar achtereenvolgens werden opge- 
richt: de Rotterdamsche Bank, de Nederlandsch-Indische 
Handelsbank en de Internationale Crediet en Handelsvereeni- 
ging „Rotterdam”. Tevens vestigde in dat zelfde jaar de Char- 
tered Bank of India, Australia and China een filiaal te Ba- 
tavia. Daarna werd in 1878 opgericht de Handelsvereeniging 
„Amsterdam” en in 1881 de Koloniale Bank, terwijl in 1880 
de Hongkong and Shanghai Banking Corporation een kan- 
toor te Batavia opende. 

Van al deze credietinstellingen hielden slechts de beide 
Engelsche zich uitsluitend bezig met het eigenlijke bankbe- 
drijf, terwijl de cverige naast gewone bankzaken ook handels- 
relaties aanknoopten met landbouwondernemingen. 

De schrijver bespreekt vervolgens de organisatie, het ver- 
schillend karakter en de verhouding van bovengenoemde 
Hollandsche geldinstituten tot de cultuurondernemingen van 
hun oprichting af tot het crisisjaar 1884. 

Van de tengevolge der sterke daling van de suikerprijzen 
onstane crisis hebben de Ned. Ind. Handelsbank en de Ko- 
loniale Bank het meest te lijden gehad. Maar dank zij den 
krachtigen steun der Hollandsche financiers kwam men den 
storm te boven. 

Om de Ned. Ind. Handelsbank te ontlasten werd door sluiting 
eener obligatieleening een nieuw instituut, de Nederlandsch- 
Indische Landbouw-Maatschappij, in het leven geroepen. Ook 
de Koloniale Bank en de Internationale Crediet- en Handelsver- 
eeniging „Rotterdam” sloten groote obligatieleeningen. De firma 
Dorrepaal & Co. werd in 1884 eerst omgezet in de Dorrepaal- 
sche Bank der Vorstenlanden, waaruit zich in 1888 weer de 


— 281 — 


Cultuur-Maatschappij der Vorstenlanden ontwikkelde. In éen 
woord, de crisis had een reorganisatie der cultuurbanken ten- 
gevolge. 

Een zeer moeilijke periode had de suikercultuur kort daarop 
weer door te maken: de serehziekte bracht aan de rietaan- 
plantingen enorme schade toe. Deze ramp gaf den stoot tot 
de oprichting van proefstations, die in de eerste plaats tot 
taak hadden, de serehziekte te bestudeeren en middelen te 
beramen om haar te stuiten. 

De crisis zoowel als het uitbreken der serehziekte maak- 
ten dat verscheidene suikerondernemingen overgingen in han- 
den der cultuurbanken, die zich nu ook gingen bemoeien met 
het bedrijf dier ondernemingen. De positie van de geldinsti- 
tuten ten opzichte der landbouwondernemingen werd, mede 
door de instelling van het Oogstverband (K. B. van 24 Janu- 
ari 1886), hoe langer hoe krachtiger. De wijze waarop de cul- 
tuurbanken, die sinds 1884 zich in hoofdzaak met de suiker- 
cultuur zijn gaan bezighouden, zich verder ontwikkelden, hun 
bedrijfspolitiek, en de gunstige invloed, dien zij uitoefenden op 
de voortdurende intensiveering der Java=suikerindustrie, wor- 
den in dit tweede hoofdstuk duidelijk in ’t licht gesteld. 

In het derde hoofdstuk behandelt de schrijver afzonderlijk: 
de Ned. Ind. Handelsbank en de Ned. Ind. Landbouw-Maat- 
schappij, de Nederlandsche Handel-Maatschappij, de Handels- 
vereeniging „Amsterdam”, de Cultuur-Maatschappij der Vor- 
stenlanden en de Koloniale Bank. 

Het laatste hoofdstuk bevat in beschouwingen over: „Wesen 
und Technik der Kulturbanken” en „Die Kulturbank als 
Vorbild für überseeische Unternehmungsbanken”. 

Tenslotte volgt achterin het boek nog als bijlage een model 
van een consignatie-contract. 

Uit dit werk van Eur, HeLrFFERICH valt voor menigeen 
veel te leeren. Moge bovenstaand kort overzicht van den 
rijken inhoud voor velen een aanleiding zijn om het te be- 


studeeren. 
GUTTELING. 


Teysmaunia, 1915, 16 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


DE THEEZAADVLIEG. 


Aanleiding tot het onderzoek was een zending vliegen, afkomstig 
uit het Tiibadaksche (W. Java). Aanmerkelijke schade, aan zaad 
op de kweekbedden toegebracht, werd aan aldaar talrijke vliegen 
toegeschreven. 

De schrijver maakte dus van eene zich voordoende gelegenhe d 
gebruik om de vlieg nader te bestudeeren. 

De vlieg is eene Trypetine of zeer nauw daaraan verwant. Haar 
naam is waarschijnlijk Adrama determinata WALK ') (door Bezzi 
het allerlaatst bij de Trypetinen ingedeeld.) De vliegen kwamen 
op de onderneming in het Tjibebersche, waar hunne levenswijze 
nagegaan werd, voor op zaad, dat voor de verpakking en verzen- 
ding gedroogd werd. Om na te gaan, of de vlieg inderdaad iets 
met schade aan theezaad uitstaande heeft, werd een aantal tezamen 
gebracht met gekiemd en opengebarsten theezaad, met nog onge- 
kiemd, gesloten theezaad en met nog onrijpe groene theevruchten. 
Na een week bleken de opengebarsten zaden vele vliegenlarven te 
bevatten, de andere nog ongekiemde zaden en theevruchten niets. 
Daarna werden enkele paartjes afzonderlijk met gekiemde en open- 
gebarsten zaden saamgebracht. 

De paring der vliegen en het eieren-leggen werden thans waar 
genomen. Paring en eieren-leggen wisselen elkaar steeds, hoewel 
niet regelmatig, af. Het eigenaardige gedrag van het wijfje wijst 
op een bijzonderen bouw der genitaliën. Het witte torpedovormige 
ei is ongeveer 154 m. M. lang en een halven m. M. breed. Het ei 
wordt in de door het openspringen van den bolster blootgekomen 
zaadlob gelegd. De gekweekte nakomelingschap van twee wijfjes 
bedroeg resp. 40 en 48 individuen. Het ei komt na 2% dag uit. 
De larve is ín den regel na 9 tot 12 dagen volwassen. Zij is dan 
ongeveer 7 à 85 m.M. lang; zij bezit het vermogen van te kunnen 
springen. De zaden worden in alle richtingen door de gangen der 
vlieg doorboord, rotten en leveren meestal geen kiemplant. De 
larven verlaten, voorzoover tot heden waargenomen is, de aangetaste 


T 


1). Thans is van Prof. 5. C. H. pre MEiJERrE bericht ontvangen, dat de 
vlieg inderdaad Adrama determinata WALK, is. 


zaden en kruipen in de aarde, waar ze in een bruingeel tonnetje 
veranderen. Dit is ongeveer 7 m. M. lang en 2 m. M. breed. De 
vliegen verschenen na 12 à 15 dagen uit het puparium. De geheele 
cyclus duurde ongeveer 26 à 27 dagen. De imago’s leefden tot 26 dagen. 

De vlieg is ongeveer 11 m.M. lang en slank van gedaante. De 
kleuren zijn zwart met geel en bruin; de vleugels vertoonen donke- 
re banden. Mannetje en wijfje zijn gemakkelijk aan den vorm van 
het abdomen te onderscheiden; dit is bij het mannetje eenigszins 
knodsvormig, bij het wijfje loopt het in een hoornachtige spitse ke- 
gel uit, welke de legboor bevat. In nog ongekiemde zaden zijn nog 
geen larven aangetroffen. De vliegen zijn blijkbaar niet in staat om 
ongekiemde, dus nog niet opengebarsten zaden aan te tasten. Het 
scheen onwaarschijnlijk, dat de vliegen tot het bereiken der zaden 
in de aarde zouden kruipen. Proeven toonden ook aan, dat zelfs een 
zeer dun laagje aarde de aantasting der zaden door de vliegen ver- 
hindert. Op grond daarvan wordt aangeraden, bij het planten toe te 
zien, dat de zaden met een weinig aarde worden bedekt. De werk- 
wijze, waarbij de zaden bloot liggen, moet afgekeurd worden. De vlieg 
is nog slechts op een tweetal ondernemingen aangetroffen. Mogelijk 
is, dat zij zich pas voor kort aan theezaad heeft aangepast; het is 
evenwel evengoed mogelijk, dat in vele gevallen, waar het zaad 
slecht slaagde en waar men schimmel of rotting voor de oorzaak 
daarvan hield, inderdaad de larven van deze vlieg de schuldigen wa- 
ren. Het is nog niet bekend, of ook de zaadlobben van jonge plant- 
jes aangetast worden. Veel gevaar schijnt hiervoor niet aanwezig 
te zijn, daar, wanneer de plantjes reeds wortels en kleine blaadjes 
bezitten, de zaadlobben wel gemist kunnen worden. Eenige voorzich- 
tigheid bij ontvangst van zaad van andere ondernemingen is, indien 
dit reeds gekiemd is, wel aan te bevelen. Aangeraden wordt, in een 
dergelijk geval zulke zaden in kooien van fijnmazig ijzergaas uit te 
planten en de vliegen bij verschijning te vernietigen. 

Meded. v.h. Laborat. voor Plantenziekten No. 12 en van het 
Proefstation voor Thee No. XXXV. S. LEEFMANS, De Theezaad- 
vlieg. 15 pp. 2 platen. AUTOREFERAAT. 


BEMESTINGSPROEVEN IN THEETUINEN, IL BEMESTINGS- 
PROEVEN GENOMEN TE MALABAR. 


Deze mededeeling bevat het vervolg van de vro ger verschenene. 
Enkele opmerkingen worden eerst weerlegd, en wel wordt in de eerste 
plaats ter sprake gebracht het toevoegen van meststoffen in den 


A 


drogen tijd. Men heeft hiertegen wel eens bezwaren geopperd, 
wijzende op hetgeen er bij de suiker gebeurt. Bij de thee zou het 
echter zeer onvoorzichtig zijn, de meststoffen in den regentijd toe te 
passen, want men heeft hier niet te doen met een eenjarig gewas 
en het nut van de meststoffen moet hier van langer duur zijn dan 
bij planten als het suikerriet, waarbij men op een bepaald oogenblik 
een maximum effect wenscht. Bij de thee wenscht men een voort- 
durende werking, zich uitstrekkende over een lange groeiperiode. 
Ook wordt daarom de voorkeur gegeven aan minder gemakkelijk 
oplosbare mestmengsels of stoffen, die zich dan langzaam in den 
grond omzetten en geabsorbeerd worden. Bij zware regens zou 
men, als men de meststoffen in den regentijd toepaste, groote ver- 
liezen hebben door afspoeling. 

Een andere opmerking werd gemaakt over het alleen toepassen 
van meststoffen in slechte tuinen, terwijl het toch voor de praktijk 
van veel belang is, te weten, of men de opbrengst van goede tuinen 
niet kan verhoogen door het toevoegen van meststoffen. Deze op- 
merking werd ten volle erkend en in beide richtingen zulien de 
proeven voortaan genomen worden. 

Ook werd ons opgemerkt, dat de proefvelden te groot waren en 
dus niet regelmatig genoeg. Beter zou zijn, de proeven op enkele 
planten te nemen. Proeven op kleine schaal bij theeplanten staan 
echter te zeer onder den invloed van individueele verschillen. Deze 
laatste worden zooveel mogelijk opgeheven door de proeven op 
groote oppervlakten te nemen. Men heeft een groot aantal velden 
en de conclusies worden getrokken uit het gemiddelde der gegevens. 
Wat betreft de manier van berekenen der resultaten, mag men niet 
uit het oog verliezen, dat er slechts verhoudingscijfers worden aan- 
gegeven, waaruit men niet dadelijk mag concludeeren, dat dezelfde 
resultaten in het algemeen worden bereikt. De opgegeven cijfers 
evenals de beredeneering hebben slechts een vergelijkende be- 
teekenis. 

Na deze inleiding volgen nieuwe resultaten van het eerste proef 
veld op Tjiapoes. De conclusies, die er te trekken vallen, zijn in 
het kort de volgende: men moet meer dan een jaar wachten alvorens 
te concludeeren; voorioopig hebben de met boengkil bemeste proef- 
velden de beste resultaten gegeven; zij toonen nl. een vermeerdering 
van productie. Ook zal men moeten letten op de nawerking der 
meststoffen. De verkregen cijfers werden ditmaal omgerekend vol- 
gens de vroeger gebruikte methode en volgens de door den heer 
BOSSCHA op Malabar gevolgde manier. De eerste gaf dan te 


5 di 


gunstige resultaten, terwijl de andere te ongunstige gaf, zelfs een 
vermindering in plaats van een vermeerdering. Het beste zal zijn, 
dat ieder planter zelf een manier van berekenen uitzoekt, die voor 
hem de beste is en waarbij geen enkele factor, die in de praktijk 
kan voorkomen, verwaarloosd wordt. Naar aanleiding van de op 
Tjiapoes verkregen resultaten werden daar proeven op groote schaal 
aangezet. Op andere ondernemingen werden proeven begonnen met 
mestmengsels van verschillende afkomst, o.a. ook met de van Ceylon 
afkomstige mestmengsels. Een enkele proef was mislukt door 
ziekte der theeplanten. Op de onderneming Panjairan werden proe 
ven genomen met groote complexen, waarvan enkele reeds beplant 
zijn met Albizzia. Hier zal men dus kunnen nagaan de gelijktijdige 
werking van kunstmeststoffen en van de groene bemester. 

De heer BOSSCHA gaat in de eerste plaats na, wat men wenscht 
te weten, als men bemestingsproeven neemt en rangschikt de vragen 
onder drie punten, nl. hoeveel de oogstvermeerdering bedraagt, of 
de bemesting invloed heeft gehad op de kwaliteit en ten slotte, of 
ze een financieel voordeel oplevert. Op de beide eerste vragen zijn 
de antwoorden moeilijk nauwkeurig te geven, want tal van factoren 
zijn van invloed op de uitkomsten. Daarom is het zoo noodig, 
proef- en contrôlevelden naast elkaar aan te leggen. De proeven 
moeten direct na den snoei beginnen en de tuinen moeten op gelijke 
wijze gesnoeid worden. 

Voor de berekening brengt de heer BOSSCHA de opbrengst van 
het contrôleveld op 100 en berekent de opbrengsten der andere 
velden ten opzichte daarvan. Ook op Malabar werden de beste 
resultaten met boengkil verkregen. 

Enkele proeven zijn nog te kort in gang om reeds tot definitieve 
resultaten te leiden. Het blad van de proeftuinen werd afzonderlijk 
tot thee verwerkt en monsters aan den theeëxpert gezonden. De 
verschillen in de kwaliteit waren niet groot, ofschoon er een ver- 
mindering te constateeren viel. Neemt men ook dezen factor in 
de berekening der financieele resultaten op, dan merkt men op, dat 
het voordeel van de met boengkil verkregen oogstvermeerdering 
grooter is dan het nadeel van de kwaliteitsvermindering. Met het 
oog op de nawerking der meststoffen mag men eerst na twee jaar 
definitieve conclusies trekken. 

Meded. v. h. Proefstation voor Thee No XXX. d. 


— 236 — 


BEKNOPT OVERZICHT OVER DE ONDERZOEKINGEN VAN 
Dr. P. VAN ROMBURGH, C. E. J. LOHMANN EN 
Dr. A. W. NANNINGA (1892 — 1906). 


Dewijl een volledige verzameling van de mededeelingen over de 
hierboven genoemde onderzoekingen, welke in verschillende publi- 
caties verschenen zijn, slechts moeilijk te verkrijgen is en er bij la- 
tere mededeelingen herhaaldelijk naar verwezen moet worden, 
scheen het wenschelijk, een beknopt overzicht er van opnieuw uit 
te geven. Er is nergens kritiek uitgeoefend, ook niet daar, waar 
men de vroegere meeningen heeft moeten opgeven, doordat nieuwe 
proeven deze zijn komen bestrijden. 

In het eerste hoofdstuk worden de onderzoekingen over de vluch- 
tige producten uit versch gefermenteerde thee meegedeeld. De op- 
brengst aan deze stoffen is uiterst gering (uit 15 Kgr. 1 c.M3). 
Aangetoond werden methylalcohol, aceton en methylsalicylaat. Ver- 
der wordt er op gewezen, dat de naam theol, dien DAVID CROLE 
aan de theeolie gaf, afkeuring verdient, daar theeolie geen homogeen 
product is. 

Het gehalte aan coffeïne werd onderzocht met het oog op een 
eventueele verwerking van afval van thee op coffeïne. De resulta- 
ten liepen in het begin eenigszins uiteen, door een gebrek der 
methode, die dan ook verbeterd werd. Men extraheert de thee 
door middel van chloroform, dampt dezen af‚ neemt met wa- 
ter op, voegt een weinig azijnzuurlood toe en schudt uit met chlo- 
roform; na verdamping van dezen laatsten houdt men bijna zuiver 
wit coffeïne over, dat men weegt. In enkele deelen der theeplant 
werd het coffeïne-gehalte bepaald, zooals b.v. in theebloemen, 
waar in de bloemblaadjes 0,8 pct. en in de groene kelkblaadjes 
1,5 pet. gevonden werd. In rijpe zaden werd geen coffeïne gevonden 
en in de bladeren van een Assamtheeplant, al naar gelang van 
den leeftijd, 3,4 pct. voor het eerste en tweede blad tot 1,5 pct. 
voor het vijfde en zesde. Ook werd een methode uitgewerkt tot 
fabriekmatige bereiding van coffeïne uit theeafval. 

Het looizuur werd bepaald door middel van de huidpoederme- 
thode, welke echter niet nauwkeurig bleek. Men vond een grooter 
looizuurgehalte in Assamthee dan in Javathee en evenzoo grooter 
in Pecco dan in gewone thee. Hetzelfde werd gevonden voor het 
in water oplosbare gedeelte van de thee. 

Het looizuur werd nader afgescheiden en bestudeerd; evenzoo 
werd de in thee gevonden quercitrine bestudeerd. Nader werden 


A 


de bruine ontledingsprodukten der iooistof onderzocht en een glu- 
cosied in de thee aangetoond. Eindelijk werden gevonden pectinezure 
kali, oxaalzure kali en phosphorzure kali; daarnaast nog koolhy- 
draten, pentosanen en cellulose. Voor nadere bijzonderheden moet 
naar de oorspronkelijke verhandelingen verwezen worden of naar 
de hier geresumeerde mededeeling. 

Het aschgehalte van thee bedraagt ongeveer 5—9 pct.; deze asch 
is grijsgeel van kleur en sterk hygroscopisch. De resultaten werden 
vergeleken met die van andere onderzoekers en er werd gevonden, 
dat het aschgehalte van Java-thee (afkomstig van Thea chinensis) 
grooter is dan dat van Assam-thee. Dr. KELLNER wees er op, dat 
het aschgehalte gedurende de geheele vegetatieperiode van het 
theeblad slechts met 0,4 pct. aan eigenlijke asch toeneemt. Opvallend 
was het groote gehalte aan mangaan van theeën uit de Preanger 
en Buitenzorg. Groote schommelingen vertoonen het kiezelzuur- en 
het ijzergehalte. Het aschgehalte van thee van den eersten pluk 
is grooter dan dat van thee van lateren pluk. Voor tabellen enz. 
moet naar het origineel verwezen worden. 

Er werd blad onderzocht van struiken van twee zeer verschillende 
bodems, de eene slecht en de andere goed. Stikstof en phosphor- 
zuurgehalte liepen bij de beide gronden sterk uiteen; in het blad 
was dit echter niet het geval. 

Het stikstofgehalte van Java-thee was gemiddeld 4,22 pct. en van 
Assam-thee 4,37 pct. Voor beide is het stikstofgehalte van thee 
van den eersten pluk grooter dan dat van den derden. 

Bij de extractie van thee met verschillende oplosmiddelen werd 
waargenomen, dat de extractie beter verloopt ais de thee eerst 
eenigszins bevochtigd is. Chloroform extraheert dan alle coffeïne, 
aether het looizuur en alcohol het glucosied. 

Uit een uitgebreid onderzoek naar den invloed van de samen- 
stelling van den bodem op de kwaliteit van de thee kan men de 
volgende conclusies aanhalen: de chemische samenstelling van den 
bodem oefent een merkbaren invloed uit op de samenstelling van 
het blad, welke het duidelijkst is bij het mangaangehalte. Bij het 
onderzoek van het blad moet op verschillende factoren gelet wor- 
den De chemische analyse geeft niet een goed denkbeeld van de 
voor de plant aanwezige nuttige voedingsstoffen. De chemische 
analyse van bladmonsters kan in het algemeen een denkbeeld ge- 
ven van de in den bodem ontbrekende bestanddeelen. Deze methode 
is beter dan die van grondonderzoek. Door het onderzoek van blad- 
monsters van enkele ondernemingen met verschillende kwaliteiten 


— 2358 — 


van thee kwam men tot de volgende conclusie: Jong-vulkanische 
Gede-gronden, die een thee produceeren van aangenamen geur, 
vollen schenk en minder scherpen smaak dan andere Zuidelijk daar- 
van gelegen oudere gronden, leveren een blad, dat minder rijk is 
aan stikstof, coffeïne en mangaan, en rijker aan phosphorzuur, kalk, 
magnesia en asch. Voor de uitgebreide tabellen en verdere bijzon- 
derheden moet naar het origineel verwezen worden. 

In een kort hoofdstuk over de matière noire wordt gewezen op 
de mogelijkheid om de vruchtbaarheid van op middelmatige hoogte 
gelegen theegronden te bepalen door een bepaling van de organi- 
sche stof en de totaal stikstof. 

Een uitgebreid onderzoek naar de samenstelling van gronden, 
waarop op Java thee gecultiveerd wordt, werd verricht, maar wegens 
het groote aantal cijfers moet naar het origineel verwezen worden. 
Hetzelfde is het geval voor de vroeger genomen bemestingsproeven, 
waaruit eehter reeds bleek de gunstige werking van stikstofhoudende 
meststoffen. In een later verslag wordt gewezen op het nut van 
groene bemesters in theetuinen. 

De bereiding van groene thee geschiedt slechts weinig op Java. 
Het blad komt direct in warme pannen om gebraden te worden; het 
wordt voortdurend omgeroerd en opgeworpen. Het blad wordt slap 
en kleverig en verliest water. Nu wordt de massa gerold en daarna 
vijf uur in de zon gedroogd. Het product vormt 20 pet. van het 
versche blad. De z.g. Joosjesthee wordt gebraden, dan gerold, dan 
weer gebraden, tot ballen gerold en dan de blaadjes afzonderlijk ge- 
rold. Het Chineesche proces komt met het boven genoemde over- 
een, maar de Japanners stoomen eerst. 

Bij de gewone theebereiding verliest het blad 20-30 pct. water 
bij het verflensen. Bij het rollen worden de cellen gekneusd en de 
Sappen vermengd. Er ontstaat dan een reactie, waarbij de zuurstof 
van de lucht meewerkt, wat verder doorgaat gedurende het fermen- 
teeren. De kleur en de geur treden bij het begin der fermentatie op. 
Verschillende proeven toonen een oxydatie aan gedurende het fermen- 
teeren. Hierna wordt gedroogd, waarbij de kleur zwart wordt. Voor 
verdere proeven over fabricatie wordt naar het origineel verwezen. 
Bij de proeven over fermentatie bleek, dat de meest gewenschte 
temperatuur is 25e C. Men moet het blad dun uitspreiden om te be- 
letten, dat de temperatuur te hoog stijgt. Daalt deze weer, dan is 
de fermentatie ongeveer afgeloopen. Het ferment werd afgescheiden 
en onderzocht. 

Ten slotte volgen nog enkele kleine hoofdstukken over fabrica- 


— 239 — 


tiecontrôle, over den proeftuin Pasir Sarongge, waar bemestings- 
proeven genomen werden, over het onderzoek van theemonsters 
en over Thea lanceolata. 

Mededeelingen van het Proefstation voor Thee No. XXXI. d. 


OVER THEEZAADOLIE. 


De zaden van de Camellia- en Thea-soorten bevatten een aan- 
zienlijke hoeveelheid olie. De olie uit de zaden van Camellia oleifera 
wordt in China reeds sinds langen tijd gebruikt. Bij het hier ge- 
resumeerde onderzoek werd meer speciaal de olie van de zaden 
van Thea assamica en van Thea chinensis bestudeerd. 

Reeds jaren geleden trachtte men uit theezaden in het groot olie 
af te scheiden, echter zonder gunstig resultaat. In 1885 mislukte 
een grootere onderneming totaal. Het zaad werd in Londen aan 
de markt gebracht, maar wekte slechts matige belangstelling. Dit 
kan worden toegeschreven aan den slechten toestand, waarin het 
zaad misschien aankwam. Een proef, door schrijver genomen met 
goede, uit Britsch-Indië afkomstige zaden, waarvan alleen de zinkers 
genomen werden en met zorg verpakt naar Europa verstuurd gaf een 
gunstig resultaat; 60 pct. der zaden waren zinkers en bij het openen 
van enkele werden er slechts weinig rotte aangetroffen. Met een 
zorgvuldige verpakking is het zaad dus wel naar Europa te verzenden. 
In 1901 liet een Britsch-Indisch planter olie persen uit theezaad, 
afkomstig uit afgeschreven pluktuinen. Hij vestigde op deze kwestie 
de aandacht der „Indian Tea Association” en wees daarbij op het 
gebruik van de olie in China. Het bleek toen, dat deze niet af- 
komstig was van echt theezaad, maar van zaad van Camellia Sasan- 
qua en drupifera. Daar echter bij de theecultuur het vormen van 
zaad in de pluktuinen moet worden tegengegaan, zou men steeds 
weinig zaad hebben om uit te persen en zoo raakte de kwestie weer 
geheel op den achtergrond. 

In zijn werk „Technologie der Fette und Oele” beschouwt HEFTER 
andere soorten dan de echte theeheester als belangrijker, wat betreft 
de olieafscheiding uit de zaden. Het feit, dat deze soorten veel op 
elkaar gelijken, verklaart de verwarring, die er ontstaan is bij het 
onderzoek van de theezaadolie. Er zijn dan de volgende vier soorten 
op te noemen, die voor olieafscheiding in aanmerking komen: 

1 de echte theeplant (Camellia theifera GRIFF. — Camellia Thea 
LINK — Thea chinensis LINN.) 

2 de oliegevende theeheester (Camellia oliefera ABEL — Thea 
oleosa LOUR. — Camellia Sasanqua THUNB.) 


HD — 


3 de steenvruchtdragende theestruik (Camellia drupifera LOUR. 
— Thea drupifera PIERRE) 


4 de Japansche siertheeplant (Camellia japonica L.— Thea ja- 
ponica Nois). 

De tweede soort wordt in Japan, China en vooral in Annam en 
Tonkin gekweekt, de derde in geheel Achter-Indië en Annam. 

Analysen van het zaad van den oliegevenden theeboom gaven 
een vochtgehalte van ongeveer 50 pct. en een oliegehalte van 
37 pct. Luchtdroog zaad bevat dus PIERRE 60 pct. olie enis dus 
bijzonder rijk daaraan. 

Volgens HOOPER !) bevat theezaad, berekend op droge stof, de 
volgende bestanddeelen: 


olie 22,9 pct. 
eiwit 8515 
saponine Ods 
zetmeel 3215115 
andere koolhydraten 19,0% 
ruwvezel 3, ris 


minerale bestanddeelen 3,3 „ 


WeiL 2) geeft 35 pct. olie en ref. vond 42 pct. De saponine 
uit het theezaad werd bestudeerd door BOORSMA 3) en door HOOPER. 
Coffeïne werd niet in de theezaden gevonden, behalve door PEC- 
KOLT 4), die beweert, er geen saponine in gevonden te hebben. 
VAN ROMBURGH en LOHMANN 5) vonden geen caffeïne in rijpe 
zaden. 

De contrôle der uit Britsch-Indië ingevoerde theezaden, waarbij 
een groot aantal zaden geopend worden en dus niet meer bruikbaar 
zijn, stelde ref. in de gelegenheid om de olie uit deze zaden te 
extraheeren, zonder een groote hoeveelheid goed zaad te gebruiken. 
Het uitpersen der zaden geeft een verlies aan olie, dat in de zaden 
achterblijft. Ook zou er dan saponine in de olie kunnen achterblijven. 
Dit gevaar is echter meer denkbeeldig; Dr. BOORSMA was van 
meening, dat in heldere olie geen saponine aanwezig is, wat kon 


1) The Pharmaceutieel Journ. and Trans. 1894/95 pag. 678 en 605. 

2) Werr. Saponinsubstanzen Inaug. Diss. Strassburg, 1901 pag. 28. 

3) BoorsMA. Iets over de Saponine-achtige bestanddeelen van de zaden 
van Assamthee, Proefschrift Utrecht 1891, 

4) Chem. Centralblatt, 1897. pag. 70. 

5) Vierde Verslag over de onderzoekingen betreffende op Java geculti- 
veerde theeën, 1897, pag. 38. Mededeelingen van het Proefstation voor thee, 
no. XXXI pag. 5. 


ee 


worden aangetoond. De uitgeperste olie is niet zoo licht gekleurd 
als de geëxtraheerde, die verkregen wordt door de zaden eerst te 
drogen bij 100—105%C. en daarna met benzine, benzol, of tetrachloor- 
koolstof (dit laatste is het beste) te extraheeren. Was het zaad bij 
het drogen niet „aangebrand” en was er geen slecht zaad tusschen, 
dan was de olie dadelijk goudgeel, anders donkerder, soms als don- 
kerbruine machineolie. Deze laatste donkerbruine olie is moeilijk te 
zuiveren; anders helpt wei eens een behandeling met zeer verdunde 
loog. In 1912 zag ref. op de Landbouwtentoonstelling te Soekaboemi 
een monster door de bevolking bereide theezaadolie. Volgens bij den 
keer LEKKERKERKER ingewonnea informaties was deze olie speciaal 
voor die gelegenheid bereid. Vroeger deed de bevolking het wel 
meer, zooals ref. ook hoorde van een bediende van het laboratorium. 
Men gaat te werk evenals bij katjang. Twee gantang theezaad 
geven een limonadeflesch vol heldere olie. Te Tjitjoeroeg is een 
heilige Javaan, Kijahi Mohammad Santri, die nog wel theezaadolie 
uitperst en de olie als geneesmiddel gebruikt; ref. heeft van deze 
olie een monster ontvangen. 

De smaak van beide monsters olie was zeer zuiver en gebakken 
aardappelen waren er uitstekend mee te bereiden. Het verwijderen 
der laatste sporen extractiemiddel is eenigszins moeilijk, ofschoon 
dit in de industrie blijkbaar heel goed gaat. 

De oliën der verschillende boven opgesomde soorten gelijken veel 
op elkaar; het zijn niet-drogende oliën. De Chineezen gebruiken 
de olie bij de bereiding van spijzen, als geneesmiddel en als haarolie. 
Voor de zeepfabrikatie zijn de olien zeer geschikt. Ook als smeerolie 
zijn ze te gebruiken, daar ze opvallend zuurvrij zijn en zeer moeilijk 
ranzig worden. 

Volgens de voor oliën kenmerkende cijfers kan men de theezaad- 
olie rangschikken bij de olijfolie, de ricinusolie en de aardnootolie. 

De na het uitpersen overblijvende koek heeft weinig waarde. 
Het stikstofgehalte is slechts 1,92 pet; de koek kan dus als mest- 
stof slechts ter plaatse gebruikt worden, zoodat er geen transport- 
kosten op komen. Als surrogaat voor zeep is de koek zeer geschikt 
door het hooge saponinegehalte. 

In Cochinchina wordt handel gedreven in theezaad voor oliepersing. 
De prijs van de olie is echter nog zeer laag (ongeveer 0,72 franc 
per liter). 

Er zijn monsters olie naar Europa gestuurd, aan den heer Wijs, 
een autoriteit op dit gebied; na diens oordeel zal men kunnen uit- 
maken, of het de moeite zal loonen, theezaden uit te persen als over 


EDR 


eenige jaren door het groote aantal zaadtuinen er meer dan vol- 
doende zaad aanwezig zal zijn. 


Mededeelingen van het proefstation voor Thee no. XXXIII. 
d. 


DE BESTRIJDING DER VELDMUIZEN IN BEIEREN. 


Door de Kaiserlich Biologische Anstalt te Dahlem bij Berlijn is 
aan verschillende landbouw-instellingen een rondschrijven gericht, 
waarin er op gewezen wordt, dat het dit jaar nog meer dan andere 
jaren noodzakelijk is, te zorgen, dat de vijanden der landbouw- 
gewassen met alle ten dienste staande middelen bestreden worden. 
Vooral wordt gewezen op de schade, die jaarlijks door veldmuizen 
wordt veroorzaakt en de middelen worden aangegeven, die ten 
dienste staan om deze plaag te bestrijden. 

Dit was voor den directeur van de „Agrikulturbotanische An- 
stalt” in Mûnchen, Dr. HILTNER, een aanleiding om een overzicht 
te geven van de ervaringen, in Beieren opgedaan bij de bestrijding 
der veldmuizen, ook omdat deze niet in alle opzichten overeen- 
stemmen met hetgeen de Biologische Anstalt verkondigt. 

Van de uitbreiding, die de toepassing der bestrijdingsmiddelen 
heeft verkregen in Beieren, krijgt men eenigszins een indruk door 
de volgende cijfers. Door de Agrikulturbotanische Anstalt te München 
werden aan landbouwers uitgedeeld: 


in 1910 Culturen van bacteriën voldoende voor 267.071 „Tagwerk” 
(101.487 H.A). 
Vergiftigd graan en bariumbrood voor 43.376 „Tagwerk” 


(16.483 H.A). 

in 1911 Culturen van bacteriën voor … . … … 130.220 „Tagwerk” 
(49.483 H.A.). 

Vergiftigd graan en bariumbrood voor . 71.992 „Tagwerk” 
(27.357 H.A). 


HILTNER schrijft het succes vooral hieraan toe, dat de Agrikul- 
turbotanische Anstalt zich niet bepaalde tot het geven van raad 
en het verspreiden van publicaties, doch zelf de organisatie der 
bestrijding op zich nam en, vooral, zelf de middelen ter bestrijding 
samenstelde. Telkens werd ook weer nagegaan, welke bestrijdings- 
middelen de beste resultaten hadden opgeleverd. 

Dr. HILTNER meent, dat hij niet te klagen had over gebrek aan 
medewerking van de landbouwers, wanneer het gold, een eenmaal 
opgetreden muizenplaag te bestrijden, maar wel waren tot nu toe 


ERA 


de landbouwers steeds moeielijk in beweging te brengen om het op- 
treden van de muizen te voorkomen. 

Ook met het oog hierop juicht hij het plan van den directeur der 
Biologische Anstalt toe om een organisatie te scheppen, welke een 
uniforme bestrijdingsmethode door geheel Duitschland doorvoert, 
die daarbij zorgt voor de noodige utensiliën en ingrediënlen en die 
geschikte personen aanwijst om, ieder in een bepaald ressort, de 
maatregelen ten uitvoer te brengen. 

Dr. HILTNER is het echter niet eens met de middelen, die de Bi- 
ologische Anstalt aanwijst als de meest geschikte ter bestrijding van 
een muizenplaag, ni. zwavelkoolstof en zwaveldioxyde (,„uitzwave- 
len”). Tegen eerstgenoemde methode (ook op Java welbekend, zie 
b.v. Mededeeling no. 5 van de Afdeeling voor Plantenziekten) heeft 
hij bezwaar, omdat zij te duur is. Het middel is wel is waar 
zeer werkzaam, doch als er reeds van een muizenplaag kan wor- 
den gesproken, zijn er zooveel gaten te behandelen, dat groote hoe- 
veelheden zwavelkoolstof noodig zijn. Voor de toepassing van deze 
stof wordt door de Biologische Anstalt aanbevolen de „Schwefel- 
kohlenstoffkanne”, die door de firma Paul Altmann Luisenstrasse 47, 
Berlijn) in den handel is gebracht; Dr. HILTNER geeft echter de 
voorkeur aan het toestel, dat onder den naam „Schädlingsvertil- 
ger’ door hem beschreven is (Praktische Blätter etc. 1912. bl. 66). 
Tegen het uitzwavelen bestaat het bewaar, dat het op zeer groote 
schaal onmogelijk op deugdelijke wijze is uit te voeren. 


De middelen, die Dr. HILTNER als de meest aanbevelenswaardige 
beschouwt, zijn: Muizentyphus-bacillen en rechtstreeksche vergiften. 
Het bezwaar, dat de Biologische Anstalt tegen de bacteriën-metho- 
de aanvoert, nl. dat zij te duur is, deelt Dr. HILTNER niet. De kosten 
bedragen volgens hem niet meer dan 18 cts per H.A. Het komt er verder 
ook op aan, de culturen te verspreiden in den juisten tijd van het 
jaar; in de maanden Augustus tot einde October is het nutteloos, 
terwijl vooral in het vroege voorjaar de uitwerking gunstig is. Ook 
tegen de oude LöFFLER'sche methode, welke nog steeds door de 
Biologische Anstalt wordt toegepast, heeft Dr. HILTNER bezwaar: 
hierbij worden stukjes brood geïnfecteerd met een agar-cultuur, ter- 
wijl bij HILTNER's methode culturen in vloeistoffen worden gebruikt 
en hiermee haverkorrels worden geïnfecteerd. Aldus wordt de me- 
thode eenvoudiger en goedkooper. 

De toepassing van vergiften (bv. strychnine-haver, bariumbrood 
enz.) verwerpt de Biologische Anstalt, wegens het gevaar, dat deze 
ook voor andere deren opleveren, doch dít gevaar is volgens 


er NS 


HILTNER gering, mits men ze uitlegt in kokertjes. Met het oog op 
de snelle en doeltreffende uitwerking van zulke vergiften acht HILTNER 
de aanwending dan ook zeer aan te raden, terwijl dan gelijktijdig 
de bacteriën-methode toepassing kan vinden. 


HILTNER „Zur Frage der Feldmäusebekämpfung, Praktische Blät- 
ter für Pflanzenbau und Pflanzenschutz, 1915 bl. 6 Zie ook 
HiLTNER „Die Verbreitung und Bekämpfung der Feldmäuse in 
Bayern in den Jahren 1902-1915.” Landwirtsch. Jahrbuch für 
Bayern, 1914. vh. 


DE CULTUUR VAN DE OLIEPALM. 


Het is een opvallend verschijnsel, dat het maar voortdurend boeken 
en boekjes blijft regenen, waarin tropische culturen op uiterst on- 
volledige en oppervlakkige wijze behandeld worden. 

Zoo is er thans weder zulk een boekje verschenen, ditmaal over 
de oliepalm. Het boekje ziet er keurig uit, doch zoo smakelijk de 
wijze van uitgeven is, zoo onbeduidend is de inhoud. 

De teiten, die in het boekje vermeld staan, zijn in enkele woorden 
op te noemen: De vruchttrossen van een volwassen palm bevatten 
700 en soms meer vruchten; in het 5de jaar brengt de boom één 
of twee trossen voort, in het 6de jaar 3 à 4; in het 10de jaar is de 
boom volwassen en brengt gemiddeld 12 trossen voort. De plant- 
wijdte moet minstens 22 voet zijn. Uit de pépinièêre moeten de planten 
eerst worden uitgeplant als zij 2 jaar oud zijn. Men dient voorzichtig 
te zijn met het tusschenplanten van catch crops en geen gewassen 
hiervoor te gebruiken, die den groei van de oliepalm beletten, zooals 
cassave; aanbevolen wordt, aardnoten (Arachis hypogaea) te planten. 

Wat over de verschillende bodemsoorten wordt gezegd, over 
monsternemen, analyseeren en indeelen van gronden, is zoo opper- 
vlakkig, dat de planter er niets aan heeft. Hetzelfde kan van 
verschillende andere hoofdstukken worden gezegd. Bijvoorbeeld van 
het hoofdstuk over de ziekten en hun behandeling, waarin slechts 
een „blight’” wordt besproken, waarvan de oorzaak niet anders 
wordt aangeduid dan als „an otherwise insignificant fungus”, terwijl 
als dierlijke vijanden worden vermeld: de neushoornkever (die gere- 
geld Oryches rhinoceros wordt genoemd) en een niet nader aangeduide 
„weevil”. Het doet merkwaardig aan, te lezen, dat de bestrijding 
van den neushoornkever „kinderlijk gemakkelijk” ís (the enemy 


Er ME se 


is childishly easy to deal with”). De bezitters van klappertuinen 
op Java en Sumatra denken daar anders over! 

Ik geloof niet, dat planters of voorlichters van planters de moeite 
behoeven te nemen, zich dit boekje aan te schaffen. 

FRANK MARSHALL MILLIGAN. The cultivation of the oil palm. 
London-Crosby Lockwood & Son. 1914. Peid: 


O 
IETS OVER HET GEHALTE AAN STEELTJES IN THEE. 


Schrijver verstaat onder steeltjes in de thee de groene takjes, 
waaraan de bladeren zitten en die mee verwerkt worden. Over 
het gehalte aan deze steeltjes bij een groot aantal, zeer uitloopende 
theesoorten heeft schrijver; een uitgebreid onderzoek ingesteld. Hij 
heeft zich thee uit China, Britsch-Indië, Ceylon en Java weten te 
verschaffen, zoodat hij over een negentigtal theemonsters beschikte. 

Om het gehalte aan steeltjes te bepalen werd de volgende me- 
thode in gebruik genomen: Minstens 5 gram thee werd gedurende 
15 minuten met 500 ccm. water gekookt en dan overgegoten in een 
platte schaal, zooals men gebruikt bij het ontwikkelen van platen. 
Men giet het water af en verzamelt het blad aan één kant der 
schaal, waar men het bedekt houdt met versch water. Door middel 
van een pincet verzamelt men dan de steeltjes in een te voren ge- 
wogen schaal. Dit sorteeren duurt ongeveer 15 tot 25 minuten. 
Men droogt dan blad en steeltjes ieder afzonderlijk, weegt ze en 
vindt het percentage aan steeltjes uit de volgende formule: 


g. steeltjes 
g. steeltjes + g. blad 


A AET: 


Geheel nauwkeurig is deze formule niet, daar bij koken meer uit 
het blad dan uit de steeltjes opgelost wordt. Om deze fout te kun- 
nen vaststellen had schrijver zich een Ceylon- en een China-thee- 
monster verschaft, waaruit de steeitjes uitgezocht waren en deze 
steeltjes afzonderlijk verpakt. Het bleek, dat echter deze sorteering 
niet voldoende nauwkeurig was voor het onderzoek, want in het 
blad van het Ceylon-theemonster vond schrijver nog 24 pct. steel- 
tjes en in de steeltjes van de Ceylonthee nog 22,4 pct. blad. Dit 
was hoofdzakelijk toe te schrijven aan het feit, dat bij het sortee- 
ren alle verhoute deeltjes, zooals b. v. niet geheel ontwikkelde 
blaren, er uit gehaald waren. 

Dit gaat echter voor het scheikundig onderzoek niest op ; daar moet 
elk deeltje, dat geen bladvorm heeft, als steeltje beschouwd worden, 


ide 


dus b. v. ook een hoofdnerf van een blad, waarvan het overige 
van het blad geheel verdwenen is. 

Schrijver vond dan, dat de met bovenstaande formule gemaakte 
fout bij een gehalte aan steeitjes van 20 pct. ongeveer 1 pct. bedraagt, 
wat men gerust kan verwaarloozen, als men bedenkt, dat reeds 
bij het afwegen der 5 gram een fout gemaakt wordt, doordat men 
zelden twee malen een zelfde mengsel van blad en steeltjes daarbij 
zal afwegen. (lk heb zelf een dergeujk iets ondervonden bij het 
onderzoek van theemonsters, waarom het dan ook noodig is, alles 
fijn te malen, steeds met een zelfde molen, en steeds door dezelfde 
zeef te zeeven, wat echter hier bij het zoeken naar steeltjes niet gaat.) 

Schrijver stelt dan een grafische figuur samen van het gehalte 
aan steeltjes ten opzichte van den prijs der theesoorten en men 
komt tot de conclusie, dat de verhoxding zeer onregelmatig is, 
zoodat theesoorten, die voor denzelfden prijs in den handel komen, 
de eene maal 8,8 pct, een azder maal 17 pct. of zelfs 28,5 pct. 
steeltjes bevatten. Scheidt men echter de theesoorten van elkaar 
al naar gelang van het land van oorsprong, dan wordt het resultaat 
eenigszins anders. In de eerste plaats moet men dan groene en 
zwarte thee van elkaar onderscheiden. De zwarte theesoorten 
zijn vervolgens te verdeelen naar de landen van oorsprong: Britsch- 
Indische, Ceylon,-,Chineesche en java-theeën. De Chineesche moeten 
dan weer gescheiden worden in Foochow (souchong) en Hankow 
(congoì. De overige scheidt schrijver in kleinbladerige en groot- 
bladerige. Japansche theesoorten heeft schrijver niet onderzocht, 
omdat deze niet op de Europeesche markt voorkomen. Men vindt 
dan de volgende gemiddelde cijfers: 


a. Groene thee 0,4— 5,3 pct. steeltjes; gemiddeld 3,1 pct. 
b. Foochow-thee 41175 „ 5 d ES 
c. Hankow-thee 8,6—17,1 „ à b 10,9 „ 
d. Ceylon-thee 584347, u 3 24 
e. Indische thee 11,5—374 „ , ie 24 b 
f. Java-thee 44-299 4 5 19,2 


De eerste drie soorten hebben dus een gering steeltjesgehalte, 
terwijl de drie volgende een veel grootere hoeveelheid steeltjes 
bevatten. Dat groene thee zoo weinig steeltjes bevat, komt, doordat 
deze thee uitsluitend van zeer klein blad bereid wordt. 

In deze theesoorten vond schrijver jonge vruchtjes, die hij volgens 
analyseresultaten zou willen rangschikken bij het bladgedeelte. 
Verder wordt het verschillende gehalte aan steeltjes toegeschreven 
aan de verschillende manieren van oogsten. In China wordt drie 


EW 


maal geoogst; bij de eerste keer, waarvan de beste thee verkregen 
wordt, neemt men alleen het allerjongste, nog niet ontloken blad 
weg. Later neemt men het tweede tot vierde blad. Het coffeïne- 
gehalte van deze laatste theesoorten is ook lager. Daar op Ceylon 
de bodem zoo rijk is, kan men er het heele jaar door oogsten. 

(Het herhaaldelijk oogsten hangt heelemaal niet af van een min of 
meer rijken bodem; Ceylon heeft juist een armen grond en er kan 
alleen maar geoogst worden, doordat er flink bemest wordt Ref). 
Hier evenals in Britsch-Indië en Java wordt niet enkel blad geplukt, 
maar een groen takje met verschillende blaren. 

Ten slotte bepaalde schrijver nog enkele andere waarden, om te 
beginnen het watergehalte door ongeveer 5 gram thee gedurende 
twee uren in een waterdroogstoof te drogen. Hij vond voor de 
boven aangegeven soorten de volgende waarden: a)—6,77 pct; 6) 
— 7,81 pet; C)—7,25 pet; d)—7,25 pet; e)—6,45 pct; f)— 6,48 
pct; (iets te laag, wat toe te schrijven is aan het drogen bij een 
temperatuur onder de 105e) en voor uitsluitend in China gebruikte 
en niet voor uitvoer bestemde theesoorten: 9,33 pct; deze blijken 
dus minder sterk gedroogd te worden dan theeën, die men ex- 
porteert. 

Bij het bepalen der asch werd ten eerste opgemerkt, dat deze 
asch meer of minder groen gekleurd is, behalve bij groene thee, 
waar men eerst een alkali bij moet voegen en samensmelten om 
de groene kleur, die van mangaan afkomstig is, aan tetoonen. Bij 
groene thee is dus ook mangaan aanwezig, maar niet voldoende 
alkali om de groene verkleuring bij het smelten te verkrijgen. Het 
aschgehalte varieert tusschen 4,9 pct. en 6,15 pct; dit laatste voor 
Java-thee. Bij de goedkoopere soorten werden dikwijls verontreini- 
gingen aangetroffen: zand, steentjes enz. Daarom is het moeilijk, 
een verhoudingsgetal vast te stellen tusschen het aschgehalte der 
steeltjes en dat der bladeren. Ook maakt men bij een gering ge- 
halte aan steeltjes reeds een fout door de geringe hoeveelheden, die 
men moet afwegen, waardoor de minste weegfout zich zeer sterk 
doet voelen. De verontreinigingen kwamen hoofdzakelijk voor bij 
de Chineesche theeën, die niet voor uitvoer bestemd zijn. Er wer- 
den daarin steentjes gevonden van de grootte van een erwt. Bij 
het sorteeren van de steeltjes kwamen deze steentjes bij de blaren 
en veroorzaakten bij het bepalen van het aschgehalte gevoelige 
fouten. 

Deze fouten trachtte schrijver zooveel mogelijk te verminderen 
door de afgewogen asch van het blad met zoutzuur (10 pct.) te 


Teysmannia 1915. 17 


RB 


behandelen en het dan onoplosbaar geblevene af te trekken van 
het gewicht der asch van het blad. Dit is ook nog geen methode, 
die resultaten zonder fout oplevert, maar hierdoor werd toch het 
bewijs geleverd, dat het abnormaal hooge verhoudingsgetal, dat 
gewoonlijk onder de 50 ligt en bij de genoemde soorten aanzienlijk 
er boven, ontstaan is door de aanwezige verontreinigingen. De be- 
rekende verhoudingsgetallen willen geen aanspraak maken op vol- 
strekte nauwkeurigheid, maar men kan er de slotsom uit trekken, 
dat, hoe minder verhoute deelen er in de thee zijn, het verhoudings- 
getal des te dichter bij 50 ligt. Uit het onderzoek blijkt dan, dat 
van de onderzochte monsters thee de gevonden steeltjes grootendeels 
niet verhout waren, toen het blad geplukt werd, maar integendeel 
jong en groen, waardoor hun chemische samenstelling weinig ver- 
schilt van die der bladeren. 

Bij het bepalen van het aschgehalte van reeds uitgetrokken blad 
en steeltjes viel in de eerste plaats op, dat de asch niet of slechts 
zeer zwak groen gekleurd is, daar de alkalizouten, die met mangaan 
de groen-kleuring moeten veroorzaken, in water zijn opgelost bij de 
extractie. Verder merkt men op, dat de steeltjes meer in water 
oplosbare anorganische stoffen bevatten dan de blaren en deze 
laatste meer in water oplosbare organische stoffen. De alkaliciteit 
der asch werd bepaald door deze onder koken op te lossen in 20 
c.c.m. 5 n. zuur, waarna de overmaat van zuur teruggetitreerd werd. 
De alkaliciteit loopt parallel met de groene verkleuring der asch. 
Theesoorten met een groot gehalte aan steeltjes toonen een 
groot gehalte aan in water oplosbare asch en een groote alkali- 
citeit. 

Bij het bepalen der in water oplosbare bestanddeelen van blad 
en steeltjes werd opgemerkt, dat de blaren hiervan meer bevatten 
dan de steeltjes. 

Een soortgelijk resultaat werd gevonden bij de bepaling van het 
coffeïnegehalte volgens de methode van KELLER. De steeltjes bevatten 
aanmerkelijk minder coffeïne. 

Bij twee monsters Java-thee vond schrijver veel meer coffeïne in 
thee, afkomstig van een onderneming, gelegen op een hoogte van 
4500 voet, dan in thee van een onderneming op 1800 voet. (Hierom- 
trent stel ik me voor binnenkort een groot aantal analysen te pu- 
bliceeren). 

De beraling van de looistof uit de steeltjes en het blad werd ge- 
daan volgens de methode van FLECK; schrijver vond een geringer 
looistofgehalte voor de steeltjes dan voor het blad. 


Er dA0 ze 


Ten slotte heeft schrijver met nog eenige personen een commis- 
sie gevormd om de verschillende monsters thee te proeven. Daar- 
toe werd 2 gram thee met 200 ccm. kokend water overgoten en na 
3 minuten trekken afgegoten. Het is jammer, dat schrijver niet de 
algemeene methode gevolgd heeft, zooals ook de thee door de ex- 
perts geproefd wordt, nl. 5 gram thee in kannetjes, waarop ongeveer 
150 ccm. kokend water gegoten wordt (alle kannetjes, die men koopt, 
hebben denzelfden inhoud) en 5 minuten laten trekken en dan af- 
gieten. Als resultaat werd het volgende verkregen: bij de theeën van 
een gemiddelden prijs van f 1,10 tot f 1.20 werd Britsch-Indische Pekoe 
souchong de beste bevonden; de Java-thee kon niet beoordeeld wor- 
den „van wege haar bijzonderen smaak.” Bij prijzen van f 1.30 tot 
f 1.50 won het de Ceylon Oranje Pekoe, terwijl de Java-thee het laagst 
genoteerd werd. Bij de duurdere was het de Chineesche thee, die de 
beste bevonden werd en bij de allerduurste stond de Darjeeling-thee 
het laatst, wat een bijzonder vreemd resultaat is. In ieder geval mag 
uit deze proeven de conclusie getrokken worden, dat het gehalte 
aan steeltjes van geen invloed is op de de kwaliteit van de thee. 

Schrijver wijst dan er nog op, dat, bij de boven aangehaalde twee 
monsters Java-thee, die van 4500 voet hoogte beter is dan de an- 
dere, wat hij toeschrijft aan het feit, dat het blad kleiner is, wat 
volgens hem op hoog gelegen ondernemingen meestal het geval is. 
(Dit valt zeer te bestrijden voor onze Java-thee, waar op de hoogge- 
legen ondernemingen, die mooie sterke Assamtheeplanten hebben, 
deze ook groote stevige blaren bezitten). In het algemeen wordt aan- 
genomen, dat op hooggelegen ondernemingen de thee een betere 
kwaliteit heeft, maar een bewijs is daarvoor nog niet geleverd. In 
Britsch-Indië en Ceylon komt het in de practijk wel veelal uit en 
daar kan men in veel gevallen ook wel spreken van een kleinbla- 
derig type. 

Als slotconclusie geeft schrijver aan, dat men geen thee mag be- 
oordeelen naar het gehalte aan steeltjes. 

In een later artikel komt schrijver op tegen een bepaling, gemaakt 
bij de herziening van het Zwitsersche Levensmiddelenboek, waarbij 
voor thee een gehalte aan steeltjes tot een maximum van 22 pct. 
is toegestaan. Schrijver besluit uit de boven aangehaalde orderzoe- 
kingen, dat volgens deze bepaling van de Ceylon-thee meer dan 70 
pct, van de Britsch-Indische thee meer dan 60 pct., en van de Java- 
thee meer dan 50 pct. niet aan het voorschrift zouden voldoen en 
dus niet meer in Zwitserland zouden kunnen verkocht worden, waar 
men dus gedwongen zou zijn om alleen nog maar Chineesche thee 


— 250 — 


te gebruiken. Schrijver drukt zijn verwondering uit, dat bij het 
nemen van dit besluit heelemaal niet op zijn werk geletis. Hij nam 
nu nogmaals proeven en gebruikte daarvoor theemonsters, die hij 
zich in verschillende winkels verschafte. Nu moet ik hierbij opmer- 
ken, dat ik sterk twijfel, of schrijver dan wel theeën gehad heeft, 
waarvan de afkomst zeker is, want ín Europa worden alle theesoor- 
ten door elkaar gemengd om de vereischte kwaliteiten te verkrijgen ; 
dit is het werk der blenders. Zoodoende kan men in Europa in 
een winkel geen theeën krijgen, die uitsluitend een bepaalde thee- 
soort bevatten; het zijn steeds mengsels, die verkocht worden. Schrij- 
ver vindt toch dezelfde uitkomsten als boven aangehaald. Hij vroeg 
toen inlichtingen aan een importfirma over den eventueelen invloed 
van steeltjes op de kwaliteit van dethee. Het antwoord was, dat, 
daar men blad en steeltjes samen verwerkt, het uit de steeltjes ver- 
kregen produkt niet achterstaat bij het uit het blad verkregene, wat 
men trachtte te bewijzen door van beide afzonderlijk thee te zetten 
en te vergelijken. Ik heb dit zelf herhaald en heb thee gezet van 
steeltjes alleen en van blad alleen en ik moet zeggen, dat bij gebruik 
van goede thee, het verschil zeer gering is. Ik kom hierop terug in 
een volgende mededeeling. 


Bij de fijnste kwaliteiten heeft men het grootste gehalte aan steel- 
tjes, daar deze fijne stukjes door de eerste fijne zeven vallen en dus 


bij de fijnste soorten blijven. De thee uit Britsch-Indië van den 
z.g. herfstpluk is alijd sterk voorzien van roode bladdeeltjes en 
steeltjes en is toch bekend vanwege haar fijne kwaliteit. 

Schrijver trekt ten slotte de conclusie, dat het niet wenschelijk 
is, een maximum voor het gehalte aan steeltjes in thee vast te stel- 
len; deze steeltjes toch zijn groene zachte plantendeelen die bij de 
bewerking evengoed tot thee bereid worden als de bladdeelen. 

Dr. A. R. BESSON, Zur Beurteilung der Tees, Chemiker Zeitung 
1911, pag. 813 en 830. Istes angezeigt {ür den Stengelgehalt im Tee 
ein Maximum festzusetzen? Chemiker Zeitung 1915, pag. 82. 


EEN THEESOORT UIT KLEIN-AZIË. 


Schrijver heeft een monster onderzocht van een theesoort, die 
in Klein-Azië bereid wordt uit het blad van Origanum vulgare 
var. albiflorum C. Kocn. De gewone wilde marjolein, Origanum 
vulgare L., is een van ouds in Europa bekende theeplant of liever 
een plant, waarvan de blaren tot een soort van thee verwerkt wor- 


— 251 — 


den. We hebben hier natuurlijk heelemaal niet te doen met echte 
thee, maar alleen met surrogaten. Schrijver geeft een anatomische 
beschrijving van het blad, waarop ik hier echter niet verder wil 
ingaan. Alleen zij nog aangehaald, dat de uit deze plant bereide 
thee veel lijkt op een gewone souchong; het rollen gebeurt alleen 
niet met de noodige zorg, zoodat er dikwijls blaren in voorkomen, 
die alleen maar dichtgevouwen zijn, terwijl een zeer opvallend 
kenmerk gelegen is in de lange dunne bladstelen, die dadelijk het 
bewijs leveren, dat men met een surrogaat voor thee te doen heett. 
In het algemeen ziet deze theesoort er zwartbruin tot groenachtig 
zwartbruin uit; het stroogele uittreksel er van heeft een eigenaardig 
aroma en een smaak, die veel lijkt op dien van lindenbloesemthee. 
T. F. HANAUSEK, Ein kleinasiatischer Tee, Zeitschrift f. Unters. 
der Nahrungs- und Genussmittel 1914 pag. 259. À 


DOORNLOOZE CACTUS. 


In den jaargang 1913 van dit tijdschrift werd op blz. 740 en vlg. 
het een en ander medegedeeld omtrent de door den heer MAUREN- 
BRECHER te Bandoeng gekweekte doornlooze Cactus-suorten. 

Blijkens een ons toegezonden overdrukje werd nu in de Mak. 
Courant van 21 Maart jl. melding gemaakt van een proef, te Pang- 
kadjene genomen door den cíiv. gezaghebber aldaar, den heer 
MARGADANT. 

Aanleiding tot het nemen van die proef was „het telken jare 
wederkeerende groote gebrek aan veevoedsel ín zijn afdeeling, ten- 
gevolge waarvan het meermalen voorkomt, dat karbouwen van ge- 
brek omkomen, en waardoor vooral de kleine landbouwer genood- 
zaakt wordt, zijn vee voor een appel en een ei te verkoopen, later 
gedwongen, tegen hoogen prijs terug te koopen”. 

De heer MARGADANT heeft nu voor eigen rekening eenige stekken 
van den heer Maurenbrecher laten komen en smaakt nu het genoegen, 
de plant te zien gedijen. 

Nu door deze proef bewezen is, dat de doornlooze cactus op 
Celebes zeer gemakkelijk acclimatiseert, en de ondervinding reeds 
heeft aangetoond, dat het vee in Indië de plant gaarne eet, acht de 
Mak. Ct. het op den weg der Regeering gelegen, een proef op 
uitgebreide schaal te nemen. „Woeste gronden zijn er op ons 
eiland en vooral in de gras-arme afdeeling Pangkadjene voldoende. 
Bewerking van den grond is niet noodig; blijven alleen de kosten 


RE — 


voor de stekjes. Gelukt ook de groote proef, waaraan wij niet twij- 
felen, dan zal de plant een zegen zijn voor alle gras-arme streken. 
Het pogen van den heer Margadant verdient voorzeker den steun 
van zijn superieuren”. 

Bij deze slotsom meenen wij ons te mogen aansluiten. Vroeger — 
L e.— schreven wij reeds : 

„Zooveel staat intusschen wel vast, dat de Opuntia's, met haar 
bijzonder hoog watergehalte, niet op groote voedzaamheid kunnen 
bogen. In den regel wordt er dan ook, naar reeds vroeger opge- 
merkt werd, een of ander meer eiwithoudend voedsel bij gegeven. 
Evenwel, de beteeken's van cactussen als veevoeder schuilt ook niet 
in een hooge voedingswaarde, maar in het feit, dat zij veroorloven, 
van uiterst schrale, waterarme gronden, waarop andere gewassen 
niet gedijen willen, die dus anders ongebruikt zouden biijven liggen, 
toch nog een oogst te verkrijgen, die bij het onderhoud van vee 
goede diensten kan bewijzen. Daarenboven zal de groote massa wa- 
ter, die zij in hun stengels bevatten, in tijden van langdurige droogte 
een welkome factor kunnen zijn. 

„Men behoeft overigens dit voedsel volstrekt niet uitsluitend ín 
verschen toestand aan het vee te eten te geven. De in reepen ge- 
sneden stengeldeelen laten zich snel in de zon drogen en het dus 
verkregen, „hooi” zal in veel gevallen de voorkeur verdienen boven 
het versche materiaal... … 

„Het eiwitgehalte is niet zoo heel veel lager dan dat van gras- 
hooi in den regel zijn zal, en het feit, dat het cactus-materiaal be- 
trekkelijk weinig ruwvezel bevat, is tot op zekere hoogte een voor- 
deel te noemen. 

„Men zou wellicht het rationeelst te werk gaan door, al naar 
gelang van omstandigheden, een grooter of kleiner deel van het 
Opunta-voer in verschen, resp. in drogen toestand te verstrekken. 

„Natuurlijk zal het antwoord op de vraag, of op een gegeven 
plaats de cactus-cultuur aanbeveling verdient, vooral hiervan af- 
hangen, of zij aldaar binnen betrekkelijk korten tijd een flinke op- 
brengst aan plantenstof levert. Op welke wijze de cultuur onder ver- 
schillende omstandigheden moet gedreven worden, daaromtrent zal 
de ervaring uitspraak moeten doen. De heer MAURENBRECHER, die 
reeds ondervinding heeft opgedaan, zal den planters zeker gaarne 
raad geven. 

„Mag men dus, naar het mij voorkomt, zich van de cactus-cultuur 
op Java geen gouden bergen beloven, er bestaat mi. alle reden om 
er ernstig proeven mee te nemen”. 


— 253 — 


Hetzelfde geldt natuurlijk ook van streken buiten Java, met name 
voor grasarme oorden, waar men — gelijk in Pankadjene het geval 
blijkt te zijn — jaarlijks in den drogen tijd veel moeite heeft om 
het vee in het leven te houden. 

In dit verband worde hier nog iets medegedeeld omtrent een 
cactus-achtige plant, die op Madoera voorkomt. 

De heer HAM, oud-inspecteur bij het Boschwezen, schreef mij, 
vernomen te hebben, dat op genoemd eiland de bevolking reeds 
thans den daar groeienden gedoornden cactus als veevoeder ge- 
bruikt en er ook „hooi” van maakt. 

Ten gevolge van dit schrijven werd den heer KOK, Gouv.-veearts 
op Madoera, verzocht, zoo mogelijk inlichtingen in te winnen, en 
eventueel te trachten, determineerbaar materiaal van de plant in 
quaestie machtig te worden. 

De heer Kok wist aan dit verzoek te voldoen. Blijkens zijn 
mededeelingen komt op Madoera sporadisch een cactus-achtige 
plant voor, waarvan alleen de jongste stengelleden stekels of doornen 
dragen, terwijl de oudere niet van die van „doornlooze cactus” 
te onderscheiden zijn. 

„Die oude stengelleden worden in tijden van voederschaarschte 
in verschen staat gebezigd als veevoeder. Runderen eten ze echter 
slechts met tegenzin”. 

Van enkele stengelleden, die de heer KOK overzond, werd bij 
een volwassen en een jonger lid het gehalte aan „ruw eiwit” bepaald. 
Gevonden werd resp. 0.77 pct. en 0.49 pct. Ook hier is het eiwit- 
gehalte dus niet hoog. 

Bloemen, die mede door den heer KOK gezonden werden, stelden 
Dr. BOLDINGH in staat om uit te maken, dat de plant van Madoera 
is Nopalea coccinellifera S. Dijck, de uit Midden Amerika her- 
komstige plant, die hier te lande voorheen met het oog op de 
Cochenille-cultuur ingevoerd is. Nopalea is een ongestekeld geslacht; 
naar Dr. BOLDINGH mij meedeelde, worden Nopalea-soorten vaak 
voor stekellooze Opuntia’s gehouden; aan de bloemen zijn beide 
geslachten gemakkelijk van elkaar te onderscheiden. 

Naar ik meen, zijn met deze Nopalea-soort nooit uitgebreide 
proeven genomen om haar als vervoeder te gebruiken. Daar, blij- 
kens de ervaring op Madoera, het vee de stengelleden, zelfs in tijden 
van voederschaarschte, slechts met tegenzin eet, zal het, dunkt mij, 
niet geraden zijn, Nopalea in plaats van de doornlooze Opuntia 
te gaan kweeken. b. 


— 254 — 


ZAADLOOZE POMPELMOES. 


In 1902 voerde het „Office of foreign seed and plant introd.” 
van het Dep. of Agric. in de Vereen. Staten „zaadlooze pompelmoes” 
van Bangkok in. Slechts één plant kwam levend te Washington 
aan. Deze gaf teleurstellende resultaten: zij leverde minderwaardige 
vruchten, vol zaden. 

In 1912 werd Schr. door het „Philip. Bureau of Agric.” naar Siam 
gezonden om de echte zaadlooze pompelmoes op te sporen. Hij 
slaagde en de invoer zoowel in de Philipijnen als in de Vereen. 
Staten gelukte. 

BOILE vond de gewenschte vruchten in de streek van Bangkok 
—50 K. M. ten N.O. van de stad—en in het district Nakon 
Chaisii; de vruchten uit laatstbedoeld gebied waren de beste. 

Er werden slechts weinig boomen aangetroffen met werkelijk 
zaadlooze vruchten. Die der overige bevatten zaden, vooral de 
vruchten van exemplaren, die in de nabijheid van andere, gewone, 
pompelmoesboomen stonden; kruisbestuiving zou hier de oorzaak 
zijn van de zaaddracht. In de Vereen. Staten heeft men reeds de 
ervaring opgedaan, dat de zaadlooze Navel-oranje, met pompelmoes 
gekruist, zaadhoudende vruchten oplevert. 

De voortplanting wordt in Siam door tjangkokans bewerkstelligd; 
enting is er onbekend. 

BoijLE onderscheidt 4 typen van zaadlooze pompelmoes: 

1. matige afmetingen —11.5 bij 13 c.M.—, gele schil, wit vleesch; 
smaak zeer aromatisch, niet bitter; 

2. matige afmetingen — 12 bij 814 c.M—, lichtgele schil, wit vleesch ; 
uitstekend, aromatisch van smaak; 

3. afmetingen ongeveer als 1, oranjegele schil, bleek rose vleesch; 
goed, maar eenigszins sterk van smaak; 

4. zeer groot, gele schil; vleesch donker rose, wat vezelig en 
zwak bitter. 

De eerste is de beste, de tweede en de derde komen het meest 
voor, de vierde is de minste. 

H. H. Boite, Journ. of Heredity, Vol. V, p. 440, Oct. 1914. 
(Bull. mens. de renseign. agric. et des malad. des pl. V (1914) 
p. 1848). b. 


— 255 — 
MIDDEL TEGEN MIEREN. 


De schijver overwon een mierenplaag in zijn tuin door er scho- 
tels met een mengsel van Parijsch groen, suiker en water te plaat- 
sen. Dit middel gaf betere resultaten dan het gieten van een 30 pct. 
Formaline-oplossing in de nesten. 

P. PREDIT. Progressive Fruitgrowing and Market gardening. Pe- 
trograd Aug. 14. Ifms. 


EEN SCHIMMEL TER BESTRIJDING VAN ZAKRUPSEN 
(PSYCHIDEN). 


In Argentinië gaat men proeven nemen met een uit Afrika ver- 
kregen schimmel, fsaria psychidis. De beste voedingsbodem is aard- 
appel, met of zonder glycerine. 

Gaceta Rural, Buenos Aires No. 88 Juni 1914. lfms. 


DE VEREENIGBAARHEID VAN INSECTICIDEN 
EN FUNGICIDEN. 


Dikwijls is gescheiden toepassing van insecticiden en fungiciden 
niet loonend; kunnen ze echter worden gecombineerd, (zoodat men 
de planten gelijkertijd met een mengsel van een middel tegen schim- 
mels of bacteriëele plantenziekten en een middel tegen insecten- 
vreterij kan behandelen), dan worden de kosten niet zoo hoog, daar 
op de arbeidsloonen dan de helft gespaard wordt. Om echter fun- 
giciden en insecticiden te kunnen combineeren, dient beschikt te 
worden over vrij wat chemische kennis, teneinde te voorkomen, 
dat de werking der beide middelen door wederzijdsche inwerking 
opgeheven wordt. Men onderscheidt chemische en mechanische 
onvereenigbaarheid, beide kunnen ook tegelijkertijd voorkomen. Er 
zijn echter gevallen, waarin chemisch onvereenigbare stoffen gemengd 
kunnen worden, zonder dat daardoor aan de oorspronkelijke doodende 
of voorkomendwerkende eigenschappen der ingredienten afbreuk ge- 
daan wordt. 

De inhoud van een tabel, welke de resultaten van dergelijke 
vermengingen aangeeft, luidt verkort als volgt: 


— 256 — 


Betere resultaten door vermenging: 

Parijsch groen met Bordeauxsche pap en ijzersulfaat. Loodarse- 
naat met hetzelfde. Zinkarseniet met ijzersulfaat. Zeep en Bor- 
deauxsche pap. Tabak met emulsies. 

Eigenschappen door menging niet veranderd. 

Kalkarseniet met Bordeauxsche pap, ijzersulfaat of tabak. Loodar- 
senaat (zuur) en tabak. Loodarsenaat (neutraal) met Bordeauxsche 
pap, iĳzersulfaat, tabak, zeepen, emulsies en alkalische stoffen. 
Zinkarseniet met tabak. Zwavelkalk met cyaanfumigatie of tabak. 
Zeep met tabak, emulsies of alkalische stoffen. Tabak met cyaan- 
fumigatie en zuren. 

Doeltreffend en voor de planten niet schadelijk. 

Loodarsenaat (neutraal) met zwavelkalk. Zeep en Bordeauxsche 
pap, tabak en alkalische stoffen. Bordeauxsche pap en alkalische 
stoffen. 

Niet doeltreffend, niet schadelijk voor de planten. 

Loodarsenaat (neutraal) met zuren. Zwavelkalk met zeep, alkali- 
sche stoffen of zuren. Emulsies met ijzersulfaat. Tabak met Bor- 
deauxsche pap, zuren en alkalische stoffen. 

Gevaarlijk voor de planten. 

Parijsch groen met zwavelkalk, cyaanfumigatie, zeepen, emulsies, 
alkalische stoffen en zuren. Kalkarseniet met zwavelkalk en de 
vorige. Loodarsenaat (zuur) met zeepen, emulsies en alkalische stof- 
fen. Zinkarseniet met zwavelkalk, zeepen, emulsies, alkalische stoffen 
en zuren. Loodarsenaat (neutraal) met zuren. Emulsies met zwa- 
velkalk, alkalische stoffen en zuren. Cyaanfumigatie en Bordeauxsche 
pap met zuren of ijzersulfaat. 

De schrijver geeft deze opsomming met eenige aarzeling, daar 
in vele gevallen de kennis van het chemisme, die noodig zijn zou 
om eens voor al uit te maken, of een vermenging goed of verkeerd 
is, alsook het experimenteele bewijs, nog ontbreekt. 

P. GRAY. The compatibility of Insecticides and Fungicides. 

Mthty Bull. Cal. State Commiss. Hortic. Sacramento July 1914. 

lfms. 


MATE. 


Het hier bedoelde artikel is in de eerste plaats een aanvulling van 
andere verhandelingen over thee uit heidekruid (Erica vulgaris) en 
uit Maté. Wat het eerste betreft, schrijver vindt het alleen geschikt 


— 267 — 


ter vervanging van surrogaten voor koffie; koffie of thee zelf echter 
kunnen er niet door vervangen worden. Toch wordt er op gewezen, 
dat dit kruid onder de tegenwoordig in Duitschland heerschende 
omstandigheden van nut zou kunnen zijn. 

Wat nu de Maté aangaat, — volgens schrijver is de Braziliaansche 
schrijfwijze „Matte”, hetgeen echter als Maté moet worden uitgespro- 
ken —deze wordt hoogelijk geprezen. In enkele pagina's wordt 
weergegeven, hetgeen vroeger reeds in Teysmannia gepubliceerd 
werd in het artikel over „Surrogaten en vervalschingen van thee in 
het bijzonder Maté”. !) Hierover behoeft dus thans niet in bijzon- 
derheden getreden te worden. Alleen wil ik er hier bijvoegen, dat 
men er in geslaagd is, verschillende aangaande de cultuur van maté 
heerschende wanbegrippen wetenschappelijk op te helderen, en wel 
in de eerste plaats het geloof, dat men het zaad slechts moeilijk 
of in ’t geheel niet tot ontkieming kan brengen. Dit is gebleken 
onjuist te zijn: men kan het zaad tot ontkieming brengen op 
dezelfde wijze als dat van de den. Men begraaft de vrucht, die 
drie tot vier pitten bevat, in vochtig zand in een bloempot een 
handbreedte onder den grond en houdt dien gedurende negen 
maanden goed vochtig. Het zaad begint zich dan te ontwikkelen 
en wordt nu op beschaduwde plekken uitgelegd, met loof bedekt 
en vochtig gehouden. Na een maand hebben de plantjes drie 
bladeren en behoeft men minder op vocht en schaduw te letten. 
Na zes maanden worden ze op bepaalde afstanden uitgeplant en 
hebben dan geen verdere bescherming noodig. 

Schrijver is van meening, dat Maté een gunstige werking heeft 
op het gestel van den mensch, en wel omdat het aftreksel van het 
blad niet op het hart zou werken, maar alleen een prikkelende 
werking zou uitoefenen op de spieren ; daarom zou het zoo geschikt 
zijn om bij zware inspanning gebruikt te worden. 

Dit is vroeger ook reeds door verschillende Fransche onderzoekers 
beweerd, toen men zich zooveel moeite gaf om de maté in Frankrijk 
in te voeren en vandaar in heel Europa. Volgens MOREAU DE 
TOURS zou de maté geen coffeïne bevatten, maar mateïne, wat niet 
hetzelfde zou zijn, terwijl daarentegen de meeste chemici van meening 
zijn, dat beide stoffen wel degelijk een en dezelfde stof vormen. 
Is dit laatste het geval, dan vervalt natuurlijk geheel het voordeel, 
wat de werking betreft, van de maté, want volgens analysen 
bevat de maté gemiddeld van 0,3 pet. tot 2 pet. coffeïne; het 


1 Teysmannia, No. 7, 1914, pag 406. 


— 258 — 


laatste cijfer komt overeen met het gehalte aan coffeïne van vele 
theesoorten. 

Schrijver neemt nu ook aan, dat mateïne niet hetzelfde is als 
coffeïne, of dat misschien naast het mateïne ook nog een weinig 
coffeïne aanwezig is en een andere purine-verbinding, maar het 
gehalte aan coffeïne is dan toch volgens hem zoo gering, dat het 
niet schadelijk kan zijn. Er wordt naar een groot aantal artikelen 
verwezen, die alle de goede werking aantoonen, hetzij van de maté 
of van een der bestanddeelen. Zoo bevat de maté ook veel looistof, 
dat een zeer goede uitwerking op de spijsvertering moet hebben. 
Vooral echter schijnt het de dorststillende werking van de maté te 
zijn, die de aandacht verdient. Ook werkt de maté kalmeerend, 
waar andere thee juist het tegendeel bewerkt. 

Schrijver laat dan eenige analysecijfers volgen, die alle ten gunste 
van de maté zijn, wat betreft het geringe gehalte aan coffeïne. De 
looistof van de maté schijnt identisch te zijn, met die van koffie 
en oxydeert slechts langzaam, waardoor schrijver meent te ver- 
klaren, dat, als men aftreksels van maté en van gewone thee laat 
staan, de eerste na afloop niet wrang smaakt, terwijl de andere 
zeer wrang wordt. Wat dit laatste aangaat, ben ik het niet geheel 
met schrijver eens. Afgestane thee, tenminste als deze afgegoter is 
van het blad, smaakt zeer bitter en dit wordt erger bij het staan, 
maar ik kon niet opmerken, dat de thee na 24 uuren langer staan, 
erg wrang werd. Is de thee slap, dan is zelfs volgens mijn ervaring 
van op tochten meegenomen thee de bittere smaak uiterst gering en 
werkt zulke slappe thee evereens zeer verfrisschend en opwekkend. 

Ten slotte wordt gewezen op een praeparaat van maté met mout- 
extrakt, dat versuikerd zoo te gebruiken is in vasten vorm en dan 
verfrisschend en voedend moet werken. 

Pharm. Centralhalle 56 (1915,) p. 29—34. 


PLANTAGE-RUBBER VERSUS HARD FINE PARA. 


Wie de rijke rubberliteratuur van het jaar 1914 met het oog op 
dit punt doorziet, kan niet ontkennen, dat de overtuiging algemeen 
is, dat Plantage-Rubber en Hard Fine Para niet gelijkgesteld kunnen 
worden. Sterker dan de laboratorium-resultaten der chemici en 
technologen spreken in dit opzicht de prijsverschillen op de rubber- 
markten en de op de Rubbercongressen van 1914 weer zoo duidelijk 
aan het licht getreden meeningen der fabrikanten. 

Wat deze laatsten betreft, de Directeur van Landbouw van Ceylon, 


— 259 — 


die als Regeeringsafgevaardigde het Londensche Congres bij woonde, 
schrijft, dat niets hem zoozeer trof, als de volkomen onverschillig- 
heid der fabrikanten ten opzichte van wetenschappelijke vertoogen 
en proeven door menschen, die zelf geen fabrikanten zijn. Deze 
minachting strekt zich zelfs uit tot medefabrikanten, die een afwij- 
kende meening verkondigen. Geleerde toespraken mochten plaats 
vinden in de congreszaal, de fabrikant blijft rustig in zijn uitstalling 
zitten: de toespraken laten hem volkomen koud. Zijn eigen ervaring, 
dikwijls inderdaad met veel moeite en kosten verkregen, is zijn eenige 
leidsvrouw. 

Nog altijd heerscht veel verschil van meening over de oorzaken 
van het onderscheid tusschen Hard Fine Para en Plantage-Rubber; 
men krijgt wel eens den indruk, dat ieder hier zijn eigen stokpaardje 
berijdt. Opmerkelijk is, dat aan de vraag, of Azië wel boomen 
van de beste Hevea-varieteit bezit, meer aandacht geschonken 
wordt. Nederlandsch-Indië schijnt, dank zij den arbeid van Dr. 
CRAMER, bij het onderzoek ter beantwoording van deze vraag, zeer 
beslist de leiding te hebben. 

Meer en meer blijkt, dat het onjuist is, in het algemeen te zeggen, 
dat plantage-rubber achterstaat bij Hard Fine Para. Ze zijn verschil- 
lend, gelijk een Lincoln-schaap verschilt van een Mexico, zooals 
LYNE terecht opmerkt. Zoo zijn er allerlei artikelen, waarvoor uit- 
sluitend plantagerubber gebruikt wordt, tegenover andere, waarvoor 
men alleen of bij voorkeur Hard Fine Para gebruikt. De tijd ligt 
nog niet lang achter ons, hoogstens een paar jaren, dat geen fabrikant 
er voor uit durfde komen, dat hij plantagerubber voor autobanden 
gebruikte. Thans daarentegen geldt het bijna als een aanbeveling, 
en roepen de fabrikanten om strijd het publiek tot getuige, dat zij 
hun banden bijna uitsluitend van plantagerubber maken. 

LYNE waarschuwt tegen de pogingen om met het vinden van 
nieuwe procédé’s voor de bereiding ook nieuwe vormen aan het pro- 
dukt te geven. De markt is thans gewend aan crêpe en smoked 
sheet en ziet iedere verandering met wantrouwen aan, daar ieder 
nieuw merk weer eindelooze proefnemingen van de fabrikanten 
eischt. Een fabrikant zeide hem: „gij hebt jaren noodig gehad om 
tot deze twee kwaliteiten te komen; waarom wilt ge ze nu weer 
veranderen?” Laat men daarom bij het invoeren van nieuwe rook- 
procédés vooral trachten, smoked sheet af te leveren. 

R. N. LYNE. Rubber at the London Exhibition. Tropical Agricul- 
turist XLIV. 1915 bl: 76. 

ru. 


— 260 — 
NIEUWE INFECTIEPROEVEN MET MOZAIEKZIEKTE. 


De aard van de smetstof, welke de mozaïekziekte bij de tabak 
veroorzaakt, is nog altijd niet vastgesteld. Terwijl sommigen meenen, 
dat hier een levende substantie van parasitairen aard in het spel is, 
die zóó klein is, dat ze mikroskopisch niet is waar te nemen en 
filters, welke bacteriën tegenhouden, passeert, denken anderen aan 
een enzymwerking, waarbij het de ziekte veroorzakende enzym 
het vermogen zou bezitten zich in de er mede besmette plant te 
vermeerderen. 

De aan het Amerikaansche „Bureau of Plant Industry” verbonden 
physioloog ALLARD heeft infectieproeven verricht, met het doel, den 
invloed van verdunning na te gaan op de virulentie van de smet- 
stof bij kunstmatige infectie van tabak. 

De infecties geschiedden door met de punt van een naald een 
druppel van het al of niet verdunde virus in de plant te brengen. 

Het resultaat was merkwaardig: met de 1000-voudige hoeveelheid 
water verdund virus bleek even infectieus als onverdund virus. Bij 
verdunning van 1: 10.000 werd de werkzaamheid geringer. Bij nog 
verdere verdunning mislukten de infectieproeven meestal. 

De schrijver concludeert verder uit zijn proeven, dat planten, waar- 
bij infectie uitgesloten is, ook vrij blijven van mozaïekziekte. Vol- 
gens hem worden de feiten tot dusver beter verklaard door de theo- 
rie, dat de ziekte van parasitairen aard is, dan door de enzym- 
theorie. 

H. A. ALLARD. Effect of dilution upon the infectivity of the 
virus of the mosaic disease of Tobacco. Journ. of Agric. Res. Vol. 


III p. 295. 1915. 
ru. 


HET OMVALLEN VAN ZAAILINGEN. 


Meestal wordt tegen deze lastige kwaal aanbevolen het sterili- 
seeren van den grond door hitte (verbranden van allerlei materiaal 
op den grond), formaline (l dl. op 50 din. water) of zwavelzuur 
(1 dl. op 100 din. water). Deze middelen zijn altijd min of meer 
duur en omslachtig. 

Twee methoden gaven bij nieuwe proeven op dit punt bevredigende 
resultaten: 

lo. het vervangen van ruim 15 c.M. bovengrond door sterielen 
ondergrond; 


— 261 — 


2o. het bedekken van den bovengrond met 6 m.M. fijn grint. 

In beide gevallen was het resultaat: praktisch vrij van omvallen. 

Te veel gieten, schaduw en de aanwezigheid van organische stof 
in den grond bleken het meest schadelijk. 

Verondersteld wordt, dat kunstmatig gesteriliseerde grond meer 
vatbaar is voor herinfectie dan normaal steriele grond. 

Waar overvloedig brandstof aanwezig is, wordt het steriliseeren 
door branden voordeelig geacht. 


Tropical Agriculturist XLIV, 2, 1915. 
ru. 


FRISCH HOUDEN VAN SNIJBLOEMEN. 


Algemeen wordt beweerd, dat afgesneden bloemen langer goed 
blijven bij toevoeging van zout aan het water. Uitvoerige onder- 
zoekingen over dit punt werden gedaan door DUGGER en KNUDSON 
in Cornell, waarbij bleek, dat weinig of geen resultaat bereikt werd. 
De proeven hadden plaats met Cosmos, Petunia, Aster, Verbena, 
Viola, Coreopsis, Dahlia, Tagetes, Geranium en Zinnia. Vele 
oplossingen werden beproefd, o.a. met calciumnitraat, zinksulfaat, 
kopersulfaat, gewoon zout en mengsels van verschillende zouten. 


In geen enkel geval werden opvallende resultaten bereikt, hoewel 
herhaaldelijk de bloemen een dag langer goed bleven dan die in 


gewoon water. Het troebel worden van het water door rottings- 
bacteriën, dat bij sommige bloemen plaats vindt, kan voorkomen 
worden door toevoeging van sporen zinksulfaat of kopersulfaat. 
Koken, branden of kneuzen van de snijvlakken is nutteloos, maar 
het dagelijks afsnijden van het snijvlak van den stengel bleek het 
leven der bloemen te verlengen. 


Tropical Agriculturist XLIV, 2, 1915. 
ru. 


NN CL SA 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


A bij ’sLands Plantentuin. 


Adenanthera pavonina L. (saga kajoe) zaden. 
Albizzia moluccana Miq, zaden. 
Arenga saccharifera Labill. zaden. 
Caesalpinia dasyrachis Mig. (peta peta) zaden. 
k sappan L. (setjang) zaden. 
Canarium commune L. (Kanari) zaden. 
Cassia florida Vahl (djoewar) zaden. 
„ grandis L. (boengboeng trasi) zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren) zaden. 
Coix agrestis Lour. (djali, Jobstranen) zaden. 
„ Koenigii Spreng. (djali, Jobstranen) zaden. 
„ Laecryma-Jobi L (djali, Jobstranen) zaden. 
Croton Tiglium L. (kimalakian, tjraken) zaden. 
Cyrtostachys Rendah Bl. (roode pinang) zaden. 
Dammara alba Lam. (damar) zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm) zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J.J. S. (anjang anjang) zaden. 
Eucalyptus alba Reinw. zaden. 
Indigofera Anil L. var. polyphylla. D.C. zaden. 
4 galegoides D.C. zaden. 
Melia bogoriensis K. et V. (mindi) zaden. 
Morinda citrifolia L. (tjangkoedoe) zaden. 
Ormosia sumatrana Miq. zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng) zaden. 
Peltophorum ferrugineum D.C. (soga) zaden. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj, kratok) zaden 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom) zaden. 
Pterocarpus indica Willd. (angsana) zaden. 
Spathodea campanulata Beauv. zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. menjan) zaden. 
Tamarindus indica L. (asem) zaden. 
Tephrosia Hookeriana W. et A. zaden. 


— 263 — 


B bij den Cultuurtuin. 


Groenbemesters. 


Cassia pumila. 

Nr EOFA: 
Centrosema Plumieri. 
Clitoria cajanifolia. 
Crotalaria striata. 
alata. 

8 muyussi. 
Desmodium gyroides. 
Indigofera hirsuta. 

4 longeracemosa. 

n sumatrana. 

2 suffruticosa. 

a villosa. 
Leucaena glauca. 
Tephrosia candida. 
Hookeriana var. amoena. 
Vogelii. 


„ 


” 


” 


Groente-soorten. 


Basella rubra (postelein). 
Sesuvium portulacastrum (postelein). 
Rumex abyssinicus (zuring). 
Solanum Kubii (terong- varieteit). 
Hibiscus sabdariffa. 

ke esculentus. 
Xanthosoma sp. (tajawiwirie) bajem). 


Koffie-soorten. 


Coffea aruwinuensis. 


„ __abeokuta. 

„ _ arnoldiana. 

„ Dewevrei. 

An EKCElSa. 

„… Liberica. 

„ __ stenophylla 

» (afwijkend type). 
„ _ Canephora. 

„ _ robusta. 


„ Uganda. 


— 264 — 


Coffea Laurentii. 
„ _ Quillou. 
„ _ congensis. 


Olie-leverende gewassen. 

Andropogon nardus. 

r 4 muricatus. 

pe „ _Citratus. 

en „ _schoenanthus 
Cymbopogon flexuosus 
Ricinus communis. 
Elaeis guineensis. 
Myroxylon peruiferum. 


| geen zaad, wel pollen beschik- 
baar. 


Schaduwboomen. 
Albizzia moluccana. 
Adenanthera pavonina. 
Caesalpinia dasyrrachus. 
Pithecolobium Saman. 
Swietenia macrophylla. 
Leucaena glauca. 
Deguelia microphylia. 
Erythrina sp. (dadap). 


Varia. 
Paspalum dilatatum. 
Panicum maximum (Beng. gras.) 
Mryistica fragrans (pala). 
Eugenia caryophyllata Thunb. (Kruidnagelen). 
Agave rigida var: sisalana (bulbillen). 
„ _cantala (bulbillen). 
Fourcroya ggiantea (bulbillen). 
Musa textilis (uitloopers). 
Ertyhroxylon coca. 


| Geen zaad, wel pollen. 


— 265 — 


C'bij der Seltectie- en 
Zaadtuinen. 


Zaad van: 
Padisoorten 
in pluimen. : 
RENSE Pen Steek Hed someren (oe 
Soorten van paarl- en paarden- 
tandmaïs 
in kolven . 
gepeld … 
Soorten van katjang 
(Arachis hypogaea) 
in peulen … REKE Sen Pt 
Katjang kedelee (Glycine soya). 
Vinga catjang (op Java bekend 
onder verschillende namen 
als katjang toenggak, landja- 
ran, pandjang, mantrí, roedji, 
landes enz.) . ter 
Katjang idjo (Phaseolus mun- 
go). a Ed 
Helianthus annuus (Zonne- 
EET) et ee br NDE 
Teosinte (Euchlaena luxurians). 


tanah 


Stekken van: 

Cassave (Manihot utilissima) 
per stek. 

Bataten (Ipomoea 
per stek. 
per knol 


Batatas) 


Uitloopers van: 

Bengaalsch voedergras (Pani- 
cum maximum) 
per uitlooper . 


Prijs per kati bij 
aanvragen van 


Prijs per kati bij 
aanvragen van 


minder dan meer dan 
10 kati. 10 kati. 
Gulden | Centen | Gulden | Centen 
omde | 
Bali [2 | 06 
— 08 
BET BEN LASA 
5 B Er: 
E 175 = | 125 
| 
| 
— 45 —= 30 
—| 20! — | 15 
| | 
A Att oet 
a 75 — 50 
| 
zene Oke A 
— 005 
et 025 
| 
| 
-- Ole | 


Deze prijzen gelden loco Seléctie- en Zaadtuinen te Buitenzorg. 
Emballage en het transport van het zaad naar het station worden 
tegen den kostenden prijs in rekening gebracht. 


— 266 — 


Bij aanvraag van kleine hoeveelheden zaad is de Leider der 
Selectie- en Zaadtuinen gemachtigd om in bijzondere gevallen een 
reductie op den prijs te verleenen. 

Men wordt beleefd verzocht, de aanvragen uitsluitend te richten 
aan den Leider der Selectie- en Zaadtuinen van het Departement 
van Landbouw, Nijverheid en Handel te Buitenzorg, en de aanvra- 
gen te doen vergezeld gaan van een opgave van de hoeveelheden 
zaai- of plantgoed, die men wenscht te ontvangen, of van de op- 
pervlakte, die men bezaaid of beplant wenscht te hebben. Voorts 
verdient het aanbeveling, een korte beschrijving te geven van de 
omstandigheden van klimaat, bodem en cultuur, waaronder het ge- 
was zal verkeeren, opdat het mogelijk zij, bij de keuze der soorten 
daarmede rekening te houden. 


E 
Á 
f 


HET OCULEEREN VAN CACAO, 


Eenige jaren geleden werd in een Mededeeling van het 
Proefstation Midden-Java 1) de wenschelijkheid betoogd, dat 
de cacao-planters zich zouden toeleggen op het vegetatief 
vermenigvuldigen van de cacao. 

Met enkele woorden moge nogmaals in herinnering worden 
gebracht, waar het om gaat. 

Onze cacao-aanplantingen bevatten een groot aantal boomen 
van zeer geringe waarde, die allerlei ongewenschte kenmerken 
vertoonen: geringe productiviteit, vatbaarheid voor ziekten 
en plagen, inferieure kwaliteit van product enz. Trouwens 
met onze koffie-, onze hevea-, onze pala-, onze randoetuinen 
is het, wat dit betreft, niet beter gesteld. 

Te verwonderen is het niet. Nooit is er een poging gedaan 
om de aanplantingen aan te leggen uit zaad van zorgvuldig 
uitgezochte boomen: selectie is bij den aanleg nog nergens 
behoorlijk toegepast. 

Zijn wij echter zoo ver, dat wij met zorg onze moederboo- 
men hebben uitgezocht —en een tweetal cacaoplantages in 
Midden-Java zijn thans zoo ver — dan komt de vraag, hoe wij 
van deze boomen nakomelingen zullen verkrijgen. 

Nemen wij, zonder verdere voorzorgen, van deze uitgezochte 
moederboomen zaad en zaaien dit uit, dan bestaat de kans, 
dat de superieure moederboom bestoven is door stuifmeel van 
een inferieuren vaderboom en dat reeds hierdoor de nakome- 
lingen, die uit dit zaad opgroeien, ongewenschte eigenschappen 
bezitten, 

Zorgt men voor isolatie der moederboomen, zoodat de bloe- 
men met eigen stuifmeel van den moederboom bestoven worden, 


1D Dr. C. J. J. vaN Harr. Oculeeren, enten en marcotteeren van cacao 
(Mededeeling no. 2 van het Proefstation Midden-Java, December 1911), 


Teysmannia, 1915. î 18 


— 268 — 


ook dan heeft men nog geen zekerheid, goede nakomelingen 
te krijgen, ingeval de moederboom een bastaard was. De 
meeste bastaarden zijn niet „zaadvast’”’, d.w.z. hun eigenschap- 
pen worden niet alle op de nakomelingschap overgebracht, 
of met andere woorden: hun nakomelingen vertoonen eigen- 
schappen, die wij bij den moederboom niet hebben waarge- 
nomen. Nu wil het geval, dat de Cacao-variëteit, waaruit 
wij hier op Java onze moederboomen moeten kiezen, een 
bastaard is, de Djati-Roenggo hybride (trouwens bijna alle 
locale Forastero-typen zijn bastaarden, zoo bv. de forastero 
in Trinidad, in Suriname en op de andere West-Indische 
eilanden, de forastero-typen in Venezuela, enz. enz.). 

Daar komt nog bij, dat het ons tot nu toe niet gelukt is, 
een isolatiemethode te vinden, waarbij de moederboomen 
een behoorlijk aantal, door zelfbestuiving verkregen vruchten 
produceerden; de geïsoleerde boomen produceerden tot nu toe 
geen of bedroefd weinig vruchten. 

Van vermenigvuldiging door zaad is bij de cacao-selectie 
dus niet heel veel te verwachten; zaad, door kruisbestuiving 
ontstaan, levert te veel kans op inferieure nakomelingen; 
zaad, door zelfbevruchting ontstaan, is (voorloopig althans) 
haast niet te verkrijgen en levert, omdat cacao een hybride 
is en niet zaadvast, eveneens kans op een zeker percentage 
aan inferieure nakomelingen, al is die kans dan niet zoo groot 
als bij door kruisbevruchting verkregen zaad. 

Wij moeten dus trachten, de cacao te vermenigvuldigen 
op andere wijze, nl. „vegetatief”, en wel door marcotteeren, 
enten of oculeeren. 

Het voorgaande zouden wij in het kort kunnen resumeeren 
door een uitspraak van OTTOLANDER aan te halen, die in de 
genoemde Mededeeling no. 2 van het Proefstation Midden-Java 
reeds werd aangehaald: „Het doel van het enten” — (of in ’t 
algemeen: van het vegetatief vermeerderen, dus ook van 
marcotteeren of oculeeren) — „is: het voorttelen van planten, 
die, van zaad gekweekt, hare kenmerkende eigenschappen 
niet behouden”. 

En om het behoud van die kenmerkende eigenschappen 
is het ons bij de selectie juist te doen: wij willen van onze 


— 269 — 


uitgezochte, voortreffelijke moederboomen nakomelingen heb- 
ben, die even voortreffelijk zijn als de moederboomen zelf. 

Welke van de verschillende methoden van vegetatieve 
voortplanting staan nu tot onze beschikking? Wij moeten 
een keus doen tusschen marcotteeren, enten of oculeeren. 

1. Enten. Het scheen aanvankeliĳjk, dat men hiervan het 
meeste verwachtte, en wel van de entmethode, die de En- 
gelschen „grafting by approach” noemen en die door de 
Hollandsche kweekers als „plakken” of „plakzoogen’ wordt 
aangeduid. 

In de Mededeeling no. 2 van het Proefstation Midden-Java 
werd deze methode beschreven en met een illustratie ver- 
duidelijkt. Zij komt in het kort op het volgende neer: 

Men snijdt eerst van den onderstam overlangs een stukje 
schors met hout weg; de snee gaat dus overlangs tot even 
in het hout, Van het takje van den moederboom, dat men 
op den onderstam plakken wil, snijdt men op gelijke wij- 
ze overlangs een stukje schors met hout weg. Nu neemt 
men het takje niet van den boom af‚ doch laat dit voorloopig 
aan den boom zitten. De zaailing, die als onderstam dienst 
doet, wordt vervolgens op een stellage bij het takje van 
den moederboom gebracht (de zaailing moet dus in een 
mandje of pot of bamboekoker zijn gekweekt) en de twee 
sneevlakten van onderstam en van takje worden bij elkaar 
gebracht en met raffiavezel aan elkaar gebonden, 

Het onderstammetje moet ongeveer 1 jaar oud zijn en 
het takje moet van gelijke dikte zijn als het onderstammetje. 

Na 6 à 10 weken is de vergroeiing tot stand gekomen; 
het takje wordt vlak onder de vergroeiïngsplaats afgesneden 
en hetzelfde gebeurt met den top van den onderstam vlak 
boven de vergroeiingsplaats. 


Bij de methode van plakzoogen is het eigenaardige, dat 
men het takje aan den moederboom moet laten zitten tot- 
dat de vergroeiing heeft plaats gevonden. Maar deze eigen- 
aardigheid maakt juist het omslachtige uit van de methode. 
De onderstammetjes kunnen niet in het vrije veld geënt 
worden, ook niet op bedden in de pépinière; zij moeten in 


— 270 — 


mandjes of potjes worden opgekweekt en ieder mandje moet 
op een stellage in den moederboom worden gebracht, vlak 
bij het takje, dat er op geënt moet worden. 

Liever zou men dan ook andere entmethoden gebruiken, 
bv. kerfenten (bij de koffiecultuur toegepast en dan meest 
griffelen of griffelenten genoemd) of copuleeren *); hierbij wordt 
het takje afgesneden en op den onderstam gebracht. De koffie- 
planters, die hybriden aanplanten, zijn met dergelijke ent- 
methoden wèl bekend. 

Doch — tot nu toe zijn alle proefnemers het er over eens, 
dat zulke eenvoudiger ent-methoden bij de cacao niet ge- 
lukken of althans zulk een gering percentage aan slagers 
geven, dat zij voor de practijk niet dienstbaar zijn. ®% Tot 
die conclusie kwam o.a. Hevu, die reeds in 1905 proeven 
nam te Buitenzorg. Ook JounnsoN zegt in zijn in 1912 ver- 
schenen cacao-boek, dat de methoden van enten, waarbij 
de tak van den moederboom eerst van den moederboom 
wordt afgesneden en vervolgens op den onderstam geënt, 
niet zulke goede resultaten geven als plakzoogen. 

Terwijl een 4-tal jaar geleden door sommige proefnemers 
veel verwacht werd van de methode van plakzoogen en men 
zich —bv. in de Engelsche West-Indische koloniën, zooals 
Dominica, Trinidad — scheen voor te stellen, dat zij een groote 
rol zou gaan spelen in het plantage-bedrijf, is men in de laatste 
jaren meer en meer gaan inzien, dat zij voor de planters toch 
te omslachtig is, 

Jores. de hortulanus van de Botanic Station in Dominica, 
die eenige jaren geleden veel werk maakte van het plakzoo- 
gen van cacao, moest in het West-Indian Bulletin van Ja- 
nuari 1912 erkennen: „Plakzoogen brengt nogal wat werk 
en moeite met zich mee, want de onderstammen moeten 


1). Zie fig. 2 in de genoemde Mededeeling no. 2 van het Proefstation 
Midden-Java. 

2). Het is echter de vraag, of deze methoden inderdaad reeds op zoo groote 
schaal en met zooveel toewijding zijn beproefd, dat het als zeker moet wor- 
den beschouwd, dat zij onbruikbaar zijn. In herinnering moge gebracht 
worden, dat ZEHNTNER reeds op kleine schaal copuleeren en kerfenten be- 
proefde en, naar het schijnt, met eenig succes (Zie de voordracht, door hem 
gehouden op het 7de Congres te Malang in November 1904). 


— 271 — 


in de boomen gebracht worden, stellages moeten worden 
geplaatst om de boomen om de onderstammen op te plaatsen ; 
nadat het plakzoogen is bewerkstelligd, moeten de planten 
dagelijks begoten worden en zij moeten vijf à acht weken 
in het oog worden gehouden. Bovendien moeten de planten, 
als de enting geslaagd is en de planten van den moeder- 
boom zijn losgesneden, nog verscheiden weken in de kwee- 
kerij worden gehouden, voordat zij kunnen worden uitgeplant.” 

Men richtte zijn blikken dus meer naar andere methoden 
van vegetatieve vermeerdering en men ging zich meer toe- 
leggen op het oculeeren. 


Marcotteeren. Voordat wij overgaan tot de bespreking van 
het oculeeren, moge hier nog even iets gezegd worden van 
het marcotteeren, de hierboven reeds genoemde, derde me- 
thode van vegetatieve vermenigvuldiging. 

In geen enkel handboek en in geen enkele publicatie van 
anderen aard werd tot nu toe het marcotteeren van cacao 
besproken. 5) Op de plantage „Djati Roenggo” heeft de ad- 
ministrateur Mac GirLavry reeds sedert geruimen tijd, zij 
het ook op zeer bescheiden schaal, deze methode toegepast. 
Cacao laat zich dus wel marcotteeren. De toepassing stuit 
echter op het bezwaar, dat van één boom betrekkelijk wei- 
nig nakomelingen te verkrijgen zijn, terwijl het ook nog te 
bezien staat, of de aldus verkregen planten wel een even 
sterk wortelstelsel ontwikkelen als zaailingen, waarop geënt 
of geoculeerd wordt. Marcotteeren eischt bovendien veel 
zorgen en veel toezicht. 


Oculeeren. Zooals werd opgemerkt, is men in de laatste 
jaren meer aandacht gaan wijden aan het oculeeren van cacao 
en is men deze methode meer en meer gaan beschouwen als 
verreweg de meest aanbevelenswaardige wijze van vegeta- 
tieve vermeerdering, vooral voor toepassing in het groot. 
De voordeelen boven plakzoogen zijn ook belangrijk. 


1) Slechts in de Mededeeling no. 2 van het Proefstation Midden-Java 
vermeldde ik de op „„Djati Roenggo’’ toegepaste marcotteer-methode. Ook in 
mijn pas verschenen handboek over cacao (uitgegeven bij Mac Millan te Lon- 
don) heb ik het vermeld. 


— 272 — 


De o.a. door Jones beschreven bezwaren van het plakzoo- 
gen, welke hierboven werden aangehaald, doen zich bij het 
vculeeren niet voor, De onderstammen kunnen op bedden in 


de kweekerij blijven staan of men kan zelfs de planten reeds 
op hun definitieve plaats in de tuinen zaaien of uitplanten 


en ze vervolgens oculeeren met oogen van den uitgezochten 
moederboom. Als de oculatie eenmaal heeft plaats gehad, 
vereischen de planten veel minder zorg dan na het plakzoo- 
gen. Maar een zeer groot voordeel is bovendien, dat men 
door oculeeren, van één boom een veel grooter aantal nako- 
melingen kan verkrijgen dan door enten. Bij het enten heeft 
men immers voor iederen nakomeling een tak noodig, bij 
het oculeeren echter voor iederen nakomeling slechts één 
oog of knop. De proeven, die thans in verschillende landen 
genomen zijn, hebben ook aan het licht gebracht, dat het 
oculeeren op verschillende manieren kan plaats vinden. 

Het zijn een vijftal proefnemers, wier wijze van werken 
nier moge worden nagegaan, nl. HARRIS (Jamaica, 1903), Hers 
(Buitenzorg, 1905), Casse (Haiti, 1906), Jones (Dominica, 1912) 
en zijn navolger Aveusrus (Trinidad, 1913), en ten slotte 
Wester (Philippijnen, 1911). 

Wij noemen hier Wester het laatst, omdat zijn methode 
afwijkt van de werkwijzen der overige proefnemers welke 
in hoofdzaak alle overeenstemmen: Wester nl. oculeert met 
de zoogenaamde y‚-methode, de overigen alle met de methode 
bekend als plak-oculeeren. 


Oculeeren is het gebruik maken van een stukje schors van 
den moederboom, waarop een „oog zit, d.i. een knop; en 
aangezien de knoppen in de oksels van de bladeren zitten, 
komt het hierop neer, dat van takken of van waterloten van 
den moederboom stukjes schors, waarop zich een blad bevindt 
of gezeten heeft, worden uitgesneden en van het hout af- 
gelicht: deze stukjes schors worden vervolgens op een of 
andere wijze tegen het hout van den onderstam bevestigd, 
of beter gezegd tegen het cambium, zoodat cambium van 
moederboom met cambium van onderstam kan samengroeien. 

Bij de methode van het plak-oculeeren neemt men uit den 


— 273 — 


tak of uit de waterloot van den moederboom een vierkant 
of althans vierhoekig stukje schors, terwijl van den onder- 
stam een stukje schors van gelijke grootte wordt uitgesne- 
den en van het hout afgelicht; het stukje schors van den 
moederboom wordt dan ingevoegd, of „opgeplakt“ op de open 
plaats van den onderstam (zoodat cambium op cambium komt) 
en vervolgens met raffia-bast of ent-band vastgebonden. 

In Mededeeling no. 2 van het Proefstation Midden-Java 
vindt men drie figuren, die de methode van het plak-oculee- 
ren demonstreeren (fig. 3, t en 5). 

De verschillende manieren, waarop de genoemde vier proef- 
nemers het plak-oculeeren bij de cacao toepassen, loopen in 
bijzonderheden eenigszins uiteen; in hoofdzaken komen zij 
evenwel op hetzelfde neer. 

De baanbreker ov het gebied van cacao-oculatie, HARRIS, 
gebruikte èn als oculatie-hout èa als onderstam waterloten, 
van 2 à 4 c.M. doorsnee. Het stukje schors, dat hij er als 
„oog” uitlicht, is ongeveer 2 c.M. bij 3 inch (73 c.M.), dus zeer 
groot. 

Onafhankelijk van Harris, wiens proeven hem onbekend 
waren, begon HeyrL in 1905 oculatieproeven te nemen in den 
Cultuurtuin te Buitenzorg. Hij gebruikte als oculatiehout 
krachtige takken, 1 of 14 jaar oud en ongeveer van een pink 
dikte; hij gebruikte als onderstam zaailingen van denzelfden 
leeftijd of iets ouder, die even boven den grond van dezelfde 
dikte zijn of iets dikker, 

Wij kunnen thans wel zeggen, dat Heyu hierbij een geluk- 
kiger greep deed dan Harris. Om meer dan één reden is 
het oculeeren van tak-oogen op zaailingen als onderstam van 
meer waarde voor de practijk dan het oculeeren van oogen 
van waterloten op waterloten als onderstam. 

Immers indien men door middel van oculeering een nieuwen 
aanleg wil maken, zal men er gewoonlijk de voorkeur aan 
geven, deze met jonge onderstammen aan te leggen ; bij nieuwe 
ontginningen zou men anders een paar jaar moeten wach- 
ten, totdat de cacaoboompjes zoo oud zijn, dat zij waterloten 
kunnen vormen. En het „overenten”’ of liever „over-oculeeren” 
van oude tuinen, waarvan men de oude boomen waterloten 


— 274 — 


laat maken en hierop de oogen zet, zal in ’t algemeen een uitzon- 
dering blijven: men zal er gewoonlijk de voorkeur aan geven, 
den geheelen aanleg te vernieuwen en de oude boomen ge- 
heel te rooien. 

In Haiti koos Casse in 1906, wederom geheel onbekend 
met het werk van HARRIS en van Heyr, een middenweg : hij 
entte op zaailingen als onderstam (evenals Hevyr), maar koos 
daarvoor oogen van waterloten (evenals Harris), die hij 3 à 4 
voet lang had laten worden. 

De afmetingen van het oculatieschiĳjfje van hun waterloten 
kozen Harris en Casse ongeveer van gelijke grootte; HaRRIS 
spreekt van 2 bij 74 c.M., Casse van 2 bij 5c.M.; Heyr nam 
van zijn takken een iets kleiner schijfje: ongeveer 14 bij 4 
cM. Geen van allen gebruikte entwas; zij bonden het oog 
eenvoudig met bindvezel vast. Casse echter uitte de veron- 
derstelling, dat het wellicht aan te bevelen zou zijn, de 
schijfjes, die het oog bevatten, na het opplakken op den 
onderstam aan den rand met entwas te omgeven, zoodat geen 
water aan den rand kan indringen en ook uitdroging wordt 
verhinderd. 

Geen van deze proefnemers heeft echter de ervaring, die hij 
bĳ zijn oculatieproeven had opgedaan, gebruikt om de practijk 
groote diensten te bewijzen. Wel bleek het, dat de door HeyL 
en door Casse uitgevoerde oculaties zich tot flinke cacaoboo- 
men ontwikkelden. Het groepje in 1905 door HeyL geocu- 
leerde boomen in den Cultuurtuin (zie fig. 6 in Mededeeling 
no. 2 van het Proefstation Midden-Java) en de foto’s, die 
Casse in 1910 publiceerde in „Tropical Life” van boomen, ge- 
oculeerd in 1906, leveren ‘het bewijs. 

Doch het gevolg van hun werk is niet geweest, dat ocu- 
leeriag in het plantagebedrijf een rol is gaan spelen. Men 
kan zelfs verder gaan en zeggen, dat hun onderzoekingen 
weinig hebben nagewerkt. Eerst in 1912—6 jaar nadat Casse, 
7 jaar nadat Heyr, 9 jaar nadat HARRIS zijn proeven had ver- 
richt — begon men in Dominica en Trinidad opnieuw, men 
kan haast zeggen van voren af aan, met oculatieproeven. 
En twee jaar tevoren werden hier op Java in de reeds meer- 
malen geciteerde Mededeeling van het Proefstation Midden- 


— 215 — 


Java de in Buitenzorg reeds bijna vergeten en bij de cacao- 
planters vrijwel onbekende proeven van HeyrL en de proeven 
van Harris aan de planters meegedeeld en werden zij aan- 
gespoord om zelf die proeven te herhalen. 

Die opleving van de belangstelling voor het oculeeren van 
cacao, èn in West-Indië èn op Java, had een natuurlijke oor- 
zaak in de behoefte, die men ên in West-Indië èn op Java 
was gaan voelen aan selectie bij de cacao. 

Eindelijk, na eenige eeuwen tevreden te zijn geweest met 
te blijven voortkweeken het mengsel van typen, goede en 
slechte, die de natuur ons in handen had gespeeld, begon men 
te begrijpen, dat een belangrijke verheffing van de cultuur 
zou kunnen bereikt worden door selectie uit te oefenen en te 
trachten, alleen goede nakomelingen te verkrijgen van goede 
boomen. En tevens begreep men, dat dit zeer waarschijnlijk 
niet te bereiken zou zijn door vermenigvuldiging door zaad, 
en dat vegetatieve vermenigvuldiging noodzakelijk zou zijn. 

Terwijl dus de proeven van Heij en HARRIS, en tot op 
zekere hoogte ook die van Casse, meer waren genomen uit 
nieuwsgierigheid, men zou ook kunnen zeggen uit kweekers- 
liefhebberij, om te weten, of cacao zich zou laten oculeeren 
of niet, kwamen de meer recente proeven in West-Indië en 
op Java voort uit de behoefte om een methode te vinden, die 
in staat zou stellen, een doeltreffende selectie bij cacao uit 
te voeren. 

Toen Jones in Dominica in 1912 de oculatieproeven weer 
opnam, gebruikte hij als onderstammen zaailingen in bamboe- 
kokers en als oculatiehout jonge takken, m.a.w. hij paste de 
methode-HeijL toe. Ook beproefde hij de y-methode, waar- 
over straks uitvoeriger gesproken zal worden; dit is de ge- 
wone oculatie-methode, die door kweekers in Europa veel 
wordt gebuikt, o.a. bij de rozenteelt, in Amerika ook bij de 
sinaasappelcultuur. Geen van beide methoden leverde aan- 
vankelijk een behoorlijk percentage geslaagde oculaties, doch 
de methode van plak-oculeeren leverde iets meer succes op 
dan de y-methode en daarom werd deze laatste verlaten. 
In Mei 1914 werd in het Agricultural News (vol. XIIL. p. 145) 
meegedeeld, dat in Dominica het plak-oculeeren wat meer 


— 216 — 


succes had gehad dan het vorig jaar. Men krijgt uit die 
mededeeling den indruk, dat men in West-Indië het oculee- 
ren beschouwt als een methode, die veel routine vereischt. („The 
success which has already been achieved has arisen slowly, 
and it has been found that good results depend largely upon 
the experience of the operators”). 

Ook in Trinidad ging het oculeeren niet dadelijk van een 
leien dakje. 

In Juni 1913 begon men ook in den Cultuurtuin van Tri- 
nidad (St. Clair Experiment Station) met plakoculeeren. De 
hortulanus (curator) van dien tuin, Mr. Aveusrus, dien ik 
persoonlijk ken als een goed cacaoplanter met veel belang- 
stelling voor zijn vak, zette een veertigtal plakoculaties aan, 
van welke er 16 slaagden. In het begin van 1914 werden 
de proeven op grooter schaal voortgezet: ongeveer 210 geocu- 
leerde planten werden verkregen, dit waren ongeveer 66 pct. 
van alle aangezette oculaties — een resultaat, dat bewijst, dat 
voor een eenigszins handig planter het oculeeren toen waar- 
lijk niet zulk een heksenwerk is. 

In November van het vorig jaar verscheen in het bulletin 
van het Department of Agriculture of Trinidad and Tobago 
een artikel, waarin werd uiteengezet, hoe thans verder wordt 
gehandeld. FREEMAN, de Assistent-Director of Agriculture 
merkt daarin op, dat, nu het oculeeren goed uitvoerbaar blijkt, 
verschillende practische vraagstukken nog dienen te worden 
opgelost; als de meest belangrijke beschouwt hij de volgende: 

1. Wat zijn de kosten van het oculeeren? 

2. Welke is de tijd van het jaar, die het meest geschikt 

is voor oculeeren ? 

3. Wat is meer aan te bevelen, den onderstam in de kwee- 

kerij te oculeeren of in het vrije veld? 

4. Hoe ontwikkelen zich geoculeerde planten, als lage strui- 

ken of als hoog opgroeiende, wel-gevormde boomen ? 

5. Wat is de beste plantwijdte voor geoculeerde boomen ? 

6. Welken weerstand tegen ziekte, droogte enz. zullen die 

boomen vertoonen? 

7. Op welken leeftijd komen zij in dracht? 

8. Tot op welke hoogte zuilen zij de goede eigenschappen 


en 


der moederboomen vertoonen, zvoals groote productivi- 
teit, goede qualiteit van product? 

Ik moet erkennen, dat, al staan wij zeker ten opzichte van 
geoculeerde boomen voor verschillende onopgeloste vragen, de 
zaak toch niet zoo duister is als deze vragenlijst zou doen 
vermoeden. Even wil ik hierop ingaan, omdat de plauter op 
Java zich deze vragen misschien ook stelt. 

Vraag 1. De kosten zijn, indien een behoorlijk percentage 
slaagt, niet hoog. 

Vraag 2. Zoolang in de boomen behoorlijke groei of „wer- 
king” zit (moederboom zoowel als onderstam), kan oculeeren 
met succes plaats vinden; de tijd van den sterksten groei 
is de meest geschikte tijd; staan de planten stil in groei, 
dan is het geen tijd voor oculeeren. In ’t algemeen zal dit 
op Java in den drogen tijd het geval zijn; het begia van den 
regentijd zal bij uitstek geschikt zijn voor de bewerking, maar 
op de meeste plaatsen zal men den geheelen regentijd door 
kunnen gaan. In landen als Suriname, waar de grond zwaar 
is en de drainage gebrekkig, is echter ook de regentijd een 
tijd van stilstand in groei en voor oculeeren dus ongeschikt. 

Vraag 3. Dit is inderdaad een kwestie van eenig belang. 
Oculeeren in de kweekerij heeft natuurlijk zeer veel voor, 
omdat men de planten hier veel beter kan verzorgen dan in 
het veld en beter in het oog kan houden. Het is echter 
denkbaar, dat een bezwaar ontstaat, omdat de geoculeerde 
planten langer in de kweekerij moeten blijven dan zaailingen 
en het uitplanten van de reeds vrij oude planten moeilijkhe- 
den met zich zou kunnen meebrengen. Het laat zich echter 
aanzien, dat dit bezwaar niet onoverkomelijk zal zijn en dat 
oculeeren in de kweekerij de voorkeur moet verdienen. 

Vraag 4. Hoe de planten zich ontwikkelen, is in den Cul- 
tuurtuin te Tjikeumeuh te zien (zie fig. 5 van Mededeeling 
no. 2 van het Proefstation Midden-Java) en eveneens af te 
leiden uit de foto’s van Haiti (zie Tropical Life VI. 1910, 
p. 138). Het blijkt daaruit, dat de geoculeerde planten zich 
tot goed gevormde cacaoboomen ontwikkelen. 

Vraag 5. De plantwijdte kan inderdaad thans nog niet 
met zekerheid worden aangegeven, maar in verband met de 


— 278 — 


beantwoording van vraag 4 kan men zeggen, dat de plant- 
wijdte weinig zal verschillen van die, welke men voor zaai- 
lingen kiest. 

Vraag 6. Het is niet te verwachten, dat de geoculeerde 
boomen in een van deze opzichten zullen afwijken van den moe- 
derboom wat stam en kroon betreft en van den zauiling- 
onderstam, wat wortels betreft; in ’t algemeen: er is geen 
reden om te verwachten, dat de geoculeerde boomen ons 
onaangename verrassingen zullen bezorgen. 

Vraag 7. De geoculeerde boomen schijnen iets spoediger 
in dracht te komen dan zaailingen. Casse verkreeg van 
boomen, geoculeerd in 1906, reeds in 1908 enkele vruchten. 

Vraag 8. Deze vraag behoeft door den botanicus in dien 
algemeenen vorm niet gedaan te worden. Het is denkbaar, 
dat het oculeeren de groeikracht van den boom influenceert 
en eigenschappen, die er mee samenhangen, zooals bv. op= 
brengst. In die eigenschappen zou de geoculeerde boom van 
den moederboom kunnen afwijken. Doch in eigenschappen, 
die daar niet mee samenhangen, zooals qualiteit van het 
product, kunnen oculaties niet afwijken van den moederboom, 

De toekomst van de geoculeerde boomen beschouw ik dus 
niet als zoo dubieus als Mr. FReEMAN. 

De wijze, waarop thans in Trinidad den geoculeerden boo- 
men een „fair trial” wordt gegeven, is echter wel aardig en 
de moeite van het vermelden waard. 

Op dezelfde wijze als op een paar plantages in Midden-Java 
(op Djati Roenggo en op Getas) een aantal uitstekende moe- 
derboomen zijn uitgezocht, is dit ook in Trinidad geschied 
op de Gouvernements Cacaoplantage „Rivers Estate”. Hier 
geschiedde echter de observatie veel minder nauwkeurig dan 
op „Getas” en „Djati-Roenggo’’, waartegenover staat, dat een 
veel grooter aantal boomen in observatie werd genomen !. 
Zoodoende werden een aantal boomen uitgezocht, die als zeer 
productief werden beschouwd en geschikt om als moederboo- 
men te dienen. Dagelijks wordt nu van deze moederboomen 
des morgens vroeg oculatie-hout gesneden; dit wordt naar 


1) Van 10.000 boomen werd gedurende 4 jaar van elk afzonderlijk het aan- 
tal vruchten geteld. 


— 279 —. 


den op ongeveer 10 K.M. afstands gelegen Cultuurtuin ge- 
bracht en daar wordt het ’s middags gebruikt voor oculee- 
ring van de in de kweekerij staande onderstammen. 

Indien op een dag niet al het oculatiehout wordt opge- 
bruikt, dan wordt het overgeblevene met aarde bedekt en 
den volgenden dag gebruikt (Het schijnt mij toe, dat het 
meer aanbeveling zou verdienen, het culatiehout te bewaren 
tusschen vochtige zakken, zooals dat bij het oculeeren van 
Citrus-planten regel is vóór het oculeeren). 

Op de Gouvernements-plantage „Rivers Estate” heeft men 
nu een proef-aanplanting aangelegd, om een indruk te krijgen 
van de waarde, de vòòr — en de nadeelen, van aanplanting 
van geoculeerde cacao, vergeleken met aanplanting van zaui- 
lingen en geënte planten (door plakzoogen geënt). 

De proef is aldus ingericht: 


A. 1 acre cacao, geoculeerd in het veld. 
B. 1 acre cacao, geoculeerd in dek weekerij. 
C. 1 acre cacao, zaailingen. 

D. 1 acre cacao, door plakzoogen geënt. 


Geen blijvende E. 1 acre cacao, geoculeerd in het veld. 
schaduw F. 1 acre cacao, zaailingen. 


(l acre = 4/7 bouw). 

De plantwijdte werd 12 bij 12 voet genomen. Waarom 
zoo nauw, wordt niet vermeld. 

Als moederboomen dienden 45 uitgezochte boomen, die 
groote producenten waren gebleken gedurende de 4 jaar, 
dat men van een 10.000 boomen het aantal vruchten telde. 
Deze 45 boomen produceerden, op 3 na, ieder gedurende 
die 4 jaar gemiddeld meer dan 100 vruchten per boom (de 
grootste producent, boom no. 1386, produceerde in die 4 
jaar gemiddeld 237 vruchten per jaar). 

Het bovenstaande moge een indruk gegeven hebben van 
den stand van zaken wat betreft cacao-oculatie, in Trinidad. 

Intusschen verscheen in het vorig jaar in de Philippine 
Agriculture Review een interessante publicatie van Wester, 
den chef van het Lamao Experiment Station. Uit zijn 
mededeeling bleek, dat de g-methode van oculeeren, die 


Gewone schaduw 


Er TES 


door vroegere proefnemers altijd veroordeeld was als geven- 
de nog minder geslaagde oculaties dan het plak-oculeeren, 
uitstekende resultaten geeft, mits zorgvuldig toegepast. 
Wester verkreeg zelfs 90 /, en meer slagers. 

De z-snee wordt in den onderstam (een zaailing van 15 
a 20 c.M. hoogte) aldus aangebracht: maak een ongeveer 4 of 
5 c.M. lange verticale snee in den onderstam, 15 à 20 cM. 
boven den grond; maak vervolgens aan het beneden-eind van 
die verticale snee een horizontale snee, zoodat de twee sne- 
den samen een J-vorm hebben. 

Maak nu onder de jy, een schuine afsnijding (of dit bepaald 
noodig of nuttig ie, staat nog te bezien), en licht met 
het platte beenen of houten heft van het oculeermesje 
de twee schorslapjes aan weerszijden van de jy, op. Sniĳ 
nu van het oculatie-hout (een tak van 1 à 2 jaar) een stukje 
schors af, dat 4 à 5 c.M. lang is en zoo breed, dat het juist 
onder de opgelichte lapjes van de L-snee kan worden ge- 
schoven; schuif het onder de opgelichte lapjes van de 7, en 
bind om den onderstam een reep met was doortrokken band, te 
beginnen even onder de y, en verder naar boven toe de y‚-snee 
omwikkelende. goed stevig doch niet ruw, tot boven de 
I-svee, natuurlijk zorg dragende, dat de knop vrij blijft. Na 
14 à 18 dagen worden de oculaties onderzocht en wanneer 
blijkt, dat ze zijn aangeslagen, rolt men den oculeerband 
af en verwijdert hem. De onderstam wordt dan 10 c.M. 
boven de oculatie half doorgesneden, en omgebogen (geknakt), 
dus niet geheel afgesneden. (Of een oog is aangeslagen, ziet 
men dan gewoonlijk reeds aan de zwelling van den knop en 
aan de groenkleuring, bovendien laat het overblijfsel van den 
bladsteel, indien dit aanwezig was, bij aangeslagen knoppen 
zeer gemakkelijk los en valt reeds bij zachte aanraking af). 
Geregeld worden daarna alle uitloopers („wilde oogen”) 
van den onderstam verwijderd, Als de oculatie ongeveer 
30 c.M. of wat meer is uitgegroeid en het hout rijp is ge- 
worden, wordt de onderstam vlak boven het oog afgesneden ; 
de snee wordt zorgvuldig met loodwit of eenig ander middel 
overtrokken. 

Het recept, dat Wester geeft voor de bereiding van entwas 


— 281 — 


en entband is, als volgt: 2 KG. bijenwas en 2 Kg. hars wor- 
den in een ijzeren pot gedaan en boven een zacht vuurtje 
gesmolten; het oculeerband wordt om een stukje hout gerold 
tot een rol van 5 c.M. middellijn; deze wordt gedurende 15 
minuten in het gesmolten mengsel van was en hars gelaten ; 
het mengsel mag niet te heet worden. 

De schrijver zegt, dat deze methode vlugger is en minder 
zorg eischt dan plakoculeeren. 

Uitstekende photo’s illustreeren het artikel van WESTER. 
Resumeerende, mogen nog eerst enkele algemeene regels wor- 
den genoemd, die bij het oculeeren steeds in acht moeten 
worden genomen, onverschillig welke methode men gebruikt, 
I-snee of plakoculatie, of men waterloten of zaailingen als 
onderstam gebruikt, de onderstammen in de kweekerij of op 
het vrije veld houdt, takken of waterloten als oculatiehout. 
gebruikt. Het zijn de volgende: 

Oculeer alleen wanneer èn onderstam èn oculatiehout in 
sterken groei zijn; hoe weliger de groei, hoe grooter de kans 
van aanslaan van de oculatie (men voelt dan ook dadelijk 
bij takken en zaailingen, die welig groeien, dat de schors 
gemakkelijk van het hout loslaat, omdat er een sterk ont- 
wikkeld, krachtig werkend cambium aanwezig is). 

Gebruik een zeer scherp oculatie-mesje, zoodat bij het uit- 
snijden van het stukje schors uit den onderstam, maar voor- 
al bij het uitsnijden van het stukje schors, dat het oog bevat, 
uit het oculatiehout, geen scheuring of kneuzing van de 
schors: plaats vindt, doch het mesje vlug en glad tot op het 
hout doorgaat. 

Houd het mes bij het snijden eenigszins schuin tegen de 
schors van enderstam of oculatiehout aan; het mes gaat dan 
gemakkelijker door de schors heen; het oculatietakje laat 
zich het makkelijkst behandelen als men bij het uitsnijden der 
stukjes schors, die de oogen bevatten, den top van het takje 
tegen het lichaam aanhoudt. 

Zorg, dat het oculatiemesje schoon is en niet met aarde 
of anderszins bevuild. 

Zorg ook, dat na het aflichten van de schors geen water 
of andere vreemde stof het blootliggende hout van den onder- 


— 282 — 


stam (beter gezegd: het blootliggende cambium van den onder- 
stam) of den binnenkant van het uitgesneden stukje schors 
van het oculatiehout (beter: het cambium aan den binnenkant 
van dit uitgesneden stukje schors) bevuilt. 

Het gemakkelijkst is, althans voor den aanvanger, de oogen 
te snijden op de plaats van den oculatietak, waar de blade- 
ren kort geleden zijn afgevallen. Meer ervaren oculeerders 
kunnen ook ouder hout gebruiken of jonger hout, waar de 
bladeren nog aan zitten; bij zulk jong hout snijde men echter 
nooit den bladsteel weg, alleen de bladschijf, en bij voorkeur 
doe men dit een week of 2 à 3 vóórdat men het takje ge- 
bruiken gaat en van den boom afsnijdt. 

Laat het oculatiehout nooit in de zon liggen, houd het 
onder het gebruik bedekt, bv. met een zak. 

Brengt het oog dadelijk na het uitsnijden op den omeen 
en bind de bindvezel stevig, doch niet ruw om de oculatie heen. 

Wees na het aanslaan van de oculatie niet te haastig met 
het afsnijden van den onderstam boven de oculatie en ook 
niet met het overplanten van de geoculeerde plant uit de 
kweekerij in het veld. 

Het volgende lijstje geeft een overzicht van de bijzonder- 
heden, waarin de verschillende methoden afwijken. 


— 283 — 


‘SEA SBA [JAA JO UOOD uoog uood uood 
osue[ sjor 
jo Suer wor) ‘Woe fra e No KI [rg 7 
199A9SUOD SN Orr 
“Nog Woveg 
Sue Jo0oAFr BV @ deel Kr gI 
uoxeI UaZorLoTe MA UAE uoaxpui UoFO[LOFE MA 
‘No Ke Rg [WO MF surw ‘Nog e AI Wor 85 
Booy: woogeer eel Kr er teel 4 UT 
uowoog opno 
uoguIjIeez uoSuIIeez Uosurjreez UoSUIIERZ (UBA UOJO[LOJE M 
ooug-T uoroopnoorerdg | UoLDOMONeIJ | volOopnoorerdg | voTOormoorerd 
(ourddrrud) (ore) it ANS Sue H 
Lienug 
197s9 M BSSLI) En I f 


TA Len e s mn EE 


. . . . . . . 


SPA UOID JO SEM 


sofglryosonepmoo wosugowgy 


. . . . . . . 


“ous1OOod 
o7duor Jo pinzoor 
moyonegnoo prey 


"Paus 100 
o7dooy Jo pingoorr 


° WLEJSIIPUO PllVy 


“_opoqon 


19 


Teysmannia, 1915. 


HARRIS. 


HeEvyr. 


ZEHNTNER. 


CASSE. 


VAN HALL. 


X. 


JOHNSON. 
FREEMAN. 


X. 


pe 
FREEMAN. 


WESTER. 


VAN HALL. 


— 284 — 
Literatuur. 


On the budding of cocoa (Bulletin of the Dept. 
of Agriculture, Jamaica 1903, p. 255). 

Eenige opmerkingen enz. (Teysmania 1905, bl. 
411 

Voordracht, gehouden op het 7de Congres te Ma- 
lang, 17 Nov. 1904; Mededeelingen over het 
snoeien en het enten van cacao. 

The budding of cacao (Tropical Life VI. 1910 
p. 188). 

Oculeeren, enten en marcotteeren van caca0 
(Mededeeling no. 2. van het Proefstation Midden- 
Java, 1911). 

Succes in budding cacao in Dominica (Agricul- 
tural News, Feb. 1913, XII. bl. 36). 

The budding of cacao (Agricultural News, Mei 
1914, XIII. bl. 145). 

Cocoa (London, John Murray, 1912). 

Budding of cacao (Bulletin Dept. of Agric. Tri- 
nidad and Tobago, XII, 1918, p. 217). 

Cacao budding demonstration in St. Clair (ibidem, 
XIII, 1914, p. 235). 

Budding of cacao (ibidem XIII, 1914, p. 264). 
Experiments with budded cacao (ibidem XIII, 
p. 320). 

The buddage of cacao (The Philippine Agricult. 
Review, 1914, VII, No. 1). 

Cocoa (London, Mac. Millan, 1914). 


Buitenzorg, 27 Mei 1915. 


C. J.J. van Eee 


A Ed dd 


DE DROGEVLEKKENZIEKTE BĲ DEN 
AARDAPPEL OP JAVA 


DOOR 
Dr. A RANT. 


Sedert vrij langen tijd was het me opgevallen, dat er bij 
vele aardappelplanten, die in deze streek (Pengalengan bij 
Bandoeng), geteeld worden, een eigenaardig, soms plotseling, 
afsterven van het loof optreedt, waardoor de knollen vaak 
niet tot volle rijpheid komen. Het geheel verschijnsel deed 
dadelijk aan den invloed van een parasiet denken, zoodat 
het wel de moeite loonde, eenige aandacht aan deze plant 
te wijden en hier eene korte beschrijving van de ziekte te 
geven. 

De uitgepoote aardappels geven, wanneer men gezonde knol- 
len uitlegt, bij het opkomen gezonde planten met normaal 
groene bladeren; daarna treden, dikwijls voordat de plant 
bloeit, op de bladeren onregelmatig verspreid, en meestal 
met de onderste bladeren beginnende, bruine doode vlekken 
op, die zich over de bladvlakte uitbreiden, grooter worden 
en daarna, vooral bij vochtig weêr, sterft het geheele loof 
vrij plotseling geheel af. 

Als duidelijk kenmerk van de ziekte zijn deze bruine, 
droge vlekken te noemen, welke in het begin iets rond of 
iets hoekig zijn, wat daaraan toe te schrijven is, dat ze 
eerst vrij scherp door de bladnerven begrensd zijn. 

Later breiden ze zich uit en overschrijden dan de bladner- 
ven. Vooral in een jong stadium ziet men, dikwijls zelfs 
duidelijk met het ongewapende ocg, dat er op de vlekken 
meer of minder concentrische kringen voorkomen, die door 
het uitdrogen van het bladweefsel ontstaan. 

Bij grootere, oudere vlekken zijn deze concentrische kringen 


— 286 — 


niet zoo fraai te zien. Met het ongewapende oog is aan de 
boven- noch aan de onderzijde van die bladvlekken iets 
van een schimmelgroei te zien, in tegenstelling met de be- 
ruchte aardappelziekte, die door Phytophthora infestans (Mont) 
pe Bis veroorzaakt wordt. 

Om een duidelijker fotografisch beeld van de ziekte te 
geven, werden de zieke bladeren eerst in kokend water ge- 
dood en daarna in alcohol gebracht, waardoor ze volkomen 
wit werden (fig. 1). In fig. 2 zijn, iets schematisch, de 
bladvlekken met de concentrische kringen aangegeven. 

Bij microscopisch onderzoek werd als oorzaak een schimmel 
aangetroffen, die eigenaardige knodsvormige, meestal langge- 
steelde sporen vormt; het lijkt me echter niet gewenscht, 
hier verder op den bouw van de schimmel in te gaan. De 
litteratuur over aardappelziekten nagaande, vond ík, dat de 
schimmel reeds beschreven is als Maerosporium Solani ELL. 
et Marr. of Alternaria Solani Sor, en dat de ziekte zeif be- 
kend is als „early potato blight” (in tegenstelling met de 
„late potato blight,” door Phytophthora infestans veroorzaakt), 
„leaf spot disease,” „Dürrfleckenkrankheit,” Blattbräune,” 
„la nebbia delle patate,’ enz. Tot mijn spijt kon ik niet 
nagaan, of er een Hollandsche naam voor deze ziekte bestaat, 
zoodat ik die nu drogevlekkenziekte noem, daar de bladvlek- 
ken in het beginstadium der ziekte droog zijn. 

Deze ziekte schijnt reeds vrij verbreid te zijn en komt o.a. 
voor in Amerika, Europa, Australië en Engelsch- Indië. 

In de litteratuur vond ik dezelfde ziekte ook vermeld voor 
de tomaat, in Amerika voor de Solanum Melongena L. („eier- 
plant”, aubergine, in Indië meestal tèrong genoemd), ter wijl 
ik op de bladeren van de groote ketjoeboeng (Datura suave- 
olens H. et Borer.), een plant, die in de bergstreken zeer 
algemeen voorkomt en o.a. ook een voedsterplant van Helo- 
peltis Antonii Sien. is, dergelijke vlekken en schimmelsporen 
aantrof. 

Door het kweeken der schimmel en door infectieproeven 
dient later uitgemaakt te worden, of de schimmel van die 
Datura ook in staat is om de aardappelplant aan te tasten 
en omgekeerd. 


Vake 
Kaars on Omi nde 


Rak Pe 


J/ 


— 287 — 


Wanneer deze schimmel op Java ingevoerd is, is natuur- 
lijk niet na te gaan. Reeds eenige jaren geleden was me het 
eigenaardige afsterven van het aardappelloof opgevallen, doch 
het ontbrak me toen aan tijd om de ziekte iets nauwkeuriger 
te bestudeeren. 

Voor zoover ik de litteratuur heb kunnen raadplegen, schijnt 
men elders met goed gevolg Bordeaux’sche pap tegen de ziekte 
te gebruiken; ook wordt aangeraden, niet te dikwijls achter 
elkaar op dezelfde plek aardappels te planten en dus een 
vruchtwisseling toe te passen, maar eerst door systematisch 
opgezette proeven kan men beslissen, welke bestrijdings- 
middelen voor Java in aanmerking komen. 

Of deze ziekte reeds sterk over Java verbreid is, kan ik 
nog niet nagaan. Gaarne ontving ik van streken, waar men 
deze ziekte aantreft, enkele, eerst in de zon tusschen fil- 
treer- of vloeipapier gedroogde zieke bladeren tot verder on- 
derzoek. 

Zoo mogelijk zal dan later elders een uitvoeriger studie 
over dit onderwerp verschijnen. 

Fig. 1. Twee aardappelbladeren met bladvlekken (Dr. M. 
KerBoscu, Tjinjiroean, photogr). 

Fig. 2. Blaadje vergroot; bladvlekken met concentrische 
kringen (C. H. J. Denker, Bandoeng, del.) 


Arne er 


DE BESMETTELIJKE VEEZIEKTEN, GENOEMD IN DE 
WET OP DE VEEARTSENIJKUNDE 
IN NED-INDIE 


DOOR 


H. J. Surr. 


(Vervolg). 


MILTVUUR. 


Het miltvuur is een ziekte, die reeds in de oudheid bekend 
was. Zij wordt veroorzaakt door de miltvuur-bacil, d. i. een 
vrij groote staafjes-bacterie, die wij bij aan miltvuur gestorven 
dieren in grooten getale in het bloed kunnen aantreffen. De 
bacil heeft de eigenaardigheid, sporen te vormen en we hebben 
reeds vroeger gezien, dat het weerstandsvermogen van zulke 
sporen zeer groot is. Voegen we hier nu nog bij, dat die spo- 
ren eerst gevormd worden, wanneer de bacteriën met de 
zuurstof van de lucht in aarraking komen, dan zullen we zien, 
dat dit een paar punten zijn, waarop bij de bestrijding moet 
worden gelet. 

Het is een in den regel zeer snel verloopende ziekte, Door- 
gaans hoort men van den eigenaar, dat den avond te voren 
het dier nog gezond op stal ging en het den volgenden morgen 
daar dood gevonden werd met een sterk opgeblazen lichaam. 
Ook in de wei vindt men de dieren zoo soms schijnbaar zonder 
eenig voorafgaande oorzaak dood liggen. Juist het snelle ver- 
loop maakt, dat wij betrekkelijk weinig verschijnselen gedu- 
rende het leven waarnemen. 

Toch zijn er wel degelijk verschijnselen te zien, in de eer- 
ste plaats koorts. Die koorts kan heel hoog worden, soms tot 
420, Al gauw zien we verder de dieren langzamer worden in 
hun bewegingen; zij staan suf te kijken, eten niet meer, krij- 


— 289 — 


gen een wankelenden gang en hebben met bloed beloopen 
oogen. 

In het begin bestaat verstopping, die al gauw in een min 
of meer bloedige diarrhee overgaat. Dit wijst natuurlijk op 
een ontsteking van het darmkanaal. 

Paarden vertoonen dientengevolge koliekverschijnselen, run- 
deren worden, zooals reeds gezegd, opgeblazen. Melkrunderen 
geven geen melk meer en zijn ze bezet, dan volgt vaak 
een miskraam. De dieren beginnen het ten slotte benauwd 
te krijgen; die benauwdbeid wordt steeds erger, tot ten leste 
het dier den stikkingsdood sterft. Bij paarden vooral, maar 
toch ook wel bij runderen ern karbouwen, treft men dik wijls 
de z. g. miltvuurzwellingen aan. Dat zijn zwellingen, die zich 
onder de huid van hals, borst en zijwanden van het lichaam 
voordoen en die worden veroorzaakt door uitgezweet bloed- 
vocht. 

We noemen die zwellingen karbonkels, hoewel het niet 
de echte miltvuurkarbonkels zijn, zooals die bij menschen 
bekend zijn. 

Behalve bij paarden, runderen en karbouwen, komt de 
ziekte ook voor bij honden, varkens en schapen. Bij de 
eerste twee begint het in den regel in de keel; dit staat 
in verband met het feit, dat de smetstof met het voedsel 
(deelen van miltvuurcadavers) wordt opgenomen. Bij schapen 
is het verloop in den regel zeer snel. 

Behalve de gevallen met snel verloop, kennen wij ook 
minder snel verloopende gevallen, waarbij de dieren soms tot 
een week en langer ziek kunnen zijn, voordat ze sterven; 
zelfs zijn wel gevallen van genezing bekend. 

Hoofdzaak is dus, dat we het eerste geval onderkennen, 
en dat kan, door het microscopisch onderzoek. Het is dus 
geraden, zoo snel mogelijk den veearts in kennis te stellen 
met het eerste geval van miltvuur, dat we meenen waar 
te nemen. De veearts kan dan in vele gevallen de reeds 
zieke dieren redden en gezonde beveiligen, want er bestaat 
tegen deze ziekte een serum, dat tegenwoordig aan het 
Veeartsenijkundig Laboratorium wordt bereid en binnenkort 
reeds zal kunnen worden verstrekt. 


— 290 — 


Intusschen moet de eigenaar reeds begonnen zijn met de 
zieke en gezonde dieren van elkaar te scheiden, de zieke op 
den besmetten stalen de gezonde op een anderen ; niet los laten 
loopen! lederen dag wordt dan temperatuur opgenomen van 
alle schijnbaar gezonde dieren (thermometer telkens tusschen 
twee opnamen reinigen en even in 3 pct. creoline dompe- 
len.) Blijken er bij te zijn, die koorts hebben, dan worden 
deze zonder onderscheid als ziek beschouwd. Het verdient 
aanbeveling, de dieren frisch drinkwater te geven met wat 
zoutzuur er door, maar dat zijn zaken, die met den veearts 
kunnen worden besproken. 

Het spreekt van zelf, dat met een zoo gevaarlijke ziekte 
als miltvuur de wet zich heeft bemoeid. Zij geeft ter bestrij- 
ding er van de volgende maatregelen aan. In de eerste plaats 
dan afzondering van de zieke dieren, zoo mogelijk in den 
stal of op de plaats, waar de dieren ziek zijn geworden. In 
de directe nabijheid van de plaats, waar de dieren zijn af- 
gezonderd, worden putten gegraven van 2— 2% M. diep, om 
mest en stalvuil in te werpen; wanneer zij vol zijn, worden 
ze met versche aarde gesloten. 

Het slachten van zieke dieren is verboden, natuurlijk met 
het oog op de verbreiding niet alleen, maar ook om het 
gevaar, dat de mensch loopt bij het nuttigen van miltvuur- 
vleesch. 

In het algemeen moeten we miltvuurlijken zoo min moge- 
lijk openen, want daardoor zou de sporenvorming, die onder 
toetreding van lucht begint, bevorderd worden. 

Verdachte dieren mogen het erf, waarop zij thuis hooren, 
niet verlaten en er mag op zoo’n erf ook geen ander vee 
worden gebracht. Worden er van de verdachte dieren ziek, 
dan worden die dadelijk weer afgezonderd. Zijn er onder de 
verdachte dieren gedurende 14 achtereenvolgende dagen geen 
ziektegevallen voorgekomen, dan mogen zij weer vrij wor- 
den gebruikt. 

De lijken van aan miltvuur gestorver dieren worden ver- 
brand; dit is een zeer belangrijk punt, waaraan de hand moet 
worden gehouden. We hebben immers gezien, dat de milt- 
vuurspoor zeer weerstandbiedend is, en dat miltvuur een 


— 291 — 


bodemziekte is. Wanneer we dus zonder meer een miltvuur- 
cadaver zouden begraven, zouden we met opzet den bodem 
infecteeren; verbranden is daarom aangewezen. Hierbij zij 
nog aanbevolen, het cadaver zooveel mogelijk te verbranden 
op de plaats, waar het ligt, m. a. w. er zoo min mogelijk 
mede te sleepen, want we weten, dat er uit de natuurlijke 
lichaamsopeningen sporenhoudend bloed vloeit; dat bloed zou 
door het vervoer worden verbreid en daarmede wordt het 
gevaar voor besmetting vergroot. 

Aan te raden is het, op het graf van het gestorven dier 
een heuveltje te maken, zoodat men de juiste plaats weet, 
en die hoogte te omheinen met levende bamboe-doerie, of een 
of ander stinkend kruid als daoen-kentoet of simboekan, om 
dieren, die in den omtrek mochten grazen, op een afstand te 
houden. 

Dat na afloop van de ziekte de stallen, waarop de dieren 
hebben gestaan, en de voorwerpen, waarmede zij in aanraking 
zijn geweest, moeten worden ontsmet, behoeft wel geen be- 
toog. Ook de personen, die met zieke of gestorven dieren in 
aanraking zijn geweest, moeten goed oppassen. Kralen en 
stallen van bamboe en atap verbranden wij. Voor eigenaren 
van melkstallen zij er op gewezen, dat ook melk, afkomstig 
van stallen, waar miltvuur voorkomt, gevaarlijk kan wezen. 
Het verdient aanbeveling, den verkoop er van te regelen in 
overleg met den veearts. 


SEPTICHAEMIA HAEMORRHAGICA 
(cok wel s, epizootica of pluriformis). 


Deze ziekte komt in hoofdzaak bij buffels voor en is in 
West-Java bij de Inlanders bekend onder den naam van Ngo- 
rok, een naam, die ontstaan is door het eigenaardige snor- 
kende geluid, dat de zieke dieren maken. Zij wordt veroor- 
zaakt door een kleine ovale bacil, die de eigenaardigheid heeft, 
zich alleen aan de beide uiteinden te kleuren. Het is een 
bacil, die in den bodem voorkomt; de ziekte moet dus wor- 
den gerekend onder de bodemziekten. Vooral in vochtigen 
bodem en in stilstaande poelen zien wij ze voorkomen. Sa- 


— 292 — 


wah’s, die uit rawah’s zijn aangelegd en dus geen stroomeud 
water hebben, moeten dan ook altijd als eenigszins gevaarlijk 
worden aangemerkt. 

Behalve buffels, zijn ook runderen voor de ziekte gevoelig, 
maar toch zien we de laatste slechts betrekkelijk weinig 
door septichaemie aangetast. 

De ziekte komt vooral voor in het Bantamsche en het Bui- 
tenzorgsche. Ook echter in Semarang, Soemedang, op Celebes 
bij Makasar zijn meermalen gevallen waargenomen. 

Als verschijnselen van deze ziekte zien wij in de eerste 
plaats de zwelling onder aan de keel, die zeer opvallend is, 
maar niet altijd bestaat. Door die zwelling kan het dier 
slecht meer adem halen, met het gevolg, dat het den kop 
zoover mogelijk naar voren strekt, den mond open houdt en 
de tong ver naar buiten laat hangen, een houding, die typisch 
is voor ngorok. De tong is blauw en dik, ook de huid van 
den hals is roodachtig-blauw van kleur. Het dier kan slecht 
slikken, waardoor het speeksel niet meer wordt ingeslikt en 
in lange draden uit den mond hangt. Zooals reeds vermeld 
ontstaat door de zwelling ook het snorkende geluid, dat tot 
den Inlandschen naam aanleiding gaf. De dieren hebben 
zware koorts, met het gevolg, dat zij niet meer eten, luste- 
loos zijn en bij de kudde achterblijven. Zij worden hoe langer 
hoe benauwder, vallen ten slotte neer en sterven onder hevi- 
ge krampen den stikkingsdood. 

Lang zijn de dieren in den regel niet ziek; gewoonlijk is 
in één dag alles afgeloopen. Meermalen zijn zelfs gevallen 
waar te nemen, waarbij de dood reeds 6 uren na de eerste 
verschijnselen van de ziekte intreedt. Dat bij een zoo snel 
verloopende ziekte van behandeling geen sprake kan zijn, is 
te begrijpen. Toch kunnen wij hier gelukkig weer voorbe- 
hoedend optreden door gebruik te maken van het aan het 
Veeartsenijkundig Laboratorium te Buitenzorg tegen deze 
ziekte bereide serum. 

Voordat echter het serum ter plaatse is, kan reeds door het 
nemen van de in de wet aangegeven maatregelen veel worden 
bereikt. In de wet wordt kortweg verwezen naar de maatre- 
gelen, die tegen miltvuur zijn voorgeschreven, onder bijvoe- 


— 293 — 


ging, dat het niet verboden is, de aan de ziekte lijdende die- 
ren te slachten, terwijl het vervoer van huiden, afkomstig van 
geslachte dieren, kan worden toegestaan, mits in volkomen 
drogen toestand. 

Men zij echter met het slachten of het laten slachten op 
eigen initiatief voorzichtig, want het zal wel uit het boven- 
staande zijn gebleken, dat het voor een leek heel moeilijk 
kan zijn, miltvuur en septichaemie van elkaar te onderschei- 
den en het leed zou niet te overzien zijn, wanneer een aan 
miltvuur lijdend dier in comsumptie werd gegeven. Raadpleeg 
daarom eerst den veearts! 

Van het slachten moet nog iets worden gezegd; er staat, 
dat aan de ziekte lijdende dieren mogen worden geslacht, 
maar hiermede wordt bedoeld dieren, die in het beginstadium 
van de ziekte verkeeren; het vleesch van dieren, die al te 
ver heen zijn, bederft spoedig. Voorts moet er op worden ge- 
wezen, dat men het vleesch in de kampong, waar het dier 
geslacht is, houde, anders kan met het vervoer van het 
vleesch naar elders de ziekte worden overgebracht. 

Er is mij een geval bekend, dat de staljongen bij wijze van 
djimat tegen verdere ziektegevallen den schedel van een aan 
de ziekte gestorven karbouw aan een der stijlen van den 
koeienstal spijkerde, met het gevolg, dat een dag later de 
koe, die daar stond, aan septichaemie overleed. 

Ten slotte verdient nog als aanvulling van de maatrege- 
len aanbeveling, de dieren, wanneer zij op de sawah worden 
gebruikt, te muilkorven met een van bamboe gevlochten mand- 
je. Men belet daardoor het drinken en eten op de sawahen 
voorkomt zoodoende het opnemen van de eventueel aan we- 
zige smetstof. 

Teneinde het op stal verstrekte voedsel zooveel mogelijk 
van aanklevende smetstof te bevrijden, verdient het aanbe- 
veling, het gras, alvorens het te voeren, een paar uur in de 
zon te drogen. 


— 294 — 
TUBERCULOSE. 


Gelukkig komt deze in Europa zoo zeer verbreide ziekte 
hier in Indië nog maar betrekkelijk weinig voor, maar het 
is daarom dan ook zaak, te voorkomen, dat zij een verdere 
uitbreiding krijgt, en dat kan alleen, door haar zoo flink 
mogelijk te bestrijden. Het is een ziekte, waar alle dieren 
in meerdere of mindere mate gevoelig voor zijn, in hoofdzaak 
echter zijn het runderen en varkens, die er aan lijden. 

Het groote gevaar van tuberculose zit voorts in het feit, 
dat ook de mensch de ziekte van het vee kan krijgen. In 
hoofdzaak ontstaat deze infectie door het gebruik van melk 
van aan uier-tuberculose lijdende dieren. Waar juist de melk 
bijna uitsluitend voedsel is voor kinderen, zieken en herstel- 
lenden en deze door hun minderen weerstand voor de ziekte 
zeer gevoelig zijn, mag het gevaar voor den mensch niet 
worden onderschat. 

De tuberculose wordt veroorzaakt door de tuberkel-bacil, 
een kleine slanke staafjesbacterie. Het is een ziekte, die bij 
uitstek chronisch verloopt en waarvan de verschijnselen alleen 
voor den veearts duidelijk kunnen zijn, die aan de hand van 
een lichamelijk en microscopisch onderzoek het bestaan er 
van kan vaststellen. We zullen straks zien, dat er nog een 
hulpmiddel is, dat reeds de tuberculose in geringen graad 
verraadt. De ziekte kan alle organen aantasten, in hoofdzaak 
echter zijn het de longen, die er in worden betrokken. Die- 
ren, die aan longtuberculose lijden, zijn gevaarlijk voor hun 
omgeving, omdat zij bij het hoesten tuberkelbaci!len kunnen 
kwijtraken. Hetzelfde geldt voor dieren met darmtuberculose, 
baarmoedertukerculose en vooral uiertuberculose. De ziekte 
verraadt zich in den regel door langzame vermagering (de 
dieren teren weg, vandaar de naam tering), hoesten, dor in 
de haren zitten, zoo nu en dan trommelzucht en de in den 
regel meer of minder verhoogde avondtemperatuur. 

De dieren worden zelden tuberculeus geboren, in hoofdzaak 
treedt de infectie op bij kalveren, ook op lateren leeftijd is 
het mogelijk, De kalveren worden voornamelijk met de melk 
geïnfecteerd. 


— 295 — 


Over de ziekte zelf valt nog zeer veel te zeggen, maar daar 
zou de leek weinig aan hebben, zoodat wij het hierbij gevoe- 
gelijk kunnen laten. 

Om eenig begrip van de door deze ziekte veroorzaakte 
verliezen te geven kan b.v. van Holland worden vermeld, dat 
in zes jaren tijds het aantal door den Staat overgenomen aan 
tuberculose lijdende runderen ruim 28.000 was, dat is dus meer 
dan 4000 per jaar en hoeveel zijn er dan nog, waarvan men 
niets weet, omdat er geen aangifte van wordt gedaan. 

Onder het slachtvee werd aan het abattoir te Leiden bijna 
35 pet. tuberculeus bevonden, voorwaar niet gering. In Duitsch- 
land bleek op sommige plaatsen 68 pct, in Frankrijk 50 tot 
80 pet. van den veestapel tuberculeus. 

Jammer, dat de vleeschkeuring hier in Indië nog op zoo’n 
lagen trap staat, dat geen betrouwbare statistieken zijn te 
geven. Dat de ziekte wel voorkomt, blijkt hieruit, dat onder 
een veestapel van 80 runderen (z.g. „basterds”) hier te Bui- 
tenzorg, waaronder tuberculose werd geconstateerd en die 
in zijn geheel werd geslacht, er maar eventjes 835 tubercu- 
leus bleken te zijn. Nu moet er bij gezegd worden, dat het 
een verwaarloosde veestapel was, maar dat neemt niet weg, 
dat zulke dieren gevaar opleveren voor andere, 

Voor zoover tot nu toe bekend is, komt er onder het in- 
landsche vee weinig of geen tuberculose voor; toch zijn hier 
zelfs enkele gevallen bekend van tuberculose onder buffels 
(dieren, waarbij ook in Europa slechts zelden tuberculose voor- 
komt); het waren dieren, die met bovengenoemden veestapel 
in aanraking waren geweest, een teeker dus, dat besmetting 
zeer goed mogelijk is. Toch zal de ziekte het meest worden 
waargenomen in de groote steden als Batavia, Soerabaja, Se- 
marang, waar we de meeste melkerijen aantreffen. Op die mel. 
kerijen worden de dieren op stal gehouden, hetgeen de ge- 
legenheid tot infectie bevordert, maar — en dat iseen van de 
hoofdzaken —, men vindt er de meeste verfijnde en daar- 
door zeer vatbare runderen, die door import uit landen, waar 
veel tuberculose voorkomt, worden verkregen. 

Zooals gezegd, is het ook voor den veearts soms moeilijk, 
met zekerheid het bestaan van tuberculose vast te stellen, 


— 296 — 


wanneer alleen op het klinisch onderzoek moet worden af- 
gegaan. Gelukkig echter bestaat er een betrouwbaar onderken- 
ningsmiddel in de tuberculine, een stof, bereid uit culturen van 
tuberkelbacillen. De tuberculine is eigenlijk een extract van 
tuberkelbacillen. Wanneer er een beetje van onder de huid 
wordt gespoten, dan ziet men wanneer het dier inderdaad 
aan tuberculose lijdt, al is het in nog zoo geringe mate, de 
temperatuur na de inspuiting op eigenaardige wijze stijgen. 
Uit die stijging kan de deskundige uitmaken, of de reactie 
positief of negatief verloopen is. 

Tegenwoordig maakt men hier algemeen gebruik van de in- 
druppeling van tuberculine in den ooglidzak. Bij tuberculeuze 
dieren treedt dan een hevige roodheid van het oog, zwelling 
van de oogleden en etterige of slijmige uitvloeiïng uit het 
oog op. Zijn de dieren daarentegen gezond, dan hebben zij niet 
den minsten last van de indruppeling. 

In hoofdzaak zullen het dus de eigenaren der melkerijen moe- 
ten zijn, die voor de ziekte moeten vreezen. Zij zouden daarom 
goed doen door hun veestapel onder voortdurend veeartsenijkun- 
dig toezicht te stellen, en op geregelde tijden te doen tuberculi- 
peeren. Zoodra een der dieren reageert, wordt dit van den stal 
verwijderd en geslacht. Toegegeven moet worden, dat het soms 
onaangenaam aandoet, op deze wijze een goed melkdier te 
moeten verwijderen, maar het is beter, er een op te offeren, 
dan door geschipper te wachten tot er meer zijn geïnfecteerd, 
want dan wordt de schade nog veel grooter. Bovendien neemt 
daarbij de eigenaar een mogelijke infectie van zijn klanten 
op het geweten. 

Een behandeling van de zieke dieren is niet mogelijk en 
zou geen resultaat opleveren. Runder-sanatoria bestaan nog 
niet en zijn vee een poosje naar Davos te zenden om het 
dan nog twijfelachtig genezen terug te krijgen is wel wat 
kostbaar. Slachten is dus het eenige, dat er op zit. Voorts 
zorge men voor zindelijke stallen, met veel licht en veel lucht ! 

Wat zegt nu de wet over de bestrijding van deze ziekte? 

Dieren, bij welke door een deskundige tuberculose is ge- 
constateerd, worden in beslag genomen; de eigenaar kan 
daarvoor het volle bedrag van de geschatte waarde terug 


ZW — 


krijgen. Men ziet wel, veel schade wordt er niet door gele- 
den. Die in beslag genomen dieren worden afgemaakt en 
begraven, wanneer zij in slechten voedingstoestand verkeeren; 
zien zij er echter nog goed uit, dan worden zij geslacht, door 
een deskundige gekeurd en de goed gekeurde deelen worden 
voor rekening van den lande verkocht. 

Dieren, die verdacht worden aan tuberculose te lijden, 
worden zoodanig afgezonderd, dat zij niet met andere dieren 
in aanraking kunnen komen en zoo spoedig mogelijk door 
den veearts onderzocht. 

De afzondering moet zooveel mogelijk geschieden op het 
erf en de terreinen, waarop de dieren thuis behooren. 

Sterft een dier in afzondering, dan wordt daarvan onmid- 
dellijk door den eigenaar kennis gegeven aan het bestuur. 

Tenslotte volgt weer de ontsmetting der stallen en alles 
wat daarmede in verband staat. 


EEN VISCOSIMETER VOOR DE PRAKTIJK 
DOOR 


Dr. K. GORTER. 


In de laatste jaren is door verschillende onderzoekers voor 
de viscositeitsbepalingen gebruik gemaakt van den viscosi- 
meter van OsrwALD; zelfs is door Fou voorgesteld als 
standaardviscosimeter een OsrwaLp’schen viscosimeter van in- 
ternationaal vastgestelde afmetingen te gebruiken. 

Ontegenzeggelijk laat de OsrwaALp'sche viscosimeter, door- 
dat deze met behulp van een thermostaat op constante tem- 
peratuur gehouden kan worden, zeer nauwkeurige waarne- 
mingen toe en is daarom voor wetenschappelijke onderzoe- 
kingen het aangewezen apparaat. Daarmee is echter nog niet 
gezegd, dat deze viscosimeter ook voor het practische doel, 
dat wij op het oog hebben met de viscositeitsbepaling van 
rubberoplossingen, het moeest geschikt is. Een viscosimeter 
voor de practijk moet vooral handig zijn in het gebruik; hij 
moet zich gemakkelijk laten vullen en schoon maken, zonder 
al te breekbaar te zijn. Bovendien moeten de resultaten 
voldoende nauwkeurig zijn voor het doel, dat men voor oogen 
heeft. Een grootere nauwkeurigheid na te streven dan voor 
dat doel noodig is, heeft niet alleen geen zin, maar is zelfs 
verkeerd, omdat dit bij de bepaling van de viscositeit noode- 
loos voorzorgen vereischt. die gemist kunnen worden. 

Nu is een OsrwaLD'sche viscosimeter niet handig in het 
gebruik, vooral niet wanneer men met zeer viskeuze vloei- 
stoffen werkt en zeker niet voor iemand, die niet gewoon 
is met toestellen om te gaan. De nauwkeurige vulling van 
het apparaat is nog zoo eenvoudig niet en het schoonmaken 
vrij lastig. Bovendien is het toestel in handen van een leek 
te breekbaar. Dit zijn alle ernstige bezwaren, wanneer men 


— 299 — 


zich voorstelt, dat viscositeitsmetingen ook op rubberonder- 
nemingen gedaan zullen worden. Van dat gezichtspunt uit 
mag het ook een gelukkige omstandigheid worden genoemd, 
dat een al te groote nauwkeurigheid bij de bepalingen niet 
vereischt wordt, zoodat een thermostaat, zooals die bij den 
OsrwaLD'schen viscosimeter gebruikt wordt, om het apparaat 
op constante temperatuur te houden, een volmaakt overbo- 
dige weelde is. Daarover later meer. 

Volgens het door Fou gegeven voorschrift ten einde het 
door hem ter vergelijking van verschillende rubbermonsters 
aanbevolen viscositeitsgetal te bepalen, is het werken met 
den OsrwaLD'schen viscosimeter bovendien een zeer tijdroo- 
vende bezigheid. Dit blijkt reeds voldoende uit de volgende 
beschrijving, die daarvan in Zeysmannia op pag. 119 (Jaar- 
gang 1918) gegeven wordt: 

„Van de rubber worden resp. 1.0, 0.5 en 0.25 gram afge- 
wogen en in bruine flesschen gebracht, waarna 100 c.M.? 
chemisch zuivere benzol (kp 80° C) wordt toegevoegd. De 
inhoud der flesch wordt 2 maal per dag zeer voorzichtig 
omgeschud. Na 8 dagen worden de oplossingen afgefiltreerd 
door glaswol. Daarna laat men de oplossingen nog een dag 
staan en wordt bij aanwezigheid van een bezinksel de hel- 
dere vloeistof zeer voorzichtig afgeschonken. De oplossin- 
gen worden in het donker gemaakt en bewaard; de concen- 
tratie wordt bepaald door indamping van 25 e.M.® oplossing 
in een gewogen schaaltje. Thans, dus na 4 dagen, wordt 
de viscositeit bepaald bij 30° C in een capillair-viscosimeter 
volgens OsrwaALD, welke standaard-afmetingen bezit. De uit- 
vloeitijd wordt berekend door het gemiddelde te nemen van 
de eerste 3 opvolgende waarnemingen en de aldus gevonden 
waarde op relatieve viscositeit omgerekend, de uitvloeitijd 
van benzol als eenheid genomen; dit geschiedt voor elk der 
drie oplossingen. Met behulp van deze uitkomsten wordt 
de viscositeitskromme geteekend op een standaardschaal (1 c.M. 
op de x-as = 2 viscositeits-eenheden en 1 c.M. opde y-as = 
0.1 pet. eoneentratie). 

Als vergelijkingsgrootheid tusschen verschillende rubbers 
dient het oppervlak, ingesloten tusschen de coördinaten, de 


Teysmannia, 1915. 20 


— 300 — 


viscositeitskromme en den ordinaat bij 1 pct. concentratie, 
Het getal, dat de grootte van dit oppervlak aangeeft in c.M.?, 
heet viscositeitsgetal.”” 

Tot zoover de beschrijving in Teysmannia, waaruit blijkt, 
dat we voor elk rubbermonster niet minder dan 9 viscosi- 
teitsbepalirgen te doen zouden hebben. Daarvan nemen spe- 
ciaal de bepalingen van de viscositeit van del pet. oplossing 
bij eenigszins viskeuze rubber veel tijd in beslag. Het kan 
licht voorkomen, dat de uitvloeitijd bij die concentratie 20 
a 30 minuten bedraagt. Ook is het teekenen van een nauw- 
keurige viscositeitskromme, om daaruit het viscositeitsgetal 
van For af te leiden, niet ieders werk, zoodat er licht fouten 
gemaakt kunnen worden. Deze bezwaren vallen weg, wan- 
neer men als vergelijkingsgrootheid den viscositeitsindex 
kiest, waarover straks nader. 

Voor het bepalen van de viscositeit van rubberoplossingen 
heb ik vroeger reeds gebruik gemaakt van een pipet met 
capillaire, niet al te nauwe uitvloeibuis, die erg handig in 
het gebruik bleek te zijn. Het was daarom wel zaak, nader 
na te gaan, of dit eenvoudige apparaat voor de practijk vol- 
doende nauwkeurige waarpemingen toelaat. De voornaamste 
resultaten, waartoe dit onderzoek geleid heeft, gaan hier aan 
een beschrijving van den viscosimeter vooraf. 

1. De bepalingen met mijn viscometer zijn voor de practijk even 
betrouwbaar als die met den OsTwaLpD'schen viscosimeter. 

Dit blijkt daaruit, dat de uitvloeitijden van eenzelfde rub- 
beroplossing voor beide viscosimeters in een practisch con- 
stante verhouding tot elkaar staan; de volgende tabel licht 
dit nader toe. Onder D. vindt men de uitvloeitijden voor een 
OsrwaLD’schen viscosimeter, onder B. die voor mijn viscosi- 
meter; alle opgaven hebben betrekking op een temperatuur 
van 26°, Aangezien mijn toestel niet op constante temperatuur 
gehouden kan worden, heb ik bij deze waarnemingen een correc- 
tie van 1.8 pct. per graad temperatuursverschil aangebracht, 
met dien verstande, dat deze correctie er bij geteld werd, wan- 
neer de temperatuur boven en afgetrokken, wanneer ze beneden 
26° was. De aangebrachte correctie bleef echter klein, door- 
dat de waarnemingen tusschen 25° en 27° plaats vonden. 


— 301 — 


De concentratie is aangegeven in grammen per 100 c.M.” 
van de oplossing. 


TABEL T 
& D BevsMerheD: Ben Vn Va 
C.82 495 352 1.40 39.5 85.9 
0.74 386 275 1.40 30.8 23.0 
0.68 309 218 1.42 24.7 222 
0.62 248 176 1.41 19.8 17.9 
0.56 203 144 1.41 16.2 14.7 
0.46 143 102 1.40 11.4 10.4 
0.42 120 86 1.39 96 8.8 
0.35 89 65 1.36 dsl 6.6 


Men ziet, dat het verhoudingscijfer (D: B) practisch con- 
stant is, zoolang de uitvloeitijd niet beneden een bepaalde 
waarde (100 seconden) daalt. Vandaar af daalt het verhou- 
dingscijfer, wat als bewijs kan gelden, dat de bepalingen dan 
onzuiver worden. 

2. De relatieve viscositeit van een rubberoplossing is gelijk aan 
den witvloeitijd gedeeld door het grondgetal van den wiscosimeter 
voor het gebruikte oplosmiddel. 

Het grondgetal kan voor iederen viscosimeter eens en voor 
altijd worden bepaald. Men raadplege hiervoor een binnen- 
kort verschijnende mededeeling over rubber uitgaande van 
het Dep. v. landb. nijverheid en handel. 

8. Het viscositeitscijfer van een rubberoplossing hangt af van 
de afmetingen van den viscosimeter, waarmee het bepaald is. 

Dit wordt toegelicht door de kolommen Vp en Vga van de 
voorafgaande tabel 1, waarin de viscositeiten van eenzelfde 
rubberoplossing, met twee verschillende viscosimeters bepaald, 
zijn opgenomen. Het grondgetal van den door mij gebruikten 
OsrwaLD'schen viscosimeter, die dezelfde afmetingen had als 
die aan den Rijksvoorlichtingsdienst te Delft gebruikt wordt, 
bedroeg 12.5, dat voor mijn eigen viscosimeter 9.8. 

Om vergelijkbare waarden te krijgen, is het dus noodig, 
steeds hetzelfde apparaat te gebruiken. 

4, De logarithmen van de viscositeiten, witgezet tegenover de 
concentratie van de oplossingen, liggen practisch op een rechte 


— 302 — 


lijn, waarvan het verlengde door een punt A gaat, dat op een 
afstand 0.3 van O (den oorsprong van de coördinaten) ligt. 

Dit geldt voor elke Heved-rubber. Op deze eigenschap heb 
ik een eenvoudige practische methode gegrond om graphisch 
de logarithme van de viscositeit van een 1 pct. oplossing af 
te leiden. Deze logarithme wordt door mij voortaan viscosi- 
teits-index (bij afkorting: V. IL) genoemd. Ze vormt een ge- 
makkelijk te bepalen grootheid ter vergelijking van verschil- 
lende rubbermonsters. Men heeft daarvoor slechts één en- 
kele viscositeitsbepaling te verrichten; een groote vereen vou- 
diging dus tegenover de door For aangegeven werkwijze, 
waarbij er 9 noodig zijn. De wijze, waarop ik te werk ga, 
wordt verderop uitvoerig medegedeeld. 

5. De V. L. houdt verband met de trekvastheid van de rubber 
na vwlcanisatie. 

Dit resultaat heb ik afgeleid uit de uitkomsten van het 
onderzoek door den Rijksvoorlichtingsdienst te Delft van 
monsters rubber voor het Internationaal Rubbercongres met 
Tentoonstelling te Batavia, welke uitkomsten zijn opgenomen 
in het daarover verschenen officiëel verslag. Aangezien de 
trekvastheid in sterke mate afhankelijk is van den vulcani- 
satiegraad, heb ik voor mijn berekening alleen gebruik ge- 
maakt van de gegevens over 26 monsters van die rubber, 
waar de vulcanisatiecoëfficient tusschen 3.3 en 3.7 ligt. Het 
viscositeitsgetal van For werd door mij herleid tot viscosi- 
teits-index en verder de waarschiĳnlijkste waarde voor den 
factor berekend, waarmee men de V. 1. moet vermenigvul- 
digen, om de trekvastheid te vinden. Voor dezen factor vond 
ik het getal 70. 

Vergelijkt men dan de berekende waarden voor de trek- 
vastheid met de experimenteel gevonden en op een vulcani- 
satie-coëfficient van 3.5 herleide waarden, dan blijkt, dat in 
70 pct. van de gevallen de afwijking niet grooter is dan 
5 pet. van het resultaat; in de overblijvende gevallen is 
de afwijking iets grooter, maar bedraagt op één enkele uit- 
zondering na toch niet meer dan 10 pct. Een dergelijke over- 
eenstemming kon miet verkregen worden, wanneer het viscositeits- 
getal van For aan de berekening ten grondslag werd gelegd. 


— 303 — 


Neemt men in aanmerking, dat de bepaling van de trek- 
vastheid zeer eigenaardige moeilijkheden meebrengt als ge- 
volg van de bewerkingen, die de rubber voor de vulcanisatie 
moet ondergaan, dan is het resultaat van deze eerste poging, 
om uit elders verrichte waarnemingen een direct verband 
af te leiden tusschen de Vl. en de trekvastheid bevredigend 
te noemen. Voor het oogenblik ga ik op grond van boven- 
staande niet verder dan te constateeren, dat er een globale 
overeenstemming bestaat tusschen de berekende en de her- 
leide waarden voor de trekvastheid. Nadere onderzoekingen 
zullen hebben uit te maken, of de afwijkingen binnen engere 
grenzen kunnen worden teruggebracht. 

6. Het is niet noodig, bij de viscositeitsbepaling de temperatuur 
met behulp van een thermostaat nauwkeurig constant te houden. 

Dit volgt uit het bovenstaande; voor de beoordeeling van 
de rubber is, zooals we gezien hebben, niet de viscositeit 
zelf van belang, maar de logarithme van de viscositeit (de 
V. 1). Nu hangt de logarithme van de viscositeit in veel 
geringere mate van de temperatuur af dan de viscositeit 
zelf, zoodat één graad temperatuursverschil maar een ver- 
schil van 0.005 in logarithme geeft. Wanneer de tempe- 
ratuur bij de waarnemingen tusschen 24° en 28° C. ligt, muakt 
dit nog niet meer uit dan —+ 0.01 (ten opzichte van de 
waarde bij 26°), een verschil, dat toelaatbaar is. Waar hier 
op Java de temperatuur binnenshuis een groot gedeelte van 
den dag tusschen 24° en 28° ligt, heeft men in den regel 
met de temperatuur dus geen rekening te houden. Alleen 
wanneer deze in het vertrek, waarin de bepalingen plaats 
hebben, hooger mocht komen dan 28°, doet men beter, den 
gevonden uitvloeitijd te corrigeeren door voor iederen graad 
boven 26° 1 pct. bij te tellen, 


Na in het bovenstaande de voornaamste resultaten te 
hebben samengevat, ga ik over tot de beschrijving van den 
viscosimeter zelf en van de wijze, waarop deze gebruikt wordt. 

Een afbeelding van den door mij gebruikten viscosimeter is 
hiernaast in fig. l gegeven. Hij bestaat eenvoudig uit een 
pipet met een capillaire uitvloeibuis, die 10 c.M. lang is en 


— 304 — 


waarvan de opening een diameter van 1.42 m.M. heeft. Het 
volume tusschen de deelstrepen bedraagt 15 c.MS. De pipet 
past op een Zrlenmeyer's kolfje van 150 c.m*, zoodat het 
uiteinde een m.M. of 5 van den bodem verwijderd blijft. Het 
grondgetal van dezen viscosimeter bedraagt 9.8. 

Voor het maken van de oplossing gebruik ik de gewone 
zuivere (oog + 0.6 pct. thiopheen bevattende) benzol van een 
kookpunt van 80 — 81°, nadat mij gebleken is, dat het niet 
noodig is, hiervoor de 2% maal duurdere thiopheenvrije ben- 
zol te gebruiken, die door For in navolging van ScHIDROWITZ 
wordt aanbevolen. De rubber wordt met een schaar zoo 
fijn mogelijk geknipt en hiervan 1 gram met 120 c.MS, 
benzol in een bruine flesch overgegoten. Men kan ook niet- 
gekleurd glas nemen, als men dan de oplossing maar in het 
donker houdt. Licht veroorzaakt een afname van de visco- 
siteit, zooals ik vroeger heb aangetoond. 

Men laat het mengsel van rubber en benzo!l 24 uur staan, 
daarbij dikwijls omschuddende. Na verloop van dien tijd is 
de rubber geheel of grootendeels opgelost. Men filtreert ver- 
volgens door watten en bepaalt dan dadelijk de viscositeit. 
Door voortdurend schudden lost de rubber veel vlugger op, 
zonder dat dit op de uitkomsten van invloed is. Daarom 
geef ik er dikwijls de voorkeur aan de oplossing door machi- 
naal schudden te maken. De rubber is dan veelal reeds na 
2 à 3 uur opgelost; dat het noodig is langer dan 5 uur te 
schudden komt zelden voor. Na 24 uur wordt gefiltreerd en 
de concentratie van de oplossing als volgt vastgesteld: 

In een Erlenmeyer’s kolfje van 100 c.M5. inhoud, dat op 
een milligrambalans in milligrammen nauwkeurig gewogen 
is, wordt 25 c.M°. van de oplossing afgepipetteerd. Nadat de 
vloeistof uitgeloopen is, laat men ze nog 5 minuten nadrui- 
pen en zet daartoe de pipet met een kurkje zoolang in de 
hals van het kolfje vast. De pipetten zijn zoodanig geiĳkt, 
dat de laatste druppel niet uitgeblazen mag worden. De 
benzol wordt uit het waterbad afgedistilleerd, vervolgens 
het kolfje afgenomen, de benzoldamp er uit geblazen en daarna, 
liggende in een waterdroogstoof, tot constant gewicht Be 
droogd. Hiertoe is 1 uur voldoende. 


LA VAA ALAS DID SL LAD 


LOL AALLS A 


DEL dd Ò 
PIERCE ded 


Eg! 


Eel ed 
arn E _ ee DE hard 
- et k af 
ar e ie 
n , 
„8 
BE 
he 
LÛ ks PA VE 
df es 
ande à- 
aktie 
, 
à 
- 
k 
} 
be memd 
‘ 
BAREL 
* 


bede Ei 
he 


* 
ede Pa 
aneh 

Ld 


En, 


ma A 
: 
eN 


il 
, 
ante 
EE mt 


ar 


En 


4 


ee 
vate 


B í 
ek 


' 
Î 


En 


Keek 
ar Wd it ern 
ts OF lj ZA, 


An s 
heee, > Te nde 
r he le d et EL | 
EE 4 
Le ä: Ee ef 
ie. Ê hb, 


— 305 — 


De gewichtsvermeerdering van het kolfje in milligrammen, 
met 4 vermenigvuldigd en door 1000 gedeeld, geeft de con- 
centratie van de oplossing in grammen per 100 c.MS. aan. 

Voor de viscositeitsbepaling wordt 50 c.M? van deze op- 
lossing in het kolfje van den viscosimeter gedaan en de 
vloeistof tot even boven de bovenste deelstreep opgezogen. 
Men kan dit met den mond doen; het is echter aangenamer, 
vooral wanneer men met veel bepalingen te doen heeft, 
daarvoor een waterstraalluchtpomp te gebruiken. Men bepaalt 
nu met behulp van een chronometer (z. g. wedrenhorloge of 
„stopwatch”’) den tijd, die er noodig is voor het uitvloeien 
van het volume tusschen de deelstrepen. Is de kamertem- 
peratuur tusschen de 24 en 28°, wat hier in de tropen in 
den regel wel het geval zal zijn, dan is het niet noodig, een 
correctie aan te brengen en vindt men, door den uitvloeitijd 
door 9.8 (het grondgetal van den viscosimeter bij 260) te 
deelen, direct de viscositeit. 

De wijze, waarop uit deze gegevens de V. I, wordt afge- 
leid, wordt het best aan een voorbeeld duidelijk gemaakt. 
Bij een van mijn bepalingen vond ik, dat 25 c,M° van 
de rubberoplossing een droogrest gaven van 205 mgr; de 
concentratie van de oplossing was derhalve 0.82 pct. Voor 
den uitvloeitijd van deze oplossing werd in mijn viscosi- 
meter gevonden 445 seconden, waaruit voor de viscositeit 
berekend wordt 445: 9.8 = 45.4. De daarbij behoorende loga- 
rithme wordt in achterstaande logarithmentafel opgezocht. 
Daartoe begint men met het getal 45 in de eerste verticale 
rij op te zoeken. Daarachter vindt men 10 getallen, die de 
logarithmen zijn" voor 45.0, 45.1, ........ en 45.9. Die 
voor 45.4 bedraagt 1.66. 

Uit deze gegevens wordt de V. L. op de volgende manier 
afgeleid. Men zet op millimeterpapier op de horizontale (zie 
Fig. 2) de concentratie uit, zoo dat 1 c.M. 0.1 pct. is. In het 
aldus verkregen punt, dat door 0,82 pct. is aangeduid, zet 
men loodrecht naar boven de gevonden logarithme uit, daarbij 
1.0 in de logarithme aangevende door 10 c.M. op het papier. 
In ons voorbeeld, waar die logarithme 1.66 is, gaan we van 
het concentratiepunt (0.82) dus 16.6 c.M. naar boven en vinden 


— 306 — 


zoo het punt B. Om nu de V. I. te vinden, hebben we niets 
anders te doen dan door A en B een rechte lijn te trekken 
en deze zoover door te trekken, tot ze de loodlijn voor de 
concentratie 1 snijdt (A ligt op een afstand van 0.3 van 0 
verwijderd). Dit snijpunt geeft de V. Il, aan;in ons voorbeeld 
lezen we daarvoor op het millimeterpapier direct als waarde 
af 1.96. 

Een tweede bepaling gaf dezelfde uitkomst. 

Over een toepassing van deze methode heb ik reeds in 
Teysmannia *) iets medegedeeld. Ik wees daar op de groote 
individueele verschillen, die er bij Hevea bestaan; de V.I. 
(en dus de qualiteit) van de rubber uit verschillende boomen 
kan zeer uiteenloopen. Doordat ik sedert dien de V. L. op 
een andere wijze bereken, wordt voor de daar aangehaalde 
boomen de absolute waarde van de V.L. thans door een 
grooter getal voorgesteld. De verschillen worden daardoor 
natuurlijk niet aangetast, zoodat de conclusie, waartoe ik 
kwam, dezelfde blijft. 


1) Teysmannia Jg. 1915. pg. 82. 


bid 
Pál 


kJ 
ie 


A: 


Ee * 


 À 
$ 
4 


. 1 
mn nn. …i 


4 


mn 


MENEN EN 


etal 
10 
11 


bo ho 
OT rn OD 


er} 


Do Do bo Do ho 
Oo JJ J 


de) 


0 

1.00 
1.04 
1.08 
Hol 
1.15 
1.18 
1.20 
1.25 
1.26 
1.28 
1.30 
1.82 
1.84 
1.36 
1.58 
1.40 
1.42 
1.45 
1.45 
1.46 
148 
1.49 
1.51 
1.52 
1.58 
1.54 
1.56 
1.57 
1.58 
1.59 
1.60 
1.61 
1.62 
1.65 
1.64 
1.65 


De eenn ein nn 


LOGARITHMEN-TAFEL. 


2 8 4 5 
HON ROT STZ ROD 
KOS ‘105 106 "#06 
IIe NROO s MGO SEO 
LOS EL TEL EM EC 
RDS CTEG SPLG VEEG 
TS) KNA Al (ot ld 
KA SHOT WAE E22 
1.24 1.24 124 1.24 
SOV ZE er IE rf 
} EE 70 AN 52 CL 
DES) AR 0 2 ONE E50 OL 5 
183 133 1.33 1.38 
A OV Nes CC, 1.35 
AE SSA A7 
Woe SLA 0 MAD 
BAO EAO EEA AEEA 
le DN 5 7 
148 1.44 1.44 1.44 
145 145 145 145 
0E LAS A PE VA PV 
EAS E48 OTS 148 
EEN EO SRO SR) 
in Be 5D OA 55 NM 
152 152 1.52 1:53 
158 154 1.54 1.54 
1.55 “Kob Th5 E50 
156 1.56 1.56 1.56 
Marte erdee nd el 
158 “1:58 "108 Ka0 
U KOI ROOT 560 
E60 STO SEO TRG 
HOT E62 "162 1:62 
1.65 1.68 1.69 1.68 
1.64 1.64 1.64 1.64 
1.65 1.65 1.65 1.65 
166 1.66 1,66 1.66 


6 
1.03 
1.07 
1.10 
1.18 
1.16 
1.19 
1.22 
1.25 
127 
1:29 
1.31 
1.88 
1.35 
1.37 
1.39 
1.41 
1.45 
1.44 
1.46 
1.47 
1.49 
1.50 
1.51 
1.53 
1.54 
1.55 
1.56 
1.58 
1.59 
1.60 
1.61 
1.62 
1.65 
1.64 
1.65 
1.66 


ú 
1.03 
1.07 
1.10 
1.14 
1.17 
1.20 
1.22 
1.25 
1.27 
1.29 
1.32 
1.34 
1.36 
1.37 
1.39 
1.41 
1.48 
1.44 
1.46 
1.47 
1.49 
1.50 
1.51 
1.58 
1.54 
1.55 
1.56 
1.58 
1.59 
1.60 
1.61 
1.62 
1.65 
1.64 
1.65 
1.66 


8 
1.05 
1.07 
Jt 
1.14 
1 Zi 
1.20 
1.25 
1.25 
1.37 
1.50 
1.32 
1.34 
1.86 
1.38 
1.39 
1.41 
1.45 
1.44 
1.46 
1.47 
1.49 
1.50 
1.52 


Ki 


1.54 
1.55 
1.57 
1.58 
1.59 
1.60 
1 61 
1.62 
1.63 
1.64 
1.65 
1.66 


9 
1.04 
1.08 
ps) 
1.14 
hj 87 
1.20 
1.23 
1.25 
1.28 
1.30 
1.32 
1.34 
1.36 
1.88 
1.40 
1.41 
145 
1.45 
1,46 
1.48 
1.49 
150 
1.52 
1.58 
1.54 
1.56 
1.57 
1.58 
1.59 
1.60 
1.61 
1.62 
1.63 
1.64 
1.65 
1.66 


Getal 
46 
47 
48 
49 

50 


0 


1.66 
1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
HEE 
1.72 
1.72 
1.78 
1.74 
1.75 
1.76 
1.76 
Ket 
1.48 
1.79 
1.79 
1.80 
1.81 
1.81 
1.82 
1.88 
1.88 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.86 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.98 
1.94 
1.94 


1.95 - 


1 


1.66 
1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
zer 
1.72 
1.78 
1.78 
1.74 
1.75 
1.76 
1.76 
dd 
1.78 
1.79 
1.79 
1.80 
1.81 
1.81 
1.82 
1.88 
1.88 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.86 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1:94 
1.92 
1.92 
1,98 
1.94 
1.94 
195 
1.95 


g 


pd 


1.66 
1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
rl 
1 
1.73 
1.73 
1.74 
1.75 
1.76 
1.76 
1.77 
1.78 
1.79 
1.79 
1.80 
1.81 
181 
1.82 
1.83 
1.83 
1.84 
1.85 
1.85 
186 
1.86 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
191 
191 
1.92 
1.93 
1,93 
1.94 
1.94 
195 
1.95 


— 308 — 


3 


ei 


1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
Ll 
1.72 
1.45 
1.73 
1.74 
1.75 
1.76 
1.07 
1.77 
1.78 
1:79 
1.79 
1.80 
1.81 
1:81 
1.82 
1.88 
188 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.95 
1.94 
1.94 
1.95 
1.95 


4 


1.67 
1.68 
1.69 
1.69 
1.70 
Ls: 
1.72 
1.78 
1.44 
1.74 
1.45 
1.76 
1e did 
1.77 
1.78 
1.79 
1.80 
1.80 
1.81 
1.82 
1.82 
1.85 
1.84 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.98 
1.94 
1.94 
1.95 
1 95 


5) 
1.67 
1.68 
1.69 
1.69 
1.70 
pril 
1.72 
1.78 
1.74 
1.15 
1.15 
1.76 
ME 
deld 
1.78 
1.79 
1.80 
1.80 
1.81 
1.82 
1.82 
1.88 
184 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.95 
1.93 
1.94 
1.94 
1.95 
1.95 


6 
1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
1.70 
1d 
1.72 
1.78 
1.74 
1.75 
1.75 
1.76 
1.77 
1.78 
1.78 
1.79 
1.80 
1,80 
1.81 
182 
1.82 
1.83 
1.84 
1.84 
1.85 
1.85 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.98 
1.94 
1.94 
1.95 
1.95 


7 


1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
tid 
Có 
1.72 
1.78 
1.74 
1.75 
1.75 
1.76 
1.77 
1.78 
1.78 
1.79 
1.80 
1.80 
1.81 
1.82 
1.82 
1.88 
1.84 
1.84 
1.85 
1.86 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.88 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.93 
1.94 
1.94 
1.95 
1.95 


8 


1.67 
1.68 
1.69 
1.70 
dd 
127. 
1.72 
1.78 
1.74 
1.75 
1.75 
1.76 
ld 
1.78 
1.78 
1:79 
1.80 
1.80 
1.81 
1.82 
1.82 
1.83 
1,84 
1,84 
1.85 
1.86 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
1.91 
1.92 
1.92 
1.98 
1.98 
1.94 
1.94 
1.95 
1.95 


9 


1.67 
1.68 
1.69 
Le70 
1.71 
1.72 
1.42 
1.78 
1.14 
1,05 
1.76 
1.76 
Le77 
1.78 
1.78 
1.79 
1.80 
1.81 
1.81 
1.82 
1.83 
1.83 
1.84 
1.84 
1,85 
1.86 
1.86 
1.87 
1.87 
1.88 
1.89 
1.89 
1.90 
1.90 
1.91 
181 
1.92 
1.92 
1,98 
1.98 
1.94 
1.94 
1,95 
1.95 


Getal 


90 
1 
92 
98 
94 
95 
96 
97 
98 
99 


0 


1.95 
1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 


1 


1.95 
1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 


9 


pd) 


1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 


— 309 — 


8 


1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 


BE 


1.96 
1.96 
1.97 
os 
1.98 
1.98 
1.98 
5, 
1:99 
2.00 


5 


1.96 
1.96 
1.97 
1,97 
1.98 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 


6 


1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
1.99 
2.00 


mn 


( 


1.96 
1.96 
1.97 
197 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
1.99 
2.00 


8 


1.96 
1.96 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
1.99 
2.00 


9 
1.96 
1 96 
1.97 
1.97 
1.98 
1.98 
1.99 
1.99 
2.00 
2.00 


nnn RR RE A 


BOEKBESPREKING. 


Leerboek der Plantkunde voor Neder- 
landsch- Indië, door Dr. Z. KAMERLING. 
455 pp., 12 gekleurde platen en 360 fig. 
in den tekst. 


Dit leerboek is als een werkelijke aanwinst voor de bestu- 
deering der Indische flora te beschouwen. Een deel er van is, 
zooals van zelf spreekt, gewijd aan de traditioneele morpho- 
logische en anatomische onderwerpen, maar daarnaast ontmoet 
men overal opmerkingen, die er op wijzen, dat de schrijver 
de inheemsche flora zelf heeft bestudeerd en goed heeft leeren 
kennen. Daardoor is het geheele boek doortrokken van den 
geest om zelf de planten te bekijken en in hun woonplaatsen 
op te zoeken, en zij. die voor zulk een invloed toegankelijk 
zijn, zullen ongetwijfeld door dit leerboek tot actieve belang- 
stelling in de levende natuur worden geprikkeld. 

Het boek vangt aan met de bespreking van een 65-tal 
planten, als toelichting en verklaring van hetgeen de leer- 
lingen daaraan kunnen waarnemen. Deze beschrijvingen zijn 
vlot gesteld, en terecht zijn daarbij alle uitwijdingen, die slechts 
de aandacht van de plant zelf afleiden, vermeden. Daardoor 
komt de lezer echter herhaaldelijk voor benamingen en ter- 
men te staan, voor wier juist begrip reeds een zekere mate 
van kennis noodig is. Zoo wordt bv. bij de bespreking der 
allereerste plant, de djoear, verteld, dat de bloemen aan het 
eind der takken in trossen voorkomen. Al hebben de leer- 
lingen nu ook zulk een tros in handen, toch kan men veilig 
aannemen, dat ze niet zullen begrijpen, wat de eigenaardigheid 
daarvan is. Dat moet hun dus worden verteld, of ze moeten 
het zelf in het boek opzoeken. Bij dit laatste nu valt dade- 
lijk het groote gemis van een alfabetisch register in het 
oog. Wel is er een inhoudsopgave en wanneer men daarin 


— 8Il — 


het hoofdstuk „Bloeiwijzen” opzoekt en dit naleest, zal men 
daarin het gezochte vinden, maar lang niet altijd komt men 
er zoo gemakkelijk. Heeft men bv. wel eens gehoord van 
viviparie, en wil men daarover iets naders weten, dan zal 
men dit a priori niet licht onder het hoofdstuk „Bijzondere 
wortelvormen” zoeken, en kost het dus veel tijd, aleer men 
het gevonden heeft. Het is jammer, dat de schrijver een der- 
gelijke, gemakkelijk te verhelpen leemte in zijn overigens 
uitmuntend boek gelaten heeft. 

Terwijl in het eerste gedeelte de lezer door het bestudeeren 
van een aantal planten een indruk krijgt van hun verschillende 
vormen, wordt in het tweede gedeelte de vorm en beteekenis 
van de deelen der plant meer systematisch behandeld. Hierin 
vindt men dus de hoofdzaken der Vormleer, maar op een 
dergelijke wijze met de biologie der planten tot één geheel 
samengevlochten, dat men dit gedeelte met belangstelling 
leest en het geen dorre opsomming van feiten is geworden. 
Een goed voorbeeld van de hier gevolgde methode levert bv. 
het hoofdstuk Klimplanten. Daarin worden de verschillende 
wijzen, waarop de planten klimmen, met elkaar vergeleken, 
en worden achtereenvolgens wortelklimmers, windende plan- 
ten, rankenklimmers benevens nog twee kategorieën bespro- 
ken. Op deze wijze krijgt men een indruk van de planten zelf, 
en kan men zich veel beter oriënteeren, wanneer men een klim- 
plant ziet, dan wanneer de hechtwortels onder het hoofdstuk 
wortels, de bladranken bij de bladeren, de stengelranken bij de 
stengels en de windende planten weer op een andere plaats 
besproken waren. 

Waar de beteekenis van de plantendeelen hier nader ver- 
klaard wordt, vallen natuurlijk aanhoudend de tallooze nuttige 
aanpassingen der planten aan hun omgeving in het oog; 
schrijver is echter niet zoo ver gegaan, dat hij voor elk waar- 
neembaar kenmerk een nuttige beteekenis zoekt. Van ver- 
scheidene eigenaardigheden van tropische planten is dan ook 
reeds aangetoond, dat ze eerder een niet- dan wèl nuttige 
beteekenis voor de plant hebben, en het is dus met instem- 
miog te constateeren, dat de schrijver zich niet op dit over- 
dreven nuttigheidsstandpunt gesteld heeft. 


— 812 — 


Het is hier ook de plaats om gewag te maken van de vele 
illustraties, die tusschen den tekst voorkomen, en die over 
het geheel aan duidelijkheid niets te wenschen overlaten. 
Voor een deel zijn ze ontleend aan het Leerboek der Plant- 
kunde van OupemAns en De Vries, maar vele schetsen zijn 
door den schrijver zelf vervaardigd, en ook deze dragen er toe 
bij, aan het geheele boek een persoonlijk karakter te geven. 
Bovendien zijn aan het boek nog 12 gekleurde platen toege- 
voegd, waarop een 64-tal planten zijn afgebeeld. Ook deze 
platen zijn door den schrijver zelf vervaardigd, en hun uit- 
voering is een woord van lof wel waard. Hoewel het for- 
maat wat klein is, zoodat niet alle bijzonderheden tot hun 
recht komen, zijn ze toch zeer geschikt om een eenmaal ge- 
ziene plant in het geheugen terug te roepen. 

Het derde gedeelte is getiteld „Overzicht der Bedektzadige 
Planten”. Daarin worden achtereenvolgens van de Eenzaad- 
lobbigen, Tweezaadlobbigen met bloemdek of naakte bloemen, 
Tweezaadlobbigen met losbladige bloemkroon, en dezelfden 
met vergroeidbladige bloemkroon eerst de belangrijkste fa- 
milies en daarna met kleine letter de minder voorname fa- 
milies behandeld. Een samenvatting der families in orden 
is, terecht, nagelaten. Van iedere familie wordt een korte 
definitie gegeven en vervolgens worden de voor Indië het 
meest op den voorgrond tredende soorten kortelijk bespro- 
ken. Ook hierbij is het natuurlijk de bedoeling, dat de leer- 
lingen de genoemde planten zoo veel mogelijk zelf zullen 
bekijken, en de beschrijvingen zijn dan ook beknopt en over- 
zichtelijk gesteld. 

De drie genoemde gedeelten nemen verreweg het grootste 
deel van het leerboek in. Ze worden besloten door drie korte 
hoofdstukken, die opmerkingen bevatten over den fijneren 
bouw van de plant, over haar levensverschijnselen, en een 
overzicht over de Naaktzadige en Sporeplanten. Zij, die in 
het bezit zijn van een microscoop, zullen het zeker op prijs 
stellen, dat de schrijver bij het bespreken van den anato- 
mischen bouw tevens ook de inheemsche planten heeft op- 
gegeven, waaraan men volgens zijn ervaring gemakkelijk de 
theoretische gegevens zelf kan nagaan. Evenwel is het m.i. 


— 813 — 


te betreuren, dat de schrijver in dit hoofdstuk zich niet 
heeft kunnen losmaken van de algemeene gewoonte, om de 
weefsels der plant ieder afzonderlijk te bespreken; men leert 
die daardoor wel kennen, maar krijgt juist geen indruk van 
de plant als één geheel. Wanneer dit gedeelte met het vol- 
gende, de levensverrichtingen der plant, was samengewerkt, 
zou m. i. iets dergelijks bereikt zijn, als de schrijver zelf in 
het tweede gedeelte met zooveel succes bewerkt heeft, waar 
hij vorm en beteekenis der plantenâeelen gezamelijk besprak. 
De plant als geheel zou meer op den voorgrond getreden 
zijn, niet de verschillende stukjes waarin zij kan gesneden 
worden. 

Het hoofdstuk over de levensverrichtingen der plant bevat 
een korte bespreking van de temperatuurgrenzen, verdam- 
ping, assimilatie, ademhaling en voeding, in aansluiting op 
hetgeen daarvan reeds in het 2e gedeelte vermeld is, en 
geeft van de voornaamste levensverrichtingen een bevredi- 
gend beeld, 

Het laatste, zesde, gedeelte behandelt de Naaktzadigen en 
Sporeplanten. Naaktzadigen en varens zijn vrij uitvoerig 
besproken, terwijl van de andere afdeelingen der Cryptoga- 
men die hoofdzaken zijn medegedeeld, die een inzicht geven 
in het wezen dezer planten. 

Tr. VALETON Jr. 


OT 


Indisch Natuuronderzoek door Dr. 
M. J. SirKs. 


Een prijsvraag, in 1912 uitgeschreven door het Koloniaal 
Museum te Haarlem, later overgenomen door het Koloniaal 
instituut, is de aanleiding geweest tot het schrijven van 
dit boek. 

De prijsvraag verlangde: „Een beknopte geschiedenis van 
de beoefening der natuurwetenschappen in de Nederlandsche 
koloniën.” 

Het boek van 300 bladzijden, dat door den heer Sirks 
tevens als dissertatie gebezigd werd om aan de Utrechtsche 
Universiteit den doktorstitel te behalen, geeft inderdaad die 
geschiedenis met de verlangde beknoptheid. Bij het lezen 
heeft referent zich afgevraagd, of beknoptheid zelfs niet te 
sterk haren invloed heeft doen gelden bij de behandeling 
der allerjongste geschiedenis. Ook de schrijver schijnt zich 
die vraag gesteld te hebben. We lezen tenminste in de in- 
leiding: „Het evenwicht tusschen de twee elkaar steeds 
tegenwerkende krachten: volledigheid en beknoptheid, is een 
in hooge mate wankelbaar evenwicht; de minste uitwijking 
kan het verstoren. Ik heb in de volgende bladzijden getracht, 
het zoo goed mogelijk door alle tijden heen te bewaren, 
ongetwijfeld zal door menig ander hier en daar, vooral in 
de nieuwere geschiedenis, een eenigszins andere opvatting 
hieromtrent gehuldigd worden; individueele waardeering 
van feiten en personen is hierbij een doorslag gevende factor.” 

Het komt referent voor, dat de oorzaak, waarom de behan- 
deling der jongste geschiedenis in dit boek het minst bevre- 
digend moest uitvallen, niet alleen in die individueele waardee- 
ring gezocht moet worden. Waar het natuuronderzoek in onze 
koloniën vóór 1850 een kenmerkend persoonlijk karakter droeg, 
en enkele weinige zeer op den voorgrond tredende persoonlijk- 
heden — ik denk bv. aan RumPurus en JUNGHUHN — het geheel 
beheerschten, daar is in den jongsten tijd bij de groote ver- 


— 815 — 


deeling van arbeid en de veelheid der arbeiders een minder 
overzichtelijke toestand geschapen, die het den geschiedschrij- 
ver onmogelijk maakt, zijn figuren zoo uit te beelden, als hij 
dit zou wenschen. Voorts leenen de groote figuren uit het 
verleden zich beter tot een uitvoerige behandeling, — ze zijn 
het waard, —en staan zij reeds zoo ver van ons af, dat in 
verschillende monografieën een bezonken oordeel over hunne 
beteekenis gegeven is, wat de taak van den schrijver van 
een geschiedenisboek ongemeen verlicht. Tenslotte komt 
daarbij, dat de lezer de jongste geschiedenis beter kent dan 
het verre verleden, en dus allicht geneigd is, daarop zijn 
kritiek te concentreeren, en zelfs een gevoel van onvoldaan- 
heid niet zal kunnen onderdrukken, wanneer hij niet al- 
les vermeld vindt, zooals hij dat zou gewenscht hebben. 
Aan referent wil het echter toeschijnen, dat de geschetste 
tegenstelling meer haren grond vindt in de stof zelve, dan 
in de wijze van behandeling door den schrijver. 

Zooals gezegd, dankt dit boek zijn ontstaan aan een prijs- 
vraag. Het feit, dat de op dit gebied zoo alleszins competente 
commissie van beoordeeling (prof. dr. F. A. F.C. Werr, prof. 
dr. Max Wezer, prof. dr. P. vaN RomBurem, dr. R. D. M. VERBEEK 
en dr. J. Dekker) het een bekroning waardig keurde, mag 
zeker wel als de grootste aanbeveling gelden. Dat bovendien 
voor deze uitgave een dankbaar gebruik gemaakt werd van 
de wenken dezer commissie — zooals de voorrede ons mede- 
deelt —, verhoogt nog de betrouwbaarheid dezer geschiedenis. 

De inhoud is in 183 hoofdstukken gesplitst met de volgende 
titels: 

I. Baanbrekers. 

II. G. E. Rumphius. 

HI. De achttiende eeuw (1702 — 1816). 

IV. De natuurkundige commissie (1816 — 1850). Opkomst 

van ’s Lands Plantentuin. 

V. F, W. Junghuhn. 

Vi. Algemeene natuurwetenschap na 1850. 

VII. De verdere ontwikkeling van ’s Lands Plantentuin en 
het plantkundig onderzoek na 1850. 
VII. De studie der dierenwereld na 1850. 
Teysmannia, 1915. 21 


— 816 — 


IX. Scheikundige arbeid na 1850. 

X. Geologische ontdekkingen na 1850. 

XI. Natuurkundige aardrijkskunde na 1850. 

XII. Toegepaste natuurwetenschap. Het proefstation wezen. 
XIIL De West-Indische bezittingen. 


Aan het slot is een register van persoonsnamen toegevoegd, 
dat de bruikbaarheid van het boek zeer ten goede komt. 

De door den schrijver gebruikte bronnen zijn in noten aan 
den voet der bladzijden vermeld; in het register zijn de 
plaatsen, waar de volledige titelopgaven der aangehaalde 
geschriften te vinden zijn, in het bijzonder aangegeven, 

De typografische verzorging van het geheel — ook van 
den titelprent, ontleend aan den Hortus Malabaricus — door 
de Amsterdamsche Boek- en Steendrukkerij v/h. Ellerman, 
Harms & Co, laat niets te wenschen over. 


De lezer van een boekbespreking wenscht zich een oordeel 
te kunnen vormen over den inhoud van het besprokene, 
zonder daarbij geheel op het oordeel van den referent te 
moeten afgaan. De hier behandelde stof is echter te veel- 
omvattend dan dat het mogelijk zou zijn, er in enkele blad- 
zijden een goed overzicht van te geven. Een enkele greep 
hier en daar moge dus volstaan. 

Aan den grooten RumurPmrus gaan in het eerste hoofd- 
stuk enkele „baanbrekers” vooraf. Als eersten baanbreker 
vinden we JacoBus Bonrius vermeld, den lijfarts van JAN 
Pieterszoon Korn. Reeds de geschiedenis van dezen eersten 
te Batavia werkenden natuurvorscher kan ons doen inzien, 
hoe de tijden veranderd zijn en hoevele bezwaren er toen te 
overwinnen waren, die wij nu niet kennen. „Bedenkt men 
nu — heet het op blz. 9 — dat Bonrius dus maar even vier 
jaar in de tropen heeft geleefd, dat gedurende dien tijd Ba- 
tavia tweemaal een beleg van twee à drie maanden heeft 
moeten doorstaan, en dat BoNrius in den tijd tusschen het 
eerste en tweede beleg vier maanden lang ernstig ziek ge- 
weest is (malaria, beri-beri en dysenterie), dan verbaast men 


— 317 — 


zich er over, hoe het mogelijk was, dat hij in den korten tijd, 
behalve zijn drukke dagelijksche bezigheden, zooveel heeft 
kunnen tot stand brengen. Hij werkte dan ook dag en nacht, 
zichzelf bijna geen rust gunnend; hij wilde aan Heeren Ze- 
ventienen laten zien, wat hij kon. Terwijl hij overdag ge- 
neeskundige practijk uitoefende, hetzij in de stad, hetzij in 
het ziekenhuis, en nog tijd vond om in de bosschen rondom 
Batavia te gaan botaniseeren, gebruikte hij zijn avonden en 
groote gedeelten van zijn grachten, om zijn aanteekeningen 
uit te werken”. 

Dat is, met eenige variatie, min of meer het beeld van 
vele der natuurvorschers van voorheen: de natuurstudie was 
bijzaak in hun leven, liefhebberij, zij het ook een zeer ern- 
stige liefhebberij. Ook vaN REEpe TOT DRAKESTEIN en Rum- 
PHIUS waren niet in dienst van de O. I. Compagnie om zich 
aan natuuronderzoek te wijden, al werd hun meer de gele- 
genheid daartoe gelaten dan aan BonNrrus, ja zelfs aan den 
laatsten speciaal personeel voor zijn natuurwetenschappe- 
lijken arbeid toegevoegd. 

Zes en dertig bladzijden worden gewijd aan Rumrurus, den 
„blinden ziener van Ambon”, en zijnen arbeid. Met liefde 
en niet zonder warmte wordt zijn leven geschetst; bij den 
inhoud zijner werken: het Amboinsch Kruidboek, de Am- 
boinsche Rariteitkamer en het Amboinsch Dierboek, wordt 
uitvoerig stilgestaan. 

De achttiende eeuw (1702 — 1816) wordt in een twintig- 
tal bladzijden in één hoofdstuk samengevat. Het droevige 
beeld dier eeuw wordt door den schrijver aldus geteekend: 
„Scherp is de tegenstelling tusschen het Indisch natuur- 
onderzoek in de gouden eeuw en in het volgend tijdvak, dat 
een aanvang neemt na RumeHius’ dood (1702) en zich meer 
dan honderd jaren lang voortzet tot de teruggave van onze 
koloniën door de Engelschen (1816): de gouden eeuw getui- 
gend van opgewekt leven, van doelbewuste natuurstudie, 
zij het dan ook slechts door weinige personen, met als schit- 
terende resultaten de grootsche werken van een VAN REEDE 
en een RumePmius; haar opvolgster getuigend van één droe- 
vig lijden: een enkele, die zijn krachten geven wil, wordt 


— 318 — 


daarin gedwarsboomd door de koopmansstaatkunde der 
Compagnie.” 

En verder heet het: „De houding van het Indisch bestuur 
gedurende deze eeuw tegenover iedere uiting van weten- 
schappelijke werkzaamheid wordt wel het best gekenmerkt 
door de woorden, waarin uitgedrukt was de voorwaarde, 
gesteld aan den Hoogleeraar Donarr, die zich „„met voor- 
schrijving der Kamer van Zeventienen tot wetenschappelijke 
nasporingen naar Batavia begeven had, wien dan ook, uit 
dien hoofde, de Indische regeering de noodige hulp daartoe 
beloofde, doch met het bekrompen bijvoegsel, „„van tevens 
te zullen zorgen, dat die heeren hunnen weetlust alleen bij voor- 
werpen hunner studie bepaalden, en gelijk niet zelden gebeurd 
is, geen misbruik van het verleende verlof zouden maken””, 

Nog sterker spreekt, dat de O. 1. Compagnie „reizen naar 
het binnenland als weglooperij en vagabondage beschouwde 
en met kettingstraf bedreigde.” 

Van de 18de eeuw worden dan, behalve VALENTIJN, wiens 
Oud- en Nieuw-Oost-Indiën nog altijd een belangrijke bron 
geacht moet worden, een aantal onderzoekers vermeld, die 
in meerdere of mindere mate tot de kennis onzer koloniën 
hebben bijgedragen, terwijl het hoofdstuk besluit met de 
oprichting van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten 
en Wetenschappen in 1778 en het werk van RAFFLES en 
zijne medewerkers. 

De eerste helft der negentiende eeuw wordt onder het dub- 
bele opschrift „de Natuurkundige Commissie” en „Opkomst 
van ’s Lands Plantentuin” als één geheel behandeld. De 
bladzijden 86 tot 140 geven ons het verhaal der wisselingen 
in de natuurkundige commissie en der wederwaardigheden 
van den in 1817 gestichten Plantentuin. Natuurlijk begint dit 
hoofdstuk met ReiNwarprt, wiens Organisatorisch talent aan 
Indië den Plantentuin schonk. Van de vele anderen, die in dit 
tijdvak ter sprake komen, noemen we slechts KuuL en VAN 
HASSELT, BLUME, DiARD, TEYSMANN, BINNENDIJK en HASSKARL. 

Aan FRANZ WILHELM JUNGHUHN is het vijfde hoofdstuk 
gewijd, dat besluit met de volgende vergelijking van JUNGHUEN 
met RUMPHIUS: 


— 319 — 


„Onwillekeurig komt men bij de beschouwing van een zoo 
grootsche figuur in ons Indische natuuronderzoek, als die van 
FRANZ WILHELM JUNGHUHN, tot een vergelijking met den groot- 
sten onder zijn voorgangers, Ruxeurus. En dan blijken beide 
mannen in meer dan één opzicht vooreenkomst te vertoonen : 
beiden gaven zich met al hun kracht en al hun willen aan de 
taak, die zij zichzelven hadden opgelegd, beiden kenden geen 
rust in het land, waarheen het lot hen gevoerd had, en waar de 
rijke, ongerepte natuur hun zooveel te zien en te overdenken 
gaf, dat hun geheele leven hieraan gewijd werd; beiden be- 
schikten over een scherp waarnremingsvermogen, over een 
onbevangen blik op de juistheid van overgeleverde verhalen 
en op de waarde der ontdekte feiten. Maar daarnaast vinden 
we ook punten van verschil. Ruxrpurus leefde in een tijd van 
naief geloof, van bijna kinderlijke vereering voor de ontzag- 
wekkende wonderen der schepping, zoodat hij meestal blijft 
staan bij een objectieve natuurbeschrijving, al laat hij zich 
wel eens tot theoretiseeren verleiden. JUNGHUHN is een kind 
van zijn tijd, van de woelende en naar oplossing zoekende 
negentiende eeuw, voor wie geen feitenkennis maar feitenver- 
klaring hoofdzaak is. Ruxerrus, wonende op een eiland, ver 
van de „beschaafde” wereld, rustig genietend van de mooie 
Ambonsche natuur; JUNgHUEN, een man vol kracht en strijd- 
lust, wien de gansche wereld te klein lijkt, zoeker naar waar- 
heid in zijn wereldbeschouwing. Maar ondanks alle verschil 
in persoonlijkheid en in levensbeschouwing, beiden eerbied- 
wekkende mannen, wier naam in de geschiedenis der natuur- 
wetenschap door alle eeuwen heen zal voortleven: „RumPuius 
de Indische Printus, JuNGHUEN de HumBoLpr van Java”. 

Met het oog op den toenemenden omvang der natuurweten- 
schappen en de specialiseering der onderzoekers is met het 
jaar 1850 de zuiver chronologische wijze van behandeling door 
den schrijver verlaten en zijn in de volgende hoofdstukken 
afzonderlijk behandeld: algemeene aatuurwetenschap (d.w.z. 
vereenigingsleven, tijdschriften, expedities), plantkundig on- 
derzoek, studie der dierenwereld, scheikundige arbeid, geologie, 
natuurkundige aardrijkskunde en toegepaste natuurweten- 
schap. 


— 320 — 


Uit den aard der zaak groepeert zich het plantkundig on- 
derzoek om ’s Lands Plantentuin en zien we in de desbetref- 
fende bladzijden inzonderheid TeijsMANN, SCHEFFER en TREUB 
op den voorgrond treden. Referent zou het bestek van een 
boekbespreking te buiten gaan, zoo hij den schrijver in dit 
en de volgende hoofdstukken op den voet wilde volgen. 
Hier moge dus volstaan worden met de boven gegeven ver- 
melding van de titels der onderscheidene hoofdstukken. Slechts 
zij daaraan toegevoegd, dat deze hoofdstukken niet het minst 
waard zijn gelezen te worden door alle beoefenaars en aan- 
staande beoefenaars der natuurwetenschappen in Ned.-Indië. 

Dit geheele boek is trouwens bij uitstek geschikte lectuur 
voor hen, die, zelf in Indië werkzaam, iets meer willen weten 
van den arbeid hunner voorgangers. Als leerboek der geschie- 
denis van het Indisch Natuuronderzoek heeft het zonder 
twijfel de verdienste sine ira et studio geschreven te zijn en 
naar groote objectiviteit te streven. Referent heeft het met 
bijzonder genoegen gelezen en beveelt het ook gaarne bij 
anderen ter lezing aan. 

Aan het slot zijner inleiding zegt de schrijver: „Een over- 
zichtswerk als dit wijst in het bijzonder op de fouten, die 
er gemaakt zijn, op de groote gedeelten, die er in onze koloniale 
natuurstudie nog ontbreken en op de ruime velden, die daar 
in het verre oosten wetenschappelijk nog te ontginnen zijn”, 
Referent heeft bij het lezen de gedachte niet kunnen onder- 
drukken, dat in dit opzicht minder werd gegeven, dan deze 
zinsnede uit de inleiding deed verwachten. 

Al is het misschien niet geheel juist, deze studie te willen 
vergelijken met historische werken als Sacus’ „Geschichte 
der Botanik’”' of Green’s „History of Botany”, erkent moet 
toch worden, dat er een principiëel verschil is tusschen de 
twee genoemde werken en het hier besprokene. Leggen deze 
twee geschiedboeken den meesten nadruk op den inhoud der 
natuurwetenschap, in casu de botanie, en de wijze, waarop 
deze verkregen werd, waarbij de plantkundigen zelven slechts 
zoover noodig ter sprake komen, de schrijver van het „Indisch 
Natuuronderzoek” geeft veel meer biografieën van natuuronder- 
zoekers met daarbij eenige opmerkingen over hun werk. Een 


— 321 — 


samenvattend overzicht van de in iedere periode bereikte 
resultaten of een opsomming van de leemten in de kennis 
der Indische natuur op een gegeven tijdstip treffen we — met 
uitzondering van die in het hoofdstuk over de geologische 
ontdekkingen na 1850 — nergens aan. 

Referent wil hiervan den schrijven echter geen te ernstig 
verwijt maken; eenerzijds leende de te behandelen stof zich 
door hare veelzijdigheid niet gemakkelijk tot het geven van 
een dergelijk overzicht, terwijl aan den anderen kant ook met 
de eenmaal gestelde grenzen rekening gehouden moest worden 
om het boek niet te omvangrijk te doen worden. Voor den 
niet-specialist heeft het boek door de gevolgde wijze van 
behandeling bovendien veel aan leesbaarheid gewonnen. 

Het Koloniaal Instituut, dat door het overnemen van de prijs- 
vraag tot het ontstaan van dit boek meewerkte en later ook 
tot zijne uitgave, heeft daardoor ongetwijfeld ook de natuur- 
onderzoekers in Indië zeer aan zich verplicht. 


A. A. L. Rureers. 
Buitenzorg, Mei 1915. 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


DE GOMZIEKTE VAN HET SUIKERRIET. 


De belangrijke uitkomsten van een uitvoerig onderzoek over 
gomziekte in het suikerriet werden door GROENEWEGE gepubliceerd 
in het Archief voor de Suikerindustrie. Zij betreffen de gomziekte, 
die door een bacterie-soort wordt veroorzaakt. 

Het is een van die vele plantenziekten, die reeds lang bekend 
zijn, doch waaraan nog slechts zeer onvolledige onderzoekingen 
waren gewijd. Het onderzoek van COBB, in 1891 in Australië 
(Queensland) verricht, was tot nu toe nog het belangrijkste, wat 
over deze ziekte was gepubliceerd. Maar de ziekteverschijnselen 
waren door hem zòò onvolledig beschreven, dat men jaren lang 
dezelfde ziekte op Java heeft zien optreden, zonder haar te identi- 
ficeeren met de gomziekte van COBB; zij werd als een nieuwe 
ziekte beschouwd en ontving den naam van „100-bruin ziekte”. 

Ook ten opzichte van de oorzaak der ziekte was COBB's onder- 
zoek onvolledig en niet overtuigend; hij beschouwde haar als een 
bacteriëele ziekte, maar waarnemingen en infectieproeven brachten 
niet het overtuigende bewijs van zijn onderstelling en in een over- 
zicht van den stand van onze kennis der bacteriëele plantenziekten, 
dat ref. in 1902 publiceerde !), moest hij dan ook de gomziekte van 
COBB rangschikken onder de ziekten, wier bacteriëele aard nog 
niet met zekerheid was vastgesteld. Die parasitische aard van de 
bacterie werd echter bewezen door ERWIN SMITH in 1904; doch 
veel bleef ook toen nog onopgehelderd. 

GROENEWEGE’s onderzoek heeft vele onzekerheden en dwalingen 
doen verdwijnen. 

De ziekteverschijnselen bij jong en bij oud riet worden uitvoerig 
beschreven. Hiervan zij slechts het volgende vermeld. 

Bij jong riet heeft het centrale gedeelte niet een helder witte, 
doch een grijsachtige kleur; een deel der wortels is meestal weg- 
gerot; in den stengel vindt men, bij splijting, over de geheele 
lengte doorloopende, roode vaatbundels; deze roode verkleuring 
zet zich door tot in de bladscheeden; waar de zieke vaatbun- 
dels overgaan van bladscheede in bladschijf, ziet men het aan- 


1) „Bijdragen tot de kennis der bacteriëele plantenziekten” (Amsterdam 1902). 


— 323 — 


getaste veld zich verbreeden tot witte strooken, die over het blad 
loopen, in een richting zwak divergeerend met de hoofdnerf; deze 
witte strepen op het blad zijn zeer typisch voor de gomziekte. Zeer 
in ‘toog vallend is, dat aan de stengels van gomzieke planten een 
abnormaal groot aantal uitloopers voorkomen. Vaak vertoont de 
gomzieke plant „pokkah-bong’-verschijnselen, d.í. het bekende 
beeld, dat zich voordoet, wanneer de toppen der jonge bladeren 
niet uit kunnen schuiven maar vast blijven zitten, terwijl de groei 
doorgaat, met het gevolg dat de jonge bladeren, te lang geworden 
voor de ruimte, waarin zij zich bevinden, zich in plooien moeten 
leggen. Bij het oudere riet — maalriet— vertoont de ziekte een 
eenigszins ander beeld. De stengel vertoont zich bij overlangs door- 
snijden aan ’tbeneden-eind nog gaaf en ongekleurd; meer naar 
boven treedt de roodkleuring der vaatbundels op, eerst in de knoo- 
pen, hooger op ook in de internodiën; het vegetatiepunt is don- 
kerrood. De intensiteit der roodkleuring is dus omgekeerd als 
bij serehziekte, waar de sterkste roodkleuring in de onderste 
knoopen voorkomt. Wat ook dadelijk opvalt, is, dat aan zieke 
stokken alle oogen meer of minder uitgeloopen zijn en daarna 
afgestorven. 

Wat de oorzaak der ziekte betreft, het blijkt dadelijk, dat in 
de houtvaten van wortels, stengels en bladeren van gomzieke 
planten bacteriën voorkomen. Deze treden ook vaak als gele slijm- 
druppels te voorschijn, wanneer men bv. stukjes uit de bovenste 
leden van gomziek riet in een vochtige ruimte legt. Uit den stengel 
liet de bacterie (Bacillus vascularum) zich gemakkelijk in reincul- 
tuur isoleeren, vooral gemakkelijk uit het vegetatiepunt, hetzij door de 
verdunningsmethode of door de uitstrijkmethode. Een zeer goede 
groei werd o.a. verkregen op een bodem van de volgende een- 
voudige samenstelling: 


NH,CI 1E A 
K,HPO, 0.05 „ rin water. 
Agar 2 ä J 


Uit de bibit en uit den wortel liet de parasiet (Bacterium vas- 
cularum) zich niet zoo gemakkelijk isoleeren; deze deelen waren 
bij aangetaste planten steeds zóó vol van saprophytische bacteriën, 
dat het niet mogelijk was, met de gewone isoleermethode na te 
gaan, of zich ook de parasiet daaronder bevond. Een aardige 
methode werd toen gevonden om uit een massa andere bacteriën 
den parasiet te isoleeren. Het bleek nl., dat jonge spruiten, die 


— 324 — 


even boven de bibit zijn afgesneden en van de wortels ontdaan 
zijn, of ook uitloopers van ouder, getopt riet, zich zeer gemakkelijk 
laten infecteeren, wanneer men ze plaatst in water, waarin zich 
de parasiet bevindt, hetzij dat deze alleen is of in gezelschap van 
talrijke andere, onschuldige, saprophytische bacteriën. Zulke uit- 
loopers of spruiten werden in Erlenmeyersche kolfjes van 300 of 
500 c.M.3 inhoud gezet, die ongeveer 50 c.M.S leidingswater bevatten, 
waarin worteltjes van gomziek riet in fijne stukjes waren gesneden. 
Na een paar dagen werden de spruiten onderzocht en bleek het, 
dat zij gomziek waren; de parasiet kon gemakkelijk als reincultuur 
uit de spruiten geïsoleerd worden. Op dezelfde wijze kon het 
voorkomen van Bacterium vascularum in de gestreepte bladeren 
worden aangetoond. Met deze methode kon verder bewezen 
worden, dat in de bibit de bacteriën nooit aanwezig is. 

Deze resultaten deden al vermoeden, dat de parasiet door de 
wortels en niet door de bibit binnendringt; dit werd bevestigd 
door de volgende feiten: lo. de bacterie kon reeds worden aange- 
toond in de wortels, terwijl zij in stengel en bladeren nog niet 
voorkwam; 2o. gomziekte treedt soms op in primaire zaadplanten, 
3o. op meeroogige bibit worden vaak gezonde naast zieke planten 
aangetroffen, 40. ook aan dezelfden stoel komen vaak zieke en 
gezonde stokken voor. 

Door infectieproeven werden verder verschillende bijzonderheden 
opgehelderd en o. a. bewezen, dat alleen door den beschadigden 
wortel een infectie kan plaats vinden. 

Een nauwkeurige beschrijving wordt voorts gegeven van den 
parasiet zoowel wat morphologie als cultuurkenmerken betreft. Het 
blijkt, dat Bacterium vascularum nauw verwant is aan een aantal 
andere bacteriën, alle plantenparasieten, die zich o. a. ken- 
merken door de vorming van een geel pigment en die ERWIN 
SMITH samenvatte als „the yellow Pseudomonas group” en die 
GROENEWEGE met den geslachtsnaam Phytobakter bestempelt, daar- 
toe ook de veel voorkomende saprophyt Phytobakter herbicola 
rekenende (er behooren verder toe Pseudomonas compestris, oorzaak 
van ziekte in de kool, Ps. phaseoli, die „vlekziekte” in de boomen 
veroorzaakt, Ps. hyacinthi, oorzaak van het „geelziek” in de hya- 
cinthen en Ps. Stewarti, die het „Corn-wilt” veroorzaakt in de maïs). 

Aan de beschrijving wordt vastgeknoopt een critiek van de kort 
geleden verschenen publicatie van VAN DER WOLK, waarin beweerd 
werd, dat gomziekte en sereh-ziekte beide veroorzaakt worden door 
de bacterie der slijmziekte (Bacillus solanacearum). GROENEWEGE 


— 925 — 


toont door feiten aan, dat de beweringen van VAN DER WOLK 
allen grond missen en zijn onderzoek volkomen onbetrouwbaar ge- 
noemd moet worden. Het is inderdaad gelukkig, dat van zoo be- 
voegde zijde en op zoo zaakrijke wijze aan de fantastische publi- 
catie van VAN DER WOLK recht is gedaan, vooral nu in Teysmannia 
een referent zich geroepen heeft gevoeld, dat werk te prijzen (Teys- 
mannia XXV, bl. 584). 

Het ontstaan der verschillende ziekte-verschijnselen aan stengels 
eri bladeren meent GROENEWEGE te kunnen verklaren uit het feit, 
dat de bacterie de houtvaten verstopt en daarmee water- en voed- 
seltransport belemmert. 

Voorts wordt het voorkomen van de gomziekte in andere landen 
nagegaan (Queensland, Mauritius, Réunion, Brazilië) en de betref- 
fende publicaties besproken. 

Uit Hoofdstuk 7, waarin het voorkomen der ziekte op Java 
wordt besproken, blijkt, dat het waarschijnlijk moet worden genoemd, 
dat reeds in 1905 door KOBUS de ziekte is waargenomen, ofschoon 
niet herkend als gomziekte. Ook in latere jaren werden door 
Vv. DEVENTER, WILBRINK en VAN DER STOK ziekteverschijnselen 
beschreven, die vrij zeker verschijnselen van gomziekte waren. 
VAN DER STOK zag in, dat men hier met een nieuwe ziekte te 
doen had en gaf haar den naam „100-bruin ziekte”, omdat zij het 
eerst gevonden werd in de variëteit „100-bruin”. Uit een overzicht, 
dat gegeven wordt van de ondernemingen, waar de ziekte gecon- 
stateerd is, blijkt, dat zij over geheel Java verspreid is. 

In het bijzonder wordt er nog op gewezen, de gomziekte niet 
te verwarren met twee andere kwalen n. |. bacteriosis en toprot. 

Een begin werd gemaakt met een experimenteel onderzoek naar 
de vatbaarheid der verschillende rietvariëteiten. Als een vrij goede 
maatstaf voor de gevoeligheid van een variëteit werd gevonden de 
snelheid, waarmee de bacterie in de spruiten dringt. Als buiten- 
gewoon vatbaar werden gevonden de variëteiten: 100-bruin, 213 
P. O. J., zeer vatbaar: Batjan, 100 P. O. J.; zeer weinig vatbaar: 
247 B. 

Het bezigen van plantmateriaal van tuinen, waarin gomziekte 
voorkomt, beschouwt de schrijver op grond van het verloop der 
ziekte en de wijze, waarop plantmateriaal wordt gewonnen, als niet 
gevaarlijk. 

Zoekt men naar omstandigheden, die de ziekte in de hand wer- 
ken, dan zal men in de eerste plaats aan zulke denken, die het 
afsterven van wortels veroorzaken; immers, zooals boven vermeld, 


Se 


kan worden aangenomen, dat alleen beschadigde wortels geïnfecteerd 
worden. Zulke omstandigheden zijn: gebrek aan water, zoodat wor- 
tels ten gevolge van droogte afsterven, of te veel water, zoodat wor- 
telrot optreedt. Een enquête toonde aan, dat vooral bij gebrek 
aan irrigatie-water en op lichte, hooggelegen gronden, waar de 
planten spoedig aan watergebrek gaan lijden, gomziekte optreedt. 

Een overzicht van de literatuur over gomziekte besluit de ver- 
handeling. 

GROENEWEGE. De gomziekte van het Suikerriet, veroorzaakt 
door Bacterium vascularum CoBB. Archief voor de Suikerindustrie 
in Ned.-Indië, XXIII, bl. 169-284, Febr. 1915: g 

v. h. 


ONTLEDING VAN CAOUTCHOUC DOOR MICROBEN. 


Het was tot nu toe nog een open vraag, of caoutchouc door mi- 
croben (direct) kan worden aangetast, d. w. z. of deze stof aan 
microorganismen bij hunne ontwikkeling als koolstofbron kan dienen. 
Deze vraag is vooral daarom niet van practisch belang ontbloot, 
omdat herhaaldelijk plantagerubber op de markt komt met eigenaar- 
dige zwarte, roode of gele vlekken, die door microörganismen ver- 
oorzaakt worden. Dergelijke caoutchouc brengt steeds een lageren 
prijs op dan caoutchouc van normaal uiterlijk. 

Daarom hebben SöHNGEN en FOL zich de volgende vragen gesteld : 

1. Zijn de mechanische eigenschappen van door microbenwerking 
gekleurde gedeelten anders dan die van de niet-gekleurde caout- 
chouc en kan daarin aanleiding bestaan voor een lagere prijsnoteering ? 

2. Wordt de caoutchouc-koolwaterstof door microben aangetast ? 

In de blauwe zwarte en donkerbruine vlekken van verschillende 
monsters rubber konden de schrijvers op de volgende eenvoudige 
wijze gemakkelijk schimmels aantoonen: 

De donker gekleurde gedeelten van de „crêpe” of de „sheet” 
worden uitgeknipt en een klein stukje hiervan op een voorwerp- 
glas in een druppel benzol of xylol gelegd (omdat xylol minder 
vluchtig is, verdient dit in de tropen de voorkeur. G.) en met een 
dekglas bedekt. De caoutchouc zwelt tot een geleiachtige massa 
op, die men na eenigen tijd door een zachten druk op het dekglas 
tot een dunne doorzichtige laag kan uitspreiden. Onder den mi- 
eroscoop zijn dan meestal zwart gekleurde schimmeldrader duide- 
lijk zichtbaar. 


"38 — 


Volgens hetzelfde voorschrift werkende, konden de schr. in de 
donkerroode vlekken geen microörganismen aantoonen, misschien 
doordat de brekings-index van deze vrij wel dezelfde is als die van 
de caoutchouc-oplossing in benzol. 

Verder konden de schr. aantoonen, dat na aankomst ín Europa 
nog tal van microben binnen in de crêpe aanwezig waren. Toch 
gelukte het niet, uit de gekleurde vlekken de microörganismen, die 
hiervan oorzaak zijn, in „reincultuur” af te zonderen. 

Het bleek voorts, dat de gekleurde plekken in benzoloplossing 
geen verschil in viscositeit vertoonden ten opzichte van niet-aan- 
getast caoutchouc van hetzelfde stuk. Op grond daarvan is het 
niet waarschijnlijk, dat de mechanische eigenschappen geleden 
hebben. 

Heel anders is het gesteld met 2 soorten van Actinomyces (A. 
elasticus en A. fuscus), die door de schr. uit tuinaarde en sloot- 
water in „reincultuur” werden afgezonderd. Deze microben ont- 
wikkelen zich, na toevoeging van wat anorganische zouten, welig 
op vliesjes zuivere caoutchouc, door verdamping van een benzol- 
oplossing verkregen. Dat hierbij werkelijk de koolwaterstof van 
de caoutchouc aangetast en geassimileerd wordt, en het niet de 
onzuiverheden (eiwitachtige stoffen) zijn, waarop die microben 
teren, blijkt in de eerste plaats daaruit, dat de groei even goed 
plaats heeft op caoutchouc-vliesjes, die vooraf met trypsine behan- 
deld zijn, om deze eiwitachtige stoffen te verwijderen. Daarbij 
werd verder waargenomen, dat de caoutchouc-huidjes hun samen- 
hang door de inwerking van de microben verloren, dat ze bros 
werden en zeer gemakkelijk ín kleine stukjes uiteenvielen; en ten 
slotte, hetgeen wel allen twijfel buitensluit, dat de caoutchouc 
verdween en wel juist op die plaatsen, waar de Actinomyces zich 
welig ontwikkeld hadden. De caoutchouc wordt dus door deze 
microben ontleed en geassimileerd. 

Bovendien werd nog vastgesteld, dat de viscositeit van de 
caoutchouc tengevolge van den groei van deze microörganismen 
kleiner werd. 

Wat betreft de morphologische en biochemische eigenschappen 
van deze Actinomyces moet ik naar de oorspronkelijke verhandeling 
verwijzen. Voor de practijk zijn nog de volgende eindconclusies, 
waartoe de schr. komen, van belang: 

L. Op luchtdroge caoutchouc (die + 0.5 °/, water bevat) kunnen 
microörganismen zich wegens gebrek aan vocht niet ontwikkelen. 

2. De ontwikkeling van microben wordt tegengegaan door de 


=d — 


rubber zorgvuldig en zoo snel mogelijk in doelmatig ingerichte 
droogkamers te drogen. 
Centr. bl. f. Bakt. Bd. 40 (1912), p. 87. 
z. 


SPRINKHANENPLAGEN IN DE STRAITS. 


De sprinkhanenplaag in de Straits is van zeer recenten datum. 
Eerst sedert 1912 is zij gerapporteerd en heeft zich sindsdien ge- 
leidelijk uitgebreid. In de Straits is het uitbreken dezer plaag 
merkwaardig, daar het klimaat altijd tamelijk vochtig is, terwijl 
in andere landen als regel geldt, dat de plagen verband houden 
met droge weersgesteldheid. De sprinkhaan in kwestie werd vroeger 
voor Locusta danica gehouden. Thans is gebleken, dat deze deter- 
minatie niet steekhoudend is. Het is een Pachytylus-soort, waar- 
van de identificeering nog niet vast staat, alhoewel zij veel hoofd- 
breken heeft veroorzaakt. De sprinkhaan maakt vijf vervellingen 
door en bereikt geheel volwassen een lengte van 37 — 44 m.M. in 
het mannelijke en 44— 51 m.M. in het vrouwelijke geslacht. De 
kleur is zeer variabel, maar gewoonlijk zijn de mannetjes zwavel- 
geel en de wijfjes vu'lbruin. Dit kleurverschil der beide seksen 
wordt echter eerst duidelijk tegen den tijd, dat de eieren worden 
gelegd, vóórdien komen zij in kleur meer overeen. Zwermen, die 
uit jonge individuen bestaan, vallen op door het glinsteren der 
vleugels, bij oudere zwermen is dit verschijnsel niet meer zoo 
geprononceerd. De eieren ontwikkelen zich reeds na 10 tot 15 
dagen; reeds na 26 — 32 dagen zijn de sprinkhanen volwassen. In 
de vrije natuur is de levensduur der volwassen sprinkhanen niet 
met zekerheid na te gaan, maar men veronderstelt, dat zij 100 — 140 
dagen bedraagt. 

De broedplaatsen van de sprinkhanen zijn zeer verspreid. Pas 
afgebrande alang-alang-streken en verlaten mijnbouwstreken bieden 
gunstige gelegenheden voor het leggen der eieren. Eveneens leenen 
zich hiervoor spoordammen, wegranden, kampongterreinen, sawah- 
gronden, nieuwe ontginningen in het bosch en kleine ravijnen. 
Tamelijk zachte grond wordt geprefereerd, evenals bodems, die 
pas) open zijn gewerkt. Maar ook in zwaardere kleigronden wor- 
den eieren gelegd. 

Een bepaalde tijd, waarop het eierenleggen geschiedt, bestaat niet, 
zoodat vaak alle ontwikkelingsstadia'’s tegelijk in eenzelfde district 
worden aangetroffen. Ook zijn soms de individuen, die een zwerm 


— 329 — 


vormen, niet alle even oud, maar als regel kan gelden, dat alle 
wijfjes van eenzelfden zwerm hunne eieren tegelijk en wel binnen 
de tien dagen leggen. De eieren worden 1—3 inch diep in den 
grond gelegd, voor welk doel het wijfje met het achterlijf een lood- 
rechten of min of meer schuin loopenden gang boort. Elk eihoopje 
bevat 15—60 eieren; deze zijn door een sponsachtige zelfstandig- 
heid omgeven. Talrijke gaten worden door de wijfjes geboord, ook 
zonder dat er eieren in gelegd worden. 

Onmiddellijk na het uitkomen werpen de jonge sprinkhaantjes 
hun eerste larvenhuid af, welke als witte en verschrompelde velle- 
tjes talrijk in de omgeving der eierenholten blijven liggen. 

De sprinkhanen hebben de neiging om zich in een kringvormige 
richting te verplaatsen, behalve wanneer er voedselgebrek ontstaat ; 
dan trachten ze vlug en op den kortsten weg nieuwe voedselbronnen 
te benaderen. Hun „zwermen” kunnen een front van een halve 
mijl (Eng.) beslaan en het geluid, dat zij op hun tocht veroorzaken, 
heeft iets van het vallen der regendruppels. Groot is de afstand 
niet, dien een ongevleugelde zwerm aflegt; vier tot vijf mijlen (Eng.) 
is het maximum, dat men in de Straits heeft waargenomen. Wind 
heeft practisch geen invloed op de richting der jonge zwermen. 

Gedurende hun geheele leven hebben de sprinkhanen groote voor- 
keur voor zonneschijn en warmte, zelfs zoo, dat hun activiteit het 
grootst is op de helderste en heetste uren van den dag. Deze voor- 
liefde voor zon en warmte doet hen soms zich bij groote hoe- 
veelheden op de rails opeenhoopen, zoodat de treinen moeilijk- 
heden ondervinden. Met vochtig weer zijn de insecten niet actief 
en blijven meer bijeen. 

Zij zijn kannibalistisch aangelegd, zóó zelfs dat zij niet alleen 
hun gedoode makkers opeten, maar ook elkaar aanvallen, wanneer 
zij door honger daartoe gedreven worden. 

Door hun vraatzucht, die niets ontziet, wat aan hun kaken geen 
weerstand biedt, worden zij ook zeer hinderlijk, wanneer zij de 
kamer binnen dringen. 

De zwermen bestaan vaak uit individuen van zeer verschillenden 
leeftijd. Daar zij zich al etende voortbewegen, kan men de aan- 
wezigheid van een zwerm reeds op eenigen afstand aan het uiterlijk 
der vegetatie herkennen. Wanneer zij in dichte massa’s bij elkaar 
zijn, verspreiden zij een geprononceerde, onaangename lucht, vooral 
tijdens hun vierde en vijfde ontwikkelingsstadium. 

Wanneer zij voedsel in overvloed hebben, zijn zij kieskeurig; 
bij gebrek aan voedsel eten zij echter alles. De wilde grassen 


— 830 — 


vormen hun meest gewild voedsel, maar daarnaast behooren ook 
klappers en padi tot de geliefkoosde planten. De eerstgenoemden 
worden in hoofdzaak slechts door de gevleugelde beesten aangetast ; 
de ongevleugelden echter vernielen groote uitgestrektheden padi. 
Daarbij zijn zij volstrekt niet waterschuw, zwemmen zelfs op de 
sawahs van plant tot plant en zijn in staat om 10 M. breede 
riviertjes op hun gemak over te steken. 

Onder de andere cultuurplanten, die zij eten, worden vermeld: 
ananas, suikerriet, vezel, citronella-gras en verschillende tuin-pro- 
ducten. Een bamboe-heg kan binnen weinige minuten door een 
zwerm ontbladerd worden. De neiging der gevleugelden, om zich 
’s nachts in de kruinen der Hevea-boomen neer te laten, veroor- 
zaakt veel schade, doordat de takken breken. De bladeren der 
rubberboomen worden echter niet gegeten. 

Zoodra de insecten gevleugeld zijn, worden zij bijzonder levendig 
en „trekken”. Op hun vluchten vereenigen zich kleinere gezel- 
schappen tot groote zwermen. Hoe grooter een dergelijke zwerm 
is, hoe meer de trekzucht op den voorgrond treedt. Echter is dit 
instinct hier minder sterk ontwikkeld dan bij andere sprinkhanen- 
soorten in Afrika, enz. Ook zijn de zwermen nooit zoo groot en 
zoo dicht, dat de zon verduisterd wordt. Zij leggen per dag mis- 
schien 25 mijlen (Eng.) af, waarbij zij vaak in eenzelfde streek in 
kringen blijven vliegen, vooral wanneer er overvloed van voedsel 
is, of wanneer de streek geschikt is voor het leggen der eieren. 
Zijn de wijfjes gereed om eieren te leggen, dan vliegen de zwermen 
laag, totdat zij neerstrijken. Daarop heeft de paring plaats en na 
afloop blijven de mannetjes nog geruimen tijd op den rug der 
wijfjes zitten. De eerste eieren worden den volgenden dag gelegd, 
pas den tweeden dag komt het grootste gedeelte der eieren in den 
grond. Den derden dag vindt men vele doode wijfjes. Reeds 
vóór het leggen van deeieren zijn de wijfjes bijna niet meer in staat 
om te vliegen; onder het eieren leggen zijn zij gemakkelijk te naderen. 
Ook de mannetjes, die daarbij nog altijd op de ruggen der wijfjes 
zitten, laten zich niet gauw storen en vliegen eerst weg, wanneer zij 
direct worden aangeraakt. 

Parasieten worden er niet gevonden, afgescheiden van enkele 
roofinsecten en andere dieren, die er meer toevallig op azen. Het 
weer heeft betrekkelijk weinig invloed, alhoewel door zware regens 
veel eieren worden vernietigd en ook de sprinkhanen zelf daaronder 
lijden, vooral wanneer zij op het punt van vervellen staan. 

Wat nu de bestrijding betreft, het verzamelen der eieren heeft in 


— 331 — 


de Straits weinig nut. Meer effect heeft de maatregel, terreinen, 
waar de eieren gelegd zijn, onder water te laten loopen. Tegen 
de gevleugelde insecten valt practisch vrijwel niets te doen; de 
bestrijding der jonge zwermen geschiedt op tweeërlei manier, n. |. 
door ze te „drijven”, of door toepassing van insecticiden. Het in 
de Straits gebruikelijke „drijfsysteem” is een modificatie van de 
oude en alom gevolgde methode om de sprinkhanenzwermen voor- 
zichtig tegen een kunstmatig geplaatste en voor hen niet te over- 
winnen hindernis te drijven om ze dan gemakkelijk te kunnen 
dooden. Deze hindernis bestaat in dit geval uit een stevig doek 
van 3—4 voet breedte en van verschillende lengte. Dit doek wordt 
met behulp van ijzeren stangen loodrecht gespannen en wel in een 
W-of V-vormige lijn. Vaak worden meerdere van deze zeildoeken 
aan elkaar geschakeld, al naar gelang de grootte van den zwerm 
dit noodzakelijk maakt. Aan de hoeken van de W bevindt zich een 
zakachtige val, terwijl de bovenrand van het doek zoodanig is be- 
schermd (door een soort imitatie-leer?), dat de sprinkhanen er 
niet overheen kunnen. Deze vangtoestellen worden tegen de rich- 
ting der aantrekkende sprinkhanen geplaatst. In bijzonder gunstige 
gevallen komen de sprinkhanen er van zelve in terecht; om een 
terugkeer van den zwerm te beletten, die reeds in het bereik van den 
val is gekomen, worden de zeilen in een kring om den zwerm heen 
gesloten. De sprinkhanen begeven zich naar de voormelde zakken 
toe, waarin zij zich in zoo ’n groote getale opeenhoopen, dat zij 
zich door hun eigen gewicht alsmede door hunne vergeefsche po- 
gingen om zich te redden dood drukken. De vallen zijn dan binnen 
kort zóó vol, dat zij door nieuwe moeten worden vervangen. In 
den regel moeten de zwermen echter „gedreven worden. Dit ge- 
schiedt door een aantal koelies, die de sprinkhanen met behulp 
van takjes zeer voorzichtig en langzaam naar het zeil toedrijven. 
Haast en onvoorzichtigaeid moet vermeden worden daar anders de 
zwerm van richting verandert. Voor grootere zwermen met een 
breed front kan men zeilen gebruiken met grootere vangzakken. 
Voor zoover de sprinkhanen zich in deze zakken niet zelven doo- 
den, verdient het aanbeveling, ze met petroleum te bespuiten. 

Terwijl de beschreven methode zich bijzonder goed leent voor 
oneffen terrein, kan op vlak terrein ook gebruik gemaakt worden 
van watersloten, waarin de sprinkhanen worden gedreven. Het 
water dient vooraf met petroleum te worden begoten. Deze me- 
thode voldoet echter niet zoo goed als de eerstgenoemde. 

De bestrijding door insecticiden, waarvan arsenicum het hoofd- 

Teysmannia, 1915. 22 


— 332 — 


bestanddeel ís, is de meest werkzame en tevens de goedkoopste. 
Bij een reeks van proefnemingen is het volgende recept gebleken 
het meest voordeelig te zijn: 


Natrium arsenicosum 1 Ib. (Eng.) de kms | 
Water 4 gallons == ARE 
Suikermelasse 271: ik) (ile +° 


In de Straits komt de gallon (4.55 L.) op 3 dollarcenten te staan. 
De vloeistof moet door middel van pulverisateurs zeer fijn over 
de vegetatie worden gesproeid; een kleine 220 L. zijn voldoende 
voor één acre, en een koeli kan dit oppervlak in één dag behan- 
delen. Voor hooge alang-alangvelden heeft men iets meer, voor 
laag gras en onkruiden iets minder noodig. Het sproeien dient in den 
vroegen ochtend te geschieden. Men behandelt het gras in de omge- 
ving van den zwerm en in de richting, die de zwerm is ingeslagen. 

Van contact-vergiften heeft sterke petroleum-emulsie het best 
voldaan, zij is echter veel duurder dan de arsenicum-oplossing. 

Het vangen der sprinkhanen met netten is ondoenlijk, hoofdza- 
kelijk wegens de moeilijke terreingesteldheid. Hetzelfde geldt voor 
het „rollen”. Ook door vuur zijn de insecten slechts moeilijk te 
vernietigen, daar zij gaan schuilen in het diepste gedeelte der 
vegetatie, waar zij voor de vlammen gespaard blijven. 

H. C. PRATT, The Malayan Locust (Pachytylus sp.) Bulletin No. 24 
(1915). Dep. of Agr. F. M. S. rpke. 


KUNSTMATIGE CAOUTCHOUC. 


In de „Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft (Bd 48 blz. 
863) komt prof. HARRIES nog eens uitvoerig terug op de door 
STEIMMIG uitgesproken meening, dat volgens de tegenwoordig ge- 
bruikelijke methoden uit isopreen geen kunstmatige caoutchouc 
bereid kan worden, die met het natuurproduct overeenkomt. 

Het isopreen van de Badensche Aniline- en Sodafabriek bleek 
minder zuiver te zijn dan dat van de Elberfelder Farbenfabriken. 
Beide praeparaten werden voordat er caoutchouc uit bereid werd 
gedestilleerd en leverden verschillende caoutchoucsoorten. Het pro- 
duct van de eerste fabriek was in benzol maar voor ongeveer twee 
derden oplosbaar, terwijl dat van de tweede fabriek geheel oploste. 

De ozoniden van deze producten leverden dezelfde ontledings- 
producten als de natuurlijke caoutchouc. 

Aan het eind van zijn verhandeling schrijft HARRIES: 

„Had STEIMMIG de kunstmatige caoutchoucsoorten, de goede Para- 


— 333 — 


caoutchouc en ook de daaruit met behulp van een toevoegsel ver- 
kregen vulcanisatieproducten gezien, dan zou hij zich zeker niet op 
deze wijze uitgelaten hebben. 

Maar ook zelfs wanneer de kunstmatige caoutchoucsoorten met 
bepaalde hoeveelheden van een isomere caoutchoucsoort vermengd 
waren, zou dit mijns inziens voor hunne praktische bruikbaarheid 
van geen belang zijn”. 

Het spook van de concurrentie van het kunstproduct bestaat nog 
steeds voor de caoutchoucplanters. ME: 


WERELDPRODUCTIE EN WERELDCONSUMPTIE 
VAN RUBBER. 

In „The Philadelphia Commercial Museum” wordt een overzicht 
van de wereldeonsumptie van Rubber gegeven, onder toevoeging van 
twee grafische voorstellingen. Vooral fig. 2 geeft een aardig overzicht, 
welke reusachtige vlucht de productie van plantagerubber heeft 
genomen en hoe deze binnen den korten tijd van 10 jaren de wilde 
pararubber verre heeft overvleugeld. . Er zijn zelfs stemmen opge- 
gaan, die beweren, dat de wilde pararubber geheel van de markt 
zal verdrongen worden. Evenals in der tijd de kinabast van wilde 
boomen op de markt haast geheel is vervangen geworden door 
van plantages afkomstigen bast, zoo zou de plantagerubber op de 
markt geheel de overhand krijgen, omdat eene geregelde exploitatie 
van wilde para-boomen in Zuid-Amerika bij de tegenwoordige 
prijzen op den duur niet meer mogelijk zal zijn. 

Achter deze voorspelling moet wel een groot vraagteeken ge- 
plaatst worden, maar als na afloop van den oorlog de rubberprijzen 
ongeveer op hetzelfde niveau als nu blijven, dan is deze voorspel- 
ling niet geheel van de hand te wijzen. Het rubberbedrijf van geheel 
Zuid-Amerika maakt op het oogenblik een zware crisis door, terwijl 
van een crisis der rubbercultuur niet gesproken kan worden. 

Tot 1900 kwam alleen wilde rubber aan de markt en de Para- 
rubber uit Brazilië beheerschte de markt. Van af 1881 echter begon 
men rubber te kweeken en heden zijn reeds 1.219.000 acres met 
rubber beplant, nl: 


Mal. schiereiland 667.000 aeres 
Ned. Oost Indië 267.000 _, 
Ceylon 230.000 „ 


Br. Indië, Birma en overi- 
ge landen. 55.000: *& 


— 334 — 


Pas in 1900 kwam plantagerubber op de markt, in het geheel 
maar 4 ton, terwijl Brazilië 26.000 ton uitvoerde. Nog in 1909 
bedroeg de plantagerubber slechts 3600 ton, Brazilië daarentegen 
leverde 42.000 t. Een geheel ander beeld geeft het jaar 1914. De 
wereldproductie in dit jaar wordt geschat op 107.000 t,‚, waarvan 
voor Brazillë slechts 32.000 t… terwijl de opbrengst aan plantage- 
rubber getaxeerd wordt op 65000, dus het dubbele van de produc- 
tie van Brazilië. 

De rubberprijzen waren in 1910 het hoogst, van toen af zijn ze 
voortdurend gedaald. Daarom zijn de plantages van plan om de 
productie zoo ver te beperken totdat de prijs van de rubber een 
winst van 2509 mogelijk maakt. (Van deze plannen is ons niets 
bekend. Hier ten rminste kan van eene beperking der rubber-pro- 
ductie geen sprake zijn. Integendeel, elke onderneming tracht 
hare productie zoo hoog mogelijk op te voeren. Ref.). 

De wereldhandel in rubberartikelen is voornamelijk op Duitschland, 
Engeland, Frankrijk, de Vereenigde Staten en Italië aangewezen, 
want de waarde aan uitgevoerde rubberartikelen bedraagt voor 
Duitschland 121 Mill. Mark, voor Engeland 90 Mil. Mark, voor 
Frankrijk 87 Mill. Mark, voor de Ver. Staten 49 Mil. Mark, voor 
Italië 43 Mill. Mark, voor Oostenrijk 12 Mill. Mark, voor Rusland 
12 Mill. Mark en voor België 10 Mill. Mark. 


WERELDPRODUCTIE IN TONS. 


TE 


‚Plantages | Brazilië \van and. herk.| Totaal 
1906. nd 510 36.000 29.700 | 66.220 
1907. 1.0C0 | 38.000 | 30.000 | 69.000 
1908. 1.800 39.000 24.600 65.400 
1909. HENS 3.600 42.000 24.000 69.600 
1910. 8.200 | 40.800 | 21.500 70.500 
1911. da 14.419 | 37.730 | 23.000 75.149 
1912. 28.518 42.410 28.000 _ | 98.928 
1913. 47618 | 39370 | 21452 _ | 108.40 
1914 (getaxeerd), | 65.000 | 32.000 | 10.000 ‚ 107.000). 


1) De wereldproductie is gebleken te zijn 120380 t. De opbrengst aan plan- 
tagerubber in 1914 was grooter dan de raming, nl. 72000 t. De totale rubber- 
opbrengst in 1915 wordt geschat op 120009 t. nl. 85000 t. plantagerubber, 
30000 t. rubber uit Brazilië en 5000 t. rubber van andere herkomst. De ver- 
overing van de markt door plantagerubber wordt door deze laatste cijfers nog 
duidelijker gedemonstreerd. 


WERELDCONSUMPTIE van RUBBER 1913 


/ 
ene A Eng 
j Cd get veg 
vÔ 


20 
Ne 
9 ® Ge En DE 
Ie £ À 
ke, © 
© S % 
5: Pi 5 
= Es 
E De 
z 5 
5 ji 


totaal! 108440 nen 
it WERELDPRODUCTIE van RUBBER 1906-1914 


1906 ZD 


BER Pla iië 
ntages EI Brazilië WB van andere herkomst 


Gummi-Zeitung 1915, No. 28,31 
‚31. WL 


ile ks zer 
ï 


Li 
Ì Rt 
ed pe 
kb \ me 
be re ad : 
De N 
ee e 
n 
li 
Y 
& 
d 
‚ = 
- 
. 
‘ _ 
4 
‘ 
& 
b 
ee 
t 
Kk ze 
nn ed 
» 
« 
kl . 
- il irr. 
& ê AKICIE EE eis 
3 A e ke É Dd …-Â & 


inside de a fe 


k nr ne pen, 


NE vn UOMEUe nf 


EVD, Eend Neri 


a ARg UITRETT k 


rn emi h ijn Sd oi rijen p, 


SPRINKHANENPLAGEN 
DOOR 
Dr. W. RoePke. 
(Vervolg) 


B. De Sprinkhanenplaag op Java. 


1). Het optreden. Alhoewel Java gelukkig niet tot de Zg. 
„sprinkhanenlanden” behoort, gebeurt het nu en dan eens, 
dat sprinkhanen in grooten getale optreden en aanzienlijke 
schade veroorzaken. Dergelijke plagen herhalen zich eenige 
jaren achter elkaar („sprinkhanen-jaren”), om dan voor een 
reeks van jaren geheel te verdwijnen. 

De oudste berichten, die mij omtrent het optreden van 
sprinkhanen ter oore kwamen, zijn afkomstig van oude, be- 
trouwbare inlanders der onderneming Getas (Salatiga); deze 
vertellen, dat omstreeks dertig jaar geleden sprinkhanen zoo 
talrijk optraden, dat de Java-koffietuinen dezer onderneming, 
de dadap incluis, werden ontbladerd. De heer P. H. Soeters 
Sr. te Salatiga bevestigt, dat ter zelfder tijd een soortgelijke 
plaag in het Selokatonsche heerschte, die eenige schade aan de 
ondernemingen toebracht. In 1897 en de daarop volgende 
jaren deed een sprinkhanenplaag zich in het Semarangsche 
voor. Tegelijker tijd moet de plaag ook op de koffie-onderne- 
mingen in het Malangsche Zuidergebergte geheerscht hebben en 
noemenswaardige schade hebben berokkend. 

Hier zij opgemerkt, dat de weinige, door Dr. KONINGSBERGER, 
Dr. ZINMERMANN €. a. ter verschillender plaatse gepubliceerde 
gegevens alles bevatten, wat tot nog toe omtrent de sprink- 
hanenplagen op Java uit een wetenschappelijk oogpunt werd 
bekend gemaakt. Daarna hoorde men gedurende lange jaren 
niets meer van schadelijke sprinkhanen. Eerst in 1913 deed 


Teysmannia, 1915. 93 


— 338 — 


de plaag zich opnieuw voor, en wel geheel plaatselijk in het 
Zuidergebergte van Malang. Het volgende jaar (1914) heersch- 
te de plaag hier in nog sterkere mate, voorts kwamen 
ons berichten ter oore, dat ook de Gouvernements Rubber- 
Onderneming Tretes in het Madioensche en een koffieland bij 
Ambarawa last ondervonden van sprinkhanen; achteraf ver- 
namen wij, dat ook in het Bodjasche de sprinkhanen talrijker 
optraden en dat bovendien in het geheele djatibosch-areaal 
van Midden-Java de sprinkhanen zich plaatselijk sterker 
vermenigvuldigd hadden. 

In het begin van 1915 gewerd mij het verontrustende 
bericht, dat onnoemelijke hoeveelheden sprinkhanen in de 
djatibosschen van Kedoeng— Djati voorkwamen, die van daar 
uit de vegetatie der omliggende desa’s verwoestten en meer- 
dere ondernemingen bedreigden. 

Bij nadere informatie bleek, dat de uitbreiding der plaag 
reusachtig was. Uit de verschillende gegevens, die mij daar- 
omtrent ter beschikking werden gesteld, en op grond van 
eigen waarnemingen kan het ondervolgende worden mede- 
gedeeld. 

Men kan een grooten, centralen haard dezer plaag onder- 
scheiden en daarnaast nog een aantal zelfstandige kleinere 
locale haarden. Gemakshalve zal ik den eerstgenoemden 
den „primairen’ noemen en de andere de „secundaire” haar- 
den. 

De primaire haard wordt gevormd door de djatibosschen 
van Midden-Java. Deze bosschen vormen eene van West 
paar Oost loopende, onregelmatig begrensde strook van onge- 
veer 200 K.M. lengte en van 10 tot 20 en meer K.M. breedte. 
Afgescheiden van dezen aaneengesloten boschgordel zijn nog 
tal van uitgestrekte complexen djatibosch in Midden-Java 
gelegen, zoodat wij niet ver bezijden de waarheid zullen we- 
zen, wanneer wij het oppervlak van den primairen haard der 
sprinkhanenplaag op 4-5.000 vierkante kilometers of 4-500.000 
H.A. ramen. 

In dit geheele gebied treffen wij de sprinkhanen aan, soms 
meer, soms minder talrijk. Helaas behooren de boschcom- 
plexen, waar zij minder veelvuldig voorkomen, tot de uitzon- 


— 339 — 


deringen. Het talrijkst werden zij geconstateerd in de buurt 
van Kedoeng-Djati, van Goendih, Tjepoe, Ngawi, Rembang, 
Blora, Pati en Madioen. 

Tot de secundaire haarden reken ik die plaatsen, waar de 
sprinkhanenplaag spontaan en afgescheiden van het djati- 
bosch is ontstaan. Dergelijke haarden zijn gelegen (voor zoo 
ver mij daaromtrent berichten bereikten) 

1) in het Zuidergebergte van Malang, 

2) ten Zuiden van Klaten, 
3) bij Ambarawa (Medono), 
4) bij Pekalongan (Batang), 
5) ten zuiden van Cheribon, afdeeling Galoeh (Tjiamis). 

Uit eigen aanschouwing heb ik slechts de sub 3) en 1) 
(in 1914) vermelde secundaire haarden leeren kennen. Hier 
is de sprinkhanenplaag inderdaad geheel onafhankelijk van 
het ev. aanwezige omringende djati-en ander bosch ontstaan. 

Of dit ook ten volle geldt voor de overige secundaire haar- 
den, kan ik niet geheel beoordeelen. Zeker is echter, dat ook 
deze haarden niet samenhangen met den grooten primairen 
haard, zooals die werd omschreven. Aangaande de verticale 
verspreiding valt te vermelden, dat de djatibosschen van 
Midden-Java grootendeels tusschen de 60 en 100 M. boven zee 
zijn gelegen. De sub 3) bedoelde secundaire haard ligt op on- 
geveer 800 M. zeehoogte. 

2). Td van verschijnen. De plaag woedt niet gedurende 
het geheele jaar gelijkmatig door, maar is onderhevig aan een 
zekere periodiciteit. Tegen het einde van den Westmoesson 
is zij het hevigst, om dan weer geheel te verdwijnen, en wel 
zoo volledig, dat uiterlijk tegen het einde van den Oostmoesson 
geen sprinkhanen meer voorkomen. Deze wijze van optreden 
houdt natuurlijk verband met de ontwikkelingsgeschiedenis 
van den sprinkhaan. De eieren komen nl. gedurende de eerste 
helft van den Westmoesson uit eu wel op de eene plaats 
iets eerder, op de andere iets later. Komen de eieren reeds in 
het begin van den regentijd uit, dan is de plaag ook tegen 
het einde van den Westmoesson, practisch gesproken, afgeloo- 
pen. Al naar gelang de jonge spriakhaantjes echter later 
verschijnen, strekt zich de plaag langer tot in den Oostmoesson 


— 840 — 


uit. Zoo, meen ik, is het te verklaren, dat, naar Dr. Ko- 
NINGSBERGER mij mededeelt, de plaag in 1897 meer gedurende 
den Oostmoesson heerschte. 

Het ligt voor de hand, te veronderstellen, dat het klima- 
tologische omstandigheden zijn, die op het verschijnen der 
plaag van invloed zijn. Niet uitgesloten is het verder, dat 
er verband bestaat tusschen de droge jaren en het optreden 
der plaag. Er moet echter dadelijk worden opgemerkt, dat 
1897 en de volgende jaren niet abnormaal droog zijn geweest. 
Er heerschte toen in Midden-Java een vrij normale Oostmoesson 
met sterk verminderden regenval, maar van een droogte, 
zooals wij die in de laatste jaren hebben beleefd, was geen 
sprake. Echter was de plaag toen blijkbaar ook niet zoo 
hevig als thans. Hoe het toen in het Zuidergebergte van 
Malang stond, kan ik niet met zekerheid nagaan, omdat de 
aanteekeningen, die mij daaromtrent ter beschikking staan, 
zeer onvolledig zijn. Het is mogelijk, dat de plaag in die 
streken eerst na 1897 flink het hoofd opstak en dan gedeel- 
telijk wel samenviel met de droge jaren omstreeks 1900. 

8). De sprinkhanensoort in kwestie. De sprinkhanenplaag, 
die zich reeds in 1913 in het Malangsche Zuidergebergte 
voordeed en die in 1914 ook in het Madioensche optrad om 
in 1915 eindelijk den reeds vermelden omvang aan te nemen, 
wordt overal door eenzelfde sprinkhanensoort veroorzaakt. 
De Inlanders noemen deze algemeen „walang kajoe”. Dr. Ko- 
NINGSBERGER was reedsin 1914 zoo welwillend, aan Dr. Wurre 
mede te deelen, dat deze sprinkhaan dezelfde is, die ook in 
1897 zoo veel kwaad had gesticht, en die door de specialis- 
ten in Europa soms als Acridium roseum pe G., soms als 
Acridium melanocorne Serv. werd gedetermineerd, Zooals in 
de inleiding reeds werd gezegd, is de nomenclatuur der Acri- 
dium-soorten weinig standvastig en aan wijzigingen onder- 
hevig naar mate onze kennis van deze soorten wordt uitge- 
breid. Teneinde meer zekerheid te verkrijgen, of de door 
Dr. KONINGSBERGER destijds ingevoerde benaming ook heden 
nog van toepassing is, heb ik onze soort voor her-determi- 
natie aan eenige adressen in Europa gezonden. 

Acridium melanocorne — dezen naam zullen wij voorloopig 


— S4l — 


blijven houden — is vermoedelijk over geheel Java verspreid 
en nergens zeldzaam. Het djatibosch biedt voor haar bestaan 
blijkbaar bijzonder gunstige voorwaarden, maar ook daar 
buiten komt zij overal sporadisch voor. Deze soort is zeer 
variabel, wat kleur, teekening en grootte betreft; een onvol- 
ledige kennis van deze variabiliteit zou allicht verkeerde 
determinaties kunnen doen ontstaan. Gedroogde exemplaren 
worden wankleurig en leenen zich daarom minder voor het 
opmaken eener beschrijving. 

Behalve Acridium melanocorne komen nog andere Acridium- 
soorten op Java voor, die ik gemakkelijk van onze soort heb 
leeren onderscheiden, maar waarvoor de juiste determinatie 
moeilijk is op te geven. Zeker is, dat al deze Acridium-soor- 
ten geen deel uitmaken van de plaag in kwestie, op een 
enkele uitzondering na: onder het neerschrijven dezer 
regels bereikt mij n.l, een aantal sprinkhanen, die mij uit 
het district Galoeh (Zuid-Cheribon) werden toegezonden. Som- 
mige daarvan zijn identiek met onze Acridium melanocorne, 
andere behooren stellig tot een andere soort, die door haar 
gele sprieten en gestreepte oogen dadelijk als zoodanig in 
het oog valt! Ook de mij positief gedane opgave, dat de pa- 
di wordt aangetast, pleit er voor, dat wij hier (gedeeltelijk ?) 
met een andere soort te doen hebben. 

4). Beschrijving van het insect. Volwassen mannetjes be- 
reiken een lengte (voorhoofd t/m vleugels) van ongeveer 
55 — 60 m.M. en een vleugelspanning van ongeveer 90 — 105 
m.M. Voor de wijfjes zijn de afmetingen respectievelijk 
58 — 70 en 95 — 125 m.M. Deze cijfers werden verkregen 
door een groot aantal onuitgezochte, versch gedoode indivi- 
duen te meten. Het is mi. waarschijnlijk, dat Acridium me- 
lanocorne onder omstandigheden belangrijk grootere afmetingen 
kan bereiken, n}. wanneer deze soort slechts in geringen 
getale optreedt en over een overmaat van voedsel beschikt. 

Het verschil der beide sexen is gemakkeliik te kennen aan 
den vorm van het achterlijfsuiteinde. Bekijkt men een aan- 
tal individuen van onderen, dan zal men waarnemen, dat bij 
sommige de laatste achterlijfsring van onderen eenvoudig 
puntig toeloopt. Dit zijn de mannetjes. Bij de wijfjes daar- 


— 342 — 


entegen eindigt het achterlijf in twee korte, zijdelingsche 
kleppen. Reeds bij de grootere larven zijn deze kenmerken 
duidelijk waarneembaar. 

De kleur der volwassen sprinkhanen is bij beide seksen de- 
zelfde, maar overigens aan lichte nuanceeringen onderhevig 
en niet gemakkelijk te omschrijven. Kort na de laatste 
vervelling, wanneer de insecten echter reeds weer met vre- 
ten zijn begonnen, is de grondkleur van het lichaam vuil- 
grijs-of oliĳf- groen. Nu is het een opmerkelijk feit, dat 
de kleur van onze volwassen sprinkhauen verandert naar 
mate zij ouder worden. Het is, alsof de grijze kleur ver- 
schiet en plaats maakt voor een meer geelgroene tint, zoodat 
de insecten er ten slotte groener of geler uit zien dan in het 
begin. Eenzelfde verschijnsel heeft men ook bij andere Acri- 
dium-soorten waargenomen. 

De grijze grondkleur is ook individueel aan geringe afwij- 
kingen onderhevig. Men vindt exemplaren, die over het 
geheel iets lichter zijn, naast andere, waar de kleur iets don- 
kerder is en meer naar aardbruin overhelt. 

De sprieten zijn altijd zwart, de oogen zonder teekening en 
evenals de kop en de monddeelen van de grondkleur. De 
tarsen van alle pooten zijn zwartbruin. De bovendijen der 
achterpooten zijn van twee zwarte dwarsbanden voorzien, 
die aan den buitenkant onvolledig ontwikkeld zijn. De aan 
het uiteinde dezer bovendijen aanwezige „gewrichtsblaadjes” 
zijn licht geel. De schenen der achterpooten zijn helder 
roodbruin; zij zijn voorzien van een dubbele rij gele doren- 
tjes met zwarte puntjes. 

De elytra (dekschilden of bovenvleugels) zijn van de grond- 
kleur, soms iets bruinachtiger en min of meer duidelijk 
donkerder gevlekt. Bij sommige exemplaren is deze vlekken- 
teekening zeer geprononceerd en wordt naar de uiteinden 
der vleugels dichter en donkerder, bij andere is zij nauwelijks 
aangeduid. Jeugdige individuen vertoonen soms het fijne 
netwerk, dat de aderen op de elytra vormen, een weinig 
geprononceerd. De loop der aderen moge blijken uit fig. 1 en 
2 op plaat 1. De ondervleugels zijn doorzichtig, bruinachtig, 
aan de basis min of meer rood gekleurd. Soms beslaat deze 


DELSPRINKHANENPLAAG LL 


Fote Dr. W. ROEPKE. 
ACRIDIUM MELANOCORNE SERV. (?) 


Mannetje (boven) en wijfje (beneden). 


DE SPRINKHANENPLAAG II. 


Foto Dr. W. ROEPKE. 


fig. 2 


Fig. 1. Nymph; grondkleur bruinzwart, geel gemarmerd. 
Fig. 2. Kleurvariëteiten: resp. overlangsche streep over den 
rug en meer gele teekening. 


— 343 — 


mooie roode kleur bijna de geheele basale helft der achter- 
vleugels, soms is zij tot een zwak spoor gereduceerd. 

Over de geheele lengte van het borststuk loopt een verheven 
middellijn, die echter niet zoo sterk uitsteekt, dat het borst- 
stuk van boven kielvormig mag genoemd worden. Van ter 
zijde gezien, is deze lijn bijna recht of zwak gegolfd (convex), 
op twee of drie plaatsen iets gekarteld door eenige dwarsrim- 
pels. Voor- en achterrand van het borststuk zijn niet puntig 
uitstekend; aan de onderzijde, tusschen de basis der voor- 
pooten, bevindt zich een krachtig, doornvormig uitsteeksel. 

Er zijn onder de volwassen sprinkhanen vele, die vrijwel 
eenkleurig kunnen genoemd worden. Er zijn er echter ook, 
die door het optreden van helder gele teekeningen een bonter 
koloriet verkrijgen en een lichteren indruk maken. De gele 
kleur treedt voornamelijk op het borststuk op, soms slechts 
langs de randen, zoodat het borststuk min of meer duidelijk 
geel gezoomd is, dan weer over het midden, in den 
vorm van een min of meer duidelijk begrensde middenstreep, 
of aan weerskanten en dan weer in den vorm van een fijne 
sprenkeling optredende. Niet minder veranderlijk is de uit- 
breiding dezer gele teekeningselementen. Doordat zij versmel- 
ten, kan het borststuk een overwegend gele kleur vertoonen 
De gele teekeningen zetten zich ook over den kop en over den 
binnenrand der elytra voort. Dergelijke exemplaren ver- 
toonen een over de geheele lengte van den rug loopende 
gele streep (zie fig. 2 op plaat II). Bij een soortgelijk „ge- 
streept’ exemplaar, dat ik uit het Malaagsche bezit, strekt 
de gele kleur zich zelfs over het grootste gedeelte van den 
voorrand der elytra uit. Ook de monddeelen zijn bij de geel 
geteekende exemplaren fijn geel gezoomd, *) 

De kleur der jonge ongevleugelde sprinkhanen wijkt sterk 
af van die der volwassene. Zij kan niet beter worden geken- 
schetst dan door te zeggen, dat de jonge sprinkhanen geel en 
bruinzwart gemarmerd of gesprenkeld zijn. Het geheele lichaam, 
zelfs het achterlijf, toont een dergelijke teekening, een uitzon- 
dering vormen in den regel de pootjes, die helder roodbruin zija, 


1) Op Tosari kreeg ik een volwassen exemplaar, waar de middenstreep en 
de randen van den thorax helder groen waren. 


— 844 — 


en soms de kop, die bij sommige eveneens lichter bruin is ge- 
kleurd. De oogen zijn donker bruinzwart, meestal zijn ook de 
vleugelstompjes eenkleurig donker; slechts als groote uitzon- 
dering nam ik individuen met gemarmerde vleugelstompjes 
waar, een enkelen keer zelfs vond ik exemplaren met zuiver 
gele vleugelstompjes. Dus is ook de variabiliteit der jonge 
sprinkhanen zeer groot, grooter zelfs dan die der volwassen 
exemplaren. Naast individuen met overwegend gele kleuren 
ontmoet men zulke, waar het bruinzwart de bovenhand heeft. 
Deze „gespikkelde” jonge sprinkhanen zijn zeer karakteristiek. 
Zij zijn op het eerste gezicht van andere, onschuldige soorten 
te onderscheiden. Bij exemplaren, die pas voor den laatsten 
keer verveld en nog niet verhard waren, nam ik een fijne, af- 
staande beharing waar, die het geheele lichaam gelijkmatig 
overtrok. Blijkbaar gaat dit fijne haardons spoedig verloren. 

5). De ontwikkeling en levenswijze van Acridium melanocorne. 
De ontwikkelingsgeschiedenis van onzen sprinkhaan is niet tot 
in alle onderdeelen bekend. Men heeft n.l. nog niet langs 
. empirischen weg uitgemaakt, hoe veel vervellingen het insect 
doormaakt, hoe lang de afzonderlijke ontwikkelingsstadiën du- 
ren en hoe lang het volwassen insect leeft; of het slechts eens 
of meermalen eieren voortbrengt en of het na het leggen 
der eieren nog eenigen tijd blijft voortleven. Onze kennis 
laat dus omtrent zeer belangrijke punten der biologie alles 
te wenschen over. Wel weten wij van andere Acridium-soorten, 
die beter onderzocht zijn, dat zij vijf maal vervellen (de aller- 
eerste vervelling, het afstroopen van het z.g. amnion, niet 
medegerekend), en dat de wijfjes met zekere tusschenpoozen 
meermalen eieren leggen en daarna nog eenigen tijd in staat 
zijn om hun vernielingswerk voort te zetten. Wij zullen hier- 
op later nog terugkomen en nu eerst melden, op welke wijze 
de wijfjes hare eieren leggen. Dit is een van de weinige 
punten uit de biologie van onzen sprinkhaan, waaromtrent 
wij wat meer zekerheid hebben. 

Wanneer de sprinkhanen hun laatste ontwikkelingsstadium 
bereikt hebben, duurt het eerst nog eenigen tijd (b.v. eenige 
weken; precies is dit niet bekend), alvorens zij tot het paren 
en vervolgens tot het leggen der eieren overgaan. Zoo komt 


— 345 — 


het, dat men in het begin der plaag, wanneer millioenen van 
gevleugelde sprinkhanen de vegetatie bevolken, geen één paar- 
tje ontmoet, geen één wijfje, dat bezig is met het leggen der 
eieren. Ook zou men geheel te vergeefs in den grond naar 
eieren zoeken; zelfs op open plaatsen in het bosch, waar de 
sprinkhanen zich als het ware concentreeren, en die zich uit- 
stekend leenen voor het leggen der eieren, zou men niets 
vinden. 

Eerst tegen het einde der plaag ontwaart men de eerste 
mannetjes en wijfjes in paring. Vaak zitten de beide seksen 
slechts los op elkaar —een echte Acridiën-gewoonte — en 
laten direct los, zoodra zij gestoord worden. Is de parings- 
tijd begonnen, dan worden dergelijke individuen en zulke, die 
werkelijk in paring zijn, talrijk aangetroffen. Spoedig daarna 
beginnen de wijfjes hare eieren te leggen en ook bij deze bezig- 
heid kan men ze zeer gemakkelijk gadeslaan. Zij zitten dan 
op den grond, met hec achterlijf diep in den grond geboord, 
zoodat zij, als men ze nadert, niet zoo gauw kunnen opvliegen. 
Zoo treft men de wijfjes op geschikte plaatsen soms bij tien- 
tallen tegelijk aan. 

De eieren worden nl, zooals dat bij de veldsprinkhanen 
regel is, in den grond gelegd, en wel in hoopjes bij elkaar. 
Elk hoopje heeft den vorm van een propje van ongeveer 
2—3,5 c.M. lengte. De eieren zijn daarin schuin gerangschikt 
en wel zoo, dat het boveneinde der langwerpige eieren aan 
den buitenkant komt te liggen, terwijl het ondereinde in het 
inwendige van het propje verborgen is. Deze hoopjes of tros- 
jes (in de entomologie spreekt men van „eierenpakketten”) 
zitten vrij stevig in den grond vast; pas ontgraven, laten de 
eieren gemakkelijk van elkaar los, spoedig echter worden de 
trosjes harder. Het aantal eieren per hoopje is sterk schom- 
melend; door een tiental gave hoopjes in verdunde kaliloog 
te weeken en de eieren voorzichtig van elkaar te bevrijden, 
verkreeg ik de ondervolgende cijfers: 55, 56, 65, 66, 67, 67, 
68, 76, 79, 114 stuks, wat aan een gemiddelde van 71.3 
stuks per hoopje beantwoordt. De heer J. M. W. FRANCKEN 
geeft in de „Koffiegids 1” (1899—1900), bldz. 51 op, dat elk 
trosje 60—140 eieren bevat. Dat het aantal eieren aan groote 


— 346 — 


schommelingen onderhevig is, behoeft geen verwondering te 
baren. 

De voedingstoestand der wijfjes zal hierop van invloed zijn ; 
ook is het waarschijnlijk, dat, indien eenzelfde wijfje meer- 
dere pakketten produceert, de latere belangrijk minder eieren 
zullen bevatten dan de eerste. De kleur der eierenhoopjes 
is bruin, ongeveer zooals die van de ze omgevende aarde. 
Sommige trosjes, die mij werden toegezonden, vertoonden 
een duidelijk wijnroode tint; het is de vraag, of dergelijke 
trosjes normaal en van gezonde wijfjes afkomstig zijn. 

Een sprinkhaanwijfje, dat eieren wil leggen, gaat zoo 
vlak mogelijk op den grond zitten, en begint met de ach- 
terlijfspunt, vaak iets schuins, in den grond te boren (zie 
de figuur hiernaast). 

Doordat het achterlijf telescoopachtig uitschuift en met 
alle kracht in den grond wordt gedrukt, ontstaat een holte 
van ongeveer pinklengte en een }— 1 c.M. middellijn. Op den 
bodem dezer holte wordt een weinig van een witachtige 
schuimmassa gedeponeerd, daarop komt het eierenpropje te 
liggen en vcorts wordt de geheele holte opgevuld met het 
witachtige schuim. Dit laatstgenoemde is afkomstig van 
speciale genitaalklieren. Spoedig verhardt dit schuim tot een 
vlierpitachtige massa. Wanneer men goed oplet, kan men 
bij versch gelegde eierenhoopjes deze schuimmassa waarne- 
men, daar zij tot vlak onder het grondoppervlak reikt. 

Ook bevinden zich in de onmiddellijke omgeving nog 
eenige los verstrooide brokjes dezer schuimmassa, die de 
aanwezigheid van een eierenpakket verraden. Door de regens 
worden deze sporen natuurlijk gauw uitgewischt ; men behoeft 
echter slechts oppervlakkig in den grond te krabben, om de 
schuimprop opnieuw bloot te leggen. Lang schijnt dit ken- 
merk echter niet behouden te blijven, daar de schuimmassa 
door allerlei mieren, die in den grond nestelen, wordt op- 
gegeten. Het is een merkwaardige gewoonte der wijfjes, tal 
van gaten nutteloos te boren, d. w. z. zonder er eieren in 
te leggen. Vindt men in de gaten niet dadelijk het kenmer- 
kende schuim of althans overblijfselen daarvan, dan zijn er 
geen eieren aanwezig. 


— 347 — 


De eierentrosjes liggen niet diep in den grond, slechts 
ongeveer 5 à S c.M. onder het oppervlak. Men behoeft er 
dus niet diep naar te graven. 

De wijfjes zijn, wat betreft de grondgesteldheid en de plaat- 
sen, waaraan zij met het leggen der eieren de voorkeur 
geven, volstrekt niet kieskeurig. Men vindt de eieren even 
goed in de onvruchtbare witte klei (kalkmergel) der bos- 
schen van Kedoeng-Djati als in de vruchtbare zwarte alluviale 
gronden der zich daaraan aansluitende kuststrook. Even gaar- 
ne worden de eieren gelegd op de min of meer verweerde 
laterietgronden, zooals die in de hoogere gedeelten van Mid- 
den-Java algemeen voorkomen, Wel maakt het den indruk, 
dat de gronden, waar de eieren gelegd worden, niet te droog 
en niet te vochtig, en niet te hard en niet te zacht mogen 
wezen. 

Wat betreft de plaatsen, die de wijfjes, om eieren te leggen, 
opzoeken, er is misschien geen terrein, dat hiervoor niet in 
aanmerking komt. Zoo vindt men ze midden in het bosch 
op alle mogelijke plekken, op open plaatsen, op wegen en 
paadjes en vooral langs de randen daarvan, langs riviertjes, 
op karbouwenweiden, op kampong-erven, in de maïs-ea po- 
lowidjo-aanplantingen, in de galangans der sawahs, in de 
cacao-, koffie- en rubber-tuinen der ondernemingen,enz. Kor: 
tom, men vindt de eieren overal daar, waar de volwassen 
sprinkhanen zich hebben opgehouden. Sommige waarnemers 
geven op, dat niet te dicht begroeide en niet te zwaar bescha- 
duwde terreinen de voorkeur genieten. 

In het Kedoeng-Djatische werden de eieren dit jaar niet 
vóór eind Maart en gedurende April gelegd. Het tijdstip, 
waarop dit geschiedt, zal binnen zekere grenzen schommelen, 
al naar gelang de plaag vroeger of later in den Westmoes- 
son optreedt. 

De ontwikkelingsduur der eieren is, vergeleken bij die van 
vele andere treksprinkhanen, wier eieren reeds na 2 of 3 weken 
uitkomen, vrij lang. Zij liggen nl. gedurende den geheelen 
drogen tijd in den grond, en ontwikkelen zich eerst nadat 
de regens flink zijn ingevallen, in November of December, 
gedeeltelijk ook nog later. Het uitkomen der jonge sprink- 


— 348 — 


haantjes heeft dan explosie-achtig plaats, en men ontwaart 
plotseling groote hoeveelheden dezer springende insecten op 
plaatsen, waar men kort te voren nog niets heeft opgemerkt. 

De jonge sprinkhanen leggen een merkwaardige neiging 
aan den dag om overal omhoog te klauteren. Zoo komen 
zij terecht in de hoogste kruinen der djatiboomen, maar ook 
aan andere voorwerpen, zooals muren, telefoonpalen, enz. 
loopen zij bij rissen tegelijk omhoog. Dit verschijnsel is onge- 
twijfeld zoo te verklaren, dat deze sprinkhanen zonliefhebkers 
bij uitnemendheid zijn. 

Zij vlieden de schaduw en trachten tot elken prijs zoo veel 
mogelijk van den directen zonneschijn te profiteeren. Vandaar 
dat zij de hoogste boomkruinen gaan opzoeken (de Acridiën 
zijn anders geen boombewoners), vandaar ook, dat zij zich 
langs de randen van het bosch ovphoopen, waar meer zonne- 
schijn is, evenals op open plekken, karbouwen-weiden, ge- 
huchten in het bosch en op nieuwe ontginningen. Hier door- 
loopen de spriokhanen hunne ontwikkeling, totdat zij volwas- 
sen zijn. Vermoedelijk groeien zij vrij snel, zoodat zij reeds 
na eenige weken het gevleugelde stadium bereiken. Bij het 
groote aantal der aanwezige sprinkhanen is het geen wonder, dat 
er nog ontelbare hoeveelheden in het dichte bosch overblijven. 
Een wandeling door het geteisterde bosch maakt dan een . 
zeer merkwaardigen indruk; het geheele struikgewas is le- 
vendig van sprinkhanen, alles wemelt en krioelt er van, het 
ratelt en ritselt in het gebladerte van de ontvluchtende bees- 
ten, overal hoort men ze knabbelen en onophoudelijk valt 
een fijne regen van droge uitwerpselen neer, die een laagje 
op den grond vormen en ook op alle eenigszins horizontale 
bladeren en takken blijven liggen. Met elke schrede, die men 
doet, springt, huppelt, marcheert de jonge sprinkhanenbende 
kriskras door elkaar en voor je uit. En dat spelletje herhaalt 
zich urenlang, met elke schrede worden er tien- en honderd- 
tallen, op open plekken zelfs wolken van sprinkhanen opge- 
schrikt en men hoort niets dan het geritsel en het geraas, 
dat door hunne ontvluchtingsbewegingen tusschen het grove 
loof der djatiboomen en de vele droge bladeren op den grond 
wordt teweeg gebracht. Op vochtige plekken heerscht een 


VERWOESTE VEGETATIE NABIJ KEDOENG DJATI. 


Foto Dr. W. ROEPKE. 


(Medio Februari 1915). 


— 349 — 


onaangename lucht van de vele vergane uitwerpselen. Het 
bosch is lichter dan anders, want door de vreterij der bees- 
ten zijn de boomkruinen min. of. meer kaal. Maar ook het 
lager hangende loof der boomen vertoont overal de sporen 
der vreterij. Deze begint bij de randgedeelten der bladeren, 
die daardoor een opregelmatig diep gekarteld aanzien verkrij- 
gen, totdat eindelijk in hoofdzaak slechts de nerven over- 
schieten met daaraan hangend gebleven stukjes van de 
bladschijf. 

De vreterij is het ergst iu de hoogste gedeelten der boom- 
kruinen en schrijdt van boven naar beneden voort. Ziet men 
dergelijke geteisterde boschcomplexen op eenigen afstand, 
dan teekenen zich de kale kruinen van het geboomte bijzon- 
der duidelijk af. Tot een algeheele kaalvreterij echter is 
het dezen keer nergens gekomen en wel om redenen, waarop 
wij straks nog terug zullen komen. 

De grootste schade wordt — althans binnen het bosch — 
ontegenzeggelijk teweeg gebracht aan jonge ontginning. Der- 
gelijke plaatsen worden door de sprinkhanen van het eerste 
oogenblik af met graagte opgezocht, en het gevolg is, dat 
van de jonge djatiplantjes hoegenaamd niets overblijft. Wij 
zagen dergelijke ontginningen bij Kedoeng-Djati, die met me- 
dewerking van de bevolking waren aangelegd en waar de 
bevolking maïs had mogen tusschen planten. De jonge djati- 
plantjes stonden tusschen rijen van lamtoro, voorts was de 
djati afwisselend met kesambi uitgeplant. De maïs, die 
reeds hoog was opgeschoten, toen de plaag begon, werd. ge- 
hee! vernield, er bleven slechts dorre staken van.over; zelfs 
door de schutbladeren der kolven hadden de sprinkhanen 
heen geknaagd om de kolven aan te vreten. Van de lamtoro, 
die ongeveer een- voet hoog was geweest, was geen spoortje 
meer te ontdekken. Van de djati-plantjes was het meeren- 
deel eveneens opgevreten, terwijl de kesambi aanvankelijk 
gespaard was gebleven. Maar toen de andere voedselvoor- 
raad opraäkte, moest ook zij het geducht ontgelden. Op plaat 
III is een foto gereproduceerd, die op dergelijke terreinen 
werd genomen. 

De plaag bereikt haar toppunt, dat spreekt van zelf, wan- 


— 850 — 


neer het meerendeel der insecten volwassen is. Dan is de 
vraatzucht der dieren het grootst, en daar hun levensduur 
lang is (naar schatting pl. m. 24 maand), verorberen zij veel 
voedsel. 

Zoodra de insecten gevleugeld zijn, vertoonen zij een merk 
waardige neiging, die weliswaar in zekere mate ook reeds 
aan de jonge individuen eigen is, bij deze echter nog niet 
zoo opvalt. Dit is nl. de neiging omzich te ver- 
plaatsen. Over dit puut, een der voornaamste eigenaar- 
digheden uit de biologie der Acridium-soorten, dienen wij iets 
meer uit te wijden. 

Wij hebben reeds in het eerste gedeelte onzer verhandeling 
er op gewezen, dat het meerendeel aller Acridium-soorten 
de gewoonte heeft, zich tot dicht aaneengesloten zwermen 
te vereenigen en zich zoodanig „in gesloten formatie” over 
kleinere of grooten afstanden te verplaatsen. De ongevleu- 
gelde individuen brengen het per dag tot hoogstens eenige 
kilometers, daar zij uitsluitend op de kracht hunner pooten 
aangewezen zijn. Zoodra zij zich echter met behulp hunner 
vleugels in het luchtruim kunnen verheffen, verwijderen zij 
zich verder en leggen onder omstandigheden honderden ki- 
lometers aan één stuk af. 

Deze eigenschap is het, die hun den naam van „treksprink- 
hanen” heeft verschaft. 

Wij wezen er voorts op, dat er Acridium-soorten zijn, die 
deze eigenschap niet of slechts in verminderde mate bezit- 
ten. Dit geldt speciaal voor Acridium cinerascens en Acridium 
aegypticum. Ook van den Straits-sprinkhaan wordt gezegd, 
dat zijn neiging om te trekken niet zeer geprononceerd is, 
alhoewel nog voldoende ontwikkeld om de bestrijding geheel 
en al hierop te doen baseeren. Deze Straits-sprinkhaan wordt 
in de nieuwe litteratuur onder den naam van Locusta danica 
L. vermeld. Deze determinatie is — tusschen twee haakjes 
— merkwaardig, omdat zij gebruik maakt van den geslachts- 
naam Loeusta voor een echte Acridium, terwijl Locusta tot 
nog toe een geheel ander sprinkhanengeslacht aanduidde, dat 
deel uitmaakte van een andere familie, nl. die der Locus- 
tidae. Locustidae en Acridiidae werden in de systematiek 


— 351 — 


altijd tegenover elkaar resp. naast elkaar geplaatst. Deze 
nieuwe benaming is zeker het gevolg van de groote omwen- 
telingen, die in de laatste tien jaren op nomenclatorisch ge- 
bied hebben plaats gegrepen en tengevolge waarvan tal van 
insectennamen, die sedert bijkans honderd jaren burgerrecht 
hadden verworven, worden geschrapt of nog erger, worden 
gebruikt voor geheel andere geslachten zooals in het onder- 
havige geval. 

Trachten wij nu de ingewikkelde en verwarde svnonymie 
der sprinkhanen in kwestie uit te pluizen, zoo goed en zoo 
kwaad als dat hier op Java kan, dan wordt het waarschijn- 
lijk, dat Locusta danica hetzelfde is als Acridium (Pachytylus) 
cinerascens. Ik heb — onder voorbehoud — het vermoeden, 
dat ook onze Acridium melanocorne tot de verwantschap van 
Pachytylus cinerascens oftewel Locusta danica, behoort; het 
negatieve biologische kenmerk, dat zij niet trekt en dat ver- 
moedelijk slechts aan zeer enkele soorten eigen is, wijst er op. 

Acridium melanocorne trekt dus niet. Dit kenmerk, alhoe- 
wel van negatieven aard, is van groote biologische beteeke- 
nis. Nòch de jonge sprinkhanen, nòch de volwassenen, slui- 
ten zich tot dichte zwermen aaneen, die zich gezamenlijk 
op reis begeven, bezield en gedreven door een „massa-instinct”. 
dat hen als op commando op doet stijgen en evenzoo neer 
doet strijken. Niets dergelijks ontwaart men bij onze sprinkha- 
nen. Zij zijn er bij ontelbare millioenen, zij zijn bewegelijk 
en vlug genoeg, maar van een massa-instinct, dat hen geza- 
menlijke tochten doet ondernemen, valt niets te bespeuren, 
nòch bij de jonge, nòch bij de gevleugelde individuen. 

Maar onze sprinkhanen zijn, vooral met zonnig weer, zeer 
levendige insecten; bij nadering weten zij reeds op eenige 
passen afstands zoo handig te outvluchten, dat zij niet gemak- 
kelijk te vangen zijn. Een groote menigte van ongevleugelde 
sprinkhanen, die naar alle richtingen uit elkaar springen, 
wanneer men ze nadert, heeft wel eens het vermoeden doen 
ontstaan, dat men met werkelijke „zwermen” te doen had. 
Dit is echter geenszins het geval. 

Wel is bij onze sprinkhanen de neiging ontwikkeld om zich 
individueel te verplaatsen. Deze gewoonte uit zich vooral, 


zoodra de insecten gevleugeld zijn. Onophoudelijk trekken 
zij dan van uit het djatibosch naar het omringende kultuur- 
land; onafgebroken, dag in, dag uit, wekeniang ziet men ze de 
grenzen van het bosch verlaten. En hoewel men ze in grooten 
getale in de lucht ziet vliegen, vooral gedurende den ochtend 
met zijn helderen zonneschijn, trekken zij altijd afzonderlijk. 
Nooit ziet men ze tot kleine troepjes of zelfs tot zwermen 
zich vereenigen. Aanvankelijk vliegen zij niet ver. Zij vol- 
staan met zich eerst een tijdje in de omgeving van het bosch 
op te houden, waar zij voor den desaman een zware bezoekiug 
vormen. Van hier uit verspreiden zij zich geleidelijk verder, 
en wel hoofdzakelijk in centrifugale richting, van de bosschen 
af gerekend. Zoo drongen zij dezen keer noordelijk tot in de 
kuststreek door en werden b.v. talrijk in de kota Semarang 
aapgetroffen. Zuidelijk werd hun aanwezigheid uit het 
Solosche en van de hellingen van den Merbaboe en Merapi 
gemeld. Deze verplaatsing heeft ten gevolge, dat in het 
eigenlijke centrum de plaag vermindert, ter wijl de sprinkhanen 
in verderaf gelegen en tot nog toe ongedeerd gebleven streken 
komen opdagen en daar ongerustheid verwekken, daar zij 
door het publiek als de voorboden van grootere zwermen 
worden beschouwd. Gelukkig is een dergelijke ongerustheid 
geheel ongegrond. Deze sprinkhanen, die zich zoo ver van 
het eigenlijke centrum hebben verwijderd, zijn niets anders 
dan de uitloopers eener plaag, die reeds sterk aan het 
afnemen is. Zooals reeds gezegd, zijn onze sprinkhanen groote 
liefhebbers van den zonneschijn en daarom is hunne levendig- 
heid op heldere warme dagen het grootst. Maar ook met be- 
trokken of vochtig weer zitten zij geenszins geheel stil, zelfs 


__ nog ’s nachts komen zij in grooten getale op de lampen af. 


Daar de verspreiding der sprinkhanen naar alle richtingen 
plaats heeft, is het duidelijk, dat de plaag sterk vermindert 
naar gelang de sprinkhanen zich verder van hun oorspronke- 
lijken haard verwijderen. De grootste verwoestingen hebben 
dan ook plaats op terreinen, die door het djatibosch min of 
meer omgeven zijn, resp. direct daaraan grenzen. Alle terrei- 
nen, die verder dan 2 of 3 paal van het bosch verwijderd zijn, 
staan aan geen groot gevaar meer bloot, alhoewel de vreterij 


— 353 — 


der sprinkhanen hier nog vrij aanzienlijk kan zijn. Op nog 
grootere afstanden is het gevaar vrijwel nihil en ook de vreterij 
tamelijk onbeduidend. Deze omstandigheid is zeer belangrijk, 
zoodat wij resumeerende er nog eens den nadruk op leggen, 
dat bij bet optreden eener sprinkhanenplaag in de djatibosschen 
van Java slechts een betrekkelijk smalle strook (van nauwelijks 
meer dan drie paal breedte) aan direct gevaar is blootgesteld, 
voor alle verder afgelegen terreinen dreigt nauwelijks eenig 
gevaar. Daarbij zullen wij echter niet over het hoofd zien, dat 
in de groote verspreiding der sprinkhanen buiten de bosschen 
voor de toekomst een gevaar schuilt, n.l. doordat deze terrei- 
nen met millioenen van sprinkhanen-eieren worden geïnfecteerd. 
Op dit voorname punt zullen wij in een volgend hoofdstuk 
nog terugkomen, 

Waar wij uiteen gezet hebben, dat Acridium melanocorne 
zich niet in groote zwermen tegelijk verplaatst, dient een merk- 
waardige gebeurtenis niet verzwegen te worden, die het tegen- 
overgestelde schijnt te bewijzen. Naar mij n.l. Dr. ARENs uit 
Malang mededeelt, is in het begin van 1914 een groote sprink- 
hanenzwerm plotseling op een koffieland, gelegen op de helling 
van den Ardjoeno, terecht gekomen. De herkomst der sprink- 
hanen bleef raadselachtig. Het gevaar kon gelukkig worden 
geweerd, doordat de insecten in een minimum van tijd bij tien- 
duizenden konden worden gevangen. Mij werd niet bekend, 
of wij hier met Acridium melanocorne te doen hebben. Mis- 
schien geldt het een andere soort, want op de montane en alpine 
graswildernissen van Java, zooals die vooral op de helling van 
den Ardjoeno veelvuldig voorkomen, ontmoette ik niet zelden 
een Acridium, die, wanneer mijn geheugen mij niet bedriegt, tot 
een andere soort behoort. Het is dus wel mogelijk, dat de be- 
wuste zwerm op een dezer graswildernissen is ontstaan. 

6). Vreterij en schade. De schade, die door het insect wordt 
gesticht, is het gevolg van zijn vreterij. Alvorens wij dus 
de schade nader behandelen, dienen wij een oogenblik stil 
‚te staan bij de vreterij van onzen sprinkhaan. 

Wanneer wij de geteisterde streken bezoeken en nauwkeurig 
letten op alle verschijnselen, die in verband staan met de 
plaag, dan valt het niet moeilijk te constateeren, dat Acri- 


Teysmannia, 1915. 24 


— 354 — 


dium melanocorne ten opzichte van de verschillende gewassen 
een zeer verschillende voorkeur aan den dag legt. Wij onder- 
scheiden duidelijk enkele gewassen, die het insect onder alle 
omstandigheden en boven alle andere planten verkiest. Dit 
zijn er niet vele, n. l. maïs, klapper, Castilloa en tarap 
(Artocarpus incisa L). Dan volgt een groote reeks van planten, 
die de insecten gaarne eten, maar niet zoo gretig als de 
zooeven opgenoemde. Tot deze categorie reken ik vooral de 
Hevea, Ficus, Dadap, Randoe, Djati, Lamtoro 
e. a. Dan volgt een groep van planten, waarop de sprink- 
hanen niet bijzonder belust zijn, d. w.z. die ze niet eten, zoo- 
lang zij ander voedsel ter beschikking hebben. Hiertoe behooren 
o. a. Kesambi, Pisang, Ketella, Suikerriet. Eindelijk komt er 
een groep van planten, die de sprinkhanen in ’t geheel niet 
lusten, en. die daarom, practisch gesproken, gespaard worden. 
Dit zijn in hoofdzaak de Mahonieboom (Swietenia mahagont) 
en de rijstplant, die benevens een aantal andere grassen, 
zooals alang-alang en glagah, niet door de sprinkhanen worden 
aangetast. Ook verschillende oewi-en oebi-soorten (Diosco- 
reaceae en Convolvulaceae) leken mij zelfs in de zwaar ge- 
teisterde desa's vrijwel onbeschadigd gebleven te zijn. Zeer 
zeker is dit ook het geval met den op de schrale bouwgronden 
van Kedoeng-Djati niet zelden aangeplanten „zwarten aardap- 
pel” (kentang item), Coleus tuberosus Bertr. Ook de 
meeste onkruiden vallen niet in den smaak van onzesprink- 
hanen. 

De verschillende groepen van voedsterplanten; zooals wij 
die hebben opgesteld, zijn natuurlijk niet scherp.van elkaar 
te scheiden. De rangschikking der afzonderlijke planten is 
echter met opzet. zoo gekozen, dat zij ongeveer beantwoordt 
aan de volgorde, waarin zij door de sprinkhanen worden 
aangevreten. 

De voorliefde onzer insecten voor een bepaalde groep van 
deze planten komt eigenlijk eerst dan goed tot uiting, wanneer 
de planten der voorafgaande groep zijn kaalgevreten.. Klapper. 
en maïs worden echter altijd het eerst kaalgevreten. Daarbij 
valt op, dat het jongste blad der klappers gespaard wordt. 
Dergelijke klappers krijgen een merkwaardig uiterlijk, dat 


é 


DE SPRINKHANENPLAAG IV. 


AIN 
Wte Dn AN SN 


NN 


en 


Ee 


Foto Dr. W. ROEPKE. 


VERWOESTE VEGETATIE IN EEN GEHUCHT BĲ KEDOENG DJATI. 


(Medio Februari 1915). 


— 855 — 


reeds op grooten afstand opvalt. Alle waaiers zijn kaaigevre- 
ten, behalve het binnenste gedeelte van de kroon, dat als een 
bezem tegen den hemel afsteekt. Zoo ziet men de klappers 
overal in het geteisterde gebied, aan het laatstgenoemde reeds 
op een afstand een eigenaardig cachet gevende. (Plaat IV). 

Niet minder gewild is maïs bij deze insecten. . Gelukkig 
was het grootste gedeelte dezer plant reeds afgeoogst, toen 
de plaag begon het hoofd op te steken, zoodat hier niet veel 
schade meer kon worden veroorzaakt. 

Castilloa, Tarap, Ficus en Hevea, alle melksapplanten, wor- 
den sterk aangetast, daarbij wordt het jonge topklad weer 
het langst gespaard. Deze boomen demonstreeren bijzonder 
duidelijk, hoe de sprinkhanen andere planten versmaden, wan- 
neer zij over meer gewild voedsel beschikken. Zoo ziet men 
in de desa’s, die aan de grens der geteisterde streek gelegen 
zijn, taraps reeds geheel ontbladerd, terwijl de overige vege- 
tatie nog geen noemenswaardige beschadiging vertoont (plan- 
ten der eerste groep natuurlijk uitgezonderd!). De Castilloa 
op ondernemingen staat geheel kaal, slechts prijkende met 
een groen toppluimpje, alvorens de insecten ernstig aan de 
koffiebladeren beginnen te vreten! Voor de Hevea geldt 
hetzelfde; oudere Hevea-boomen toonen bovendien hetzelfde 
verschijnsel als de zware djatiboomen, nl. de typische topvre- 
terij. Jonge Hevea’s daarentegen worden geheel ontbladerd. 
De sprinkhanen knabbelen zelfs aan de uiteinden der takjes, 
waardoor aan de boompjes niet onbeduidende schade wordt 
toegebracht. Wat betreft de beschadiging van de kof- 
fie, in de „Kotftegids”’ I (1899/1900) bldz. 53 staat te lezen, 
dat de sprinkhanen toen in het Zuidergebergte de groene 
koffieschil (van de Java-koffie vermoedelijk) wegvraten en 
daardoor een verlies aan product deden ontstaan. Bij de Ro- 
busta-koffie hebben wij een dergelijke beschadiging tegen- 
woordig niet opgemerkt. De vreterij bepaalt zich hier uit- 
sluitend tot het blad. Daar deze koffie echter tot de minder 
gewilde planten behoort, is het gevaar slechts dan ernstig, 
wanneer de planten der voorafgaande categorieën reeds zijn 
opgegeten. 

Ook djati noemde ik niet onder de planten der eerste 


— 356 — 


categorie op, en wel omdat deze plant, behalve wanneer het 
jongen aanleg geldt, niet wordt kaalgevreten. Ik ben zelfs 
geneigd, het wegvliegen der sprinkhanen uit de djatibosschen 
gedeeltelijk te verklaren uit het feit, dat de insecten belust 
zijn op ander, smakelijker voedsel, zooals hun dat vooral door 
de planten der eerste categorie ongetwijfeld geboden wordt. 
Daarbij verlies ik echter niet uit het oog, dat de voornaamste 
factor, die ze het bosch doet verlaten, is de zeer machtige, 
instinctieve drang om weg te vliegen en zich te verspreiden. 

Hoe ketela, pisang en dergelijke gewassen al of niet worden 
gespaard, wordt ons duidelijk, wanneer wij een wandeling 
door het geteisterde gebied maken. In de desa’s, die het 
dichtst bij het bosch gelegen of door bosch omringd zijn, is 
de schade het grootst. Hier zijn de meeste desa-boomen 
grootendeels ontbladerd, vooral van de boomen der beide eerste 
categorieën is al lang geen groen sprietje meer over. Maar 
de sprinkhanen zijn er nog bij onnoemelijke hoeveelheden, en, 
door honger gedreven, tasten zij allerlei gewassen aan, die 
zij anders niet bijzonder gaarne lusten, Wij zagen ketela- 
velden, waarvan slechts nog de stokjes waren overgebleven ; 
ook van deze waren zelfs de toppen afgeknabbeld. Plaat IV 
toont dergelijke desa-vegetatie; op den voorgrond stond ketela, 
waarvan vrijwel niets is overgebleven. Van de pisang-waaiers 
blijft in hoofdzaak slechts de hoofdnerf over. De treurige 
indruk, dien dergelijke, zwaar aangetaste pisangplanten op 
ons maken, wordt goed weergegeven door plaat: V. In deze 
desa’s waren zelfs de paggerplanten en onkruiden zwaar 
aangetast. Het geheel vormde een beeld van grenzelooze 
verwoesting. Reeds op eenige kilometers afstand van den 
„primairen haard” is het beeld veel minder zorgwekkend. 
Hier toont de vegetatie weliswaar duidelijk de sporen der 
vreterij, vooral de klappers zijn sterk aangevreten, maar 
overigens is de schade niet zoo ernstig, de ketela-velden zijn 
geheel gespaard gebleven en ook de pisang heeft slechts 
weinig geleden. 

Nog een woord over de laatste categorie van planten, die de 
sprinkhaner in het geheel niet lusten. Het is een raar gezicht, 
in het ijl geworden djatibosch de mahonieboomen donkergroen 


bs 
EN 
À 
s 
Î 
| 
' 
é 
Î 


N wrd 


Foto Dr. W. ROEPKE. VERWOESTE PISANGPLANTEN. | 


— 357 — 


en ongerept te zien staan! Het is merkwaardig, wat de insec- 
ten voor een eigenaardigen smaak hebben! De enkele schrale 
tjemara’s, die ergens in de buurt van de stations der N.I.S. 
stonden, moesten het geducht ontgelden, en deze weelderige, 
zwaar bebladerde mahonieboomen bleven geheel gespaard ! 

Een groot geluk is het voor den Inlander, dat ook zijn padi 
niet tot het geliefkoosde voedsel der sprinkhanen behoort. 
Zoover ik kon opmerken, is de padi volmaakt vrij gebleven 
van sprinkhanenvreterij. Dit verschijnsel is ook biologisch zeer 
belangrijk, want de Aecridiën zijn te beschouwen als hoofd- 
zakelijk gramineeën-eters. Onze Acridium melanocorne gedraagt 
zich echter hiervan geheel afwijkend. Van Gramineeën lust 
ze alleen maïs en verkiest deze zelfs boven tal van andere 
planten. Sorghum, slechts weinig op Java verbouwd, wordt 
slechts in geringe mate aangetast, althans zag ik een complex 
Sorghumplanten, te midden van een verwoest maïsveld, slechts 
onbeduidend aangevreten. Ook het suikerriet ondervindt geen 
noemenswaardigen last van deze sprinkhanen, naar mij werd 
medegedeeld. Padi eindelijk blijft practisch geheel vrij, even- 
min worden wilde grassen, zooals alang-alang en glagah, aan- 
gevreten. 

Ten opzichte van deze laatstgenoemde planten dient echter 
nog te worden opgemerkt, dat theoretisch de mogelijkheid 
bestaat en dat het zelfs zeer waarschijnlijk is, dat de sprink- 
hanen zich bij gebrek aan beter ook hieraan aanpassen. Im- 
mers de smaak dezer insecten is zeer „anpassungsfähig”: zoo 
hebben zij in de kamers van het bosch-, trein- en onderne- 
mingspersoneel, wier huizen in de geteisterde zône zijn gele- 
gen en waar de sprinkhanen toevallig of door het licht aan- 
getrokken zijn binnengevlogen, groote gaten in de klamboes 
en gordijnen gevreten ! 

Trachten wij ten slotte de schade in haar geheel te overzien 
en ons een duidelijk beeld daarvan te vormen, dan kunnen 
wij vaststellen, dat het gesloten djatibosch in slechts onbedui- 
dende mate heeft geleden. Ernstige schade is alleen aan den 
nieuwen aanleg teweeg gebracht; deze is daar, waar de plaag 
hevig optrad, geheel vernietigd. 

De voornaamste schade wordt echter toegebracht aan de 


KR a 


— 358 — 


streken, die in de onmiddellijke nabijheid van het bosch ge- 
legen zijn en aan de enkele kleine in het bosch zelf ver- 
spreide des's. Hier worden de klapperboomen ernstig bescha- 
digd. Weliswaar gaan deze niet dood, maar hun vruchtdracht 
zal toch langen tijd ten achter blijven. Geheel verwoest 
wordt maïs, zoover die nog niet rijp is. Ketela, pisang en 
andere belangrijke gewassen hebben slechts op de meest 
geteisterde plaatsen, d.i. aan de grens van het bosch, te 
lijden. Padi wordt niet aangetast. De breedte der gevaar- 
lijke zône bedraagt slechts weinige kilometers, daar met de 
verdere verspreiding der sprinkhanen het gevaar sterk ver- 
mindert. 

Van de ondernemingen zijn het zwaarst getroffen: de in 
de nabijheid van het bosch gelegen gouvernements rubber- 
aanplantingen (Hevea). In mindere mate hebben enkele 
particuliere ondernemingen in Midden-Java geleden, die zich 
tot aan de „gevaarlijke zône” uitstrekken. Gedeeltelijk kaal- 
gevreten is hier de dadap, randoe en hevea, minder sterk 
is de vreterij aan cacao en koffie. 

De secundaire haarden, die wij opnoemden, moeten afzon- 
derlijk worden beschouwd. Zoover ik kan nagaan, is de 
schade hier ernstiger, het verschil is echter slechts gradueel 
en niet principiëel. 

Over ’t geheel genomen, is de schade niet bepaald een 
ramp te noemen, alhoewel de plaag voor de bevolking der 
meest geteisterde streken belangrijk economisch padeel en 
voor het Boschwezen moeilijkheden heeft medegebracht. De 
plaag is echter niet op één lijn te stellen met andere ziek- 
ten der Inlandsche gewassen, veroorzaakt door rijstboor- 
ders, omo mentek, enz., die elk jaar een op honderd duizen- 
den te becijferen schade veroorzaken. Ook doet de sprink- 
hanenplaag op Java zich slechts met groote tusschenpoozen 
(van 10 à 20 jaar) voor. 


(Wordt vervolgd). 


KENNEN ELLE AA TET LLT EEEN nen 


EEN NIEUWE CULTUUR: DE OLIEPALM (ELAEIS 
GUINEENSIS) *) 
DOOR 
Drs, Mede Uumen, 


Hoezeer de vraag naar vetten en oliën — oliën zijn niet anders 
dan vloeibare vetten—de laatste jaren toegenomen is, het is 
voor niemand een geheim. Van de industrieën, die voor haar 
bedrijf vetten behoeven: de kaarsen-, de zeep- en de spijsvet- 
ten-industrie, hebben vooral de twee laatste een groote 
vlucht genomen en hun verdere ontwikkeling is verzekerd, 

Tal van gewassen, meestal in de sub-tropische en tropische 
landen inheemsch, bevatten vetten in vruchtvleesch en zaden, 
slechts zelden echter tot zoo’n hoog gehalte, dat de cultuur 
er van loonend zou zijn. 

Van de katjang, die de Delftsche sla-olie levert, van 
de Ricinus, van de klapper zijn de oliën ons niet vreemd. 
Over eenige minder bekende oliën van zaden van tropische 
cultuurplanten zijn in het laatste jaar op Java nog een 
drietal verhandelingen verschenen, nl. van Dr. CoreN over 
de olie van het tabakszaad, van Dr. Deuss over die van 
het theezaad en van mij zelf over de olie der Hevea-zaden. 

Ik behoef wel haast te niet zeggen, dat voor onze koloniën, 
en waarschijnlijk ook voor de geheele wereld, van de plant- 
aardige vetten de klapperolie verreweg het belangrijkste is. 
Uit de verschillende productielanden toch werd in 1910 aan 
klapperolie en copra voor een waarde van f 180.000.000 
naar Europa en Amerika uitgevoerd. Doch al vrij dicht 
daarop volgt de oliepalm, in tropisch West-Afrika inheemsch, 
waarvan het geëxporteerde product in het genoemde jaar 
een bedrag van f 140.000.000 vertegenwoordigde. 


1) Voordracht, gehouden te Bapjoewangi, 


— 360 — 


Eerst in de laatste jaren heeft men door den grooten op- 
bloei der bovengenoemde industrieën, waarmede een prijs- 
verhooging der vetten gepaard ging, aan de mogelijkheid 
van de cultuur der oliepalm gedacht, niet alleen in die 
streken, waar de boom thuis hoort, doch ook in Oost-Azië, 
dat de oliepalm tot dusverre slechts als sierboom, waartoe 
ze zich door haar decoratief uiterlijk uitstekend leent, kende. 
Op tal van erven is de oliepalm te vinden en op onderschei- 
dene ondernemingen in Besoeki trof ik haar in de tuinen, in de 
omgeving van de administrateurswoningen aan, soms in slechts 
één exemplaar, dat rijkelijk vrucht droeg. Wel een bewijs 
dus, dat de oliepalm niet op kruisbestuiving aangewezen is, 
zooals een deskundige, CurvaLier, heeft beweerd. 

In de laatste jaren is ook in onze koloniën met de cultuur 
een begin gemaakt, waarbij Sumatra's Oostkust, „het land der 
onbegrensde mogelijkheden”, vooraan ging. In een opgave 
van „De Handelsvereeniging te Medan” vond ik een lijst der 
onderneming, — een dik dozijn, met een gezamenlijk kapitaal 
van eenige millioenen guldens, — die de oliepalm hebben 
aangeplant, veelal met koffie (Robusta, Quillou en Liberia) 
als tusschencultuur. Daar reeds 3.500 bouw zijn ontgonnen 
en in de komende jaren de aanplant zonder twijfel zal wor- 
den uitgebreid, koestert men blijkbaar op de Oostkust wel 
eenige verwachtingen van den boom. 

Van een Zuid-Preangerplanter vernam ik, dat ook in zijn 
gewest al verschiedene oliepalmen in den grond zijn gezet en 
ten slotte kan ik u mededeelen, dat ook een administrateur in 
het Djembersche reeds pitten ter kieming heeft gelegd, welk 
voorbeeld wel navolging zal vinden. 

Hierdoor acht ik het gemotiveerd, het een en ander over 
de oliepalm te vertellen, te meer daar ik in de gelegenheid 
was om enkele gegevens bijeen te brengen en materiaal on- 
derzoeken kon. Veel hulp heb ik daarbij van den heer For- 
KERSMA ondervonden, die zich levendig voor de oliepalm inte- 
resseert en wien ik ook hier ter plaatse gaarne mijn dank 
betuig,even zoo den assistent-resident van Djember, wiens 
boomen ook ter mijner beschikking stonden. 

Laat ik thans, zonder te veel in bijzonderheden af te dalen, 


— 861 — 


een denkbeeld trachten te geven van den boom en zijn pro- 
duet, die het onderwerp van mijn voordracht zullen uitmaken. 

Staat de oliepalm 83 à 4 jaar in den vollen grond, dan begint 
de boom manlijke bloemtrossen voort te brengen, terwijl 
eerst 1 à 2 jaar later de vrouwelijke, die in den regel onder 
de manlijke te vinden zijn, verschijnen. De manlijke bloem- 
tros was bij de door mij onderzochte exemplaren uit een 75- 
à 200-tal takken samengesteld, ieder met duizenden bloempjes, 
die een karakteristieken fenkelgeur afgeven, bezet, zoodat 
een overvloed van stuifmeel beschikbaar is. Bij de vrouwe- 
lijke bloemtros telde ik dicht opeen gedrongen 200—250 takken, 
die wel eens ieder 20—80 bloemen kunnen dragen, zoodat theo- 
retisch een enkele tros meer dan 6000 vruchten zou kunnen 
voortbrengen. 

Ik was zoo gelukkig, ook een tros te vinden, die èn manlijke 
ên vrouwelijke bloemen rijk was, hetgeen een groote zeld- 
zaamheid moet zijn. Door de reeds genoemde specialiteit, 
CHEVALIER, wordt deze merkwaardigheid als een eigenschap 
van een afzonderlijke soort vermeld, hetgeen ik echter niet 
kan onderschrijven, daar de overige trossen aan den boom, 
waarvan ik deze rariteit plukte, volkomen normaal waren. 

Nu is er geen sprake van, dat de 6000 vrouwelijke bloe- 
men zich ooit tot even zooveel vruchten kunnen ontwikke- 
len, om de eenvoudige reden, dat daarvoor geen ruimte be- 
schikbaar is. Verder zitten de vrouwelijke bloemen vooreen 
groot deel zoo verborgen, dat ze voor het stuifmeel moeilijk 
bereikbaar zijn. Gelukkig zijn deze niet gedoemd om te ver- 
drogen, ze kunnen zich tot olierijke, echter zaadlooze vruch- 
ten ontwikkelen (parthenocarpie), Duidelijk is aan de beide 
soorten van vruchten, wanneer men het vruchtvleesch voor 
de helft verwijderd heeft, het onderscheid in ontwikkeling van 
de kern kunnen zien. 

Bij de door mij onderzochte vruchttrossen, het zijn er drie 
van een 16- en drie van een 40-jarigen boom, waren de uitersten 
2000 en 408 volledige vruchten per tros, terwijl het gemid- 
delde 1000 bedroeg. Voor het gewicht er van werd als maxi- 
mum 20, als minimum 5,5, gemiddeld 10.5 K.G. gevonden. 

Het grootste aantal zaadlooze vruchten, dat ik per tros 


— 362 — 


telde, overschreed de 2000, het geringste haalde juist 400, 
het gemiddelde bedroeg 1250. De gewichten waren resp 11.5, 
3 en 6 K.G. 

Hoewel ik nog vele gegevens zal moeten verzamelen, al- 
vorens te mogen generaliseeren, krijgt men uit deze cijfers 
toch den indruk, dat de Djembersche vruchttrossen in pro- 
ductiviteit geenszins voor de Afrikaansche onderdoen. 

Aan goed ontwikkelde, rijpe, doormidden gezaagde vruchten, 
waardoor een aardige kleurcombinatie voor den dag komt, 
onderscheidt mer duidelijk een week oranje-rood vrucht- 
vleesch, 4 à 5 m.M. dik, een zeer harde zwarte schaal, on- 
geveer 233 m.M. in doorsnede en een witte, tamelijk harde 
kern, waarvan de grootte zeer uiteen loopen kan en geheel 
van den vorm van de vrucht afhangt. De nuttige bestand- 
deelen zijn nu het vruchtvleesch, waaruit gemakkelijk de 
palmolie te winnen is, en de kern, die met wat meer moeite 
de z.g. palmkern-olie oplevert. Op deze oliën kom ik straks 
nog terug, doch eerst willen we even onze aandacht aan de 
witte kern, dat is het zaad, schenken. 

Veel goeds hoort men over het kiemvermogen dezer za- 
den niet zeggen; legt men ze in de harde vruchtschaal uit, 
dan zou men 3 maanden moeten wachten, eer de eerste jonge 
plantjes verschijnen en zou men een jaar geduld moeten 
hebben, alvorens hoogstens 30 pct. gekiemd is. Ik geloof ech- 
ter, dat bij versch zaad en een behandeling volgens de regels 
van de kunst de uitkomsten wel beter zullen zijn. Het viel 
mij op, dat bij zaden van een tros, op een hoop geworpen 
en met een zak bedekt, een merkbare warmte-ontwikkeling 
optrad. Na eenige dagen was de temperatuur reeds tot 38° 
gestegen om eerst na een week weer te gaan dalen. Vooraf 
aldus behandelde zaden heb ik in bakken, met gewonen, goed 
vochtig gehouden grond gevuld, in de zijgalerij van het proef- 
station eerst den 12en Maart van dit jaar uitgelegd, zoodat 
helaas de tijd nog niet gekomen is om u het eindresultaat 
van de proef te kunnen mededeelen. Enkele dagen binnen 
een tijdsverloop van 3 maanden werden de eerste jonge plant- 
jes zichtbaar; toen ik naar Banjoewangi op reis ging, een 
week later dus, was 12 pct. gekiemd. 


— 363 — 


Door warmwaterbehandeling, aanvijlen of uitleggen van 
de zaden zonder de vruchtschaal zal het ook wel mogelijk 
zijn, het kiemproces te bespoedigen, hetgeen ik nog nader 
zal onderzoeken. 

Als bij zoovele palmen, is de groei in de prille jeugd niet 
snel, de plantjes moeten minstens 4 maanden na het kiemen 
op de bedden blijven, liever wat langer, desnoods twee jaar, 
waardoor alleen het „poeteren’” wat duurder uitkomt. 

Aan jonge boomen vallen de resten der bladstelen in 
het oog, op lateren leeftijd verkrijgt de boom meermalen 
een gladden stam. De oude bladeren moeten geregeld verwijderd 
worden; doet men dit niet, dan blijven ze jaren iang aan 
den stam hangen en worden broeinesten voor mieren, slan- 
gen en ander ongedierte. Ook is het noodzakelijk, onder de 
vruchttrossen de bladeren weg te kappen, daar anders gevaar 
bestaat, dat de trossen wegrotten, als zich het regenwater in 
de holte van den bladsteel verzamelt en bovendien geen vol- 
doende ruimte voor de vruchten overblijft om zich flink te 
ontwikkelen. 

Na de voordracht van Dr. CRAMER zal er bij u wel geen 
twijfel meer bestaan, van hoeveel belang het bij een nieuwe 
cultuur is, direct met een goede soort aän te vangen. Nu 
wordt een in Kameroen onder den Inlandschen naam Lisombé 
bekende variëteit bovenmate geprezen, voornamelijk, naar 
ik meen, omdat de harde schil, die, zooals we zagen, van geen 
waarde is, dun zou zijn. Aan deze eigenschap, als zij al 
bestaat en niet van toevallige omstandigheden afhankelijk is, 
mag echter niet te veel waarde toegekend worden, den door- 
slag bij de keuze van de meest geschikte soort moet natuur- 
lijk de jaarlijksche productie aan olie per bouw geven. Wat 
baat ’t‚ of het oliegehalte van vruchtvleesch en kern wat 
hooger is en de dikte van de schaal wat geringer, als het 
gewicht der trossen en het aantal, dat per jaar geplukt kan 
worden, weer zooveel te kleiner is ? 

Helaas ontbreken betrouwbare gegevens ten eenen male, 
wat wel altijd bij een nieuwe cultuur het geval zal zijn en 
daardoor aan deze immer een speculatieve zijde geeft. De pro- 
pagandisten, meermalen ter goeder trouw, voorspellen u gou- 


— 364 — 


den bergen, ze roepen u toe: wacht niet het resultaat van 
proefnemingen af‚ tijd is geld, denk aan de extra winsten, 
die zaadverkoop u kan opleveren, als gij onder de eersten 
behoort. Volgt een onderneming op groote schaal hun raad 
op, dan kan het resultaat schitterend, doch evengoed diep 
treurig zijn. Wij hebben echter gezien, dat men reeds in 
andere gewesten met de cultuur begonnen is, dat men een 
paar jaar kan wachten, voor men de jonge plantjes in den vollen 
grond overbrengt, terwijl koffie als tusschencultuur gedreven 
kan worden, daar het plantverband groot, n.l. 10 op 10 meter 
is. Hierdoor wordt het risico aanzienlijk verminderd, zoodat 
een proef te nemen is. Hoewel in het land van oorsprong 
de olievalm nog tot op 1000 meter in het wild voorkomt, 
is op groote hoogte de productie gering, zoodat voor de 
cultuur in de eerste plaats de lagere landen in aanmerking 
komen. 

We willen evenwel dit glibberige terrein verlaten en even 
de op Java aanwezige soort nader beschouwen. Volgens 
VAN RoMBuraa is de oliepalm in 1848 uit Afrika te Buitenzorg 
ingevoerd en zijn van 1854 af zaden over den geheelen Archi- 
pel verspreid, zoodat waarschijnlijk wel al de boomen in 
onze koloniën tot één en dezelfde soort behooren. Het was 
mij niet mogelijk, uit deliteratuur te weten te komen, waarin 
deze boom, wat betreft habitus, stam, blad of bloem van de 
Lisombé zou verschillen, trouwens ook in Afrika zou het 
karakteristieke van deze variëteit zich eerst in de vruchten 
uiten, 

Aan den vorm van de vrucht mag men geen waarde hech- 
ten; van denzelfden boom kreeg ik wel eens een tros, waar- 
van alle vruchten langwerpig, wel twee maal zoo lang als breed, 
waren, dan weer een, waarvan de lengte en breedte-afme- 
tingen der vruchten practisch gelijk waren. Hoe afwijkend 
echter de gedaante van de vruchten mocht zijn, de verschil- 
len in dikte van vruchtvleesch en schaal waren nooit groot 
en die van laatstgenoemde varieerde, zooals ik reeds mede- 
deelde, tusschen 2 en 3 m.M. Nu zou bij de Lisombé de dikte 
van de harde schaal niet meer dan 4-1} m,M. halen, doch veel 
wijst er op, dat deze eigenschap geenszins standvastig is, doch 


— 365 — 


den invloed van grondgesteldheid en klimaat ondervindt. In 
een aanplant van Lisombé’s, op initiatief van Dr. Preuss in 
de proeftuinen te Victoria in Kameroen aangelegd, bleek 
later niet meer dan 50 pet der boomen vruchten met dunne 
schaal voort te brengen, terwijl van andere exemplaren de 
afmetingen van de schaal van 24 tot liefst 12.5 m.M. uiteen 
liepen. Daar we verder gezien hebben, dat een groot deel 
van de vruchten van onzen palm in het geheel geen schaal 
bezitten, is de vraag gewettigd, of het gemotiveerd is, veel 
geld uit te geven voor z.g. Lisombé-zaden, van welker herkomst 
men bovendien zoo bitter weinig afweet. 

De olierijkdom van het vleesch der door mij onderzochte 
vruchten was buitengewoon groot, het gehalte aan olie van 
het versche vruchtvleesch toch bedroeg 64 pct. Deze olie 
laat zich zeer gemakkelijk winnen, bijv, door eenvoudig koud 
persen. 

Volgens deze methode krijgt men een oranje-roode olie, 
die bij onze temperatuur grootendeels vloeibaar, in Europa 
meestal vast is, terwijl door extractie een kleurloos product 
wordt gewonnen. De geur van de olie is niet onaangenaam, 
de smaak van daarmede bereide spijzen volgens enkele Djem- 
bersche dames en heeren zeer goed te noemen. In den 
laatsten tijd was de waarde pl. m. f 360.— per ton, voor 
een goed bereid product worden wellicht nog hoogere prijzen 
betaald. 

Indien ik zou mogen generaliseeren, zou ik u kunnen 
voorrekenen, dat een bouw volwassen oliepalmen met de- 
zelfde opbrengst als de Djembersche exemplaren f 720.— 
aan olie uit het vruchtvleesch zou kunnen opleveren, doch 
u allen weet wel, hoe gevaarlijk het is, op de gegevens van 
enkele boomen berekeningen voor een onderneming te baseeren. 

Het oliegehalte van de zaden bedraagt ruim 40 pct; de 
olie, die niet zoo gemakkelijk te winnen is, is nagenoeg 
kleurloos en van meer waarde dan die van het vruchtvleesch, 
de marktprijs toch is pl. m. f 425.— per ton. De perskoek 
wordt in Duitschland als veevoedsel veel gebruikt en zou 
ook als meststof zijn te bezigen. 

Onder het boven gemaakte voorbehoud zou een bouw nog 


— 366 — 


ongeveer f 50.— aan kernen, totaal dus f 770.—, kunnen 
opbrengen. 

Vergeleken bij de schattingen van andere onderzoekers 
is dit cijfer zeker niet hoog; Preuss, die den roep van be- 
trouwbaarheid bezit, komt op ruim f 800,.— en voor een uit- 
sluitend uit Lisombé’s bestaande aanplant op f 1050.— per 
bouw. Doch, zooals reeds eenige malen gezegd werd, veel 
waarde kan men aan deze berekeningen niet toekennen; 
eerst na jaren van ervaring zal men een goeden grondslag 
voor rentabiliteit kunnen verkrijgen. 

Het had geen zin, lange verhalen over de cultuur, den oogst 
en de bereiding te doen, daar op het oogenblik die vraagstuk- 
ken ons toch slechts matig belang kunnen inboezemen. 
Gaarne zal ik alle nadere gewenschte inlichtingen — ook 
zaden — verstrekken, al zal ik daarbij nog niet veel uit eigen 
ervaring kunnen spreken en meestal mijn toevlucht tot de 
reeds omvangrijke literatuur moeten nemen. De voornaamste 
over den oliepalm verschenen boeken liggen voor belangheb- 
benden te Djember ter inzage; bij het raadplegen is eenige 
voorzichtigheid op haar plaats, daar enkele schrijvers in hun 
oprecht of geveinsd enthousiasme op onvoldoende gegevens 
gouden bergen voorspiegelen. 

Het is mijn plan, t.z.t zoodra ik voldoende gegevens 
verzameld heb, in een van de mededeelingen van ons proefsta- 
tion een uitvoerige verhandeling over den oliepalm te schrijven, 
thans had ik slechts het voornemen, de aandacht op den boom 
te vestigen, waarvan de cultuur eerst in het beginstadium 
verkeert. Heb ik bij eenigen belangstelling voor de oliepalm 
weten op te wekken, dan is mijn bedoeling bereikt. 


A Nd 


HET BELANG VAN DEN INVOER VAN NIEUWE 
CULTUURPLANTEN t) 


DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER. 


Gaarne zou ik u heden iets mededeelen over den invoer 
van nieuwe plantensoorten in Nederlandsch-Indië. Ik stel mij 
voor, te beginnen met een uiteenzetting van de beteekenis, 
die zulk een invoer heeft, en van de afzonderlijke voordeelen 
er van. Daarna wil ik u schetsen, hoe wij thans dit werk 
verrichten, om te eindigen met enkele woorden over de aan 
den invoer van nieuwe vormen verbonden gevaren en moei- 
lijkheden. 

Bij de meeste bergculturen hebben wij te maken met ge- 
wassen, waarvan de wilde planten nog te vinden zijn. Onze 
koffiesoorten zijn alle afkomstig uit Afrika; zij komen daar 
ook thans nog in het wild voor. Van verschillende nieuwere 
soorten, als robusta, canephora en stenoplylla, moeten de 
wilde boomen, waarvan zij afstammen, betrekkelijk gemak- 
kelijk op te sporen zijn. Van andere, van nog meer recenten 
datum, als bv. Coffea excelsa, is zonder moeite zelfs te bepa- 
len, van welke plekken de zaden afkomstig zijn, waaruit 
onze eerste aanplantingen en verdere generaties zijn opgegroeid, 

Ook bij Hevea brasiliensis hebben wij met een soort te 
doen, die nog niet lang uit den wilden staat, uit de oerbos- 
schen in het Amazonegebied, in den gecultiveerden op 
de goed onderhouden ondernemingen in Oost-Azië is overge- 
bracht. Ook bij dit gewas zijn ontelbare wilde boomen 
van dezelfde soort aanwezig. Alleen bij de Assamthee is de 
zaak eenigszins anders; daarvan heeft men, naar Dr. BERNARD 
mededeelt, indertijd wilde boomen in het bosch gevonden ; 


1) Lezing, gehouden voor de Kedirische landbouw vereeniging. 


— 368 — 


men is die toen gaan exploiteeren en heeft tevens het bosch 
er om heen weggekapt en door zaailingen van de theestrui- 
ken vervangen. Thans is niet meer uit te maken, welke 
boomen tot de oorspronkelijke wilde behooren en welke 
door menschenhand geplant zijn. Maar dat is dan ook de 
eenige uitzondering, welke mij bekend is; de andere gewas- 
sen der bergculturen vormen een lange reeks van planten, 
die alle nog in het wild door duizenden, wellicht millioenen 
boomen vertegenwoordigd zijn. 

Als we nu gaan beginnen met selectie en met den invoer 
van nieuwe soorten, is het wel de moeite waard, het oog 
eens naar die wilde planten te richten Vreemd genoeg, 
is dat tot nu toe zoo goed als niet gedaan. Toen ik eenige 
jaren geleden met proeven op dit gebied bij koffie begonnen 
was en in weinige jaren reeds bleek, dat van het doorzet- 
ten van den invoer en van het opnieuw nagaan van wat 
reeds ingevoerd was belangrijke resultaten te verwachten 
waren voor de practische cultuur, heb ik er al eens op ge- 
wezen, van hoeveel gewicht het zou zijn, nader de variaties 
der wilde planten te bestudeeren en den invoer rationeel 
in te richten, door van het begin af op de variaties der wil- 
de planten te letten, ze gescheiden te houden en in een spe- 
ciaal daarvoor ingerichten tuin gescheiden door te kweeken. 
Wij zijn thans een grooten stap nader gekomen tot de ver- 
wezenlijking van dit denkbeeld en het is mij daarom dubbel 
aangenaam, er hier heden iets over mede te deelen. 

Beginnen wij dus met de wilde broeders en neven van 
onze culcuurplanten te bekijken. 

Zijn al die boomen volkomen hetzelfde, of vertoonen zij der- 
gelijke variaties als de gecultiveerde? We weten daar niet veel 
van. Tot nu toe zijn de tropische cultuurplanten in het wild 
nog niet uit het oogpunt der variabiliteit bestudeerd; eenigs- 
zins volledige gegevens daarover bezitten wij dus niet, Maar 
er zijn toch wel enkele waarnemingen bijeen te brengen, die 
er op wijzen, dat men ook bij de wilde planten met tal van 
verschillende vormen te doen heeft. 

Ik zeg met opzet „vormen”. Het kan ons vrij onverschillig 
laten, of men aan die vormen de waarde wil toekennen van 


— 369 — 


soorten,. van kleine soorten of van variëteiten, of hoe men 
ze anders onderscheiden wil. Voor ons komen er maar 
twee punten op aan: zijn de vormen uit een practisch oogpunt 
verschillend in waarde? Zijn ze constant? 

Beide vragen kunnen voorloopig bevestigend beantwoord 
wordep. Om u dat nader aan te toonen, kan Hevea als voorbeeld 
worden aangehaald; ik heb daarvan ook boomen in het wild 
kunnen bestudeeren. Daarbij bleek alles er op te wijzen, dat 
jaderdaad Hevea brasiliensis in het reusachtige gebied, waar- 
over zij verspreid voorkomt, uit verschillende vormen be- 
staat. En van hoeveel practisch belang dat is, zal ons uit 
het volgende blijken. 

Al de Hevea's, die wij uit de Engelsche koloniën gekregen 
hebben, stammen af van enkele duizenden planten, opgegroeid 
uit zaden, door Wickham uit de streek langs de rivier de 
Tapajoz naar den beroemden Engelschen plantentuin te Kew 
bij Londen overgebracht. Maar behalve deze, heeft men later 
ook van elders zaden laten komen, o.a. van een Fransche 
firma, die in tropische landbouwzaden handelt, Deze ontving 
haar zaden uit een andere streek van Brazilië. Ik heb hier op 
Java eens een uit deze zaden opgegroeiden aanplant gezien; 
ook zijn dergelijke aanplantingen in Afrika aangelegd en be- 
schreven. En wat blijkt nu, als wij die Hevea'’s uit de via 
Frankrijk verkregen zaden vergelijken met de Wickham-He- 
vea? Dat eerstgenoemde zaden boomen geven met een veel 
dunner bast en die veel minder latex produceeren dan de 
Wickham-Hevea. 

Vraagt ge, of die beide vormen op het oog te onderscheiden 
zijn, dan moet ik verklaren, dat het mij nog niet geiukt is, 
scherpe morphologische verschillen tusschen beide te vinden. 
Maar uit een practisch oogpunt bestaat er een groot verschil: 
de via Frankrijk ingevoerde Hevea geeft zoo weinig product, 
dat het tappen van dikke boomen, tot 1 Meter in omtrek, bij 
den tegenwoordigen rubberprijs zelfs niet loont. Zoo komen 
we van zelf tot de vraag: Maar wanneer er dus vormen blij- 
ken te bestaan, die zooveel minder geven dan de Wickham- 
Hevea, zouden er dan geen andere in het wild te vinden zijn, 
die meer produceeren? Wat voor waarborg hebben wij, dat de 

Teysmannia, 1915. 2 


cr 


— 370 — 


Wickham-Hevea werkelijk de beste vorm is, die uit het wild 
te krijgen is? 

Ik zal die vraag zoo dadelijk nader bespreken, liever eerst 
nog iets zeggen over de Kina. Ook bij dit gewas hebben we 
met verschillende vormen te doen. Maar hier zijn het niet 
alle ondervormen van één soort, hier kent men aan de verschil- 
lende vormen de waarde van afzonderlijke soorten toe. Daarin 
zit dus ook van zelf het begrip, dat zij erfelijk zijn. 

Welnu, het zal niet noodig zijn, lang stil te staan bij de 
beteekenis, die de invoer van een goede soort voor onze kina- 
cultuur gehad heeft. In het begin werden hier ep Java ver- 
schillende kinasoorten geplant, voornamelijk Cinchona officina- 
lis, die in den stambast slechts enkele percenten van het kost- 
bare alcaloid bevat. Daar krijgt Lepcer van een Indiaanschen 
boschlooper een pakje zaden van een wilde kinasoort, die vol- 
gens den Indiaan beter is dan alle andere. Het zaad komt 
naar Indië, wordt uitgezaaid, en ziet, onder de boomen, die 
er uit opgroeien, zijn er met 15 ®, alcaloid in de schors, ja soms 
zelfs met een nog hooger percentage. Daarmede had de Ledgeria- 
na-kina haar intrede gedaan. Een sprekender voorbeeld van- 
den grooten stap vooruit, dien de invoer van een nieuwen vorm 
voor de practische cultuur kan beteekenen, is moeilijk te vinden. 

In beide opgenoemde voorbeelden — Hevea en Kina — 
hadden we te doen met gevallen, waarin de wilde vormen 
sterk uiteen liepen in productievermogen. Beide gevallen zijn 
ook in zooverre overeenkomstig, dat zij gewassen betreffen, 
die hun product in de schors bevatten. Laten we nú nog 
eens de straks voor Hevea gestelde vragen herhalen. Wat 
voor waarborg hebben we, dat de Wickham-Hevea wer- 
kelijk de beste vorm is, die uit het wild te krijgen is? 

Het antwoord daarop zal moeten luiden: geene. Zouden 
er geen andere vormen in het wild te vinden zijn, die meer- 
geven? Zeker; het is best mogelijk, dat er in het wild rijker 
produceerende vormen voorkomen; ja, hetis zelfs waarschijn- 
lijk. Om het maar eens in kinaplanterstaal uit te drukken 
we hebben den Ledgeriana-vorm van de Heveä nog niet” 
We hebben wat goeds, maar het is toch blaken dat 
er iets beters te krijgen is, ° a sób 


— 371 — 


Bij de zooeven genoemde voorbeelden was invoer van 
nieuwe vormen van belang, omdat men daardoor rijker pro- 
duceerende vormen krijgen kan. Maar ook in andere opzich- 
ten is dikwijls van invoer van nieuwe vormen verbetering 
voor de cultuur te verwachten. Een treffend voorbeeld daar- 
van heb ik medegemaakt in Suriname. Daar was op groote 
schaal aangevangen met de cultuur van pisang voor export; 
de uitgeplante variëteit was de Gros Michel, onze pisang 
ambon. In enkele jaren waren er meer dan 4000 bouw 
mede beplant. In den tijd van een jaar stierf die heele aan- 
plant weg door de z. g. Panamaziekte. Toen die ziekte op 
onrustbarende wijze om zich begon te grijpen, waren verschil- 
lende andere variëteiten ingevoerd, o.a. uit Nederlandsch- 
Indië, van de West-Indische eilanden enz. Het bleek toen, 
dat er onder die variëteiten verscheidene waren, die practisch 
volkomen immuun waren tegen de gevreesde ziekte: een van 
deze immune variëteiten scheen vruchten op te leveren, die 
voor de markt geschikt waren. De uitgestorven Gros-Michel- 
velden konden zonder bezwaar met deze immune variëteit 
worden herplant; slechts bij hooge uitzondering trad er een 
enkel geval van Panamaziekte in op. 

Een minder sterk sprekend, maar evenzeer op hetzelfde 
verschijnsel berustend voorbeeld is dat van den invoer van 
Abeokutakoffie. Men kan deze koffiesoort het best beschrijven 
als een Liberia met kleiner bladen en bessen, en met veel 
meer weerstand tegen de bladziekte. In streken, waar de 
gewone Liberia het glad tegen de bladziekte aflegt, als bv. 
het Buitenzorgsche, voldoet deze Abeokuta nog wel. Ook 
hier hebben we dus weer te doen met een vorm, die beter 
tegen een plantenziekte bestand is en daardoor waarde heeft 
voor de practijk. 

Als derde voordeel van den invoer van nieuwe soorten kan 
genoemd worden de mogelijkheid, dat de nieuwe vorm met 
reeds aanwezige gekruist kan worden, en zoo kan leiden-tot 
verrijking van de vormepreeks, waarover de practijk beschikt. 
Een. goed voorbeeld daarvan levert de cacaohybride van Djati 
Roenggo. Zooals bekend is, lijdt de Java-Criollo in sterke mate 
onder. de Helopeltis, „de Djati-Roenggohybride veel minder: 


— 312 — 


Laatstgenoemde is verkregen bij het uitzaaien van zaden van 
ingevoerde boomen van in 1888 uit Caracas op Java ingevoerde 
boomen, die in de nabijheid van Criolloboomen stonden. Het 
was hier ook weer de invoer van een nieuwe variëteit, die het 
verkrijgen van een nuttigen bastaard mogelijk maakte. 

Het zal niet noodig zijn, hier nog meer voorbeelden aan 
te halen en verder over het belang van den invoer van 
nieuwe vormen voor den practischen landbouw uit te weiden. 
In het algemeen, hoe meer vormen wij bezitten, hoe meer 
troeven we in ons spel hebben. 

Treedt een nieuwe ziekte op, stellen bodem of klimaat bij- 
zondere eischen, noodzaakt een scherpe en plotselinge daling 
van den marktprijs ons om de productiekosten zoo laag mogelijk 
neer te schroeven, dan is het van het grootste voordeel, niet 
op een of op enkele vormen aangewezen te zijn, doch uit 
een rijke verzameling de keuze te kunnen doen, die het best 
aan de gestelde eischen beantwoordt, hetzij dan, zooals bij 
kina, doordat het een rijker produceerende vorm is, of als 
bij Abeokutakoffie, een vorm met meer weerstand tegen een 
gevaarlijke plantenziekte; hetzij, doordat als bij de Djati 
Roenggohybride de nieuwe soort als stamvader voor een 
meer resistenten bastaard kan dienen In al die gevallen 
gingen wij, door den invoer van den nieuwen vorm, met een 
grooten sprong vooruit. Het zal moeilijk zijn, andere techni- 
sche maatregelen te noemen, waardoor de landbouw meer 
en sneller gebaat is geweest, 

De herleving der koffiecultuur, dank zij den invoer der 
robustakoffie, ligt ons zeker allen nog versch in het geheugen. 
Het zal niet noodig zijn, u hier nog eens uitvoerig voor 
oogen te stellen, weik een ommekeer in gunstigen zin de 
robusta in onze koffiecultuur gebracht heeft. Van een vrij 
hopeloos bedrijf heeft de invoer van deze nieuwe soort weder 
een tak van landbouw gemaakt, die wel is waar nog altijd 
tegenslagen kent, maar toch weer winstgevend geworden is. 

Wij zullen dus niet langer hierbij stil staan. Gij zijt zeker 
niet minder dan ik er van overtuigd, dat het voor den prac- 
tischen landbouw van het grootste gewicht is, over zooveel 
mogelijk vormen, variëteiten en soorten te beschikken, en dat 


— 318 — 


wij ons dus met kracht moeten toeleggen op het bijeenbren- 
gen van een zoo rijk mogelijke collectie daarvan, door invoer 
uit vreemde landen. 


In het bovenstaande bespraken wij den invoer van nieuwe 
vormen, die hier te lande nog niet aanwezig waren. Echter, 
ook hernieuwde invoer van hetgeen we. hier reeds bezitten, 
kan evenzeer zijn nut hebben. Het loont de moeite, dit punt 
ook eens even wat nader te beschouwen, 

Men heeft vroeger zulk een hernieuwden invoer wel eens 
aanbevolen om „nieuw bloed” in onze soorten te brengen. 
Het meest bekende geval is dat van de Liberiakoffie, die in 
de eerste jaren dezer eeuw teekenen van een sterken achter- 
uitgang ging vertoonen. Toen de oorzaak van dien achter- 
uitgang wat nader onderzocht werd, bleek het, dat die berustte 
op aantasting door bladziekte, Hemileia. Vroeger had deze 
schimmel minder kwaad aan de Liberia gedaan. Er was dus 
een verandering opgetreden in den toestand, waarin het 
cultuurgewas en de ziekte-schimmel ten opzichte van elkan- 
der stonden. De verandering kon plaats gehad hebben in 
de Liberia, die zwakker kon geworden zijn; of wel, de Hemi- 
leia kon veranderd zijn, in aanvalskracht zijn toegenomen. 
Men kon reeds, vóórdat het probleem onderzocht was, voor- 
spellen, dat het laatste wel het geval zou zijn. Het was 
overigens niet moeilijk, dit nader aan te toonen; de proeven 
waren eenvoudig genoeg. We hebben opnieuw zaad laten 
komen uit Afrika en uit Suriname, waar zeer mooie Liberia 
voorkomt, volkomen vrij van Hemileia; tegelijk werd zaad 
van hier naar Suriname gezonden, Was nu onze Liberia 
veranderd—gedegenereerd, zooals men dat noemde—, dan zou- 
den die zaden uit den vreemde hier betere resultaten moe- 
ten geven dan die van onze eigen aanplantingen; en dan 
zou omgekeerd ook het zaad van hier, in de andere landen 
uitgeplant, minder mooie bibit en boomen moeten opleveren 
dan het zaad uit het land zelf, Het tegendeel was het geval. 
De bibit, uit het Afrikaansche en Surinaamsche Liberiazaad op- 
gegroeid, kreeg in hevige mate de bladziekte. Het Liberiazaad 
uit Java, in Suriname geplant, gaf daar zeer goede boomen. 


— 314 — 


Daaruit blijkt dus voldoende, dat niet de Liberia veranderd is, 
doch de Hemileia, die zich als het ware meer en meer op 
de Liberia heeft geacclimatiseerd. Daartegen helpt herhaalde 
aanvoer van zaad uit den vreemde natuurlijk niet het minst. 
Wij moeten dus van het denkbeeld van „degeneratie” van 
onze Liberia, van den invoer van „nieuw bloed” en dergelij- 
ke afstand doen. Ik heb dit willen vooropstellen, omdat tel- 
kens deze denkbeelden nog weer opduiken. Zij zijn het niet, 
waarom hernieuwde invoer van hetgeen we hier reeds bezit- 
tep, wenschelijk moet worden geacht. 

Er zijn echter wel andere overwegingen, waarom hernieuw- 
de invoer van hetgeen hier reeds aanwezig is, aanbevolen 
moet worden. Ik wil ook deze zijde van het vraagstuk met 
behulp van een aantal voorbeelden in het licht stellen. 

In de eerste plaats is hernieuwde invoer soms een middel 
om te komen tot zuiverder vormen. Nemen wij als voorbeeld 
daarvan de robustakoffie. 

Over den oorsprong dezer soort is slechts weinig bekend; 
we weten, dat zij uit het Congo-gebied afkomstig is. Waar 
echter de zaden ingezameld zijn, van wat voor boomen, van 
welke ondervormen, is niet bekend. Het vermoeden is gewet- 
tigd, dat wij onder den naam robustakoffie een mengsel 
hebben ontvangen. Enkele wel te onderscheiden typen nl, 
die later afzonderlijk uit Afrika hier te lande zijn ingevoerd, 
komen ook onder onze robusta voor, nl. Coffea canephora 
var. Sankuruensis en Coffea Laurentii. Er zijn nog heele 
reeksen van variëteiten beschreven op grond van herbarium- 
materiaal, van wilde boomen in Afrika afkomstig, die alle 
kunnen voorkomen onder hetgeen wij hier indertijd als 
robustakoffie ontvangen hebben. 

Wat is nu in een geval als dit het belang van den her- 
nieuwden invoer? Daarvoor moeten wij ons afvragen, wat 
er van de oorspronkelijke, als robusta hier ingevoerde vor- 
men geworden is. Op grond van de zaaiproeven met zaden 
van afzonderlijke boomen, die de heer Boom, administrateur 
van den Gouvts. proeftuin Bangelan, sedert een zestal jaren 
heeft voortgezet, kan men zeggen, dat de robustaächtige 
koffiesoorten neiging tot kruisbestuiving bezitten. De vormen, 


— 875 — 


uit het wild in de cultuur overgebracht, zonder dat men 
ze streng gescheiden hield, zijn zich natuurlijk onder elkaar 
gaan kruisen, zoodat-we in latere generaties niet meer met 
zuivere vormen te doen hebben. Ben karakteristiek voorbeeld 
daarvan levert een onderneming, waar naast elkaar inge- 
voerde robusta en ingevoerde cauephora werden uitgeplant; 
de zaden van deze onderneming hebben aanplantingen op- 
geleverd, die een meugelmoes van tusschenvormen tusschen 
deze keide soorten bevatten. Ik wil daarmede volstrekt niet 
zeggen, dat die aanplantingen inferieur zijn, doch alleen, 
dat het niet meer mogelijk is, daaraan zuivere vormen te 
ontleenen. Om die weder te verkrijgen staat maar één weg 
open: terug gaan tot de wilde planten. We moeten deze, de 
verschillende vormen zooveel mogelijk van het begin af ge- 
scheiden houdende, opnieuw in cultuur nemen, methodisch 
daarvan voortkweeken. Opnieuw vermengen kan men altijd; 
maar het eenmaal gemengde uiteen warren is uiterst tijd- 
roovend en niet altijd mogelijk. Ziehier dus een gewichtige 
reden om zooveel mogelijk opnieuw van wilde planten hier 
zaden in te voerer, al komen de vormen hier reeds voor. 

Een tweede reden is de weinige zekerheid, die bij tal van 
tropische cultuurplanten over de namen bestaat. Bij het ont- 
vangen van vormen uit botanische tuinen is mij reeds geble- 
ken, dat de een onder den naam Coffea Laurentii een geheel 
anderen vorm kweekt dan de ander. Onze Coffea excelsa, die 
wij onder dien paam van een kweeker en van botanische 
tuinen gekregen hebben, schijnt volgens den onderzoeker, die 
de soort ondekte, Aug. CHeVALIER, ook andere elementen, 
tot een andere botanische soort behoorende, te bevatten; 
wellicht herhaalt zich daarbij het geval van de robusta. Ik 
zelf heb CQ, excelsa wel eens in een botanischen tuin in den 
vreemde ander den naam C. robusta gekweekt gezien. 

En zelfs al zijn de namen correct, dan kunnen daaronder 
nog verschillende typen schuilen. Onze Hevea brasiliensis 
stamt af van boomep bij de Tapajoz; in Suriname hadden 
wij in den Cultuurtuin H. brasiliensis- boomen, uit direct inge- 
voerde zaden opgegroeid, die waarschijnlijk van de delta-eilan- 
den afkomstig waren. Zooals we straks reeds zagen, is het 


— 376 — 


zeer goed mogelijk, dat de een uit practisch oogpünt van den 
ander verschilt; in een “geval als dit is het dus zeker de 
moeite waard, zaden van de boomen in Suriname hier inte 
voeren. Ee vir 8 
In het algemeen kan men dus zeggen, dat invoer van hit 
reeds aanwezige vormen dient te worden herhaald, niet om 
„nieuw bloed” in onze soorten te brengen, maar omtö ge- 
raken tot zuivere, ongemengde vormen en ook, omdat’öndsr 
denzelfden vaam wel eens practische zeer uiteen lödpende 
vormen worden verstaaa. de à 


Wij komen thans tot de bespreking van de Gijs waas 
de invoer moet plaats vinden. 

In de eerste plaats moet ons streven dus gericht zijr op 
de wilde planten eu moeten we dus, zooveel maar mogelijk 
is, van deze de zaden invoeren. En, zooals reeds boven werd 
aangestipt, dit moet methodisch geschieden. Van de wilde 
boomen moeten de zaden voor elken boom afzonderlijk worden 
ingezameld; daarna moeten hier te lande ook weer de zaden 
van die afzonderlijke wilde zaaddragers gescheiden van elkaar 
worden uitgezaaid en doorgekweekt. In den importtuin, waar- 
in al die nieuwe introducés een plaatsje moeten vinden, 
zullen voor elk een paar afzonderlijke vakjes gereserveerd 
moeten worden. Zoo ontstaat een collectie van vormen, die 
daarna op hun practische waarde onderzocht moeten worden. 

Er is maar één wijze om dat te doen: er proefaanplantingen 
van maken in de verschillende streken. Maakt een nieuwe 
vorm den indruk, veel voor de practijk te beloven, dan 
moet deze verspreid en in verschillende streken beproefd 
worden. Geeft zij ergens goede resultaten, dan moet er in 
het groot zaad van worden aangekweekt. 

Ik ga daarbij uit van de meening, dat een bepaalde boom, 
waarvan de zaden een bepaald type van kinderen geven, 
dat altijd zal doen, natuurlijk, wanneer daarbij er voor gezorgd 
wordt, dat naburige boomen geen invloed kunnen uitoefe- 
nen. Het best zn men dit met een voorbeeld katolik 
maken. 

Gesteld, dat we een tiental moederboomen hebben van 


— 317 — 


robusta-achtige vormen, een paar robusta’s, een paar Quillou’s, 
Uganda’s em canephora’s, die nu genummerd zijn van | tot 
10, en dat men wil uitzoeken, welke van die nummers in 
een bepaalde streek, bv. in het: Blitarsche, het best. voldoet. 
Er moet dan’ van elk uummer een proefaanplanting van bv. 
1 bouw worden aangelegd, dus in't geheel 10 bouw voor 
de 10 nummers. Daar we hier te doen hebben met soorten, 
die gemakkelijk bastaarden vormen, zooals de zaaiproeven op 
Bangelan leeren, moeten de zaden onder bescherming tegen 
kruisbestuiving gewonnen worden. 

Nu blijkt in dien proefaanplant, dat de kinderen van laten 
we zeggen boom 7, een Laurentii, het best produceeren in 
een vochtig jaar. Er komt eens een jaar met een lange, 
scherpe Oostmoesson; dan blijkt no. 16, een canephora, 
het best te voldoen. Een vak van no. 3, een Uganda, 
munt uit door een geregelde, zij het ook matige, 
dracht. Welnu, dan weten we, in hoeverre de verschil- 
lende nummers aan de te stelien eischen beantwoorden. 

De een zal nu no, 3, een ander no. 10 de voorkeur 
geven. Wanneer nu ook verder de zaden van de oor- 
spronkelijke moederboomen gewonnen worden op een wijze, 
waardoor gevaar voor kruisbestuiving practisch uitgesloten 
is, kunnen we altijd dezelfde kwaliteit zaad blijven leveren, 
waaruit telken jare een aanplant met dezelfde kenmerken 
zal opgroeieu. Een methode om in groote hoeveelheden zaad 
van een bepaalden boom te produceeren bezitten we voor 
tai van gewassen in de vermenigvuldiging door enting. Voor- 
al bij een gewas als koffie levert dit geen moeilijkheden op 
en kunnen we dus gemakkelijk van een bepaald nummer, 
wanneer dit voor een bepaalde streek het beste gebleken is, 
in groote hoeveelheden zaden kweeken. 

Dit voorbeeld zal wel voldoende zijn om een denkbeeld 
te geven van het vrij omslachtige werk, en om tot de over- 
tuiging te komen, dat dit, wil het goed worden uitgevoerd, 
door een eigen station behartigd moet worden. Het zou jam- 
mer zijn, wanneer men er op verschillende plaatsen, zonder 
eenheid, zonder verband, mede begon op de wijze, waarop 
het tot nu geschied is. De invoer van nieuwe plantensoorten, 


— 878 — 


het toetsen en het verspreiden er van vereischt even goed 
specialisatie als andere onderdeelen van wetenschappelijk en 
technisch werk. Het is een studie op zich zelf, in de eerste 
plaats om te weten, wat men uit de verschillende streken 
krijgen kan aan kostbaar materiaal, en waar men wezen 
moet om van bepaalde gewassen superieure typen te ver- 
krijgen. Dan moet men correspondenten vinden, die de 
zaden willen inzamelen en verzenden; men moet al het 
mogelijke doen om in onafgebroken contact met hen te blij- 
ven; door uitwisseling van zaden, van publicaties, fotogra- 
fieën, inlichtingen, ruilverkeer met hen scheppen. En begin- 
nen er-dan-zendingen te-komen, dan moeten die worden be- 
schreven, en zooveel mogelijk moet alles worden vastgelegd, 
wat op den invoer betrekking heeft, zoodat wij niet, als bij 
zooveel hier ingevoerde planten, later omtrent haar oorsprong 
in het duister tasten. De zaden moeten worden uitgelegd 
en opgekweekt, en als de rieuwe vorm aanleiding geeft om 
te verwachten, dat hij een aanwinst van practische betee- 
kenis zal zijn, dan moet er op wat grooter schaal zaad van 
gewonnen en dit voor plaatselijke proefaanplantingen uitge- 
deeld worden. Dan zullen ons de proefstations de helpende 
hand reiken en op de ondernemingen beproeven, welke vor- 
men voor bepaalde streken het best voldoen. Het aankwee- 
ken van de zaden zelf echter geschiedt het best in een cen- 
trale instelling, waar er dagelijksch toezicht wordt uitgeoe- 
fend, door daarop zich speciaal toeleggend personeel. Dan 
kan er naar gestreefd worden, bij kruisbestuivers tegen bast- 
aardeering te waken, en bij niet zaadvaste vormen de ver- 
meerdering door enten of tjankokken te doen plaats vinden. 
Ik geloof niet, dat het van voordeel zou zijn, naast den 
arbeid in de daar voorin te richten centrale instelling ook hier 
en daar op ondernemingen parallel werk, maar dan minder 
goed, uit te voeren. Het zou niet alleen een verspilling zijn 
van energie, maar er zijn ook wel degelijk aan den invoer 
van nieuwe zaden gevaren verbonden, die niet mogen worden 
onderschat. 

Ik wil deze voordracht besluiten met enkele woorden te 
wijden aan dit laatste punt. De gevaren, die de invoer van 


— 379 — 


zaden en planten uit den vreemde medebrengt, zijn van 
tweeërlei aard. Ten eerste kan bij den invoer met het plant- 
materiaal een ziekte mede komen. Ten tweede kan het voor 
komen, dat men een inferieure variëteit of soort invoert, 
van een aan kruisbestuiving onderhevig gewas, en dat daar- 
door van reeds aanwezige, betere soorten de zaden bedorven 
worden. Dat deze gevaren niet denkbeeldig zijn, kan ik u met 
een paar voorbeelden aantoonen. 

Een geval van een ernstige plaag, die met plantmateriaal 
hier had kunnen worden ingevoerd, deed zich enkele maanden 
geleden voor, toen ik van een correspondent een partij koffie- 
bessen van verschillende nieuwe soorten ontving. 

Een groot gedeelte der bessen bleek te zijn aangetast door 
een kever, waarop mijn correspondent mij reeds opmerkzaam 
gemaakt had. „Vous remarquerez”, zoo schreef hij mij, „que 
bien des baies des divers caféiers sont attaquées par un 
petit coleoptère, qui yvy produit des dégâts considérables. 
Cet insecte est très répandu dans le Congo frangais et le 
Congo belge, fort probablement à la Côte Occidentale de 
Afrique”. 

Natuurlijk zijn de monsters nauwkeurig door onzen entomo- 
loog onderzocht; vóór de afzending uit Afrika waren ze reeds 
ontsmet; hier werd dit nog eens herhaald, al bleek reeds dadelijk, 
dat er geen levend insect of larve meer te vinden was. Sedert 
heb ik ook in een partij koffiebessen, uit Duitsch-Oost- Afrika 
afkomstig, er enkele met gaatjes van dit of een analoog 
insect gevonden en eenmaal ook enkele monsters met le- 
vende insecten hier gekregen. Wel een bewijs dus, hoe voor- 
zichtig men de ingevoerde zaden moet controleeren, opdat 
men met den nieuwen vorm niet het Trojaansche paard 
binnenhaalt. 

Een voorbeeld van het tweede gevaar, verbastering met 
een minderwaardige soort, heb ik eens op Trinidad gezien. 
Daar zijn in den tijd, toen de rubbercultuur voor het eerst 
de aandacht begon te trekken, van allerlei zijden rubberge- 
wassen ingevoerd. Uit Kew ontving men Hevea brasiliensis, 
denzelfden vorm, die hier op Java vandaar ontvangen is; 
uit Engelsch Guyana Hevea confusa, een andere Heveasoort, 


— 380 — 


die een melksap geeft, dat moeilijk te coaguleeren is en een 
product zonder elasticiteit oplevert. Beide soorten werden 
in elkanders nabijheid uitgeplant. Toen de boomen in pro- 
ductie begonnen te komen, bleek de minderwaardigheid van 
de confusa -al spoedig. Men kapte de boomen toen weg. In- 
middels waren van de naburige Hevea brasiliensis echter 
reeds zaden. geoogst en verspreid, gedeeltelijk ook gebruikt 
voor uitbreiding van den eigen aanplant. Ik heb die boomen 
gezien en mij er van kunnen overtuigen, dat vele er van 
een geel en kleverig product gaven. en blijkbaar uit een 
kruising vaa den zaaddrager — Hevea brasiliensis — met de 
minderwaardige Hevea confusa waren ontstaan. Deze bastaar- 
den leverden, weer een nieuw gevaar op voor de naburige 
Hevea brasiliensis; men weet bij Heveazaden uit Trinidad dus 
nooit zeker, of er niet soms „bloed”’ van de confusa inzit. 
Het is dan ook wel begrijpelijk, dat er in West-Indië Eagel- 
sche koloniën zijn, die den invoer van Heveazaad uit Trinidad 
verboden hebben. Ovk in Nederlandsch-Indië zijn Hevea's van 
verdacht allooi ingevoerd. Over het algemeen ziet men het 
gevaar, dat zulke planten medebrengen, over het hoofd; ik 
acht mij verplicht, er hier met nadruk tegen te waar- 
schuwen. 


Ik wil mijn lezing besluiten met een woord van opwek- 
king aan u, heeren planters, om het werk van het selec- 
tiestation te steunen. Sommige ondernemingen hebben, voor- 
al in vroeger jaren, verschillende nieuwe soorten, o. a, van 
cacao, ingevoerd, Op andere ondernemingen vindt men van 
koffie, van Hevea, van coca opvallend mooie typen. Wilt 
gij medewerken in de richting, waarin het selectiestation 
werkzaam is, houdt ons dan op de hoogte, vestigt onze aan- 
dacht op zulke boomen, beter nog, wijst ze aan de onder- 
zoekers der locale proefstations aan, als zij uw onderneming 
bezoeken, zoodat we een beter overzicht krijgen van onzen 
voorraad van hier in Indië aanwezige vormen. En, als een- 
maal over enkele jaren ons werk in een stadium komt, dat 
de plaatselijke proeven met kracht ter hand genomeu kunnen 
worden, werkt dan met de locale proefstations mede om 


— 381 — 


voor elke streek te zoeken naar de vormen, die het best 
aan de daar geldende omstandigheden beantwoorden. Het 
zou onze culturen, die thans reeds in sommige opzichten aan 
de spits staan van den tropischen landbouw, weder een 
stap verder, een sport hooger brengen. 


HET VRAAGSTUK VAN DE GRAMANG-MIER (Plagiolepis 
longipes) EN TEVENS EEN KRITIEK 


DOOR 


P. E. KEUCHENIUS. 


Gelijktijdig met het verschijnen mijner onderzoekingen over 
enige schadelike schildluizen van de koffiekultuur, waarin 
tevens de resultaten van mijn waarnemingen omtrent de al 
of niet schadelikheid van de gramang-mier (Plagiolepis longipes 
JERD) vermeld zijn, zag eveneens een verhandeling van vAN 
DER Goor over de gramang-mier het licht. Hoewel vAN DER 
Goor eigenlik in verband met het gramangvraagstuk voor 
de koffiekultuur dezelfde feiten heeft waargenomen, als door 
mij reeds eerder gepubliceerd waren (LL en III) 5, heeft hij die 
feiten toch op een geheel verschillende wijze geïnterpreteerd en 
is dientengevolge op mij de schijn van in het ongelijk zijn gela- 
den. Ik ben daardoor, mede in het belang der koffieplanters, ge- 
nooûzaakt om nog eens het door mij ingenomen standpunt t. 0. v. 
het gramang-vraagstuk, doch tans uitvoeriger dan door mij 
reeds geschied is, uitéén te zetten. Deze gelegenheid wil ik 
tegelijk te baat nemen, om ook het gramangvraagstuk in 
verband met de cacao-kultuur nader uit te werken. 

Na de uitvoerige verhandeling van vAN DER Goor is het 
nu ook mogeilk, het door de verschillende onderzoekers 
bijeen gebrachte feitenmateriaal meer krities te overzien en 
na te gaan, in hoeverre zij zich aan het maken van paralogis- 
men hebben schuldig gemaakt, dan wel het bij het rechte 
eind hadáen. 


1) De Romeinse cijfers tussen ( _) hebben steeds betrekking op het nummer 
der in de literatuur-lijst opgenomen verhandelingen. 


— 383 — 


Degenen, die zich hier op Java met de bestudering van het 
gramang-vraagstuk of het mieren-vraagstuk in verband met 
schildluizen der koffie- en cacaokultuur hebben bezig gehouden, 
of altans daarover geschreven hebben, zijn: NEUMANN (1899), 
PANDAN (1899), ZIMMERMANN 1901), ROEPKE, VAN DER GOOT en 
ik zelf, Ik zal achtereenvolgens nagaan, hetgeen door deze 
schrijvers beweerd is en in hoeverre zij hun beweringen aan 
waarnemiagen getoetst hebben. 

NEUMANN (V, p. 518) kwam, na verschillende waarnemingen 
en proeven, waarbij hij koffieplanten, welke door groene luis 
(Lecanium viride) waren aangetast, door middel var lijmbanden 
voor mierenbezoek had gevrijwaard, tot de konklusie, dat de 
mieren geen kwaad doen. 

PANDAN, die dezelfde proeven herhaald heeft, vatte zijn kon- 
klusie in het volgende samen: „Toch meen ik, dat uit mijne waar- 
nemingen blijkt, dat de mier wel onze grootste vijand is, in 
de luizenkwestie tenminste (VI, p. 694)”, want PANDAN zag de 
groene luizen van zijn koffieplanten verdwijnen, nadat het mie- 
renbezoek was uitgesloten. Tussen haakjes voegde hij hieraan 
toe: „dat de boompjes (waarmee de proeven gedaan werden) 
na enkele weken dood gingen, doet niets ter zake”, Juist dit 
laatste feit is naar mijn mening van het grootste gewicht en 
doet de veronderstelling van PANDAN, als zouden de groene luizen 
tengevolge van het uitsluiten van mierenbezoek verdwenen 
zijn, volkomen te niet. Het is immers een bekend verschijnsel, 
dat, zodra een plantendeel afsterft, de zich daarop bevindende 
luizen zich verwijderen, als. gevolg van de zowel physiese als 
chemiese veranderingen, die in de sappen van dat afstervende 
plantendeel optreden. 

‚Een ‘traasport der luizen door mieren heeft PANDAN 
echter nooit waargenomep. Tot dezelfde konklusie kwam ook 
ZIMMERMANN (X, p. 14). 

Jammer genoeg blijkt niet uit de kehatibe van Wrote 
PANDAN en ZIMMERMANN, welke mieren door hen bedoeld zijn. 
De door- hen -waárgenomen verschijnselen: mogen -we niet. 
zonder meer generäliseren, want niet alle mieren hebben 
dezelfde gewoonten. Feitelik zijn dus hun waarnemingen vóor 
onze verdere beschouwingen onbruikbaar, hoewel het zeer 


— 884 — 


waarschijnlik is, dat door hen ook wel de gramang bedoeld 
zal zijn, omdat deze mier-de meest algemeene is in koffie- 
plantsoenen. 

We zullen nu-zien, hoe RoePge zich in verband met het 
gramangvraagstuk heeft uitgelaten. RoePkKe heeft zich door 
zijn geschriften en voordrachten der laatste jaren als de meest 
felle bestrijder van de gramang lereu kennen en tengevolge 
daarvan is de reeds bij vele Java-planters aanwezige meeaing 
omtrent de schadelikheid van de gramang gesteund en bij 
velen vastgeroest. 

Straks zullen we nagaan, in hoeverre RoePkKe’s beweringen 
een empiriese grondslag hebben en of de later gevonden feiten 
een zoo positief stelling nemen, als RoePpkKe deed, rechtvaardigen. 

In 1910 schreef Roepke (VII, p. 6). 

„Helaas zijn zij (o.a. de gramangs) tevens bladluizenbescher- 
mers (daar in deze verhandeling alleen van schildluizen 
gesproken wordt, zullen hier met bladluizen ook wel schildluizen 
bedoeld zijn) en het groote aantal bladluizen, dat zich onder 
hun protectoraat ontwikkelt, is radeelig voor de Robusta- 
planten;” verder nog (VII p. 7): „Komen de mieren er bij — 
onverschillig welke (1) van de bovenbedoelde soorten 
(dat zijn o.a. de gramang en de kaleng Oecophylla smaragdina 
en de cacaomier Dolichoderus bituberculatus) — dan vermeerdert 
het aantal luizen (bedoeld wordt de witte koffieluis Pseu- 
dococcus bicaudatus) en ook de zwarte luizenschimmel begiut 
te woekeren;’ vervolgens nog (VII, p. 9): „Zoolang nog enkele 
luizen aanwezig zijn, zullen de mieren voortdurend opnieuw 
aangetrokken worden en op hun beurt vvor de vermeerdering 
van de luizen zorgen”. 

In het Jaarverslag van het proefstation Midden-Java (VII, p. 
19) vermeldt Roepxz in 1913 over de gramang het volgende: 

„Waar deze mier zich sterk voordoet, heeft zij een nadee- 
ligen invloed op de betreffende cultuurgewassen. Het is 
echter nog niet geheel duidelijk, van welken aard deze invloed 
is. In alle geval wordt de schade indirect te weeg gebracht. 
Zoo vermenigvuldigt zich op de koffie de groene luis sterk 
onder medewerking der gramangs. 


1). Spatiëring van mij. 


— 385 — 


Bij de cacao daarentegen lijdt in de eerste plaats de jonge 
vruchtzetting, ook zonder dat er een schadeliĳke 
luis optreedt. 1) 

Ten slotte schreef Roepke in 1914 (Mededelingen van het 
laboratorium voor Plantenziekten no. 9): 

„De koffieaanplantingen hebben gedurende de droogte veel 
te lijden gehad onder de ontwikkeling der groene luis (Leca- 
nium viride). Met het invallen der regens vermindert deze plaag 
van zelve. Ongetwijfeld wordt de ontwikkeling der groene 
luis ten zeerste bevorderd door de aanwezigheid eener mier, 
der z.g. gramang-mier. Bovendien gaat waarschijnlijk nog 
een andere nadeelige invloed van deze mier uit, want alle 
cultuurgewassen, die door de gramang worden bezocht, 
gaan zienderoogen achteruit, ook als er geen of slechts 
weinig plantenluizen aanwezig zijn. 9) Frappant 
is het, dat b.v. cacao, die door gramangs wordt bezocht, geen 
of slechts onvoldoende vrucht zet, of dat de jonge vrucht er af 
valt. Eenzelfde verschijnsel doet zich ook bij koffie voor. Het 
is nog niet duidelijk, op welke wijze deze schade door de 
gramang-mier veroorzaakt wordt. Het economisch nadeel, dat 
zij teweeg brengt, kan zeer belangrijk zijn, daar zij soms tien- 
tallen bouws occupeert en veroorzaakt, dat deze in stand en 
vruchtbaarheid hard achteruitgaan, resp. belet, dat zij in pro- 
ductie komen, wanneer het zich om een jonge aanplant 
handelt”. 

Men ziet uit deze aanhalingen, dat RorrPke zijn mening 
overal zeer apodikties te kennen geeft. Nergens blijkt echter 
uit de door RoePke geschreven artikelen, dat hij zijn mening 
uit onderzoekingen of exacte waarnemingen heeft afgeleid. 

Eigen onderzoekingen hebben mij tot de overtuiging gebracht, 
dat de gramang voor de koffie-kultuur onschadelik is om de 
volgende redenen (IV, p. 41): 

1. Ze draagt niet bij tot de verspreiding van de groene luis. 


2. Ze kweekt de groene luis niet. 
9. Ze is een roofmier, die vele insekten dood. 
4, De dierlike vijanden van de groene luis worden door 


haar niet gestoord en gedood. 


1) Spatiëring van mij. 
Teysmannia 1915. 26 


— 386 — 


5. Ze is een belangrijk verspreider van de witte luizen- 
schimmel Cephalosporium lecanii. 

6. Ze oefent op de jonge loten geen schadelike invloed 
uit door middel van hare excreten. 

7. Ze vermindert de ontwikkeling van roetdauw, omdat ze 
een groot deel van het zoete anaalvocht, dat door de 
groene luis afgescheiden wordt, weghaalt. 

Bij gelegenheid van een bezoek in September 1914 van vaN 
DER Goor aan het Proefstation te Djember, heb ik hem deze 
resultaten reeds meegedeeld. Bovendien werden ze reeds in 
afl. 1-12/1914 van Teysmannia gepubliceerd. t) In deze verhan- 
deling werd er door mij tevens de aandacht op gevestigd, dat 
in koffietuinen de groene luis primair is en de gramang secun- 
dair optreed (III, p 712). Wat dit laatste betreft er eveneens 
wat betreft hetgeen door mij onder 1, 2, 4 en 6 hierboven 
werd vermeld, is vAN DER Goor het volkomen met mij eens 
(1, p. 34—36, 39 en 41). Met hetgeen door mij sub 5 
gezegd is, gaat VAN DER Goor echter niet accoord. Ik laat 
hem aan het woord: 

„Ook in andere opzichten geloof ik, dat de naam van 
kleine roofmier, die de heer KevcHerrvs aan de gramang- 
mier wenscht te geven, de beteekenis van deze mier veel te 
gunstig voorstelt” Ik moet hierop al dadelik antwoorden, 
dat ik mij niet bewust ben, de rol van roofmier bij de gra- 
mang zo bizonder gunstig te hebben voorgesteld. Letterlik 
werd door mij in verband hiermede het volgende geschreven: 
(III, p. 714): 

Plagiolepis is een roofmier, hetgeen gemakkelik aan te 
tonen is, indien men een rups, of ook andere insekten op 
een door hem bezochte koffietak deponeert. ([k nam de proef 
met een aantal weinig behaarde rupsen o.a. Chloridea ob- 
soleta en Prodenia littoralis). Het insekt wordt spoedig van 
alle kanteu door gramangs aangevallen en naar het nest 
versleept.’ De waarnemingen van vAN DER Goor, wat betreft 
het aanvallen van levende insekten door de gramang, beperken 
zich uitsluitend tot rajaps en insekteneieren. Mijn proeven 

met rupsen e. a. weekhuidige insekten heeft hij echter niet 


1) Met uitzondering van sub 7. 


RP ee 


herhaald. Ik kan daarom gevoegelik mijn uitspraak, dat de 
gramang nuttig is door het doden van verschillende insekten, 
handhaven. Bovendien is door mij reeds gezegd, dat de vijan- 
den van de groene luis door de gramang met rust worden 
gelaten en dit pleit ook reeds daarvoor, dat ik de rol van 
roofinsekt bij de gramang geheel niet overdreven heb voor- 
gesteld. 

Sub 5, waarin door mij nadruk gelegd wordt op het feit, 
dat de gramang zulk nuttig werk verricht, doordat ze een 
zo belangrijke rol speelt in de verspreiding van de witte 
luizenschimmel Cephalosporium lecanii (misschien is de gramang 
wel de belangrijkste verspreider van die schimmel, omdat 
de conidiën niet door de wind kunnen worden verspreid) 
wordt door vAN DER Goor volkomen verzwegen. Ook het 
feit, dat de gramang nuttig is door het melken der groene 
luis en dientengevolge roetdauw vorming, welke eveneens voor 
de koffieplant schadelik is (dit nadeel moet men niet te 
gering schatten) vermindert, vindt men nergens in zijn verhan- 
deling vermeld. Ik moet erkennen, dat de verhandeling van 
VAN DER Goor van het vijfde hoofdstuk af bij mij sterk de in- 
druk gewekt heeft, alsof daarin alle pogingen aangewend 
worden om toch maar iets schadeliks in de gramang-mier 
te ontdekken, met volkomen negatie van het nut, dat hij 
sticht. Het is, alsof hij door het idée fixe van de schadelikheid 
van de gramang doorlopend geïaspireerd werd. 

VAN DER Goor komt in het algemeen tot dezelfde conclu- 
sie als ik, in verband met de al of niet schadelikheid van 
de gramang voor de koffiekultuur (l, p. 36). Hij voegt daar- 
aan echter het volgende toe (Ll, p. 36): 

„Slechts op één gezichtspunt moet ik hier nog nader de aan- 
dacht vestigen. Zooals reeds vermeld, brengen de gramang-mie- 
ren bij het bezoeken der schildluizen deze door het bestrijken met 
hunne sprieten tot een voortijdige loozing hunner excrementen. 
Wij kunnen ons nu voorstellea, dat hierdoor bij de schild- 
luizen een versnelling der stofwisseling zou kunnen ontstaan 
met als gevolg een snellere ontwikkeling der schildluis, m. 
a. w. door het mierenbezoek zou een schildluis-kolonie sneller 
volwassen kunnen zijn en derhalve zich sneller en dus ook 


sterker kunnen vermeerderen dan eenzelfde niet door mieren 
bezochte kolonie. Verder kunnen wij ons nog denken, dat 
mieren door het voortdurend verwijderen der schildluis-ex- 
cremepnten verhinderen, dat een deel der schildluizen, vooral 
de jonge individuen, ten slotte in de massa harer eigen uit- 
werpselen om zou komen.” 

Ik moet hiertegen aanvoeren, dat gewoonlik in de natuur 
een versnelde stofwisseling ape gaat met een krachtiger 
groei, waardoor echter de geslachtsrijpheid eerst later intreedt, 
terwijl omgekeerd van een trage stofwisseling het gevolg is, 
dat de groei minder snel plaats heeft, maar de periode van 
geslachtsrijpheid vervroegd wordt. Verder kan ik hier mee- 
delen, dat ook bij uitsluiting van mieren noch de oudere, 
noch de jongere schildluisjes in de massa hunner uitwerp- 
selen te gronde gaan. 

VAN DER Goor zal het onderwerp dezer versnelde antik: 
keling van de groene luis verder onderzoeken; het voorlopig 
resultaat van deze enquête schijnt inderdaad op een snellere 
ontwikkeling van de groene luis bij aanwezigheid van gra- 
mangs te wijzen (I,p. 38). Laten we voor een ogenblik aan- 
nemen, dat zulks werkelik het geval is, Wat dan nag? 

Wat doet het er toe, of bewezen wordt, dat de groene luis 
bij aanwezigheid van gramangs instede van in 6 weken b. v. 
in 5 weken geslachtsrijp word? We komen daarmee geen 
stap verder. Eerst moet bewezen worden, dat dit schadelike 
feit van groter belang is dan het nut, dat de gramang sticht, 
doordat hij 


a. tal van insekten doodt. 
b. de witte luizenschimmel verspreidt. 
c. de roetdauwvorming sterk vermindert. 

Voorts moet bewezen worder, door vergelijkende proeven 
en de daaruit verkregen getallen, of anderzins, dat de groene 
luis niet of minder schadelik is in koffietuinen, waar geen 
gramangs voorkomep, dan in zulke perceelen, waar de gra- 
mangs wel vertegenwoordigd zijn. 

Hoe de gramang voor alle kultuurgewassen schadelik kan 
zijn, ook zonder dat er een schadelike luis optreedt, zoals door 
RorPpke enige malen beweerd is, is een raadsel, waarvan 


— 389 — 


RoePKE de oplossing nog schuldig blijft. Door mijn onder- 
zoekingen (eveneens door vAN DER Goor bevestigd) is voldoende 
gebleken, dat zulks een onmogelikheid is. Was het daarom 
niet voorbarig van RoePke, zonder overtuigende bewijzen 
zijn mening zo positief uit te spreken ? 

Bovendien is het reeds een contradictie, dat men in koffie- 
bomen gramangs zou aantreffen, als er geen luizen zijn. 

Tevens is het onjuist, hetgeen RorPKke beweerde, dat n. |. 
de gramang en de cacaomier (en nog twee andere miersoorten) 
het aantal witte koffieluizen (Pseudococcus bicaudatus) sterk 
in aantal doen toenemen, Het feit is n.l, dat deze witte 
luizen — waarop ik reeds gewezen heb (ook door vAN DER 
Goor bevestigd) — zelfs geheel niet door mieren gemolken 
worden (de jonge individuen soms wel) als gevolg van de 
sterke afscheiding door de luizen van lange wasdraden, 
die de mieren blijkbaar hinderen. 

Een koffieaanplant, welke sterk door groene luis aangetast 
en dientengevolge door gramangs bezocht wordt, gaat zeker 
zienderogen achteruit, zoals Roepke beweert, echter niet 
door de gramang, maar door de nadelige gevolgen van het 
zuigen van de groene luis. In de verhandelingen van ROEPKE 
en VAN DER Goor word van de schadelikheid van de groene 
luis nergens gewag gemaakt en steeds weer de schadelikheid 
van de gramang op de voorgrond geplaatst. Deze schadelik- 
heid van de groene luis is door mij zowel anatomies als 
physiologies onderzocht en aangetoond en bovendien heb ik er 
op gewezen, dat de groene luis primair is en de gramang 
eerst secundair optreedt. Laten we dan toch ook dit feit 
als de causa efficiens op de voorgrond stellen, ook al zou 
nog bovendien de gramang door bevordering van de ont- 
wikkeling van de groene luis de schade, welke door deze 
laatste wordt veroorzaakt, een weinig (want veel is het zeker 
niet) verhogen. Willen we een kwaad uitroeien, dan moeten 
we het in zijn primaire, diepste oorzaak aantasten. Onze 
bestrijding van het schildluizenkwaad moet daarom niet op 
de gramang, doch op de groene luis gericht zijn. Geheel 
anders zou het geval wezen, indien de groene luis zonder 
aanwezigheid van de gramang onschadelik was; dan zou 


— 390 — 


net de groene luis, maar juist de gramang de hoofdoorzaak 
van het kwaad wezen en dat dit niet het geval is, werd 
reeds voldoende door vaN DER Goor en mij aangetoond. Steeds 
is door RorePpke de aandacht van het nadeel van de groene 
luis afgeleid en werd die aandacht op de gramang gevestigd. 

Nu ik toch aan het gramangvraagstuk bezig ben, zal ik 
tevens nog even nagaan, wat er feitelik van de bewuste 
schadelikheid van de gramang in cacao-tuinen overblijft. 

In flagranten strijd met de bewering van RoeEPxge,n.l. dat 
een door gramangs bezochte cacao-aanplant (ook zelfs wanneer 
geen luizen aanwezig zijn) geen of onvoldoende vrucht pro- 
duceert, is de volgende aanhaling van vaN DER Goor. (1. p. 43): 

„Volgens waarnemingen van meerdere planters zouden der- 
gelijke complexen een stug uiterlijk vertoonen, zonder veel groei, 
terwijl ook de vruchtdracht zeer achteruit moet gaan. Mijne 
eigene waarnemingen hebben deze meening slechts gedeeltelijk 
kunnen bevestigen. Ongetwijfeld maken in ’t algemeen door 
gramangs bezochte cacao-complexen geen bijzonder gunstigen 
indruk, speciaal watde groei van het gewas betreft. Wat ech- 
ter de vruchtdracht aangaat, hebikinhetalgemeen !) niet 
kunnen constateeren, dat de aanwezigheid van gramang-mieren 
op een cacao-boom geregeld samenging met een zeer gering 
aantal vruchten. In dergelijke gramangcomplexen moest ik al- 
tijd t) constateeren, dat zoo vaak naast slecht dragende boo- 
men exemplaren voorkwamen, eveneens talrijk door gramangs 
bezocht, maar toch met uitstekende vruchtdracht, dat vrij zeker 
de ongunstige vruchtzettingaan andere oorzaken!) moet 
worden toegeschreven. Ook in tuinen, waar naast elkaar boomen 
voorkwamen, waarop zwarte mieren, en andere, waarop gra- 
mangs huisden, was tusschen dergelijke boomen in vrucht- 
dracht geen geregeld verschil te constateeren.” 

Jammer dat ook hier weer vergelijkende productiecijfers 
ontbreken, Men zou anders een beter inzicht in deze kwestie krij- 
gen, omdat globale scrattingen soms geheel averechts blijken, 
zodra de gegevens meer nauwkeurig bepaald worden. Van 
een directe beschadiging van de cacao door de gramang is 
volgens vaN DER Goor geen sprake (I, p. 44) en dientenge- 


*) Spatiëring van mij. 


— 391 — 


volge heeft hij naar een indirecte schade moeten zoeken en 
deze, naar hij meent, ook gevonden. Reeds dadelik heeft hij 
zich afgevraagd, of nu ook, evenals bij de groene luis, bij de 
witte cacao-luis (Pseudococcus crotonis) een versnelde ontwik- 
keling, als gevolg van de door de gramangs toegepaste rug- 
massage met daarbij gepaard gaande voortijdige ontlasting, 
zou plaats hebben. Dit is niet het geval, want het is hem 
opgevallen, dat in door gramaung-mieren bezochte cacao-tuinen 
de ontwikkeling der witte vacaoluis-kolonie’s juist gewoonlik 
zeer veel te wensen overlaat (L, p. 45). Per analogiam zou 
men hetzelfde verwacht hebben, als bij de groene luis, doch 
merkwaardig genoeg krijgt men bij de witte cacaoluis geen 
versnelde stofwisseling door het melken der gramangs! 

In verband met de door de gramang veroorzaakte indirecte 
schade zegt vAN DER Goor het volgende: Nestelen zich nu 
gramang-mieren in een cacao-tuin, dan worden de zwarte ca- 
cao-mieren (Dolichoderus bituberculatus) zonder uitzondering 
meedoogenloos verdreven. Het nut, dat zij stichten, d, w. z. 
door hun optreden in grote massa’s de Helopeltis verdrijven, 
vervalt daardoor, omdat de gramang de Helopeltis niet ver- 
drijft, daar de gramang nooit in zulke grote massa’s optreedt 
als de cacaomier. „En juist in deze meerdere Helopeltis-bescha- 
diging (L, p 46), meen ik de eenige reden te moeten zoeken voor 
het ongunstig voorkomen van cacao-complexen, waarin zich 
sinds eenigen tijd de gramangs gevestigd hebben. Door een der- 
gelijke beschadiging toch vallen een aantal jonge vruchtjes 
vroegtijdig af, krijgen wij den indruk, dat de vruchtzetting 
minder goed geslaagd is; door dezelfde oorzaak sterven talrijke 
twijgtopjes in, worden de boomen dus in hun groei gestuit of 
belemmerd en krijgen wij dat eigenaardige stugge uiterlijk, dat 
zo vaak aan sterk door Helopeltis aangetaste boomen eigen is.” 

Hieruit zou men zeggen, dat vAN per Goor nu in strijd is 
met zich zelf, want te voren heeft hij gezegd, dat in het alge- 
meen de vruchtdracht in gramang-complexen niet minder is 
dan in zulke, waar de gramang ontbreekt. 

Niet onderzocht is, of de gramang de jonge Helopeltis-larven 
niet aanvalt en in dit opzicht nuttig zou kunnen zijn. Het 
lijkt mij de moeite waard, dat zulks alsnog gedaan werd. 


— 392 — 


Intussen meen ik hier weer op een geheel averechtse inter- 
pretatie der geconstateerde feiten de aandacht te moeten ves- 
tigen. Ik wil aannemen, dat z.g. gramang-tuinen werkelik in 
minder gunstige konditie's verkeren, omdat in zulke tuinen 
meer Helopeltis optreedt, als gevolg waarvan meerdere twijg: 
topjes insterven, zonder dat altijd direkt een achteruitgang in 
productie valt waarte nemen. (Zo samenvattend, geloof ik ook 
het meest de voorstelling nabij te komen, die vAN Der Goor zich 
van de schade in een gramangtuin maakt). Heuristies redenee- 
rend, stel ik mij de oplossing van dit probleem als volgt voor: 

Cacao-tuinen, waarin vele cacaomieren voorkomen, hebben 
weinig van Helopeltis te lijden. De cacaomier komt echter 
alleen veelvuldig, dus in grote massa’s, voor, indien er 
veei witte cacaoluis aanwezig is, waarvan de cacaomier bijna 
uitsluitend leven moet. Is er weinig witte luis, dan neemt 
het aantal cacaomieren af, omdat natuurlik de levensvoor waar- 
den voor deze mier minder gunstig worden, en dan eerst 
treed de gramang in de plaats. 

Deze mier hindert de Helopeltis niet zo zeer, omdat hij 
nooit zulke dichte massa’s op de plant vormt, en dus neemt 
Helopeltis-beschadiging toe. Daar de gramang, behalve van 
schildluis-excretie’s, ook van roof leeft, vindt hij bij een ge- 
ring aantal witte luizen reeds voldoende levensvoorwaarden. 
Het sterker optreden van Helopellis is dus nieteen gevolg 
van het verschijnen van de gramangmier, doch een gevolg 
van het verminderen of verdwijnen van de cacao-mier. Beide 
verschijnselen, nl. het optreden van gramangs en het optre- 
den van Helopeltis, zijn dus gepaard gaande gevol- 
gen van het verdwijnen van de cacaomier. 

Met deze beschouwingen komen de volgende feiten overeen: 

a. dat in gramang-tuinen ook werkelik minder witte cacao- 

luis voorkomt, zoals door vaN DER Goor is aangetoond; 

__b. dat pogingen om cacao-tuinen te bemieren met de cacao- 
mier dikwils mislukken, en zulks omdat er niet vol- 
doende witte cacao-luizen aanwezig zijn; - 

c. dat de gramang de cacaomier niet bepaald verdrijft, 

doch eerst verschijnt, als de cacaomier numeriek sterk 
verminderd is, volgens vAN DER Goor. 


— 393 — 


Ik ben bovendien overtuigd, dat de gramang in cacao- 
tuinen altijd nog wel nut zal stichten, al is dit nut ook 
heel gering, omdat hij de Helopeltis toch een weinig hinderen 
zal. In alle geval zou Helopeltisbeschadiging nog erger we- 
zen in zulke tuinen, waar niet alleen geen cacao-mieren, 
maar bovendien geen gramangs voorkomen. 

Uit voorafgaande beschouwingen blijkt wederom, dat door 
VAN DER Goor de waargenomen feiten geheel verkeerd geïn- 
terpreteerd zijn; immers het toenemen van Helopeltis-be- 
schadiging in gramang-tuinen (aangenomen dat zulks zo is, 
volgens vAN DER Goor) is geen gevolg van het optreden van 
de gramang, doch een hiermede gepaard gaand verschijnsel, 
waarvan de causa prima ishet verdwijnen van de cacao-mier, 
door vermindering van het aantal witte luizen. Ook hier zien 
we, evenals bij zijn beschouwingen over gramangs in koffie- 
tuinen, dat VAN DER Goor steeds gevolgd wordt door het idee 
van de schadelikheid van de gramang, welk idee maar niet 
kan worden losgelaten en steeds op de voorgrond geplaatst 
word; daardoor zijn de diepste oorzaken over het hoofd gezien. 

De bestrijding van het Helopeltis-kwaad moet dus niet ge- 
richt worden op bestrijding van de onschuldige gramang, doch 
op de Helopeltis zelf of op een bemieren der cacaotuinen 
met de cacao-mier. Dit bemieren zal echter nooit een uni- 
verseel en afdoend middel worden, omdat, zooals ik reeds ver- 
meld heb, bij aanwezigheid van weinig witte cavao-luis het 
bemieren nutteloos blijft. De ervaring der cacao-planters heeft 
zulks voldoende aangetoond. Men zou nu op het denkbeeld 
kunnen komen om dan witte luizen in te voeren in de ca- 
caotuinen. Dit zal echter in de praktijk niet uitvoerbaar 
blijken. Wel zou men kunnen trachten, de levensvoorwaar- 
den dezer witte cacaoluizen te begunstigen door b. v. veel 
of weinig licht. Ik durf dit echter niet aanbevelen, want 
alvorens de physiologie van het zuigen van Pseudcoccus 
crotonis op de cacao grondig onderzocht is, is het mijns in- 
ziens voorbarig om aan te nemen, dat deze luis, zoals vaN 
DER Goot beweert, onschuldig is, als hij b.v. tussen de bloem- 
trossen genesteld is. 

Intussen dwaal ik hiermee van mijn eigenlik onderwerp af. 


— 394 — 


Mijn konklusies over de gramangmier kan ik in het vol- 
gende samenvatten : 

Ten opzichte van de cacao-kultuur is de gramang onscha- 
delik, maar ten opzichte van de koffiekultuur zelfs nuttig, 
omdat hij: 

lo. de roetdauwontwikkeling sterk vermindert ; 

2o. een zeer belangrijk verspreider is van de witte luizen- 
schimmel, Cephalosporium lecanii; 

30. een roofmier is, die vele insekten doodt, 

terwijl hij voor het overige geen schadelike invloed uitoefent. 

Gramang bestrijding in cacao- en koffietuinen is dus nut- 
teloos. Elke cent, aan de bestrijding van de gramang uitge- 
geven, is tevens weggegooid, omdat de schadelikheid van de 
gramang niets anders is dan een fiktie. | 

Djember, 22 Julie 1915. 


Literatuur. 


1. P. vaN DER Goor. Over de biologie der gramang-mier. 
Meded. v. h. Proefst. Midden-Java 
nô/-19. 

2. P. E. KeuvcreNrius. Voorloopige resultaten mijner onder- 
zoekingen over de groene en witte 
schildluizen bij de koffie. Meded. v. h. 
Besoekisch Proefst. no. 13. 

8. P. E. KeuvcHenNius. De betekenis van twee bekende mie- 
ren, in verband met het groene luizen- 
vraagstuk van de koffie. Teysmannia 
1914, p. 711. 

4. P. E. KevoneNtus. Onderzoekingen en beschouwingen over 
eenige schadelijke schildluizen van de 
koffiekultuur. Meded. v. h. Besoekisch 
Proefst. no. 16. 

5. F. A. NEUMANN. Over schildluizen in koffieplantsoenen. 
Koffiegids I. p. 512 en 592, 

6. PANDAN. Enige aanteekeningen bij het opstel 
van F. A. Neumann over schildlui- 
zen. Koffiegids I. p. 692. 


7. W. ROEPKE. 
8. W. ROEPKE, 


9, A. ZIMMERMANN. 


— 395 — 


Mieren in Robustatuinen. Meded. v. 
h. Algemeen Proefst. op Java. Ile Se- 
rie no. 21. 

Werkprogramma voor het jaar 
1913/1914. Meded. v. h. Proefst. Mid- 
den-Java, no. 18. 

„De groene koffieluis” in „De dierlijke 
vijanden der koffiecultuur op Java”. 
Meded. 's Lands Plantent. XLIV. 


EE TTT TT TTT ETD 


OVER EENIGE ABNORMALITEITEN 
DOOR 


Dr. Ch. BERNARD. 


De heer SLOTFMAKER van Nagahoeta, te Siantar, S. 0. K., 
heeft ons eenigen tijd geleden de photo's gezonden van drie 
eigenaardige abnormale planten; daar wij de planten zelf 
niet gezien hebben, willen wij alleen deze interessante gevallen 
hier, zonder meer, vermelden, en de photo's reproduceeren. 

1) Klapperboomen met vertakte stammen worden hier en 
daar waargenomen, hoewel dit weliswaar niet vaak voor- 
komt; de vertakking kan soms zoo laag zijn, dat zich reeds 
dicht bij de noot twee stammen vormen. De hier aangege- 
ven ontkiemde noot schijnt echter niet met dat geval over- 
een te komen; wij denken niet, dat hier een vertakking 
plaats heeft gehad, en de heer SLOTEMAKER heeft o. i. gelijk, 
als hij zegt: „dat de 3 oogen van deze klapper ontkiemd 
zijn” Wij kunnen natuurlijk niet uitmaken, op welke wijze 
deze drie kiemen zich ontwikkeld hebben, en het geval komt 
zoo zelden voor, dat het onmogelijk zou zijn, deze ontwikke- 
ling nauwkeurig na te gaan. Wij vermoeden echter, dat wij 
hier niet met een geval vau polyembryonie te doen hebben; 
veel waarschijnlijker schijnt ons de onderstelling, dat alle 
drie de vruchtbladen van het vruchtbeginsel een eitje hebben 
gevormd, dat na bevruchting tot volkomen ontwikkeling 
gekomen is. Zulke abnormale ontwikkeling van min of meer 
talrijke eitjes bij planten, die in het algemeen één zaad per 
vrucht vormen, komen bij verschillende soorten tamelijk 
veel voor. 

2) De stam van Hevea schijnt zeer gemakkelijk onder 
den invloed van allerlei factoren krom te worden. Bij het 
door den heer SLOTEMAKER waargenomen geval heeft het 
Hevea-plantje zijn eerste dagen in een bloempotje gestaan, 


pan 


end Ad 
r 


ne 
. 


Sk 


en 


Ed 


5 


AE! 


gen et 


ha 


— 397 — 


zoodat zijn eerste ontwikkeling belemmerd werd; daardoor 
is de stam op uiterst abnormale wijze gegroeid en heeft drie 
keeren een complete spiraal gevormd. 

3.) De derde photo stelt een pisangplant voor, die vrucht 
draagt uit den stam, ongeveer anderhalve meter boven den 
grond. De pisangtros heeft zich waarschijnlijk uit een slapende 
knop aan den oksel van een gewoon blad ontwikkeld, en 
heeft zich op eigenaardige wijze een weg door de bladscheede 
naar buiten gebaand. 


OVER TWEE HULPTHEEROLLERS, 


De theeplanters zullen waarschijnlijk met belangstelling 
kennis nemen van twee hulprollers, waarvan wij eenigen tijd 
geleden photo's hebben ontvangen, en die onder speciale om- 
standigheden gebruikt werden. 

De theeonderneming Bah Biroeg Oeloe, bij Siantar, heeft, 
wegens den enormen groei der theeplant op Sumatra's 
O.K.… tot bereiding van het product moeten overgaan, vóór- 
dat de fabriek klaar was en de machines ontvangen werden. 
De Administrateur heeft eene hulpfabriek moeten bouwen, 
waar hij zoo goed kon werken als de omstandigheden toelie- 
ten; hij heeft eene voorloopige verflensruimte ingericht en 
heeft na de fermentatie de thee boven houtskoolvuur op 
ovens laten drogen, ongeveer op dezelfde wijze, die in de 
oude theefabrieken op Java indertijd toegepast werd; de 
kwestie van een bevredigend rollen was echter moeilijk op 
te lossen; het was niet mogelijk, met de hand te rollen, om- 
dat de werkkrachten betrekkelijk duur zijn en bovendien de 
koelies niet op de hoogte waren van deze eenigszins inge- 
wikkelde behandeling. Daarom heeft de administrateur een 
roller uit hout en metaal laten vervaardigen, die ongeveer 
identiek is aan een „Metallic Single-Action;”’ de bak van 
den roller rust echter niet los op de staande tafel, maar 
wordt door middel van sterke touwen aan een balk opge- 
hangen, zoodat hij gemakkelijk in beweging gebracht kan 
worden. De roller wordt noch door water-, noch door stoom- 
kracht in werking gesteld, maar door een klein aantal koe- 
lies (6-8), die den bak doen draaien. 

De op deze wijze bereide thee schijnt, wat de bewerking 
met den roller betreft, zeer bevredigend te zijn. 

2. Er wordt soms beweerd, dat op Formosa de theecultuur 
volgens de Europeesche methoden gedreven wordt, en dat 


1 


„ie 


| 


ia ke 
r 
Sted 


— 399 — 


de bereiding ie goed ingerichte fabrieken door middel van 
moderne machinerieën plaats heeft. Door tusschenkomst van 
den heer YAMADpA, directeur van het gouvernements thee- 
proefstation te Formosa, heb ik echter eenige photo's ontvan- 
gen, die voor de theeplanters op Java zeer interessant zijn, 
en die wij waarschijnlijk t.g.t. zullen publiceeren; zij bewij- 
zen in ieder geval, dat noch de cultuur noch de fabricatie 
volgens Europeesche procédés plaats vinden; de theeplant 
behoort tot een zeer inférieur type en wordt op zeer eigen- 
aardige wijze geplant: op rijen, die zich op groote afstanden 
van elkander beviaden, zoodat het mogelijk is, den grond 
met door karbouwen getrokken ploegen om te werken. De 
pluk, de snoei, de verflensing, de fermentatie, het drogen 
enz. hebben op zeer primitieve wijze plaats, en het product 
staat — voor onzen Europeeschen smaak ten minste, — ver 
achter bij de Java- of Ceylontheeën. 

Wij willen hier alleen eene korte beschrijving geven van 
de zeer vernuftig uitgedachte machine, waarin de thee gerold 
wordt. Hoewel deze roller niet te vergelijken valt met de 
in onze moderne fabrieken gebruikte Single- of Double-actions, 
en hoewel de thee bij deze primitieve methode op zeer on- 
voldoende wijze wordt behandeld, moet men aan deze werk- 
wijze zeker de voorkeur geven boven het „rollen met de hand”, 
dat bij de kleine theecultuur nog altijd veel toegepast wordt. 

De bedoelde roller bestaat uit een oudiepen bak, waarin 
kleine hoeveelheden thee gebracht worden; boven op dien 
bak is een soort van stamper opgehangen, die door middel van 
een op een krukas werkend handvat in beweging gebracht kan 
worden. De zware stamper verplaatst zich dus al draaiende 
boven op de thee, waardoor deze gerold wordt. én man is 
voldoende om de machine te doen werken. Onmiddellijk na 
het rollen wordt het product, zonder verder gefermenteerd te 
worden, gedroogd, zoodat de thee een zeer onregelmatig 
uiterlijk bezit: het uitgetrokken blad is gedeeltelijk bruin, 
gedeeltelijk groen, en het afvreksel heeft den smaak van een 
slappe groene thee. 

Ch. BERNARD. 


KOLONISATIE 
OP DE 
BUITENBEZITTINGEN 
DOOR 


J. VAN BREDA DE HAAN. 


Nog niet zoo heel lang geleden, nauwelijks een vijftiental 
jaren, vormden de „inzinking” van Javaen de „mindere wel- 
vaart” een rijke bron van gedachtenwisseling. 

Men schreef en sprak over zaken, die men meende, dat be- 
stonden, maar die toch voor de meerderheid slechts een vrij 
vaag begrip vormden. 

Ondervinding leerde echter in de sedert verloopen jaren, 
dat èn „inzinking” èn „mindere welvaart” van geen noemens- 
waardige beteekenis waren. De economische ontwikkeling 
van land en volk op Java deden sinds dien het juiste licht 
vallen op een tegenovergestelden toestand. 

Deze werd nu, ook zeker eenigszins vaag, omschreven als 
economische opheffing en verhooging van het welvaartspeil. 
Gelukkigerwijze steunde dit begrip op een meer soliede basis 
en kon door meer tastbare bewijzen zijn bestaan motiveeren. 

Het stond er dus nog niet zoo slechts voor op Java, als 
vroeger werd voorspeld. 

Uit die vroegere tijden van mistroostige voorgevoelens voor 
Java's toekomst dagteekent ook het denkbeeld van een over- 
bevolking. 

Door sommigen werd gemeend, dat het aantal gasten aan 
Ceres’ disch, op Java aangericht, te groot was om allen te 
kunnen verzadigen. Zou de landbouw, want deze zou toch 
voor Java de voornaamste bron van welvaart zijn, tot meer- 
dere ontwikkeling kunnen komen en grooter welvaart bren- 


— 401 — 


gen, dan moest het aantal der aanzittenden, de bevolkings- 
dichtheid, binnen zekere perken gehouden worden. 

Van neo-malthusianistische theorieën of propagandabrochu- 
res en practijken voorzag men minder gevolg dan van maat- 
regelen om met een zoet lijntje de gevreesde overmaat van 
bevolking naar elders af te voeren. 

Van regeeringswege was men gemakkelijk in het verleenen 
van vergunning tot het aanwerven van contract-koelies voor 
vreemde kolonies. Ook vond men het goed, dat de Buiten- 
bezittingen meer en meer Javanen tot zich trokken als contrac- 
tanten, en de emigratie naar Suriname had onder hoogere 
aanmoediging plaats. 

Uit dezen tijd, d. w. z. omstreeks 1900, dagteekenen de 
eerste pogingen om uit de dicht bevolkte Zuid- Kedoeemigran- 
ten paar Zuid-Soekapoera in de Preanger over te brengen 
om daar een Javaansche nederzetting te vormen. 

De Zuid-Preanger was spaarzaam bevolkt en veel terrein 
wachtte daar op ontginning. 

De pas geopende spoorverbinding via Maos-Bandjar maakte 
het transport gemakkelijk, Men meende, dat het voldoende 
zou zijn, te zorgen dat de verhuiskosten gering waren en 
de noodige terreinen werden aangewezen, om een stroom van 
emigranten naar de Zuid-Preanger te lokken. 

Ook de betere spoorverbinding met het meest oostelijk deel 
van Java maakte de verhuizing naar Djember en Zuid-Ban- 
joewangi gemakkelijk, en zoo ziet men in die jaren eveneens 
een kleinen stroom van emigranten zich oostwaarts begeven. 
Zulks echter minder met het doel om zich daar als gezeten 
landbouwer een bestaan te verzekeren op eigen ontgonnen 
grond, dan wel om als daglooner geld te verdienen op de 
ondernemingen, waar een vermeerdering van werkkrachten 
zeer welkom was. 

Westwaarts, naar de Zuid-Preanger, was de trek geringer 
en behoefde de emigratie dan ook eenige overreding van be- 
stuurswege, nu daar geen ondernemingen waren, die een vast 
loon verzekerden, maar de eigen ontgonnen grond in het 
levensonderhoud moest voorzien. 

Het waren dan ook niet de beste elementen, die de Javaan- 

Teysmannia, 1915. 26 


— 402 — 


sche nederzettingen in Zuid-Soekapoera bevolkten, noch munt- 
ten zij uit door energie of werkkracht. 

Toen sommigen bemerkten, dat zij zich op niette onvoor- 
deelige wijze van hunne gronden, die zij dikwerf met moeite 
ontgonnen hadden, konden ontdoen door verkoop aan de om- 
wonende Soedaneesche bevolking, daalde weldra het aantal 
dezer immigranten. 

In 1903 was dit allengs toegenomen tot 1180 zielen, jaar 
op jaar begon het toen echter te verminderen en bedroeg 
in 1907 nog maar 910 zielen. Latere koloniale verslagen, 
waaraan deze gegevens werden ontleend, vermelden niets 
meer van deze emigrantenkolonie in de Zuid-Preanger. 
Klaarblijkelijk trok toen de kolonisatie in de Buiten- 
bezittingen meer aandacht. 

Of het alleen aan gebrek aan energie en werkkracht dezer 
emigranten is te wijten, dat hunne nederzettingen niet tot 
grooter ontwikkeling kwamen, of dat ook gebrekkige voor- 
bereiding en minder juiste behandeling der emigranten invloed 
had, moge hier in ’t midden gelaten worden. 

Waarschijnlijk is zoowel 't eene als ’t andere schuld 
geweest aan ’t minder goed slagen. Ook bleek reeds spoe- 
dig, dat, ware de overbevolking van Java een feit ge- 
weest, op deze wijze geen aanmerkelijke afvloeiing van het 
teveel zou te bereiken zijn, en ook hierdoor daalde de be- 
langstelling. 

Uit deze tijden, dat men ook van Regeeringswege meer 
aandacht begon te besteden aan maatregelen om de bevol- 
king van sommige streken op Java, alwaar voor overbevol- 
king werd gevreesd, een verhuizing naar elders te verge- 
makkelijken, dagteekenen de eerste pogingen om de buiten- 
bezittingen tot meerdere ontwikkeling te brengen door zich 
aldaar Javaansche kolonisten te doen vestigen. 

Dat hierbij vrees voor overbevolking op Java heeft voor- 
gezeten, blijkt weliswaar niet uit de mededeeling van de 
plannen der regeering, waaromtrent in het Koloniaal verslag 
1908 vermeld wordt, dat „van Regeeringswege het denkbeeld 
in overweging is genomen om de daarvoor ’t meest in aan- 
merking komende gewesten der Buitenbezittingen door Ja- 


— 403 — 


vaansche gezinnen te doen koloniseeren”., Maar toch zullen 
wij later zien, dat, waar niet tot vrije kolonisatie de gelegen- 
heid zou worden geopend, maar alleen inwoners van bepaalde 
„dichtbevolkte” streken daarvoor in aanmerking zouden 
komen, ook bij de Regeering het denkbeeld niet vreemd was, 
dat er voor overbevolking hier en daar vrees bestond. 

Dat dit ’t geval was bij menigen bestuursambtenaar, 
bleek, toen door sommigen daarvan bepaaldelijk mededeeling 
werd gedaan bij het onderzoek naar de mindere welvaart 
der Inlandsche bevolking op Java en Madoera, en aan de 
dichtheid den bevolking als economische factor de noodige 
aandacht moest worden besteed, 

Door den samensteller van het overzicht der uitkomsten 
der gewestelijke onderzoekingen (Welvaartverslagen 1Xa, deel 
I p. 38 e. v.) wordt naar aanleiding van de mededeeling der 
streken op Java, waar overbevolking zou voorkomen, er op 
gewezen, dat „in verband met ’t vage begrip „overbevolking’”’ 
de vraag geoorloofd is, of bij de beantwoording der betrekke- 
lijke vraag wel gelet is geworden op alle omstandigheden, 
welke ’t criterium van overbevolking beheerschen. Bijna ge- 
heel hangt dit natuurlijk af van de gemakkelijkheid of moeilijk- 
heid zich een voldoend bestaan te verwerven.” 

Er zijn thans sedert het welvaartsonderzoek ruim 10 jaar 
verloopen, en in verschillende streken, die toenmaals overbe- 
volkt zouden zijn of waarvoor overbevolking werd gevreesd, 
heeft geen groote volksverhuizing plaats gehad. 

Eerder is er toename dan afname te constateeren en toch 
hoort men nu niet meer van overbevolking. Reeds dit wijst 
er op, hoe betrekkelijk het begrip van overbevolking is en 
hoe b. v. een district als Doekoehwringin met 1021 zielen 
per vierkante K. M. in 1905, terwijl ’'t gemiddelde voor Java 
toenmaals 225 zielen bedroeg, nog niet overbevolkt is, wanneer 
er maar voldoende bestaansmiddelen zijn. 

Moge ’t dus wellicht niet met zoovele woorden gezegd zijn, 
toch zal de aanmoediging, die de trek naar andere streken 
ondervond, niet vreemd zijn geweest aan zekere vrees voor 
een te dichte bevolking op Java. 

Met de kolonisatie van Inlanders van Java in de Buiten- 


— 404 — 


bezittingen werd dus tweeërlei doel nagestreefd : zoowel de ont- 
wikkeling van de streken der Buitenbezittingen, waar de 
kolonisten zich zouden vestigen, als ook de ontlasting van 
zekere deelen van Java, waar een steeds toenemende bevol- 
king voor een overbevolking deed vreezen. Bepaaldelijk was 
daarbij het oog gevestigd op de residentie Kedoe „omdat (zie 
Kol. Versl. 1907 bijlage G.) in die dagen het ontlasten van 
deze residentie van hare overbevolking een brandend vraag- 
stuk was geworden.” 

Was dus aan de eene zijde reeds van Regeeringswege aan- 
gegeven van waar de kolonisten zouden zijn te betrekken, 
aan de andere zijde werd aan de kolonisatie-plannen tevens 
eenige beperking gegeven door de opdracht aan den assistent- 
resident H. G. Heyting, bij gouvernementsbesluit dd. 30 
September 1902 No. 17, om zich naar Sumatra te begeven 
tot het uitkiezen van terreinen, geschikt voor het nemen 
van een proef tot kolonisatie. 

Met deze opdracht aan den heer Heyting werd voor de 
eerste maal blijk gegeven van ernstige plannen om aan de 
inwendige kolonisatie de noodige aandacht de wijden. 

Wij zullen straks zien, wat de reis van den heer H. voor ge- 
volgen had, maar wenschen er eerst nog de aandacht op te 
vestigen, dat de Regeering nog grootscher plannen had, toen 
aan denzelfden ambtenaar einde 1903 de opdracht werd ge- 
geven, een meer belijnd plan in te dienen betreffende de wijze 
van besteding van een renteloos voorschot voor uitgaven in 
het belang van de emigratie van Javanen, tot een gezamenlijk 
globaal bedrag van f 4.000.000. 

Ook hierbij zou tweeërlei doel worden nagestreefd, zoowel 
de afleiding van Java’s overbevolking als de meerdere ontwik- 
keling van Sumatra. 

Plannen werden ingediend waarbij in 10 jaar 22940 gezin- 
nen zouden kunnen verhuizen, de kosten zouden echter 7 mil- 
lioen bedragen. Een later herzien plan voerde tot de inkrim- 
ping van den verhuizingstermijn tot 5 jaar. Er zouden dan 
6930 gezinnen kunnen emigreeren, de kosten zouden dan 
echter 6!/, millioen gulden bedragen, in vergelijking dus veel 
meer dan ’t eerste plan. 


— 405 — 


Van deze grootsche plannen werd echter afgezien en ten 
slotte werd in 1904 de heer Heyrina gemachtigd om terreinen 
voor kolonisatie te gaan uitkiezen in de afdeeling Banjoe- 
wangi der residentie Besoeki en in de residenti Lampongsche 
districten. 

De voorbereidingen tot de kolonisatie-proef in de afdeeling 
Banjoewangi moesten echter spoedig daarop wederom op bevel 
van hooger hand gestaakt worden en ten slotte stond dus 
alleen een kolonisatie-proef in de Lampongs op beperkte 
schaal op ’t programma. 

De keuze der Lampongsche districten was het gevolg van 
het bezoek van den heer Heyting aan verschillende streken 
van Sumatra, die volgens de gewestelijke bestuurders voor 
kolonisatie in aanmerking zouden kunnen komen. Bij het 
bepalen zijner keuze was de heer H. tevens te rade gegaan 
met het oordeel van twee onderdistrictshoofden en zes desa- 
lieden uit de residentie Kedoe, die hem steeds bij zijn plaat- 
selijk onderzoek hadden vergezeld. 

Eindelijk kwam in Maart 1905 het definitieve besluit der 
Regeering, waarbij tot de kolonisatie-proef in de Lampongs 
werd besloten, en daarbij aan den leider der proefneming, 
den heer Heyting, werd ter beschikking gesteld een onder- 
districtshoofd en voorts twee mantri’s van den irrigatiedienst ten 
einde „het noodige te verrichten tot voorbereiding van den aan- 
leg van bevloeiïingswerken door de belanghebbende bevolking.” 

Er mag hier de aandacht op gevestigd worden, dat dus 
door de kolonisten zelf de bevloeiingswerken zouden aan- 
gelegd moeten worden. De mantri-irrigatie zou alleen voor- 
lichting geven en toezicht houden en verder de waterverdee- 
ling rationeel regelen. 

Voorts werd met de stelregels ingestemd, die in ’t algemeen 
luidden, dat het wenschelijk was, voor de kolorisatie uitge- 
breide terreinen-complexen te nemen, waarop allengs groote 
desa’s zouden kunnen ontstaan. Deze zouden om te beginnen 
nabij de grens van het complex gelegen moeten zijn. Voorts 
zou zooveel mogelijk getracht moeten worden het eigenaar- 
dige Javaansche desaverband bij de kolonisten ongeschonden 
te bewaren en hen Javanen te doen blijven. 


— 406 — 


Bij de keuze van het terrein voor de vestiging der kolo- 
nisten zou er voorts rekening mee zijn te houden, dat dit 
niet te ver mocht gelegen zijn van Maleische kampongs, die 
dan afnemers zouden kunnen worden van het overschot aan 
rijst der Javaansche desa en van andere aldaar geteelde 
consumptie-artikelen. 

In Mei 1905 werd nu begonnen met het uitgekozen terrein 
te ontginnen, loodsen gebouwd ter huisvesting van de eerste 
kolonisten en het terrein voor de eerste nederzetting door 
de irrigatiemanrtie’s in kaart gebracht. Einde 1905 konden 
nu 155 gezinnen in de Kedoe aangeworven worden als kolo- 
nisten en weldra kwam in 1906 ’t besluit om op nieuw te 
ontginnen terrein een andere desa te vestigen, waarvoor 
555 gezinnen zouden aangeworven kunnen worden, die echter 
niet uitsluitend uit de Kedoe behoefden afkomstig te zijn. 

Het zou ons te ver voeren, hier te beschrijven, hoe in 
onderwijs, geneeskundige hulp, politie enz. werd voorzien, 
alleen moge er op gewezen worden, dat elk gezin een eigen 
huis op ’t hem toegewezen erf kon bouwen, terwijl er naar 
gestreefd werd om voor elke nederzetting het landbezit te 
brengen onder den vorm van communaal bezit met vaste 
aandeelen, en wel zoo, dat ieder gezin één bouw bevloeibare 
sawah krijgt. 

De kolonisten vonden bij hun aankomst in 1905 het bosch 
gekapt voor het terrein hunner nederzetting, maar moesten 
overigens alles zelf doen, dus zelf ook het sawah-terrein ont- 
ginnen. 

De opname van het terrein had doen zien, dat het ongeveer 
12000 bouw groot was, zoodat er plaats zou zijn voor + 7100 
gezinnen. Voorts werd het terrein doorsneden door den grooten 
weg en werden de eerste twee nederzettingen door een weg 
verbonden. 

In 1906 werd de leiding dezer kolonisatie-proef overgedra- 
gen aan den heer J. S. VAN DrsSEL. 

In November 1906 waren de eerste 37 bouw bewaterbare 
sawahs beplant en werden deze verdeeld onder de eerste 37 
aangekomen gezinnen. 

Later werd van de nieuw ontgonnen sawahs telkens slechts 


— 407 — 


4 bouw aan elk gezin toegekend. Men had namelijk het be- 
zwaar ondervonden, dat door een verdeeling per bouw het 
gezin, dat zulk een sawah toegewezen kreeg, al zijn arbeids- 
kracht aan het onderhoud en de bewaking zijner eigen sawah 
moest besteden. Daardoor werden aan het verdere ontginnings- 
werk 37 gezinnen onttrokken en vorderde dit dus langzaam. 
Hierdoor konden dus de niet-begiftigden eerst later, dan 
oorspronkelijk was gedacht, in het bezit komen van eigen 
sawahs. 

Een verder bezwaar werd ondervonden doordat bet terrein 
met zware boomstronken bezet was en dus alles met den 
patjol moest worden bewerkt. 

Daar de ontgonnen sawahs en tegalvelden niet voldoende 
voedingsmiddelen opleverden, kon vooreerst staatshulp nog 
niet ontbeerd worden. Hoewel dus de kosten dezer wijze 
van emigratie vrij hoog waren, vooral wanneer men daarbij nog 
rekent het bestuurstoezicht en verdere algemeene maatrege- 
len voor gezondheid en politie, werd toch geleidelijk voort- 
gegaan met het vestigen van nieuwe nederzettingen. 

Zoo waren er in 1909 ultimo Maart reeds 2568 zielen, ver- 
deeld over twee nederzettingen en begon zich een veestapel 
te vormen. Een derde vestiging kwam in dit jaar tot stand 
en in het plantseizoen waren 419 bw.sawah met padi beplant 
en 156 bw. tegal. 

In 1910 werd de vierde vestiging voorbereid, zoodat de 
nieuwe kolonisten terstond na hun aankomst zouden kunnen 
beginnen met het kappen van het oer-bosch, dat het grond- 
gebied dezer vestiging zou vormen. 

In 1911 was de bevolking toegenomen tot 4818 zielen, waar- 
onder 1421 volwassen mannen. 

Tot dusverre was aan de kolonisten, behalve vrij vervoer 
van de plaats van herkomst, ook een voorschot gegeven voor 
hun eerste levensonderhoud en voor aanschaffing van land- 
bouwwerktuigen en vee. 

In 1912 kwam er een verandering ten deze, doordat toen 
de eerste kolonisten aankwamen, die met behulp van de Lam- 
pongsche Bank emigreerden. Deze credietinstelling had de 
financieele verplichtingen der kolonisten tegenover den staat 


— 408 — 


overgenomen, en zou nu verder de kolonisten behulpzaam 
zijn in de noodige financieele aangelegenheden. 

In het Koloniaal Verslag 1912 wordt hieromtrent vermeld: 
„hiermede is de eerste stap gedaan op den weg van koloni- 
satie, waardoor de Javaan, door leeningen geholpen, zich als 
kolonist aan den overwal een bestaan kan scheppen, zonder 
gedwongen te wezen als contractkoelie zijn heil elders te 
gaan zoeken.” 

De voorwaarden waren: 

a. vrije overtocht van alle emigrantengezinnen en vrij 
transport van hunne goederen van de plaats van aanwerving 
naar Gedong Tataän (hoofdnederzetting in de Lampongsche 
Districten). 

b. uitkeering eener premie van f 22,50 per gezinshoofd. 

c. bij aankomst op het kolonisatieterrein kan elke kolo- 
nist eene krediet-overeenkomst met de Lampongsche Bank 
aangaan tot een maximum bedrag van f 200, uit te keeren 
naar gelang van behoefte en na ingewonnen advies van den 
leider, tegen een rente van 9 pct. ’s jaars. 

d. met de afbetaling dezer schuld moet in het derde jaar 
na aankomst worden begonnen. 

e. verder kunnen ook nog leeningen worden aangegaan 
voor den aankoop van fok- en ploegvee, ploegmateriaal, plant- 
materiaal, huizenbouw enz. 

In weerwil van deze gunstige voorwaarden, die in hoofdzaak 
dezelfde waren als voorheen van Regeeringswege werden 
gegeven, vlotte de toevloed van kolonisten toch niet in die 
mate als men verwacht had. 

Er waren ultimo 1913 in de vijf nederzettingen, die zich allengs 
hadden gevormd, nog maar 6701 zielen of 1792 gezinnen. 
Een betrekkelijk mager resultaat voor tien jaar kolonisatie. 

De rapporteur in het K. V. 1914 meent de geringe resul- 
taten in 1913, toen zich slechts 77 gezinnen aanmeldden, te 
moeten toeschrijven aan: 

le. de mindere lust bij den Javaan om te emigreeren, nu 
hij weet, dat hij alle ontginningskosten, de kosten voor plant- 
materiaal, voor landbouwgereedschappen, voor zijn woning 
enz. zelf moet betalen, hetgeen vroeger niet het geval was; 


— 409 — 


2e de omstandigheid, dat het zoo lang duurt, voor en aleer 
de aangeworvenen kunnen vertrekken; velen trekken zich in 
dien tusschentijd terug om elders werk te zoeken; 

3e was de tijd van aanwerving minder gunstig; deze viel 
toen juist samen met den oogsttijd op Java. 

4e is er ook op Java overvloed van werk te vinden en 
klagen zelfs werkgevers daar over gebrek aan werkvolk; 

5e laten velen zich door de hoogere premies overhalen om 
als contractant dienst te nemen. 

Uit dit weinige blijkt wel, dat er allengs een geheel andere 
richting in de kolonisatie was gekomen en nu meer voorzat 
de ontwikkeling der Lampongs dan wel de onttrekking van 
de gevreesde bevolkingsovermaat aan Java. 

Voor wij thans de pogingen elders tot kolonisatie in onze 
Buitenbezittingen nagaan, mag nog eerst een en ander hier 
ontleend worden aan het Koloniaal verslag over 1913, dus 
na een tienjarig bestaan dezer eerste en met ruimen finan- 
cieelen steun opgezette kolonisatie-proef in de Lampongs. 

Zoo wordt omtrent de nederzetting Bagelen, die 145 gezin- 
nen telt, gemeld, dat nu elk gezinshoofd %/, bouw sawah heeft, 
waarvan de gemiddelde opbrengst is 70 pikoi nat per bouw. 
Tweede gewassen worden op de sawahs èn uit luiheid èn van 
wege de drassigheid van den grond niet gecultiveerd. Na 
den oogst dienen de sawahs als weidevelden. 

Ofschoon voor de lieden van de nederzetting Bagelen alle 
factoren aanwezig zijn om in goeden doen te komen, zijn er 
volgens den verslaggever nog maar weinigen, van wie zulks 
gezegd kan worden. Over het algemeen zijn ze zeer lui, moeten 
steeds tot werken worden aangespoord, zelfs tot het op tijd be- 
werken hunner sawahs, ten minste wil daarvan iets terecht 
komen, en mag de noodige contrôle niet ontbreken. 

De huizen zijn over ’t algemeen slecht te noemen, gelukkig 
is daarin in de laatste jaren, doeh niet dan na zeer veel aan- 
sporing, verbetering te bespeuren. 

In de bijdorpen, die bij deze oudste nederzetting behooren, 
is het al niet veel beter, overal de klacht van luiheid. Over 
Koetoardjo wordt nog gemeld: „De Javanen uit dit bijdorp zijn 
niet alleen zeer lui, maar ook bijna allen meer of min ver- 


— 410 — 


slaafd aan het gebruik van opium; zij zullen het dan ook steeds 
armoedig hebben, enkele goeden niet te na gesproken. 

In den schralen tijd moeten velen buiten het kolonisatie- 
terrein werk zoeken.” | 

In de tweede nederzetting zijn de toestanden gunstiger, 
de huizen zien er beter uit en, zoo meldt de verslaggever: 
„De kolonisten uit deze nederzetting zijn dan ook veel ijveri- 
ger dan die uit de eerste nederzetting. Die uit het bijdorp 
Krandegan echter zijn weer lui en bovendien ook verslaafd 
aan opium. Voor de derde nederzetting schijnt een beter slag 
van kolonisten te zijn aangeworver. Er wordt tenminste van 
hen gemeld, dat het zijn ijverige landbouwers, waarvan velen 
bovendien nog een ambacht kennen. Zij zijn in het bezit van 
heel aardige Javaansche huizen. Eenigszins een wanklauk is 
echter de mededeeling, dat de erven van wege de drassigheid 
weinig beplant zijn. 

De bijdorpen van deze nederzetting schijnen nog in staat 
van wording te zijp; de voorloopige pondok werd nog maar 
hier en daar door een netter huis vervangen. 

Over de vierde nederzetting wordt weder geklaagd over den 
weinigen ijver der kolonisten, die zich ook weinig aan twee- 
de gewassen gelegen laten liggen. Het ontginningswerk vor- 
dert langzaam. 

Ook in de vijfde nederzetting zijn de in 19138 aangeworven 
kolonisten weder beter dan, die in 1912 kwamen. 

Over ’t algemeen zijn de kolonisten, die in de laatste jaren 
aankwamen, van beter gehalte dan die van den ouderen im- 
port. Dit blijkt o.a. ook uit hun meerdere energie om elders 
werk te gaan zoeken, wanneer de werkzaamheden op hun 
eigen velden zulks toelaten. 

Bij de verdeeling der gronden van het kolonisatieterrein 
onder de kolonisten werd als beginsel aangenomen, dat deze 
later zouden worden erfelijk individueel bezit. 

De kolonisten zelf zouden het communale bezit met vaste 
aandeelen verkiezen, volgens den rapporteur. Deze wijst op 
het nadeel, dat het erfelijk individueel bezit oplevert door 
ophooping van grondbezit in één hand, daar vervreemding der 
gronden niet is uitgesloten. 


— 411 — 


Hij voorspelt dan ook op grond van verschillende verschijn- 
selen, die zich thans reeds voordoen, dat de Javaan-kolonist, 
de economisch zwakkere van de hem omringende Lampon=- 
gers en andere vrijwiilige emigranten, de kracht zal missen 
om zijne bezittingen voor zijn kinderen te behouden. 

Zeer terecht stelt hij de vraag: Heeft de regeering zich 
daarvoor al die moeite en kosten getroost? Lag het niet 
juist in de bedoeling, de arme, niets-bezittende bevolking 
van Java te helpen aan grond en andere bezittingen ? 

Het antwoord op deze laatste vraag van rapporteur zou 
bevestigend moeten luiden. Maar tevens moet niet uit het 
oog verloren worden, dat de eerste kolonisten nog werden 
aangeworven, toen tevens het doel was, Java van een gevreesde 
overbevolking te ontlasten en dus in den aanvang meer naar 
de kwantiteit dan naar de kwaliteit der kolonisten werd 
gevraagd. 

Wanneer men met energieke, ijverige kolonisten de doen 
heeft, zal individueel bezit zeker meer gelegenheid geven tot 
ontwikkeling van een landstreek, ook door intensiever ont- 
ginning van het toegewezen terrein. 

Het is hier echter helaas ook weder gebleken, dat zelfs de 
beste zorgen en de grootste hulp nog niet in staat zijn om 
den zwakken bruinen broeder om te tooveren tot een kolouist, 
die beantwoordt aan de verwachting, die de Regeering koes- 
terde. 

Misschien, dat ’t tweede of derde geslacht der kolonisten 
zulke energieke pioniers zal leveren; thans is het nog uit- 
zondering, dezulken aan te treffen. 

Het totaal zielental der kolonisten ultimo 1913 bedroeg 
6701 zielen met een grondbezit van 690 bouw erf en SOI 
bouw sawah. 

Een vrij pover resultaat dus zoowel ten opzichte der ont- 
lasting van Java'’s dichte bevolking, ais ten opzichte der ont- 
wikkeling van de Lampongs. Wellicht dat de meer vrijwil- 
lige kolonisatie met behulp van de Lampongsche credietbank 
in de toekomst betere resultaten zal opleveren en in ster- 
ker mate zal bijdragen tot ontwikkeling dezer streek. 

Het gehalte der nieuwere kolonisten doet in dit opzicht 


— 412 — 


meer verwschten dan vroeger, voorloopig zal ook aan hen 
echter nog bestuursleiding en vooral gemakkelijk crediet moe- 
ten verleend worden, zullen zij de voor hun bestaan noodige 
gronden kunnen ontginnen en beplanten. 

Zien wij thans, hoe het met een andere kolonisatie-proef 
is gegaan, waarbij zeer bepaald op den voorgrond stond, de 
streek, waar de kolonisten zich kwamen vestigen, tot grooter 
bloei te brengen. 

In 1908 had er een bespreking plaats tusschen den contro- 
leur te Kepahiang (residentie Benkoelen) en eenige dorps- 
hoofden, waarbij het plan geopperd werd, dat er uit een streek 
van Java, waar de sawahteelt van rijst tot een vrij hooge 
ontwikkeling was gekomen, landbouwers zouden overgebracht 
worden naar Kepahiang om daar sawahs aan te leggen en 
in ’t algemeen aan de landbouwtoestanden eenigen meerde- 
ren vooruitgang te geven. 

De controleur Hoover, de ontwerper van dit plan, kreeg de 
beschikking over 20.000 gulden uit de margakas en zou trach- 
tep, in de Preanger en nabij Buitenzorg goede landbouwers 
aan te werven, Dezen zouden vrij overtocht krijgen en verder 
gedurende eenige maanden een tegemoetkoming in rijst en 
visch enz. en eenig voorschot in geld. 

Zij zouden verder nabij Kepahiang goed gelegen gronden 
krijgen, die door den aanleg van eenige kleine waterleidin- 
gen gemakkelijk bevloeibaar waren. 

De voorschotten moesten binnen vijf jaar, door afbetaling 
van f 25 'sjaars worden teruggestort in de margakas. 

Bij gouvernementsbesluit werd later bepaald dat van Re- 
geeringswege deze kolonisatieproef zou gesteund worden en 
de door de margakas voorgeschoten gelden aan deze geresti- 
tueerd. Einde 1909 werd voor hetzelfde doel nogmaals f 5000 
beschikbaar gesteld. — 

Onder persoonlijke leiding van controleur Hoover werden 
de eerste emigranten uitgezocht en in den aanvang van 
1909 overgebracht naar Kepahiang. 

Zij kwamen hoofdzakelijk uit het Buitenzorgsche, de aan- 
grenzende districten der Preanger-Regentschappen en ’t Soe- 
medangsche. 


— 4138 — 


Ie Kepahiang aangekomen, werden zij voorloopig gehuisvest 
totdat zij na een paar maanden een eigen woning hadden 
gebouwd. 

Behalve dat zij door rijstteelt in hun behoeften zouden 
kunnen voorzien, konden zij op een paar naburige tabaks- 
ondernemingen als daglooners werken. 

Ook konden zij zelf tabak telen en was het plan, dat zij 
theetuintjes zouden aanleggen, waartoe zij aan zaad werden 
geholpen. Klapperbibit konden zij eveneens tegen betaling 
krijgen. 

De gezondsheidstoestand van de emigranten had al dadelijk 
te lijden door het optreden van koortsen en buikziekten. 
In sterker mate was dit in 1910 ’t geval, toen 10 pCt. van 
de ruim 650 zielen der geheele kolonie stierf. 

Het was te betreuren, dat deze ongunstige omstandigheden 
zich voordeden, daar overigens de ijver der kolonisten zeer 
voldoende was en, zooals in 1910 door den Heer H. wordt 
gerapporteerd, door het voorbeeld der Soendaneezen aange- 
spoord, de Redjangsche bevolking zich nu ook met ijver gaat 
toeleggen op sawahbouw. 

Einde 1909 gingen eenige emigranten naar Java terug om 
achtergebleven betrekkingen op te halen en andere inlanders 
over te halen om naar de Redjangs te verhuizen. Zij brachten 
23 mannen met 22 vrouwen en 29 kinderen mede. 

Op ultimo December 1910 was het zielental der kolonie 
596 zielen en waren 50 bouw sawah’s ontgonnen. Op ’t geheel 
van 126 gezinnen is dit nog maar betrekkelijk weinig, maar, 
meldt het Koloniaal Verslag 1910 „het meerendeel der Soen- 
daneezen was door ziekte niet in staat, hun sawah-bezit uit 
te breiden; met moeite: werd de in vroegere jaren klaarge- 
maakte sawah bewerkt en beplant.” 

In 1911 kwamen uit het Buitenzorgsche zes nieuwe gezin- 
nen en 2 ongehuwden de kolonie versterken. De gezondheids- 
toestand verbeterde, maar toch bleef malaria nog heerschen. 
Einde 1911 was het totaal zielental 592, deze waren over 
twee nederzettingen verdeeld, alwaar in totaal 70 bouw sawah 
waren ontgonnen. 

Zooals reeds tevoren medegedeeld, werden ook andere ge- 


— 414 — 


wassen dan rijst, en wel tabak en thee, aangeplant. De ver- 
diensten met tabak waren echter nog niet groot, ook liet de 
padi-opbrengst voorshands nog te wenschen over, wat zeker 
voor een deel is te wijten aan de vele zieken, waardoor 
niet tijdig alle werkzaamheden konden verricht worden. In 
1911 konden aan de iĳverigste emigranten eeuige buffels 
verstrekt in voorschot worden. 

Voor verdere uitbreiding van de emigratie werd besloten, 
een terrein nabij Tjoeroep aan te wijzen, waar waarschijnlijk 
de gezondheidstoestand beter zal zijn en overigens ook mooi 
vlak en irrigeerbaar terrein wordt aangetroffen. 

In de Koloniale Verslagen van de volgende jaren wordt 
weinig meer medegedeeld over deze kolonisatie. 

In vergelijking met de kolonisatie in de Lampongs heeft 
men hier bij de keuze der kolonisten de meeste zorg betracht 
om ijverige en kundige landbouwers te krijgen. De wil om te 
werken was er dan ook wel, maar helaas hebben hier andere 
factoren, waarmede geen rekening werd gehouden, de ontwik- 
keling dezer emigranten-kolonie aanvankelijk gestuit. Waren 
van den beginne af aan de noodige maatregelen genomen 
voor een goeden gezondheidstoestand, wellicht dat dan de 
uitkomsten dezer kolonisatie beter waren geweest. 

Nog is hier een andere fout begaan, door niet van te voren 
te zorgen voor de noodige leidingen voor aanvoer van water 
voor de sawahs. 

Nu bleek spoedig de door de kolonisten zelf aangelegde 
leiding van te geringe capaciteit en zeer duur te zijn, zoodat 
aan de sawahs op een der nederzettingen geen verdere uit- 
breiding kon gegeven worden. 

Men heeft nu ingezien, dat deskundige leiding bij den aanleg 
noodig s en een degelijke opname hieraan vooraf moet gaan. 

In weerwil van alle ongunstige omstandigheden, die den 
bloei dezer kolonie benadeelden, schijnt het toch wel, dat het 
meerendeel der emigranten een tevreden bestaan hebben ge- 
vonden in de Redjangs, dat hen meer voordeelen aanbiedt 
dan zij op hun geboorteplaats vonden. 

En ten slotte is deze kolonisatie ook daarom nog van veel 
belang, omdat zij de inheemsche Redjangsche bevolking tot 


— 415 — 


voorbeeld kan strekken en hen er toe brengt, den ladangbouw 
vaarwel te zeggen en zich op sawahbouw toe te leggen. 

Nadat zich aldus te Kepahiang deze kolonisatie had geves- 
tigd, werden er eveneens pogingen gedaan om nabij Moeara 
Anam in de residentie Benkoelen een vestiging van Soenda- 
neezen te krijgen, 

In 1912 vertrokken vertrouwde inlanders uit Moeara Anam 
naar Soekaboemi en Koetoardjo om personen te zoeken, die 
genegen zouden zijn om te verhuizen. Er kwamen met hen 
22 gezinnen, totaal 92 lieden, terug, die vrije overtocht geno- 
ten, mâar verder alles zelf zouden bekostigen. Wel werd 
voorloopig in hun onderhoud voorzien, maar dit geschiedde ter 
nadere verrekening. Hun werden voorts gronden ter ontgin- 
ning toegewezen op dezelfde wijze als dit aan de inheemsche 
bevolking geschiedt. Spoedig breidden zich de nederzettingen 
uit doordat gewezen contractanten der mijnbouwondernemin: 
gen zich bij hen voegden. Sawahs werden aangelegd en de 
immigranten verdienden ruim den kost met verkoop van al- 
lerlei producten en brandhout aan de ondernemingen. 

In 1918 rapporteert de assistent-resident van Lebong alleszins 
gunstig omtrent deze kolonisatie en meldt o.a: „Aangespoord 
door het voorbeeld der immigranten, en ziende, dat de grond in 
deze streken niet alleen voor ladangs geschikt is, maar door 
sawahbewerking blijvende waarde krijgt en individueel bezit 
wordt, is de Rebangsche bevolking zich in de laatste jaren 
met zeer veel ijver op den sawahbouw gaan toeleggen. 

Ook in dit afgeloopen jaar bleef de run der eigenlijke be- 
volking naar irrigeerbare gronden bestaan en ziet men gaan- 
deweg de bosschen wijken voor sawahgrond.” 

Deze uitbreiding der sawahs door de oorspron kelijke be- 
volking heeft zelfs zulk een omvang genomen, dat het groote 
moeite zou kosten, voor nieuwe immigranten geschikte gron- 
den te vinden. 

Daar nu ook de verdiensten door verkoop van bijproducten 
verminderden, meent de assistent-resident, dat het niet wen- 
schelijk is, nog verder uitbreiding aan de proeven met kolo- 
nisatie te geven. 

Wij hebben dus hier een voorbeeld van weliswaar op 


— 416 — 


kleinere schaal, maar toch zeer goed geslaagde kolonisatie. 
De omstandigheden waren hier echter ook in velerlei op- 
zichte gunstiger dan elders, vooral doordat de immigranten 
direct in verdiensten konden komen door verkoop van allerlei 
producten aan de mijnbouwondernemingen. 

Ook scheen de aanleg van sawahs hier niet zooveel moeite 
op te leveren als elders. 

De kolonisatie heeft dus een bevredigend resultaat voor de 
kolonisten opgeleverd, en ook voor de streek zelve veel nut 
gehad, terwijl de kosten voor het gouvernement vrij gering 
zijn geweest. 

Ten slotte mag onder de kolonisatieproeven op de Buiten- 
bezittingen niet onvermeld blijven de emigratie van Javanen 
naar Midden-Celebes. 

In 1906 werd namelijk aan de Witte Kruis-kolonie bij Sa- 
latiga een regeeringssubsidie van f 6000 verleend ter tege- 
moetkoming in de pogingen om de kiem te leggen voor een 
vrijwillige emigratie naar Midden-Celebes. 

Ook hier was het hoofddoel, nooddruftige Javanen, die ter 
nauwernood in hun dagelijksche behoeften konden voorzien, 
over te brengen naar een streek, waar zij betere bestaans- 
voorwaarden zouden kunnen vinden. 

De keuze van den heer vAN EMMERIK, den beheerder van 
de Witte Kruis-kolonie, was na overleg met de bestuurs- 
ambtenaren gevallen op het Paloe-dal. 

In Februari 1907 werden onder leiding van den heer v.E. 
26 mannen en jongens en 2 vrouwen hierheen overgebracht, 
die het noodige zouden verrichten ter voorbereiding van ver- 
dere vestiging. Later in ’tzelfde jaar volgde nog een tweede 
groep kolonisten, zoodat in Maart 1908 er 103 kolonisten waren. 

Uit het Koloniaal Verslag over 1908 blijkt, dat het weinig 
voorspoedig ging in deze nederzetting. Ten eerste toch waren 
een groot aantal der kolonisten jongens, die wegens landloo- 
perij door de politie ter verzorging bij de Witte Kruis-kolonie 
waren gebracht. Voorts was er groot gebrek aan vrouwen 
in verhouding tot het aantal mannen, wat ook tot minder 
gewenschte toestanden aanleiding gaf. 

Er werd echter van regeeringswege toch nog een nieuw 


— 417 — 


subsidie gegeven, maar onder voorwaarde, dat deze onder- 
steuning zou ophouden, wanneer de te geven aanwijzingen tot 
verbetering van de toestanden niet werden opgevolgd, 

Het schijnt wel, dat sedert de toestanden verbeterden; de 
regeeringssubsidie werd namelijk voortgezet en o.a. werd 
voor 1911 een maandelijksche ondersteuning van / 150 gege- 
ven. Ook werden in dat jaar nog 15 ongehuwde vrouwen over- 
gebracht naar de kolonie, die in October 1910 128 zielen telde. 

Later verneemt men ook al niet veel meer over deze kolo- 
nisatie, die eigenlijk meer ’t karakter had van een werkver- 
schaffing. 

Uit de voorgaande beschrijvingen der kolonisatieproeven 
op de Buitenbezittingen met Javaneu is gebleken, dat deze 
ten opzichte der ontlasting van Java van een deel zijner 
bevolking slechts een matig succes zijn geweest. Het aantal 
der kolonisten is in vergelijking van Java’s bevolking nauwe- 
lijks van eenige beteekenis. 

Het andere doel, namelijk om de kolonisatie te doen bij- 
dragen tot de ontwikkeling der landstreken, waar de nieuwe 
nederzettingen tot stand kwamen, is slechts zeer ten deele 
bereikt. Grootendeels was hieraan schuld het gehalte der 
kolonisten, waartoe in de eerste jaren allerlei min gewenschte 
elementen behoorden. Ook is de vele steun, dien zij van 
Regeeringswege ondervonden in den eersten tijd van hun 
verblijf in den vreemde, niet bevorderlijk geweest tot op- 
wekking der wellicht sluimerende energie. Het werd den 
kolonisten in vele opzichten te gemakkelijk gemaakt, ter wijl 
aan de andere zijde niet voldoende voorbereiding was getrof- 
fen om hen direct door arbeid, waarmede zij vertrouwd waren, 
aan den aanplaot van voedingsgewassen te kunnen zetten. 

Hadden de kolonisten terreinen gevonden, die in goeden 
bevloeiïingstaat waren, zeer zeker hadden zij zich met meer 
lust op den rijstbouw toegelegd. 

In zeker opzicht hebben de proefkolonisaties echter hun 
nut gehad, al heeft ’t dan ook veel geld gekost. Men heeft 
geleerd, dat zulke proeven alleen kunnen slagen met vrije 
emigratie van energieke lieden, en dat personen, bij wie een 
min of meer langdurig pauperbestaan lust en ijver tot 


Teysmannia, 1915. 27 


— 418 — 


werken gedood heeft, beter geschikt zijn als daglooners dan 
als kleine grondbezitters. 

Waar nu in de laatste jaren het denkbeeld van een over- 
bevolking van Java vrij wel op den achtergrond is geraakt 
en meer dat van ontwikkeling der Buitenbezittingen op den 
voorgrond staat, zal in de eerste plaats gezorgd moeten 
worden, dat de geschikte elementen aan deze ontwikkeling 
kunnen bijdragen. Voor een emigreerende pauperbevolking 
zou een landbeuwkolonie wellicht ook nuttig kunnen zijn, 
maar daar zou dan met toezicht en onder strenge leiding 
gewerkt moeten worden, niet met het vooruitzicht om het 
individu tot welstand te brengen, maar wel om de kolonie in 
haar geheel, als ’t ware deze als een communistische maat- 
schappij beschouwend, tot welvaart te brengen. 

Ook zouden sommige streken der Buitenbezittingen, op 
Celebes en Borneo, wellicht zeer goed tot meerdere ontwik- 
keling kunnen komen door deportatie-kolonies van gestraften 
daar te vestigen. Dit zouden dan landbouwkolonies voor gestraf- 
ten moeten zijn, waar de gestraften naafloop van hun straftijd 
de door hen bewerkte gronden in bezit zouden kunnen krijgen. 

Ik vermeen, dat het zeer gewenscht is, wanneer het gevan- 
geniswezen op Java hieraan zijn aandacht wijdt. 


Nu wij een overzicht gegeven hebben van hetgeen ten 
onzent geschiedde bij de kolonisatie in de Buitenbezittingen, 
kan het wel interessant zijn, eens na tegaan, hoe men in 
Engelsch-Indië in deze richting werkzaam is geweest. 

Het was voor het Engelsch-Indisch bestuur van belang, 
een gedeelte van de groote Punjab-vlakte tot meerdere 
ontwikkeling te brengen, en wel in de eerste plaats het Zuid- 
westelijk gedeelte, dat voor ’t grootste deel uit dorre kale 
terreinen bestond. De regenval, die in het grootste deel van 
deze landstreek maar 130 millimeter per jaar bedraagt, stijat 
nergens hooger dan 400 millimeter. Watergebrek was dus in de 
eerste plaats een beletsel voor de ontwikkeling van den land- 
bouw, en slechts daar, waar in putten wat water te vinden 
was, waren kleine nederzettingen te vinden. Landbouw was er 
van geen beteekenis en hoogstens vond men eenige rond- 


— 419 — 


zwervende kudden vee. Toen in 1849 de Punjab door het 
Engelsche gouvernement werd geannexeerd, werden deze 
terreinen, die geheel verlaten en woest waren, tot het staats- 
domein gebracht. 

Reeds spoedig trachtte men deze gronden te doen bewerken 
en werd op voordeelige voorwaarden getracht, ze uit te geven 
aan de Inlandsche bevolking, die genegen zou zijn om water- 
putten te graven. 

Veel succes had dit niet en de kolonisatie in deze landstreek 
bleef vrijwel een utopie, tot men in 1885 besloot, irrigatie- 
kanalen aan te leggen en hieraan de pogingen tot kolonisatie 
te verbinden. 

Het geheele terrein werd in kaart gebracht en de te bevloeien 
oppervlakte opgemeten. Elke nederzetting zou in overeenstem- 
ming met de bij de irrigatiewerken op Java gevolgde verdee- 
ling een tertiair vak toegewezen krijgen. 

De huurcontracten voor de gronden bepaalden, dat de huur- 
ders in 5 jaar twee-derde van hun grond moesten ontginnen. 
Was zulks geschied, dan konden zij het eigendom dezer gron- 
den krijgen, met recht van verkoop, tegen f 2,40 de 0.6 bouw. 
De toegewezen stukken waren gemiddeld 54 à 66 bouw groot. 

Eerst gelukte het niet best, uit de centrale Punjab kolonisten 
te krijgen, maar in 1886 begon er meer toeloop te komen. 
Men wees de gronden echter alleen toe aan te goeder naam 
en faam bekend staande landbouwers, terwijl in één dorp 
slechts gezinnen van een zelfden landaard te zamen werden 
gebracht, onder hun eigen hoofd. 

Ook hier deed de ondervinding verschillende fouten aan het 
licht komen, die nu bij den aanleg van verdere irrigatiewer- 
ken en verdere kolonisatie vermeden konden worden. 

De hoofdbeginselen, die thans gevolgd worden, zijn de vol- 
geude. Ten eerste moet de streek gemakkelijke verbindings- 
wegen hebben en wel in de eerste plaats een spoorlijn, die 
’t mogelijk maakt, de producten af te voeren. 

Dan moet het terrein vòòr de uitgifte kadastraal zijn op- 
gemeten en nagegaan worden, of het gunstige of minder gun- 
stige voorwaarden biedt voor den landbouw. In verband daar- 
mede wordt de grootte der uit te geven terreinen bepaald. 


— 420 — 


Is men niet geheel zeker van de productiviteit van de 
gronden, dan worden zij eerst voorloopig uitgegeven en later 
de grootte en de voorwaarden van toewijzing bepaald. 

Ten slotte werd er zeer nauwkeurig toegezien, dat door 
speciale ambtenaren de kolonisten met zorg werden uitge- 
kozen onder de volksstammen, die bekend waren om hunne 
goede eigenschappen als landbouwers. 

Een ambtenaar voor de kolonisatie bleef ook later het toe- 
zicht houden op de kolonisten en de door hen zelf gekozen 
inlandsche hoofden. 

In een verslag van Sir James Dowie over de kolonisatie 
van geïrrigeerde streken in de Punjab, voorkomende in het 
Bulletin mensuel des Institutions économiques et sociales 
Januari 1915, waaraan het bovenstaande werd ontleend, wordt 
er de nadruk op gelegd, dat uit economisch oogpunt een groot 
succes werd verkregen, door vooral ijverige landbouwers als 
kolonisten aan te werven. Hierdoor werd een woestijn ver- 
anderd in een der meest welvarende districten van den Punjab. 

Er mag hier echter wel bijgevoegd worden, dat zelfs de 
meest ijverige landbouwer een woestijn niet tot productie 
kan brengen, wanneer hem ’t water ontbreekt. Zoodat in 
den aanleg der irrigatiewerken wel de eerste factor moet 
gezocht worden voor de ontwikkeling dezer streek. 

In 12 jaar was de verdeeling der gronden door het kanaal 
der beneden Chenab tot stand gekomen en in 1911 — 12 werd 
op de vroegere dorre gronden door kolonisten thans 1.912.000 
acres (1.147.200 bouw) beplant. 

Vier-vijfde van de gekoloniseerde oppervlakte vormt het 
district Lyallpur, dat in 1891 ongeveer 1000 à 2000 zielen 
telde en thans 857.711 inwoners heeft. 

Twee spoorlijnen verbinden deze streek met Karachi, over 
welke plaats de uitvoer van granen en oliehoudende zaden 
plaats heeft, die in Lyallpur worden geteeld. 

Een ander irrigatiewerk, gepaard met kolonisatie, vormt 
het beneden Jhelam kanaal, alwaar in 1912 — 13 386.798 acres 
(232080 bouw) werden bezaaid. 

Hier werden de gronden uitgegeven onder verplichting, 
dat de kolonisten tevens zich op de paardenfokkerij zouden 


— 421 — 


toeleggen. De jonge paarden moesten later aan het gouver- 
nement voor legerpaarden verkocht worden. 

Daar in deze streek dus naast landbouwkennis ook omgang 
met paarden vereischt werd voor de kolonisten, werd hier 
veel grond uitgegeven aan Inlanders, die vroeger bij de caval- 
lerie hadden gediend. 

De kolonist moest een merrie hebben, die gekeurd was, 
het gouvernement zorgde de noodige dekhengsten te station 
neeren. De veulens werden vervolgens opgekocht door het 
leger en iu groote remonte dépôts ondergebracht. 

In 1912 waren er ongeveer 3500 goedgekeurde merries in 
deze kolonie en werden er 1646 veulens geboren. Sedert 1904 
werden er voor het leger ongeveer 3000 paarden opgekocht. 

Deze kolonie heeft soms te strijden gehad met groote ram- 
pen; zoo heerschte er in 1904 en 1907 hevig de pest en 
werd de voorjaarsoogst in 1905 door vorst vernield en 
mislukte de katoenoogst. Toch is de kolonie deze rampen 
te boven gekomen en zijn thans ongeveer 400.000 acres 
(240.000 bouw) bebouwd. 

Met het oog op de verplichte paardenteelt is hier een 
andere wijze van grondverdeeling gevolgd, daar ook op wei- 
degronden moest worden gerekend. 

De door de beneden Bari Doab geïrrigeerde gronden wer- 
den eveneens tot kolonisatie gebruikt. Hier bleef echter 
het gouvernement eigenaar van den grond en deze werd 
in erfpacht voor een onbepaalden tijd uitgegeven. Men 
meende hierdoor vervreemding te voorkomen, die zich elders 
dikwerf had voorgedaan en had tevens beter de nakoming 
der verplichtingen door de kolonisten in de hand. 

In deze streek werden vooral gronden toegewezen aan 
gewezen militairen, die op een goeden staat van militairen 
dienst konden wijzen. Ook hier werd de paardenteelt aan- 
gemoedigd door verschillende tegemoetkomende bepalingen. 

Een bewijs voor het welslagen dezer kolonisaties is onder 
meer te vinden in den huurprijs der gronden, die b‚v. in het 
gebied van het Chenab-kanaal in 1902 8 shillings per acre 
was en in 1909 reeds 15 shillings bedroeg. 

Het gouvernement trekt deels voordeel uit den verkoop 


en verhuur der gronden en voorts uit de landrente en wa- 
terrechten. Deze laatste bedragen 4 à 5% shilling per acre, 

Het Chenab-kanaal en verdere irrigatiewerken hebben 
ongeveer 24 millioen gulden gekost en brengen tegenwoor- 
dig ongeveer 28% rente op. 

Zoo ziet men, dat hier niet alleen de kolonisten ’t voordeel 
plukten van hetgeen door het gouvernement aan irrigatie 
en kolonisatie werd ten koste gelegd, waar dat ook voor ’t 
Gouvernement zelf in niet onbelangrijke mate voordeelen aan 
dergelijke maatregelen verbonden kunnen zijn. 

Wanneer wij zien, hoe in de Punjab een woestijn kon wor- 
den omgetooverd in een welvarende landstreek, vraagt men 
zich wellicht af, waarom bij ons in Nederlandsch-ladië, waar 
de natuur zooveel meer voordeelen biedt, de resultaten met 
de kolonisatie zoo poover zijn gebleven. 

Wellicht is het antwoord op zulk een vraag deels te vin- 
den juist in de gunstige omstandigheden, door de natuur (en 
de Regeering) hier geboden, welke aan kolonisten, die reeds 
tot de minder goede elementen der bevolking behoorden, niet 
den noodigen prikkel konden geven om hen uit hun indo- 
lentie op te wekken. 

Er zijn in onze Buitenbezittingen nog uitgestrekte streken, 
wier ontwikkeling slechts wacht op de noodige kolonisten. 
Maar het zal een onbegonnen werk blijven, wanneer niet 
eerst wegen, irrigatie en terreinopname de noodige voorbe- 
reiding geven en wanneer met niet als kolonisten niet den 
gemiddelden Javaan kiest, maar uitsluitend hen, die door 
meerdere energie naar een beter bestaan streven. 

En dan meet het ook geen hinken op twee gedachten zijn, 
geen bestrijding van overbevolking op Java en tegelijk ont- 
wikkeling der Buitenbezittingen. Maar houdt men ’t laatste 
als uitsluitend doel voor oogen en wordt er ’t noodige geld 
aan besteed, dan zal 't ook zekerlijk blijken, dat onder de 
bevolking van Java nog voldoende elementen schuilen, die 
wenschen, zich elders te vestigen en die terwijl zij door hun 
vertrek Java van een deel zijner bevolking ontlasten, het 
gebied, dat hun woonplaats wordt, tot bloei kunnen brengen. 


Nn nd needed dn dd 


DE VARIABILITEIT IN PRODUCTIE BĲ 
CACAOBOOM EN. 


Dat de cacaoboomen een groote mate van variabiliteit ver- 
toonen ten opzichte van de productie, is ieder cacaoplanter 
bekend. D> cacaotuinen vertoonen, wat dit betreft, hetzelfde 
beeld als aanplantiogen van vele andere tropische cultuur- 
gewassen, bv. Robusta, Hevea. 

De verklaring van dit verschijnsel is zeker vooral hierin 
te zoeken, dat onze cacao-, onze robusta-, onze Hevea-tuinen 
uit een mengsel van talrijke elementaire soorten en bastaarden 
bestaan, en dat dus bij de variabiliteit, die veroorzaakt wordt 
door het verschil in plaatselijke omstandigheden, waaronder 
de afzonderlijke boomen verkeeren, nog komen de uiteenloo- 
pende eigenschappen der verschillende elementaire soorten. 
Zoo varieert dus, theoretisch gesproken, de productie van 
een laag minimum, (dat voorkomt bij den boom, die behoort 
tot een zwak produceerende soort en die bovendien verkeert 
onder voor de productie meest ongunstige omstandigheden) tot 
een hoog maximum (dat voorkomt bij den boom, die behoort 
tot een sterk produceerende soort en die bovendien verkeert 
onder voor de productie meest gunstige omstandigheden). 

Cijfers, die reeds eenigszins een indruk geven van die groote 
variabiliteit van de cacaoboomen ten opzichte van de pro- 
ductie, werden verkregen bij de selectieproeven, genomen op 
ondernemingen Getas en Djati Rvenggo (zie bv. de Mededee- 
lingen van het Proefstation Midden Java No. 16 en 17). Daar 
bleken sommige boomen op de onderneming Djati Roenggo 
in 1912 alleen bij den voorpluk reeds 234, 204, 173, 129 vruch- 
ten te geven; op de afdeeling Kalidjambe van de onderne- 
ming Getas waren in 1912 boomen die een voorpluk van 137, 
181, 11! vruchten gaven; en op de afdeeling Tawangsarie 
van diezelfde onderneming waren in 1912 boomen met 243, 224, 


— 424 — 


218, 214, 201, 183, 145, 135, 130, 129, 126 vruchten. Gaat men 
nu na, dat een gemiddelde productie van 3 pikol per bouw 
voor Djati Roeuggo Hybriden op Java zeker niet beneden 
het gemiddelde is, dan blijkt het, dat de gemiddeide productie 
van een cacaoboom op Java niet hooger is dan 500 gram 
bereide cacao, d.i, ongeveer 14 vruchten. De productie per 
boom varieert hier dus om een gemiddelde van 14 vruch- 
ten, en gaat, omiaag, tot een minimum van O, omhoog tot 
een maximum van meer dan 200 vruchten. 

Een vollediger inzicht in die variabiliteit verkrijgt men, 
wanneer men van een aantal willekeurig gekozen boomen — 
en niet bij een aantal uitgezochte goede producenten, zooals 
bij onze selectieproeven — de productie nagaat. 

Dit is gedaan door het Landbouwdepartement op Trinidad. 

Van 100 willekeurig gekozen boomen werd gedurende twee 
jaar nagegaan, hoeveel vruchten elk opleverde. Het onvolle- 
dige, dat in deze statistiek schuilt, is een gevolg van het 
betrekkelijk geringe aantal boomen, dat geobserveerd is. Een 
veel vollediger beeld zou natuurlijk verkregen zijn, als ziet 
100, maar 1000 boomen waren nagegaan op hun productivi- 
teit. Doch ieder, die aan dergelijke waarnemingen heeft mee- 
gewerkt, weet, hoeveel werk het kost, nauwkeurig de pro- 
ductie van afzonderlijke boomen op te nemen, en zal reeds 
dankbaar de resultaten aanvaarden van de teliing der vruch- 
ten dezer 100 boomen op Trinidad. 

De cijfors, verkregen in de twee jaren 1912 en 1913, volgen 
hieronder: 


— 425 — 


| | | | | | 
{ 


‚No. Ariel No. | 1911 | 1912 | No. 
| | | | 
I 48 83 | 34 55 50 | 66 
2 46 49 35 43. | 101 +67 
3 42 57 36 27 49 || 68 
4 141 | 172 37 86 | 142 69 
5 54 | 113 38 134 | 100 70 
6 gdepd 097 39 42 38 || 71 
7 36 77 40 23 34 || 72 
8 Kele at A6 Della Aloe ln 4Ool 13 
9 124 | 158 || 42 | 80 | 187 74 
10 rd rl eg ES pl 
11 89 Lig He le 5 Sn 242 76 
12 123l 2051045 3 Pre 
13 5anlei86: 46 92 | 159 || 78 
14 34 684 «44 62 bal ad 79 
15 7 1 48 70 90 80 
16 106 79 || 49 136 | 140 ||- 81 
17 8 3 50 85 SONT 
18 34 85 51 97 2) 83 
LR 51 85 52 71 61 84 
rn NN | 80 || 53 5 13 85 
zj PDE 70 |L, 54 17 19 86 
22 113 49 55 38 | 58 || 87 
23 26 20 || 56 a mm 88 
24 64 39 || 57 28 74 || 89 
25 9 28 || 58 13 40 || 90 
26 118 | 124 || 59 1 22 91 
27 39 | 7 || 60 20 62 || 92 
28 39 60 | 61 38 50 || 93 
29 1 30 || 62 35 52 || 94 
30 52 34 || 63 50 | __30 || 95 
31 1 20 64 51 | 101 [| 96 
32 1 4 || 65 25 55 || 97 
CEN Lo! 57 || 98 
| | Og 
| | | 100 


De 100 boomen hebben dus samen gedragen: 


| 47 


in 1912 5736 


Tart 


| J+ 


pom 6 | 


| 1912 


206 
45 


66 


vruchten, in 1918 7899; gemiddeld per boom in 1912: 57 


vruchten, in 1918: 74 vruchten. 


Dat dit een hoog gemiddelde is, ziet men reeds bij vergelij- 
king van deze cijfers met het hierboven genoemde cijfer van 


ZAO 


14 vruchten als gemiddelde op Java. In Trinidad zelf worden 
trouwens evenmin gemiddeld 57 of 74 vruchten per boom 
voortgebracht; men mag voor het geheele eiland een gemid- 
delde opbrengst van 500 lbs. cacao per acre aannemen; op 
1 acre staan ruim 200 boomen, zoodat per boom niet meer 
dan 21/, lbs.=ruim 1 K.G. product wordt verkregen, waarvoor 
ongeveer 40 vruchten noodig zijn. Zoodoende komt men voor 
geheel Trinidad op een gemiddelde van 40 vruchten per boom. 

Willen wij nu verder de variabiliteit van de boomen op het 
proefveld nagaaa, dan kunnen wij hiervan een inzicht krijgen 
door de boomen in categorieën te verdeelen (de eerste cate- 


gorie omvat de boo nen, die van O tot 9 vruchten leverden, 
de tweede die van 10 tot 19 enz.) en vervolgens te tellen, 


hoeveel boomen iedere categorie bevat. 
We krijgen dan het volgende overzicht: 


had 


20-29/30-39/ 40-49 50-59/ 60-69 


70-79) 80-89) 90-99 


Aantal vruchten 
per boom: 0-9 |10-19 


Aantal boomen 6 13 13 


in 1911. 12 9 10 6 | 5 6 | 8 
Aantal boomen | 
in 1912. 6 4 7 14 7 10 9 9 | 8 | 8 


Aantal vruchten _|{09-109/110-119!120-129| 130-139 140-149) 150-159! 160-169 


per boom: 
Aantal boomen 
in 1911. 3 3 4 3 1 0 1 
Aantal boomen 


Aantal vruchten 


per boom : 170-179/ 180-189) 190-199) 200-209, 210-219, 220-229 230-239 


Aantal bbomen 
nn 1 0 0 0 0 0 0 


Aantal boomen | 
in 1919. 1 1 0 2 0 0 0 


zE — 


240-249 (250-259 zoos 


| 


Aantal vruch- 
ten per boom: | 


Aantal boomen! | 

in 1911. | 0 | 0 Ì ae Û 
Aantal boomen | 

in 1912. Ì 0 | TS DE, 


Deze cijfers behoeven weinig commentaar. Het valt dade- 
lijk op, hoe groot de variabiliteit is, d.w.z. hoe groot het 
aantal boomen is, dat sterk afwijkt van het gemiddelde, het- 
welk in 1911 57 vruchten en in 1912 74 vruchten bedroeg. 
Van de 100 boomen waren er in 1911 niet minder dan 6, 
die nog miader dan 10 vruchten, en 19, die minder dan 20 
vruchten gaven; in 1912 waren die cijfers 6 en 10; aan den 
anderen kant waren er in 1911 4 boomen, die meer dan 140 
vruchten leverden (een van deze boomen bracht zelfs 269 
vruchten voort), en in 1912 waren er 12, die meer dan 140 
vruchten voortbrachten (waaronder 1, die niet minder dan 
290 vruchten gaf). 

Uit dit alles blijkt verder, welk een groot aantal „noa 
valeurs” of althans zeer minderwaardige boomen ieder cacao- 
planter in zijn tuinen duldt, boomen, die het onderhoud, dat 
zij kosten, de ruimte, die zij innemen, niet terugbetalen door 
een voldoende aantal vruchten. 

Maar eveneens leert men er uit, dat onze cacaotuinen een 
bijzonder mooi materiaal leveren voor selectie. 


Gr dedievVAN HALL, 


270-279 280-289 (290-299 
| | 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


BOEKBESPREKING. 


Cocoa by Dr. C. J.J. vAN HALL. 
Maemillan and Co. Ltd. London 1914. 
515 blz. en 140 platen. 


„In writing this handbook 1 have done my best to make 
it practical”. 

Met deze woorden vangt de schrijver zijne inleiding aan. 
Zonder gevaar voor tegenspraak kan gezegd worden, dat de 
opzet geslaagd is. 

Geen academische verhandelingen vindt men in dit hand- 
boek over cacao, maar een volledige uiteenzetting van alles 
wat op de cacaocultuur betrekking heeft, en dat niet in vage, 
algemeene formules, maar concreet, met cijfers en photo's 
en détails over de onderneming en de streek, waarop de be- 
schrijvingen betrekking hebben. 

be fout van vele handboeken over tropische kulturen, dat 
zij òf een aaneenrijging geven van allerlei literatuuruittrek- 
sels en verspreide gegevens — zooals bv. Weiaurt's boek 
over Para Rubber — òf in algemeene trekken wenken willen 
geven voor de cultuur over de geheele wereld, en daardoor 
vaag blijven en voor geen enkele streek bruikbaar zijn, is 
in dit boek zorgvuidig vermeden. 

Wat zich voor algemeene behandeling leende, is in de 
eerste hoofdstukken samengebracht. De geschiedenis der 
cacaokultuur, de geografische verspreiding en de klimaats- 
omstandigheden, de chemie van de cacao en van de cacao- 
bodems, de botanische eigenschappen van de cacaoplant, de 
variteiten van de cacao, de kultuur van cacao in het alge- 
meen, de bereiding en de ziekten en plagen van de cacao 
zijn in de eerste acht hoofdstukken behandeld. Hoofdstuk 
IX geeft daarna in 200 blazijden eea uitvoerig overzicht 
van de cacaokultuur in de verschillende produktie gebieden, 


— 429 — 


terwijl in de hoofdstukken X en XI in het kort de handel 
in de cacao en de chocolade-industrie besproken worden. 

Deze keuze en indeeling der stof is een zeer gelukkige. 
De cacaoplanter in een bepaalde streek, voor de lezers van 
dit tijdschrift Java, kan gemakkelijk vinden, wat voor zijn 
toestanden direct van toepassing is, en blijft aan den anderen 
kant, als zijne belangstelling zoo ver gaat, niet onkundig van, 
hetgeen elders in practijk gebracht wordt. 

Een tweede, m. i. nog grootere verdienste van dit boek 
is, dat het den planter wil leeren en, zoo hij de moeite neemt 
het met aandacht te lezen, kàn leeren, niet alleen hoe, maar 
ook waarom hij de verschillende werkzaamheden moet uit- 
voeren. 

De schrijver stelt zich zeer terecht op het standpunt, dat 
niemand alleen door het lezen door het lezen van een boek, 
hoe voortreffelijk dit ook zij, ooit een goed planter kan wor- 
den. Daarvoor is practische arbeid noodig. Maar wat de 
practijk den planter niet kan leeren, en wat hij, wil hij in 
dezen tijd den strijd om het bestaan kunnen volhouden, toch 
weten moet, dat is, waarom hij zijn grond en zijn boomen 
en zijn product zoo en niet anders behandelt. Daarom zijn 
verschillende werkzaamheden, als wieden, schaduw aanbren- 
gen, mesten, en fermenteeren meer volledig verklaard, dan 
gewoonlijk in landbouwkundige handboeken geschiedt. 

Zonder twijfel zijn onder de cacaoplanters op Java reeds 
verschillende boeken over de cacaokultuur in omloop; daar- 
naast, of beter nog daarboven, behoort dit boek van een 
schrijver, wiens woord gezag heeft bij de cacaoplanters op 
Java, op iedere onderneming een eereplaats in te nemen. 
Waar sommige boeken aanleiding geven, dat practici met nog 
weinig ervaring na het lezen er van meenen de wijsheid in 
pacht te hebben, daar behoeft bij dit boek voor een derge- 
lijke verkeerde uitwerking niet gevreesd te worden: het kan 
integendeel juist ook in handen van employé's nuttig werk 
verrichten. Jammer is het alleen, dat de Engelsche taal 
misschien voor velen een bezwaar zal zijn en dat anderen 
door den omvang zich zullen laten afschrikken. De laatsten 
moeten echter bedenken, dat het een handboek is, dus niet 


— 430 — 


bestemd om van a-z doorgelezen te worden, maar vooral om 
in voorkomende gevallen over bepaalde punten geraadpleegd 
te worden. 

Aan de uitvoering zal het niet liggen, wanneer dit boek 
geen lezers vindt. Niet alleen is het op keurig plaatpapier 
gedrukt en in een smaakvollen en sterken band gebonden, 
maar het is vooral aantrekkelijk door het overvloedig aantal 
foto's, waarvan een 50-tal op Java betrekking hebben. 


Het bestek eener boekbespreking laat niet toe, den inhoud 
op den voet te volgen. Om een indruk van de wijze 
van behandeling te geven doe ik dus slechts hier en daar 
een greep. 

Het hoofdstuk over de verschillende cacaovariëteiten, — 
een punt, waarover menigeen nooit tot helderheid komt — 
beslaat een dertigtal bladzijden en wordt door dertien uf- 
beeldingen verduidelijkt. Wie in twijfel mocht verkeeren, 
met welke variëteit hij te maken heeft, zal dit hoofdstuk 
niet te vergeefs raadplegen. 

De schrijver onderscheidt slechts twee hoofdvormen: 
Criollo en Forastero. Het systeem van Hart, waarbij Cala- 
bacillo ais derde vorm met Criollo en Forastero op één lijn 
gesteld wordt, verwerpt hij; de Calabacillo-typen, die door 
een continue reeks overgangsvormen met de typische Foras- 
tero’s verbonden zijn, breagt hij onder den hoofdvorm Fo- 
rastero. 

Nadrukkelijk wordt vooropgesteld, dat de classificeering 
der verschillende typen een kunstmatige is, daar de stam- 
vormen onbekend zijn. Daarom moet aan de indeeling niet 
de eisch gesteld worden, dat zij vormen bijeenvoegt, welke 
door natuurlijke verwantschap bijeen hooren, maar dat de 
indeeling een duidelijk overzicht geeft, zoodat iedere naam 
aan een bepaald type verbonden is en de indeeling door het 
uitsluiten van verwarring practisch bruikbaar is. 

De indeeling van Morris wordt dan als uitgangspunt ge- 
kozen en vastgesteld, dat er twee hoofdvormen zijn: Criollo 
en Forastero. 

Ter typeering wordt aangegeven, dat Forastero altijd te 


— 431 — 


onderscheiden is door een hardere, vastere en moeilijk te 
snijden vruchtschil en meer of minder platte boonen, ter wijl 
de groeven nimmer zoo diep en de ribben nimmer zoo hoog 
en oneffen zijn als bij de Criollo, terwijl het product nooit 
zoo fijn is als van de Criollo. 

Nadat het algemeene onderscheid tusschen Criollo en Fo- 
rastero vastgelegd is, worden dan de locale vormen van de 
Criollo (Venezuela, Ceylon, Java, Samoa, Madagasker, Nica- 
ragua) besproken en enkele bladzijden gewijd aan de sub- 
variëteit Porcelaine Criollo. 

Het verdere gedeelte van het hoofdstuk is gewijd aan de 
Fvrastero, die niet alleen een veel grooter verspreidingsge- 
bied heeft, maar ook meer ondervormen telt. 

Nogmaals er op wijzende, dat de indeeling conventioneel 
is, en dat de vormen door allerlei overgangen verbonden zijn, 
geeft de schrijver de volgende indeeling der Forastero typen: 


Groeven diep, oppervlakte wrattig of vrij wrattig, grootste diameter van 
de vrucht gewoonlijk niet meer dan 50 pet. van de lengte; geen insnoering 
bij de vruchtsteel . . . . Angoleta. 

Groeven diep, oppervlakte wrattig of vrij wrattig, grootste diameter van 
de vrucht gewoonlijk niet meer den 50 pet. van de lengte; vrucht met 
insnoering bij de steel (,,flesehvormig) . . . .Cundeamor. 

Groeven ondiep of vrij ondiep; oppervlakte niet wrattig of vrij glad; 
grootste diameter altijd meer dan 50 pet. van ‘de lengte, met of zonder 


insnoering bij de vruchtsteel . . . . . Amelonado. 
Groeven zeer ondiep, oppervlakte zeer glad; dlameter 60-75 pet. van 
detlenstevder: vrucht „vansmdnalg-Hartgarpd eztiwGarlle b ac ilde: 


Na een beschrijving van ieder dezer vormen in het bij- 
zonder en een overzicht der locale typen (Venezuela Angoleta, 
Trinidad Angoleta, Java Angoleta, Venezuela Cundeamor, 
Trinidad Cundeamor, Ecuador Cundeamor, Ecuador Amelonado, 
San Thomé Amelonado, Suriname Amelonado, Venezuela 
Amelonado, Guadeloupe Amelonado) eindigt het hoofdstuk 
met een resumé in tabelvorm. 


Om zich een denkbeeld te vormen van de wijze van be- 
handeling der verschillende produktiegebieden, zal de Ja- 
vaplanter vanzelf bladzijde 404 opslaan, waar meer in het 


— 432 — 


bijzonder gehandeld wordt over Java en de andere eilanden 
van den Ned.-Indischen archipel. 

In 22 bladzijden wordt een overzicht gegeven van het 
specifieke van de cacaokultuur op Java, dat in de lijst der 
cacaoproduceerende landen met 2300 ton de 13de plaats in- 
neemt. 

Achtereenvolgens worden besproken: de geschiedenis van 
de cacaokultuur in Ned.-Indië, hoe de in de eerste helft 
der 19de eeuw bloeiende kultuur in de Minahasa door 
ziekten te gronde gericht werd, hoe door het verval der 
koffiekultuur in de jaren tachtig de kultuur op Java op- 
kwam, maar hoe door mot en Helopeltis de cacaokultuur 
op Java niet die beteekenis verkregen heeft, welke zij zonder 
die beide vijanden had kunnen krijgen. 

Na enkele opmerkingen over de economische en klimato- 
logische voorwaarden, waaronder de kultuur op Java gedreven 
wordt, wordt de kultuurwijze uitvoerig beschreven. Typee- 
renà in vergelijking met andere preduktiegebieden is het 
gemis aan uniformiteit door aanpassing aan de plaatselijke 
omstandigheden, bestaande cultures en vijanden, het zeer ge- 
mepngd karakter der aanplantingen en de veelheid der ver- 
schillende schaduwboomen. 

Aan het ontstaan van de „Djati Roenggo hybride” worden 
vervolgens eenige bladzijden gewijd, de verschillende op Java 
aangeplante vormen en hunne voor-en nadeelen nagegaan, 
waarna plantwijze, tusschen plantingen, grondbewerking en 
snoei en ziekten en plagen besproken worden. 

Met eenige opmerkingen over de op Java gebruikelijke be- 
reidingswijzen, de kwaliteiten van het Java-product en de 
exportcijfers over de jaren 1884—1912 wordt de paragraaf 
besloten. 


Dit zijn slechts enkele grepen uit den zeer rijken inhoud 
van dit handboek. De samenstelling van dit boek is onder 
de vele diensten, door den schrijver aan de cacaokultuur reeds 
bewezen, zeker niet de minste. 

Waar dit boek in zijn opzet en uitwerking meer dan 
andere boeken met de eischen der practijk rekening houdt, 


— 453 — 


is het te hopen, dat het zijn weg onder de practici vinden 
zal. Zoo ergens, dan zijn de planters op Java aangewezen 
op dit boek om er hun voordeel mede te doen, en door 
verheldering van hun inzicht en door verruiming van hun 
blik kultuur en bereiding van de cacao tot grooter volkomen- 
heid te brengen. Dat zal voorzeker ook voor den schrijver 
de grootste voldoening zijn. FU, 


DE MIDDELBARE LANDBOUWSCHOOL TE BUITENZORG. 


Nu voor de eerste maal een programma van de M.L. S. versche- 
nen is — voor het leerjaar 1915—16—, willen wij hier het een en 
ander aan dat programma ontleenen. 

In de eerste plaats vermelden wij de voornaamste bepalingen van 
het reglement voor de school, dat in zijn geheel in het boekje 
opgenomen is. 

Artikel 1. 

1. De Middelbare Landbouwschool is bestemd om aan jongelieden, 
onverschillig van welken landaard, die een voldoende mate van 
voorbereidende kennis en ontwikkeling bezitten, een middelbare 
opleiding in land- of boschbouwkundige richting te geven. 

2. Bij al het onderwijs staat de vorming voor de practijk op den 
voorgrond. 

3. De school bestaat uit drie klassen. 

Artikel 3. 

1. Het schooljaar vangt aan op den eersten Maandag, die minstens 
4 dagen na het eind van de Poeasa valt, en eindigt 4 dagen vóór 
het begin der Poeasa. 

Artikel 8. 

Eenmaal ’sjaars, vóór den aanvang van het schooljaar, worden 
door den Directeur van Landbouw, Nijverheid en Handel nieuwe 
leerlingen toegelaten. In de voornaamste dagbladen wordt tijdig 
bekend gemaakt, vóór welken datum gegadigden zich om toelating 
hebben aan te melden bij den directeur der school. 

Artikel 9. 

Tot de school kunnen worden toegelaten zij, die een openbare 
middelbare school met 3-jarigen cursus of een openbare school voor 
Voortgezet en Uitgebreid Lager Onderwijs (Mulo-school) met goed 
gevolg doorloopen hebben, of toegelaten zijn tot de 4de klasse eener 
openbare middelbare school met 5-jarigen cursus, voorts zij, die 
geslaagd zijn in het eind-examen aan een Kweekschool voor Inland- 

Teysmannia, 1915. 28 


— 43t — 


sche onderwijzers of van het 2e gedeelte eener Opleidingsschool 
voor Inlandsche ambtenaren, zoomede zij, die het onderwijs aan 
den tijdelijken Voorbereidenden cursus voor de Middelbare Land- 
bouwschool en de Nederlandsch-Indische Veeartsenschool met vrucht 
gevolgd hebben; eindelijk anderen, die geacht kunnen worden, in 
kennis en ontwikkeling op één lijn te staan met hen, die tot een 
der genoemde categorieën behooren, ter beoordeeling van den direc- 
teur der school, die, indien er aanleiding toe wordt gevonden, met 
de leeraren den candidaat examineert. 


Artikel 10. 


1. Behoudens de in artikel 13 genoemde uitzonderingen betalen 
de leerlingen een schoolgeld van f 5 tot f 10 ’smaands; het bedrag 
wordt door den Directeur van Landbouw, Nijverheid en Handel 
vastgesteld in verband met de mate van gegoedheid van den leerling 
of zijn verzorgers. 

2. De betaling geschiedt over elk cursus-kwartaal in den loop 
van de eerste maand van dat kwartaal, ten kantore van den Alge- 
meenen Ontvanger te Buitenzorg. 


Artikel 12. 


Betalende leerlingen schaffen zich, behoudens het in artikel 13 
bepaalde, boeken en schrijfbehoeften zelf aan. Overigens worden 
alie leermiddelen aan de leerlingen door de school verstrekt, in 
bruikleen of in eigendom volgens de beslissing van den directeur. 

Wegens beschadiging of vernieling van aan de school behoorende 
leermiddelen of inventarisartikelen kan door den directeur de ver- 
plichting tot schadevergoeding opgelegd worden. 


Artikel 13. 


1. De leerlingen, die onder het genot van toelagen worden opge- 
leid tot Landsbetrekkingen (artikel 29), betalen geen schoolgeld. 
Andere leerlingen kunnen, op grond van den Directeur van Landbouw, 
Nijverheid en Handel gebleken onvermogen, door hem, hetzij bij 
hun toelating, hetzij later, van de betaling van het schoolgeld 
vrijgesteld worden. 

2, Genoemde Directeur kan ook aan betalende leerlingen boeken 
en schrijfbehoeften kosteloos doen verstrekken. 


Artikel 19. 


1. Aan de school wordt onderwijs gegeven in: 
Wiskunde 


— 435 — 


Natuurkunde 

Scheikunde 

Plantkunde 

Dierkunde 

Geologie 

Landbouwscheikunde 

Algemeene Plantenteelt 

Bijzondere Plantenteelt (Inlandsche en Europeesche culturen) 
Landhuishoudkunde 

Veeteelt 

Algemeene Houtteelt 

Bijzondere Houtteelt 
Boschbescherming 

Boschinrichting 

Bouw van boschwegen en trambanen. 
Boschexploitatie 


Houtmeetkunde 

Boschadministratie en dienstvoorschriften 
Teekenen — 

Landmeten en Waterpassen 

Boekhouden 

Gezondheids- en Verbandleer 

Duitsch 

Gymnastiek. 


2. Verder bekwamen de leerlingen zich door geregelde oefening 
in de practijk van den Landbouw, — waarbij rekening gehouden 
wordt met de studie-richting, waarvoor zij bestemd zijn — en, voor 
zoover zij er voor in aanmerking komen, in het houden van voor- 
drachten over onderwerpen, die met den Landbouw in verband staan. 

3. Door den Directeur van Landbouw, Nijverheid en Handel 
kunnen andere vakken aan de bovenstaande toegevoegd worden. 


Artikel 29. 


1. Inlandsche jongelieden, die voldoen aan de eischen voor toela- 
ting tot de Middelbare Landbouwschool en blijkens een geneeskun- 
dige verklaring gezond zijn en geen lichaamsgebreken hebben, kunnen 
aan die school, onder het genot van maandelijksche toelagen, die 
van f 35 tot f 45 bedragen, opgeleid worden tot: 

a. Aspirant Inlandsch Landbouwleeraar, 

b. Leerlingambtenaar bij het Credietwezen. 

c. Aspirant Adjunct-Houtvester. 


en 


2. De leerlingen van de groepen a en b volgen de landbouw- 
kundige, die van groep c de boschbouwkundige richting der school. 


Opgemerkt zij, dat de opleiding tot asp.-adj.-houtvester nog nieuw 
is; daar voorts het onderwijs in de le klasse voor de leerlingen 
van de iandbouwkundige en die van de boschbouwkundige richting 
hetzelfde is, behoefde in het leerplan voor het a. s. schooljaar nog 
geen splitsing tusschen de lessen voor beide richtingen gemaakt 
te worden. 

Aangaande den in art. 9 genoemden tijdelijken Voorbereidenden 
cursus zegt het reglement o. a: 

„Aan de M.L. S. is tijdelijk een Voorbereidende cursus !) ver- 
bonden, bepaaldelijk met het doel, Inlandschen jongelieden, die 
wenschen opgeleid te worden tot een der Landsbetrekkingen, waar- 
toe de M. L. S. voorbereidt, of tot N.-l. veearts, de noodige ken- 
nis en ontwikkeling bij te brengen om het onderwijs aan de M. L. S. 
af aan de N-I. Veeartsenschool te kunnen volgen. 

Tot dezen cursus kunnen toegelaten worden Inlandsche jonge- 
lieden van 14-16 jaar, die een Europeesche Lagere school geheel 
afgeloopen hebben of geacht worden, met dezulken, wat kennis of 
ontwikkeling betreft, op één lijn te staan.” 

Het volledige leerplan voor den cursus, die eerst een jaar bestaat, 
is ditmaal nog niet opgenomen Eerst het volgend jaar zal de 
opgedane ervaring voldoende zijn om dat leerplan voor den geheelen 
cursus definitief vast te stellen. 

Hier zij slechts gezegd, dat het onderwijs in Nederlandsch en 
Wiskunde op den voorgrond staat, en dat voorts in alle klassen 
les gegeven wordt in Natuurkennis, Duitsch, Geschiedenis, Aardrijks- 
kunde, Teekenen en Gymnastiek. 

Het leerplan voor de school zelf nemen wij hier uit het pro- 
gramma over. 


1) De cursus is in 1914 opgericht. Dientengevolge bestaat hij gedurende 
het leerjaar 1915-1916 nog slechts uit twee klassen. Het ligt echter in de 
bedoeling, dat er het volgende jaar nog een derde klasse aan zal worden 
toegevoegd. 


— 437 — 


LiEeEsR.P, LAN, 


Eerste Klasse. 


WISKUNDE. 


2 uren per week. 
Hoofdbewerkingen. Vergelijkingen. Logarithmen. Beginselen der 
driehoeksmeting. 


NATUURKUNDE. 


3 uren per week. 
Mechanica. Warmte. Trillingen. Geluid. 


SCHEIKUNDE. 
5 uren per week. 
Anorganische en eerste beginselen der Organische Scheikunde. 


PLANTKUNDE. 

4 uren per week. 

Kort Overzicht over de Vormleer. Kennismaking met de belang- 
rijkste cultuurgewassen en onkruiden, zooveel mogelijk door eigen 
determinatie. Hierbij aansluitend: Overzicht over de systematische 
indeeling der Zaadplanten. 

Inwendige bouw van de Hoogere planten, ook aan mikroskopische 
praeparaten te bestudeeren. 


DIERKUNDE. 

3 uren per week. 

Bouw en indeeling van de hoofdgroepen van het dierenrijk, 
waarbij voornamelijk de aandacht gevestigd wordt op voor den 
landbouwer belangrijke dieren, uitgenomen de Insecten. Inzonder- 
heid worden bouw en levensverrichtingen der Zoogdieren besproken. 


ALGEMEENE PLANTENTEELT. 


2 uren per week. 

Verschillende soorten van zaai-, poot- en plantmateriaal. Het 
zaaien, verplegen en oogsten. Verwisselen van zaaizaad. Begin- 
selen van de veredeling der gekweekte gewassen. 


TEEKENEN. 
2 uren per week. 
Het teekenen naar blokmodellen, platen en eenvoudige stillevens. 


— 488 — 


Eenvoudigste perspectivische verschijnselen. Beginselen van pro- 
jectie en doorsneden. 


LANDMETEN en WATERPASSEN. 


2 uren per week. 

Voornaamste onderdeelen der instrumenten tot het meten van 
hoogten. Hulpmiddelen tot het aanduiden der waar: te nemen 
punten en tot het meten van afstanden. Verschillende waterpas- 
instrumenten. Inrichting van meetstaten. Behandeling van het wa- 
terpas-instrument in de practijk. In kaart brengen van de opnamen. 


DUITSCH. 
2 uren per week. 
Oefening in het vertalen van eenvoudig proza uit het Hollandsch 
in het Duitsch en omgekeerd. Het meest noodige uit de spraakleer. 


PRACTISCHE OEFENINGEN. 


10 uren per week. 
Alle werkzaamheden, die bij het kweeken van rijst en tweede 
gewassen, ook van Europeesche groenten, voorkomen. 


GYMNASTIEK. 
156 uur per week. 
Stelselmatige oefening van het lichaam, zoowel aan werktuigen 
als door vrije en orde-oefeningen, alsmede door schermen. 


Tweede klasse. 


NATUURKUNDE. 
2 uren per week. 
Licht. Electriciteit. 


SCHEIKUNDE. 
4 uren per week. 
Organische Scheikunde. 
Practijk: in hoofdzaak quantitatieve bepalingen en qualitatief 
onderzoek van gewone anorganische stoffen. 


PLANT- en DIERKUNDE. 


4 uren per week. 

Levensverrichtingen der planten, voor zooveel noodig verduidelijkt 
door beschouwing van mikroskopische praeparaten. De voor den 
landbouwer belangrijkste mikroörganismen. 


— 439 — 


Eenigszins uìtvoerige behandeling van bouw en indeeling van 
de insecten, gepaard met het nauwkeurig beschouwen en teekenen 
van de meest belangrijke vormen. 


GEOLOGIE. 


1 uur per week. 
Beginselen der Geologie. Geologische kennis van den bodem. 


BIJZONDERE PLANTENTEELT. 


2 uren per week. 
Plantkundige behandeling van de rijst- en van de maïsplant. 
Cultuur van rijst en van maïs. 


GRONDBEWERKING, LANDBOUW WERKTUIGEN, 
GRONDVERBETERING. 
3 uren per week. 
Inleiding. Doel der grondbewerking en de wijzen, waarop dit 
doel te bereiken is. Spitten, hakken of patjoelen, ploegen, eggen, 
rollen. Ontginnen. Droogleggen. Bevloeien. 


LANDHUISHOUDKUNDE. 


2 uren per week. 

Inleiding. De voortbrenging. a. De voortbrengingstactoren. b De 
verschillende wijzen van voortbrenging. Coöperatie. Het ruilverkeer. 
Het crediet en de credietinstellingen. 


VEETEELT. 


1 uur per week. 

Anatomie der huisdieren. Verrichtingen der verschillende organen. 
Exterieur van het paard en, in aansluiting daaraan, van het rund, 
den buffel en de kleine huisdieren. Raskennis. 


LANDMETEN EN WATERPASSEN. 


2 uren per week. 
Doel van het Landmeten. De verschillende methoden. Inrichting 
van de verschillende meetinstrumenten. Hun toepassing in de practijk 


DUITSCH. 
2 uren per week. 
Als in de le klasse. 
GYMNASTIEK. 
155 uur per week. 
Als in de le klasse. 


— 440 — 


VOORDRACHTEN. 


2 uren per week. 
Door de leerlingen te houden voordrachten over vakaangelegen- 
heden. 


PRACTISCHE OEFENINGEN. 


10 uren per week. 
Als in de le klasse. 


Derde klasse. 
SCHEIKUNDE. 


3 uren per week. 

Voortzetting van de practische werkzaamheden van de 2e klasse. 
Onderzoek van voor den landbouw belangrijke stoffen (grond, mest- 
stoffen, producten). 


PLANT- en DIERKUNDE. 


4 uren per week. 

Ziekten en plagen van gekweekte planten. Toepassing van bestrij- 
dingsmiddelen. Variabiliteit en erfelijkheid, algemeene beginselen 
der selectie. Praktische oefeningen in selectie en bastaardeering van 
enkele cultuurplanten. 


LANDBOUWSCHEIKUNDE. 


2 uren per week. 
Uitvoerige behandeling van de physische en chemische eigenschap- 
pen van den bouwgrond. Bemestingsleer, theoretisch en practisch. 


BIJZONDERE PLANTENTEELT. 


4 uren per week. 
Cultuur van Tweede gewassen. Vischteelt. Europeesche culturen. 


LANDHUISHOUDKUNDE. 


3 uren per week. 

Grondbeginselen der bedrijfsleer. Het landbouwbedrijf in Ned. 
Indië. Agrarische regelingen in Ned.-Indië. Het landbouwcrediet. 
Het volkscredietwezen in Ned.-Indië. 


VEETEELT. 


2 uren per week. 
Algemeene en bijzondere veeteeit, de laatste speciaal met het oog 


— 441 — 


op Indische toestanden. Verpleging van het vee. Besmettelijke ziek- 
ten. Veeartsenijkundige politie. 


LANDMETEN en WATERPASSEN. 


3 uren per week. 
Practische oefeningen in het opmeten en in kaart brengen van 
terreinen. 


BOEKHOUDEN. 


l uur per week. 
Eenvoudige besprekingen en toepassingen. 


GEZONDHEIDS- en VERBANDLEER. 


2 uren per week. 

Inleiding. Algemeene gezondheidsleer, in het bijzonder met het 
oog op Indische toestanden. Eerste hulp na ongelukken. Oefening 
in het aanleggen van verbanden. 


DUITSCH. 


2 uren per week. 
Lectuur, ook van geschriften over landbouwkundige onderwerpen. 


VOORDRACHTEN. 


2 uren per week. 
Als in de 2e klasse. 


PRACTISCHE OEFENINGEN. 


8 uren per week. 
Voornamelijk in aansluiting aan de lessen over Europeesche cul- 
turen. 


Verder vindt men in het programma de namen van vast en tijdelijk 
personeel, een overzicht van de wekelijksche lesuren, een boekenlijst, 
een naamlijst van de leerlingen van de school en van den V. C. 
en modellen voor de bescheiden, die de voor opleiding tot Landsbe- 
trekkingen zich aanmeldende jongelieden hebben in te dienen. 

In een voorwoord wordt het volgende gezegd: 

„Nu voor de eerste maal een programma van het onderwijs aan 
de MLS. verschijnt, moet, wat het leerplan betreft, een zeker voor- 
behoud worden gemaakt. f 

Het schoolgebouw is n. |l. nog in aanbouw en zal eerst in den 
loop van het schooljaar beschikbaar komen. Eer het zoover is, zullen 


rn 


de lessen, als tot dusverre, in verschillende gebouwen, op vrij aan- 
zienlijken afstand van het terrein voor de practische oefeningen, 
gegeven worden. Dientengevolge zullen, in weerwil van het streven 
om het leerplan zoo getrouw mogelijk te volgen, afwijkingen miís- 
schien niet geheel te vermijden zijn”. 

Inderdaad moet men zich, zoolang het nieuwe gebouw nog niet 
klaar is, wel erg behelpen met de lokaliteit. Niettemin is de ontworpen 
lesrooster nagenoeg volkomen in overeenstemming met het leerplan. 

Wij hebben aan het gegeven overzicht weinig toe te voegen. 

De school is gedurende eenige jaren min of meer in de verdruk- 
king geweest. In die jaren bestond zij uit slechts twee klassen en 
was haar onderwijs vrij wel geheel gericht op het doel, in den 
kortst mogelijken tijd eenigermate te voorzien in het nijpende gebrek 
aad Inlandsche ambtenaren. 

Nu wederom een 3e klasse aan de school ís toegevoegd en zij 
eerlang een nieuw, naar den eisch ingericht gebouw zal kunnen 
betrekken, in de onmiddellijke nabijheid van het terrein voor de 
practische oefeningen, gaat zij ontgetwijfeld een betere toekomst 
tegemoet. 

Men kan moeielijk zeggen, dat in een land als Ned.-Indië geen 
behoefte bestaat aan middelbaar landbouwonderwijs buiten dat, het- 
geen met het oog op den staatsdienst noodig is. En men zal moeten 
erkennen, dat de M.L.S., blijkens haar programma — dat natuurlijk 
geenszins voor alle tijden onveranderlijk vastgesteld is —, er ernstig 
naar streeft, aan die behoefte tegemoet te komen. 

b. 


BEMESTINGSPROEVEN BĲ TABAK. 


Door referent zijn gedurende de tabakscampagne 1913-'14 analoge 
proeven aangezet als in de jaren 1912-’13 werden verricht, welke 
in den eersten jaargang van de Sprokkelingen (blz. 121) werden 
besproken. In de wijze van opzet en de uitvoering week de tweede 
serie niet belangrijk van de eerste reeks af en ook de resultaten 
waren met die van de vroegere proeven in overeenstemming. Een 
invloed van kali was op de productie ook ditmaal niet te bespeu- 
ren en evenzoo was de uitwerking van phosphorzuur gering. Aan 
de stikstofbemesting moet dus de meerdere opbrengst worden toe- 
geschreven. Wederom werd geconstateerd, dat vooral een grootere 
lengte van het blad werd verkregen, hetgeen natuurlijk een belang- 
rijk voordeel is. 


— 4435 — 


De uitkomsten werden met behulp van de waarschijnlijkheidsre- 
kening gecontrôleerd; als voorbeeld geven we hier de resultaten 
van een der velden, waar de proef bizonder goed slaagde. 


Bemesting. Opbrengst. 
®) 52 + 1.4 
NPK ER 
2UNIPeK 60 „ 0.7 
N P BO V4 

N K Beus OA 
Bak 50) ODIE 


Hieruit berekent men voor het verschil tusschen: 
NES ent 'O ZO TE' 17 
2UNSPIKe en: O=3'4 1.6 
NER ren OE 7E 2 
N Ken O=6 414 
PARK en 10 ts. 

Door den drogen Oost-moesson kon niet op alle proefvelden de 
tabak van den mest profiteeren. Hierdoor, en ook om practische 
redenen, zal men in Besoeki niet gauw tot bemesting op groote 
schaal bij tabak te velde overgaan, daarentegen zal de toepassing 
op slechtere terreinen ongetwijfeld meer in zwang komen. 


Mededeeling van het Besoekisch Proefst. no. 14. Bemestingsproe- 
ven bij tabak door Dr. A. J. ULTEE. 
AUTOREFERAAT. 


OVER AETHERISCHE OLIËN. 


Reeds eenige jaren achtereen hebben wij geregeld in de „Sprok- 
kelingen” de halfjaarlijksche publicaties over aetherische oliën van 
de bekende fabrikanten Schimmel & Co. besproken. De oorlogs- 
toestand was oorzaak, dat voor de eerste maal sinds vele jaren 
in October ’14 geen „Bericht” uitkwam, terwijl ook het onlangs 
verschenen Aprilnummer sterk den stempel van de tijdsomstandig- 
heden draagt, zoodat er weinig uit te refereeren valt. 

De firma toch stelt zich op het standpunt, dat het voor Duitsch- 
land gedurende den oorlog het beste is, den vijand zooveel moge- 
lijk omtrent handel en industrie in het duister te laten en heeft 
zich ditmaal beperkt tot het geven van het wetenschappelijke ge- 
deelte, juist dus dat achterwege latend, dat voor eene bespreking 
hier ter plaatse in aanmerking komt. 


— 444 — 


Feitelijk wordt Java alleen onder het hoofd Citronella-olie ge- 
noemd, naar aanleiding van eene mededeeling van een Engelsch 
vakblad, dat uit het onderzoek van Java-oliën gebleken was, dat 
eenige van minder goede samenstelling waren. 


Bericht von Schimmel & Co. April 1915. 
u. 


CHEMICALIËN, BĲ DE RUBBERBEREIDING IN GEBRUIK, 
EN HUNNE TOEPASSING. 


Nu het gebruik van chemicaliën bij de rubberbereiding meer en 
meer toeneemt, leek het schrijver gewenscht, deze de revue te 
laten passeeren en enkele bijzonderheden, die voor den planter 
van belang kunnen geacht worden, te vermelden. Tevenszou men, 
indien alle ondernemingen zich aan dezelfde voorschriften hielden, 
een stapje dichter bij de zoo gewenschte uniformiteit kunnen komen. 

Zoo werden achtereenvolgens behandeld de coagulatie- en anti- 
coagulatie-middelen, de bleek- en de desinfectiemiddelen. 

Coagulatie middelen. 

Het algemeen gebruikelijke azijnzuur neemt natuurlijk de belang- 
rijkste plaats in. Er wordt op de wenschelijkheid gewezen, het 
product op concentratie te laten onderzoeken; voorts wordt de 
aandacht gevestigd op mogelijke koperverontreiniging. Toen door 
den oorlogstoestand het azijnzuur moeilijk te krijgen was, heeft 
men wel hoop gekoesterd, uit gegist klapper water azijnzuur te 
kunnen maken; schrijver toont aan, dat, door het geringe gehalte, 
de bereiding veel te kostbaar zou uitvallen. Aren-sap—toewak, 
legen — gaf wat betere resultaten, doch de conclusie is dezelfde. 

Mierenzuur wordt thans nog niet op de ondernemingen toege- 
past, doch daar het niet onmogelijk is, dat het weldra goedkooper 
dan azijnzuur te bereiden zal zijn en het geen enkel nadeel bezit, 
bestaat de kans, dat het als coagulatie-middel in zwang zal komen. 

Nieuwe preparaten komen nog steeds op de markt, zij het ook 
niet zoo talrijk als vroeger. Zoo heeft de schrijver het Boehringers 
coagulatiemiddel beproefd, dat uit wijnsteen- of melkzure aluminium 
bestaat en lichte kleuren zou geven. Dit bleek onjuist en daar 
de rubber bovendien een geringere viscositeit bezat en het middel 
veel duurder dan azijnzuur uitkomt, moest toepassing ontraden 
worden. 

Anti-coagulatie- middelen. 

Formaline heeft door zijn minder aangename eigenschappen en 
hoogen prijs het veld moeten ruimen voor natriumsulfiet, dat door 


GE — 


SIDNEY MORGAN aanbevolen is. Helaas kunnen nog geen nauw- 
keurige gebruiksaanwijzingen gegeven worden, daar het aantal 
proefnemingen nog te gering is. Bovendien zal men wel nooit tot 
een uniform voorschrift komen, daar de toe te voegen dosis, evenals 
die van het azijnzuur, van te veel factoren afhangt, voornamelijk 
van de temperatuur en van den duur van het transport. 

Bleekmiddelen. 

Natriumbisulfiet (NaHSO3) heeft wel het rijk alleen; andere 
preparaten, als „blankiet” en het daaraan identieke „kalaitin”, zijn 
veel kostbaarder. 

Desinfectie-middelen. 

Chinosol, waarop SIDNEY MORGAN eveneens de aandacht vestigde, 
is een uitstekend middel om schimmel- en bacteriënvlekken in de 
rubber te vermijden. „lzal’, een carbolineum-praeparaat, is lager 
in prijs, doch nog niet op afdoende wijze beproefd. 

Voor desinfectie van ijzeren voorwerpen, als messen, zijn deze 
beide middelen niet geschikt; men moet, als uitkoken bezwaarlijk 
gaat, tot formaline zijn toevlucht nemen. 

Mededeelingen van het Besoekisch Proefstation No. 15. Chemica- 
liën bij de rubberbereiding in gebruik en hunne toepassing, door 
Dr. A. J. ULTEE. 

AUTOREFERAAT. 


KORTE AANTEEKENINGEN OVER GROENBEMESTERS. 


Aan den Administrateur van den Buitenzorgschen Cultuurtuin, den 
heer VAN HELTEN, danken we tal van gegevens over het gedrag 
van vele groenbemesters in het vochtige Buitenzorgsche klimaat. 
Het was niet onwaarschijnlijk, dat in het Djembersche met zijn ge- 
prononceerden Oost-moesson de beoordeeling van enkele Legumino- 
sen anders zou uitvallen. Zoo gaf op een paar ondernemingen Cli- 
toria cajanifolia reeds teleurstelling, daar de plant slecht gedijde 
en in de droge maanden absoluut bladerloos stond. 

De droge Oost-moesson van 1914 was voor de proef bizonder 
gunstig; de regenval, die voor Djember van Juni tot en met 1 Oct. 
gemiddeld 519 m.M. bedraagt, haalde slechts 215 m.M. 

In onderstaande tabel is in het kort het gedrag der verschillende 
groenbemesters weergegeven. Algemeene conclusies mag men hier- 
uit niet trekken, daar het soms een nadeel, een ander maal een 
voordeel ís, als in den drogen tijd de groenbemesters hun blad 
verliezen. De keuze is afhankelijk van het doel, waarmede men de 
Leguminosen aanplant, daarnaast van het klimaat der onderneming. 


— 446 — 


Gedrag in Oostmoesson bij uit- 


Naam. planting begin Westmoesson. 


Struikachtige groenbemesters. 


Leucaena glauca. Sterft niet af, behoudt blad. 
Tephrosia candida. 4 ROES 4 a 
Tephrosia vogelii. ‚5 ne METNESL Á 
Clitoria cajanifolia. 5 Â „ spoedig „ 
Desmodium gyroides 5 Ek > BEC n 
Crotalaria striata. k np OOED MEINESL 


Kruidachtige groenbemesters. 


Canavalia ensiformis. Sterit af. 

Pueraria phaseoloides. „ zeer spoedig af. 
Centrosema Plumieri. „ niet af, behoudt blad. 
Mucuna spec. „ grootendeels af. 
Phaseolus lunatus. „ niet af, doch verliest 


grootendeels blad. 


Mededeelingen van het Besoekisch Proefstation No. 15. Korte 
aanteekeningen over groenbemesters door Dr. A. J. ULTÉE. 
AUTOREFERAAT. 


DE CASSAVE-MIJT. 


Reeds in 1906 stelde Dr. P. J. S. CRAMER op verzoek van de 
Handelsvereeniging Amsterdam te Soerabaja een onderzoek in naar 
een mijtenplaag in de Cassave en gaf aanwijzingen om de plaag 
zoo mogelijk tot staan te brengen. Het onderzoek was evenwel 
door omstandigheden kort en proeven met een insecticide (petro- 
leum-emulsie) hadden geen resultaat. De naam der schadelijke 
soort was destijds niet bekend. Dr. CRAMER stelde echter vast, dat 
deze Tetranychussoort noch met die van het suikerriet, noch met 
die van de thee identiek was. De aan het gewas toegebrachte schade 
is zeer kenmerkend. De bladeren krijgen bij aanwezigheid van 
cassavemijten aan den voet van het blad en langs de nerven gele 
vlekjes. Deze vloeien weldra ineen en ten slotte verdort het blad 
en valt af. Beziet men een aangetast blad aan de onderzijde, dan 
kan men met het bloote oog de mijten nog juist even waarnemen. 
In het eerste stadium van aantasting maken de planten nieuwe 
bladeren bij, doch ten slotte worden ook deze aangetast en bij 


— 447 — 


hevige aantasting komen de planten geheel kaal te staan, terwijl 
dikwijls de top insterft. De plaag is een oostmoessonkwaal; droogte 
hevige wind en mijtaantasting werken samen. In den westmoesson 
komt het dan ook lang niet zoo ver, doordat de planten dan in 
betere omstandigheden verkeeren en ook omdat de cassavemijt tegen 
vochtigheid slecht bestand schijnt. 

Voor de morphologie der mijt refereert schrijver de uitvoerige be- 
schrijving in het rapport van Dr. P. J. S. CRAMER (zie Teysmannia 
1906 pg. 718). De wijfjes zijn donker karmijnrood, met 8 witte pooten, 
witte monddeelen en beharing, en + }5 m.M. lang. De mannetjes zijn 
kleiner. Volgens onderzoek van schrijver is de soort identiek met 
Tetranychus bimaculatus HARV.; afbeeldingen betreffende de soort- 
kenmerken worden gegeven. 

De bleekgele eieren zijn in doorsnede { m.M. groot. Zij worden 
aan den onderkant der bladeren in de nabijheid van de nerven 
gelegd. Na 4 à 5 dagen komen ze uit. De jongen, die eerst 
bleekgeel van kleur zijn en maar 6 pooten bezitten, zijn in 10 à 
11 dagen geslachtsrijp. 

Er is geen mijtvrije cassave-variëteit bekend. De cassavemijt komt 
op Java ook voor op Ricinus communis en kina, verder op Clitoria 
en op vele onkruiden. 

In Amerika is het aantal planten, waarop deze soort voorkomt, 
vrij groot. 

Proeven toonden aan, dat de mijt zich voornamelijk loopend 
verspreidt. Er zijn geen feiten aanwezig, die er op wijzen, dat de 
mijten individueel met den wind worden meegevoerd. Proeven daar- 
omtrent gaven negatieve uitkomsten. Wel worden de mijten met 
afvallende bladeren in de windrichting medegevoerd. Verder spelen 
bij de verspreiding de in den oostmoesson op de terreinen te Bendo 
Redjo veelvuldig optrekkende stofhoozen, waarmede veel bladeren 
meegevoerd worden, een rol. Eindelijk nemen de arbeiders de mijten 
op hunne kleeren mede. De verspreiding door isolatie tegen te gaan 
is practisch onmogelijk, ook al omdat de mijten tevens op allerlei 
onkruiden, zelfs op grassen, kunnen leven. De kans, dat de mijt door 
bibit verspreid wordt, is uitgesloten. Daar de eieren stevig aan de 
bladeren vastgehecht zijn, zullen ze niet licht door den wind mee- 
gevoerd worden. 

De natuurlijke vijanden der cassavemijt bleken te bestaan uit 
verschillende Coccinelliden en een gele mijt, welke de cassavemijten 
in alle stadiën aantasten. De biologie der gele mijt werd nagegaan. 
Zij heeft het vooral op de eieren der cassavemijt gemunt. Het 


— 445 — 


onderzoek toonde echter aan, dat de gele mijt niet in staat is om 
de cassavemijt belangrijk te beperken. Ook treedt de gele roofmijt 
voornamelijk in den westmoesson op, terwijl de cassavemijt juist 
in den oostmoesson tot een plaag wordt. Daarna werden de Lieve- 
heerbeestjes op hunne capaciteiten als cassavemijt-vijanden onder- 
zocht. Zoowel de imagines als de larven bleken bij genomen proeven 
in dit opzicht van veel nut. Pogingen om de Lieveheersbeestjes 
van de sawahs in massa in de cassave over te brengen hadden 
echter geen resultaat; ze bieven daar niet. 

Als mechanisch bestrijdingsmiddel werd reeds lang het afplukken 
der door mijt aangetaste bladeren toegepast. Door proeven bleek, 
dat bij deze bestrijdingswijze de opbrengst aan oebi tot op minder 
dan de helft achteruitgaat. 

Een 50-tal insecticiden werd beproefd. Zwavelkalk van 50 pct., 
waaraan, om het vasthechten te bevorderen, harszeep was toege- 
voegd, bleek bijna afdoend (mijten alle dood, van de eieren 97,4 pCt. 
dood). Gebrek aan water verhinderde, met dit en andere „natte” 
middelen te Bendo Redjo op grootere schaal proeven te nemen. 
Waarschijnlijk zijn echter ook de kosten per bouw te hoog. 

Alleen middelen, waarbij geen water noodig is, kwamen dus te 
Bendo Redjo voor toepassing in aanmerking. Proeven met fijne, 
poedervormige zwavel gaven aanvankelijk een gunstige uitkomst. 
De aldus behandelde planten bleven ongeveer een maand tot zes 
weken mijtvrij. Bij proeven op een grooter oppervlak, in 1914 te 
Bendo Redjo genomen, met enkel zwavel en met zwavel, gemengd 
met fijne kalk, waren de resultaten echter minder gunstig. Na 
ruim een maand was in het gunstigste geval slechts 20 pet. der 
behandelde planten mijtvrij gebleven. Ook de kosten vielen 
niet mede, zoodat er geen aanleiding was om de methode in het 
groot toe te passen. 

Verder werd nog een gecombineerde methode, bestaande uit het 
afplukken der bladeren en het met zwavel bepoederen der poepoes 
(iong blad) toegepast. Ook deze methode gat geen goede uitkomsten. 

De conclusie der proeven tegen de cassavemijt is dus, dat er bij 
de te Bendo Redjo heerschende omstandigheden geen ander bestrij- 
dingsmiddel mogelijk is dan uiterst scherpe contrôle bij het optreden 
der mijt en het onmiddellijk afplukken en verbranden der aangetaste 
bladeren ter beperking der plaag. 

Ten slotte wordt gewezen op de ongunstige voorwaarden, waar- 
onder de cassave op de West Kloethelling door de zeer lange, 
droge periode verkeert, in welke droge periode de cassavemijt 


— 449 — 


zich tot in het oneindige vermeerdert, en op het gebrek aan berg- 
water. Bij eventueele verplaatsing (of elders aanvangen) van deze 
cultuur dient men dus om te zien naar streken met minder fellen 
en korteren drogen tijd en meer bergwater dan te Bendo Redjo. 
Mededeeling van het Laboratorium voor Plantenziekten No. 14, 
door S. LEEFMANS. 
AUTOREFERAAT. 


IN TRANS-KAUKASISCH RUSLAND. 


Dr. HOPE heeft in beide streken een reis gemaakt om aldaar te 
zien, wat er op het gebied der theecultuur gebeurt. Hij bezocht in 
de eerste plaats enkele kleine theetuinen in het Noorden van Perzië, 
in de buurt van Rescht. Voor den handel zijn deze tuinen thans van 
weinig belang, maar schrijver vond ereen terrein bij uitstek geschikt 
voor de theecultuur. In het overige gedeelte van Perzië zou de 
theecultuur niet mogelijk zijn door het gebrek aan regen. Dr. HOPE 
geeft een uitvoerige geographische beschrijving van de streek in 
het Noorden van Perzië, waarvoor we echter den lezer naar het 
oorspronkelijk verwijzen. Wat de flora van deze streken betreft, 
vindt men er in de eerste plaats de belangrijkste rijstcultuur van 
heel Perzië. Men kweekt er den olijfboom, men vindt er den wijnstok 
in het wild en men wint er wijn van, terwijl tenslotte de houtexploi- 
tatie zeer belangrijk is. Langs de kust der Kaspische zee is voldoen- 
de regenval. Bij Rescht b.v. is de jaarlijksche regenval 1400 m.M. De 
regen valt vooral gedurende den winter; het kan er soms vriezen, 
terwijl het er zelden sneeuwt. De grond, waar de theecultuur 
gedreven wordt, bestaat uit een roode, rijke leem. Uit een mecha- 
nische analyse volgde, dat deze weinig fijn slib bevat, maar een 
groot gehalte aan slib heeft. 

Groote oogsten verwacht Dr. HOPE niet van de theecultuur in 
deze streken, daar de temperatuur over het algemeen te laag is. 
Een andere nadeelige factor is het slechte type, dat er geplant is; 
ook volgt men er nog niet de goede werkwijzen. Daar de theetuinen 
liggen in de rijkste gewesten van Perzië, is het moeilijk, aan werk- 
volk te komen, want zelfs de armste inwoners genieten een betrek- 
kelijke welvaart en werken liever in hun eigen tuinen. 

Het zaad komt in het najaar op de pepinières, de plantjes blijven 
er twee jaar en worden dan in het voor- of najaar overgeplant. 
Men plukt, als de heesters vier jaar oud zijn, en dan gebeurt dit 


Teysmannia, 1915. 29 


— 450 — 


geregeld gedurende de zomermaanden. Men snoeit in het najaar; 
het snoeien bestaat in het afsnijden van de struiken op een be- 
paalde hoogte door middel van scharen. Na den pluk blijft het blad 
ongeveer 15 uur aan zich zelf overgelaten, dan wordt het met de 
hand gerold en in houten kisten, die op siroccos gelijken en waar- 
onder een vuurtje brandt, gedroogd. 

De theestreek op de kust van de Zwarte Zee bestaat uit een 
strook langs de kust van Ssuchum-Kale in het Noorden tot aan 
de Turksche grens in het Zuiden. Het klimaat en andere oorzaken 
beletten een uitbreiding van de theecultuur naar het binnenland toe. 
Ssuchum-Kale vormt waarschijnlijk de uiterste noordelijke grens 
om thee met succes te kweeken. De heele streek is de in de 
oudheid bekende Colchis-streek. Het Kaukasus-gebergte beschermt 
dit gewest tegen de koude N. O winden; echter is het klimaat 
niet overal hetzelfde. In het Noorden b. v. kan de temperatuur 
zeer laag worden en ook de regenval is er zeer verschillend. De 
regen valt hoofdzakelijk gedurende de maanden Juli, Augustus en 
September, terwijl de winter even vochtig is als in Engeland. Toch, 
trots de zachte gemiddelde temperatuur van 159 C en den overvloe- 
digen regenval, is de streek niet zoo gunstig, als men wel zou 
denken. Ook is ze vooral voor immigranten ongezond door de 
groote vochtigheid. 

Maïs vormt er de hoofdcultuur voor de voeding. Verder worden 
er nog tal van andere gewassen gekweekt. De gronden loopen 
nogal uiteen. Sommige typen bevatten een zeer groote hoeveelheid 
kalk, terwijl ook een groot gehalte aan mangaan wordt aangetroffen. 
De roodachtig bruine grond doet aan lateriet-gronden der sub- 
tropische streken denken. 

In 1850 en 1860 werden de eerste proeven genomen met thee- 
heesters, maar toen men uit het blad van deze planten thee bereidde, 
bleek dit produkt zeer minderwaardig. In den Bot.-tuin te Ssuchum- 
Kale bleek echter de thee uitstekend te groeien. Naar aanleiding 
daarvan werden weer proeven genomen met zaad, afkomstig van 
deze planten, en de heer PoPorFF voerde hybriden en Assamheesters 
in. In het algemeen werden de beste resultaten verkregen met 
China- en inferieure hybridentypen. Soms heeft men uit de pit 
geplant, andere keeren weer op pepinières uitgelegd. Tegen de 
vorst worden de pianten bedekt met droge takken. Men plukt 
reeds het eerste jaar voor den eersten snoei. De bereiding vindt 
plaats in een kleine, goed ingerichte fabriek. Met meer kennis 
van de tuin- en fabriekswerkzaamheden zou er stellig een beter 


— 451 — 


product kunnen verkregen worden. De cultuur zou ook beter ren- 
deeren, als ze als kleine landbouw gedreven werd, terwijl nu alles 
deels in handen is van rijke particulieren, deels tot de keizerlijke 
domeinen behoort. Toch wordt er nog op de thee verdiend door de 
hooge invoerrechten, die in Rusland geheven worden van ingevoerde 
thee, waardoor deze inheemsche soorten in het voordeel zijn. 

Dr. G. D. Hope. De theecultuur in de Kaspische gewesten van 
Perzië. De theecultuur in Trans-Kaukasisch Rusland. Vertaald door 
Dr. CH. BERNARD. Mededeelingen v. h. Proefstation voor thee 
No. XXX VI. d. 


OVER HET SPROEIEN VAN THEE. 


In de inleiding van de hier gerefereerde verhandeling wijzen schrij- 
vers op het feit, dat de thee in de laatste jaren in Britsch-Indië in 
het Noord-Oosten veel te lijden heeft gehad van aanvallen van ziek- 
ten en plagen. Het is van zelf sprekend, dat het beste voorbehoed- 
middel is, de planten sterk en gezond te houden door goede types 
te planten, den grond flink om te werken, snoei en pluk met zorg 
te doen geschieden enz. Toch kan het gebeuren, dat ook gezonde 
planten aangetast worden, en dan moet men met bestrijdingsmidde- 
len werken. Hierbij heeft tot nu toe het best voldaan het besproeien 
van de planten met vloeistoffen van verschillende samenstelling. 
De werking der vloeistof kan drieërlei zijn. In de eerste plaats kan 
ze preventief werken, dus beletten, dat de aanvallen der insecten 
enz. plaats vinden. Ten tweede kan ze deze dooden en ten derde 
kan ze de plant immuun maken, doordat de vloeistof door de plant 
wordt opgenomen. 

De theestruik is een plant, die zich gemakkelijk laat sproeien, daar 
ze door den snoei laag gehouden wordt. Het sproeien moet gebeuren 
in aansluiting aan andere werkzaamheden in den tuin, die evenzeer 
dienst doen om de gezondheid van de plant te verbeteren. In de 
practijk is gebleken, dat het besproeien van groot nut kan zijn, zZOO- 
als bij de wijncultuur en de tabak. De theeplanters komen er dan 
ook hoe langer hoe meer toe om deze besproeïïngen ook bij de thee 
toe te passen. Daar dit bij de thee echter nieuw is, zijn er een groot 
aantal fouten gemaakt, zooals b. v. door het gebruik van slecht 
bereide of in ondoelmatige vaten bewaarde mengsels, waardoor men 
alles bedierf. 

Reeds een heelen tijd geleden hadden planters opgemerkt, dat 


— 452 — 


men soms schadelijke insecten kon verdelgen door voor hen ge- 
vaarlijke stoffen. De proeven werden in het begin zonder methode 
gedaan en men dacht algemeen, dat de voor den mensch scha- 
delijke stoffen evenzo9 nadeelig voor insecten zouden zijn. In 
de laatste jaren is men evenwel methodisch te werk gegaan en 
heeft men een grondige studie gemaakt van de wijze, waarop de 
insecten de planten aantasten, en welke stoffen onder bepaalde 
omstandigheden het best voldoen om de insecten te dooden of 
te verjagen. 

De schrijvers verdeelen dan de insecten, die als plagen optreden, 
in twee klassen n.l. die, welke zich voeden met plantensap, en 
die, welke het weefsel opeten. De laatste zijn te bestrijden door 
een besproeïïng van de plant met een voor het insect vergiftige 
stof, die het dan mee inslikt. In het andere geval echter. helpt 
een dergelijke besproeiing heelemaal niet. Men moet in dit geval 
het insect dooden door een vergift, dat reeds doodelijk werkt door 
contact. Als gevolg van deze verdeeling in twee klassen worden 
de insecticiden eveneens in twee klassen verdeeld, n. |. insecticiden, 
die als vergift werken, als ze gegeten worden, zooals arsenicum- 
verbindingen, en contact insecticiden, zooals zeepemulsies. Als 
derde klasse behooren hier nog genoemd te worden de insecticiden, 
die in den vorm van damp gebruikt worden. Wil men nu een in- 
sectenplaag bestrijden, dan is het noodig, te weten, hoe het insect 
zich voedt, om daarnaar de insecticiden uit te kiezen. Ook an- 
dere levensomstandigheden van het insect hebben invloed op de 
keuze van het bestrijdingsmiddel. Ten slotte raden schrijvers aan, 
bij de theeplant onmiddellijk na het plukken te sproeien. 

Hierna volgen verschillende recepten en voorschriften voor de 
bestrijding van een groot aantal insecten, waarna overgegaan wordt 
tot het hoofdstuk, dat de schimmels behandelt. Deschimmels wor- 
den dan in het kort besproken en ook hier blijkt weer, dat het voor 
de bestrijding noodig is, dat men de levenswijze der fungi goed kent. 
Ook hier geven schrijvers weer een reeks van voorschriften tegen 
een groot aantal fungi, welke men bij de thee kan aantreffen. 

Er wordt dan ook nog eens op gewezen, hoe noodig het is, naast 
het bestrijden in de eerste plaats te zorgen voor een goed onder- 
houd der tuinen, bemesting, grondbewerking, wieden, schoonmaken 
der stammen enz. 

Schrijvers geven verder een uitvoerige beschrijving van verschil- 
lende insecticiden, waarvoor ik echter naar het oorspronkelijk ver- 
wijs. Zoo ook voor de beschrijvingen der toestellen, die verdui- 


— 4583 — 


delijkt worden door illustraties, en de te volgen werkwijze, die 
uitvoerig wordt meegedeeld. 

E. A. ANDREWS and A. C. TUNSTALL. Notes on the sprayin 
of tea. Indian tea association 1915 No. 1. d. 


OVER BEMESTING VAN THEEGRONDEN. 


In de eerste plaats betoogen schrijvers de noodzakelijkheid, 
dat de planter goed op de hoogte is van het bemesten der thee- 
tuinen, daar hiermede in de laatste jaren zoowel op Ceylon, waar 
men veel vroeger begonnen was dan in Indië, als in Indië zelf re- 
sultaten heeft verkregen, waaruit men sommige regels mag opstellen. 
Om met succes te bemesten is het noodig, dat de planter op de hoogte 
is van de physische gesteldheid van zijn grond, dat hij de te 
gebruiken mestsoorten kent enz. Daarom is het wenschelijk, dat 
de planters zelf proeven nemen, daar niet voor elke onderneming 
de verschillende bijzondere omstandigheden door het personeel van 
het proefstation kunnen worden bepaald. Schrijvers onderscheiden 
dan ook twee afzonderlijke gedeelten bij de studie der bemesting, 
nl. het onderzoeken, welke bemesting theoretisch de beste is, dus 
zonder verder te letten op de kosten, op het eventueel doen ont- 
staan van ziekten enz, en vervolgens het zoeken naar de beste 
bemesting ín bepaalde gevallen, als men wèl met al deze factoren 
rekening houdt. 

Enkele punten worden dan nader besproken. In de eerste plaats 
heeft men opgemerkt, dat er steeds meer geld voor bemesting wordt 
uitgegeven, daar men gemerkt heeft, dat zelfs een uitgave zooals op 
Ceylon van 1 penny per pond blad nog loonend is. In het begin heeft 
men natuurlijk niet zoo mooie resultaten gehad als nu, doordat de tui- 
nen zich ook niet in zoo goede omstandigheden van onderhoud enz. be- 
vonden. Nu men echter naast de bemesting ook een rationeel tuinon- 
derhoud toepast en de heesters zich in betere omstandigheden bevin- 
den, nu merkt men overal het voordeelige op van de toepassing van 
meststoffen. Natuurlijk is er ook een grens, waarboven men niet meer 
meststoffen behoeft toe te voegen, daar het dan toch niets meer geeft. 
Een ander belangrijk punt is, dat men niet evenveel meststoffen kan 
toevoegen aan een tuin, waarvan de netto opbrengst gering is, als 
aan een tuin, waarvan deze opbrengst grooter is, want in het 
eerste geval is het door de bemesting te behalen voordeel geringer; 
en zoo komt men tot het punt, waarop de kosten van bemesting 
gelijk zijn aan het nettovoordeel. Tot een zelfde resultaat komt 


— 454 — 


men, als men door middel van meststoffen tracht, de kwaliteit te 
verbeteren. Men kan dus bij het toedienen van meststoffen in twee 
richtingen werken, n.l ter verbetering der kwaliteit en ter 
vermeerdering der kwantiteit. Dit laatste heeft in Indië het meest 
succes gehad. Schrijvers zijn dan ook van meening, dat hieraan 
het meest de aandacht behoort geschonken te worden, vooral daar 
volgens hun meening de meeste ondernemingen in Noord-Oost- 
Indië nog niet de maximum-opbrengst bereikt hebben. 

In een hoofdstuk over de beginselen van bemesting zetten schrij- 
vers uiteen, dat het bemesten dient om den grond te verbeteren 
of de reeds bestaande vruchtbaarheid van den bodem te bewaren. 
In gewone omstandigheden blijft, als er geen cultuur gedreven wordt, 
een begroeide grond vruchtbaar, maar bij het oefenen eener cultuur 
heeft juist het tegenovergestelde plaats. Zelfs de rijkste grond zal ver- 
armen, als er steeds uitgehaald wordt en er niets bij komt, zooals 
het bij de theecultuur het geval is. Ook van braakliggen, zooals dat 
bij eenjarige gewassen plaats hebben kan, is hier geen sprake. Zware 
regens en groote droogte doen ook soms den grond achteruit gaan. 
Het bemesten dient niet alleen om voedingsstoffen, die ontbreken 
of in niet voldoende hoeveelheid aanwezig zijn, in den grond te 
brengen, maar ook om de physische gesteldheid te verbeteren. 
Ook is aangetoond, dat de heesters na een grondige bemesting 
beter tegen ziekten en plagen kunnen. 

Schrijvers geven dan een uitvoerige uiteenzetting, hoe de planten 
zich voeden; deze behoeft hier echter niet herhaald te worden. 

In een volgend hoofdstuk geven schrijvers practische wenken voor 
het aanschaffen der meststoffen, de eischen die men er aan stellen 
moet, hoe men ze moet bewaren, vermengen entoepassen. Verder 
worden de toe te passen meststoffen beschreven en vooral gewezen 
op de nuttige werking van de stikstofmeststoffen en de gunstige 
resultaten, verkregen met toevoeging van kalk. Kalk schijnt vooral 
op de vaste kleiachtige gronden goed in te werken en de structuur 
te verbeteren. Dit is de reden, waarom het soms gewenscht is, kalk 
van te voren toe te voegen. Op zware gronden is het aan te raden, 
kalkstikstof, calciumnitraat en zwavelzure ammonia te gebruiken, op 

lichtere gronden zijn deze minder gewenscht. De resultaten van 
_stikstofbemesting komen vlugger te voorschijn als vooraf kalk 
toegediend is. Phosphorzuur komt slechts in de tweede plaats als 
meststof voor thee, en kalibemesting is zelden noodig. Een belang- 
rijk resultaat der genomen proeven was, dat bij de meeste thee- 
gronden er te weinig humus is en dat dan de meeste meststoffen min- 


— 455 — 


der gunstig werken dan, wanneer er reeds voldoende humus was. 
Ten slotte wijzen schrijvers hier dan nog op de mooie resultaten, 
die verkregen worden met Leguminosen. 

Eindelijk volgt er nog een hoofdstuk, waarin de schrijvers een 
schema voor de classificatie der gronden geven, ingericht volgens 
hun methode van mechanische analyse, waarbij de gronden in vier 
fracties verdeeld worden. Ze hebben zoo een twaalftal grondtypes 
kunnen vormen, waarmee men dan de andere zou kunnen verge- 
lijken. De vier fracties, waarin de grond verdeeld wordt, zijn : grof 
zand (1-0,28 m.M.), fijn zand (0.28-0,04 m.M.), slib (0,04-0.01 m.M.) 
en fijn slib en klei (0,01-...…. ) Al naar gelang een der fracties in 
overwegende mate voorkomt, worden de gronden gerangschikt in 
vier hoofdklassen, die ieder weer onderverdeeld worden ai naar ge- 
lang een der drie overige fracties voornamelijk in den grond ver- 
tegenwoordigd is. De verschillende klassen worden ieder afzonderlijk 
beschreven en hun behandeling, bemesting, ook met groene bemesters, 
enz. worden behandeld. Voor de bijzonderheden hieromtrent moe: 
ten we naar het oorspronkelijk verwijzen. Hier zij nog vermeld, dat 
schrijvers hun classificatie slechts een voorloopige noemen, en hopen, 
de cijfers nader te kunnen aanvullen. d. 


G. D. HOPE and P. H. CARPENTER. Suggestions for the manurial 
treatment of tea soils. Indian tea association 1915. 


IMMUNITEIT TENGEVOLGE VAN OVERGEVOELIGHEID. 


De vraag, waaraan de immuniteit moet worden toegeschreven, 
welke sommige planten vertoonen tegenover schimmels, welke op zeer 
nauw verwante planten geregeld voorkomen, is van groote prac- 
tische beteekenis. Immers, indien nauwkeurig bekend is, waarop 
de mindere vatbaarheid van sommige soorten berust, bestaat er 
ook kans, dat invloed geoefend kan worden op de mate van vat- 
baarheid der meer gevoelige soorten van kultuurplanten. 

STAKMAN, phytopatholoog in Minnesota, heeft onlangs nauw- 
keurig nagegaan, welke verschillen er bestaan tusschen een infectie 
met Puccinia graminis (de zwarte roest der granen) bij planten, 
waarop deze normaal voorkomt, en bij zeer resistente planten, die 
practisch nooit aangetast worden. 

Reeds MARSHALL WARD had vroeger (1901) aangetoond, dat bij 
roestzwammen de schimmel en de gastheer zeer bijzonder op 
elkaar aangelegd zijn, zoodat bij slagende infecties de schimmel 


— 456 — 


binnendringt en aanvankelijk doorgroeit, zonder dat de weefsels 
van den gastheer onmiddellijk nadeel ondervinden. 

Verschillende sedert verschenen publicaties wezen er op, dat bij 
resistente planten de kiembuizen der roestzwammen evengoed bín- 
nendringen als bij gevoelige soorten, maar dat de schimmel niet 
tot verdere ontwikkeling kan komen. 

STAKMAN beschrijft nu, hoe hij met verschillende rassen van 
Puccinia graminis infectieproeven deed bij haver, rogge en tarwe 
met volkomen resistente vormen. De geïnfecteerde bladeren wer- 
den na een tijdsverloop van 48 uur tot 12 dagen gefixeerd, met 
den mikrotoom gesneden, en gekleurd, om na te gaan, hoever de 
schimmeldraden in het celweefsel waren doorgedrongen en welke 
veranderingen zij veroorzaakt hadden. Van de typische gevallen 
worden duidelijke teekeningen gegeven. 

Zijn resultaten vat de schrijver als volgt samen: 

(1). Wanneer planten, die practisch immuun zijn tegen Puccinia 
graminis, geïnfecteerd worden, dringt de schimmel op een volko- 
men normale wijze de plant binnen. 

(2). Na het binnendringen doodt de schimmel spoedig een be- 
perkt aantal cellen van de plant. 

(3). Nadat de schimmel de cellen in haar onmiddellijke omge- 
ving gedood heeft, schijnt zij onmachtig om zich verder te ont- 
wikkelen. 

(4). De verhoudingen tusschen plant en parasiet bij gedeeltelijk 
en geheel immune planten verschillen alleen gradueel. 

(5). Overgevoeligheid van den gastheer schijnt niet alleen ge- 
woon te zijn bij eenigszins resistente planten, maar ook bij planten, 
die volkomen immuun zijn voor Puccinia graminis. 

Welk het verband is tusschen het snel gedood worden der na- 
burige cellen en het niet kunnen voortdringen van de schimmel, 
laat de schrijver in het midden. Hij wenscht slechts te bewijzen, 
dat immuniteit en overgevoeligheid voor Puccinia graminis parallel 
gaan. Hoe resistenter een vorm is, des te spoediger worden de 
naburige cellen gedood en des te spoediger ook staakt de schim- 
mel haar groei. 


E. C. STAKMAN. Relation between Puccinia gramimis and plants 
highly resistant to its attack. Journ. of agric. Res IV. !915 blz. 193. 
ru. 


— 451 — 


DE CULTUUR VAN CANANGA ODORATA HOOK f. EN DE 
BEREIDING VAN DE YLANG-YLANG-OLIE. 


In de Bibliothèque d'’agriculture coloniale 1911 bevindt zich een 
belangrijke verhandeling van P. ADVISSE DESRUISSEAUX over de 
cultuur van Cananga odorata HOOK f. en de fabricatie van de 
ylang-ylang olie. 

Het volgende is hieraan ontleend: 

Cananga odorata is afkomstig uit China en werd van daar inge- 
voerd in Birma en op de voornaamste eilanden van Melanesië 
aangeplant. 

Ongeveer een 30 jaar geleden is zij op Réunion gebracht en niet 
lang daarna ook op Madagascar en Mayotte aangeplant. 

In het begin werden de bloemen op Réunion niet op olie ver- 
werkt, maar dienden alleen om kleine artikelen te parfumeeren. 
Niet lang duurde het echter, of een paar bewoners van Saint-Paul 
begonnen den boom in het groot aan te planten en de olie te be- 
reiden. Die olie bracht toen f 250— per kilo op en werd con- 
tractueel verkocht. 

Daar de wijze van werken geheim gehouden werd, vermeerderde 
het aantal ylang-ylang-olie-bereiders niet, totdat een planter, die 
een terrein gekocht had, waarop een aantal boomen voorkwamen, 
en die reeds het plan opgevat had, de boomen te laten kappen, door 
een vriend op de groote winsten, die de beide planters van Saint- 
Paul verkregen, opmerkzaam gemaakt werd. Hij begon zich op de 
oliebereiding toe te leggen, breidde zijn aanplant uit en werd spoe- 
dig een schatrijk man. Dit voorbeeld maakte, dat alle planters op 
Réunton ylang-ylang-olie wenschten te bereiden, zoodat het eiland 
in 1906—1907 door een ware ylang-ylang-koorts was aangegrepen, 
waardoor de prijs van de olie langzaam gedaald is. 

De Phillipijnen leveren jaarlijks 2000 à 2500 kilo olie, terwijl 
Réunion van Juli 1907 — Juli 1908 915 kilo en van Juli 1908 — 30 Juni 
1909 1391 kilo uitvoerde. Madagascar, Nossi-Bé en Mayotte zullen 
ook spoedig groote hoeveelheden aan de markt brengen. 

In 1909 was op Réunion de prijs van de bloemen f 1.50 àf 1.75 
het kilo en van de olie f 165 —f 190. 

Noodzakelijk is het echter, een uitstekend product te bereiden, 
wil men voldoende winst maken, en men doet beter, de olie te 
rectificeeren dan een mindere qualiteit te verkoopen. Sommige mer 
ken van Manilla worden nog steeds tegen f 750— het kilo ver- 
kocht, waaruit duidelijk blijkt, dat het voornamelijk op de qualiteit 
aankomt. 


— 458 — 


Bij de bespreking van de variëteiten deelt de schrijver mede, 
dat er, behalve Cananga odorata, nog een plant bestaat, die op 
deze gelijkt, Uvaria Cananga, welke de Cananga-olie zou leveren. 
Dr. BOLDINGH deelde me mede, dat de naam Uvaria Cananga 
niet bekend is, zoodat deze mededeeling van DESRUISSEAUX op een 
vergissing moet berusten. Daar de boomen, uit zaad van Manilla 
afkomstig, in den Proeftuin aangeplant, bloemen begonnen te geven, 
heb ik van de gelegenheid gebruik gemaakt om Dr. BOLDINGH 
tevens te vragen, of er ook botanisch verschil bestaat tusschen 
deze geïmporteerde planten en die, welke uit inheemsch zaad, van 
Rangkas Betoeng afkomstig, in den Proeftuin zijn verkregen. Hij 
deelde me mede, dat het hem niet gelukt was, eenig kenmerk te 
vinden, waarin deze twee soorten van Cananga odorata HK. F. 
afweken. Daar Java alleen Cananga-olie levert, blijkt hieruit nog 
eens duidelijk, dat DRESRUISSEAUX zich vergist heeft door als stam- 
plant voor deze olie een andere dan Cananga odorata op te geven. 

Ylang-Ylang groeit op gronden van middelbare vruchtbaarheid, 
die voldoende vocht houden en doorlatend zijn. Vooral wanneer 
de bovengrond rijk aan humus is en de ondergrond vochtig, groeit 
zij zeer goed. Dichte gronden, vaste kleigronden of arme zand- 
gronden zijn niet voor haar geschikt. Op Réunion zegt men, dat 
de ylang-ylang haar voeten in het water en haar hoofd in de zon 
wil hebben. Men vindt daar zeer mooie aanplantingen op een 
lossen grond, die voortdurend vochtig blijft door aanvoer uit het 
grondwater, waarvan de spiegel zich op 0.4 M. diepte bevindt. 

Het klimaat moet warm en vochtig zijn; de plant lijdt zeer onder 
droogte en verliest op plaatsen, waar het weinig regent, meestal, 
echter niet altijd, haar onderste takken. 

Zij wordt voornamelijk door zaden vermeerderd; onder bijzondere 
voorzorgen is het ook mogelijk, haar door afleggers voort te planten. 

De zaden kunnen in potten (van bamboe bijv.) of wel op bedden 
uitgelegd worden. Men plant ze in rijen, die 15 à 20 c.M. van el- 
kander liggen, op afstanden van 5 c.M., op een diepte ongeveer 3 
maal de lengte van de zaden. Versch geplukte zaden ontkiemen 
in tusschen 25 en 60 dagen. Eenigen tijd bewaarde zaden ontkie- 
men veel langzamer, of hebben hun kiemvermogen geheel verloren. 

In het begin legt men op de bedden fijn stroo; zoodra de uitloo- 
pers zichtbaar worden, neemt men dit weg en plaatst een atappen 
dak op 0.4 M. hoogte er boven. Men moet de bedden dagelijks 
2 maal begieten. Naarmate de plantjes grooter worden, neemt men 
de beschaduwing geleidelijk weg. Hebben zij 6 à 10 blaadjes, on- 


— 459 — 


geveer 2 maanden na het ontkiemen, dan kunnen ze overgeplant 
worden. 

Op rijken grond plant men 7 X 7 M., op armen grond 5 X 5 M. 
De gaten maakt men 0.4 X{ 0.4 M. met een diepte van 0.3 M. 

Om de jonge boomen gedurende het eerste jaar schaduw te 
geven kan men op het terrein maïs of Cajanus indicus, een legu- 
minoos, planten. Men maakt de rijen op 1.50 M. afstand van elkan- 
der en 1.25 M. van de Canangaboomen verwijderd. 

Na een jaar moet de tusschencultuur verwijderd worden. 

Het overplanten heeft het best in de kluit plaats. De planten 
moeten de eerste dagen na het overplanten beschaduwd worden. 

Bemesten heeft weinig plaats; het is goed, de uitgedistilleerde 
bloemen als mest te gebruiken. 

Wanneer de droge tijd aanbreekt, moet men de plantjes bescher- 
men door het aanbrengen van een omheining van stroo, waarvan 
de middellijn minstens 2 M. is. Zijn de boomen groot, dan is dit 
niet meer noodig. 

Om het plukken gemakkelijker te maken, worden de boomen, 
als ze 2.50 à 3 M. hoogte hebben (sommige planters doen het 
reeds op 1.50 en 2 M. hoogte) getopt. Door het toppen ontstaan 
er waterloten aan de top en aan de bovenste takken. Men moet 
deze uitsnijden, zoodra ze zich vertoonen, daar hierdoor de groei 
van de takken belemmerd wordt. Hierop moet vooral gelet worden, 
daar de ylang-ylang, zoolang zij leeft, waterloten kan vormen. 
Tusschenculturen zooals katjang tanah, die niet hoog gaan, kunnen 
met voordeel aangebracht worden. Ook kan men ylang-ylang plan- 
ten in een jongen cassaveaanplant. 

Een aanplant begint na 12 à 15 jaar te weinig product te geven. 

Men kan hem dan verjongen. Hiertoe worden de boomen op 
20 c.M. van den grond gekapt. Er ontstaan een groot aantal uit- 
loopers, waarvan men alleen de 2 sterkste aanhoudt. Deze geven 
na 2 jaar bloemen en doen dit nog vele jaren. Deze verjongings- 
kuur mag alleen gedurende den warmen regentijd toegepast worden. 

Er zijn eenige plagen bekend, maar de grootste vijand van de 
Cananga odorata is volgens den schrijver de wind, die haar takken 
breekt en haar bladeren doet verdrogen. 

Wanneer de bloemen, die eerst groen zijn, bleekgeel geworden 
zijn en onder de inwerking van de zonnestralen een aangenamen 
en sterken, op een afstand reeds bemerkbaren, geur afgeven, moet 
men ze destilleeren. De olie bevindt zich in cellen in het bloem- 
bladparenchym. 


— 460 — 


Ylang-ylang begint op 18 maanden à 2 jaar bloemen te geven. 
Op 4-jarigen leeftijd kan een boom 5 kilo bloemen leveren, wanneer 
hij op vruchtbaren grond geplant is. De boom bloeit bijna het 
geheele jaar door, maar het sterkst in ‘de tropische landen van ’t 
zuidelijk halfrond van November tot Maart. Men moet alleen die 
bloemen plukken, die werkelijk rijp zijn. De bloem wordt met de 
nagels of wel met een klein schaartje losgeknipt. 

De takken mogen bij het plukken niet te sterk geschud worden, 
om te voorkomen, dat de overige bloemen bederven. Zijn de bloe- 
men hoog in den boom, dan moet men niet op de takken klimmen, 
daar die gemakkelijk breken, maar een losstaande ladder gebruiken. 

De bloemen moeten zoo spoedig mogelijk na het oogsten gede- 
stilleerd worden, om te voorkomen, dat haar opbrengst aan aetheri- 
sche olie en de fijnheid van den geur verminderen. Hoe vroeger 
op den dag het plukken plaats heeft, des te beter is het. BENARp, 
chef van het analysebureau te Saint Denis (Réunion), schrijft in zijn 
boek „Sols et Exploitation rationelle de l'ylang-ylang,’ dat het 
parfum zich ’snachts vormt en dat overdag, onder den invloed 
van de warmtestralen der zon, die de ademhaling van de bloemen 
sterker doen plaats hebben, de esters uit de cellen verdampt en 
door den wind medegenomen worden. Juist deze esters nu be- 
hooren tot de belangrijkste bestanddeelen van de olie. 

De destillatie kan met water met een eenvoudig toestel plaats 
hebben; beter is het echter, toestellen van Egrot et Grangé of van 
Deroy fils ainé (Parijs) te gebruiken, die economischer werken en 
een betere opbrengst geven. Het destillatietoestel bestaat uit een 
ketel, waarin een zeefplaat zich bevindt, die echter dikwijls met 
voordeel door een mand van geperforeerd metaal kan vervangen 
worden, die het ledigen van het toestel gemakkelijk maakt en tevens 
voorkomt, dat de bloemen zich aan het verhitte gedeelte van den- 
ketel vasthechten. Het deksel van den ketel wordt meestal door 
een watersluiting afgesloten om verliezen van dampen te voorkomen. 
De dampen worden gecondenseerd in een gewonen slangkoeler en 
de olie in een florentijnsche flesch afgezonderd, terwijl het water 
weer naar den ketel wordt teruggevoerd. 

Om een goed product te krijgen, moet men regelmatig en met 
een zacht vuur distilleeren. Deroy fils ainé (71, rue du Théatre, 
Paris) heeft een guide pratique du bouilleur et du distillateur ge- 
schreven, waaruit DESRUISSEAUX een belangrijke pasage overneemt. 
Behalve op bekende zaken wordt hierin ook vooral de aandacht 
gevestigd op het schoonhouden van de koperen toestellen. Men 


— 461 — 


kan ze met asch en zeer fijn zand schoon maken of wel met ver- 
dund zwavelzuur (1 L. vitriool op 10 L. water), dat met een lap 
op het koper gebracht wordt. Hierna wordt met zandsteen (puim- 
steen) of fijn zand gewreven, afgewasschen en vervolgens met door 
water bevochtigde paardenvijgen of met houtzaagsel afgewreven 
(om te voorkomen, dat het metaal aanslaat) en daarna nog eens 
gewasschen. 

Wanneer het toestel eenigen tijd niet gebruikt is, moet men, 
om den onaangenamen geur te verwijderen, in ’t begin een weinig 
water distilleeren, terwijl men den koeler leeg laat, zoodat de 
dampen onder een geringen druk door den koeler gaan. Hierdoor 
wordt de onaangename geur spoedig weggenomen. Ook met een 
nieuw toestel moet men op deze wijze handelen. 

De bloemen van Ylang-ylang bevatten 144 à 2 pct. olie. Ze 
zijn rijker, naarmate zij komen van plaatsen, die beter aan de zon 
zijn blootgesteld, en wanneer de oogst in den drogen tijd heeft 
plaats gehad. 

De constanten van de Ylang-ylang-olie zijn volgens Béxarp als 
volgt: 


Sel Le AL AC A 1 Vlad eo OAD: Meld dci eee 1d 
EIDROIE HEN PIM DA AAD UDM SITE TI HE OT POD F5 
NSA NEET MIER BUTDLE ADA BED URDN A TEN LSO 
TE ae el bled lhvd drs de 5 
EA EE oe Ees 08 
Verzeepingsgetaf na’ acetyleëring®* 7 /° „1 77. 1898 
EO OT AE NRE 2 
ar EE Eb a VE nd ALD be bel: 3 
EOSIE ROEVEEIDE AE ATOP BN ATEN MATTE „SALIE 
ne el en A ein RR dà nn nd le ae 7 
EUNICE Vo OBE EDE OET CSDOPEN 


Om goede olie te krijgen moet men aan de bloemen maar 50 à 
60 pct. van haar olie onttrekken; op Réunion maakt men goede 
olie door uit 100 kilo bloemen 1 kilo olie te destilleeren. 

Een destilleertoestel met een inhoud van 100 L. krijgt 15 kilo 
bloemen, die na 9 uur gedistilleerd zijn en dan 150 gram olie 
geven. Hoe meer esters en hoe grooter soortelijk gewicht, des te 
beter is de olie. De olie, die het eerste overdestilleert, is de beste. 

BENaRrD beveelt de destillatie met stoom aan, waardoor betere 
olie verkregen wordt, en de bereiding korter duurt, zooals uit de 
volgende analysen blijkt: 


— 462 — 


Destillatie met water. Destillatie met stoom. 


Tijd 8 uur 6 uur '35 uur 3 uur 
Opbrengst 1.10 pet. 1— pet.!1.10 pet. 1— pet. 
Soortelijk gewicht 0.9578 0.9582 _ |0.9607 _0.9668 
Draaïïngsvermogen -42027' -36°46° ‚-28014’ _-49010’ 
Verzeepingsgetal 130.2 140. — ‚156.8 151.2 
Esters 45.57 pct. 49.—pct., 54.88 pct. 52.92 pct. 


Nadat deze olie van prima qualiteit afgedestilleerd is, wordt de 
tweede qualiteit afzonderlijk gedestilleerd. 

De goede qualiteit olie is barnsteenkleurig; zij is niet goed ver- 
koopbaar, als zij bruin of witachtig is. 

Dadelijk na de destillatie moet de olie gefiltreerd worden en dan 
om lucht en licht te weren in donkere glazen flesschen, of wel 
in tinnen of vertind koperen flesschen, bewaard worden. De 
flesschen moeten liefst met ingeslepen stoppen gesloten worden. 
Als men gewone kurken gebruikt, worden deze door tin of met 
metalen capsules overdekt. Men bewaart de olie in ’t donker op 
eene koele plaats. 

Door referent werd indertijd een onderzoek ingesteld naar de 
mogelijkheid om uit onze Cananga-bloemen ylang-ylang te maken. 
Het resultaat was, dat het niet gelukte, een olie te bereiden, die 
een hoeveelheid esters bezat, zooals in de ylang-ylang=olie voorkomt. 
Het is echter zeer goed mogelijk, dat deze slechte uitkomst te wij- 
ten is geweest aan de bloemen, die toch steeds van ver moesten 
aangevoerd worden, en die zeker niet voldoende vroeg geplukt 
werden. 

In den Proeftuin zijn nu boomen in bloei en binnenkort zullen 
nieuwe proeven genomen worden, waarbij de gegevens, die ons in 
den laatsten tijd van de Philippijnen en van de Fransche koloniën 
bekend werden, zullen toegepast worden. 


P. ADVISSE DESRUISSEAUX, L’ylang-ylang, Culture, préparation, 
commerce. d. j. 


THEECONGRES MET TENTOONSTELLING. 


Het succes, behaald met het eenige jaren geleden te Soerabaja 
gehouden Vezelcongres, en, niettegenstaande de ongunstige tijdsom- 
standigheden, met het Rubbercongres en tentoonstelling van 1914, 
heeft het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel op 
het denkbeeld gebracht om over enkele jaren iets dergelijks te 
ondernemen op het gebied van de theecultuur. 


— 463 — 


De bloeiende toestand van deze cultuur op Java en Sumatra, de 
uitbreiding, welke zij nog steeds ondergaat, haar voorkomen in 
verschillende ons omringende landen, al deze omstandigheden doen 
à priori onderstellen, dat een onderneming als bedoeld moet sla- 
gen en de belangstelling zal hebben niet alleen van onze planters, 
maar ook van die op Ceylon, in Britsch-Indië, Japan, China en 
Formosa. 

Nadat het Dagelijksch Bestuur van het Nederlandsch-Indische 
Landbouwsyndicaat verklaard had volkomen accoord te gaan met 
het voornemen om de zaak in studie te nemen, werd besloten tot 
de instelling van een commissie van voorbereiding. Deze commissie 
werd op 23 Augustus jl. te Bandoeng geïnstalleerd en bestaat voor 
het oogenblik uit de heeren Dr. J. C. KONINGSBERGER als voor- 
zitter, Dr. CH. BERNARD, als secretaris, en K. A. R. BOSSCHA, Dr. 
J. BOSSCHA, E. DE KRUYFF, T. OTTOLANDER, A. E. REYNST en 
O. VAN VLOTEN als leden. Vermoedelijk zal zij nog met enkele 
leden worden uitgebreid. 

Deze commissie zal zich hebben te verzekeren van de medewer- 
king van belanghebbenden in Indië en in het buitenland en moe- 
ten nagaan, of d2 noodige fondsen bijeen zullen zijn te brengen, 
waardoor de mogelijkheid om de zaak tot uitvoering te brengen 
nader zal worden bepaald. Daarna zal zijn uit te maken, waar 
het congres en de tentoonstelling zullen worden gehouden; of ook 
nog een of meer andere cultures vertegenwoordigd zullen mogen 
zijn, terwijl nog vele andere onderdeelen zullen zijn na te gaan. 

De ondervinding heeft geleerd, dat voor een goeden opzet van 
een onderneming als bedoeld veel tijd noodig is. Eventueele uit- 
voering der aanhangige plannen is dan ook zeker niet te verwach- 
ten vóór het jaar 1918. 


. 3 = re fe \ 
Tel 


… Et 


si IN ni Wv st jet pas ne 
nimentonrode wc Feel. nfi Id 
petkratrernibngseme T5eb Wpesteii sode AGE 
ero visco seated, 014 GAN MER 5 
erna ea Amets treediie:t 155, GON x 

HV Aer Rearqek niee: stated ZG 

ienke zt ana uid Wf wi Mie : heren 
its erin OR et wird osn, gts, dbs cite u ĳ Re 
Ard oslo aad Urd zp iran ats oi ni AGREE 3 Hf e 


ED | 


BAN IEER IAK Sk iis Aak aus na Re 
; p sbr ER El 
ROT Gr talk Gra Al ae Rr ld 
nk Bi Me De Ene Pake Brij là $ Ek LK 
EAM Flat ot Oa CSEST MENS 


a 
rad FA STAAN Eek 


Y 


EM HD BRT MEt s Hs ik E Kil nkeyermtn 


te 
: 
E 


{ 

Le elan * gE. <t PN de te M asid sf Merttid- sss in Spe ‘ 
TRE helen ud Kan GE er SADE 1 
dmg er nin btlene ErDidte page: ag 5 
Pwanrfgl EE GATT HK SOI ELS eg € 4 
RW IMIA 95.7 sal Wis rags, 


azen BE PZ Kar adu, : 
zit fi zi us by én Co sr eN GIN za 7 is 


bj 
naad, dt sn Hits, alls, notes ard sabngeg 
uik tor Kion 55 Aco veilig bessen 


„Hili stägut oe Ke | Ak Penn ard, Hlod akk 


u tag Sh tot sad OOR RD, 2t HE 


Ì ief cr Vi 


rf! Ker PI XE 3 
En En Ee Benet 1e 
$ The r 


RE Re 1E EA nan 

EE Sr, ana dn SE EG COR ze 
etauden Veregene VEER KES Ak 
SEE EN TET APDE A ad Sn Ai: 
wett Beds nartet mtnte  Eetn  AA 


net deni khekt  2chrnC Er EEE: 2e CE 
sdi U Bek TE CRN 5 EE re 
Kell 
- 
Ld _ gn 
bn 
En à B N 


DD nente vee Ne nnee ennen A AA 


OVER HET AANTAL PARALLEL-PERCEELEN 
BĲ VELDPROEVEN 


DOOR 


O. De VRIES. 


Als men de verslagen van op Java genomen veldproeven 
doorziet, bemerkt men een groot verschil in opzet bij de 
verschillende cultures. Sommigen nemen geen parallel-per- 
ceelen, maar zijn tevreden met eenige verschillend bemeste 
vakken naast een onbemest; velen herhalen de proef drie 
of vier maal, anderen meermalen, zes, acht, ja zelfs tien of 
twaalf maal. 

Dit is niet te verwonderen. De opzet van de proeven 
wordt beheerscht door het doel, dat men er mee bereiken 
wil, en de middelen, die men er voor beschikbaar heeft. Bij 
culturen, waar nog betrekkelijk weinig aan bemesting gedaan 
wordt, zooals b. v. thee en rubber, zal men beginnen met 
enkele zeer eenvoudige proeven, als ’t ware ter oriënteering, 
om te zien, of er al of niet met bemesting wat te bereiken 
valt. Een planter, die nog niet jaren lang met zijn Proef- 
station heeft samengewerkt, voelt gewoonlijk weinig voor 
parallel-perceelen en voor kleine vakken. Groote strooken, en 
dan het meest vertrouwen op zijn „plantersblik’”, In zulke 
gevallen is dikwijls een met animo begonnen globale proef 
beter dan een met tegenzin begonnen vukjesproef. 

Bij culturen, waar men de overtuiging gekregen heeft, 
dat bemesting noodig is, maar nog niet weet, aan welke 
meststoffen er gebrek heerscht, en hoe men de mest moet 
toedienen, zal men eerst in allerlei richtingen gegevens moe- 
ten verzamelen om te bepalen, waar de grootste voordeelen 
liggen en waar men dus met meer zorg moet gaan zoeken. 
Het aantal proefobjecten (bemestingen), die geprobeerd moe- 
ten worden, is in het begin groot, en het aantal parallel- 

Teysmannia, 1915. 30 


— 466 — 


perceelen wordt daardoor klein. De resultaten zijn nog niet 
heel nauwkeurig, maar toch voldoende om de verdere richting 
aan te wijzen. 

Bij culturen ten slotte, waar men al jaren lang de bemes- 
tingskwesties onderzoekt, zooals bij het suikerriet, is men 
over het hoe en wat al een heel eind georiënteerd, en kan 
zijn aandacht op enkele punten concentreeren. Het pleit 
ongetwijfeld voor de energie van de suikerproefstations, dat 
men bij de honderden veldproeven, die jaarlijks genomen 
worden, zich met niet minder dan 10 parallel-perceelen 
tevreden stelt, en dat het Pasoeroeansche Proefstation zelfs 
een uitbreiding tot 12 herhalingen aanbeveelt U. En tevens 
bewijst dit, van hoe groot belang bemesting enz. is voor de 
suikercultuur, en hoe nauwgezet men zich daarbij rekenschap 
geeft van de rentabiliteit van alles, wat de cultuur betreft. 

Dat de suikerplanters, die daarmee al jaren bezig zijn, 
overtuigd zijn van den goeden opzet van hunne proeven, is 
dan ook niet te verwonderen. Dit bleek mij (en ook het 
Tabaksproefstation te Djember ?) ten duidelijkste uit herhaalde 
vragen, of de opzet der veldproeven met tabak (3 tot 5 
parallel-perceelen) wel de juiste was. M.í. mag men echter 
de ervaringen met de eene cultuur niet klakkeloos op de 
andere overbrengen. 

Vergrooting van het aantal parallel-perceeltjes is volgens 
het boven besprokene ongetwijfeld de natuurlijke gang van 
zaken, naarmate het bemestingsonderzoek uitgebreider en meer 
gespecialiseerd wordt. Wie de middelen tot zijn beschikking 
kan kriigen om zijn proeven tot den hoogsten graad van 
nauwkeurigheid op te voeren, zou onwijs zijn, als hij daarvan 
geen gebruik maakte. Maar niet altijd zijn die middelen 
(t zij tijd, ’& zij geld, ’t zij terrein) voorhanden, en soms zal 
men zich ook de vraag moeten voorleggen, of de meerdere 
kosten en moeite, die bij een grooter opzet van de proeven 
noodig zijn, wel door de te verkrijgen resultaten gerecht- 
vaardigd worden. B. v. om te constateeren, dat een meststof 
niet werkt (of zoo weinig, dat het niet loont), zal dikwijls 


1). Zie J. M. Gearrts, Suikerarchief 1914 blz. 911, 1163 en 1507. 
2). Zie Meded. Besoekisch Proefstation No. 14 blz. 1. 


— 467 — 


voor de practijk een absolute zekerheid niet noodig zijn, en 
is men al tevreden met een behoorlijken graad van waar- 
schijnlijkheid. 

Er zullen altijd culturen zijn, waar men aan bemestings- en 
dergelijke proeven niet zoo veel moeite wil besteden als bij 
de suikercultuur. De vraag is dus, hoe men in dergelijke 
gevallen de proeven moet opzetten. 

Voorop stellende, dat wij te doen hebben met veldproeven 
voor de ondernemingen, die duseen locaal, practisch, en niet 
een algemeen wetenschappelijk doel beoogen, willen wij hier 
twee punten bespreken : 

1. Is het, om practisch bruikbare resultaten te krijgen, 
altijd noodig, het aantal parallel-perceeltjes zoo hoog op te 
voeren, dat men uit elke proef mathematisch zekere conclusies 
kan trekken (verschillen minstens vier maal de waarschijnlijke 
fout) ?. 

II. Moet men ook voor andere culturen, met name voor 
tabak, dezelfde eischen (b.v. van 12 parallel-perceelen) stellen 
als bij suikerriet ? 


1. Op de eerste vraag zal een practisch planter allicht 
geneigd zijn te antwoorden: een conclusie, die 85 tot 90 pct. 
kans heeft om juist te zijn (verschillen van ruim twee maal 
de waarschijnlijke fout) is voor mij ruim voldoende, vooral 
als mijn practische ervaring of mijn gezond verstand de ont- 
brekende 10 of 15 pet. aanvult, en het resultaat voor mij 
tot een zekerheid maakt. 

Dit is een redeneering, waarvoor misschien wel wat te zeg- 
gen is, maar waarbij de wetenschappelijke onderzoeker zich 
daarom niet behoeft aan te sluiten. Er zijn echter andere 
redenen, waarom men ook met eenvoudig opgezette proeven 
tot bruikbare resultaten kan komen. 

1). Ten eerste zal men, zelfs al krijgt men bij een proef 
volmaakt betrouwbare resultaten, toch nooit met de uitkomst 
van één jaar tevreden zijn, maar de proef nog eens onder 
andere weersomstandigheden willen herhalen. Dit is zeker 
het geval bij tabak, die zoo verbazend van de weersomstan- 
digheden afhankelijk is. Maar mij dunkt, ook bij andere cul- 


— 468 — 


turen zal men niet over één nacht ijs willen gaan. De plan- 
ter, die niet van te voren weet, welk weer zijn gewas zal 
krijgen, kan alleen werkwijzen gebruiken, die hem onder alle 
weersomstandigheden bruikbare resultaten geven en hem in 
overwachte gevallen geen koopjes leveren. 

Bij een dergelijke herhaling van de proef kunnen de resul- 
taten, die elk op zich zelf aan twijfel onderhevig zijn, elkaar 
steunen en zoo een groote mate van zekerheid krijgen. GEERTS 
(l. ce. blz 957, 599.) werkt daarvan eenige instructieve voor- 
beelden mathematisch uit. Vindt men (zooals b. v. bij mijne 
bemestingsproeven herhaaldelijk voorkwam) bij proeven met 
een waarschijnlijke fout van 2 tot 3 pct. een verschil van 
ca. 7 pet. (dat dus op zichzelf geen groote zekerheid geeft) 
en herhaalt zich dat in eenige jaren, dan krijgt het resultaat 
daardoor een groote mate van betrouwbaarheid, Herhaalt een 
eenigszins twijfelachtig resultaat zich niet, dan wordt de kans, 
dat het eenige practische beteekenis zal krijgen, zeer klein. 

2). Dikwijls heeft men op een onderneming, of op eenige 
bij elkaar gelegen ondernemingen, een paar proefvelden, waar- 
van de resultaten, hoewel elk op zichzelf niet geheel betrouw- 
baar, elkaar steunen. Geerts (1. €. blz. 1512) meent, dat het 
in zoo’n geval beter ware geweest, als de twee kleine proef- 
velden tot één groot vereenigd waren, en men, door het 
grooter aantal parallel-veldjes, een betrouwbaarder conclusie 
kon trekken. Dit is echter bij andere culturen dan suikerriet 
niet altijd mogelijk, en misschien ook niet altijd wenschelijk. 

Niet mogelijk b. v. bij een cultuur als tabak, waar de eigen- 
aardige moeilijkheden van de proefneming velden met meer 
dan 80 vakken vrijwel uitsluiten. Het oogsten b.v. moet 
binnen één, hoogstens twee uur afgeloopen zijn, anders krijgt 
men een te groot verschil tusschen vroeg en laat geplukt 
blad; en ook de andere werkziwvamheden, zooals aanrijgen enz., 
maken een groot aantal vakken ongewenscht. ft) Bij riet 
schijnen deze bezwaren minder groot te zijn, en b. v. het 
oogsten van een proefveld best eenige dagen te kunnen duren. 
Heeft men nu b. v. bij tabak 6 proefobjecten, dan kan men 


i) Zie uitvoeriger in Mededeeling XIX van het Proefstation voor Vorsten- 
landsche Tabak over „Methodiek bij veldproeven met tabak”. 


— 469 — 


wel 2 proefvelden elk van 4 parallel-perceelen (dus 24 vak- 
kep) maken, maar niet één met 8 (dus 48 vakken). De twee 
proefvelden worden dan pn. }. eenigen tijd na elkaar uitge- 
plant, zoodat men in den oogsttijd den eenen dag het eene 
proefveld oogst, den volgenden dag het tweede, den derden 
dag een vorigen oogst van het eerste, die droog is geworden, 
bost, en zoo den heelen oogsttijd door. 

Daarenboven hebben twee proefvelden, die op verschillenden 
tijd zijn uitgeplant, bij tabak meestal andere weersomstan- 
digheden. De Vorstenlandsche tabakscultuur draait om den 
overgang van Oost- naar Westmoesson, en het goed slagen 
van den oogst is zeer afhankelijk van het juist op tijd invallen 
van de regens. Men plant nu meestal in drie gedeelten uit, 
telkens 14 dagen na elkaar. Het eerste gedeelte heeft kans 
op iets te lange droogte, het derde op iets te vroeg regen, 
maar de risico van het weer is op die manier een beetje 
verdeeld. Heeft men nu twee proefvelden, die ook b. v. 14 
dagen na elkaar geplant zijn, dan kan het eerste betrekkelijk 
weinig, het tweede vrij veel regen krijgen. Bevestigen de 
resultaten elkaar, dan heeft men tegelijk een groote kans, 
dat de gunstig werkende bemesting bij verschillende weers- 
omstandigheden goede resultaten zal geven. Daarenboven 
kunnen twee resultaten, al zijn die elk op zichzelf niet vol- 
komen betrouwbaar, op nabij gelegen verwante grondsoorten 
ook meer waard zijn dan één resultaat, dat van toevallige bij- 
zonderheden van die ééne plek grond afhankelijk zou kunnen 
zijn. De onderneming heeft soms meer aan een voldoende 
betrouwbaar gemiddelde van eenige tuinen dan aan een 
volstrekt betrouwbaar gegeven over één plek grond, omdat 
men in de practijk de bemesting voor een aantal tuinen of 
een afdeeling toch gelijk moet nemen, en de onderneming 
niet in al te veel bemestingstypes kan splitsen. 

3) Zooals wij boven bespraken, staat men in het begin 
van een bemestings-onderzoek dikwijls voor vele vragen, die 
om een, zij het dan ook globale en voorloopige, oplossing 
vragen. Veel proefobjecten maken het aantal parallel-perceelen 
klein, als het geheele proefveld niet te groot mag worden. 
Dit euvel is echter minder groot, dan het zoo op het eerste 


gezicht lijkt; in dea regel hebben de verschillende proefob- 
jecten wel eenig verband met elkaar, en kunnen de uitkomsten 
elkaar steunen en daardoor aan betrouwbaarheid winnen. 

Een voorbeeld. Bij een zoogenaamde „volbemestingsproef”’ !) 
werden de volgende opbrengsten gevonden: 


geên NIP.-E: CN PONSEN PAN 
opbrengst 584 56% 574 57 514 
waarsch. fout 2.8 1.05 1.6 1.35 0.4 

De conclusie ligt voor de hand, dat alleen stikstof een 
vermeerdering van opbrengst geeft, maar fosforzuur en kali 
werkeloos zijn. sides 5e 

Nu is het verschil tusschen „geen” en ‚N.P. K.” met 
zijn waarschijnlijke fout: 85 + 2.5, dus verre van betrouw- 
baar. Maar toch wordt de conclusie, dat de stikstof hier 
een opbrengst-vermeerdering van ca 6 pct. gegeven heeft, 
voldoende betrouwbaar, omdat de drie gemiddelden met N. 
bijna evenveel geven (ca 57) en meer dan de twee gemiddel- 
den zonder N. (534 resp. 514). Zoo heeft men zeer dikwijls 
bij dergelijke proeven resultaten, die, hetzij elkaar steunen, 
hetzij elkaar tegenspreken, en daardoor een beter inzicht 
geven in de waarde van elk gemiddelde op zichzelf. 

4). Dikwijls zijn er verschillen in grond, of andere omstan- 
digheden, die bij het opgroeien te voorschijn komen, en die 
men volkomen gerechtigd is om in rekening te brengen. 
Bij kleine proefvelden zijn dit vrijwel uitsluitend plaatselijke 
afwijkingen, maar bij groote proefvelden (die bij tabak echter 
zeer bezwaarlijk zijn) kunnen daarbij terreinverschillen ko- 
men, b.v. in de richting van de helling of van de bevloeïïng. 
Voor deze laatste soort van verschillen heeft MIrscHERLICH 
een rekenwijze uitgewerkt 2), waardoor men die eliminee- 
ren kan. De eerste, plaatselijke, verschillen kan men bij 
een mathematische berekening, die machinaal is en moet 
zijn, moeilijk in rekening brengen, en gewoonlijk is dan het 
eenige, wat er op zit, zoo’n perceel of groepje van per- 


1) Meded. van het Proefstation voor tabak van het Depart. van Landbouw 
V. (1911) blz. 25. 
2) MiTsSCHERLICH, Landw. Jahrb. 1912 blz. 416. 


— 471 — 


ceelen buiten beschouwing te laten. Maar daardoor verkleint 
men het aantal parallel-perceelen, en daarenboven is het 
moeilijk te beslissen, hoever men in zoo’n geval gaan moet, 
want de grens van de slechte plek is zelden scherp en valt 
nog zeldzamer juist met de grens van twee perceelen samen. 
Men doet dus beter, in zoo'n geval de mathematische be- 
rekening alleen als hulpmiddel te gebruiken, en zijn eindoor- 
deel te vestigen op een kritische beschouwing der verkregen 
resultaten. Al lijkt de waarschijnlijke fout bij zoo’n onre- 
gelmatige proef soms wanhopig groot, toch kan men door 
logisch en kritisch redeneeren dikwijls de conclusies met 
voldoende zekerheid trekken, 

Wij zien dus, dat in vele gevallen nog bruikbare con- 
clusies mogelijk zijn, ook al kon de opzet van de proeven 
niet zoo wezen, dat de resultaten van elke proef op zichzelf 
boven allen twijfel verheven zijn: 

le door de toch om andere redenen noodzakelijke herha- 
ling in eenige opvolgende jaren ; 

2e doordat de conclusies bevestiging of tegenspraak vin- 
den op andere nabij gelegen proefvelden ; 

3e doordat de conclusies al of niet gesteund worden door 
de resultaten van andere proefobjecten op ’t zelfde proef veld ; 

4de doordat met inachtneming van grond- of andere ver- 
schillen de conclusies betrouwbaar worden. 

Dit moge een troost zijn voor hen, die met hun proeven 
niet in zoo gelukkige omstandigheden verkeeren als bij de 
suikercultuur. 


II. De tweede vraag, die wij te behandelen hebben, is: 
Moeten de eischen, met name wat betreft het aantal paral- 
lel-perceeltjes, voor alle culturen dezelfde zijn, en zijn dus 
ook voor andere culturen dan suikerriet proeven met 12 
parallel-perceeltjes het ideaal ? 

Ter beantwoording van die vraag beschik ik op 't oogen- 
blik alleen over de resultaten van in de Vorstenlanden in 
de jaren 1911 — 1914 genomen veldproeven met tabak. 

De waarschijnlijke fout, uitgedrukt in eenheden (grammen 
gefermenteerde tabak) was: 


— 412 — 


bij 99 gemiddelden van 3 parallel-perceelen 2.36 


bj 67 » ” 4 » ” 1.89 
„ 49 Î ze Ton A 1.81 
ek Ë 6 ; 2.02 


bj ” 

bij totaal 224 gemiddelden: 2.09 

Het verschil is dus niet groot; het aantal malen, dat 6 
parallel-perceelen gepomen werden, is te klein om aan het 
gemiddelde daarvan een groote beteekenis toe te kennen, en 
men mag dus aannemen, dat de waarschijalijke fout, door 
een grooter aantal parallel-perceelen te nemen dan drie, iets 
(maar niet veel) vermindert. 

Ter vergelijking met andere culturen moet men echter de 
waarschijnlijke fout uitdrukken in percenten van de opbrengst. 
Deze vindt men in ’t volgende tabelletje: 


Parallel- Waarschijnlijke fout. Totaal Gemiddelde 
[ [ EP waarschijnlijke 
perceelen. 0-11-2 2304 4-55-6167 gevallen. int 
| 

3 10 DEN DA ATAG HE PE 99 2.80 

4 6-17 | 81 8 Di = 67 2.32 

5 41 17 jb ABe Abul nen 49 2.29 

6 21 2 Bl == ) Lvl. 
ES 2.51 


Hier is dus het kleiner worden van de waarschijnlijke fout 
van 8 tot ó parallel-perceelen iets duidelijker. Dit komt daar- 
door, dat de weinige proeven met 6 parallel-perceelen lagen 
op goeden grond (waar de opbrengst hoog is), en die met drie 
voor een groot deel op slechten grond (met een kleiner op- 
brengst). 

Voor suikerriet vinden wij bij Grerrrs (1. c. blz, 1166) eene 
berekening uit een drietal blanco proeven. De waarschijn- 
lijke fout zou dan zijn: 

bij 8 parallel-perceelen ca. 4.5 pct. 
» 4 bh b)} jn 8 3 ” 


— 413 — 


bij 6 parallel-perceelen ca, 3.2 pct. 


» 8 „ » » 2. 2 » 
bi 1 2 » 3) » ] ‚9 » 
” 24 bi pj „ 1 „2 3 » 


terwijl uit een groot aantal proefvelden, die voor het mee- 
rendeel 10 parallel-perceelen hadden, een gemiddelde waar- 
schijnlijke fout gevonden werd van ca 1.7 pct. (blz. 955) en 
voor een aantal proefvelden met 6 parallel-perceelen 6 57 pct. 
(blz. 1168). 

Ofschoon de gegevens voor suikerriet niet uitvoerig genoeg 
meegedeeld zijn, om een juiste vergelijking mogelijk te maken, 
is het verschil toch duidelijk, en schijnt men, globaal gesproken, 
bij tabak een even groote nauwkeurigheid te bereiken met cnge- 
veer de helft van het aantal parallel-perceelen. 

Hiervoor zijn vermoedelijk de voornaamste redenen de vol- 
gende. 

1). Veldproeven met tabak zijn buitengewoon gecompli- 
ceerd, omdat er in den korten tijd van eenige weken tien 
tot vijftien maal geoogst moet worden, en deze oogsten van 
duizenden bladeren zonder fout blad voor blad moeten wor- 
den aangeregen, te drogen gehangen, en daarna weer gebost 
en gefermenteerd. En dan vallen er in dien tijd een aantal 
planten uit door ziekte, die nauwkeurig geteld moeten worden. 
Dit alles maakt, dat de proeven niet anders dan onder 
dagelijksch toezicht van door de ondernemingen aangestelde 
proefveld-employé’s genomen konden worden, wier werk door 
talrijke bezoeken van mijzelf of mijn assistent geleid en 
gecontroleerd werd. Een twintigtal proefvelden per campag- 
ne namen dan ook een groot deel van onzen tijd in beslag. 
Daarmee vergeleken zijn de suikerriet-proeven veel eenvou- 
diger: in hoofdzaak ééns mesten, ééns oogsten. Men ziet dan 
ook plaatselijke suikerproefstations per campagne honderd en 
meer proefvelden entameeren. 

Door het meerdere toezicht, dat bij tabak noodig is, wordt 
waarschijnlijk tegelijkertijd een grooter nauwkeurigheid bereikt. 

2). Men kan bij tabak boom voor boom als het ware 
individueel behandelen, ’t aantal boomen tellen, en voor de 
boomen, die ziek worden, een nauwkeurige correctie aanbren- 


— 474 — 


gen, zoodat men de opbrengst per boom bepalen kan. Dit 
is bij riet niet mogelijk; men kan niets anders bepalen dan 
de opbrengst van een zeker oppervlak. Voor ziekte of slechte 
plekken of voor uitvallers (b.v. bij het instorten van gootran- 
den en dergelijke) kan men niet corrigeeren. Zelfs al telt 
men het aantal stokken voor elke rij, dan nog zou het moeilijk 
zijn, daarvoor een correctie aan te brengen, daar een 
grooter aantal stokken per rij een nauweren stand en dus 
wellicht een kleiner gewicht per stok veroorzaakt. Het zou 
mij niet verwonderen, als dit een van de voornaamste redenen 
was, waarom GEERTS bij blanco-proeven (1. c. blz 918) zulke 
groote verschillen tusschen de opbrengsten per vak vindt, 
verschillen, die veel grooter zijn, dan men b.v. bij tabak op 
rekening van grond-verschillen zou kunnen schuiven. 

Het zal interessant zijn, als er ook van de veldproeven 
met andere gewassen uitvoeriger gegevens beschikbaar komen. 
Het eerst zijn die wellicht te wachten van de proeven met 
rijst en met tweede gewassen; deze bieden, bij een vrij 
eenvoudig verloop (in hoofdzaak: ééns mesten, ééns oogsten). 
de kans om over het zoo juist genoemde tweede punt verdere 
klaarheid te brengen. Sommige tweede gewassen kan men 
nl. makkelijk op rijen planten en individueel tellen enz. zoo- 
dat men den oogst per plant krijgt; rijst moet men, als riet, 
per oppervlak oogsten. 


Klaten, Augustus 1915. 


ROBUSTA-KOFFIEBEREIDING DOOR DE 
INLANDSCHE PLANTERS., 


Ieder, die wel eens de prijzen vergeleken heeft, die er betaald 
worden voor Robustakoffie, bereid op Europeesche onderne- 
mingen, en voor die, bereid door de Inlandsche koffieplanters, 
zal het wel opgevallen zijn, dat in het algemeen de prijzen 
voor het laatste product zeer ver in de minderheid zijn, Zoo- 
veel te. meer is dat opmerkenswaardig, als men vergelijken 
gaat de prijzen van Robustakoffie, geteeld in een en dezelfde 
streek. Zoo vindt men o. a. in Zuid Sumatra ergens een 
Europeesche onderneming, die meer dan 40 ct. de kati betaald 
krijgt, als de bevolking in de omgeving daarvan, die dus de- 
zelfde gronden bebouwt, ja zelfs bibit van die opderneming 
verkreeg, toch maar 20 ct. van haar koffie maakt. 

Waarin ligt dat groote verschil? Kan dat op rekening van 
plantwijze, onderhoud en plukken komen? 

M. i, in het geheel niet. Ofschoon de Inlandsche koffieboer 
weinig zorg aan onderhoud en plukken besteedt en dit zeer 
grooten invloed heeft op de quantiteit van de oogst en den 
duur van de plantage, zal het weinig invloed hebben op de 
qualiteit van de vruchten. Als men dan ook de bessen 
aan de boomen of de pas geplukte bessen vergelijkt, is er 
geen verschil tusschen die van de meestal goed onderhouden 
Europeesche tuinen en die van de in den regel onverzorgde 
Inlandsche. Het verschil ontstaat dan ook door de zeer van 
elkaar verschillende bereidingswijzen. 

Schreven we hierboven, dat de pluk er niets toe deed, 
dan zou men daarbij kunnen wijzen op het feit, dat de 
Inlandsche koffieboer rijp en groen plukt en dat te zamen 
verwerkt, terwijl de Europeesche koffieplanter de zwarte, gele 
en groenige bessen afzonderlijk verwerkt als z.g. „glondongan”’. 
Daar die „glondongan” niet verschilt van de koffie der Inlanders 


— 476 — 


en ook de roode bessen der Inlandsche tuinen een zelfde product 
leveren als die „glondongan”, mogen we ons dus bepalen tot 
den factor, die in hoofdzaak de qualiteit bepaalt, n.l. de 
bereiding, daarbij in het midden latende of zwarte, gele en 
groene bessen nog op andere wijze te verwerken zouden zijn 
dan op „Oost Indische” wijze. 

Voor iemand, wiens taak het is, ook de economische voor- 
waarden van den Inlandschen landbouw te verbeteren, zal 
het dus de quaestie zijn, of de Inlander te brengen is tot 
„West Indische” bereiding. Lukt hem dit, dan zal hij daarmee 
niet alleen bereiken, dat er betere prijzen gemaakt worden, 
doch ook, dat er meer aansporing is om het rijp en onrijp 
plukken na te laten, aan de Oost Indische bereiding alleen de 
verdroogde en toevallig meegeplukte onrijpe over te laten, 
terwijl er dan ook meteen een reden geboren is voor den 
Inlandschen planter om meer keeren per jaar te plukken. 

Pogingen, in die richting gedaan, die in schr.’s omgeving 
reeds eenig succes behaalden, worden hieronder beschreven. 
Alvorens daartoe over te gaan even een herinnering aan de 
bijzonderheden van de beide bereidingswijzen. 

Allereerst de Europeesche methode. De pas ingebrachte 
bessen komen, met water vermengd, in den pulper, waar door 
zachten druk de rijpe bessen geopend worden, de boonen er 
uitvallen en waar dan verder het mengsel van bessen en 
boonen door ronddraaiende zeven van elkaar worden ge- 
scheiden. Met het spoelwater komen de boonen nu in een 
bak, waar ze eenige dagen blijven liggen. Alles van de bes, 
wat nog aan de boonen was blijven kleven, dus wat we 
vleesch of moes noemen, gaat in deze bakken gisten of 
fermenteeren. Na vier dagen ongeveer wordt de gefermenteerde 
koffie gewasschen en ter uitdruiping en voorloopige droging 
eenige uren op droogvloeren uitgelegd. Daarna komt de nog 
tamelijk natte koffie in het drooghuis, waar ze liefst in 
24 uur door middel van warme lucht volkomen gedroogd 
wordt. Eerst dan is de koffie geschikt om gehuld (gebolsterd) 
te worden, waarna ze voor de markt gesorteerd kan worden 
en een product oplevert, dat bestaat uit groengrijze onge- 
broken boonen. 


Waarom al deze bewerkingen? De koffievrucht is een 
z.g. steenvrucht, d. w.z. het werkelijke zaad, bestaande uit 
de koffieboon met de dunne grijswitte zaadhuid, het z. g. 
zilvervlies, is besloten in de z, g. hoornschil, d. i. een gelige 
harde binnenvruchtwand. Daaromheen liggen de verdere 
deelen van den vruchtwand, nl. het roodachtige vruchtmoes, 
waarom weer een taaie donkerroode schil komt. 

De Europeesche markt vraagt als superieure koffie de zaad- 
kernen zonder eenig aanhangsel. De boonen toch moeten voor 
de consumptie gebrand worden en de ervaring heeft geleerd, 
dat zelfs geringe aanhangsels bij het branden producten 
leveren, die den geur en den smaak van de gebrande Robus- 
takoffie en eventueel van den daaruit getrokken drank beder- 
ven. Boonen met aanhangsels van zilvervlies zullen dus nooit 
als superieur beoordeeld kunnen worden. 

In de allereerste plaats moeten daarom vruchtschillen en 
vleesch er af, dat geschiedt door het pulpen. Daarna moet 
de hooraschil verdwijnen. Om deze gemakkelijk te verwijderen 
moet die hoornschil volkomen droog gemaakt worden, zoo 
droog, dat ze bij geringen druk reeds openknapt. Immers 
de machine, welke de hoornschil moet verwijderen, mag geen 
grooten druk gebruiken, wil de koffie zonder breuk er uit te 
voorschijn komen. Om de hoornschil glashard te krijgen moeten 
de aanhangselen van het vruchtmoes daarvan eerst verwij- 
derd worden; de ervaring leerde, dat dergelijke resten aan den 
hoornschil vlug en goed afdrogen belemmeren en belangrijk 
vertragen, zoo niet geheel tot een illusie maken, daar die aan- 
hangselen zelf min of meer hygroscopisch zijn. En juist voor 
wat er volgt, n. l. met het oog op de verwijdering van het zilver- 
vlies, is vlug afdragen een eerste eisch. Bij langzaam drogen 
zal dit vlies indrogen op het zaad (het kiemwit) en door de 
machine niet meer te verwijderen zijn. Bij vlug afdrogen 
zal het veel eerder droog zijn dan de zaadinhoud, daarvoor 
dan te klein worden en dus barsten, waardoor het later door 
de hullers makkelijk te verwijderen is. 

Derhalve de aanhangselen van de hoornschil, de vrucht- 
moesresten, voor een groot deel bestaande uit water, suiker 
en eiwitten, moeten van die schil worden afgewasschen. Wie 


— 418 — 


wel eens koffiebessen met de hand bewerkt heeft, weet echter, 
dat de geleiachtige taaie laag niet gemakkelijk weg te was- 
schen zal zijn, men kan ze zelfs niet geheel door wrijven 
verwijderen, al behandelt men ook boontje voor boontje. In 
bacteriën en schimmels heeft men echter bondgenooten, die 
ons kunnen helpen bĳ het verwijderen van den rommel op 
de hoornschil. Laat men na het pulpen de natte boonen 
in bakken aan zich zelf of liever aan de bacteriën en schim- 
mels over, dan tasten deze de geleiachtige massa van suikers 
en eiwitten aan en veranderen die in alcoholen, zuren en 
andere oxydatie- en splitsingsproducten. Na die veranderingen 
heeft ons wasschen meer resultaat en kunnen de boonen in 
betrekkelijk korten tijd schoon genoeg afgeleverd worden 
voor de afdruipvloeren en drooghuizen. 

Beschouwen we op dezelfde wijze de inlandsche Robusta- 
koffiebereiding. Laten we veronderstellen, dat de Inlander— 
wat echter lang geen regel is — volkomen rijpe bessen ver- 
werkt. Hij spreidt de vruchten op matten of andere onder- 
lagen uit en speculeert op de kracht van het zonnetje om 
zijn bessen droog te krijgen. Laten we nu het gunstigste 
geval aannemen en veronderstellen, dat het zonnetje zijn 
naam van „koperen ploert” eer aandoet en geen lange re- 
gendagen het drogen vertragen. Het water in de bessen 
moet door de taaie roode vruchtschil heen verdampen; dat 
dit zeer langzaam moet gaan, is licht in te zien. Van een 
vlug droog en hard worden van de hoornschil kan dus nooit 
sprake zijn, in de meeste gevallen wordt deze nooit glas- 
hard. Het zilvervlies, dat geheel binnen de langzaam dro- 
gende massa zit, zal er dus nog langer over doen en daarbij 
den zaadinhoud, het kiemwit, niet belangrijk in droogtetoe- 
stand vóór zijn, derhalve niet licht te klein worden voor den 
zaadinhoud en dus ook niet makkelijk barsten en er af sprin- 
gen. Bovendien is door dat langzaam drogen het zilvervalies 
meestal nog niet volkomen droog, als de koffie ontbolsterd 
moet worden. Doch hoe ook, van een verwijderen van het 
zilvervlies zal weinig kunnen komen bij deze „Oost-Indische” 
bereiding, van een volkomen schoon opleveren, zooals bij de 
„West-Indische’’ methode, zal nooit sprake kunnen zijn. 


SED 


Het hullen doet de Inlandsche koffieboer door de koffie te 
stampen in zijn rijststamper. Alhoewel de hoornschil dan over 
het algemeen nog niet volkomen droog is, zal hij bij den zwa- 
ren druk, waarvan bij het stampen gebruik gemaakt wordt, 
toch weinig gevaar van breuk hebben, doordat ook de zaad- 
inhoud verre van hard en droog is. Misschien wordt die 
inhoud nog eenigszins beschermd tegen breken door het daar- 
op ingedroogde zilvervlies. 

Genoegzaam is door het bovenstaande herinnerd, waar het 
op aankomt bij de Robustakoffiebereiding, en duidelijk tevens, 
waardoor het voor een Inlandschen bereider onmogelijk is, 
te komen tot een product, dat eenigszins het volgens Euro- 
peesche methode bereide nabijkomt en niet al te veel in prijs 
er van zal verschillen. Releveeren we nog even tal van an- 
dere oorzaken dan de hierboven besprokene nl: 

het plukken van rijp, geel, groen en zwart en het verwer- 
ken er van zonder voorafgaande scheidings; 

de weinige zorg bij het drogen, het bij regen onoordeel- 
kundig bewaren; 

het slordige stampen en wannen; 

het nalaten van sorteeren in verschillende qualiteiten. 

Doch al zouden al deze genoemde schadelijke invloeden door 
meer ijverige inlandsche planters ondervangen worden, dan 
zouden ze toch bij de bereiding van Robustakoffie op hun 
wijze de moeilijkheid met het zilvervlies niet kunnen ont- 
zeilen en steeds nog product leveren, dat minderwaardig 
was aan het product der Europeesche ondernemingen. 

Moeten we dus de Inlandsche planters en koffiebereiders 
tot de „ West-Indische” fabricatie brengen ? 

De Inlandsche planter en koftiebereider heeft meestal te 
weinig boomen om met voordeel een pulper e.a. machinerieën 
en een emplacement te kunnen exploiteereo. Evenmin zal het 
aan te raden zijn, coöperatief met een pulper en andere in- 
richtingen te werken, omdat bij een ligging der tuinen zooals 
nu voorkomt, de een palen ver weg, de ander tamelijk dicht 
bij de woonplaats, het vervoer der bessen oneconomisch is. 

Alleen als er door toevallige ligging een 3- à 400-tal ba- 
hoe’s goed beplante inlandsche koffietuinen zoo bijeen lagen, 


— 485 — 


dat de verste tuin hoogstens 2 paal van den pulper aflag, 
alleen dan zou het te verdedigen zijn, tot coöperatief wer- 
ken aan te sporen. Gewoonlijk is de toestand echter zoo, dat 
de tuinen vrij ver uiteen liggen en de hoeveelheid per dag 
te verwerken product niet zooveel is, dat dure installaties 
winstgevend zouden zijn. 

En toch zouden we een poging kunnen wagen om de bereiding 
van den oogst uit inlandsche tuinen loonender te maken ep, 
wat ons van even groote waarde moet zijn, de qualiteit en 
den naam van het product in het algemeen te verbeteren. 

Als middel daartoe heb ik geprobeerd, het inlandsch koffie- 
boertje tot pulpen te krijgen, al is het dan niet met een 
Lidgewood of andere machine, dan toch met een machine, 
die hem verder zal brengen dan het werken met houten 
klemmetjes, zooals die wel eens gebruikt worden voor het 
puïipen. 

Door mij is een eenvoudige pulper ontworpen, die heden 
door eenige Inlandsche koffieplanters gebruikt wordt en hen 
wel voldoet, ofschoon ze de rest van mijn methode, waarover 
hieronder nader, tot mijn spijt nog niet zoo volgen, als ik 
hun heb aangegeven. 

Bijgaande teekening kan een denkbeeld geven van den pulper. 
Een houten rol van hard hout (hier gebruikt men daarvoor 
kajoe ketoeng), met groeven van slechts 3 m.M. diep, 
moet de koffiebessen, die met water uit de pijp vloeien, door 
zachten druk doen splijten en de boonen scheiden van de 
pulp. De rol drukt tegen het verlengsel van den bodem der 
aanvoerpijp. De bodemplank van de pijp is draaibaar bij het 
bakje en kan door middel van het latje onder bij den rol 
„nauw’” of „wijd” gesteld worden. De aanvoerbuis kan van 
boven door middel van een luikje geopend worden. De rol 
draait op een ijzeren as, waarvan het eene eind krukvorinig 
omgesmeed is; deze as draait in doorboorde smeedijzeren 
plaatjes, terwijl de Inlandsche smid het nog beslist noodig 
vond, de randen van den rol met ijzeren bandjes te versterken. 
Technisch zal er aan deze machine — geheel van inlandsch 
maaksel — misschien nog wel een of ander te verbeteren zijn. 
Ze voldoet echter in het gebruik en is niet duur van aan- 


hey ile 


— 481 — 


schaffen, want met behulp van den smid wordt ze in enkele 
doesoens van Redjang door de gebruikers zelf gemaakt, 

Ze pulpt werkelijk heel aardig, beter o.a. dan een schijf- 
pulper, waarbij zeer dikwijls de boonen in het vleesch blijven 
zitten. Tot op heden gaat de verdere bewerking als volgt. 
Te zamen valt alles in een waschbak, waar oogenblikkelijk 
en onderhand gewasschen wordt en de boonen met de hand 
gescheiden worden van de pulp. Dat laatste gaat makkelijk 
en vlug. Vervolgens wordt de zoo verkregen hoornschil-koffie 
uitgelegd en in de zon gedroogd. Een bezwaar is nu nog, 
dat de suikers enz. aan de hoornschil een vlug afdrogen ver- 
hinderen. De gedroogde hoornschil-koffie wordt op de gewone 
wijze verstampt. Toch zijn er — hoewel de methode nog niet 
volmaakt is — reeds voordeelen. Het product is nog niet 
geheel vrij van het zilvervlies, doch is reeds beter, doordat 
voor dezen pulper de zwarte en onrijpe koffie niet gebruikt 
kan worden; men moet dus rijpe — of zoo goed als — rijpe 
koffie hebben, dus moet men zorgvuldiger en meer malen 
plukken dan voorheen. De Inlandsche gebruikers van dezen 
handpulper vinden het nu al heel mooi. Zij voelen bovendien 
nog een ander voordeel. Als de koffie ver van huis in het 
bosch staat, moet men daar bereiden of de bessen naar huis 
brengen. Nu kan men, als er water is, den pulper in den 
tuin brengen en later de hoornschilkoffie naar huis brengen, 
wat enorm in het vervoer scheelt. 

Ik ben nog niet tevreden. De qualiteit kan nog beter 
worden, de prijs moet nog meer stijgen. Op het oogenblik 
wordt in den schooltuin van de 2e klasse Inlandsche school 
te Tjoeroep gedemonstreerd, hoe ook de Inlander de hoornschil- 
koffie kan laten fermenteeren en vlugger kan doen afdrogen. 
Het fermenteeren gebeurt daar in een houten bak en in eenige 
krandjangs (hier gindings genaamd). Het drogen gebeurt in de 
zon op eenige platen oud dakijzer. De koffie, uitgestrooid op het 
gegolfde dakijzer, laat een deel van de ribbels vrij, die, vrij 
bestraald door de zon, hun warmte meedeelen aan de geheele 
plaat en het afdrogen dus op die wijze bespoedigen 1), Jam- 


1) Deze droogmethode is niet van mij. Ik beproefde ze naar aanleiding 
van een mededeeling van een planter. Waar dat indertijd gepubliceerd werd, 
herinner ik me niet meer. 


Teysmannia, 1915. 31 


— 482 — 


mer is het, dat de gestadige regens van Tjoeroep dit deel 
van de proef nu en dan doet mislukken en de pogingen tot ge- 
heel verwijderen van het zilvervlies nog tot een illusie maken. 
Het hullen geschiedt verder op de gewone wijze met den 
stamper. 

In het mislukken zat echter dit voordeel, dat ik op andere 
plannen kwam. Pulpen, fermenteeren en wasschen kan elk 
op zijn ladang en tuin of bij zijn eigen huis bewerkstelligen. 
De rest kunnen we coöperatief in een drooghuisje verwerken. 
En daar moet het dan ook heen. Wellicht kan er dan ook een 
huller op overschieten. Ook kan men het brengen tot den ver- 
koop van hoornschilkoffie, als er ondernemingen in de buurt 
zijn. Als er in een streek als in de bovenlanden van mijn 
ressort een voldoend aantal koffietuinbezitters zijn, kan het 
tot dergelijk coöperatief werken komen, vooral als de groote 
afstanden, door het zelf pulpen, niet zoo’n bezwaar meer zijn. 

Op het oogenblik zijn er ook plannen om voor een streek 
in mijn ressort, waar tamelijk veel Inlandsche koffietuinen op 
mooien jong-vulkanischen grond dicht bijeen liggen, een pulper 
te doen maken, die door water gedreven wordt en zijn spoeling 
zelf regelt. We hebben hier in Zuid-Sumatra tal van door 
waterkracht gedreven rijststampers; groote bezwaren om een 
dergelijken molen te verbouwen tot een pulper met houten 
cylinders zijn er niet te overwinnen. De exploitatie van een 
dergelijken molen zal een inleiding zijn tot het verder coöpe- 
ratief verwerken, 

Dat het hieruit kan komen tot turbines, die betere pulpers 
en hullers zullen drijven, is een wensch, die me echter niet 
zal weerhouden om den eersten tijd bij mijn handpulper te 
blijver, waardoor toch al beter product te verkrijgen is dan 
met de nu gevolgde methode. 

Ons werk is, den Inlandschen landbouwer tot economischer 
werken bij zijn bedrijf te brengen; hem te brengen tot afle- 
vering van een product van grootere waarde, niet alleen met 
meer waarde in geld, maar ook met meer sociaal-economische 
waarde. Ik hoop, dat mijn proef er een is, die een weinig 
hiertoe bijdraagt, doch daarbij heb ik noodig steun en opbou- 
wende critiek van belanghebbenden bij den inlandschen land-. 


— 483 — 


bouw, inzonderheid van landbouwleeraren en andere land- 
bouwkundigen, die Inlandsche koffieboertjes in hun ressort 
hebben. Wellicht zijn er eenigen, die mijn methode geheel of 
gedeeltelijk willen probeeren en hun ervaringen en mogelijke 
bezwaren willen publiceeren. 


Soeban Ajam, 7 Sept. 1915. 
A. J. Koexs. 


nn nnn Re 


IETS OVER DE DJEROEKKWEEKERIJ 
„BAROE TEGAL”. 


Wanneer men den weg van Buitenzorg naar den Poentjak 
opgaat, vindt men rechts voorbij paal 55 een breed rijpad, 
dat, tusschen sawah’s opstijgend, naar den aloon-aloon van 
het landhuis Tjisaroea-Zuid voert. Direct achter het landhuis 
begint het oerbosch. Niet ver van dit landhuis ligt geheel 
verscholen een djeroektuin, „Baroe Tegal” genaamd, op een 
hoogte van + 3000 voet, alwaar de heer E. F. KEUCHENIUS 
zich vol ambitie op het kweeken van allerlei djeroeks en 
uitheemsche sinaasappels en citroenen toegelegd heeft. 

Steller dezer acht zicn niet bevoegd om uit eigen aan- 
schouwing de djeroek-cultuur in ’t algemeen noch die in dezen 
tuin te beschrijven; temeer, waar in dit tijdschrift van de 
hand van den heer Wi1eman reeds veel wetenswaardigs 
over het kweeken van djeroeks vermeld is. Van de mededee- 
lingen van den kweeker zelf over zijn tuin wordt echter 
in het volgende een dankbaar gebruik gemaakt. 


Het ontstaan van den tuin „Baroe-Tegal”. 


„Sedert 1895 heb ik mij kizonder toegelegd op de djeroek- 
cultuur, zonder nu juist veel uitbreiding te geven aan den 
bestaanden aanplant in den tuin van het Landhuis Tjisaroe- 
wa-Noord. 

Eerst in 1904 werden ernstige stappen gedaan om plant- 
materiaal te verzamelen van enkele zeer goede soorten voor 
een geregelden aanplant op meer uitgebreide schaal. 

Toen ik een paar honderd marcotten en zaadplanten van 
de fijnste soorten, in manden gekweekt, bij elkaar had, wer- 
den die op een stuk tegal-grond van het landgoed Tjisaroewa- 
Zuid met mand en al in den grond gezet. Bij gebrek aan 


— 485 — 


tijd bleven plantgaten achterwege en liet de eerste grondbe- 
werking van het geheel zelfs te wenschen over. Maar om de 
planten werd de grond diep omgespit en goed van mest 
voorzien, Gaandeweg ontwikkelde de aanplant zich krachtig 
en tierde welig. Luchtgaten van drie voet diep kwamen den 
aanplant nog ten goede zoodat reeds na drie jaar hier en 
daar bloem en vrucht verscheen, 

Ter uitbreiding van den aanplant werd na lang zoeken 
een afdoende ent- en stek-wijze gevonden. Wel kreeg ik van 
hier en elders pompelmoeszaden, doch deze leveren niet al- 
toos een geschikten onderstam. 

Eindelijk kreeg ik in 1905 een marcotte van een [taliaansche 
citroen, waarvan ik 19 stekken sneed en de moeder-marcotte 
uitplantte. Van deze 19 stekken kwamen er 17 op en deze 
18 planten zijn de moederboomen, waarvan honderden stekken, 
een 20.000 zaadplanten en duizenden vruchten verkregen zijn. 

Van de acht fijnste West-Indische djeroek-nipis-marcotten, 
die ik van een kwijnenden boom op Tjisaroewa-Noord heb 
kunnen snijden, zijn tal van marcotten en een 15.000 zaad- 
planten gekweekt. 

Van de fijnste Victoria-Mandarijnen, waarvan ik een paar 
honderd marcotten en kweekplanten van Tjisaroewa-Noord 
heb kunnen overbrengen, zijn uit geselecteerde vruchten en 
zaden een 8 à 9009 kweekplanten verkregen. 

In den loop der jaren is de aanplant nog verrijkt met tal 
van de fijnste Europeesche en Javaansche sinaasappelen en 
citroenen, waarvan in betrekkelijk korten tijd door enting 
groote aanplantingen kunnen worden verkregen. 

Alle aandacht werd geschonken aan de verkregen zaden uit 
de grootste geheel rijpe vruchten. Daaruit werd onder andere 
een geheel nieuwe „Baroe-Tegal limoen”, een lang-gebogen, 
fijne vrucht met eveneens omgebogen punt, gekweekt. 

Ook van deze zeer fijne soort zijn reeds verscheidene bijna 
vruchtdragende enten gekweekt en binnen beperkten tijd kan ook 
hiervan door enting een groote aanplant worden gemaakt. 

Om kort te gaan, hier worden de fijnste soorten van ver- 
schillende groote en kleine djeroeks gekweekt, zoodat van 
ieders gading hier wat te vinden is. 


— 486 — 


Even wil ik nog vermelden, op welk materiaal hier geënt 
wordt, waarbij ik enkele entwijzen gebruikt heb, die het 
resultaat van langjarige proefnemingen waren. 

Om met de meest algemeen gebruikelijke te beginnen: Het 
oculeeren. Dit wordt hier gedaan, 1° op daarvoor gekweekte 
jonge onderstammen van 5 à 6 maanden af; 2° op tot onder- 
stammen gekweekte stekken; 3° op takken van voor onder- 
stam geschikte boomen, die daarna gemarcotterd worden; 4° 
op marcotten van dezelfde takken; 5° op lange takken, op 
afstanden van / voet, die, als de enten zijn aangeslagen, op de- 
zelfde lengte worden afgesneden en gestekt (dit zijn entstekken); 
6° het oculeeren op versch gesneden stekken (dit zijn stek- 
enten); al deze oculaties worden zeer verschillend aangebracht, 
al naar gelang van het entrijs. Zoo werden zelfs oculaties eri 
griffels gesneden uit uitloopers van slechts enkele weken oud. 

De Griffel-enting. Deze dikwijls boven de oculatie te ver- 
kiezen entwijze wordt alleen als plakent aangebracht en 
nimmer als spleet-griffeling; ook alweer op verschillende ma- 
nieren, al naar gelang van de griffel. 

Het copuleeren wordt hier ook toegepast. Half weggesne- 
den takken worden op half weggesneden onderstammen ge- 
plakt, ja zelfs wordt gecopuleerd op zijwortels. 

Ik meen door de practijk voldoende bewezen te hebben, 
dat hier gekweekte vruchten niet behoeven achter te staan 
bij die van Europa of elders, zelfs bij een hier veelal gebrek- 
kige cultuur van deze zoo gewenschte vrucht. 

Zoo levert Java enkele zeer goede soorten op, maar he- 
laas in zeer beperkte hoeveelheid. Als die nu maar in me- 
nigte konden worden gecultiveerd, Een massa materiaal is 
hier daartoe reeds voorhanden. Zoo hoop ik nog eens te 
bereiken de djeroekcultuur als een bijzondere inlandsche 
volkscultuur ingang te doen vinden.” 


Naast de talrijke kweekbedden, bezet met dicht opeen 
groeiende plantjes, zijn het vooral de vruchtdragende boomer, 
die de aandacht van den bezoeker trekken. 

In heerlijke tinten van donker purperrood tot goudgeel 
doen de zware vruchten de takken buigen en steken prachtig 


— 457 — 


af bij het groene loof. Dit zijn nagenoeg alle uitheemsche soor- 
ten. Vele dezer kolonisten staan, wat uiterlijk schoon aangaat, 
bij hunne Europeesche stamverwanten in niets ten achter. 
Echter moeten sommige, zooals de heer K. het noemde, 
nog acclimatiseeren, alvorens zij ook als handvrucht hun volle 
waarde bereikt hebben. 

Zoo is ook van sommige citroenen en djeroeks het perssap 
minder gewild om den bitteren bijsmaak. Wellicht is dit te 
vermijden door voorzichtig te persen, daar die bittere be- 
standdeelen in de witvezelige binnenlaag der vruchtschil en 
niet in het oorspronkelijke vruchtensap zitten. 

Hoewel de meeste vruchten als zoodanig de grootste handels- 
waarde bezitten, interesseerde het mij, van de uitheemsche, 
thans hier gekweekte soorten het gehalteaan vruchtensap en 
citroenzuur te weten. 

Hiertoe werden monsters onderzocht van eenige soorten, 
waaromtrent de heer K. het volgende mededeelt: 

„le. de Djaipoer-djeroek, afkomstig van Djaipoer in Britsch- 
Indië. Het zaad van de boomen, waarvan de vruchten zijn, 
werd hier in Februari 1907 aangebracht. Van de twee over- 
geblevene vruchten — de andere waren successievelijk bedor- 
ven en weggegooid — zijn 84 zaadplanten gekweekt, waarvan 
de tegenwoordige aanplant is opgeschoten. 

2e. De groote Spaansche citroen, die lang geleden hier 
is aangebracht. De plant heeft sedert een vergeten en onver- 
zorgd leven geleid, totdat daaruit 15 marcotten gesneden zijn, 
die nu groote planten geworden zijn. Van een van deze zijn 
de onderzochte vruchten geplukt. 

se. De kleine Spaansche citroen heeft dezelfde herkomst. 

de. De reeds genoemde Italiaansche citroen is hier aan- 
gebracht in 1903. Daarvan is in 1905 een marcotte gekweekt 
en mij geschonken. Zooals hierboven reeds gezegd, zijn hier- 
van 19 stekken gesneden, waarvan 17 zijn opgekomen, die 
met de moeder-marcotte mee tot 18 groote planten zijn uit- 
gegroeid. 

Deze citroen zal om zijn sap en buitengewoon aromatische 
schil zeer gewild worden; hij dient in Amerika ter bereiding 
van de algemeen bekende lemon-pie of lemoen-pastei.” 


EEEN TIN TDT EET ETTEN CID IVE EDE DE EET EN 
Ul n= zen Pe zE 
Vruchtsoort. EN EE 5 RN EE Sv) 55 
ASSE On DS salsorl 22 
ee 5 | e. se 8, al z ol 
&, 
1. Djaipoer rijp |253.5 | 115 | 45 45 158 TE 
E onrijp! 189.0 | 60 | 32 | 44 {138 | 2. 
2. Spaansche citr., groote) rijp \438.-\ 100 | 23 AR nat S 4,2 
= r É: onrijp: 405 5 | 155 38 7.34 | 28 44 
B Ned „ Kleine | rijp 163,5 | zo | 43 | 73 | 3412 | 54 
Á e je onrijp 158.45 | 73 46 7.48 | 3.4 54 
4. Italiaansche „ rijp 256.35 \ 125 48 6.78 | 3.3 8.5 
= k onrijp 242. - | 115 48 69 | 3.3 7.9 


Uit de vruchten werd met behulp van een gewone ci- 
troenpers het sap verkregen. De persrest werd zorgvuldig 
verzameld en gewogen, het gewicht in mindering gebracht 
van het oorspronkelijke gewicht; dit verschil is in boven- 
staande tabel als gr. sap aangegeven. 

Voorts zij hierbij nog opgemerkt, dat de Djaipoer uit Britsch- 
Indië aldaar als sinaasappel gegeten wordt. De rijpe groote 
Spaansche citroen had een zeer dikke schil; de onrijpe daar- 
entegen niet. 

Interessant is het, deze cijfers te vergelijken met die, 
welke gevonden werden bij een dergelijk onderzoek, dat men 
in dit Tijdschrift 1905, blz. 302, vermeld vindt: 


| Ks: ajb 
led ledselfeses 
|X 5) ES. 5 1 Se [Smell eis 
Vruchtsoort. TE > s Af Se JN Si lk 
Ee 2 REM ari sie 
| & @ Ge s (salons 
| ©) a see sek 
if Í _—— — Ì eg 
| 
Siciliaansche citroenen: | 
: „: Lissabon — 11152 ' 50—, 43.4 68 295 | 3.45 
ij „: Eureka — 11570 | 71.— | 45.2 | 12 132% | 51 
D „: Lirette — 53.5 | 30.3 565 | 69 | 329 1.76 
Java citroenen geel | | 3.83 | 
|2roen | | | 8.13 
Djeroek nipis | | | 2,52 | 
\ 


Vergelijkt men deze resultaten, dan blijkt, dat ook het 
citroenzuurgehalte der hier gekweekte uitheemsche vruchten 
niet minder is dan dat van hun stamverwanten in hun 
vaderland. 

De cijfers voor de Siciliaansche citroenen in tabel II hebben 
nl. betrekking op aldaar gekweekte vruchten. 

De verkregen cijfers schijnen er op te wijzen, dat hier 
mogelijk dezelfde voordeelen met deze cultuur te behalcn 
zouden zijn als in Europa, nl. door 

le verkoop van de vruchten als zoodanig; 

2e winning van citroensap voor citroendrank ; 

se s » Citroenzuur. 

4e zou dan nog te vermelden zijn de opbrengst aan vluchtige 
olie uit de schil. 

P. Wirrn. 


ER NE TTET EEA 


DE BESMETTELIJKE VEEZIEKTEN, GENOEMD IN DE 
WET OP DE VEEARTSENIJKUNDE IN NED.-INDIË 


DOOR 
H. J. Surr. 
(Vervolg) 


MALLEUS (KWADE DROES). 


Voordat wij iets vertellen van de ziekte dient eerst met 
een enkel woord wat gezegd te worden van den naam. He- 
laas vindt men in het Hollandsch naast elkaar de benamingen 
„kwade droes” en „goedaardige droes”, die al heel wat verwar- 
ring hebben gesticht. De Hollander spreekt in het algemeen 
van droes, wanneer sprake is van een neusziekte, die gepaard 
gaat met neusuitvloeiïng. De woorden „kwaad-” en „goed- 
aardig” zeggen daarbij, hoe het verloop is, de kwade onge- 
neeslijk, de goedaardige vrijwel zonder gevaar voor het dier. 
Aangezien nu echter dikwijls een paard met goedaardigen 
droes zich uiterlijk veel zieker toont dan een met kwaden 
droes, behoeft het wel geen betoog, dat men bij de dia- 
gnose „kwade-droes” dikwijls ongeloovig de schouders ziet 
ophalen en hoort zeggen: „wat, dat beetje uitvloeiïng zou 
niet te genezen zijn, neen, dan heb ik ze wel erger gezien, 
met geweldige uitvloeiïng, die toch na een paar weken van 
zelf genazen’. Accoord, dan was het zware geval „goedaar- 
dige droes”. Uit dit voorbeeld blijkt voldoende, dat de naam 
„kwade droes” zeer ondoelmatig is. Daarom zal dan ook die 
naam hier niet meer gebruikt worden, maar alleen het woord 
" „Malleus”, de wetenschappelijke naam van de ziekte. Beide 
ziekten hebben, ook wat betreft hun oorzaak, niets met elkaar 
te maken: de goedaardige droes wordt veroorzaakt door een 
kettingbacterie, de malleus daarentegen door een staafjes- 
vormige bacil. De goedaardige droes is in hoofdzaak een 


— 491 — 


jeugdziekte, kan echter ook bij oudere paarden voorkomen; 
malleus zien we in ’talgemeen meer bij volwassen dan bij 
jeugdige paarden, iets wat echter niet altijd opgaat. 

De goedaardige droes verloopt snel en dikwijls hevig, met be- 
trekkelijk weinig gevaar voor het dier (99 pct. genezing); de 
kwade droes daarentegen verloopt meestal langzaam, chro- 
nisch, en is practisch ongeneeslijk. 

De goedaardige droes gaat gepaard met dikke gele etterige 
neusuitvloeiïng, in den regel uit beide neusgaten, bij malleus 
daarentegen ziet men dikwijls slechts eeu eenzijdige, geringe 
neusuitvloeiïing. Die neusuitvloeiïing gaat bij den goedaardigen 
droes samen met een heete pijnlijke zwelling van de water- 
vatsklieren in de keelgang, welke tenslotte veretteren en 
naar buiten doorbreken als abscessen; bij malleus heeft een 
niet pijnlijke, niet heete zwelling plaats van de klier aan den 
kant, waar de neusuitvloeiïng bestaat; de klier gaat daarbij 
echter niet in verettering over, maar is als een hard vast 
knobbeltje voelbaar. 

In beide gevallen hoesten de dieren; bij goedaardigen droes 
echter bestaat nog hooge koorts, bij malleus niet, al is somtijds 
temperatuursverhooging in geringe mate aanwezig. 

Uit het bovenstaande blijkt, dat er voldoende verschillen 
kunnen bestaan, maar soms ook zijn ze zoo gering, dat het 
voor den leek moeilijk is, ze waar te nemen, daarom ook hier 
alweer: „raadpleeg den veearts”! 

Doch laten wij ons verder uitsluitend bezighouden met de 
malleus. De ziekte is voor den Indischen paardenstapel, wat 
ds tuberculose is voor den Hollandschen veestapel, n.l. een 
ruïne. Daarom kan er dan ook niet streng genoeg tegen worden 
opgetreden. Een tijdlang heeft men gemeend, dat de ziekte 
niet besmettelijk was; daarmee is door het Indische gouver- 
nement heel wat leergeld betaald, toen in 1841 graaf Bentheim 
directeur was van de proefstoeterij te Tjiandjoer. Ook deze 
was van meening, dat besmettelijkheid was buitengesloten, met 
het gevolg, dat op de stoeterij in 4 jaar tijds van de hengsten 
stierf 10 pct, van de merries 34 pct. en van de veulens 58 pct. 

Alleen eenhoevige dieren (ook nog enkele andere diersoorten 
als leeuwen, kameelen, enz.) en de mensch zijn voor de ziekte 


— 492 — 


vatbaar, besmetting van dier op mensch is dan ook meer- 
malen waargenomen. 

Al naar de verschijnselen onderscheiden wij drie vormen 
van malleus, n.l. long-, neus- en huid-malleus. Zij kunnen 
alleen of in combinatie met elkaar voorkomen. Het meest 
worden aangedaan de neus en de longen, en daarbij zien wij 
dan als verschijnselen hoesten en neusuitvloeiïing. 

Bij longmalleus vormen zich, evenals bij tuberculose, klei- 
ne knobbeltjes in de longen, die grooter worden, veretteren 
en zoo veranderen in abscesjes. Deze kunnen in de luchtpijp- 
takken doorbreken en dan worden malleusbacillen opgehoest. 
Een bron en een wijze van infectie! In het begin merkt 
men er weinig van, de dieren hoesten en zijn bij het werk 
spoediger vermoeid, dikwijls hebben zij ’s avonds een beetje 
verhoogde temperatuur. Dat kan zoo tijden duren, afhanke- 
lijk van de voeding en verpleging, die het dier geniet. Ik 
herinner mij een geval van een paard met longmalleus, dat 
twee jaar lang geen dienst had gedaan en goed verzorgd 
was; het dier zag er prachtig uit. De vermoeienis van een 
spoorreis en vermoedelijk gevatte kou onderweg waren vol- 
doende om het dier binnen een week op den rand van het 
graf te brengen. 

In den regel vermageren de dieren langzamerhand en gaan 
tenslotte aan uitputting ten gronde. 

Veel duidelijker is de neusmalleus. Als eerste verschijnsel 
zien we een weinig slijmige neusuitvloeiîng, dikwijls, zooals 
gezegd, uit één neusgat. Later wordt de uitvloeiing meer 
etterig, er komen dan groenachtige brokjes in voor. 

Kijken we zoo’n paard in den neus, dan zien we zweren 
op het neusslijmvlies zitten, als ze zich ten minste ver ge- 
noeg naar beneden vertoonen. Die zweren kunnen door het 
neusmiddenschot heen vreten. Dikwijls genezen ze, om ech- 
ter altijd een eindje verder weer open te breken. Zoo’n 
genezen zweer laat een wit stervormig litteeken achter, dat 
dikwijls al voldoende is om met zekerheid het bestaan van de 
ziekte vast te stellen. Tegelijk met de uitvloeiïng nemen we 
een harde, niet pijnlijke zwelling van de keelgangswatervats- 
klieren ‘waar aan de zijde, waar de neusuitvloeiïng bestaat. 


ee — 


Hwuid-malleus is de derde vorm, waaronder de ziekte voor- 
komt. Er ontstaan knobbels in de huid, van waaruit verdikte 
strengen paar alle kanten loopen. Zoo’n koobbel breekt door 
en dan ontlast zich een olieachtige gele etter, terwijl er een 
uitgeholde zweer met onregelmatige randen achterblijft. Zoo’n 
zweer kan genezen, maar dan breekt er toch een eindje 
verder weer een nieuwe open. 

Ook in de ribben en de ballen kunnen zulke verdikkingen 
voorkomen, terwijl soms de gewrichten verdikt raken, en 
ook wel de huid van de onderbeenen, waardoor de z. g. 
olifantsbeenen ontstaan. 

Nu nog iets over de wijze, waarop de dieren besmet raken. 
In den regel geschiedt dit met het voer. Denken we eens 
aan de wijze, waarop de grobakpaarden gevoerd worden. 
Ieder span heeft daarbij samen een ton ; heeft een der paarden 
nu malleus, dan krijgt het andere het ook. Verder is de 
besmetting met het voedsel mogelijk op stallen, waar de 
paarden niet behoorlijk van elkaar gescheiden zijn. ik her- 
inner mij een stal te Solo, waar 87 paarden stonden. Een 
van die paarden had malleuszweren in den neus; na 2 maanden 
bleken reeds 16 andere paarden besmet te zijn. In Soerabaja 
zijn gevallen bekend, waar op één stal 90 pet. van de paarden 
malleus bleek te hebben, wel een teeken dus,dat besmetting 
niet denkbeeldig is, 

Verder kan besmetting ontstaan onderweg, als de dieren 
tijdelijk op een stal worden geplaatst, zovals die langs de 
groote wegen voorkomen, en waar de gaande en komende 
man een tijdje uitrust met zijn dieren. 

Dat dieren met huidzweren gevaarlijk zijn, behoeft niet 
nader te worden uitgelegd. 

Tenslotte is nog mogelijk de z. g. druppeltjesinfectie, zooals 
we die bespraken bij de tuberculose. 

Uit alles blijkt alweer, dat het zaak is, zoodra men iets 
vermoedt omtreat de aanwezigheid van de ziekte bij een van 
zijn paarden, zoo spoedig mogelijk den veearts te roepen. Men 
moet zich daarbij niet verwonderen, indien blijkt, dat er reeds 
meerdere paarden zijn aangetast, waaraan uiterlijk nog niets 
te zien is. 


— 494 — 


In verband hiermede moet nog even gewezen worden op een 
mooi onderkenningsmiddel voor de ziekte nl, de malleïne, Dit 
is een stof, die ongeveer op dezelfde wijze wordt bereid als 
de tuberculine, waarover bij het hoofdstuk tuberculose reeds 
gesproken is. Deze malleïne heeft de eigenschap, wanneer zij 
in één der oogen van een aan malleus lijdend paard wordt in- 
gedruppeld, etterafscheiding van dat oog te verwekken. Een 
uitlegging van dit verschijnsel is in een paar woorden niet te 
geven. Laat mij volstaan met te wijzen op de hitte, die zich 
ontwikkelt, wanneer men water en zwavelzuur bij elkaar 
brengt. Die hitte komt vrij, zoodra beide stoffen zich met el- 
kaar mengen. Wanneer men nu malleïne brengt in den ooglidzak 
van een aan malleus lijdend paard, dan blijkt in de weefsel- 
vochten van zoo’n paard een stof te zitten, die, zoodra zij 
zich bindt met de ingebrachte malleïne, etterafscheiding van 
het oogslijmvlies veroorzaakt. 

Slaan we nu nog even een blik in de wettelijke bepalin- 
gen, die er omtrent deze ziekte bestaan. 

Dieren, die de kenmerkende ziekteverschijnselen van malleus 
in zoodanigen graad vertoonen, dat de ziekte daaraan door 
een deskundige met zekerheid kan onderkend worden, wor- 
den in beslag genomen en zoo spoedig mogelijk afgemaakt en 
begraven, Alweer dat afmaken! Maar lezer, wat wilt ge meer ? 
De ziekte is ongeneeslijk, vooral in zoo’n stadium. 

Dieren, die verdacht worden aan malleus te lijden, wor- 
den afgezonderd en gemalleïneerd, m.a.w. wanneer op een stal 
een dier met duidelijken kwaden droes is aangetroffen, zal de 
veearts de overige paarden op dien stal malleïneeren. 

Dieren, die na de malleïnatie blijken aan malleus te lij- 
den, worden, indien de eigenaar. daartegen geen bezwaar 
heeft, afgemaakt en begraven. 

Wenscht de eigenaar de ziek bevonden dieren niet te 
doen afmaken, dan blijven deze afgezonderd, totdat zij bij 
een later onderzoek blijken genezen te zijn of, totdat de 
verschijnselen van malleus zich zoodanig hebben ontwikkeld, 
dat daaraan de ziekte dadelijk met zekerheid kan worden 
onderkend. In het eerste geval mogen de dieren weer wor- 
den gebruikt, in het laatste geval worden zij afgemaakt en 
begraven. 


— 495 — 


Er wordt hier gesproken van genezing, terwijl boven is 
gezegd, dat de ziekte ongeneeslijk is: twee dingen, die 
met elkaar in strijd zijn. De verklaring ligt hierin, dat de 
mogelijkheid bestaat, dat er pas een heel klein haardje aan- 
wezig is, dat is dan al voldoende om het dier positief te 
laten reageeren op de malleïnatie. Nu is het niet buiten- 
gesloten, dat zoo’n dier bij rust en goede verzorging geneest, 
evenals een mensch met tuberculose in {een sanatorium 
wel eens geneest. Iedereen zal het echter wel met mij 
eens zijn, dat die kans zeer gering is, en dat deze geringe 
kans op genezing in den regel niet tegen de kosten en 
de soesah zal opwegen. Er zullen dan ook slechts weinig 
veeartsen zijn, die tot blijvende afzondering zullen advi- 
seeren, tenzij dan mogelijk waar het zeer kostbare dieren 
geldt. 

Dieren, waarvan bij het onderzoek niet dadelijk met zeker- 
heid blijkt, of ze al of niet aan malleus lijden, worden af- 
gezonderd of onder politietoezicht gesteld, totdat zekerheid 
is verkregen. 

Aan eigenaaren van dieren, wier paarden worden afgemaakt, 
wordt de helft van de geschatte waarde als schadeloosstel- 
ling uitbetaald, met dien verstande, dat voor paarden met 
een schofthoogte van 1.25 M. of minder niet meer dan 
f 30.—, en voor paarden boven die maat niet meer dan 
f 50— wordt betaald. 

Sterft een dier, dat afgezonderd is, of dat onder politieoezicht 

staat, dan moet daarvan dadelijk kennis worden gegeven aan 
het Bestuur. 
„. De afzondering geschiedt zooveel mogelijk op het eigen 
erf of anders op een daarvoor aangewezen plaats. Natuurlijk 
mogen geen personen, die er niets te maken hebben, zoo’n 
erf of terrein betreden, | 

Wordt malleus waargenomen of vermoed bij een dier, dat 
langs den openbaren weg wordt vervoerd, dan wordt zoo’n 
dier onderzocht door een deskundige en, blijkt het inderdaad 
malleus te hebben, dan wordt het afgemaakt. 

Dieren met malleus, die vervoerd moeten „worden naar het 
terrein van afzondering, doet men een mandje met een paar 


— 496 — 


pisangbladeren onderin om den neus, om het verspreiden van 
smetstof te voorkomen. 

Verder geeft de wet nog aan de wijze, waarop de stal 
ontsmet dient te worden, maar daarop behoeft hier niet 
verder te worden ingegaan, aangezien de ontsmetting zich 
niet onderscheidt van de vroeger reeds besprokene, terwijl 
een en ander toch geschiedt in overleg met den veearts. 

Alleen dient nog even te worden vermeld, dat, mocht er 
zich op een pas ontsmetten stal weer een geval van malleus 
voordoen, in dat geval alleen de standplaats van het zieke 
dier en de aan weerszijden onmiddellijk daaraan grenzende 
behoeven te worden ontsmet. 


VEEPEST. 


Veepest is wel een van de meest te ‘vreezen besmettelijke 
ziekten, die in den loop der tijden millioenen slachtoffers 
heeft geëischt, zoowel in Europa als in Azië. Zoo zien we 
in Europa in de 18de eeuw in 3 jaar tijds ongeveer 1 mil- 
lioen dieren sterven, in Holland in één jaar tijd ruim 
115000 runderen. 

Ook Indië heeft zijn deel ruimschoots gehad; in West-Java 
is de geheele veestapel er aan ten gronde gegaan en niet dan 


met zeer veel moeite en ontzettende kosten is het gelukt, 
de ziekte hier te bestrijden. Gelukkig zijn wij sedert vrij 


gekleven, maar niet te min is eppassen de boodschap, daar 
de ziekte hier steeds is gebracht met vee uit Azië, dat ook 
nog heden ten dage hier wordt ingevoerd. Het behoeft wel 
niet te worden vermeld, dat de Burgerlijke Veeartsenijkun- 
dige Dienst dan ook voortdurend op zijn hoede is. 

De ziekte heeft zich hier in Indië vooral bij buffels en 
runderen voorgedaan, maar ook schapen, geiten en varkens 
zijn er vatbaar voor. Al zijn andere dieren niet vatbaar voor 
de ziekte, toch kunnen zij wel degelijk als overbrengers dienst 


doen; daar is dan ook bij de bestrijdingsmaatregelen wel dege 


lijk aan gedacht. 
Met de „pest”, zooals die bij den mensch voorkomt, heeft 
de ziekte alleen den naam gemeen; de ziekten hebben overi- 


ante end 


— 497 — 


gens niets met elkaar te maken, een mensch krijgt geen 
veepest, een dier geen menschenpest. 

Over de oorzaak kunnen wij kort zijn; zij is tot nu toe 
onzichtbaar en gaat door de fijnste Chamberland filters heen; 
dat er niettemin een smetstof bestaat, bewijst de besmette- 
lijkheid van de ziekte. De smetstof is niet heel sterk; uit- 
drogen b.v. doodt haar, zoodat dus een directe verspreiding 
over grooten afstand uitgesloten is. Van alle kanten nu wordt 
deze smetstof door de aangetaste dieren uitgescheiden. In 
mest, urine, neusslijm, melk, speeksel, scheedeslijm, zweet, 
overal komt ze in voor, zelfs de uitgeademde lucht is er 
mede bezwangerd. Er behoeft dus maar weinig te gebeuren, 
of de ziekte wordt overgebracht, hetzij door directe aanra- 
king van dier met dier, hetzij door besmette voorwerpen of 
personen. Zoo’'n aan veepest lijdend dier en alles, wat er 
mede in aanraking is gewee:t, is dus voor de omgeving 
uiterst gevaarlijk. 

De ziekte begint altijd met koorts en gaat zich dan aan 
alle slijmvliezen openbaren, vooral echter aan die van de 
spijsverteringsbuis; de koorts wordt zeer hoog, de ther- 
mometer loopt op tot 420. De dieren worden erg mager, staan 
of liggen er ellendig bij, het speeksel hangt in draden uit 
den mond, uit oogen, neus en scheede loopt een aanvankelijk 
helder, later vuil en stinkend slijm, dat in vieze korsten om 
de natuurlijke lichaamsopeningen opdroogt. Er bestaat een 
hevige diarrhee, zoodat een stinkende water-dunne mest wordt 
ontlast. De dieren bevuilen zich daardoor van achteren sterk 
en zien er door de aan de ackterbeenen opdrogende mest 
onooglijk uit. Bezien wij het dier wat nauwkeuriger, dan 
zien wij, dat neus- en mondslijmvlies een sterk roode kleur 
hebben, soms in den vorm van roode plekken, die er op ont- 
staan. In den mond zien wij aan den binnenkant van de 
lippen zweertjes en ook vooral aan den rand van het tand- 
vleesch, daar, waar de tanden er uit te voorschijn komen. 

Na ongeveer een week sterven de dieren, tot op het been 
vermagerd en totaal uitgeput. Tusschen de besmetting en 
het uitbreken van de ziekte verloopen ook ongeveer 5—7 
dagen. 

Teysmannia, 1915. 32 


— 498 — 


Zooals gezegd is, is veepest een van de meest besmettelijke 
ziekten, bovendien in den regel doodelijk, kortom een ware 
geesel voor den veestapel. Het is dan ook niet te verwon- 
deren, dat de voorgeschreven maatregelen zoo uitgebreid 
mogelijk zijn en met de meeste nauwkeurigheid dienen te 
worden genomen. 

Er wordt nog onderscheid gemaakt in de maatregelen, of 
zij genomen worden in een streek, waar de ziekte al heerscht, 
of in een streek, waar de ziekte pas gebracht is door vee, 
dat juist van buiten af is ingevoerd en waaronder dieren 
worden aangetroffen, die aan de ziekte lijden. 

Is de ziekte in een streek heerschande, dan wordt aan de 
houders of bewaarders van vee in het district, waar de veepest 
heerscht en in de daaraan grenzende districten bevolen, het 
vee, dat verschijnselen van ziekte vertoont, in afwachting 
van het onderzoek der daartoe aangewezen ambtenaren of 
beambten, onmiddellijk van de gezonde dieren te scheiden, 
door de zieke dieren in de kraal of den stal te laten en de 
nog gezonde dieren daar buiten te brengen en in zooveel 
kleine groepjes te verdeelen, alshet terrein loelaat, op behoor- 
lijken afstand van elkaar en waar mogelijk aan de windzijde 
van de kraal of den stai van het zieke vee, 

In deze paragraaf wordt gesproken van ziekte, dus in 
algemeenen zin, niet van de ziekte. Onverschillig dus of dieren 
lijdende zijn aan veepest ja of neen, indien zij ziek zijn (de 
veearts maakt wel uit, of het veepest is), moeten zij van de 
andere gezonde dieren worden gescheiden, Dit geldt natuurlijk 
alieen voor veepest-streken. Die scheiding moet op een 
bijzondere wijze geschieden. Het zieke vee blijft in de kraal 
(die is nl. dan toch reeds besmet). 

Het gezonde vee wordt buiten de kraal in zooveel kleine 
groepjes (let wel) verdeeld, als het terrein toelaat. Waarom 
deze verdeeling? Wel, wij kunnen aannemen, dat, wanneer 
een dier in een kraal aan veepest lijdt, op den duur alle 
andere dieren, die er bij blijven, aan de ziekte zullen sterven, 
Is er nu in een kraal één geval voorgekomen en is men er 
dadelijk bij, dan behoeven de andere dieren nog niet besmet 
te zijn; toch zullen er enkele onder zijn, die reeds besmet 


— 499 — 


zijn, men weet echter niet welke. Worden zij nu in kleine 
groepjes verdeeld, dan zullen die reeds besmette dieren in 
enkele van die groepjes komen. Deze groepjes zijn dan verloren. 
de andere echter, die toevallig bestaan uit nog niet besmette 
dieren, blijven behouden. Op deze wijze wordt de ziekte 
tot. het kleinste aantal individuen beperkt. Om het nog 
duidelijker te maken: nemen we aan,dat er 11 dieren in een 
kraal zijn, en dat èèn daarvan aan veepest lijdt, dan blijven er 
nog 10 gezonde. Nu zijn er echter onder die 10 gezonde 2, 
die reeds besmet zijn, wat wij echter aan de dieren nog 
niet kunnen zien, Die 10 nu worden verdeeld in 5 groepjes 
van 2. Nu zijn er dus in het ongunstigste geval twee groepjes, 
waarin bij ieder een besmet dier is, er zullen waarschijnlijk 
4 dieren sterven, de 6 overige loopen vrij. Waren echter 
die 2 besmette onder den koppel van 10 gebleven, dan waren 
alle 10 dieren gestorven. 

Het plaatsen aan de windzijde van de besmette kraal wijst 

er op, dat zelfs gevreesd wordt, dat de wind de ziekte zal 
overbrengen. 
‚ Het bij onderzoek ziek bevonden vee wordt ter verpleging 
buiten de desa of kampong gebracht op een droge open 
plek, waar men zeker is van een goeden luchtstroom en 
waar zoo mogelijk gelegenheid bestaat om het vee te doen 
weiden en baden, Dat brengen buiten de kampong op één 
plaats dient om een goed overzicht over het geheel te heb- 
ben, verder wijst deze alinea er op, dat licht, lucht en rein- 
heid de beste hulpmiddelen zijn en blijven, 

Deze plaats wordt door een sterk hekwerk van bam- 
boe omsloten, terwijl aldaar (4d. i. in de omheinde ruimte) 
worden gegraven putten van ongeveer 24 M. diepte, waarin 
de smetstoffen en uitvloeiioagen, die men herhaaldelijk uit 
de ziekenkralen verwijdert, gestort worden. Door het graven 
van die putten weten wij, waar het vuil blijft. 

Verder zien we, dat verboden wordt, zich zonder vergun- 
ning van den toezichthebbende van buiten naar binnen de 
omheinde ruimte te begeven of omgekeerd. In beide ge- 
vallen natuurlijk zou door de eerst binnen geweest zijnde 
personen de besinetting naar buiten kunnen worden gebracht, 


— 500 — 


door de aan kleederen, handen of voeten eventueel klevende 
smetstof. 

De smetstoffen enz. moeten, voordat zij in de daarvoor 
bestemde putten worden gestort, zooveel mogelijk verbrand 
worden. Zijn de putten tot op 60 c. M. na gevuld, dan komt 
er eerst een laag chloorkalk over den inhoud en daarna 
worden zij met versche aarde verder aangestampt. Ontsmet- 
ting vòòr het begraven dus. 

Tenslotte zal een ieder, die de ruimte wil verlaten, zich 
en alles, wat hij aan en bij zich heeft, eerst moeten ont- 
smetten. In het hoofdstuk „ontsmetting” hebben we reeds 
gezien, hoe dat moet gebeuren, zoodat verder commentaar 
overbodig is. Kralen en stallen, waarin ziek vee gestaan 
heeft, worden verbrand; de personen en werktuigen, die bij 
de verpleging, het uitvoeren van ontsmettingsmaatregelen 
of op ieder andere denkbare wijze met ziek vee in aanraking 
zijn geweest, worden ontsmet. 

Ook hiervoor zij verwezen naar het daarover reeds ge- 
schrevene in het hoofdstuk „ontsmetting”. 

Het spreekt van zelf, dat van vervoer van vee in en uit® 
een besmetten kring geen sprake is; integendeel, er wor- 
den om zoo’n kring wachten geplaatst, die daarvoor hebben 
te waken. Zelfs het losloopen van honden, katten en pluim- 
vee in zoo’n kring wordt verboden, Dit laatste natuurlijk, 
omdat deze dieren als overbrengers van de ziekte dienst 
doen. 

De gestorven en afgemaakte dieren worden verbrand en 
daarna begraven. 

Komt de ziekte in een landstreek met van elders aange- 
voerd vee, dan worden de zieke dieren onmiddellijk afgemaakt; 
er is dan dus van afzondering geen sprake. Afmaken is hier 
de boodschap, men doet het in de hoop, dat de ziekte nog 
alleen maar zal voorkomen onder de pas ingevoerde dieren, 
wänt zoodra blijkt, dat ook reeds de inheemsche dieren zijn 
aangetast, wordt met afmaken opgehouden en bepaalt men 
zich weer tot de maatregelen, zooals die hierboven reeds zijn 
besproken. 

Hier zijn dus in het kort de te nemen maatregelen be- 


— 501 — 


sproken. Inderdaad zijn zij veel uitgebreider, maar ik heb 
meenen te kunnen volstaan met het bovenstaande, omdat de 
ziekte niet meer voorkomt, terwijl, mocht zij zich ergens 
vertoonen, de regeering er zelf wel zoo snel bij zal zijn, dat 
voor particulier initiatief niet eens meer tijd is. 


NIEUWE TAPRESULTATEN BĲ HEVEA 
BRASILIENSIS 


DOOR 
A. W. K. DE Juna. 


Het octrooï van Fickendey. 

Door Dr. FrckeNnpey, wel bekend door zijn interessante 
proeven over het pekkig worden van rubber, waardoor hij 
voor het eerst duidelijk aantoonde, dat deze verandering aan 
oxydatie door de luchtzuurstof te wijten is, heeft patent 
genomen op een bijzondere werkwijze bij het tappen, waar- 
door de opbrengst belangrijk, van 10 — 20 pet. zou vermeer- 
derd worden. 

De heer Srrauss, die de belangen van den patenthouder 
voor Nederlandsch-Indië behartigt, heeft mij gevraagd, proeven 
met deze werkwijze te nemen en is zoo vriendelijk geweest, 
mij de noodige aanwijzingen te geven. 

Er werden 2 proeven genomen, één met boomen, die dage- 
lijks, en één met boomen, die om den anderen dag getapt 
werden. Bij de eerste proef werden de boomen met één snede 
op 1 M. hoogte op X van den omtrek aangesneden en bij de 
tweede proef werd één suede op 1 M. hoogte over de helft 
van den omtrek aangebracht. 

Vroeger hadden deze boomen dienst gedaan voor de proef 
van Dr. TromP pE Haas !). De sneden werden alle aan die 
zijde geplaatst, welke nog niet gebruikt was. 

De boomen werden eerst van 8 Augustus — 27 November 
1914 voorgetapt; de eene serie dagelijks, de andere om den 
anderen dag aangesneden. 

De bewerking, welke de vermeerdering van de productie 
volgens FickKENDy ten gevolge moet hebben, bestaat in het 


1) Teysmannia 1912, 242. 


— 503 — 


afnemen van de kurklaag vlak onder de snede. Men schrapt 
maandelijks een ongeveer 3 c.M. breede strook onder de snede 
af, daarbij zorgende, dat geen melksap te voorschijn komt. 
Een speciaal daarvoor geconstrueerd mes maakt deze behan- 
deling niet al te moeilijk. 

De verkregen resultaten in grammen zijn in de volgende 
tabellen weergegeven: 


Dagelijks tappen. 


Boomen, behandeld volgens het octrooi van 
Dr. Fickendey. 


28 Nov. 2 Jan. 30 Jan. 27 Febr. 27 Mrt. 1 Mei. 


tot tot tot tot tot tot 
No. Voortappen 1 Jan. 29 Jan. 26 Febr. 26 Mrt. 30 April 31 Mei. 
247 385.95 73.15 42.15 70.20 85.50 83.25 76.60 
284 121.85 62.70 39.65 34.10 38.50 52.35 41.20 
333 475.90 283.45 195.30 151.55 136.60 412.00 422.55 
351 175.55 58.95 49.05 50.70 44.60 41.25 30.80 
353 614.90 156.85 “119.35 117.85 _ 108.15 198.70 191,30 
355 219.80 106.75 77.10 64.00 54.05 75.65 65.05 
630 124.35 43.50 30.90 35.45 27.85 46.45 48.15 


Boomen gewoon getapt. 


245 164.55 41.20 27.40 38.65 40.95 54.95 45.25 
287 420.25 197.20 138.55 106.60 143.90 265.90 216.75 
313 513.15 171.15 101590 82.55 94.20 181.25 168.65 
928 168.60 57.00 85.15 36.95 89.60 88.20 85.40 
836 192.00 65.35 55.55 49.50 48.30 99.35 107.35 
st1 539.65 218.05 150.05 177.85 146.40 140.45 105.60 
557 271.20 76.90 46.60 63.50 75.60 87.65 85.25 
677 137.05 47.55 81.05 45.45 57.45 79.80 78.85 


Hieruit kan men de verhoudingen van de maandopbreng- 
sten ten opzichte van die, bij het voortappen verkregen, bere= 
kenen. Men vindt dan: 


Boomen behandeld volgens het octrooi 
van Dr. Fickendey. 


247 0.189 0.109 0.182 0.222 0.216 0.173 


284 0.515 0325 0.280 0.516 0.430 0.338 
333 0.597 0.410 0.318 0.287 0.866 0.888 


— 504 — 


351 0.336 0.137 0.290 0.254 0.235 0.175 
353 0.255 0.194 - 0191 0.168 0.323 0.511 
355 0486 0.350 0.291 0.246 0.340 0.296 
630 0.550 0.249 0.285 0.224 0.374 0.387 
Gemiddeld 0.390 0.253 0.262 0225 0.398 0.367 


Boomen gewoon getapt. 


245 0250 0.166 0.235 0.249 0554 0.275 
287 0.469 0.330 0.254 0.341 0632 0.516 
313 0333 0.200 0.161 0.183 0553 0.328 
323 0.538 0.208 0.219 0.235 0.523 0507 
336 0.340 0.289 0.258 0.252 0.517 0.559 
341 0.404 0278 0.530 0.271 0.260 0.198 
557 0.283 0.172 0.234 0 279 0.323 0.314 
677 0.347 0.226 0.317 0.420 0.582 0.576 
Gemiddeld 0.345 0.233 0.251 0.279 0.440 0.409 


Vergelijkt men de gemiddelden van deze 2 series, dan ziet 
men, dat in ’t begin de boomen, welke volgens FiCKENDEY 
behandeld werden, meer opbrengen, maar dat dit voordeel 
geleidelijk vermindert en in nadeel overgaat. In de zes maan- 
den, gedurende welke de proef genomen werd, bracht een 
boom, volgens Fickenpeg behandeld, gemiddeld 1.895 maal, het- 
geen bij het voortappen verkregen werd, op, terwijl de gewoon 
behandelde boomen gemiddeld 1.957 maal genoemde opbrengst 
gaven, Het procédé van Frickenpey is dus niet voordeelig 
geweest. 

Hierna werden de boomen nog gedurende drie maanden 
tot op het hout gesneden: 


No. 1 Juni—-25 Juni 26 Juni—30 Juli 31 Juli—28 Aug. 


247 73.30 11.55 47.00 
284 44 90 43.25 27.65 
583 422,40 427.35 191.55 
351 43.60 51 20 25.90 
853 258.20 267.20 190.10 
355 105.75 146.05 72.15 


630 54.25 … 55.85 39.50 


No. 
245 
287 
313 
Se 
336 
841 
557 
677 


1 Juni—25 Juni 


39.50 
158.50 
198 35 

94.25 
119.75 
229,75 

(3.30 

68.05 


— 505 — 


45.10 
152.20 
195. 0 
FIE 2D 
141 50 
205.70 

87.50 

96.10 


26 Juni—30 Juli 


81 Juli—28 Aug. 


30.55 
84.55 
96.15 
85.20 
58.85 
65.40 
36.75 
58.85 


Hieruit vindt men voor de verhoudingen van de maand- 
producties ten opzichte van de bij het voortappen verkregen 
opbrengsten: 


247 
284 
938 
351 
353 
355 
630 


0.190 
0.369 
0.858 
0.248 
0.420 
0.481 
0.436 


Gemiddeld 0,433 


No. 
245 
287 
613 
323 
336 
c41 
557 
677 


Gemiddeld 


0.240 
0.377 
0.386 
0.559 
0.624 
0.426 
0 270 
0.497 
0.422 


0.201 
0.555 
0.898 
0 292 
0.434 
0.656 
0449 
0.469 


0.277 
0.362 
0.380 
0.666 
0.737 
0.381 
0.323 
0.7u1 
0.478 


0.122 
0.227 
0.405 
0.148 
0.309 
0.329 
0.318 
0.265 


0.186 
0.201 
0.187 
6.505 
0.306 
0.121 
0.135 
0.429 
0.259 


De verschillen, die zich voordoen, zijn van geen beteekenis. 


Om den anderen dag tappen. 


— 506 — 


Boomen behandeld volgens het octrooi van 
Dr. Fickenadey. 


No. Voortappen 28 Nov. 


2 Jan. 30 Jan. 
tot tot tot 
1 Jan. 29 Jan. 26 Febr. 
327.30 171.40 144.65 
175.30 114.50 87.60 
74.55 56.30 66.70 
162.55 99.25 103.20 
43.70 20.95 35.70 
75.70 55.89 66.25 
100.20 61.45 76.65 
68.90 51.65 68.50 

Gewoon 
58.25 43.75 58.40 
151.10 79.25 103.00 
67.70 35.50 32.90 
74.75 61.40 42.35 
123.65 103.75 133.70 
61.80 51.30 54.60 
69.45 56.80 43.40 
71.55 51.05 62.00 
118.10 77.86 57.60 


getapte boomen. 


27 Febr. 27 Mrt. 


tot 


26 Mrt. 


216.85 
102.30 
67.80 
121.25 
40.60 
63.60 
76.45 
54,45 


57,45 
121.80 
44.70 
50.55 
137.35 
63.90 
48.60 
51.30 
58.00 


1 Mei 

tot tot 
30 April 31 Mei 
265.90 262.90 
209.65 235.75 
91.95 121.60 
182.10 161.60 
56.05 51.80 
89.10 82.35 
130.70 138.75 
69.50 64,40 
92 80 109.80 
210.35 215.40 
82.75 95 30 
110.50 149.80 
185.85 189.30 
103.35 106.55 
115.90 148.30 
71.85 94.35 
112.70 149.10 


Hieruit vindt men voor de verhoudingsgetallen de volgende 


286 387.30 
331 243.70 
339 19445 
548 333.45 
555 109.70 
648 248,45 
678 320.20 
681 114.25 
264 235.85 
290 436.55 
319 99,80 
334 130.75 
354 450.60 
357 148.40 
632 157.80 
658 27890 
691 196.90 
waarden: 
286 

331 

339 

548 

555 

648 

678 

681 
Gemiddeld 
264 

230 

319 

334 

354 

357 


0.845 
0.719 
0.383 
0.487 
0.399 
0.305 
0.313 
0.603 
0.507 


0.247 
0.346 
0.679 
0.572 
0.274 
0.417 


0,442 
0.470 
0.289 
0 297 
0.191 
0.225 
0.192 
0.452 
0.320 


0.186 
0.181 
0.355 
0.470 
0.230 
0.346 


0.373 
0.358 
0.349 
0.309 
0.325 
0.267 
0.239 
0.600 
0.352 


0.249 
0.236 
0.330 
0.323 
0.296 
0.369 


0.560 
0.419 
0.349 
0.364 
0.370 
0.256 
0.239 
0.477 
0.379 


0.244 
0.279 
0.448 
0.387 
0.305 
0.430 


0.687 
0.860 
0.473 
0.546 
0.511 
0.359 
0.408 
0.608 
0.557 


0.394 
0.482 
0.829 
0.845 
0,412 
0.697 


0.679 
0.967 
0.524 
0.485 
0.472 
0.331 
0.433 
0.563 
0.557 


0.466 
0.631 
0.955 
1.146 
0.420 
0.718 


— 507 — 


632 0.440 0.360 0.275 0.308 0.735 0.940 
658 0,257 0.185 0.223 0.184 0.258 0.339 
691 0.599 0.260 0.292 0.295 0.572 0.757 
Gemiddeld 0.426 0.286 0.288 0.320 0.584 0.708 


Gemiddeld heeft een boom, behandeld volgens het octrooi 
van Fickendey, 2.672 maal de gemiddelde opbrengst van het 
voortappen opgebracht, terwijl dit cijfer voor de gewoon 
behandelde boomen 2.612 bedraagt. 

Hierna werden de boomen nog 3 maanden tot op het hout 
gesneden. 


1 Juni 26 Juni 81 Juli 
tot tot tot 
No. 25 Juni 30 Juli 27 Aug. Verhoudingsgetallen, 
286 209.00 155.95 86.80 0.539 0.403 0.224 
331 217.55 164.55 84.50 0.893 0.675 0.347 
339 123.80 78.95 58.10 0.637 0.406 0.298 
548 107.05 69.90 438.65 0.321 0.209 0.131 
555 49.15 48.00 27.30 0.448 0.438 0.249 
648 102.75 96.15 40.75 0.414 0.387 0.164 
678 110.90 129.00 64.00 0.347 0.403 0.200 
681 64,10 73.10 45.60 0.561 0.640 0.399 
Gemiddeld 0.520 0.445 0.252 
264 78.55 86.15 44.80 0.333 0.365 0.190 
290 _ 204,20 204.40 70.70 0.468 0.469 0.162 
319 110.45 98.80 66.60 1.107 0.990 0.667 
334 175.55 185.90 119.15 1.343 1.422 0.911 
354 195.15 202.15 75.20 0.433 0.449 0.167 
357 117.80 115.75 86.30 0.794 0.780 0.582 
632 144.75 142.15 99.10 0.918 0.901 0.628 
658 197.60 184.00 _ 73.05 0.709 0.660 0.262 
691 195.35 101.35 55.70 0.992 0.515 0.283 


Gemiddeld 0.777 0.728 0.428 


De gewoon behandelde boomen hebben nu een zeer groot 
voordeel gegeven; men vindt toch, dat zij gemiddeld 1.933 
maal de opbrengst, bij het voortappen verkregen, opbrachten, 
terwijl de andere boomen maar 1.217 maal deze opbrengst 
gaven. 

De oorzaak van dit groote verschil moet voor een deel op 
rekening van de tappers gesteld worden. 

Bij beide proeven, dagelijks en om den anderen dag getapte 
boomen, werden twee tappers gebruikt, die in tapeigenschap- 


— 508 — 


pen bleken te verschillen. Terwijl de een. mooi tapte, had de 
ander de veel voorkomende gewoonte om meestal niet diep 
genoeg te snijden. 

Van de dagelijks getapte boomen werden nos. 284, 333, 
287, 313, 323 en 336 door den te ondiep snijdenden tapper 
aangesneden eu van de om den anderen dag getapte boomen 
nos. 286, 331, 319, 334, 652 en 691. Hierbij kon ik meer- 
malen vaststellen, dat op den afgetapten bast van de volgens 
het octrooi behandelde boomen meerdere houtplekken werden 
aangetroffen, die op de behandelde boomen niet of bijna niet 
voorkwamen. Hieruit bleek duidelijk, dat de door het 
afschrappen dunner geworden bast aanleiding gaf, dat de 
tapper de snede dieper maakte. 

Op 12 April heb ik den slechten tapper laten zien, dat 
een aantal boomen niet diep genoeg gesneden waren. Het 
effect hiervan is in de staten zichtbaar, daar de klommen 
van 27 Maart tot 30 April als gemiddelden een grootere 
waarde voor de gewoon gesneden boomen te zien geveu, 
hetgeen bij de dagelijks getapte boomen ook de vorige maand 
plaats had, bij de om den anderen dag getapte echter vóór 
dien tijd nog niet. Nog beter kan men het zien, wanneer 
men de opbrengsten van de boomen van den slechten tapper 
afzonderlijk vergelijkt. 

Laat men de opbrengsten van de door dezen tapper aange- 
sneden boomen buiten rekenieg, dan vindt men bij het dagelijks 
tappen de volgende gemiddelde verhoudingen: 

Totaal 
Volgens FickKEeNDpEy 0.323 0.207 0.247 0.194 0.298 0.268 1.535 
Gewoon getapt 0.321 0.210 0.279 0.305 0.375 0.841 1.831 
en bij het tot op het hout snijden: 
Totaal. 
Volgens FiCKENDEY 0.355 0.406 0,250 1.011 
Gewoon getapt 0.358 0.420 0.218 0.996, 

De conclusie blijft dus onveranderd, dat de werkwijze van 
FickENDEY geen gunstig resultaat gegeven heeft en eerder een 
nadeelige werking te zien is. 

Bij de andere proef, waarbij de boomen om den aindéren 
dag aangesneden werden, vindt men: 


ee RAS 


Totaal 

Volgens FickenpeEy 0.415 0.275 0.347 0.342 0.495 0.468 2 332 

Gewoon getapt 0.309 0.226 0.274 0.288 0,448 0.515 2.060 
en bij het tot op het hout snijden ; 


Totaal. 
Volgens Frickenpey 0.455 0,414 0.241 1.110 
Gewoon getapt 0.567 0.545 0.272 1.384, 

Als som vindt men dus voor de gemiddelde verhouding bij 
het tappen volgens FickENpeEy 8.442 en bij de gewone wijze 
van werken 8,444. 

Men ziet, dat bij het tot op het hout snijden de gewoon 
getapte boomen het nadeel ingehaald hebben. Hieruit blijkt wel 
zeer duidelijk, dat het voordeel, dat men in de practijk door de 
methode van FrckeNnpey verkregen heeft, alleen te wijten is 
aan het dieper tappen, waartoe de dunnere bast den tapper 
dwingt. 

Ook uit de volgende proef, waarbij op 8 boomen twee sne- 
den aan tegenover elkander gelegen zijden werden aangebracht, 
waarvan de eene (A) volgens FriokeNpey en de andere (B) 
gewoon getapt werd, doet zien, dat de werkwijze van het 
oetrooi eerder nadeelig dan voordeelig is, 

Getapt werd van 13 Februari — 31 Mei; beide sneden wer- 
den tot op het hout aangebracht: 


No. A B 

387 326.05 gr. 347.80 gr. 
389 136 20 161.05 
395 173.70 205.75 
400 191.75 18:.50 
403 396.00 505.50 
405 373.35 397.85 
406 182.15 214 75 
407 230.00 253.15 


2009.z0 gr. 226685 gr. 


Hieruit blijkt dus, dat de werkwijze van FickeNpey nadeelig 
is, hetgeen ook de proef bij dagelijks tappen te zien geeft, 
en hetgeen ook bij het om den anderen dag tappen bij verder 


— 510 — 


voortzetten van de proef zeer waarschijnlijk gevonden zou 
zijn. 

Het is zeer wel mogelijk, dat het indrogen van den afge- 
schrapten bast maakt, dat de buitenste melksapvaten niet of 
maar slecht functionneeren, daar spoedig een kurklaagje ge- 
vormd wordt. Hieraan zou dan het nadeel te wijten zijn. 


DOODT nn ne nn nnn nnn nnn nn eee 


LITERATUUR OP HET GEBIED VAN DIERKUNDE 
EN LANDBOUWDIERKUNDE, VERSCHENEN 
IN TEYSMANNIA VAN 1890 (DL. I) 
TOT EINDE 1914 (DL. XXV), 


BIJEENGEBRACHT DOOR 


K. W. DAMMERMAN, 


Waar een algemeen register op Teysmannia nog ontbreekt, 
vereischt het bijeenzoeken van op een bepaald gebied in dit 
tijdschrift verschenen literatuur vrij veel zoeken en schiften. 

Voor mezelf bracht ik de literatuur bijeen op het gebied 
van dierkunde en landbouwdierkunde, die gedurende 25 jaar 
in Teysmannia verschenen is; ik meen nu, dat ik, door deze 
literatuur te publiceeren, menigeen, die op hetzelfde gebied 
iets in dit tijdschrift zoekt, veel moeite en arbeid kan besparen. 

Door het zeer verkort weergeven van den inhoud is getracht, 
den lezer in staat de stellen om te beoordeelen, of het in 
een gegeven geval de moeite waard is, het oorspronkelijke 
stuk op te slaan. 

Hier en daar slechts heb ik een enkele aanteekening 
toegevoegd, welke dan steeds tusschen vierkante haakjes is 
geplaatst. 

Zuiver zoölogische stukken zijn er niet zoo heel veel in 
Teysmannia uitgekomen, hoofdzakelijk heeft de literatuur 
betrekking op landbouwdierkunde, Hetgeen daarover in Teys- 
mannia is verschenen, geeft dikwijls een zeer goed beeld van 
hetgeen in de laatste 25 jaar op dat gebied in Indië is 
gedaan. Vroeger toch was het veelal gewovnte, dat weten- 
schappelijke onderzoekingen eerst of althans voorloopig in dit 
tijdschrift verschenen, in de laatste jaren wordt de nieuw 
verschenen literatuur geregeld gerefereerd in de „Sprokkelingen 
op landbouwgebied”, 


— 512 — 


Ook is vooral in de laatste vijf en twintig jaar de land- 
bouwdierkunde zeer vooruitgegaan en dien vooruitgang kan 
men dan ook dikwijls in de hier volgende literatuuropgave 
volgen. Men zal er kunnen vinden, hoe in dat tijdvak de 
opkomst der biologische bestrijdingsmethode valt, hoe het 
eerst schimmels tot insectenbestrijding werden aangewend, 
hoe in die jaren twee belangrijke insecticiden, de petroleum- 
emulsie en het oplosbare carbolineum, werden gevonden. Verder 
is er zeer veel over aaltjes en andere koffievijanden verschenen 
in dien tijd. 

Hieronder volgt nog een overzicht van de onderwerpen, 
waarnaar de stukken gerangschikt zijn, eerst een indeeling 
raar de verschillende diergroepen in systematische volgorde, 
en dan de meer zuiver landbouwdierkundige literatuur, in 
hoofdzaak gerangschikt naar de verschillende cultuurgewassen 
in alphabetische volgorde. 


A. Dierkunde. 


1. Zoogdieren. 
IL. 1, Ratten en muizen. 
II. Vogels. 
III. Slangen en kikvorschen. 
IV. Visschen. 
V. Weekdieren. 
VI. Insecten. 


1. Kakkerlakken. 8a. Engerlingen. 

2. Termieten. 9. Vlinders, 

3. Sprinkhanen. 10. Tweevleugeligen. 
4. Wantsen en Cicaden. 11. Vlooien, 

5. Bladluizenenandereluizen.| 12. Vliesvleugeligen. 
6. Schildluizen. 12a. Bijen. 

7. Tysanopteren. 125. Mieren. 

8. Kevers. 


VII. Spinnen. 

VIII. Mijten. 

IX. Aardwormen. 
X. Aaltjes. 

XI. Protozoën. 


— BI — 
B. Landbouwdierkunde. 


1. Bestrijding van schadelijke dieren. 


IT. pe door middel van vijanden. 
TL. 5 » ë „ parasieten. 
IN sl 8 „ schimmels en bacteriën. 


” 
V. Insecticiden. 
VI. Dierlijke vijanden van cultuurgewassen. 


1. Agave. | 18. Klapper. 

2. Albizzia. | 19. Koffie. 

3. Ananas. ‚20. Mahonie. 

4, Bamboe. | 21. Mais. 

5. Cacao. | 22. Nootmuskaat. 

6. Cassave. | 23. Orchideeën. 

7. Citrus. | 24. Peper. 

8. Dadap. (25. Pisang. 

9. Ficus. | 26. Rijst. 

10. Gambir. 27. Sierplanten. 

11. Grassen. | 28. Sirib. 

12, Groenter. | 29, Spaansche peper. 

13. Hevea. | 30. Suikerbiet. Suikerriet. 

14. Hibiscus. | als <Eabak. 

15. Kaneel. Kapok. | 32. Thee. 

16. Kamfer. Katjang. Katoen. 38. Vanielje. 
Kickxia. (34. Vruchtboomen. 

Ei Kind, | 


A. Dierkunde. 


Plantaardige en dierlijke muskus. DI. IL. 1891 p. 652. 
Dierlijke muskus wordt geleverd door den muskusos, 
muskusrat, alligator, krokodil, muskuseend, verschillende 
vogels en insecten. 


VALETON. De verspreiding van vruchten door dieren. DI. IV. 1893 
p. 205. 
Verspreiding van zaden door zoogdierer, vogels en tokè'’s, 
doornachtige vruchten door hoefdieren, koffiebessen door 
loewaks, zaden van Loranthaceeën door honigzuigertjes. 


Teysmannia, 1915. 33 


— Bld — 


SMITH. Een tochtje naar de koraaleilanden ten noorden van Tan- 
djong-Priok. Dl. X. 1899 p. 86. 
Slechts enkele dieren worden genoemd: Pagurus, Holo- 
thuriën, Periophthalmus. 
KONINGSBERGER. Over hypertelie en verwante verschijnselen. 
DI. XVII. 1906 p. 546. 
Over secundaire geslachtskenmerken, asymmetrie, doel- 
looze vormen en kleuren, mimicry. 
KONINGSBERGER. Zoölogische wandelingen te Tjibodas. Dl. XVII. 
1907 p. 1. 
Over de fauna van Tjibodas (zie verder bij Zoogdieren enz.) 
KONINGSBERGER. Eenige aanteekeningen over de fauna der Duizend- 
eilanden. Dl. XIX. 1908 p. 363. 
Over kalongs, enkele vogels en insecten, op de Duizend- 
eilanden gevonden. 
KONINGSBERGER. Een en ander over vischteelt in zoetwater. 
Di. XXII. 1911 p. 48 en 243. 
De zoetwaterfauna: otter, leguaan, roofvisch, schildpadden, 
waterinsecten, kreeften, weekdieren en zoetwaterplankton. 
VON FABER. Een en ander over symbiose in planten- en dierenrijk. 
DI. XXIII 1912 p. 444. 
Wieren in protozoön, bacteriën in het darmkanaal, proto- 
zoën in herkauwersmaag, bacteriën in Nepenthes-kannen. 
KEUCHENIUS. Darwinisme en onze koloniale kultures. DI. XXV. 
1914 p. 698. 
Voornamelijk een pleidooi voor de biologische bestrijdings- 
methode. 


1. Zoogdieren. 


Moet men de vleermuizen dooden? DI. Il 1891 p. 109. 
Vleermuizen verdienen beschermd te worden. 

Geiten als planten-vernielsters. Dl. V 1894 p. 227. 
De plantengroei op Guadaloupe wordt, evenals op St. He- 
lena, verwoest door verwilderde geiten. 

VORDERMAN. Planten-animisme op Java. Dl. VII 1896 p. 57. 
In Krawang vergiftigt men varkens en tijgers met den bast 
van Sarcolobus narcotieus (Walikambing.) 

Een konijnenplaag in Amerika. DI. VII 1896 p. 498. 
In Californië heeft men evenveel last van konijnen als in 
Australië, ze worden door middel van drijfjachten gevangen. 


— 515 — 


KONINGSBERGER. Landbouw-dierkundige schetsen. IV. Waarom vele 
planten niet door grazende dieren worden gegeten. Dl. VIII 
1897 p. 367. 

Gemeden worden planten, die aetherische oliën of alka- 
loïden bevatten, die stekelig of sterk gekleurd zijn, enz. 

BERKHOUT. Een afdoend middel tegen de loewakplaag in koffie- 
tuinen. DI. VIII 1897 p. 590. 

IJzeren klemmen voldeden uitstekend. In loewak-magen 
werden zeer weinig muizen aangetroffen. 

KONINGSBERGER. Zoölogische wandelingen te Tjibodas. V. De Fauna 
van schemering en nacht. Dl. XVII 1907 p. 331. 

Over enkele op Tiibodas voorkomende zoogdieren. 

BESSELING. Vallen voor klapperratten in Boven-Kampar (Padang- 
sche Bovenlanden.) Dl. XX[ 1910 p. 543. 

Beschriiving van bamboe-vallen voor tupaja’s. 

OUWENS. Bijdrage tot de kennis der zoogdieren van Celebes. DI. 
XXII 1911 p. 447. 

Over een nieuwe soort Anoa, Anoa Quarlesi Ouwens. 

BOORSMA. Reukwerk. Dl. XXIII 1912 p. 320. 

Viverricula malaccensis, de civetkat, levert dedes of rase, 
Phalanger ursinus levert timpaos. 

Mungo’s op Trinidad. Dl. XXIV 1913 p. 406. 

Over het aantal op Trinidad van 1902 tot 1913 gedoode 
mungo’s. [De mungo is een klein roofdier, Herpestes 
griseus. | 

Bescherming der cultures tegen wilde varkens. Dl. XXIV 1913 p. 
478. 

Bescherming door middel van afrastering met prikkel- 
draad. 

RUTGERS. Een merkwaardige klapperziekte in de Westerafdeeling 
van Borneo. Dl. XXV 1914 p. 41. 

Het palmiet der klappers werd uitgevreten door beren, 
Ursus malayanus Raff]. 

De strijd tegen de mungo in Trinidad. Dl. XXV 1914 p. 652. 
Bestrijding der mungo's heeft vooral plaats door middel 
van vallen. 

OLIVIER. Landloopers. Dl. XXV 1914 p. 719. 

Levensgewoonten der wilde varkens. 


— 516 — 
1. Ratten en Muizen. 


Bestrijding van veldmuizen met bacteriën. Dl. III 1892 p. 585. 
Over de ontdekking van de muizentyphus-bacil door Loerr- 
LER. 

De bestrijding van veldmuizen op groote schaal in Thessalië. DI. 
III 1892 p. 688. 

In Thessalië werd een ernstige muizenplaag met succes 
bestreden met LoeFFLER’'s muizentyphus-bacil. 

Verdelging van ratten. DI. IV 1893 p. 626. 

Verdelging door middel van gips, met suiker gemengd. 

Muizenplaag. DI. IV 1893 p. 747. 

Saccharine-strychnine wordt beter geacht dan LOEFFLER's 
bacil of phosphor-pap. 

Nog eens de bestrijding der muizenplaag door de z. g. bacil van 
LOEFFLER. Dl. V 1894 p. 126. 

Bij proeven, te Zürich genomen, bleek LoerrLer’s bacil zon- 
der uitwerking op muizen. 

Muizen en jonge vruchtboomen. Dl. V 1894 p. 218. 

Bescherming van jonge vruchtboomen tegen muizen door 
het in den grond brengen van rottende visch en oude 
poetslappen en bestrijding door middel van phosphorpap. 

Een uitstekende rattenval. Dl. V 1894 p. 219. 

Een vat, gevuld met water, afgesloten met papier, waar- 
op lokaas ligt en waarin een kruissnede ís aangebracht. 

De muizenplaag. DI. VI 1895 p. 296. 

In Oostenrijk had men wel succes met LOEFFLER's muizen- 
typhus-bacil. Het brood met de cultures moet echter niet 
in de zon, maar diep iu de gaten gelegd worden. 

Een middel tegen muizen. Dl. IX 1898 p. 171. 

Verdrijven door middel van met terpentijn gedrenkte lapper. 

Bestrijding der ratten. DI. X 1899 p. 429. 

Het beste middel is volgens ZEHNTNER overal en terzelfder 
tijd vangen. 

Het uitroeien der veldratten. Dl. XVI 1905 p. 247. 

Door middei van baryumcarbonaat. 

DE KRruijrF. De bestrijding van dierlijke plagen door middel van 
pathogene bacteriën. Dl. XIX 1908 p. 422. 

Het virus Danysz bleek zoowel te Parijs als in Indië zon- 


SUE — 


der uitwerking of Javaarsche ratten, evenzoo ratin, rati- 
nin en rattentyphusbacil. 

DE KRUIJFF. Een nieuw bestrijdingsmiddel tegen de rattenplaag. 
DI. XX 1909 p. 236. 
D. ji. zwavelkoolstof. 

DE KRUIJFF. De bestrijding van de rattenplaag door middel van 
zwavelkoolstof. Dl. XX 1909 p. 428 en 593. 
Met zwavelkoolstof werden zeer gunstige resultaten ver- 
kregen. 

DE KRUIJFF. De rattenbestrijding door middel van zwavelkoolstof. 
Dl. XXI 1910 p. 174. 
Opgave van het aantal K.G. Zwavelkoolstof, verzonden 
van Dec. 1909 tot Febr. 1910. 

Muizenbestrijding. Dl. XXIV 1913 p. 268. 
Bestrijding van veldmuizen in Duitschland met zwavel- 
koolstof, muizentypbus-bacil, baryumearbonaat en saccha- 
sinestrychnine, 


IE wWo gels: 


Over eetbare zwaluwnesten. DI. 1 1890 p. 493. 
Kort bericht over de nestjes van salanganen. 
Groote waarde van het zaad der zonnebloem voor kippenvoeder. 
DI. II 1892 p. 299. 
Over het voordeel van hoenders te voederen met zonne- 
bloemenzaad. 
Maïs als kippenvoeder. Dl. IV 1893 p. 182. 
Over het vetmesteu van jonge kippen met mais. 
Vogels en insecten. Dl. IV 1893 p. 498. 
In Noord-Afrika zouden de sprinkhanen zeer toegenomen 
zijn door het uitroeien van nuttige vogels. 
Het gebruik van duiven- en kippenmest in den tuinbouw. DI. VI 1895 
p. 59. 
In de oudheid werd vogelmest zeer geprezen. 
Vogelbescherming. Dl. VI 1895 p. 600. 
Over bescherming van zangvogels in Frankrijk. 
KONINGSBERGER. Landbouw-dierkundige schetsen III. De beteekenis 
der kraaien voor den landbouw. Dl. VIII 1897 p. 360. 
Volgens Amerikaansche onderzoekingen bestaat het voedsel 
der kraaien gemiddeld voor slechts 26 pct. uit insecten ; 
kraaien vreten alleen op den bodem levende insecten. 


— 518 — 


Verandering van een Dalbergia-bosch in een moerbeien-bosch door 
vogels. DI. IX 1898 p. 279. 

Door Pastor roseus werden in een uitgedund Dalbergia- 
bosch in Indië zooveel moerbeizaden verspreid, dat de 
opslag hiervan de jonge Dalbergia’s verdrong. 

Kippen in dienst van boschbouw. Dl. X 1899 p. 377. 
Aanbeveling om Kippen in de bosschen te houden ter 
bestrijding van schadelijke insecten. 

Beschadiging van tuinplanten door de zwarte lijster. Dl. XV 1904 
p°:251; 

Behalve aan nesten uithalen maakt de zwarte lijster zich 
vok schuldig aan het vernielen van jonge plantjes en 
bloesems. Ì 

Musschen in New-South- Wales. Dl. XVI 1905 p. 433. 

In Australië wordt aangedrongen op het uitroeien der 
musschen. 

KONINGSBERGER. Zoölogische wandelingen te Tjibodas Dl. XVIII 
1907 p. 1. 

II Boschvogels idem p. 67. IV. De Fauna van het park idem 
p-.2b7, 

VI De Fauna van den boschrand idem p. 395. 

Over honigguigertjes en andere vogels ve Tjibodas. 

KONINGSBERGER. Aanteekeningen over maaginhouden van vogels. 
DI. XIX 1908 p. 83 en 720. DI. XXI 1910 p. 528. 
Onderzocht werden een groot aantal vogels, maar van 
elke soort maar één of enkele magen. 

OLIVIER. Een gevleugeld weerprofeet. DI. XXIII 1912 p. 706. 
Over de troelek, Cnaradrius fulvus Gm. 

OLIVIER. Een geachte najaarsgast. DI. XXIV 1913 p. 321. 

Over het trekken en de levenswijze van den snip, Galli- 
nago stenara Bp. 

OLIVIER. Een slikwroeter in gala. DI. XXIV 1913 p. 521. 

Over de bastaardsuip, Kostratula capensis L. 

OLIVIER. Ups and downs in een vogelbestaan. Dl. XXV 1914 p. 385. 
Over toename van lichaamsgewicht bij watersnippeu. 

OLIVEIR. Een omgekeerde huishouding. Dl. XXV 1914 p. 550. 
Levenswijze van den poejoe, Turnix pugnax Temm. 

PISTORIUS. Nog iets over de poejoes. Dl. XXV 1914 p. 730. 
Over het vangen van poejves. 


— 519 — 


NI. Slangen en kikvorschen. 


BOORSMA. Een Surinaamsch tegengift tegen slangenbeten. DI. IV 
1893 p. 605. 
Als tegengift wordt gebruikt wat zwart poeder, dat bleek 
te bestaan uit plantenkool en beenderasch. 
Vergiftiging door slangebeten. DI. VI 1895 p. 495. 
Over een werkje, hoofdzakelijk handelend over alle bekende 
plantaardige middelen tegen slangenbeet. 
Middel tegen slangenbeet. Dl. XI 1900 p. 624. 
Heete eidooier op de wond leggen. 
Nieuw middel tegen slangenbeet? DI. XXV 1914 p. 375. 
Het drinken van sap uit den stam van bananen. 
Het nut van den kikoorsch. Dl. V 1894 p. 642. 
Kikvorschen verdienen beschermd te worden. 
IVi Vissehen. 
Ikan boental. Dl. 1 1890 p. 108. 
Ikan boental (Tetrodon) bevat in de kuit een gift, dat 
een hartverlammende werking bezit. 
VORDERMAN. De zaadkernen van den pitjoeng als bederfwerend 
middel. DI. IT 1891 p. 367. 
Over het gebruik van pitjoeng-zaden (Panpgium edule) voor 
vischconserveering. 
Over het maleische vischvergift, akar toeba geheeten, Derris elliptica. 
DI. III 1892 p. 572. 
Over het werkzame bestanddeel van den Derris-wortel. 
Chineezen gebruiken een aftreksel van derris-wortel als 
insecticied. 
PISCATOR. De teelt van zoetwatervisch in de Preangerregentschappen. 
DI. XII 1901 p. 333, 461 en 520. 
Over roofvisscherij, gebruik van vischvergiften, verschil- 
lende vischtuigen, kunstmatige vischteelt en vischvijanden. 
Over den invloed van zwareligzuur op planten en visschen. Dl. XIV 
1903 p. 620. 
Vrij zwareligzuur komt voor in het afvalwater van sulfiet- 
cellulosefabrieken en heeft een schadelijken invloed op 
visschen, 
KONINGSBERGER. Een en ander over vischteelt in zoetwater. DI. XXII 
1911 p. 48. 
Zie bij Algemeene Dierkunde. 


— 520 — 


BACKER. Zoetwaterflora en vischteelt. Dl. XXII 1911 p. 501 en 751. 
De invloed der flora op de luchtverversching en bescha- 
duwing van het water. 


VAN DER ELST. Het IVe internationale Rijsteongres, gehouden te 
Vercelli. Dl. XXV 1914 p. 130. 


Over vischteelt op de rijstvelden in Italie. 
VV. Weekdieren. 


Hout bestand tegen paalworm. Dl. IV 1893 p. 255. 
Groenhout en Mambarklak-hout bleven dertig jaar in zee 
bestand tegen paalworm (Teredo) en Limnoria. 
(Limnoria is een in hout borende Isopode). 

Slakken als vijanden van de Sisalagave. Dl. XXI 1910 p. 46. 
In Duitsch Oost-Afrika vreet Achatina het bladmoes van 
agavebladeren. 


VL Insbeten. 


Over het gezichtsvermogen der insekten. Dl. 1 1890 p. 247. 

Bij de groote kortzichtigheid der insecten worden de 
meeste door hun reukzin geleid bij het bezoeken van 
bloemen. 

BURCK. Insectenetende planten. DI. Il 1891 p. 555. 

Over Nepenthes- en Drosera-soorten en hun vermogen 
om eiwitachtige stoffen te verteren. 

Bloemen met voor den mensch onzichtbare kleuren. Dl. III 1892 p. 41 
Bloemen van Sicyas angulata trekken zeer veel insecten 
aan, hetgeen te wijten zou zijn aan een ultraviolette kleur 
der bloemen, die de insecten wel, maar wij niet waarnemen. 

Over den invloed der droogte op de vermeerdering van eenige voor 
den tuiubouw schadelijke insecten. Dl. IV 1893 p. 554. 

In droge zomers vermeerderen zich vooral ritnualden er 
veenmollen. 

Over de rol van mieroörganismen bij de voeding van insectenetende 
planten. Dl. IV 1893 p. 622. 

Insectenetende planten verteren eiwitten door middel van 
bacteriën, die in het door de plant afgescheiden vocht leven. 

Heeft het voedsel invloed op de kleur van insecten-laroen? DI. IV 
1893 p. 761. 

Eenige proeven worden gemeld, waaruit blijkt dat rupsen- 
kleuren onder den invloed van het voedsel staan. 


Ee Hol — 


De invloed van verschillend plantaardig voedsel op de kleur van 
rupsen. Dl. V 1894 p. 226. 
Over kleursverandering bij rupsen door voederen met wit- 
te, gele en groene koolbladen. 
Een werkje over nuttige insecten. Dl. VI 1895 p. 410. 
Bespreking van een boekje van Taschenberg over nuttige 
insecten. 
KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden der koffiecultuur. Dl. VI 1895 
Pe 305, 
Over verschillende op koffie levende insecten, over een 
vlucht van Terias hecabe in Mei 1895. 
KONINGSBERGER. lets over de hoogere insecten I De verstandelijke 
ontwikkeling der hoogere insecten. Wespen. DI. XII 1901 p. 9. 
en 186. 
Over het instinct der insecten in het algemeen. 
KONINGSBERGER. De invloed der weersgesteldheid op sommige in- 
secten en insectenplagen. Dl. XVII 1906 p. 420. 
Invloed van regens op het voorkomen van verschillende 
insecten, seizoensdimorphisme bij vlinders, meevoeren 
van insecten door den wind, invloed van zonneschijn. 
KONINGSBERGER. Zoölogische wandelingen te Tjibodas. Dl. XVII 
1907 p. 1 
Over Calobata. 
idem III De „Dessous”’ van het bosch p. 133. 
Over sluipwespen, graafwespen, mieren en kevers. 
iden [IV De Fauna van het park p. 267. 
Over hommels en wespen. 
idem V De Fauna van schemering en nacht p. 331. 
Over vlinders, hombardeerkevers en cicaden. 
idem VI De Fauna van den bsschrand p. 395. 
Over vlinders, vliegen, kevers, wantsen en springstaarten. 
KONINGSBERGER. Eenige aanteekeningen over de fauna der Duizend- 
eilanden. Dl. XIX 1908 p. 363. 
Over roofvliegen, graafwespen, wespen, mieren en andere 
insecten. 
VAN LEERSUM. /s het alkaloide van de Cinchona’s een bescherm- 
middel voor de plant? Dl. XX 1909 p. 609. 
Tallooze planten, waarin blauwzuur voorkomt, worden door 
insecten aangetast. Ook het alkaloïid der Cinchona's be- 


gn 


schermt deze niet tegen insectenvreterij, in darminhoud 
en uitwerpselen van verschillende insecten kon het alkaloïd 
aangetoond worden. 

KONINGSBERGER. Een en ander over vischteelt in zoetwater. Dl. XXII 
1911 p‚, 48 en 243. 

Over waterwantsen, draaikevers, waterkevers, libellen, 
haften en muggen. 

Die sanitarisch-pathologische Bedeutung der Insekten und verwandten 
Gliedertiere door GöLpi. Dl. XXIV 1913 p. 746. 

Bespreking van genoemd werkje over ziekteoverbrengende 
insecten. 

Ziekte-overbrengende insecten op Samoa. Dl. XXV 1914 p. 366. 
Over verschillende ziekte-overbrengende insecten van 
Samoa. 

1. Kakkerlakken. 

Tegen kakkerlakken. Dl. XXV 1914 p. 236. 

Borax of boorzuur is een goed middel tegen kakkerlakken. 

Kakkerlakken en mieren als dragers van cholera-vibrionen. Dl. XXV 
1914 p. 649. 

Choleravibrionen bleven in kakkerlakken leven, in mieren 
echter niet. 
Zoeter mieten: 

De Roos. DI. IV 1893 p. 65. 

Termieten tasten rozenplantjes aan vlak onder den grond 
boven de wortels, bij voorkeur La France, 

Over het vermeende verband tusschen larons en he Dl. VIII 
1897 p. 62. 

De bewering, dat larons in alang-alang kunnen veranderen, 
berust volgens KONINGSBERGER waarschijnlijk op het vinden 
van door schimmels vervormde poppen van witte mieren. 

KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen. V De witte mieren. 
DI. IX 1898 p. 78. 

Over witte mieren in het algemeen. 

De tuinen der witte mieren. Dl. X 1899 p. 376. 

Over onderzoekingen, te Buitenzorg verricht, over schim- 
meltuinen van termieten. 

Para-rubber in de Straits-Settlements. Dl. XII 1901 p. 211. 
Termes gestroi is de voornaamste vijand der jonge boompjes 
in de Straits. 


— 528 — 


HOLTEN. Eene proef met petroleumresidu ter uitroeiïng van witte 
mieren. Dl. XVIII 1907 p. 362. 

Voor korten tijd slechts kan men met dit middel termieten 
verdrijven. 

DAMMERMAN. Termieten of witte mieren. DI. XXIV 1913 p. 230. 
Over levenswijze en bestrijding van witte mieren in ’t 
algemeen. 

Bestrijding van rajaps (Coptotermes) door arsenicumdampen. DI. 
XXIV 1913 p. 275. 

Bestrijding door middel van de Ameisentödter Universa. 

Termieten-schimmels. Dl. XXIV 1913 p. 670. 

Over de in termietennesten op Ceylon voorkomende 
schimmels. 

Termieten in thee. Dl. XXV 1914 p. 648. 

Bestrijding van termieten in thee op Ceylon. 


8. Sprinkhanen. 


Een parasiet der sprinkhanen. Dl. Il 1891 p. 508. 
Over aantasting van sprinkhanen in Afrika door een schim- 
mel, Botrytis. 
Vogels en insecten. DI. IV 1893 p. 498. 
Zie bij Vogels. 
ZIMMERMANN. Over de sluipwespen in de eieren der sprinkhanen. 
DI. X 1899 p. 329. 
Aangeraden wordt, bij het verzamelen van sprinkhaaneieren 
de parasieten weer te laten ontsnappen. 
Bestrijding van sprinkhanen in de Argentijnsche Republiek. Di. 
XXIII 1912 p. 396. 
In Argentinië werden de sprinkhanen met veel succes 
bestreden met den coccobacil van d’Hérelle. 
Bestrijding van de sprinkhanenplaag in de rietvelden in Trinidad 
„door middel van de muscardine-schimmel. Dl. XXIV 1913 p. 279. 
De bestrijding bestond uit het bestuiven van de sprinkhanen 
met Metarrhizium-sporen. 
Sprinkhanen in de Philippijnen. Dl. XXIV 1913 p. 407. 
Levenswijze en bestrijding van Acridium in de Philippijnen. 
De bakterieziekte der sprinkhanen. Dl. XXIV 1913 p. 594. 
Over proeven in Z. Afrika genomen met Coccobacillus 
tegen sprinkhanen. 


— 524 — 


Bestrijding van sprinkhanen. Dl. XXIV 1913 p. 657. 
Over proeven met verschillende insecticieden tegen sprink- 
hanen. 

Over den invloed van Coccobacillus acridiorum d’Hérelle op Pa- 
chytilus migratorius L., den treksprinkhaan. DI. XXV 1914 
p. 508. 
In Stauropol bleek deze bestrijdingsmethode nog niet 
bruikbaar. 


4. Wantsen en Cicaden. 
De Walang-sangit. DI. Il 1891 p. 231. 
Walang-sangits doen ook in Engelsch-Indië en Australië 
veel schade, maar omtrent hun levensgeschiedenis is nog 
niets bekend. 
Vernietiging van de veldwants, Bissus leucopterus, door infectie. 
DI. IV 1893 p. 366. 
Bestrijding van Blissus in Kansas door middel van bacte- 
riën (Mierococus) en schimmels (Botrytis en Empusa) 
[d.i. de Chinch bug, welke Blissus leucopterus Say. heet|. 
Een ziekte in de cacao. Dl. VII 1896 p. 212. 
De mosquilla, een bloemwants in Ecuador, beschadigt 
daar de cacaovruchten op dezelfde wijze als Helopeltis 
in Java. 
KONINGSBERGER. Onderzoekingen betreffende de roestziekte in de 
thee. Dl. XI 1900 p. 107. 
KONINGSBERGER. Mededeeling No. 2. DI. XII 1901 p. 430. 
Over het optreden van Helopeltis op verschillende thee- 
ondernemingen, beschrijving van Helopeltis antonii en 
theivora, beschadiging, ontwikkeling en bestrijding. 
ZIMMERMANN. _Voorloopig rapport over een nieuwe koffieziekte. DI. 
XII 1901 p. 243. 
Over beschadiging van koffietakken door wantsen, Penta: 
toma plebeja Voll en Hypselonotus trigonus Thunb. (2) 
KONINGSBERGER. De wespenfamilie der Dryinidae. Dl. XIX 1908 
oM 
Over Dryinidae, parasieten van Cicadellide-larven. 
RANT. Korte aanteekeningen over kina III. De djamoer-oepas 
ziekte 1. DI. XX 1909 p. 409. 
Als gevolg van Helopeltis kan djamoer oepas heviger 
optreden. 


— 525 


De contrôle der ingevoerde theezaden, door BERNARD en DEUSS. 
DI. XXIV 1913 p. 342. 

Het aansteken der bloemen of jonge vruchten door Poe- 
eilocoris is waarschijnlijk van invloed op de kwaliteit 
der thee-zaden. 

Helopeltis-bestrijding. DI. XXV 1914 p. 503. 

Het branden van zwavel tegen Helopeltis in Assam vol- 
deed niet. 

Is er een betrekking tusschen de uitbreiding van Helopeltis in de 
theetuinen en de samenstelling van den grond, door BERNARD 
DI. XXV 1914. p. 655. 

Op Java schijnt dit niet het geval te zijn, wel wordt het 
voor Britsch-Indië beweerd. 


— 


5. Bladluizen en andere luizen. 


Bladluis-gallen op Styrax benzoin (Menjan). Dl. 1 1890 p. 169. 
Astegopteryx verandert de jonge bloemknoppea van Styrax 
in gallen, waardoor de plant weinig zaad voortbrengt. 

Een indirect nadeel door bladluizen toegebracht. DI. 1 1890 p. 291. 
Over de veronderstelling, dat schadelijke schimmels, Exoas- 
cus, zich slechts ontwikkelen op de uitwerpselen van 
bladluizen. 

Een middel tegen luis in rozen. Dl. 1 1890 p. 358. 

Fijne houtasch op de begoten planten strooien, 

Honigdauw. Dl. Il 1891 p. 382. 

Honigdauw wordt uitsluitend veroorzaakt door blad- en 
schildluizen. 

BURCK. Zwarte roest, mieren en bladluizen. Dl. II 1891 p. 529. 
Mieren zijn schadelijk door het beschermen van bladluizen, 
deze hebben zwarte roest tengevolge, 

Mengsel van zwavelkoolstof en vaseline tegen de druifluis. Dl. II 
1892 p. 107. f 
Dit mengsel werd met goed gevolg toegepast in gronden, 
waarin zwavelkoolstof te snel of te langzaam verdampte. 

Middelen ter bestrijding van bladluizen. DI. III 1892 p. 313. 

Een goed middel tegen bladluizen zou sapocarbol of lysol zijn. 

Bestrijding van bladluizen. DI. Ill 1892 p. 648. 

Bespuiten van bladluizen met versche gist in water ver- 
deeld. 


— 526 — 


De bestrijding van parasitische plantenziekten zonder directe ver- 
nietiging der schadelijke organismen. Dl. IV 1893 p. 243. 
Bestrijding van de druifluis door den Europeeschen wijn- 
stok op Amerikaanschen onderstam te enten. 

Verdelging van bladluizen. DI. IV 1893 p. 551. 

Bespuiten met quassia-zeepoplossing. 

Roetdauw op oranjeboomen. DI. IX 1898 p. 281. 

Over roetdauw, Meliola, op excrementen van Aleyrodes 
citri in Florida, aantasting van Aleyrodes door Ascherso- 
nia en bestrijding met „resin wash”. 

Heet water tegen plantenziekten. Dl. X 1899 p. 430. 

Bestrijding van buizen door middel van heet water. 

Honigdauw op rozen. DI. XI 1900 p. 367. 

Bestrijding door middel van een 3°/,, zoutoplossing. 

Verdelging van bloedluis. Dl. XI 1900 p. 473. 

Bespuiting met verdunde petroleum. 

Verdelging van de bloedluis. Dl. XI 1900 p. 478. 
Door middel van petroleumemulsie. 

Verdelging van bladluizen aan vruchtboomen en rozen. Dl. XI 
1900 p. 479. 

Door middel van tabakswater. 

Heeft de Phylloxera neiging om te verdwijnen? DI. XVI 1905 p. 42. 
In sommige streken van Europa schijnt de druifluis te 
verdwijnen. 

Het verdwijnen der Phylloxera. Dl. XVI 1905 p. 105. 

Vermoed wordt, dat een parasiet is opgetreden. 

KONINGSBERGER. De zwarte bladluis van de thee en haar vijanden. 
DI. XIX 1908. pag. 331. 

Vijanden van de zwarte bladluis zijn Coccinelliden, zweeg- 
vliegen en een schimmel. 

Thomasslakkenmeel tegen luizen. Dl. XXIV 1913 p. 579. 

Dit middel werd in Duitschlan1 met succestegen bladlui- 
zen aangewend. 

Ongebluschte kalk tegen bladluizen. Dl. XXV 1914 p. 776. 

Over het bestuiven van luis op perzikboomen met kalk. 
6. Schildluizen. 

Eene nieuwe schildluis gevaarlijk voor tropische planten. DI. 1 1890 p. 50. 
Bericht over een te Alexandrië op sierplanten zeer scha- 
delijke Dactylopius-soort. 


— 527 — 


Coccus coffeae. DI. [. 1890 p. 357. 
Over aantasting van koffie in Guatamala door een Coccide. 
De productie van witte was in China. DI. IV 1893 p. 510. 
Over het winnen van witte was in China, afkomstig van 
Cocvus pela. 
Een nieuwe plantenvijand onder de cocciden, Dl. VI 1895 p.181. 
Over Orthexia insignis op sierplanten in Ceylon. 
KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen. VI De San José 
schildluis en de toenemende omvang der schildluizenplagen. DI. 
IX 1898 p. 90. 
Over het meer en meer optreden van schildluisplagen en 
over de San José schildluis in ’t bijzonder. 
ZIMMERMANN. Over eene schimmelepidemie der groene luizen. Dl. 
IX 1898 p. 240. 
Over de groene luizenschimmel ep mogelijke kunstmatige 
verspreiding er vau. 
Lezing van Prof. ZIMMERMANN op het koffiecongres te Malang. Over 
eenige koffieziekten. DI. IX 1898 p. 402. 
Over groene luis en mogelijken invoer van parasieten. 
Invoering van Lieveheersbeestjes in Ceylon. Dl. X 1899 p. 326. 
Uit de Kaap werden lieveheersbeestjes (Exochomus) ter 
bestrijding van de groene koffieluis op Ceylon ingevoerd. 
Schildluizen. DI. XI 1900 p. 482. 
Bespreking van Frank und Krüger’s boek over schildluizen 
in Duitschland. 
BOORSMA Gala gala. Dl. XII 1901 p. 354. 
Gala gala is een lakhars, afkomstig van schildluizen, levend 
op verschillende vruchtboomen, over gebruik hiervan en 
over andere lakschildluizen. 
1. Thysanopteren. 
Thysanopteren-gallen. Dl. XXIV 1913 p. 577. 
Over enkele door Thrips gevormde gallen op kultuurplanten. 
8. Kevers. 
Middel tegen aardvlooien. DI. 1 1890 p. 115. 
Uitstrooien van zaagsel met fijne zwavel. 
Nadeel, door keverlarven aan dadap-boomen toegebracht. Dl. I 
1890 p. 120. 
Over Passaliden-larven schadelijk voor dadap in pepertui- 
nen op Sumatra’s Oostkust. 


06 — 


Middel om hout tegen boorkevers te beschutten. Dl. VI 1895 p. 44. 
De boomen worden eenige maanden vóór het vellen ge- 
ringd of van hun schors ontdaan, waardoor het zetmeel 
uit het hout verdwijnt. 

VORDERMAN Mangeca'’s kunstmatig onder bescherming van mieren 
te Tjilintjing. Dl. VI 1895 p. 673. 

Te Fjilintjing wordt semoet rangrang in de mangga’s ge- 
bracht tegen het manggakevertje. 

ZIMMERMANN. Over een nieuwe koffieboorder. Dl. IX 1898 p. 43. 
Over een kleine Bostrychide uit koffie. 

ZIMMERMANN. Over boktorren uit Ficus elastica. DI. XII 1901 p. 310. 
Over een Epicedia uit Ficus (di. Epepeotes meridianus). 

De Mangga-kever. Dl. XVII 1906 p. 708. 

Aangeraden wordt, de boomen vóór den bloeitijd te bor- 
stelen met petroleum, daar de kevers in den schors schuilen. 

WESTENDORP. De strijd tegen het manggakevertje. DI. XIX 1908p. 557. 
Als bestrijding wordt aangeraden, elk kevertje uit de 
vruchten te vernietigen. 

Xyleborus coffeivorus nov. spec. Een nieuwe koffieparasiet beschre- 
ven door VAN DER WEELE. DI. XXI 1910 p. 308. 

Over een nieuwe in koffieboomen levende Xyleborus [Zie 
hieronder |. 

Een paar naamsveranderingen. Dl. XXII 1911 p. 202. 

Xyleborus coffeae Wurth is dezelfde als X. compactus Eichh. 
Xyleborus coffeivorus V.D. Weere is reeds vroeger beschre- 
ven als Stephanoderes hampei Ferr. 

LX. coffeae Wurth wordt echter thans voor een afzonder- 
lijke soort gehouden]. 

VAN HALL. De West-Indische cacaoboorder en zijne bestrijding. Dl. 
XXII 1911 p. 584. 

Over levensgeschiedenis en bestrijding van Steirastoma 
depressum L. 

SITSEN. Een gevaarlijke parasiet van Albizzia montana Benth. 
Di. XXIV 1913 p. 75. 

Aantasting der bladknoppen door een Rhynchites-achtige 
snuitkever. 

Een Hevea-boorder. Dl. XXIV 1913 p. 403. 

Als wortelboorder van Hevea treedt in Ceylon Batocera 
rubra L. op. 


Het tabakskevertje. Dl. XXIV 1913 p. 404. 

Schade en bestrijding van Lasioderma op de Philippijnen. 

Mineer-kevers op klapperbladeren. Dl. XXIV 1913 p. 481. 

Over een Hispide, Promecotheca, die in de Philippijnen in 
klapperbladeren leeft. 

Bestrijding van den klapperneushoornkever. Dl. XXIV 1913 p. 754. 
Bestrijdingswijze 1n Duitsch Oost Afrika, cultuurmaatre- 
gelen en bemesting met Sisalagaveafval. 

Biologie van onzelieveheersbeestjes. Dl. XXV 1914 p. 106. 

Over biologie van Coccinelliden in Rusland. 

Een schimmelparasiet van den klappertor. Dl. XXV 1914 p. 113. 
Bestrijding van den klappertor op Samoa door middel van 
een schimmel. 

De boorders in de Ficus elastico Roxb. door DAMMERMAN. DI. 
XXV 1914 p. 173. 

Over levenswijze en bestrijding der Ficusboorders. 

Neushoornkevers en palmsnuithevers. Dl. XXV 1914 p. 237. 

Over «het optreden van Oryetes en Rhynchophorus in de 
Straits. 

Xyleborus. Dl. XXV 1914 p. 504. 

Over proeven, in Britsch-Indië genomen tegen Xyleborus 
in thee. 

Vermindering van insectenschade aan voorraden. Dl. XXV 1914 
p. 510. 

Bestrijding van den klander in Britsch-Indië. 

Een zending naar Java tot het zoeken van natuurlijke vijanden 
van een snuitkeverplaag in de pisang. Dl. XXV 1914 p. 646. 
Een Histeride van Java, Plaesius javanus Er. werd over- 
gebracht naar Fidji ter bestrijding van Cosmopolites sor- 
didus Germ. in pisang. 

Vallen voor neushoornkevers. Dl. XXV 1914 p. 773. 

Vangkuilen met afval als lokbroedplaatsen voor de kevers. 

De Neushoornkever in Engelsch Oost-Afrika. DI. XXV 1914 p. 775. 
Deze doet in Engelsch Oost-Afrika nog betrekkelijk wei- 
nig schade, maar de inboorlingen zijn zeer onverschillig voor 
deze plaag. 

Het eierleggen van den rijstklander, Calandro oryzae L. DI. XXV 
1914 p. 775. 

Over het eierleggen van den klander. 


Teysmannia, 1915. 34 


— 530 — 


8a. Engerlingen. 


Eene schimmel als parasiet der engerlingen. Dl. Il 1891 p. 741. 
Bestrijding van engerlingen decor middel van Botrytis. 
Een middel om schadelijke insecten in den bodem te verdelgen. Dl. 
II 1891 p. 753. 
Engerlingen en aaltjes zouden verdreven worden door lap- 
pen, gedrenkt met petroleum, in den grond te brengen. 

Nog eens over de verdelging der engerlingen. Dl. III 1892 p. 47. 
In den handel worden cultures van Botrytis gebracht ter 
bestrijding van engerlingen. 

Bestrijding van schadelijke dieren in den grond door petroleum. 
DI. III 1892 p. 115. 
Over het mengen van kunstmest met petroleum tegen 
engerlingen. 

Slechte resultaten, verkregen bij infectie met Botrytis senella. DI. 
IV 1893 p. 622. 
De bestrijding van engerlingen door middel van Botrytis 
blijkt geen succes te zijn. 

Het vernietigen van meikeverlarven door eene parasitische schimmel. 
Dl. V 1894 p. 41. 
Proeven met het infecteeren van meikeverlarven met 
Botrytis gaven weinig gunstige resultaten. 

KONINGSBERGER. De oeretplaag in Malang. Dl. Vil 1897 p. 156. 
Over het opkomen der oeretplaag in de koffie in O. Java 
en bestrijding er van. 

KONINGSBERGER. Een parasiet van den oeret en een geval van 
parasitisme van de tweede orde. Dl. XI 1900 p. 633. 
Over Elis lindenii, geparasiteerd door een Bombylide, 
Exoprosopa. 

Engerlingen aan suikerriet. Dl. XXIV 1913 p. 281. 
Over Physalus Smithii aan riet in Maaritius, 


An Vlinders: 


De Rameh en de zijdewormen. Dl. 1 1890 p. 502. 
Rameh wordt met veel succes in plaats van moerbei als 
voedsterplant voor zijderupsen gebruikt. 

Een rupsenplaag op Hongkong. Dl. VI 1895 p. 182. 
Pinus sinensis in Hongkong werd hevig aangetast door 
Metanastria punctata WlIk. 


— 581 — 


KONINGSBERGER. Aanteekeningen over eenige voor de rijstkultuur 
schadelijke rupsen. DI. VII 1897 p. 53. 
Over een aantal op rijst levende vlinders en over het trekken 
van Catopsilia crocale. 

VAN DER STOK. Bijdrage tot de kennis van de boorderschade in 
het rijstgewas. Dl. XXI 1910 p. 92. 
Over het verschil in levenswijze van Schoenobius en Chilo. 

Bakteríe-ziekte van rupsen. Dl. XXIV 1913 p. 482. 
Rupsen van Arctia gingen in Frankrijk in groote getale 
ten gronde door een Coccobacillus. 

Bestrijding van Zeuzera. Dl. XXV 1914 p. 104. 
Zeuzera in kurkeiken in Algiers werd bestreden door middel 
van zwavelkoolstof in gelatine-capsules. 

Het vangen van motten met licht. DI. XXV 1914 p. 104. 
Over het gebruik van vanglantaarns in wijngaarden in 
Frankrijk. 

Een schimmel, die de Brachartona van den klapper doodt. Dl. XXV 
1914 p. 512. 
In de Straits kwam de Brachartona-plaag tot staan door 
een schimmel, Botrytis necans. 


10. Tweevleugeligen. 


Ricinus als muskietenverdrijvende plant. Dl. IV 1893 p. 576. 
Door het aanplanten van djarak zouden muskieten ver- 
dreven worden. 

KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen VII. Bladbe- 
schadigingen bij Musa. Vliegenlarven in Pangium. De haren 
der tabaksplant. Vliegen op Melochia indica. Dl. X 1899 p.5. 
In de jonge cyaanwaterstof bevattende stengeltoppen van 
Pangium edule leven vliegenlarven. Op het slijm, afge- 
zonderd door haarvormige organen op de bladeren en 
bladstelen van Melochia komen vele fruitvliegen af. 

Een middel tegen muskieten. Dl. XII 1901 p. 220. 

Aanplanten van Ricinus communis, djarak. 
KONINGSBERGER. Over de insecten, die mogelijkerwijze bij de ver- 
spreiding der surra een rol spelen. Dl. XIII 1902 p. 314. 
Over luisvliegen, Hippobosciden, Tabaniden, Chrysopiden 

en Musciden. 


— 532 — 


Ocimum viride. Een muskietenverdrijvende plant. Dl. XIV 1903 p. 499. 
Proeven bewezen, dat deze plant als zoodanig geen waarde 
heeft. 

De muskietenplant. Ocimum viride. Dl. XV 1904 p. 249. 

Ook te Singapore bleek deze plant niets te geven tegen 
muskieten. 

Malariamuskieten. Dl. XXIV 1913 p. 267. 

Over levensgeschiedenis van Anopheles. 

De bestrijding van malaria. Dl. XXV 1914 p. 100. 
Over Anopheles-bestrijding in de Straits. 

De Fruitvlieg in Hawaii. Dl. XXV 1914 p. 103. 

Over de vruchten, die op Hawaii door Ceratitis worden 
aangetast. 

VAN DER ELST. Het [Ve internationale Rijstcongres, gehouden te 
Vercelli. Dl. XXV 1914 p. 283. 

Bestrijding der malaria in de rijstverbouwende streken. 

Het vraagstuk der fruitvliegen voor Java en de ordonnantie op 
den invoer van Australisch fruit. Dl. XXV 1914 p. 235. 
Referaat van een Mededeeling over de fruitvliegen van 
Java. 


11. Vloeren, 


Waarnemingen aan vlooienlarven. Dl. XXV 1914 p. 649. 
Over biologie van vlooienlarven. 


12. Vliesvleugeligen. 


De rozenboorwesp Monodaphnus bipunctatus DI. IV 1893 p. 237. 
Over een boorwesp, die in rozentakjes leeft. 
[Deze Europeesche boorwesp heet Monophadnus.| 

KONINGSBERGER. Een parasiet van den oeret en een geval van 
parasitisme van de tweede orde. Dl. XI 1900 p. 633. 
Zie hij Engerlingen. 

KONINGSBERGER. Jets over de hoogere insecten 1. De verstandelijke 
ontwikkeling der hoogere insecten. Wespen. Dl. XII 1901 p. 9 
en 186. 
Over houtwespen, bladwespen, solitaire wespen, sociale 
wespen en graafwespen. 

KONINGSBERGER. De wespenfamilie der Dryinidae. Dl. XIX 1908 


pa; 
Over Dryiniden, parasieten van Cicadelliden-larven. 


— 533 — 


Parasitische Wespen. Dl. XXIV 1913 p. 181. 
Nieuwe Dryiniden van Hawaü en Java. 

Nieuws omtrent de parasieten van de cacaomot. Dl. XXIV 1913 p. 765. 
De parasieten van de cacaomot zijn primaire parasieten 
van spinneneieren. 

Het vernietigen van wespennesten. Dl. XXV 1914 p. 237. 
Uitbranden met een soldeerlamp. 

12 sf Buijten: 

Bevruchting van bloemen door bijen. Dl. 1 1890 p. 180. 

In Engeland bleek, dat bijen noodig zijn voor de bevruch- 
ting van vruchtboomen. 

Zonnebloemen en bijen Dl 1 1890 p. 495 
Honig, verzameld uit zonnebloemen, is donker van kleur. 

Giftige honig. Dl. Il 1891 p. 656. 

Honig, verzameld uit Rhododendron- en Kalmia-bloemen, is 
giftig. 

Bijen als artsenijbereiders. Dl IX 1898 p. 221. 

Als middel tegen lintwormen zou in Abyssinië honig wor- 
den aangewend, door bijen verzameld uit kousobloemen 
(Brageria). 

KONINGSBERGER. Houtbijen en hun parasieten. Dl. XVII 1906 p. 465. 
Over bouw en levenswijze van Xylocopa en over diens 
parasiet Horia. 

De bestuiving van de koffie door bijen. Dl. XXV 1914 p. 763. 
In Madras spelen bijen een groote rol bij de koffiebestuiving. 


12b. Mieren. 
Nest-makende mieren in de Straits. DI. Il 1891 p. 435. 
Ripvey beschrijft, hoe de Caringa-mier haar larven gebruikt 
om bladeren aaneen te spinnen. 
(Bedoeld is waarschijnlijk de rangrang-mier Oecophylla). 
BURCK, Zwarte roest, mieren en bladluizen. DI. II 1891 p 529. 
Zie bij Bladluizen. 
Zwarte roest. Dl. II 1891 p. 659. 
Ter bestrijding van mieren, die bladluizen beschermen, 
wordt aanbevolen, andere miersoorten over te brengen of 
Nepenthes aan te planten. 
BURCK. Planten onder protectie der mieren. Dl. [Il 1892 p. 57, 135, 
189 en 317. 


— 334 — 


Over symbiose tusschen planten en mieren en tusschen 
mieren en blad- en schildluizen. 

Acacia spadicigera Cham. et Schl. Dl. VI 1895 p. 184. 

In de doorns onder de bladstelen van deze Acacia leven 
kleine miertjes, die zich voeden met het vocht, door be- 
paalde klieren afgescheiden. 

VORDERMAN. Mangga's kunstmatig onder bescherming van mieren 
te Tjilintjing. Dl. VI 1895 p. 673. 

Zie bij kevers. 

TAN ENG TJOEN. Mangga’s onder bescherming van mteren. DI. 
VII 1896 p. 30. 

De mangga's worden geplukt, nadat de mieren uit den 
boom gelokt zijn door in een anderen boom versch aas op 
te hangen. 

DE GROOT. Vruchtboomen kunstmatig onder bescherming van mie- 
ren buiten onzen Archipel. Dl. IX 1898 p. 534. 

Uit een Chineesch werkje van de twaalfde eeuw blijkt, 
dat in Canton toen reeds mieren in oranjeboomen werden 
gebracht om de vruchten tegen insecten te beschermen. 

De verhoudìng van de mieren tot de cultuur. Dl. XIV 1993 p. 478. 
Over schade, die mieren aan landbouwgewassen kunnen 
aanrichten. 

CAYAUX. Een weermiddel tegen mieren. Dl. XV 1904 p. 298. 
Vaseline, waarover de mieren niet heen kunnen. 

MAC GILLAVRY. Een eventueele bestrijding van de rupsenplaag in de 
robusta-koffie. Dl. XX 1909 p. 779. 

Smalle zwarte mieren op Sido-Redjo houden wellicht de 
rupsen, die elders in de vruchttrossen leven, uit den aan- 
plant. 

MAC GILLAVRY. Een zwarte miersoort als eventueele bestrijding 
tegen de robusta-rups. Dl. XXI 1910 p. 233. 

De semoet tritip kweekt geen luis, maar verdrijft de ro- 
busta-rups. 

Een middel tegen mieren. Dl. XXIV 1913 p. 579. 

Een oplossing van natriumhydrosulphide. 

KEUCHENIUS. De beteekenis van twee bekende mieren in verband 
met het groene-luizenvraagstuk van de koffie. Dl. XXV 1914 p.711. 
Oecophylla, de rangrang, zou schadelijk zijn, de gramang- 
mier, Plagiolepis, onschadelijk. 


— 535 — 


VIL. Spinnen. 


Eene van kleur veranderende spin. DI. II 1891 p. 647. 
Thamisus onustus neemt verschillende kleuren aan, al 
naar de kleur der bloemen, waarin ze zich bevindt. 

De spin, een nuttig dier. Dl. XI 1900 p. 193. 
Over het nut der spinnen. 

KONINGSBERGER. Een en ander over spinnen. Dl. XVII 1906 p. 297 
en 401. 
Over spinnen in het algemeen en over de verschillende 
groepen. 

KONINGSBERGER. Zoölogische wandelingen te Tjibodas. DI. XVIII 
1907 p. 1. 
Over enkele te Tjibodas voorkomende spinnen. 

Nieuws omtrent de parasieten van de cacaomot. DI. XXIV 1913 
p. 765. 
Zie bij Vliesvleugeligen. 


Vellen Mi be@ B. 


Mijten op suikerriet. Dl. 1 1890 p. 166. 

Over Tarsonymus op suikerriet in Barbados. 

Een ziekte in de begonia‘s. DI. VII 1896 p. 48. 
Tarsonymus schadelijk voor begonia's. 

GOBEE. Roode mijten op de thee en hunne bestrijding door middel 
van bloem van zwavel. Dl. X 1899 p. 626. 

Over het met gunstig gevolg bestrijden van mijt met 
bloem van zwavel. 

KONINGSBERGER. Onderzoekingen betreffende de teken (Ixodidae) 
van Nederlandsch Indië. Dl. Xl 1900 p. 56. 

Over bouw en levenswijze der teken. 

KONINGSBERGER. Over de insecten, die mogelijkerwijze bij de ver- 
spreiding der surra een rol spelen. Dl. XIII 1902 p. 314. 
Ixodes auriscutellatus Kon., die reeds als Amblyomma 
testudinarium Koch, beschreven is, speelt waarschijnlijk 
geen rol bij de surra. 

CRAMER. Rapport over een Acarinenplaag in cassave-aanplantingen 
in de Residentie Kediri. Dl. XVII 1906 p. 718. 

Over een Tetranychus op cassave; aangeraden wordt, 
andere variëteiten aan te planten. 


— 536 — 


Mijten op Hibiscus. Dl. XXV 1914 p. 107. 
Biologie en bestrijding van een in Engelsch Indië op 
Hibiscus voorkomende Tetranychus. 


IX. Aardwormen. 


VOUTE. lets over aardwormen. Dl. 1 1890 p. 75. 

Over het wegvangen vaa aardwormen in bloempotten. 

De invloed van wormen op de vruchtbaarheid van den bodem. 
DI. II 1891 p. 305. 

Nieuwere onderzoekingen bevestigen Darwins theorie over 
den gupstigen invloed van aardwormen op den bodem. 

Aardwormen en tuberculose. Dl III 1892 p. 533. 
Tubercel-bacillen blijven lang leven in het lichaam en in 
de uitwerpselen van aardwormep. 

Een middel om aardwormen te verdelgen. Di. III 1892 p. 714. 
Aardwormen in potten worden verdreven door begieten 
met een aftreksel van lerek-vruchten (Sapindus rarak) 
of met kalkwater. 

De chemische uitwerking van de aardwormen op den grond. Dl. 
XIII 1902 p. 509. 

Stikstofverbindingen worden, na het lichaam der aard wor- 
men te hebben gepasseerd, voor de plant gemakkelijker 
opneembaar. 

X. Aaltjes. 

Overbrenging van ziekte-verwekkende Nematoden in zaden. DI.I 
1890 p. 60. 

Over infectie van uienzaad door Tylenchus. 

Nieuwere onderzoekingen over het stengelaaltje, Tylenchus devas- 
tatrix. DI. 1 1890 p. 168 
Over het voorkomen van verschillende rassen van Tylen- 
chus in verschillende planten. 

Een ziekte in Begonia’s, veroorzaakt door Nematoden. DI. 1 1890 
p. 486. 

Over het voorkomen van Nematoden in Begonia-bladeren. 

Een middel om schadelijke insecten in den bodem te verdelgen. 
DI. II 1891 p. 753. 

Zie bij Engerlingen. 

Over eene aaltjesziekte in jonge koffieplantjes. Di. III 1892 p. 54. 

Over het optreden van Tylenchus bij koffiekweek plantjes. 


HATE 


JANSE. De aaltjes-ziekten van eenige cultuurplanten en de midde- 
len ter harer bestrijding aangewend. Dl. [IL 1892 p.475 en 800 
Bestrijaing van Heterodera door middel van vangplanten, 
het voorkomen van Meloidogyne in koffiewortels in Bru- 
zilië, levensgeschiedenis van Heterodera en Tylenchus. 

Eenige infectieziekten van aaltjes. Dl. IL 1892 p. 716. 

Over eenige aaltjes-doodende schimmels. 

Over een aaltjes-ziekte in jonge koffieplantjes, in tabak en in an- 
dere planten. Dl. II 1892 p. 719. 

Over Heterodera in tabak, wortelen en selderij en Tyler- 
chus in koffiewortels. 

Ziekte in de bladeren van Begonia’s. Dl. IV 1893 p. 507. 

In Begonia’s en varens (Aspleoium) komen in de blade- 
ren Nematoden voor, waardoor deze afsterven. 

Het nut der aaltjes-ziekte. Dl. V 1894 p. 586. 

Saharaplanten zouden door aaltjesknollen met groote cellen 
in staat zijn om bij droogte water vast te houden. 

VAN BREDA DE HAAN. Een ziekte inde Delitabak, veroorzaakt door 
het tabaksaaltje. Dl. VII 1896 p. 75. 

Over Heterodera in tabakswortels, wijze van infectie 
ea mogelijke bestrijdingsmiddelen. 

Over de bietenmoeheid van den grond. DI. VIII 1897 p. 259. 

Het gebruik van vangplanten tegen aaltjes is gevaarlijk, 
Rirzema Bos raadt desinfectie van den grond met zwavel- 
koolstof aan. 

ZIMMERMANN. Het groepsgewijs afsterven der koffieheesters in 
gesloten plantsoenen. Dl. VIII 1897 p. 401. 

Als primaire oorzaak treden aaltjes op, daarna wortellui- 
zen, wortelmijten en witte mieren; over bestrijding van 
aaltjes. 

ZIMMERMANN. Over de Enchytraeiden en haar voorkomen in de 
koffiewortels Dl. IX 1898 p. 182. 

Enchytraeiden komen slechts secundair in koffiewortels voor. 

ZIMMERMANN. Het voorkomen van Nematoden in de wortels van 
sirih en thee. Dl. X 1899 p. 230. 

Over Heterodera in sirin eu Tylenchus in thee. 

Aaltjes in de theewortels, ook op Ceylon waargenomen. DI. X 1899 
D.-326. 

Theekweekplantjes op Ceylon werden door aaltjes gedood. 


— 538 — 


ZIMMERMANN. De bestrijding der Nematoden met zwavelkoolstof. 
DI. X 1899 p. 332. 
Zwavelkoolstof voldeed niet tegen aaltjes en is zeer duur. 
KRAMERS. Lezing, gehouden op het koffiecongres te Djogjakarta 
Nov. 1899. De met het enten in de koffie tot nog toe verkregen 
uitkomsten en de vooruitzichten daarvan. Dl. X 1899 p. 555. 
Over het enten op aaltjes-vrijen onderstam. 
ZIMMERMANN. Eenige proeven en waarnemingen over aaltjes. DI. 
XI 1909 p. 195. 
Tylenchus coffeae leeft zeer lang in water, is weinig gevoe- 
lig voor het gift der poetjongvruchten (Pangium edule) 
en komt tot een halven meter diep in den bodem voor. 
Aaltjes als vijanden van den tuinbouw. DI. XII 1901 p. 558. 
Over aaltjes bij tuinplanten en in bladeren. 
Vragen en beknopte mededeelingen uit de practijk. Een ziekte in 
de tomaten. Dl. XIII 1902 p. 232. 
Wordt veroorzaakt door Heterodera radicicola, gevolgd door 
Bacillus solanacearum. 
(De bacterie-ziekte is echter primair] 
Aaltjes-ziekte in de koffie op Madagascar. Di. XIV 1903 p. 102. 
Wettelijke bepalingen op Madagascar tegen verspreiding 
van koffieaaltjes. 
De uitwerking der Nematoden. Dl. XIV 1903 p. 305. 
Door sterke kalibemesting wordt kij een aaltjesplaag in 
bieten wel eenigszins de vermindering van het suikerge- 
halte tegengegaan, maar niet die van het bietengewicht. 
VAN BREDA DE HAAN. Wortelziekte bij de peper op Java DI. XV 
1904 p. 367. 
Over Heterodera in peper en bestrijding er van. 
Proefnemingen omtrent bestrijding van aaltjes. Dl. XVII 1906 p. 174. 
In Holland hadden grondbewerking en bemesting weinig 
invloed, onvatbare variëteiten werden niet gevonden. 
CRAMER. Nematoden in Robusta-koffie. Dl. XVII 1906 p. 191. 
Er wordt op gewezen, dat aaltjes ook reeds voorkomen 
bij de nieuwe koffiesoort, robusta. 
De aaltjesziekte bij Varens, Orchideeën, Begonia’s enz. DI. XXI 1910 
p. 40. 
Aphelenchus ormerodis leeft in de vaatbundels en doet 
bruine vlekken op de bladeren ontstaan. 


— 539 — 


VAN HALL. Grondontsmetting en grondverbetering. Dl. XXIII 1912 
p. 189. 
Saprophytische aaltjes zouden in grooten getale schadelijk 
kunnen worden voor plantenwortels; z.g. halfparasieten. 
Rijstziekten in Brisch-Indië. Dt. XXIV 1913 p. 591. 
Over aaltjes in rijststengels en rijstkorrels in Bengalen. 
VAN DER ELST. Stengelaaltje en wortelrot. Dl. XXIV 1913 p. 673. 
De riĳstziekte in Bengalen, veroorzaakt door Tylenchus 
angustus, is iets anders dan het vroeger aan aaltjes toe- 
geschreven wortelrot. 


XI. Protozoën. 


Ziektekiemen in planten. Dl. XXII 1911 p. 324. 
Over het voorkomen van trypanosomen in Euphorbiaceeën. 
Zwavelkoolstof als grondverbeteraar. Dl. XXII 1911 p. 272. 
Zwavelkoolstof zou in den bodem vooral de Protozoën 
dooden, welke zich met nitrificeerende bacterien voeden. 


B. Landbouwdierkunde. 


Onderzoekingen over schadelijke insecten. Dl. IIl 1892 p. 529. 
In Amerika wordt reeds aan 35 proefstations entomologie 
beoefend. 

KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden van den landbouw. DI. VIp. 
10, 77, 129, 193, 322, 377, eri 476. 
Over dierlijke plagen in het algemeen, bouw en ontwik- 
keling van insecten, bekende schadelijke dieren in Europa 
en Amerika, enkele Britsch-Indische vormen. 

VAN BREDA DE HAAN. Ziekfeleer der planten. Dl. XVI 1905 p. 447 
en 511. 
Over plantenziekten in ’talgemeen, verkeerde cultuur- 
wijze, klimaatsinvloeden, parasitaire ziekten. 

KONINGSBERGER. De ordonnantie van Staatsblad 1909 no. 497 
tot bescherming van sommige in het wild levende zoogdieren. 
en vogels. Dl. XXI 1910 p. 429. 
Een opgave der zoogdieren en vogels, die onbeschermd 
of beschermd blijven en de redenen waarom. 


die dn of the Lesser Antilles door BALLON. Dl. XXIV 1913 
p. $ 
Een bespreking van dit boek. 


— 540 — 


Een nieuw refereerend orgaan over toegepaste entomologie. Dl. 
XXIV 1913 p. 590. 

Aankondiging van „The Review of applied Entomology.” 

De ordonnantie op den invoer van Australisch fruit. Dl. XXV 
1914 p. 161. 

Het vraagstuk der fruitvliegen voor Java en de ordonnantie op den 
invoer van Australisch fruit. Dl. XXV 1914 p. 235. 
Besprekiug van de ordovnantie, gericht tegen den invoer 
in Ned.-Indië van Ceratitis capitata. - 

Internationale samenwerking bij de bestrijding van plantenziekten en 
schadelijke dieren. Dl. XXV 1914 p. 369. 

Over maatregelen en voorstellen op dit gebied. 

KEUCHENIUS. Darwinisme en onze koloniale kultures. Dl. XXV 
1914 p. 698. 

Zie bij Dierkunde. 

Ziekten en plagen der cultuurgewassen in Ned.-Indië in 1913. DI. 
XXV 1914 p. 754. 

Bespreking van een mededeeling over dit onderwerp. 


LL. Bestrijding van schadelĳke dieren. 


Middel tegen rupsen in de kool. Dl. 1 1890 p. 115. 

Lappen, doortrokken van zwaveldamp, worden tusschen de 
rijen kool uitgelegd. 

Middel tegen rupsen. Dl. 1 1890 p. 431. 

Het aanbrengen van banden werk met chloorkalk en vet 
rondom de boomen. 

Middel tegen rupsen. Dl. II 1891 p. 742. 

Over het bestrijden van rupsen met chloorkalk, 

Een nieuw middel tegen rupsen. Dl. IV 1893 p. 102. 

Over bestrijding der nonvlinder met antinonnine, een anili- 
vekleurstof. 

De bestrijding van parasitaire plantenziekten zonder directe ver- 
nietiging der schadelijke organismen. Dl. IV 1893 p. 243. 

Zie bij Bladluizen. 

Middelen tegen insecten in den grond. DI. V 1894 p. 773. 
Potasch en vooral kainiet zou goed helpen tegen insecten 
in den bodem. 

Rupsenbestrijding. Dl. VI 4895 p. 538. 

Door lappen, met zwaveldamp doortrokken, tusschen kool- 


EN 


planten te leggeu worden koolvlinders verwijderd ge- 
houden. 

Rupsen op koolplanten. DI. VII 1896 p. 499. 

Bestrijding van koolrupsen door middel van pekel. 

Tegen rupsen in koolvelden. DI. VIII 1897 p. 342. 
Uitstrooien van zout op de velden zou helpen. 

Tegen rupsen in vruchtboomen. Dl. XI 1900 p. 106. 

Aanbrengen van banden met chloorkalk en vet. (Zie hier- 
boven). 

Coöperatieve strijd tegen schadelijke insecten. DI. XII 1901 p. 632. 
Over gezamenlijk bestrijden van schadelijke dieren en ver- 
plichte bestrijding. 

Rupsenverdelging met behulp van Thomasphosphaatmeel. DI. XIV 
1903 p. 195. 

Door Thomasphosphaatmeel op koolvelden uit te strooien 
verdwenen de rupsen. 

Vanglantaarns. Dl. XIV 1903 p. 418. 

Volgens Amerikaansche onderzoekingen worden met vang- 
lantaarns meer onschadelijke en nuttige dan schadelijke 
insecten gevangen. 

Om het wormstekig-worden van hout te voorkomen. Dl. XV 1904 
p. 487. 

Ringen van de boomen eenige maanden vóór het vellen. 

Bestrijding vau Agrotis ypsilon in Britsch-Indië. Dl. XXIV 1913 
p. 180. 

Bestrijding door wegvangen en lokken door middel van 
vangkooien. 

Wilde dieren in Britsch-Indië. Dl. XXIV 1913 p. 268. 

Over schade, aangericht door wilde dieren in Britseh-Indië 
gedurende 1911 en bestrijding er van. 

Nieuwe methoden ter bestrijding van insecten. Dl. XXIV 1913 p. 
269. 

Over lokmiddelen. 

Graaninsecten. Dl. XXIV 1913 p. 405. 

Bestrijding van graaninsecten in graanmolens in Amerika 
door hooge temperatuur. 

Lokmiddelen voor insecten. Dl. XXIV 1913 p. 480. 

Vangglazen met een algemeen lokmiddel bleken in Europa 
van geen practische waarde. 


— 542 — 


Verdelging van aardrupsen. Dl. XXIV 1913 p. 481. 
Door middel van met Parijsch groen vergiftigd voedsel. 
Het vangen van motten met licht. DI. XXV 1914 p. 104. 
Over het gebruik van vamsjantaarng in de wijngaarden in 
Frankrijk. 
Het beschermen van hout tegen boorders en Termieten. Dl. XXV 
1914 p. 105. 
Over proeven in Z. Afrika genomen met verschillende 
middelen. 
Bestrijding van aardrupsen. Dl. XXV 1914 p. 108. 
Bestrijding van Agrotis in Engelsch-Indië door middel van 
vangkooien. 


IL Bestrijding door middel van vijanden. 


Hoe verdrijft men ongedierte van boomen? DI. 11890 p. 57. 
Over bestrijding van schildluizen door lieveheersbeestjes 
in Californië en het mogelijk bestrijden van Helopeltis door 
spinnen. 

Nuttige insecten. Dl. IV 1893 p. 750. 

Over het succes, verkregen met het invoeren van onzelie- 
veheersbeestjes (Novius) in Californië. 

DE GROOT. Vruchtboomen kunstmatig onder bescherming van mieren 

buiten onzen Archipel. DI. IX 1898 p. 534. 

Zie bij Mieren. 

Invoering van lieveheersbeestjes in Ceylon. Dl. X. 1899 p. 326. 
Uit de Kaap werden lieveheersbeestjes ter bestrijding van 
de groeie koffieluis op Ceylon ingevoerd. 

De strijd tegen de insecten door middel van hunne natuurlijke 
vijanden Dl. XV 1904 p. 692. 

Over proeven, in Amerika genomen met de biologische 
bestrijdiongsmethode. 

STAP. Verdelging der schildbladluis op de djamboe bol of terso- 
noboom. DI. XVII 1906 p. 243. 

Bestrijding door middel van ngrangrang-mieren. 

MAC GILLAVRY. Een zwarte miersoort als eventueele bestrijding 
tegen de robusta-rups Dl. XXI 1910 p. 233. 

Zie bij Mieren. 

DAMMERMAN. Over het gevaar, verbonden aan het invoeren van 
nieuwe diersoorten. Dl. XXII 1911 p. 610. 


— 543 — 


Een overzicht van nieuw ingevoerde dieren, die tot een 
plaag zijn geworden. 

LEEFMANS. De bestrijding van insecten door middel van hun na- 
natuurlijke vijanden. Dl. XXIV 1913 p. 353. 
Over biologische bestrijdingsmethode en de daarmee bereik- 
te uitkomsten. 

Een zending naar Java tot het zoeken van natuurlijke vijanden 
van een Snuitkeverplaag in de pisang. DI. XXV 1914 p. 646. 
Zie bij Kevers. 


IN. Bestrijding door middel van parasieten. 


Lezing van Prof. ZIMMERMANN op het koffiecongres te Malang 
Over eenige koffieziekten. Dl. IX 1898 p. 402. 

Over mogelijken invoer van parasieten van de groene luis. 

ZIMMERMANN. Over de sluipwespen in de eieren der sprinkhanen. 
DI. X 1899 p. 329. 

Zie bij Sprinkhanen. 

KONINGSBERGER. Een parasiet van den oeret en een geval van 
parasitisme van de tweede orde. XI 1900 p. 633. 

Zie bij Engerlingen. 

De nieuwe parasieten van het cacaomotje en iets over parasieten 
in het algemeen door ROEPKE. Dl. XXIV 1913 p. 62. 

Over parasieten, biologische bestrijdingsmethode en mot- 
parasieten. 

Schildluisparasieten in Italië. Dl. XXIV 1913 p. 482. 

Bestrijding van Diaspis in Italië door middel van Prospaltella. 

‘ ROEPKE. Over de toepassing van parasieten. Dl. XXIV 1913 p. 730. 
Over biologische bestrijdingsmethoden in ’t algemeen en 
over de toepassing er van op Java. 

Nieuws omtrent de parasieten van de cacaomot. Dl. XXIV 1913 
p. 765. 

Zie bij Vliesvleugeligen. 

Invoering van parasieten in Maine U. S. A. Dl. XXV 1914 p. 374. 
Invoering in Maine van parasieten van den plakker en 
den bastaardsatijn-vlinder. 

De strijd tegen Diaspis peutagona in Italië door GASTINE. Dl. 
XXV 1914 p. 511. 

Bestrijding met parasieten bleek een succes te zijn. 


— 4d — 


Calliephíaltes in Californië. Dil. XXV 1914 p. 774. 
Een ingevoerde parasiet van den appeimot bleek van geen 
waarde. 


IV. Bestrijding door middel van schim- 
mels en bacteriër. 


Gewenschte Parasieten. Dl. 1 1890 p. 58. 

Bericht over -de eerste pogingen om schimmels tegen in- 
insecten aan te wenden. 

Een parasieten-fabriek. Dl. 1 1890 p. 103. 

Over het met succes bestrijden van Cleonus, een kever 
op beetwortelvelden te Kieff, door middel van Isaria. 

Een parasiet der sprinkhanen. Dl. Il 1891 p. 508. 

Zie bij Sprinkhanen. 

Een schimmel als parasiet der engerlingen. Dl. HI 1891 p. 741. 

Nog eens over de verdelging der engerlingen. Dl. III 1892 p. 47. 
Zie bij Engerlingen. 

Bestrijding van veldmuizen met bacteriën. DI. II 1892 p. 585. 
Zie hierover verder bij Ratten en Muizen. 

Bestrijding van bladluizen. DI. IL. 1892 p. 648. 

Zie bij Bladluizen. 

Eenige infectieziekten van aaltjes. Dl. [Il 1892 p. 716. 
Zie bij Aaltjes. 

Over mislukte pogingen tot het vernietigen van rupsen door middel 
van kunstmatige infectie met bacteriën. DI. IV. 1893 p. 281. 
Mislukte pogingen om de nonvllnders te bestrijden door 
middel van bacteriën, die de z. g. flacherie veroorzaken. 

Vernietiging van de veldwants, Bissus leucopterus, door infectie. 
Di. IV 1893 p. 366. 

Zie bii Wantsen. 

Slechte resultaten verkregen bij de infectie met Botrytis senella. DI. 
IV 1893 p. 622. 

Het vernietigen van meikeverlarven door eene parasitische schim- 
mel. Dl. V 1894 p. 41. 

Zie bij Engerlingen. 

Een rupsenplaag en rupsenziekte in een kinaplantsoen. DI. VII 
1896 p. 256. 

Over eene rupsenplaag in kina, welke tot staan kwam 
door eene pébrineachtige ziekte. 
(De bedoelde rups was waarschijnlijk Metanastria hyrtaca). 


— 545 — 


KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden der koffiecultuur. DI. VII 1896 
p. 270. 

Over parasitaire schimmels van engerlingen. 

ZIMMERMANN. Over eene schimmelepidemie der groene luizen. DI. 
IX 1898 p. 240. 

Zie bij schildluizen. 

Een schimmelziekte van de San José schildluis. Dl. X 1899 p. 50. 
Over bestrijding van de San José schildluis in Florida 
met een schimmel. 

Een schimmelplant, die insecten vernietigt. DI. XIIl 1902 p. 302. 
Over Sphaerostilbe levend op Mytilaspis in Trinidad. 
Bestrijding van schildluizen door schimmels. Dl. XXII 1911 p. 542. 

Bestrijding van Mytilaspis op Barbados door schimmels. 

Bestrijding van sprinkhanen in de Argentijnsche Republiek. DI. 
XXIII 1912 p. 396. 

Bestrijding van de sprinkhanenplaag ín de rietvelden in Trinidad 
door middel van de muscardine-schimmel. Dl. XXIV 1913 p. 279. 

De bakterieziekte der sprinkhanen. DI. XXIV 1913 p. 504. 

Over den invloed van Coccobacillus acridiorum d’ Hérelle op Pa-- 
chytilus migratorius L.,den îreksprinkhaan. Dl. XXV 1914 p. 508. 
Zie bij Sprinkhanen. 

Bakterie-ziekte van rupsen. Dl. XXIV 1913 p. 482. 

Zie hij Vlinders. 

Schimmels ter insectenbestrijding. Dl. XXIV 1913 p. 577. 
Overzicht van de resultaten, verkregen met schimmels 
ter bestrijding van insecten. 

Een schimmelparasiet van de klappertor. DI. XXV 1914 p. 113. 
Zie bij Kevers. 

Een schimmel die de Brachartona van den klapper doodt. DI. XXV 
1914 p. 512. 

Zie bij Vlinders. 
V. Insecticieden. 

Oplosbare creoline tegen schadelijke insecten op cultuurplanten. 
DI. [ 1890 p. 357. 

Lysol kan wellicht als insecticied worden aangewend. 

Chilisalpeter tegen rupsen en ander ongedierte. DI. II 1891 p. 452. 
Over het bespuiten van rupsen met salpeter. 

Mengsel van zwavelkoolstof en vaseline tegen de druifluis. DI. [II 
1892 p. 107. 

Zie bij Bladluizen. 


Teysmannia, 1915. 35 


— 546 — 


Over het Maleische vischvergift, akar toeba geheeten, Derris elliptica. 
DI. III 1892 p. 572. 

Over het werkzame bestanddeel van Derris-wortel. Chi- 
neezen gebruiken een aftreksel van derris-wortel als in- 
secticied. 

Het verdrijven van insecten. Dl. IV 1893 p. 61. 

Quassia-hout en Conium maculatum dienen als insecticied. 

Tomatenbladeren als insectenverdrijvers. Dl. IV 1893 p. 285. 
Aftreksel van tomatenbladeren zou insecten verdrijven. 

Een paar eenvoudige insecten-doodende middelen. Dl. V 1894 p. 125. 
Petroleum, door middel van eiwitschuim met water ge- 
mengd. 

Onderzoekingen over de vergrooting der oogsten door het brengen 
van groote hoeveelheden zwavelkoolstof in den grond. Dl. V 
1894 p. 404. 

De vruchtbaarheid van den bodem zou stijgen door het 
inbrengen van zwavelkoolstof. 

Een Inlandsch insecten-werend middel. DI. VI 1895 p. 182. 

In Britsch-Indië worden bladeren van Adhatoda vasica 
(boeboekoean) gebruikt om insecten op sawahs te verdrijven. 

Quassia voor insecten-verdelging. Dl. VI 1895 p. 183. 

Het kwassie-hout kwam vroeger van Quassia amara uit 
Suriname, thans van Picraena excelsa uit Jamaica. 

Nieuwe middelen tegen plantenvijanden. Di. VIII 1897 p. 582. 
Oplosbare zwavelkoolstof, benzoline en sulfurine. 

Zwavelwaterstofkalk en zijne werking. DI. IX 1898 p. 220. 

Dit middel moet dienen tegenluizen, naaktelarven enslakken. 

VAN BREDA DE HAAN. Middelen tegen plantenziekten. Dl. IX 
1898 p. 451. 

Een bespreking van HoLLRUNG’s „Chemische Mittel gegen 
Pflanzen-krankheiten” en de bezwaren, verbonden aan 
de toepassing van insecticieden in de tropen. 

Tabaksaftreksel tegen plantenparasieten. Dl. XII 1901 p. 131. 
Een recept voor tabakszeepoplossing. 

Een nieuw middel tegen insekten. Dl. XIII 1902 p. 356. 

Bestaat uit djarakolie, chilisalpeter, zeep en water. 

Behandeling van zaad met zwavelkoolstof. Dl. XIV 1903 p. 199. 
Zwavelkoolstof voor ontsmetting zou de kiemkracht van 
padi schaden. 


— 547 — 


Een middel tegen boorders in vruchtboomen door A.S. H. DI. 
XIV 1903 p. 278. 
Men brengt in de boorgangen poeder van akar toebak en 
water. 
(Akar toebak is Derris-wortel, het bekende vischvergift). 
VAN BREDA DE HAAN. Proeven van immunisatie van planten tegen 
ziekten. Dl. XV 1904 p. 220. 
Door behandeling met ijzervitriool zouden vruchtboomen 
gespaard blijven voor aanvallen van schildluizen en an- 
dere insecten. 
Een middel ter bestrijding van insecten (Acorus calamus). Dl. XVI 
1905 p. 57. 
Dit middel bestaat uit fijngepoederde calamus-wortelstok. 
De invloed van naphthaline op de kiemkracht van graanzaden Dl. 
XVI 1905 p. 101. 
1°/ naphthaline schaadt reeds de kiemkracht van sommige 
zader. 
KONINGSBERGER. Zwavelkoolstof als insectendoodend midde!. DI. 
XVII 1906 p. 661 en 725. 
Over toepassing van zwavelkoolstof bij insectenbestrijding. 
Giftstoffen ter bestrijding van de organismen, die onze cultuurge- 
wassen beschadigen. Dl. XVIII 1907 p. 567, 628 en 696. 
Bespreking der meest gebruikelijke chemische middelen 
voor bestrijding van schadelijke dieren. 
Carbolineum tegen cryptogamen en schadelijke insecten. Dl. XIX 
1908 p. 384. 
Nog eens carbolineum. idem p. 385. 
Over de uitvinding van oplosbaar carbolineum. 
Petroleumemulsie met meel. Dl. XX 1909 p. 221. 
Over het toevoegen van meel aan petroleum om het met 
water emulgeerbaar te maken. 
Het gevaar van met insecticieden bespoten ooft voor den verbruiker 
DI. XX 1909 p. 526. 
Loodarsenaat is alleen dan gevaarlijk, als de vruchten 
tegen het rijpworden er mede worden bespoten. 
VAN HALL. Practische onderzoekingen over het carbolineum. Dl. 
XXII 1911 p. 551. 
Over de toepassing van carbolineum, ook als insecticied. 
Zwavelkoolstof als grondverbeteraar. DI. XXII 1911 p. 272. 
Zie bij Protozoën. 


— DAS — 


BUIJSMAN. Kultuurproeven metexotische planten. Europeesche soor- 
ten. Dl. XXIII 1912 p. 540. 

Pyrethrum cinerariaefolium wilde op Nongko Djadjar niet 
bloeien. 

Zinkarsenaat ter vervanging vanloodarsenaat. Dt. XXIV 1913 p. 182. 
Zinkarsenaat is minder zwaar dan loodarsenaat. 

Carbolineum als insecticide. Dl. XXIV 1913 p. 183. 

Vooral bruikbaar bij boomen in rusttijd; jonge groeiende 
knoppen zijn zeer gevoelig voor carbolineum. 

Nieuwe insecticiden. Dl. XXIV 1913 p. 406. 

Over de waarde van verschillende verbindingen als in- 
secticied en over londehromaat. 

Cyaanwaterstof tot zuivering van huizen. Dl. XXIV 1913 p. 408. 
Over ontsmetting van huizen in Amerika met cyaanwa- 
terstof. 

Sapindus (boewah lerek) als insecticied. DI. XXIV 1913 p. 580. 
In Algiers wordt Sapindus-aftreksel als insecticied gebruikt. 

Phytophitine en Vitiphiline. Dl. XXV 1914 p. 244. 

Over de waarde van deze middelen. 

Bestrijding van schadelijke insecten door bespuiting van de planten 
met een kleverig mengsel. Dl. XXV 1914 p. 431. 

Bespuiting met een afkooksel van IJslandsch mos. 

Een middel om het vasthouden van sproeimiddelen te bevorderen. 
DI. XXV 1914 p. 497. 

Toevoeging van gelatine en caseine. 

Zwavelpetroleumemulsie. Dl. XXV 1914 p. 502. 
Zwavelpetroleumemulsie wordt aangewend tegen red spider 
op thee. 

Kunnen insecten voor insecticiden onvatbaar worden? DI. XXV 
1914 p. 509. 

In Amerika zou Aspidiotus langzamerhand ongevoelig wor- 
den voor zwavelkalk. 

Desinfectie van zaden door middel van giftige gassen. DI. XXV 
1914 p. 773. 

Zwavelkoolstof voldeed het best. 


VL. Dierlijke vijanden van Cultuurgewassen. 


1. Agave. 
Slakken als vijanden van de Sisalagave. DI. XXI 1910 p. 46. 
Zie bij Weekdieren. 


E54) — 


2. Albizzia. 


KONINGSBERGER. Afbeeldingen en beschrijvingen van eenige scha- 
delijke Javaansche insecten. Dl. XI 1900 p. 205. 
Aan Albizzia is schadelijk Atmodes marmorea Schönh. 
SITSEN. Een gevaarlijke parasiet van Albizzia montana. DI. XXIV 
1913 p. 75. 
Zie bij Kevers. 


3. Ananas. 
Ananascultuur. Dl. XV 1904. p. 246. 
Als vijanden in de Straits worden genoemd moesangs, ste- 
kelvarkens, wilde varkens, witte luis en mijten. 


4. Bamboe. 
Het bewaren van de bamboe tegen de aanvallen van de bamboe- 
kever (boorder). Dl. XV 1904 p. 248. 
In Engelsch-Indië wordt de bamboe 5 dagen in water 
gelegd en daarna gedroogd. 


f 5. Cacao. 

Een ziekte in de cacao. DI. VII 1896 p. 212. 
Zie bij Wantsen. 

Cacaocultuur en -bereiding. Ziekten, door KONINGSBERGER. DI. XII 
1901 p. 317. 
Op Trinidad heeft de cacao te lijden van boorders, van 
de parasolmier, eekhoorns en ratten. 

VAN HALL. De West-Indische cacaoboorder en zijn bestrijding. DI. 
XXII 1911 p. 584. 
Zie bij Kevers. 

De nieuwe parasieten van het cacaomotje en iets over parasieten 
in het algemeen door ROEPKE. DI. XXIV 1913 p. 62. 
Zie bij bestrijding door middel van parasieten. 

Nieuws omtrent de parasieten van de cacaomot. DI. XXIV 1913 p. 765. 
Zie bij Vliesvleugeligen. 

Analoge plagen in verschillende streken van de wereld. Dl. XXV 
1914 p. 109. 
Over dierlijke vijanden van cacao in verschillende landen. 


6. Cassave. 
CRAMER. Rapport over een Acarinenplaan in cassave-aanplan- 
tingen in de Residentie Kediri. Dl. XVII 1906 p. 718. 
Zie bij Mijten. 


— DÛ 


KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. Dl. XIX 1908 
p. 181. 
Op Cassave werden gevonden Monolepta en Lytta. 


7. Citrus. 


De cultuur van citroenen op Corsica. Dl. [Il 1892 p. 175. 
Onder de ziekten wordt ook de citroenvlieg genoemd. 
Een ziekte in oranje- en citroenboomen in de Riviera. Dl. XVI 1905 
(ore WE 
Chrysomphalus minor; bestrijding door petroleumemulsie. 
KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 181. 
Waargenomen werd een bladmineerder van djeroek, Phy]- 
locuistis. 
Knobbelgallen op djeroeks. Dl. XXV 1914 p. 237. 
Deze worden in de Philippijnen vervorzaakt door een 
motje, Prays. 
8. Dadap. 


Nadeel door keverlarven aan Dadapboomen toegebracht. Dl 11890 
p. 120. 
Zie bij Kevers. 

KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden der koffiecultuur. Dl. VI 1895 
p. 303. 
Over de zwarte dadapwauts, Cyclopelta, en over den dadap- 
boktor, Batocera. 

KONINGSBERGER. Een naderend gevaar voor de dadap in Kediri. 
DI. VIT 1896 p. 109. 
Aantasting van de dadap door rupsen van Hypolimnas. 


9. Ficus. 


ZIMMERMANN. Over boktorren uit Ficus elastica. Dl. XII 1901 p. 
310. 

De boorders in de Ficus elastica Roxb. door DAMMERMAN. DI. 
XXV 1914 p. 173. 
Zie bij Kevers. 


10. Gambir. 


KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 181. 


— 551 — 


Als vijanden van gambir worden genoemd een wants, 
Pycanum, zakrupsen, Eumeta en een bladroller. 


11. Grassen. 
BACKER. Javaansche voedergrassen. Il. 1. Paspalum. DI. XXIV 
1913 p. 209. 
Als vijanden van Paspalum worden genoemd Melanitis, 
sprinkhanen, walangsangit en bladluizen. 


12. Groenten. 

Overbrenging van ziekte-verwekkende Nematoden in zaden. DI. I 
1890 p. 60. 
Zie bij Aaltjes. 

Vragen en beknopte mededeelingen uit de practijk. Een ziekte in 
de tomaten. DI. XIII 1902 p. 232. 
Zie bij Aaltjes. 

Ziekte in de selderij. DI. XIII 1902 p. 362. 
In Duitschland leven in de wortels en knollen van de 
selderij vliegenmaden, Piophila. 


13. Hevea. 

Para-rubber in de Straits Settlements. Dl. XII 1901 p. 211. 
Zie bij Termieten, 

Ziekten in Hevea brasiliensis. Dl. XVIII 1907 p. 112. 

In Ceylon treden witte mieren als gevolg van witte wor- 
telschimmel op. 

KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 181. 
Op Hevea werden gevonden Pnytoscapha, Hypomeces en 
Orgyia. 

VAN HALL. Ziekten in de Hevea, bestudeerd in 1911 in de Straits. 
DI. XXIII 1912 p. 773. 

Termes gestroi treedt vooral op bij boomen, die aan witte 
wortelschimmel lijden. 

Para-rubbercultuur in Suriname. Dl. XXIII 1912 p. 394. 

Als Hevea-vijanden treden in Suriname op: parasolmier- 
en, sprinkhanen, tapirs, herten, agouti’s en ratten. 
(Agouti is een marmotachtig dier, Dasyprocta aguti). 

Plantenziekten in Ceylon in 1912. DI. XXIV 1913 p. 176. 

Over boktorlarven in Hevea en schadelijke slakken, Ma- 
riaella. 


bne 2: 


Een Heveaboorder. Dl. XXIV 1913 p. 403. 
Als wortelboorder van Hevea treedt in Ceylon Batocera 
rubra op. 

Ziekten en beschadigingen van Hevea brasiliensis op Java. DI. XXV 
1914 p. 755. 
Referaat over genoemde mededeeling. 


14. Hibiscus. 


DE KRuIjFF. Hibiscus cannabinus, een voor Java nieuwe vezel- 
plant. DI. XXI 1910 p. 230. 
Als schadelijk worden genoemd een topboorder en aan 
zaadknoppen, Dysdercus. 
Mijten op Hibiscus. Dl. XXV 1914 p. 107. 
Zie bij Mijten. 
15. Kaneel. Kapok. 


ZIMMERMANN. Korte opmerkingen over eenige ziekten en plagen 
van koffie en bijcultures, waargenomen op eenìge koffielanden 
van Oost-Java. DI. XI 1900 p. 437. 

Over rupsen op kaneel en boktor- en snuitkeverlarven in 
kapok. 

ZIMMERMANN. Opmerkingen over eenige op koffielanden van Oost- 
en Midden-Java waargenomen plantenziekten. Dl. XI 1901 
p. 639. 
Over Helopeltis en Alcides op kapok. 


16. Kamfer. Katjang. Katoen. Kikxia. 


KONINGSBERGER. Afbeeldingen en beschrijvingen van eenige scha- 
delijke Javaansche insecten. DI. XI 1900 p. 205. 
Beschrijving van Dysdercus, schadelijk voor katoen, en 
Anoplocnemis op katjang. 

TROMP DE HAAS. Terugblik op hetgeen in Ned.-Indië is gedaan 
nopens de katoencultuur. Dl. XIV 1903 p. 511. 
Onder ziekten en plagen worden genoemd Aletia en 
Heliothis. 
(Aletia of Alabama argillacea Hb. is de Amerikaansche 
Cotton-worm). 

KONINGSBERGER. Over eenige insecten schadelijk voor de katoen- 
cultuur op Java. DI. XIV 1903 p. 622. 
Overzicht der voornaamste katoeninsecten van Java. 


— 593 — 


KuijPER. De katoencu!tuur in de residentie Palembang. Dl. XVII 
1906 p. 377. 
Overzicht der voornaamste katoeninsecten in Palembang. 
KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. Dl. XIX 1908 
p. 181. 
Als katoeninsecten worden genoemd Heliothis en Ergolis, 
als schadelijk voor Kikxia Glyphodes, voor kamfer een 
bladmineerrups en een spanrups. 


17. Kina. 

lets over de wortelziekte der kinaboomen. DI. Il 1891 p. 327. 
Vooraf worden enkele dierlijke vijanden vau de kina 
genoemd. 

Een rupsenplaag en rupsenziekte in een kinaplantsoen. Dl. VII 
1896 p. 256. 

Zie bij Bestrijding door middel van schimmels en bacteriën. 

RANT. Korte aanteekeningen over kina I. DI. XIX 1908 p. 431. 
Over Thrips op kweekplantjes en roetdauw als gevolg 
van luizen. 

VAN LEERSUM. Js het alkaloide van de Cinchona’s een bescherm- 
middel voor de plant? DI. XX 1909 p. 609. 

Zie bij Insecten. 
18. Klapper. 

Eene ziekte der klappers op Cuba. Dl. 1 1890 p. 553. 
Diaspis vandalicus op klappers in Cuba. 

Over schade door rupsen aan Kklapperboomen toegebracht. Dl. IV 
1893 p. 63. 

Schade veroorzaakt door rupsen van Hidari irava. 

KONINGSBERGER. De Klapper. DI. XI 1900 p. 299. 

Over klappertorren (Oryctes), klappersnuitkevers (Rhyncho- 
phorus) en klapperratten (Sciurus). 

KONINGSBERGER. Ziekten in klapperaanplantingen. Dl. XV 1904 
p. 502. 

Besproken worden eenige voor klapper schadelijke zoogdie- 
ren en insecten. 

KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 181. 
Als schadelijk voor klapper worden gemeld een Hispide, 
Brachartona en Hidari. 


— DIE — 


BESSELING. Vallen voor klapperratten in Boven Kampar. (Pa- 
dangsche Bovenlanden). Dl. XXI 1910 p. 543. 
Zie bij Zoogdieren. 

De vijanden van den kokospalm. Dl. XXII 1911 p. 384. 
Een bespreking van Preuss’ „Ueber Schädlinge der Kokos- 
palme”, 

Mineer-kevers op klapperbladeren. LI. XXIV 1913 p. 481. 

Bestrijding van den klapperneushoornkever. Dl. XXIV 1913 p. 754. 
Zie bij Kevers. 

RUTGERS. Een merkwaardige klapperziekte in de Westerafdeeling 
van Borneo. Dl. XXV 1914 p. 41. 
Zie bij Zoogdieren. 

De Landbouw op het schiereiland Malakka in 1912. Dl. XXV 1914 
Pelle 
Als klappervijanden worden vermeld Brachartona, Hidari, 
een Psychide, klappertorren en sprinkhanen. 

Een schimmelparasiet van den klappertor. Dl. XXV 1914 p. 113. 

Neushoornkevers en palmsnuitkevers. Dl. XXV 1914 p. 237. 
Zie bij Kevers. 

Een schimmel, die de Brachartona van den klapper doodt. Dl. XXV 
1914 p. 512. 
Zie bij Vlinders. | 

De plagen en ziekten van den cocospalm. Dl. XXV 1914 p. 767. 
Bespreking van FroccarT, Pests and diseases of the co- 
conutpalm’”’. 


19. Koffie. 


Voor koffie-aaltjes zie bij Aaltjes. 
Coccus coffeae. DI. IT 1890 p. 357. 
Zie bij Schildluizen. 
Eene kwaal der koffiebladeren. Dl. Il 1891 p. 771. 
Over mineerrupsjes in koffiebladeren. 
KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden der koffiecultuur. Dl. VI p. 
303, 423 en 664. 
Overzicht der voornaamste koffievijanden. 
KONINGSBERGER. Dierlijke vijanden der koffiecultuur. De rupsen- 
plaag in Kediri veroorzaakt door den oelar djaran. Dl. VII 
1896 p. 219. 
Javakoffie werd geteisterd door den oelar djaran, Oreta 
extensa. 


cr 

vt 

Or 
| 


idem. Dl. VII 1896 p. 270. 

Over oerets en slakrupsen. 

KONINGSBERGER. De oerefplaag in Malang. Dl. VIII 1897 p. 156. 
Zie bij Eugerlingen. 

BERKHOUT. Een afdoend middel tegen de loewakplaag in koffie- 
tuinen. DI. VIII 1897 p. 590. 

Zie bij Zoogdieren. 

ZIMMERMANN. Over een nieuwen koffieboorder. Dl IX 1898 p. 43. 
Een kleine Bostrychide trad in de koffie te Buitenzorg op. 

Lezing van Prof. ZIMMERMANN op het koffiecongres te Malang. 
Over eenige koffieziekten. Dl. IX 1898 p. 402. 

Over aaltjes en groene luis. 

ZIMMERMANN. Korte opmerkingen over eenige ziekten en plagen 
van koffie en ‘bijcultures waargenomen op eenige koffielanden 
van Oost-Java Dl. XI 1900 p. 437. 

Over bestrijding van groene luis met blauwzuur, over aal- 
tjes, oerets, Oreta, Arachnopus en Gracillaria. 

ZIMMERMANN. Voorloopig rapport over een nieuwe koffieziekte. 
DI. XII 1901 p. 243. 

Over beschadiging van koffietakken door wantsen, Pen- 
tatoma en Hypselonotos, 

ZIMMERMANN. Opmerkingen over eenige op koffielanden van Oost- 
en Midden-Java waargenomen plantenziekten. Dl. XIl 1901 
p. 639. 

Over de X-boorder van de Java-koffie, een Tineide (2), 
over Pentatoma en Tetranychus. 

KONINGSBERGER. Les maladies et les ennemis des Caféiers par le 
DR. DELACROIX. Sec. Ed. 1900. DI. XIII 1902 p. 115. 
Referaat over genoemd boek. 

CRAMER. Verslag van den botanist aan de Afd. Koffie over 
1906. DI. XIX 1908 p. 11. 

Over aaltjes, oerets, een boorvlieg in de takken, groene 
luis en Ichnaspis. 

KONINGSBERGER. De nieuwe rupsenplaag in de robusta-koffie. 
DI. XX 1909 p. 739. 

Over een Tortricide en Eubiemma op de vruchttrossen. 

MAC GILLAVRY. Een eventueele bestrijding van de rupsenplaag in 
de robusta-koffie. Dl. XX 1909 p. 779. 

MAC GILLAVRY. Een zwarte miersoort als eventueele bestrijding te- 
gen de robusta-rups. Dl. XXI 1910 p. 233. 


Zie bij Mieren. 

Xyleborus coffeivorus nov.spec. Een nieuwe koffieparasiet beschre- 
ven door Vv. D. WEELE. Dl. XXI 1910 p. 308. 

Een paar naamsveranderingen. DI. XXII 1911 p. 202. 
Zie bij Kevers. 

VAN HALL. Gegevens over robusta en aanverwante koffiesoorten. 
DI. XXIII 1912 p. 741. 
Over boeboek, rupsjes in bloesems, witte cicaden, groene 
luis, aaltjes, oerets en Zeuzera. 

KEUCHENIUS. De betekenis van twee bekende mieren in verband 
met het groene luizenvraagstuk van de koffie. Dl. XXV 1914 
Bddde 


Zie bij Mieren. 
De bestuiving van de koffie door bijen. Dl. XXV 1914 p. 763. 
Zie bij Bijen. 
20. Mahonie. 
Een vijand van soeren en mahoniehout. Dl. II 1891 p. 236. 
In jonge takjes van soeren en mmahonieboomen in Ceylon 
leeft een rupsje Magiria robusta Moore. 


21. Maïs. 

KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen Il. Djagoengvelden 
en hunne insectenbevolking. Dl. VIII 1897 p. 316. 

Overzicht der maïs-insecten 

Schadelijke insecten in Hawaii. DI. XXIV 1913 p. 179. 

In Hawaii zijn Agrotis, Spodoptera en klander schadelijk 
voor maïs. 
22. Nootmuskaat. 

Ziekte in nootmuskaatboomen. DI. VII 1896 p. 336. 

Over schorskevertjes in wortel en bast van nootmuskaat 
in de Maleische Staten. 

ZIMMERMANN. Opmerkingen over eenige op koffielanden van Oost- 
en Midden Java waargenomen plantenziekten. DI. XII 1901 p. 639. 
Over schildluizen, Chionaspis en Aspidiotus, op nootmus- 
kaat-kweek-plantjes. 

23. Orchideeën. 

Insekten in Orchideeën DI. 1 1890 p. 483. 

Deze zouden in serres verdreven worden door tusschen 
de Orchideeën Pteris-plantjes te plaatsen. 


— 55 — 


WIGMAN. Orchideeën. Het geslacht Dendrobium. DI. XX 1909 p. 560. 
In Dendrobium-stengels komt een kleine Xyleborus voor. 
De aaltjesziekte bij Varens, Orchideeën, Begonia’s enz. Dl. XXI 
1910 p. 40. 
Zie bij Aaltjes. 


24. Peper. 


ZIMMERMANN. Plaatselijk onderzoek naar de in de Lampongsche 
districten voorkomende peperziekten. Dl. X 1899 p. 532. 
Over Heterodera in de wortels en over boorders (boktor- 
ren en snuitkevers). 

BOSSCHA. De intensieve pepercultuur. Dl. XI 1900 p. 65. 
Als pepervijanden worden genoemd een snuitkever, sprink- 
hanep, blad- en schildluizen, aaltjes en engerlingen. 

VAN BREDA DE HAAN. Wortelziekte bij de peper op Java. DI. XV 
1904 p. 367. 
Over Heterodera radicicola en bestrijding er van. 


25. Pisang. 


Een ziekte in de pisangs op Fiji. Dl. U 1891 p. 42. 
De ziekte zou veroorzaakt worden door een Nematode. 
KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen. VIII. Bladbescha- 
digingen bij Musa enz. Dl. X 1899 p. 5. 
Over beschadiging van pisangbladeren door Erionota thrax L. 
Een zending naar Java tot het zoeken van natuurlijke vijanden 
van een snuitkeverplaag in de pisang. Dl. XXV 1914 p. 646. 
Zie bij Kevers. 
Een nieuwe in vruchten borende rups. (Heteromicta latro) op pi- 
sang in Queensland. Dl. XXV 1914 p. 647. 
Over Heteromicta, Dichrocoris, Doticus en een Nitidulide 
op pisang. 


26. Rijst. 
Een Inlandsch insecten-werend middel. Dl. VI 1895 p. 182. 
In Britsch-Indië worden bladeren van Adhatoda vasica 
gebruikt om insecten op sawabs te verdrijven. 
KONINGSBERGER. Aanteekeningen over eenige voor de rijstkultuur 
schadelijke rupsen. Di. VIII 1897 p. 53. 
Zie bij Vlinders. 
KONINGSBERGER. Afbeeldingen en beschrijvingen van eenige scha- 
delijke Javaansche insecten. Dl. XI p. 205. 


— 558 — 


Over walangsangit, rijstboorders en bladvretende rupsen 
van rijst. 

Behandeling van zaad met zwavelkoolstof. Dl. XIV 1903 p. 199. 
Zwavelkoolstof voor ontsmetting schaadt de kiemkracht 
van padi. 

KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 
181. 

Over een boorvlieg in padí. 

VAN DER STOK. Bijdrage tot de kennis van de boorderschade in 
het rijstgewas. Dl. XXI p. 92. 

Over het verschil in levenswijze tusschen Schoenobius en 

___Chiílo. 

DE Bie. Verslag betreffende eenige in een deel der afd. Madja- 
lengka en Cheribon, Residentie van dezen naam, gedurende den 
westmoesson 1908/09 genomen vergelijkende proeven met het plan- 
ten van droog en nat gekweekte padibibit. Dl. XXI 1910 p. 377. 
Over rattenschade, boor- en galvliegen op droge kweek- 
bedden, hama poetih en boorders. Schade aan zaaigoed 
door tortelduifjes, rijstdiefjes en musschen. 

Rijstziekten in Britsch-Indië. DI. XXIV 1913 p. 591. 

VAN DER ELST. Stengelaaltje en wortelrot. Dl. XXIV 1913 p. 673. 
Zie bij Aaltjes. 

Het opschuren van graan. DI. XXV 1914 p. 104. 

Bestrijding van klander en mot in Italië. 

Bestrijding van rijstrupsen. Dl. XXV 1914 p. 107. 

Bestrijding van rupsen op rijstkweekbedden in Britsch 
Guiana. 

VAN DER ELST. Het IVe internationale Rijstcongres gehouden te 
Vercelli. Dl. XXV 1914 p. 130. 

In Formosa doen Schoenobius en Cbilo veel schade, in 
Portugal leeft een Phryganea in Scirpus en rijst en doet 
Physa acuta schade aan jonge kiemplantjes. 

27. Sierplanten. 

Een ziekte in Begonia’s veroorzaakt door Nematoden. Dl. 1 1890 
p. 486. 

Zie kij Aaltjes. 

De Roos. Dl. IV 1893 p. 65. 

Zie bij Termieten. 


— 559 — 


De rozenboorwesp. Monodaphuus bipunctatus. DI. IV 1893 p. 237. 
Zie bij Vliesvleugeligen. 
Ziekte in de bladeren van Begonia’s. Dl. IV 1893 p. 507. 
Zie bij Aaltjes. 
Een ziekte in de Begonia’s Dl. VII 1896 p. 48. 
Over een aan begonia’s schadelijke Tarsonymus. 
Aaltjes als vijanden van den tuinbouw. DI. XII 1901 p. 558. 
De aaltjesziekte bij varens, orchideeën, begonia’s enz. Dl. XXL. 
1910 p. 40. 
Zie bij Aaltjes. 
WIGMAN. Crinums. Dl. XXIII 1912 p. 3. 

Als vijanden worden genoemd een mineerrups, Glottula 
en schildluizen, Dactylopius adonidum en liliacearum. 
WIGMAN. Bloeiende heesters (Clerodendron). DI. XXIII. 1912 p. 277. 

Als schadelijk wordt genoemd Aulacophora. 
WIGMAN. Gloxinia. Dl. XXIII 1912 p. 473. 
Schadelijk worden een Thrips en bladaaltjes. 


28. Sirih. 
ZIMMERMANN. Het voorkomen van Nematoden in de wortels van 
sirih en thee. DI. X 1899 p. 230. 
Zie bij Aaltjes. 


29. Spaansche peper. 
KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. DI. XIX 1908 p. 181. 
Over Dacus caudatus F, en Epilachna territa Muls. 


30. Suikerbiet. Suikerriet. 
Mijten op suikerriet. Dl. 1 1890 p. 166. 
Over Tarsonymus op suikerriet in Barbados. 
Suikerrietziekte tc St. Vincent. DI. 1 1890 p. 167. 
Te St. Vincent treden in suikerriet op Diatraea en Xyle- 
borus. 
Vijanden der suikerbieten. DI. 1 1890 p. 291. 
Korte mededeeling over vijanden van suikerbieten in Bo- 
heme. 
KoBus. Verslag omtrent den toestand van de Gouv. rietaanplan- 
ting op het eiland Banka. DI. IV p. 1. 
Als boorders traden op Scirpophaga, Schoenobius (?), Chilo 
en Diatraea, verder bladrupsen, witte luis en Thrips. 


— 560 — 


VAN BREDA DE HAAN. Rietvijanden onder de insecten en hunne 
bestrijding. Dl. IV 1893 p. 260. 
Bestrijding door hygiëne van den aanplant, aankweeken 
van vogels, vangplanten enz. 

Ziekten in het suikerriet in West-Indië door insecten veroorzaakt. 
DI. V 1894 p. 585. 
Over boorderschade in riet te St. Vincent, veroorzaakt 
door Chilo. 

Verspreiding van rietvijanden door Preangerbibit. Dl. VIII 1897 
p:-155: 
Een verzoek van den Dir. van ’s Lands Plantentuin, om 
alle schadelijke insecten, op Preanger-bibit aangetroffen, 
te willen opzenden. 

Boorders in maalriet. Dl. XXIV 1913 p. 268. 
Over het voorkomen van boorders in oude rietstokken. 

Engerlingen aan suikerriet. Dl. XXIV 1913 p. 281. 
Over Physalus Smithii aan riet in Mauritius. 


31. Tabak. 


De tabak-kever. DI. II 1891 p. 192. 
Over aantasting van bereide tabak in Australië door Ben- 
dochina serricornis F. (Bendochina == Lasioderma.) 
VAN BREDA DE HAAN. Een ziekte in de Delitabak veroorzaakt 
door het tabaksaaltje. Dl. VII 1896 p. 75. 
Zie bij. Aaltjes. 
KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen. VIII De haren 
der tabaksplant. Dl. X p. 5. 
Over mieren, Capsiden, luizen, Chilomenes en Prodenia 
op tabak. 
HUNGER. Het rupsenzoeken bij de tabak in verband met het later 
optreden der mozaiek-ziekte. Dl. XIV 1903 p. 632. 
Door het rupsenzoeken wordt de mozaiek-ziekte van zieke 
p op gezonde planten overgebracht. 
Het tabakskevertje. Dl. XXIV 1913 p. 404. 
Over schade en bestrijding van Lasioderma op de Philip- 
pijnen. 
32. Thee. 


KONINGSBERGER. Landbouwdierkundige schetsen I. Insecten op de 
thee in Engelsch-Indië. DI. VIII 1897 p. 306. 


— 561 — 


Een overzicht der in Engelsch-Indië meest voorkomende 
thee-vijanden. 

Idem. VII. Nog eens de ziekten der thee in Engelsch- -Indië. DI. XI 
1898 p. 349. 

Een bespreking van „Warrt, the pests and blights of the 
Teaplant”’. 

ZIMMERMANN. Het voorkomen van Nematoden in de wortels van 
sirih en thee. Dl. X 1899 p. 230. 

Aaltjes in de theewortels, ook op Ceylon waargenomen. Dl. X 1899 
p. 326. 

Zie bij Aaltjes. 

GOBEÉE. Roode mijten op de thee en hunne bestrijding door middel 
van bloem van zwavel. DI. X 1899 p. 626. 
Zie bij Mijten. 

KONINGSBERGER. Onderzoekingen betreffende de roestziekte in de 
thee. Dl. XI 1900 p. 107. Dl. XII 1901 p. 430. 
Zie bij Wantsen. 

ZIMMERMANN. Opmerkingen over eenige op koffielanden van Oost- 
en Midden-Java waargenomen plantenziekten. Dl. XII 1901 p. 639. 
Over mijten en aaltjes bij thee. 

KONINGSBERGER. De zwarte bladluis van de thee en haar vijanden. 
DI. XIX 1908 p. 331. 

Zie bij Bladluizen. 

BERNARD. De ziekten van de theeplant. Dl. XIX 1908 p. 611. 
Over Helopeltis, mijter, luizen, aaltjes, termieten en Xyle- 
borus. 

Verslag over een reìs naar Ceylon en Britsch-Indië ter bestudee- 
ring van de theecultuur door Dr. BERNARD. DI. XXIV 1913 p. 161. 
Als vijanden van thee worden vermeld Helopeltis, Disphinc- 
tus, Phytoptus, Calotermes, Cerococcus, Xyleborusen Thrips. 

Plantenziekten in Ceyton in 1912. Dl. XXIV 1913 p. 176. 

Over Xyleborus, Capua, Tarsonymusen Calotermes aan thee. 

De contrôle der ingevoerde theezaden, door BERNARD en DEUSS. 
DI. XXIV 1913 p. 342. 

Zie bij Wantsen. 

Verslag van een reis naar Sumatra’s O. K. en de Padangsche Bo- 
venlanden ter bestudeering van de theecultuur door BERNARD. 
DI. XXV 1914 p. 346. 

Over mijten, veenmollen, oerets, krekels, bladluizen en 
slakrupsen op thee. 
Teysmannia, 1915 36 


— 562 — 


Zwavelpetroleumemulsie. Dl. XXV 1914 p. 502. 

Deze wordt aangewend tegen red spider op thee. 
Xyleborus. Dl. XXV 1914 p. 504. 

Zie bij Kevers. 
Termieten in thee. Dl. XXV 1914 p. 648. 

Zie bij Termieten. 


33. Vanielje. 


TROMP DE HAAS. Vanielje-cultuur op Java. Dl. XIII 1902 p. 371. 
Als vijanden worden genoemd sprinkhanen, rupsen, slak- 
ken, engerlingen en termieten. 


34. Vruchtboomen. 


Insecten en vruchten. DI 1. 1890 p. 294. 
Aankondiging van een boek van Saunders over schadelijke 
insecten van vruchtboomen. 

Spijkers in vruchtboomen. Dl. IV 1893 p. 237. 
Spijkers in vruchtboomen zouden deze beschermen tegen 
borende insecten door de oxydatie van het ijzer. 

VORDERMAN. Mangga's kunstmatig onder bescherming van mieren 
te Tjilintjing. Dl. VI 1895 p. 673. 
Zie bij Kevers. 

TAN ENG TJOEN. Mangga's onder bescherming van mieren. DI. 
VII. 1896 p. 30. 
Zie bij Mieren. 

STAP. Verdelging der schildbladluis op de djamboebol of treso- 
noboom. Dl. XVII 1906 p. 243. 
Zie bij bestrijding door middel van vijanden. 

De Mangga-kever. DI. XVII. 1906 p. 708. 
Zie bij Kevers. 

Vijanden van vruchtboomen. Dl. XVII 1606 p. 752. 
Als vijanden zijn in Europa bekend Rhyochites, Carpo- 
capsa, Cecidomyia en Ceratitis. 

KONINGSBERGER. Nieuwe en minder bekende schadelijke insecten, 
gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. Dl. XIX 1908 
Pp. 181 
Over Cyclosia papilionaris Dry op doekoe. 

WESTENDORP. De strijd tegen het manggakevertje. Dl. XIX 1908 
om 
Zie bij Kevers. 


pere ef ee a 
jn k 


A nain 


Dn En nnn nnn nn nnn enn en nnn nel 


CHRYSANTHEMUM. 


Ofschoon de grootbloemige Chrysanthen eerst in de laatste 
‘veertig jaren in Europa in de mode zijn en in het groot 
gekweekt worden, behooren zij in het Oosten tot de vroegst 
gekweekte sierplanten. 

Letterlijk vertaald beteekent de naam (Chrysos == goud 
en anthos == bloem) „goudsbloem”; intusschen wordt de Hol- 
landsche benaming niet op Chrysanthemum maar op Calendula 
officinalis L. toegepast. 

Het geslacht Chrysanthemum, dat tot de familie der Com- 
positen of samengesteldbloemigen behoort, omvat verschei- 
dene soorten (+ 200), waarvan enkele bij goede kultuur bij- 
zonder mooie en groote bloemen (bloeiwijzen) krijgen. 

De in Europa gekweekte overjarige Chrysanthemums bloeien 
in het najaar, juist in een tijd, als er weinig bloemen voor 
bouquetten zijn. Men ziet ze vaak nog lang buiten bloeien, 
totdat de nachtvorst aan groei en bloei een einde maakt. 
In kassen gekweekt, houden ze zich lang goed en men kan 
er dan heel wat bloemen van snijden. 

Auvausr SieBERT te Frankfurt a/M. schrijft in de Garten- 
flora (64ste jaargang, deel 1 en 2, op 15 Januari 1915) over de 
geschiedenis van deze plant, waaraan ik een en ander ontleen. 

Reeds sinds eeuwen worden de Chrysanthen in China en 
in Japan gekweekt; zoo werden ze in het heilige boek „Lu- 
ki”, dat 500 jaar voor onze jaartelling verscheen, reeds ver- 
meld. De Chinees Toa Yuan Ming, die in 365 — 427 na Chris- 
tus heeft geleefd, verkreeg reeds schitterende resultaten met 
de cultuur van deze plant; men heeft de stad, waar hij ge- 
woond heeft, Chü-heien (d. i. Chrysanthemumstad) genoemd. 
De Chineezen waren zoo aan deze planten gehecht, dat zij 
bij hunne landverhuizingen onder de bagage ook enkele exem- 
pilaren van deze bloem meenamen. 


— 56t — 


In 385 na Christus is de plant van China in Japan geko- 
men. Men kende toen reeds vijf soorten, die naar de kleur 
der bloemen onderscheiden werden in: blauw, geel, rood, 
wit en zwart; met laatstgenoemde kleur zal wel purper be- 
doeld worden. 

Daar de blauwe kleur zelfs nu nog in geen enkele verza- 
meling gevonden wordt, mag men wel aannemen, dat de 
kleur eigenlijk paars was. 

De uit China in Japan ingevoerde exemplaren zullen voor- 
namelijk reeds gecultiveerde planten zijn geweest. Dat de 
Chrysanth ook in Japan spoedig populair is geworden, leidt 
men hieruit af, dat de bloemen weldra als modellen gebruikt 
werden op Japansche teekeningen en voor versieringen. Zoo 
vond men in de pronkkamers van het paleis van den Mikado 
zeer oud, prachtig borduurwerk van bovenbedoelde bloemen. 
In de hutten van de armen zijn de modellen op het huisraad; 
en de planten ziet men overal in potjes gekweekt voor de 
ramen en in kleine tuintjes. Zeer mooi gekweekte exempla- 
ren heeft de keizer in zijne tuinen staan. 

De Japanner, die een bijzonder talent heeft in het kweeken 
van verschiilende dwergplanten, heeft met veel succes van 
de Chrysanthemum verscheidene fautastische vormen, van 
allerlei dieren, verkregen. Voor dit doel neemt hij de plan- 
ten met enkele bloemen; deze schijnen beter tegen hetaan- 
houdende snoeien te kunnen, dan die met dubbele. 

In Japan bewijst de dichter aan de Chrysanthen bijzondere 
eer, de kunstenaar gebruikt hun vormen in zijn werken, 
terwijl men in de bibliotheken vele boeken vindt, waarop 
deze bloem is afgebeeld, 

In de geneeskunde van die volken speelt het vocht, dat 
uit de bloemen wordt gewonnen, een rol als levenselixer en 
als middel tegen dronkenschap. Fijnproevers gebruiken de 
bloemen van zekere soorten als salade. 

Reeds in de 16e eeuw stond de Chrysanthemum-cultuur op 
een hoogen trap; uit dien tijd dateert een mooi schilderstuk 
van een Japanschen tuin met deze bloemen, in Tokio, dat in 
het bezit was van Markies Takasukasa. Op de groote tentoon- 
stelling in Parijs in 190) werd een copie vertoond van 


— 565 — 


bedoeld schilderstuk, die algemeen bewonderd werd. Uit 
dat stuk blijkt, dat de cultuur sedert dien tijd niet veel is 
vooruitgegaan. (Hiermee wordt natuurlijk niet bedoeld de 
hybridisatie). 

De Japansche regeering heeft de Chrysanth in haar wapen 
opgenomen en er een ridderorde van gemaakt. Deze orde is 
27 December 1876, door keizer Mutsunito ingesteld. Zij bestaat 
uit een ster van 32 geëmailleerde gouden stralen ; aan de vier, 
door verkorting der stralen gevormde hoeken bevindt zich een 
bloem tusschen twee geëmailleerde bladen. Het roode mid- 
denschild zonder opschrift is omgeven door een gouden rand; 
een Chrysanth met vier Japansche letters, die beteekenen 
„groote daden en eervolle handelingen”, verbindt den boven- 
sten straal der ster met een gouden ring. De ster wordt 
met een rood, violet gerand lint gedragen en slechts aan regee- 
rende vorsten en de hoogste staatslieden verleend. 

De Chrysanth is het zinnebeeld van de zon en het keizer- 
lijke teeken op kokarden, banieren, documenten en munten. 
Kiku, „de bloem der bloemen”, is de triomf van de Japansche 
tuiekunst; ieder jaar wordeu in de tuinen van den keizer 
te Tokio Chrysanthemumfeesten gehouden, welke algemeen 
bewonderd worden. Deze feesten werden reeds gegeven ten 
tijde van keizer Heinzei, die in 900 na Christus leefde; der- 
gelijke festiviteiten worden tegenwoordig nog bij speciale 
gelegenheden gevierd. Voor tentoonstellingen kweekte men 
de Chrysanth met één stengel, waar zich aan het einde slechts 
één bloem ontwikkelde, Zoo legde men voor die gelegenheden 
bedden aan van planten van dezelfde kleur, met bloemen, die 
alle op dezelfde hoogte bloeien. Eerst later is men planten 
gaan kweeken met meerdere stengels, waaraan zich verschei- 
dene bloemen ontwikkelen, Dat de Japanners veel voor ten- 
toonstellingen over hebben, bleek hieruit, dat voor de tentoon- 
stelling in 1900 te Parijs reeds een jaar te voren vaklieden 
van de tuinen van den Mikado daarheen gingen met planten 
om ze plaatselijk op te kweeken; de resultaten waren schit- 
terend. Dergelijke planten met hare mooie bloemen had men 
voordien in Parijs nooit gezien. 

In Duitschland werd de Chrysanthemumplant in 1678 voor 


— 566 — 


het eerst door Breyn in Danzig ingevoerd onder den naam 
Matricaria japonica Desmr. (d.i. Chrysanthemum indicum L.). In 
1689 toonde Heinrich van Rheede tot Drakenstein, gouver- 
neur van Malabar, afbeeldingen uit zijn Hortus indicus mald- 
baricus. Door dezen botanist zijn vermoedelijk voor het eerst 
planten in Nederland verspreid. Á 

Engelbrecht Kämpfer, medicus in Lippe, reisde in 1712 in 
Japan en beschreef de daar gekweekte plant onder den naam 
Matricaria japonica Desr. Linnaeus noemde Chr. sinense SABIN., 
met groote, witte bloemen, voorts een met kleine, gele, enkel- 
voudige, en een andere met dubbele bloemen. 

In 1754 werd de plant voor het eerst in Engeland ingevoerd, 
maar is toen weer verloren geraakt, daarna is zij in 1795 voor 
de tweede maal ingevoerd van Marseille uit, waar de plant 
door een koopman, Blanchard, in 1789 ingevoerd werd. Toen 
de planten voor het eerst in den tuin van Colville in Chelsea 
bloeiden, deden zij dat ook in den Botanischen tuin te Parijs. 

Eenige Engelschen maakten een plan om verschillende 
variëteiten uit China te halen; zij zijn hierin boven verwachting 
geslaagd. Het spreekt van zelf, dat, toen de eerste Chrysan- 
themum-tentoonstelling in 1824 te Londen gehouden werd, de 
tentoongestelde planten niet zulke mooie groote bloemen 
hadden als thans. 

In 1832 gaf Ruprecht in Weenen een beschrijving in het 
Duitsch van de geschiedenis van de Chrysanthemum; hierin 
werden tevens de toen reeds bekende variaties beschreven. 
De Saltersche verzameling in Versailles telde in 1840 reeds 
400 variëteiten, verscheidene van deze zijn tegenwoordig nog 
in cultuur en in den handel te krijgen. 

De botanist Robert Fortune bracht in 1846 de soort Chusan- 
of Chineesche Daisy in den handel, die ook wel Omnium 
minimum genoemd werd. Uit kruisingen van deze soort kreeg 
men de klasse der pluimvormige of Pompon Chrysanth. 

De in 1862 ingevoerde Japansche vormen uit Jeddo hadden’ 
mooi gevormde en schitterend gekleurde bloemen. 

In 1881 werd de eerste Chrysanthemum-tentoonstelling in 
Nederland, te Utrecht, gehouden; er bestonden toen reeds zeer 
veel verschillende vormen van deze sierlijke bloemen. 


— 567 — 


Dat er, evenals voor andere planten, ook voor de Chrysanth 
groote sommen werden besteed voor nieuwe, mooie variaties, 
bleek uit het feit, dat ongeveer 26 jaar geleden de uit Japan 
in Amerika ingevoerde witbloemige verscheidenheid Alpheus 
Hardy de som opbracht van 1500 dollar, 

Door het aanhoudend kweeken van pieuwe hybriden, ter wijl 
de oude niet verdwenen, tenminste als deze goed waren, kreeg 
men langzamerhand zooveel vormen, dat het zelfs voor eer 
specialist veel moeite kostte, ze alle goed uit elkaar te houden. 

In de Revue horticole, jaargang 1890, blz. 213, werden de 
toen aanwezige Chrysanthemums ip 16 groepen verdeeld. Dit 
heef het determineeren wel vereenvoudigd, de groote moeilijk- 
heid bleef echter, de vele overgangen en tusschenvormen uit 
elkaar te houden. 

In de Gardeners Chronicle ro. 1467, van 4 Februari 1915, 
„werden door T, Stevenson weer eenige nieuwe variaties be- 
schreven; onder de fraaiste werd genoemd Chrysanthemum 
W. Rigby. De kleur der bloemen is kanari-geel, zij is een 
sport van Chr. Mrs. Gilbert. 

In den 64sten jaargang van de Gartenflora (deel III en IV) 
van 15 Februari 1915 werd als nieuwigheid genoemd Chr. 
Berolina. 

Deze variatie wordt aanbevolen zoowel voor potcultuur 
als voor het kweeken in den vollen grond. Daar zij niet 
hooger wordt dan 30 c.M., is zij een aanwinst voor de vak- 
planten. Ze bloeit met licht erica-roode bloemen, die 7 à 9 
c.M. middellijn halen, 

Bij ons op Java worden de Chrysanthemums zoowel door 
Europeanen als door Inlanders gekweekt en ziet men zelfs 
zeer mooie, groote bloemen. De Inlanders kweeken meest soor- 
ten met groote witte bloemen, deze schijnen het eenvoudigst 
in cultuur te zijn. De bloemen worden plaatselijk voor f 0.50 
per stuk verkocht. Meestal verhandelen zij die bloemen aan 
personen, die bloemstukken verkoopen; de flinke prijzen had- 
den ten gevolge, dat het aanbod te groot werd, zoodat het 
wel voorgekomen is, dat prachtige bloemen soms voor 10 à 15 
centen aan de huizen verkocht werden. 

De cultuur is eenvoudig, evenwel speelt een voorname rol 


— 568 — 


de plaats, waar de planten staan moeten, daar ze de ochtend- 
zon moeten krijgen. Het gemakkelijkst is de Chrysanth te 
kweeken in den vollen grond. Zon en een voedzame bodem 
zija noodig om goede uitkomsten te verkrijgen, bovendien is 
droogte een voorname factor voor het behoorlijk ontwikkelen 
der bloemen. In den Westmoesson zal men dit dan ook 
zelden aantreffen, hoewel er voldoende knoppen worden ge- 
vormd. Men zou de planten ook wel kunnen beschutten tegen 
de regenbuien; dit is evenwel voor de meeste liefhebbers te 
lastig, daar de beschutting, als er geen regen valt, verwijderd 
moet worden. 

Toeht en wind doen den planten geen schade. 

Tegen den natten tijl neemt men de planten uit den grond, 
de oude stengels worden er uit gesneden en men plant ze 
in op nieuw omgepatjoelde en bemeste bedden. Deze bedden 
zijn 1.25 M. breed en moeten 0.10 M. hooger zijn dan de be- 
__ gane grond. Op de bedden plant men de planten op 0.25 M. 
van elkaar. 

Zijn de exemplaren groot, dan scheurt men ze eerst. 

De potcultuur vereischt meer zorg. Zij geschiedt als volgt: 

Men zoekt de sterkste spruiten, welke aan den wortelstok 
gevormd worden en die krachtig en gedrongen groeien, en 
gebruikt deze als stekken. 

Ze mogen niet te hoog opgegroeid zijn; eene goede lengte 
is ongeveer 5 c.M‚ Van deze jonge bewortelde stekjes kort 
men den langen onderaardschen stengel tot op enkele c.M.’s 
in en plant ze daarna ieder in een betrekkelijk klein potje 
(+ 7 e.M. middellijn). Zijn wat potscherven in de pot gedaan, 
dan wordt er een weinig voedzame grond (bestaande uit 1/5 
bladaarde en 1/s rivierzand) in gestrooid. Men houdt vervol- 
gens het plantje midden in de pot, en brengt er voorzichtig 
meer grond in, maar zorgt, dat de jonge worteltjes uitgespreid 
blijven. De grond moet, na stevig aangedrukt te zijn, 1/5 c.M. 
lager zijn dan de rand van de pot. De op deze wijze gekweekte 
Carysanthemums houdt men eerst eenige dagen op een scha=- 
duwrijke plek, vanwaar ze eerst worden verplaatst, als de 
blaadjes zich opheffen; dit is een teeken, dat de jonge wortel- 
tjes hun functies verrichten. Daarna brengt men ze op een 


— 569 — 


lichte plaats, omdat op een andere plek de planten niet sterk 
genoeg zullen worden. Na een maand zijn de plantjes flink 
opgegroeid; de wortels ontwikkelen zich snel, zoodat het noodig 
is, ze in een grootere pot te verplanten. 

Bij dit verpotten moet gezorgd worden, dat de kluit niet 
uiteenvalt. De potten, van 20 c.M. diameter, worden weer 
eerst gevuld met potscherven en daarna een weinig grond, 
bestaande uit !/, oude gedroogde paardenmest, !/, bladaarde 
en 4/3 rivierzand, toegevoegd. 

Als het plantje midden in de pot is geplaatst, worden de 
kanten opgevuld met bovengenoemd grondmengsel. Nadat 
de aarde flink is aangedrukt tot op 1 c.M. beneden den rand, 
giet men ze flink nat, houdt de pot weer eenige dagen op 
een schaduwrijke plaats, om ze daarna over te brengen in het 
volle licht. 

Zijn de plantjes twee maanden in deze tweede soort potten 
geweest, dan worden ze voor de derde maal verplaat en wel 
in potten van 40 of meer c.M. diameter; ook worden oude 
petroleumblikken gebruikt, waar eerst enkele gaten in gemaakt 
zijo. Het grondmengsel is dit maal zwaarder nl: 4/3 oude 
paardenmest + 1/, rivierzand —+ M bladaarde, fijn gestampte 
stukjes houtskool en wat kalk. 

Dit herhaald verpotten is niet alleen goed voor Chrysar- 
themums, maar voor de meeste andere planten; vooral bij 
gewassen van veel waarde mag zulks niet verzuimd worden 
Neemt men b.v. twee gelijke tuinplanten of stekken en plaatst 
de eene direct in een groote pot, terwijl de andere 8 of 4 
maal in iets grooter pot overgebracht wordt, tot men haar 
eindelijk in een pot brengt, even groot als die, waarin het 
andere exemplaar staat, dan ziet men, dat de herhaaldelijk 
verpotte plant veel krachtiger gegroeid is dan de andere. 

Beginnen de planten goed door te groeien, dan moet er 
op gelet worden, dat het onkruid en de uitloopers steeds 
verwijderd worden. Als een enkelen dag de plant geen water 
krijgt, dan zullen de onderste bladeren spoedig afvallen. Een 
mooie plant komt voor tentoonstellingen dan alleen in aan- 
merking, als de heele stengel bezet is met bladeren, welke 
er alle gaaf en gezond uitzien. 


— 570 — 


Daar de planten in deze potten spoedig hun bloemknoppen 
krijgen, mogen ze niet meer verplant worden; beginnen de 
knoppen te kleuren, dan moeten ze beschut worden tegen 
regens. Wil men den stengel met één bloem laten bloeien, 
dan worden, nadat de eindknop gekozen is, al de overige knop- 
pen weggenomen. Dit werk mag niet te lang uitgesteld wor- 
den; hoe jonger die ‘knoppen weggenomen worden, hoe beter 
zulks voor den eindknop is. Wordt de stengel te lang, dan 
dient die aan een bamboestokje vast gebonden te worden, 
zoodat de wind den stengel niet breken kan. 

Nu en dan geeft men zijne planten vloeibaren rundermest 
of kunstmest; voor dit laatste neemt men beendermeel en 
geeft de plant een eetlepeltje van dien mest 14 dagen nadat 
ze in de grootste potten gebracht zijn en nog eens even 
voor de bloem zich gaat ontwikkelen. Voordat men mest, 
wordt de grond wat opengemaakt en daarna strooit men 
voorzichtig den mest gelijkmatig uit over de oppervlakte; 
de bladeren mogen niet geraakt worden en het poeder niet 
te dicht bij den stengel komen. Wil men groote bloemen aan 
zijne planten hebben, dan houdt men één stengel met één 
bloem. 

In Europa is men gewoon, de planten eenige malen te top- 
pen om hierdoor kortere, vertakte exemplaren te krijgen. 
Als de planten jong zijn, doet men verstandig, ze omgekeerd 
een poosje in bouillie bordelaise onder te dompelen, hierdoor 
blijven verschillende insecten van de bladeren en andere groene 
deelen af; worden ze ouder, dan is dit lastiger, men moet ze 
dan bespuiten en vooral de onderzijde van de bladeren moet 
flink geraakt worden. Een ander vergift om insecten te dooden 
zou ook gebruikt kunnen worden. 

De luisjes, die vaak aan den top van den stengel zich be- 
vinden, worden met tabakswater afgewasschen. Op de groene 
bladeren ziet men wel eens witte strepen, het bladgroen is 
daar weggevreten. Als dit niet te veel voorkomt, schijnt het 
den planten geen kwaad te doen. 

Ook kan men de planten kweeken van stekken; deze metho- 
de is voor Indië niet aan te bevelen, evenmin als het uit- 
zaaien. Ik bedoel hier natuurlijk niet mede de éénjarig 


— 571 — 


gekweekte soorten, zooals Chr. carinatum ScHouss. en Chr. 
coronarium L. Verder worden de Chrysanthemums in Europa 
ook geënt, men neemt als onderstam de heesterachtige Chr. 
frutescens L.; ook door kroonenten gelukt het, terwijl in 
Frankrijk geoculeerd wordt. 

Men kan aannemen, dat de wit- en geelbioemige varië- 
teiten het best in de tropen groeien en bloeien. 

Mevrouw Hartrop te Tjiapoes (Buitenzorg) handelt in deze 
planten (bijgaande foto toont enkele witte en gele exempla- 
ren). Een ruime keuze biedt de firma Vilmourin Andrieux & Cie, 
Quai de la Mégisserie, Parijs, aan in haar prijscouranten. Een 
nicotinevergift tegen verschillende insecten brengt bedoelde 
firma in den handel onder den naam „Schloesing”. 


H. 5. WIGMAN JR. 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


WILDE KOFFIE IN ANGOLA 


In de Portugeesche kolonie Angola in West-Afrika neemt de uit- 
voer van koffie eene belangrijke plaats in. Groote uitgestrektheden 
zijn daar met in het wild groeiende koffieboomen bedekt. De koffie 
wordt door negers geplukt en voor eigen rekening verkocht. Er 
bestaan echter ook Europeesche maatschappijen, die voor pluk en 
export zorgen. De wilde koffie is voornamelijk in het gebied noor- 
delijk van de rivier Quanza tot aan de Congo te vinden en wel op 
eene hoogte van 1300— 2500 voet. In het Cazengo-dal zouden de 
wilde koffieboomen zoo dicht staan, dat het eenige werk bij het 
aanleggen van een plantsoen is, de aanwezige complexen van 
koffieboomen uit te dunnen. (Over schaduw wordt in het referaat 
niet gesproken). Worden de boomen te hoog, dan kapt men ze 
2 voet boven den grond af en laat ze weer uitloopen. 

De grootste aanplant, in het bezit der „Companhia Agricola de 
Cazengo”, leverde in 1913, een bijzonder gunstig jaar, ongeveer 1500 
t. koffie, meer dan alle overige plantsoenen van Angola te zamen 
hebben opgebracht. 

De oogst begint in Juni. De regeering stelt wikwijls inheemsche 
soldaten ter beschikking, om bij den pluk te helpen, daar niet 
altijd voldoende werkvolk voorhanden is. De bessen worden 14—40 
dagen in de zon gedroogd en dan verder afgewerkt. De bereiding 
is dus zeer primitief. De lage prijzen, die de Cazengo-koffie op de 
markt behaalt, zijn de oorzaak, dat de koffiecultuur in deze kolonie 
geen groote vlucht heeft genomen. De productiekosten der „Com- 
panhia Agricola de Cazengo” zijn pro picol f 12.60, de gemiddelde 
opbrengst op de markt te Lissabon f 15.35. Er blijven dus f 2.75 
voor de transportkosten per trein naar Loanda en de scheepsvracht 
van Loanda naar Lissabon. 

Van alle koffiesoorten, die op de Europeesche markt gebracht 
worden, heeft de Cazengo-koffie naast de Mokka de kleinste boon. 
(Het monster Cazengo-koífie, aanwezig op het Proefstation Malang, 
komt het meest overeen met Canephora). 

Mc. BRIDE, HARRY A. (Bona) in The Tea and Coffee journal 27 
no. 5 1914, naar een referaat in Internationale Agrar-Technische 
Rundschau Januari 1915). WU. 


— 513 — 


RESULTATEN, VERKREGEN MET GROENBEMESTERS IN DEN 
CULTUURTUIN EN OP ONDERNEMINGEN. 


In deze publicatie worden in drie hoofdstukken de uitkomsten, 
met het planten van groenbemesters in den cultuurtuin en op onder- 
nemingen verkregen, behandeld. 

Destijds werden met 31 groenbemesters-soorten proeven genomen ; 
dit aantal is thans terug gebracht tot 19; 12 soorten werden als 
ongeschikt verwijderd. 

Omtrent deze 19 soorten, die reeds vroeger werden beschreven 
en voor den cultuurtuin geschikt waren, worden nog de verdere 
resultaten medegedeeld. 

Bij het planten van groenbemesters moet er vooral aan gedacht 
worden, dat de struikachtige soorten, zooals Clitoria cajanifolia, 
Tephrosia, Indigofera, Desmodium e. a. na het uitzaaien, wanneer 
de planten 1% voet hoog zijn, tot 3{ voet moeten ingesneden 
worden, waardoor betere vertakking wordt verkregen. 

Ook moet vóór het uitzaaien het onkruid verwijderd worden, 
terwijl gewoonlijk de grond na het ontkiemen nog een paar keeren 
moet gewied worden, en op de gronden, waar men veel last van 
alang-alang heeft, dit onkruid eerst moet worden uitgeroeid. 

Men is nog altijd wel van meening, dat door het planten van 
groenbemesters de alang-alang afdoende bestreden kan worden. 
Dit is echter niet geheel juist. 

De groenbemesters onderdrukken niet geheel de alang-alang, wel 
houden zij door het beschaduwen van den grond den groei tegen, 
maar daar staat tegenover, dat de verbetering van den grond, die 
zij te weeg brengen, ook de alang-alang ten goede komt. Dit nadeel 
weegt echter niet op tegen de groote voordeelen, die de groenbe- 
mesters door grondverbetering en tegengaan van afspoeling op- 
leveren. Men zou eraan tegemoet kunnen komen, door eerst de 
alang-alang uit te roeien — door nl. diep te patjollen en de wortel- 
stokken te verwijderen en vervolgens den groenbemester te planten. 

L. LEWTON-BRAIN, Director of Agriculture Federated-Malay-Sta- 
tes, behandelt in het Rubber-Recueil de kwestie der groenbemesters 
in verband met de alang-alang-bestrijding en zegt o. a.: 

„Op vele berg-ondernemingen is de hoeveelheid humus, die door 
zware tropische regens wordt weggespoeld, buitengewoon groot. 
Gedeeltelijk kan dàt verhinderd worden door het maken van dwars- 
goten of door terrasseeren, maar er bestaat geen twijfel, dat een 
“ geschikte grondbedekker de resultaten van deze werkwijze belangrijk 
zou verhoogen, of haar zou kunnen vervangen. 


— 574 — 


_ Men heeft vaak een verkeerden grondbedekker beproefd en daar- 
van te groote verwachtingen gekoesterd. De grondbedekker moet 
een éénjarig gewas zijn en zeker niet een hooge, houtachtige plant. 
Hij moet op schoonen grond geplant worden en in geen geval op 
grond, waarin ‘alang-alang zit. In het begin van den drogen tijd 
moet hij gesneden worden en het blad gebruikt om den grond 
om de rubberboomen te bedekken, terwijl men van de gelegenheid 
gebruik maakt om te wieden en zoo mogelijk om den grond los 
te maken. Als de regens weer beginnen, moet de groenbemester 
opnieuw geplant worden, indien dat noodig is. Laat de alang-alang 
nooit ergens aan den groei gaan, want als dat gebeurt, bestaat er 
geen grondbedekker, die haar er onder houdt. 

Indien zij op deze wijze worden toegepast, dan ben ik overtuigd, 
dat grondbedekkers in de meeste rubbertuinen van zeer groot nut 
zijn”. 

Onder de 19 soorten, die in den Cultuurtuin geschikt bevonden 
werden, staan bovenaan: 

Tephrosia candida, T. Hookeriana var. amoena, Clitoria cajani- 
folia, Centroserna Plumieri, Desmodium gyroides en Indigofera- 
soorten. 

Vooral tegen afspoeling van den grond is er geen betere dan 
Clitoria cajanifolia; zij groeit snel, bedekt den bodem in 1% 
maand en vormt veel blad en zaad. Zij is echter niet kieskeurig, 
wat grond betreft; op slechte gronden groeit zij langzaam. Zij leeft 
zeer lang, kan goed tegen snijden en groeit van 400 tot 3500 voet 
boven zee nog welig. Men moet haar dicht bij elkaar, b. v. de rijen 
onderling op 1 voet en in de rij op % voet, uitzaaien. 

Als grondbedekker is Tephrosia candida voor den Cultuur- 
tuin een der mooiste groenbemesters. Reeds 2% jaar staat deze 
Leguminose in een koffietuin, wordt telkens om de zes weken 
gesneden en vertoont nog geen achteruitgang, ja zelfs in den drogen 
tijd gesneden, liep zij weder prachtig uit. De plant levert veel blad 
en zaad en heeft van geen ziekten of plagen te lijden. Het beste 
plantverband is 1 X1 of 1 X 4 voet. 

Ook de andere behandelde soorten hebben voor verschillende 
cultuur-aanplantingen hun voordeelen, en kunnen tot een proefne- 
ming zeer zeker aangeraden worden. 

In het tweede gedeelte der Mededeeling worden de practische 
ervaringen beschreven, die op ondernemingen met groenbemesters 
verkregen zijn. 

Het verzoek, gedaan aan verschillende administrateurs van onder- 


— 575 — 


nemingen, had het gevolg, dat er een twintigtal antwoorden binnen 
kwam. 

De ingekomen antwoorden zijn hoofdzakelijk van ondernemingen 
op Java afkomstig, die op een hoogte van 4CO tot 5000 voet gelegen 
zijn, waarvan enkele een zeer lange droogteperiode moeten doorstaan. 

Hoofdzakelijk werden proeven genomen met: Tephrosia candida, 
T. Vogelii, T. Hookeriana var. amoena, Clitroia cajanifolia, Centro- 
sema Plumieri, Desmodium gyroides, Luncaena glauca, Mucuna sp., 
Crotalaria striata, Canavalia ensiformis, Indigofera sumatrana, 
[. hirsuta en Vigna sinensis. 

Een beknopt overzicht te geven over de ontvangen gegevens, is 
geen gemakkelijke taak. 

Op een onderneming, geleden op 400 voet, wordt Tephrosia 
Hookeriana reeds sedert 4 jaren met veel succes gebruikt en wel 
als eenjarig gewas, dat ieder jaar wordt ondergewerkt. Opnieuw 
uitzaaien is hier onnoodig, omdat de plant zich zelf weer zaait. 
Door anderen wordt zij ongeschikt geacht -om het weinige loof, 
of als niet willende groeien op slechte gronden. 

Tephrosia Vogelii doet op een andere onderneming uitstekend 
dienst als hulp-schaduw bij de cacao; ook als goede groeier met 
een lang leven wordt zij door sommigen gunstig beoordeeld. 

Clitoria cajanifolia wordt in ’t algemeen als een veel blad 
produceerend groenbemester beschouwd, en zou tegen afspoeling 
van den grond een der beste zijn. 

Centrosenia Plumierí. Naast zeer gunstige beoordeeiingen komen 
zeer ongunstige voor; sommigen vinden haar te sterk klimmend. 

Van een der ondernemingen werd de interessante mededeeling 
ontvangen, dat de groenbemesters daar op ingehuurde sawah- 
gronden van de bevolking worden geteeld, met het doel, het gesneden 
blad tot bemesting te gebruiken in de aanplantingen. De soorten, 
die daarvoor gebruikt werden, waren Tephrosia candida, T. Vogelii 
en Clitoria cajanifolìa. Gezaaid werd in Maart 1914; de langdurige 
droogte in 1914 was voor alle zeer nadeelig. De proefveldjes besloegen 
resp. 222, 234 en 222 vierkante R. Roeden. Geoogst werden tot 
en met April 1915 van 7. Vogelii, T. candida en Clitoria cajanifolia 
resp: 85.90, 228.50 en 75.45 pikol blad. 

Nog mogen hier even vermeld worden de gunstige resultaten, die 
het planten van Tephrosia candida op den diktegroei van Hevea 
heeft uitgeoefend. 

Een proef met het planten van Tephrosia candida en Kratok 
tusschen Hevea gaf als resultaat, dat van 175 gemeten Hevea-boomen 


— 576 — 


in beide tuinen de gemiddelde dikte der boomen in den Tephrosia- 
tuin 23.3 c.M., tegen die in den Kratok-tuin 18.7 c.M. bedroeg. 
Zelfs verschil in omtrek der boomen van 15 en meer centimeter 
zijn geen uitzonderingen. 

Ten slotte worden als derde hoofdstuk in deze publicatie de 
resultaten behandeld, die met eenige nieuwe groenbemesters verkregen. 
zijn. 

Als de beste mogen genoemd worden: Cassia pumula, Indigofera 
villosa. Tephrosia sp. en Cassia Tora. Cassia pumula is waarschijnlijk 
een prachtige grond-bedekker, die in jonge Hevea-, Koffie- en Klap- 
pertuinen goede diensten kan bewijzen. Ook tegen afspoeling is zij 
vermoedelijk zeer goed te gebruiken. 

De plant spreidt zich kruipend over den grond, maakt veel loof, 
en vertakt zich zóó, dat één plant een oppervlakte van 9 M? grond 
bedekt. Daar het zaad zeer fijn is, moet direct uitzaaien in den 
aanplant afgeraden worden; beter is, eerst op op een kweekbed 
uit te zaaien. Het meerdere werk, dat men daardoor aan haar be- 
steedt, wordt later ruimschoots vergoed door het mindere tuin-on- 
derhoud, dat men heeft door het aanplanten van dezen groenbemester. 
Voor theetuinen zal hij uitstekend te gebruiken zijn. 

Cassia Tora groeit zoowel in de benedenlanden als op 4000 
voet. De plant groeit struikachtig, wordt ongeveer 1 Meter hoog 
en vertakt zich goed. 

Indigofera villosa is een mooie groenbemester voor tusschen- 
beplanting in Koffie- en Heveatuinen. Zij wordt ongeveer 2 voet 
hoog, vertakt zich goed, vormt veel bladen zaad en kan goed tegen 
afsnijden, wat echter om goede vertakking te krijgen niet noodzake- 
lijk is. 

De andere in dit hoofdstuk genoemde soorten, zijn alle de moeite 
waard, er proeven mede te nemen. 

W. M. VAN HELTEN, 1. Korte Aant. over de vroeger beschr. 
groenbemesters. 2. Pract. ervaringen, op ondern. met groenbemesters 
verkregen. 8. Resultaten, verkregen i. d. Cultuurtuin met eenige 
nieuwe groenbemesters. Mededeelingen uit den Cultuurtuin no. 2. 


Instituut voor Plantenziekten en Cultures. 
AUTOREFERAAT. 


ZIEKTEN EN PLAGEN DER CULTUURGEWASSEN IN 
NEDERLANDSCH-INDIE IN 1914. 


Als vervolg op het ten vorigen jare verschenen eerste jaarover- 
zicht betreffende het optreden van ziekten en plagen in de cultuur- 


— 517 — 


gewassen van Nederlandsch-Indië geeft Dr. RUTGERS in deze Mede- 
deeling in vier hoofdstukken een overzicht over het jaar 1914. 

Hoofdstuk 1 geeft eenige algemeene opmerkingen. Het jaar 1914 
kenmerkte zich door een langdurigen drogen moesson, met als ge- 
volg daarvan weinig ernstige schimmelziekten, maar heviger optreden 
van sommige insectenplagen: sprinkhanen (Acridium spec.) op ver- 
schillende gewassen, luis (Lecanium viride) op “koffie, Helopeltis op 
thee en cacao. Ten gevolge van droogte mislukten 75000 bouw rijst, 
aanzienlijk meer dan gewoonlijk. 

Op 1 Februari 1914 trad in werking de ordonnantie op den invoer 
van versche vruchten uit Australië, voornamelijk gericht tegen de 
Middellandsche zee-fruitvlieg, Ceratites capitata. Invoer van versche 
vruchten uit Australië is volgens deze ordonnantie alleen toegelaten 
in drie havens (Batavia, Semarang, Soerabaja), waar de vruchten 
door een gouvernementsambtenaar gekeurd worden. Bovendien moe- 
ten de vruchten voorzien zijn van een certificaat van keuring van 
de plaats van herkomst. 

Hoofdstuk II bespreekt de ziekten en plagen, in 1914 voor het 
eerst in Nederlandsch-Indië waargenomen. Als zoodanig worden 
genoemd: 

Steenbrand bij rijst veroorzaakt door Tilletia norrida TAKAHASHI; 
schade tot dusver gering. 

Een ziekte der Oliepalmen (Elaeis), bestaande in het verrotten 
der binnenste bladeren der jonge palmen; oorzaak onbekend ; scha- 
de niet zeer groot. 

Een boorrups bij klappers Meliosoblaptes rufovenalis SNELLEN. 
De vlinderlarve vreet de bloemen en de jonge vruchten uit. Schade 
groot, maar tot dusver zeer plaatselijk. 

Hoofdstuk Ill behandelt de ziekten en plagen der afzonderlijke 
cultuurgewassen. Aan de hand van rapporten van de directeuren der 
proefstations voor den Europeeschen landbouw en van de landbouw= 
kundige ambtenaren van het Departement van Landbouw, Nijverheid 
en Handel worden de volgende gewassen besproken: aardappel 
Arachis, cacao, coca, djati, Hevea, kapok, koffie, kina, klapper, olie- 
palm, peper, peteh, rijst, sirih, suikerriet, tabak en thee. 

Hoofdstuk IV geeft een literatuurlijst van de in 1914 verschenen phy- 
topathologische publicaties, welke op Nederlandsch-Indië betrekking 
hebben, met een korte inhoudsopgave onder elken titel. Vermeld 
worden 38 publicaties. 

Als bijlage is de ordonnantie op den invoer van versche vruchten 
uit Australië afgedrukt. 


Teysmannia, 1915. 37 


— 518 — 


A. A. L. RUTGERS. Ziekten en Plagen der cultuurgewassen in 
Nederlandsch-Indië in 1914. Meded. 15 van het Laboratorium voor 
Plantenziekten. Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel. 
Buitenzorg. 1915. 

AUTOREFERAAT. 


CIRPHIS (LEUCANIA) UNIPUNCTA IN AMERIKA. 


Deze soort, waarvan de rupsen op Java schadelijk zijn voor sui- 
kerriet en padi, is in het Verre Westen een zeer ernstige plaag. 
De rupsen staan er bekend als „cutworms”’, omdat ze de planten- 
stengels als ’t ware afsnijden. 

Alleen in Ontario hebben deze rupsen in 1914 & 50.000 schade 
aangericht. Ze tasten o.a. aan haver, gerst, maïs, lucerne, klaver 
en erwten. In N. Amerika zijn 2 generaties per jaar ; de levenswijze 
is daar zeker wel verschillend van dezelfde soort hier. Aangeraden 
worden vanggreppels, met steile kanten, van afstand tot afstand 
van gaten voorzien. Vallen de rupsen in de greppels, dan loopen 
ze op den bodem daarvan voort, en vallen in de gaten, waarin ze, 
door ze te verpletteren of met olie te begieten, gedood kunnen 
worden. Andere maatregelen bestaan in besproeien van een rand 
der te beveiligen cultuur met Parijsch groen of het aan den rand 
daarvan neerleggen van vergiftigde zemelen. 

Á. GIBSON, Army-worm outbreak of 1914. (Census and statistics 
mthly September 1914. Review of appl. Entomology. 

Ifms. 


INSECTICIDEN, WELKE SCHEINFURTER GRÜN (PARIJSCH 
GROEN) KUNNEN VERVANGEN. 


Daar Schweinfurter groen thans moeilijk of niet te krijgen is, 
zoekt men andere giften, welke deze stof kunnen vervangen. 

Kalkarseniet, eene combinatie van arseen en ongebluschte kalk, 
wordt volgens schrijver door vele kweekers aanbevolen. Vooral in 
boomgaarden zou de toepassing er van aanbeveling verdienen, terwijl 
de toepassing tegen plagen van akkerculturen op bezwaren stuit. 
Tegen sprinkhanen wordt natriumarseniet (sodium arsenite) vooral 
aanbevolen; het zou betere uitkomsten geven dan Parijsch groen 
en kalk. Verder wordt tegen bladvreters bariumchloride aanbevolen. 
K. K. MimrER en G. D. SUDEIKIN hebben intusschen aangetoond, 
dat te Kishinev en Voronesh met London Purple goede resultaten 


— 579 — 


bereikt werden. In de eerste plaats werd het opgelost toegepast 
en zelfs bij zeer sterke oplossingen werd geen beschadiging aan 
de planten waargenomen. In een ander geval werd London purper 
droog gebruikt (1E. P. purper met 10 E‚P. meel). In dien vorm gaf 
het goede resultaten tegen verschillende bladvretende rupsen, tecwijl 
oplossingen minder werkzaam bleken. 

Dezelfde schrijver nam proeven met loodchromaat. De resultaten, 
daarmede verkregen, waren echter lang niet bevredigend. De planten 
werden niet beschadigd, maar het effect op bladvretende insecten 
was uiterst gering. Het insecticide werd samengesteld door kalium 
dichromaat (1 deel) en loodacetaat (2 dln) elk afzonderlijk op te 
lossen. Bij het vermengen der beide oplossingen ontstaat dan lood- 
chromaat, dat in vlokken neerslaat. 

J. TH. SCHREINER in Review of appl. entomology, March 1915. 

Ifms. 


EEN GOEDE VANGLAMP VOOR NACHTVLINDERS. 


De American Sugar Beet Company gebruikte tot het wegvangen 
van de vlinders van de z. g. cutworm (iets dergelijks als onze oelar 
boemi) een vanglamp van de volgende constructie met zeer goed 
Succes. 

De vanglamp bestaat uit een ondiepen gegalvaniseerd ijzeren bak, 
ongeveer 4 voet in diameter, welke bak op een onderstel wordt 
geplaatst, dat zich enkele voeten boven den grond bevindt. Boven 
dezen bak, die met olie (petroleum vermoedelijk) gevuld wordt, 
hangt een gasbrander, omgeven door een glazen bol en in verbin- 
ding staande met een bak in het onderstel, die als acyteleenge- 
nerator dienst doet. Men vond ’s morgens van 1209 tot 1500 vlin- 
ders in den bak, als de buit van een nacht. Zelfs zou per nacht 
het aantal van 6000 zijn buitgemaakt. 

G. P. WELDON. A lighttrap for catching cutworm moths. 

Mthly Bull. Cal. State Commiss. Hortic. Sacramento July 1914 
p. p. 284. 

Ifms. 


(Noot van referent. In het réêferaat in de Review staat niet vermeld, wat 
de sexeverhoudingen der gevangen vlinders waren. Het is toeh bekend, dat 
bij de lamp gevangen vlinders dikwijls grootendeels en soms uitsluitend uit 
mannetjes bestaan. Het aantal geeft dus geen aanwijzing tot de doelmatigheid.) 


— 580 — 


BESTRIJDING VAN SLAKRUPSEN IN DE THEE. 


In de Trop. Agric. Peradeniya van Juli 1914 komt het volgende 
voor over bestrijding van slakrupsen en retelrupsen in de thee. 
Daar deze plagen ook op Java nogal eens voorkomen en ernstige 
schade veroorzaken kunnen, kan het nuttig zijn, deze mededeeling 
te refereeren. 

De gevaarlijkste soort op Ceylon is Natada nararia. 

Parasa lepida komt er, behalve op thee, ook voor op cacao, cocos, 
pisang, koffie, Ricinus, Mangga, Ramboetan en Terminalia catappa. 
Thosea cervina komt er, behalve op thee, ook op peper voor. Thosea 
recta komt er op Albizzia voor en 7. Cana op Ricinus. 

Het beste middel om de netelrupsen in toom te houden is het 
systematisch verzamelen en vernietigen (zooals reeds op sommige 
ondernemingen op Java geschiedt). Als maaggif wordt aanbevolen 
loodarsenaat. Parijsch groen is minder verkieselijk, aangezien dit de 
bladeren verbrandt. Het loodarsenaat kan worden toegepast.in een 
oplossing van ongeveer 1 op 100 water. Teneinde kans op het ver- 
giftigen der thee te vermijden, is het noodzakelijk, dat de snoei van 
den gesproeiden tuin wordt weggeworpen, totdat de nieuwe poetjoek, 
die bij de besproeiïng in knop was, zich ontwikkeld heeft. Alle verlies 
aan pluk zou ruimschoots vergoed worden door het daarna vande 
plaag vrij blijven van volgende oogsten. Alle snoeisel en andere 
afval moet tegelijkertijd iù de aangetaste tuinen zorgvuldig worden 
verbrand en op de aangrenzende struiken nauwkeurig naar achterge- 
bleven cocons gezocht worden. 

Review of applied entomology Nov. 1914. 


Lfms. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


A bij ’sLands Plantentuin. 


Adenanthera pavonina L. (saga kajoe) zaden. 
Albizzia moluccana Mig. zaden. 
Arenga saccharifera Labill. zaden. 
Caesalpinia dasyrachis Mig. (peta-peta) zaden. 

4 sappan L. (setjang) zaden. 
Canarium commune L. (kanari) zaden. 
Cassia florida Vahl (djoewar) zaden. 

„ grandis L. (boemboeng trasi) zaden. 

„ _javanica L. (boengboeng delan) zaden. 
Coix agrestis Lonr. (djali, Jobstranen) zaden. 

„ __Koenigii Spreng. (djali, Jobstranen) zaden. 
„ Laeryma-Jobi L. ( „ N ) zaden. 

Croton Tiglium L. (kimalakian, tjraken) zaden. 
Cyrtostachys Rendah Bl. (roode pinang) zaden. 
Dammara alba Lam. (damar) zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm) zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang-anjang) zaden. 
Eucalyptus alba Reinw. zaden. 
Indigofera Anil L. var. polyphylla D. C. zaden. 

2 galegoides D. C. zaden. 
Ormosia sumatrana Miq. zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng) zaden. 
Peltophorum ferrugineum D. C. (saga) zaden. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj, kratok) zaden. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom) zaden. 
Pterocarpus indica Willd. (angsana) zaden. 
Spathodea campanulata Beauv. zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan) zaden. 
Tamarindus indica L. (asem) zaden. 
Tephrosia Hookeriana W. et A zaden. 


B bij den Cultuurtuin. 


Groenbemesters. 
Cassia pumila. 
men LOI: 


— 582 — 


Centrosema Plumieri. 
Clitoria cajanifolia. 
Crotalaria striata. 

5 alata. 

5 muyussi. 
Desmodium gyroides. 
Indigofera hirsuta. 


= longeracemosa. 

S sumatrana. 

e suffruticosa. 
villosa. 


” 
Leucaena glauca. 
Tephrosia candida. 
ze Hookeriana var. amoena. 
à Vogelii. 


Groente-soorten. 
Basella rubra (postelein). 
Talinum verticillatum (postelein). 
Rumex abyssinicus (zuring). 
Solanum Kubiu (terong- varieteit). 
Hibiscus sabdariffa. 
= esculentus. 
Xanthosoma sp. (tajawiwirie; bajem). 


Koffie-soorten. 


Coffea Aruwinuensis. 


„ _Abeokuta. 

„ _Arnoldiana. 
„ Dewevrei. 

„ „Excelsa 

„ _ Liberica. 

„ __Stenophylla 
s ö (afwijkend type). 
„ _Canephora. 
„ _ robusta. 

„ Uganda. 

„ _ Laurenti. 

„ _ Quillou. 


„ _ COngensis. 


— 583 — 


Olie-leverende gewassen. 
Andropogon nardus 


\ 


À muricatus. | 4 

& 8 |__Geen zaad, wel pollen beschik- 
d citratus. Giens 

5 schoenanthus. ' 


Cymbopogon flexuosus. | 
Ricinus communis. 

Elaeis guineensis. 

Myroxylon peruiferum. 


Schaduwboomen. 
Albizzia moluccana. 
Adenanthera pavonina. 
Caesalpinia dasyrrachis. 
Pithecolobium Saman. 
Swietenia macrophylla. 
Leucaena glauca. 
Deguelia microphylla. 
Erythrina sp. (dadap). 


Varta. 

Paspalum dilatatum. 

Panicum maximum (Beng. gras.) | 

Mryistica fragrans (pala). 

Agave rigida var: sisalana (bulbillen). 
„ _ cantala (bulbillen). 

Fourcroya ggiantea (bulbillen). 

Musa textilis (uitloopers). 

Erythroxylon coca. 


Geen zaad, wel pollen. 


— 584 — 


Prijs per kati bij Prijs per kati bij 


aanvragen van aanvragen van 
minder dan meer dan 
10 kati. 10 kati. 
CG bij de Selectie en in 
Zaadtuinen. 
Gulden \ Centen | Gulden | Centen 
Zaad van: Te 
Padisoorten 
ln PEEN NAE TA en == | 08 — 06 
0 Beba ser ns, — 10 — 08 
Soorten van paarl- en Bn 
tandmaïs | | 
in kolven . ee == 08 | 
gep IEN NSE — 10 == 075 
Soorten van katjang tanah 
(Arachis hypogaea) é 
in peulen . . . — | 15 zi 10 
Katjang kedelee (Glycina Sn — Eb Ia. 
Vinga catjang (op Java bekend | 
onder verschillende namen 
als katjang toenggak, landja- 
ran, pandjang, mantri, En 
landes enzijd Men : = 45 TE 30 
Katjang idjo (Phaseolus mun- 
DON eon: — 20 -— 15 
Helianthus annuus zende 
Bloem) ze — 45 jj — 30 
Teelen — 75 — 50 
Stekken van: | 
Cassave (Manihot utilissima) 
DOLASLER SS Eren enk — Ol 
Bataten (Ipomoea Batatas) 
Der SICK ee acker tee — 005 
Per KOl se ne ee — 025 
Uitloopers van: 
Bengaalsch voedergras (Pani- 
cum Maximum) 
Pet UOOPets nn ted — 0) 


Deze prijzen gelden loco Selectie- en Zaadtuinen te Buitenzorg. 
Emballage en het transport van het zaad naar het station worden 
tegen den kostenden prijs in rekening gebracht. 


— 585 — 


Bij aanvraag van kleine hoeveelheden zaad is de Leider der 
Selectie- en Zaadtuinen gemachtigd om in bijzondere gevallen een 
reductie op den prijs te verleenen. 

Men wordt beleefd verzocht, de aanvragen uitsluitend te richten 
aan den Leider der Selectie- en Zaadtuinen van het Departement 
van Landbouw, Nijverheid en Handel te Buitenzorg, en de aanvra- 
gen te doen vergezeld gaan van een opgave van de hoeveelheden 
zaai- of plantgoed, die men wenscht te ontvangen, of van de op- 
pervlakte, die men bezaaid of beplant wenscht te hebben Voorts 
verdient het aanbeveling, een korte beschrijving te geven van de 
omstandigheden van klimaat, bodem en cultuur, waaronder het ge- 
was zal verkeeren, opdat het mogelijk zij, bij de keuze der soorten 
daarmede rekening te houden 


DIN MRIP LP a 


Ak 


ï 


Te 


OVER KOLONISATIEPROEVEN IN DE RESIDENTIE 
BENKOELEN. 1) 


In het in onderstaande noot genoemde artikel wordt iets 
gemeld omtrent kolonisatieproeven in de residentie Benkoe- 
len, hetwelk ingeleid wordt met de volgende woorden: 

„waarbij zeer op den voorgrond stond, de streek, waar de 
kolonisten zich kwamen vestigen, tot grooter bloei te brengen” 

Daar het me van belang lijkt, dat er omtrent dergelijke 
proeven meer dan uit officiëele verslagen bekend wordt, ver- 
oorloof ik me, het artikel van den heer van Breda de Haan 
aan te vullen met het volgende: 

Toen ik indertijd wist, dat ik te Benkoelen geplaatst zou 
worden en zooveel mogelijk gegevens verzamelde over Zuid- 
Sumatra, werd mijn belangstelling ten zeerste opgewekt, toen 
ik mooie rapporten vond over kolonisatieproeven, die melding 
maakten van goede sawahs en goede tuinen, door Javanen en 
Soendaneezen aangelegd en die een goed voorbeeld tot 
leering van de bewoners van de omliggende streken waren. 
Uit de lectuur bleek, dat men reeds een tiental jaren gele- 
den aan kolonisatieproeven in deze residentie had gedacht, 
doch dat die toen waren afgesprongen. In dien tijd waren 
er reeds jaren lang sawahs, hoofdzakelijk aangelegd door 
Koriutjiërs. Later (in 1908) waren er reeds nabij de goudmijnen 
van Lebong vestigingen van Javanen en Soendaneezen, die er 
sawahs aanlegden en koffie en Hevea plantten. Waarschijulijk 
waren dit oud-contract koelies, Hulp hadden deze vestigingen 
van gouvernementswege niet genoten. Dat dus de sawahbouw 
hier eerst met de van gouvernementswege gesteunde kolo- 
niën gekomen is, mocht ik toen niet uit de litteratuur opmaken. 

Nochtans waren mijn verwachtingen na het lezen van de 
zoo gunstige rapporten ten hoogste gespannen. Weldra kwam 


1) Naar aanleiding van „Kolonisatie in de Buitenbezittingen” in afl. 6/77 
van dezen jaargang. ° 
Teysmannia, 1915. 38, 


— 588 — 


ik in de gelegenheid om de verschillende nederzettingen te be- 
zoeken en uit eigen oogen te zien. Van de indrukken bij de 
vele bezoeken, daar gebracht, zij het volgende een résumé: 

Er waren te bezoeken de met gouvernementsgeld gesteunde 
koloniën te Kepahiang twee, te Tjoeroep één, bij Lebong drie. 
Bovendien zijn er nog eenige vrije nederzettingen, die geen 
hulp ontvingen en door oud-contractkoelies gevormd waren, 
één te Kepahian, bij Tjoeroep één en bij Lebong twee. 

1. Kolonie Sempiang te Kepahiang. 

Deze kolonie ligt zeer gunstig, zoowel wat grond als wat 
water betreft. Met behulp van den Irrigatiedienst is er een 
aan alle eischen beantwoordende bevloeiïing gemaakt. De 
bodem bestaat uit rijken vulcanischen aschgrond. Meer dan 
150 bahoe er van is te bevloeien. Voor tuingronden is er 
nog voldoende ruimte over. Bij een bezoek in December 
zagen de sawahs er niet uit, zooals men dat op Java bij 
Soendaneesche landbouwers ziet. De waterverdeeling was 
onvoldoende geregeld, de galengans onverzorgd, vele vakken 
hadden gebrek aan water, er was slecht gewied. Bij latere 
bezoeken was de waterverdeeling beter geregeld, doch de 
sawahvakken en de dijkjes waren vol onkruid. Van eenige 
zorg en liefde voor den sawahbouw, zooals men anders bij 
Soendaneezen vindt, was bij deze kolonisten weinig te mer- 
ken. Door sommigen werd nog geladangd. Behalve een 
weinig nabij de huizen op de erven, is er van palawidjateelt 
niets te vinden, ofschoon de sawahs naar willekeur zeer goed 
zijn droog te leggen. Enkelen hebben vrij goede theetuinen, 
de meesten minder verzorgde en te nauw beplante tuinen. 
De thee, die er bereid wordt, is inferieur, doch brengt nog 
goed geld op (50 tot 70 c. de kati). Er wordt ook groen 
blad verkocht. Slechts enkelen hebben koffie geplant, de 
kleine beplantingen staan er niet kwaad bij. De teelt van 
goudvisch moet vroeger meer beteekend hebben. 

In dit jaar is de sawahbouw, dank zij de bemoeienissen 
van het B. B. beter; er is ook meer uitbreidiag aan de 
sawahoppervlakte gegeven. Toch wordt er nog zeer ongelijk 
geplant. 

Over het algemeen heerscht er tamelijke welstand, immers 


ABO — 


er zijn een aantal goede huizen, men doet er geen bijzondere 
moeite om uit. zich zelf de oppervlakte der sawahs en tuinen 
uit te breiden noch om, door palawidja te planten, meer in- 
komsten te erlangen en het schijnt ook niet noodig te zijn, 
door elders te gaan werken meer te verdienen. Daar staat 
„echter tegenover, dat er geen belasting wordt betaald noch hee- 
rendienst gepresteerd. 

Slechts een deel der bevolking bestaat uit echte landbouwers; 
daaraan is het waarschijnlijk toe te schrijven, dat de sawahs 
en de tuinen over het algemeen geen voorbeeld voor de 
inheemsche bevolking mogen heeten, 

2. Kolonie Permoe te Kepahiang. 

Grootendeels lijkt deze kolonie, die eenige palen verder 
ligt, op de voorgaande, doch er zijn eenige kleine verschil- 
len. De sawahs zijn er beter verzorgd, ook is wat meer in 
cultuur. De waterverdeeling is ook hier zeer onoordeelkun- 
dig. Ofschoon er voldoend water is, zijn er toch telkens 
klachten over gebrek aan water; duidelijk is het te zien, 
dat dit veroorzaakt wordt door veel gemors. Ook zou het 
indertijd beter zijn geweest, als de kolonie wat hoogerop 
gevestigd was of dan ten minste haar sawahs, daar het terrein 
„aan den grooten weg wel veel moeilijkheden voor zuinig 
waterverbruik heeft. Ook hier wordt zeer onregelmatig 
geplant, wat op een sawahoppervlak van een 50 à 60 bahoe 
al een zeer groot bezwaar is. Palawidja komt ook hier niet 
- voor, wel een weinig erfbouw, daaronder wat thee. De kof- 
fietuinen, voor een gedeelte aangelegd op een grondstuk, dat 
geschikter voor sawah ware geweest, zijn vrij goed, doch hebben 
alleen dan eenige verzorging, als er bevelen gegeven worden 
„of met straffen gedreigd. Ook wordt er te veel tusschen 
geplant als pisang, boontjes e.d. Goudvisch wordt hier vrij 
veel gekweekt in koelams op de Preangerwijze. 

Ook de bevolking van deze kolonie heeft het vrij goed, 
nu en dan hebben sommigen aardig wat verdiend met het 
aanleggen van sawahs voor de Redjangers. Er wordt ook 
hier geen belasting betaald of heerendienst gepresteerd. 

8. De kolonie te Tjoeroep. 

De aanleg en de opzet van deze kolonie is meer met 


— 590 — 


methode geschied dan die van de vorige. De stichter heeft 
een langen weg doen aanleggen. Aan dien weg liggen de 
huizen der kolonisten met elk een erf en daarachter gelegen 
tuin van 4 bahoe. In het begin werden die tuinen met kof- 
fie beplant met als tusschenbeplanting pisang en later ook 
ladangrijst. Achter de tuinen ligt het voor sawah bestem- 
de terrein. De irrigatiedienst heeft bij den aanleg van een 
leiding geholpen, waardoor nu voor een 200 bahoe water 
op het veld kan gebracht worden. De grond bestaat uit 
_ vulcanisch zand met bijna overal een hoog humusgehalte. 
Eerst in dit jaar is wat voortgang gemaakt met het uitbrei- 
den van het sawahterrein; daarbij is echter niet altijd aan 
een goede waterverdeeling gedacht. Flink doorwerken aan 
den aanleg van de nieuwe sawahs, doen de kolonisten echter 
niet. 

De meesten moeten door het optreden der B. B.-ambtenaren 
moreel en ook wel strafrechtelijk gedwongen worden. Het 
gevolg is hier ook weer zeer ongelijk uitplanten op een op- 
pervlakte van een 60 bahoe. Dat de Soendanees en de Javaan 
geen liefde hebben voor vaste tuinen met overjarige gewassen, 
komt hier duidelijk uit. De meeste koffietuinen, op enkele 
gunstige uitzonderingen na, zijn verwaarloosd. Talrijke be- 
dreigingen en straffen hebben tot succes gehad, dat de meeste 
tuinen aan de voorzijde schoon zijn en aan de achterzijde in 
ilalang liggen. Enkelen hebben het grootste deel van hun 
tuinen omgelegd tot sawah. Er zijn er, die arachides en ke- 
dele teelen, de meesten behalve het weinige om de woning 
niets. Zij wijten het aan de varkens; het planten is volgens 
hen toch nutteloos; aan voldoende paggeren wordt weinig 
gedaan. Goudvisch wordt alleen door het kamponghoofd ge- 
teeld in vijvers. 

Behalve enkele gunstige uitzonderingen is de bevolking er 
slecht gehuisvest. Ofschoon hout er betrekkelijk gemakkelijk 
te krijgen is, wonen velen nog in de primitieve woningen, 
die hun bij hun komst als hulphuis verstrekt zijn. Vooral 
de Javaansche kolonisten zijn lui en arm, over het algemeen 
zijn de Soendaneezen van beter gehalte en dan ook wel wat 
welvarender, 


— 591 — 


4. De kolonie Soekaboemi te Lebong. 

De ligging van deze kolonie is zeer ongunstig, Het geheel 
is een terrein, bestaande uit kleine heuvelbultjes, waarop de 
tuinen aangelegd zijn en de huizen liggen, Tusschen die 
bultjes lfggen moerassawahtjes, de meeste niet grooter dau 
60 roe, vele kleiner. Dit terrein kan niet van levend water 
voorzien worden. De tuinen zijn niet geregeld beplant, eigen- 
lijk mag men niet van tuinen spreken. Hier en daar vindt 
men nog enkele overblijfselen van koffieaanplant in enkele 
kwijnende boomen. Als de bevolking niet met verkoop van 
hout, pisang e.d. op de passer van M. Aman wat kon 
verdienen, zou ze noodlijdend worden, hun landbouw kan hen 
niet voldoende onderhouden. 

5. Kotamandjoer te Lebong. 

Hier vormen de sawahs meer één complex; slechts een 
gedeelte is van levend water te voorzien en nog niet eens 
altijd. De leiding brengt wel water aan, maar niet voldoende. 
Bovendien wordt er nu en dan schade ondervonden van 
bandjirs, niet alleen op de sawahs, doch ook tot in de tuinen, 
achter de woningen gelegen; de koffie moest daardoor mis- 
lukken, Het onderhoud van de sawahs is er goed, de tuinen be- 
teekenen niet veel, enkelen telen geregeld gewassen voor de 
passer, zooals Arachides en uien. De goudvischteelt is er even- 
als in de vorige genoemde kolonie mislukt, er is geen vol- 
doende stroomend water. Enkele kolonisten fokken eenden. 

De bevolking is er tamelijk welvarend, de weinige producten, 
die. ze ter markt brengen, worden op Lebong goed betaald, 

6. Soekaradja te Lebong. 

Deze kolonie bestaat slechts uit enkele huizen en heeft 
weinig sawahs. Er is een leiding, die verwaarloosd is en geen 
water meer aanvoert en nooit veel capaciteit kan gehad hebben. 
Nu zijn alle rijstvelden afhankelijk van den regen. 

Behalve sawahs vindt men er ook tuinen, daar wordt wat 
teboe voor de passer geteeld, Het geheel maakt een armelijken 
indruk. Een deel der bewoners leeft en logeert op de passer 
Moeara Anam. 

Naar ik meen, betalen ook de kolonisten te Lebong geen 
belasting noch presteeren ze heerendiensten. 


— 592 — 


Dit omtrent de koloniën, die nu eens rijk, dan weer minder 
met Gouvernementsgelden gesteund zijn. Nu nog eenige 
indrukken van koloniën, die geheel vrij zijn. 

1. Ladang Palembang te Lebong. 

Zonder eenige hulp van het gouvernement dan het ver- 
strekken aan sommigen van eenig zaad, hebben oud-contrac- 
tanten hier goed bevloeibare en verzorgde sawahs aangelegd. 
Behalve sawahs vindt men er ook tuinen, vele mét Hevea 
beplant, andere met klappers. De Hevea is nog niet in tapping. 
Dit jaar wil men er mee beginnen. De teelt van goudvisch 
wordt er zeer goed en met succes gedreven. Het geheel maakt 
een welvarenden indruk. 

2. Kampong Djawa bahroe te Lebong. 

Hier is minder sawah, meer tuingrond. Er wordt veel Hevea, 
klappers en koffie geteeld. Enkele Chineezen kweeken er ook 
groenten. Overigens als hier boven. ‚ 

8. Soekaradja en Kampong Djawa te Tjoeroep. 

Gewezen contractkoelies hebben hier nederzettingen. Slechts 
een enkele heeft er sawahs, de meesten bewerken er uit- 
gestrekte droge gronden van Talang rimba en Talang kering. 
Behalve padi wordt er groente verbouwd, ook Arachis en aard- 
appelen; ook worden er koffietuinen aangelegd. Ofschoon er 
enkelen welvarend zijn, is het meerendeel er lui en arm; 
ze konden veel meer van hun vruchtbaren grond maken. 

4, Kampong Pensioenan. 

Oud-soldaten en andere gepensionneerden benevens anderen, 
afkomstig van Java, hebben hier hoofdzakelijk droge gronden, 
waarop geladangd wordt en waar men tuinen aanlegt. Daar 
het meerendeel niet van den landbouw alleen behoeft te 
leven en er betrekkelijk weinig jonge krachten zijn, staat 
de cultuur hier niet bijzonder hoog, ofschoon er enkele 
goede tuinen zijn. 

De bewoners van al deze nederzettingen betalen echter 
wel belasting. Ze zijn in het pasar- of margaverband opge- 
nomen en moeten ook voor de heerendiensten uitkomen of 
ze afkoopen. 

Dat deze indrukken niet overeenstemmen met die, welke 
men van deze koloniën ontvangt bij het lezen van de kolo- 


— 593 — 


nìale verslagen, is niet te ontkennen. Of nu daaruit de 
gevolgtrekking te maken is, dat de desbetreffende verslagen 
somtijds wat optimistisch gestemd waren, of dat de toestand 
van de koloniën in de laatste tijden veel ongunstiger ge- 
worden is, aan deze vraag moet m. i. in dit tijdschrift geen 
plaats gegeven worden. Doch wel moge hier de conclusie 
getrokken worden, dat men voorzichtig moet zijn met de 
leetuur over ‘dergelijke koloniën, vooral als de landbouwkun- 
dige en economische beschouwingen en waardeeringen komen 
van de zijde van minderdeskundigen, als B. B.-ambtenaren 
uit den aard der zaak over het algemeen zijn. 

Ik zou echter nog even willen terugkomen op de woorden 
van Dr. van BreEDA DE HAAN op blz. 416-.over de vestiging 
nabij. Moeara Anam: „De kolonisatie heeft dus een bevre- 
digend resultaat voor de kolonisten opgeleverd, en ook voor 
de streek zelve veel nut gehad. ...” 

Op dit laatste wilde ik nog even in het algemeen wat 
meer licht laten vallen. 

De ijver en de liefde voor den landbouw zijn over het. 
algemeen geen op den voorgrond tredende eigenschappen 
in de bedoelde koloniën, de tuinen en sawahs munten niet 
uit in landbouwtechnisch opzicht. Als model en demon- 
stratie zijn ze m. i, voor de Redjangers en de Lebongers 
nu niet aangewezen. En verder —om het met een groot woord 
te noemen — nationaal-economische waarde leveren ze ook 
niet; en wel omdat de kolonisten 
lo geen heerendienst presteeren, 

2o geen belasting opbrengen, 

3o geen groote welvaart en daarmee samenhangende koop- 
kracht hebben, 

40 buiten het margaverband staan en toch niet als vreemde- 
lingen beschouwd worden en daarom geen hasil tanah of 
andere heffingen betalen, 

50 niet in de oorspronkelijke bevolking opgaan, hun huwbare 

dochters b. v. niet uithuwelijken aan de Redjangers of Le- 

bongers. 

Mettertijd zullen punt 1 en 2 wel vervallen, daar het in de 
bedoeling ligt, hen in de toekomst daarvoor wel aan te spreken. 


— 594 — 


Doch met dat al hebben de koloniebewoners, sommigen 
reeds vijf jaar en langer, als het ware subsidie genoten van 
het gouvernement en volgens punt 4 ook van de marga. Wa- 
ren nu hun verdiensten tegenover de oorspronkelijke bevolking 
zoo, dat die konden opwegen tegen de genoten subsidiën, 
dan zou men kunnen zeggen, dat ze veel nut gehad hadden 
voor de streek zelve. Naar ik meen, is dat in de gegeven 
omstandigheden nog zeer te betwijfelen. 

’t Valt wel niet te ontkennen — en terloops is er reeds op 
gewezen —,dat nu en dan immigranten hun kennis en hun 
hulp verleend hebben bij het aanleggen van nieuwe sawahs 
voor de bevolking, maar dan ook altijd tegen goed geld, 
waarvoor waarschijnlijk daar reeds gevestigde Korintjiërs het 
ook zouden gedaan hebben. En bovendien, er zijn hier in de 
residentie op verscheidene plaatsen sawahs aangelegd en vrij 
goede ook, waar nooit immigranten geweest zijn noch tot 
demonstratie of voorbeeld noch tot hulp. De ervaring van 
de laatste tijden geeft ook aan, dat men zonder voorbeeld van 
Javanen tot sawahbouw wil overgaan, zoodra de Irrigatiedienst 
heeft gezorgd of aan het zorgen is voor een bevloeiing, waarop 
de bevolking staat kan maken. Zoo is dat oa. ‘het geval in 
de onderafdeeling Lais, ver van de immigratiekoloniën gelegen 
en ook niet door wegen er mee verbonden. 

Bij de beschouwing van den overgang van den ladangbouw 
tot den sawahbouw in dergelijke dun bevolkte streken met 
50 pet. en meer aan boschoppervlakte als hier in Zuid- 
Sumatra, moet men mi. zuiver uit elkaar houden de land- 
huishoudkundige, de nationaal- en de staathuishoudkundige 
waarde van de verschillende cultuurmethoden. En daarbij 
moet dan wel onder de oogen gezien worden, welke waarde 
de bevolking, de bestuursambtenaar en de econoom als de 
hoogste neemt. In vele gevallen nu is in Zuid-Sumatra de 
ladangbouw landhuishoudkundig te verdedigen en de sawah- 
bouw als zoodanig te verwerpen, doch men kan zich denken, 
dat in die zelfde gevallen de bestuursambtenaar liever reke- 
ning houdt met de grootere staathuishoudkundige waarde 
van den sawahbouw en de enonoom hem om nationaal-eco- 
nomische redenen eveneens de grootste waarde toekent. 


Ln en 


In de nog maar enkele gevallen, waar werkelijk ook de 
sawahbouw landhuishoudkundig meer waarde heeft, ziet men 
dan ook de bevolking gaarne sawahs maken en doet ze heel 
wat moeite om die te krijgen. En er zijn ook symptomen van 
een begrip — bij enkelen van de bevolking — van de nationaal- 
economische waarde van den natten rijstbouw, welk begrip 
ook doet overhellen naar sawahbouw. 

Dat echter bij de waardebepaling omtrent een of Re 
cultuurmethode eenige kleine tamelijk noodlijdende land- 
bouwdorpjes veel gewicht in de schaal zullen leggen, lijkt 
me zeer onwaarschijnlijk. Ik vermoed, dat er van energieke 
en tactische bestuursambtenaren en landbouwkundigen wel 
wat meer zal uitgaan, vooral als deze zich zooveel mogelijk 
moeite geven om in de bevolking te komen. Door hen 
opgeleide landskinderen, die zich ergens als landbouwers 
vestigen of op andere wijze geïnteresseerd zijn bij den land- 
bouw, kunren, dunkt me, meer invloed op de landbouwevo- 
lutie hebben in deze landen dan de luie en domme kolo- 
nisten, tegen welke over het algemeen van de zijde der 
bevolking zekere animositeit bestaat. 

Ten slotte haal ik nog even iets aan uit het artikel van 
den heer v. BREDA DE HAAN (blz, 418) over een andere wijze van 
kolonisatie: „Voor een emigreerende pauperbevolking zou een 
landbouwkolonie wellicht ook nuttig kunnen zijn, maar daar 
zou dan met toezicht en onder strenge leiding gewerkt moe- 
ten worden, niet met het vooruitzicht om het individu tot 
welstand te brengen, maar wel om de kolonie in haar geheel, 
als het ware deze als een communistische maatschappij be- 
schouwend, tot welvaart te brengen.” 

Dergelijke vorm van koloniseeren is de laatste jaren bij 
meerderen in de gedachten gekomen, al denken zich niet allen 
daarbij als einddoel een communistische maatschappij. Het 
is me o.a. bekend, dat een landbouwkundige, die reeds reizen 
door Zuid-Sumatra maakte ter bestudeering der landbouw- 
kundige toestanden aldaar, een dergelijk denkbeeld koestert 
en dat een ander landbouwkundige, door zijn dagelijksche er- 
varingen aldaar de behoefte aan kolonisten voor de ontwik- 
keling van uitgestrekte streken met mooie gronden sterk voe= 
lende, zijn gedachten eveneens in die richting leidde. 


— 56 


Van het idee van dezen laatste kan ik nog het volgende 
mededeelen: 

In de afdeeling Lebong van de residentie Benkoelen ligt 
een vlakte, die, nu voor een deel moerasland, te bevloeien is 
door de rivier de Ketahoen. Het werk, dat de Irrigatiedienst 
hiervoor zou moeten maken, zou vrij kostbaar zijn, doch 
dan ook dienstig kunnen worden aan een uitgestrekt complex 
sawahs, Voor een dergelijk complex te bevloeien velden is 
er echter te weinig bevolking in die streek. Ook de inge- 
pieur voor den Irrigatiedienst heeft daarom zijn gedachten 
al eens laten gaan over de mogelijkheid van kolonisatie. 
Nu zou men kunnen redeneeren: als er weinig bevolking is, 
waarom dan over een dergelijk werk gedacht? Men wete 
echter, dat er in de afdeeling Lebong drie goudondernemingen 
liggen, die voor hun werkvolk een belangrijke hoeveelheid 
rijst noodig hebben, waarvan het grootste deel tot nu toe 
ingevoerd moet worden en verder met tamelijk duur trans- 
port opgevoerd wordt. Wanneer men daarbij nog bedenkt, 
dat hoogstwaarschijnlijk de staatsmijnen in die buurt binnen 
niet al te langen tijd in exploitatie komen, kan men zich 
begrijpen, van hoeveel waarde het kan zijn, dat de benoo- 
digde rijst voor die mijnen in de vlakte van de Ketahoen 
geteeld kan worden. 

Het is daarom niet ondenkbaar, dat men er toe zal moeten 
overgaan een landbouwkolonie te stichten, om eenmaal het be- 
vloeiïngswerk, dat daar ook reeds voor de bevolking noodig 
is, rendabel te maken. Men zou dat kunnen doen door zoo’n 
kolonie op te vatten als een gouvernementsbedrijf, dat tot 
doel heeft, een aantal bevloeide rijstvelden op te leveren aan 
die uit de daarvoor gebruikte werkkrachten, die geschikt 
bleken om er als vrije lanàbouwers te blijven. Men zou een 
gouvernementsonderneming kunnen opzetten, die van een 
pauperbevolking gebruik zou kunnen maken, door ze als con- 
tractanten onder strenge leiding te doen werken aan het 
aanleggen van rijstvelden en tuinen, het andere noodige land- 
bouwwerk en het verwerken van oogsten van blijvende cul- 
turen, doch die langzamerhand uit die pauperbevolking de 
goede elementen, die men had leeren kennen, zou verheffen 
tot min of meer zelfstandige landbouwers. 


‚— 57 — 


Dat dergelijke losse ideeën nadere uitwerking behoeven en 
de lezer, na de aankondiging in het artikel van den heer v. 
BreDA DE HAAN en in dit opstel, het recht heeft om te ver- 
wachten, dat t. g. t. in een afzonderlijke beschouwing of 
studie daarop worde teruggekomen, spreekt vanzelf. 

A. J. Koens. 

Benkoelen, October 1915. 


ELL 


TAPPEN OP 1), OMTREK. 


Als het meest gangbare tapsysteem geldt tegenwoordig : 
de halve vischgraat, met tapsneden onder een hoek van 
+450 van de hoofdgeul naar links boven, afstand der sneden 
50 c.M. of daaromtrent, en een jaarlijksch bastverbruik van 
kt omtrek. 

De hoogste tapsnede komt dan op 1.10 M. boven den grond, 
wanneer de spout op een hoogte van 10 c.M. wordt aange- 
bracht. 

Eéns in het jaar bereiken de tapsneden hun kortsten af- 
stand tot den grond, komen zij dus in de bastzône, waar de 
latex het rijkelijkst vloeit en denkelijk het rijkst is. 

Het is logisch, er naar te streven om altijd in die zône 
te tappen, of daar zoo lang mogelijk te blijven-en er zoo 
spoedig mogelijk weer in terug te keeren. 

Dit kan echter alleen met een verkleining der tapsnede. 

Men is nu al van de heele vischgraat tot de halve geko- 
men, dus van Ì/, op /, omtrek, ’t is niet onmogelijk, dat 1/, 
omtrek nog betere resultaten geeft. 

Men zocht het vroeger in de lengte der tapsnede, dus in 
een groot, laat ik het gemakshalve noemen: horizontaal, bas- 
tverbruik, doch kwam daar spoedig van terug; de hoogte der 
tapsnede boven den grond, dus b.v. een groot vertikaal bast- 
verbruik, legt veel meer gewicht in de schaal. 

Passen wij nu een tapsysteem toe, waarbij de halve visch- 
graat op !/; omtrek wordt aangebracht, met twee tapsneden 
op 40 c.M. van elkaar, en waarbij die !/; omtrek in 8 maanden 
wordt afgewerkt, dan is de heele omtrek in 4 jaar verbruikt. 

Per jaar toch wordt 11/, XX !lg=?/i} omtrek afgetapt, vol- 
gens onderstaand schema. 


— 599 — 


5 EEE | sie 
N SA UNE 
NN == 

SSS 1 NT 

k N KS SN ( A \ 4 Td 

RRD Alp 

NNM ESE 

SNr 
AN RANNS: Hb 0 rial 5 


De figuur A B C D stelt voor het tapbare en af te tappen 
oppervlak van den boom, uitgeslagen op het platte vlak. 

De cijfers I tot IV geven het jaar aan, waarin elk gedeelte 
van den bast wordt verwerkt. 


Wat wordt hiermede bereikt? 


le. de tapsneden staan direct al lager dan thans gebrui- 
kelijk is, n.l. op 50 en 90 c.M. boven den grond. d 

2e. de beschikbare bast, vertikaal gerekend, is 11/, {40 
c.M.=60 c.M. of 2 voet per tapsnede, voorwaar een zeer ruim 
gebied. Men hoeft niet angstvallig te waken tegen diksnij- 
den, want er is bast genoeg. Men zal zelfs dik moeten snijden, 
om 60 c.M. per jaar te verbruiken. 

Dit moet als voordeel aangemerkt worden, want de in de 
practijk heerschende meening, dat diktap meer geeft dan 
duntap, wordt bevestigd door wetenschappelijke proeven van 
Dr. A. W. K. pe Jong, waarover straks. 

3e. de tapsnede is kleiner geworden, dus òf de tapper kan 
aan elken boom iets meer tijd besteden, òf hij kan meer 
boomen afwerken. 

4e, men komt in 4 jaar 6 maal op den laagsten bast, 
tegen 4 maal met het huidige systeem. 

Gezien de bovenstaande overwegingen, is het zeer wel 
mogelijk, dat dit systeem bij hetzelfde bastverbruik meer 
zal geven dan het thans gebruikelijke. 

Er zullen natuurlijk ook bezwaren zijn, doch hiervoor geldt 
hetzelfde als bij de voordeelen: ’t is al theorie. 

Het komt mij ook voor, dat deze kwestie niet afdoende 
uitgemaakt kan worden door wetenschappelijke proeven in 


— 600 — 


het klein; bij het groote bedrijf staat men er toch heel anders 
voor, en komen dikwijls moeilijkheden aan den dag, die bij 
proeven op beperkte schaal niet zoo gevoeld worden. 

Terugkomende op de verhandeling van Dr. A. W.K. pe Jona: 
„Mededeelingen van het Agricultuur-Chemisch Laboratorium 
nr. X— Wetenschappelijke tapproeven bij Hevea Brasiliensis”, 
verwijs ik naar de proef, die genomen werd om den invloed 
na te gaan van de hoogte, waarop de snede is aangebracht, 
op de coautchoucproductie (blz. 12). Het resultaat is, dat, 
zooals nu in de practijk getapt wordt, de onderste snede ’t 
meest productief blijkt te zijn. 

En dit is dan ook de grondslag, waarop bovenbehandeld 
systeem gebouwd is. Aan de hand van deze proef verklaart 
ook Dr. pe Jona het door hem waargenomen feit, dat diktap 
meer latex geeft dan duntap — blz, 27-36 — omdat juist daarbij 
de snede al spoedig lager komt dan bij duntap. 

Ten slotte zij vermeld, dat !/; omtrek mij de meest geschikte 
maat toescheen, omdat bij !/s gedeelte de voordeelen zich te 
weinig zullen doen gelden, en omdat bij ‘/, of nog kleiner 
gedeelte, de sneden misschien te klein zouden worden. 

Het zal niet in een paar maanden afdoende uit te maken 
zijn, of in deze de practijk de theorie zal bevestigen; maar 
het bovenstaande kwam mij van voldoende belang voor, om 
het onder de aandacht van de rubberplantende gemeenschap 
te brengen, 

EK. A. DE Neve. 

Djasinga, 11 Sept. 1915. 


EN A EA ee pe mannen 


ZIEKTEN EN PLAGEN VAN DE KLAPPERKULTUUR 
IN NEDERLANDS-INDIË 


DOOR 
P. E. KEUCHENIUS. 


INLEIDING. 


Over de klapperkultuur bestaan enige zeer goede werken, 
waarin eveneens de ziekten en plagen uitvoerig behandeld 
zijn. Het zijn echter buitenlandse werken, die met de in 
Nederlands-Indië voorkomende klapperplagen weinig of geen 
rekening houden. Er komen bovendien in onze koloniën 
verschillende dierlijke plagen van de klapperkultuur voor, 
die in andere tropen niet bekend zijn. In verband daarmee 
kan het voor velen van nut wezen, hier een overzicht te geven 
van de verschillende ziekten en plagen van de klapper, omdat 
zulks tot nu toe nog niet geschied is. t) 

Uit de aard der zaak zal dit overzicht nog niet op volle- 
digheid aanspraak kunnen maken, omdat in Nederlands-Indië 
nog zeer weinig op het gebied van ziekten en plagen is on- 
derzocht. Ik zal dan ook zeer dankbaar zijn, indien men mij 
persoonlijk op nieuwe en hierin niet genoemde plagen opmerk- 
zaam wil maken, opdat naderhand dit overzicht kan worden 
aangevuld en verbeterd. 

Daar bij de klappercultuur dierlike plagen meer dan die 
van plantaardige oorsprong op de voorgrond treden, zullen 
de dierlike plagen hier het eerst behandeld worden. Ook de 
nuttige dieren, voor zoover zij met de kultuur van klapper 
te maken hebben, zullen in het volgende overzicht een plaats 
vinden. 


1) In VAN GORKOM’s „Oost-Indische Cultures” zijn bij het hoofdstuk over 
de klapperkultuur de ziekten en plagen zeer stiefmoederlijk en uitermate 
slecht behandeld. 


— 602 — 


A. Schadelike en nuttige dieren. 
LL. Mammalia, Zoogdieren, 


Homo sapiens, de. mens. 

Als de kiemplanten op de kweekbedden enkele maanden 
oud zijn, dan worden soms door de Inlander de vruchten gesple- 
ten, om ze van het intussen uitgegroeide, ronde en zeer zoete 
kiemblad (gandos) te beroven. Is dat gebeurd, dan worden 
meestal de vruchthelften weer netjes op hun plaats gezet 
om de sporen van diefstal zoveel mogelik uit te wissen. 
Het gevolg daarvan is, dat na verloop van enige tijd de jonge 
plant ziekelik wordt en kwijnen gaat, zodat men de indruk 
krijgt, met een ziekte te doen te hebben. Een nader onder- 
zoek brengt echter spoedig de werkelike oorzaak aan het licht. 

Simiae, apen. 

In de klapperliteratuur vindt men wel eens vermeld, dat 
apen schadelik optreden in klapperplantsoenen. In Duits 
Oost-Afrika is zulks o.a. het geval met de baviaan (Papio). 
Mij is omtrent schade door apen tot nu toe niets bekend. 


Ursus malayanus, Rarrr. de Maleise beer [biroeang, 
baroewang, broeang, kiboel (Batta), lego (Dajak)]. 

De zwarte Maleise beer komt alleen op Sumatra en Borneo 
voor. Het is een uitmuntende klimmer. Uit de hoogste bomen 
weet hij het palmiet (het hartje van het vegetatiepunt) uit 
te graven. Zo’n boom is ten dode opgeschreven. 

Bestrijding: bewaking der tuinen en jacht op het dier. 


Wilde zwijnen (tjeleng, bagong). 

Niet zelden wordt onder jonge klapperaanplantingen op een 
vreselike manier door wilde zwijnen huisgehouden. Het zijn 
vooral de toppen, die het moeten ontgelden en door de dieren 
worden afgevreten. 

Mij zijn de volgende als schadelik bekend: 

Sus vittatus Mürr. et Scur., Java en Sumatra. 

S. verrucosus Müur. et Scau., Java, Ambon, Borneo. 

S. longirostris Nerr., Java en Borneo. 

Voor Borneo zal ook wel S. barbatus Mürr. en voor Celebes 
de kleinere S. celebensis Müru. et Scur. schadelik zijn, omdat 


— 603 — 


deze soorten dezelfde, vernielende gewoonten hebben als de 
drie eerstgenoemden. 

Bestrijding: 

d. door jacht. 

b. met phosphorgift. 

Phosphorpap is in verschillende apotheken kant en klaar 
verkrijgbaar. Het wordt dikwils in ketella (cassave) toege- 
diend, (l theelepel pap per wortel). Het volgende mengsel heeft 
hier in Besoeki zeer veel succes gehad: 3 kattie rijst worden 
in een petroleumblik tot pap gekookt. Bij deze rijst moet men 
een aantal sterk riekende gedroogde visjes voegen. 1 staafje 
witte phosphor van 80 gram wordt in 1 L. kokend water gesmol- 
ten en daarna met de pap goed vermengd. Men zij bij de berei- 
dipg voorzichtig; phosphor moet onder water gehouden worden. 

c. De pepinières kan men tegen aanvallen van wilde zwijnen 
beschermen door het aanbrengen van een aantal stokjes, 
waaraan met menselike urine gedrenkte watjes of lappen 
bevestigd zijn. Om de andere dag de watten of lappen opnieuw 
met urine behandelen. Van dit huismiddeltje heb ik zeer goede 
resultaten gezien. 


Sciuridae. Eekhoorns. 

Sciurus notatus Bopp. de klapperrat, badjing, toepai 
kelapa. 

Komt voor op Sumatra, Borneo, Celebes en Java, 

De badjing knaagt grote ronde gaten in de bijna rijpe vruch- 
ten en berooft ze van het witte vlees. De door hem aange- 
richte schade bedraagt soms 830 pct. van het produkt. 

Bestrijding: 

Door een plantverband van minstens 99 M. belet men 
de dieren naderhand het overspringen van de ene boom op 
de andere. De badjing nestelt in de klapperkruinen en deze 
moeten dus geregeld worden nagezien. Zijn deze gereinigd, 
dan kan men de boomstammen van blikken banden voorzien. 
Petroleumblikken zijn hiervoor zeer bruikbaar. 

Jacht maken op badjings met hagelschot verdient geen 
aanbeveling, omdat daardoor zeer vele jonge vruchten en bloei- 
wijzen vernield worden. 

Teysmannia, 1915. 39 


— 604 — 


Geregeld moeten klopjachten op de dieren worden gehouden. 

Behalve de echte badjing komen in ons Indië nog tal van 
Sciurus-soorten voor, die we hier echter niet alle kunnen 
behandelen. Mij is bovendien niet bekend, welke daarvan 
eveneens schadelik zijn. Behalve het geslacht Sciurus is ook 
het genus Sciuropterus dikwils voor de klapperkultuur scha- 
delik. Ook van dit genus heeft Ned.-Indië talrijke vertegen- 
woordigers. Als schadelike soorten hiervan zijn bekend: 

Sciuropterus sagitta L., ketjoeboek, entjaag-en- 
tjang. Java, Borneo, Sumatra. 

Sc. lepidus Horsr. Java en Borneo. 


Muridae, Ratten. 

Voor zover mij bekend, is slechts een enkele rattensoort 
schadelik nl. 

Chiropodomys gliroides. Hij vreet de jonge vruchten aan 
en komt soms in grote getale voor. De nesten worden in de 
boomkruinen gemaakt. 

Bestrijding als bij de badjing. 

In de literatuur wordt van verschillende rattensoorten gewag 
gemaakt, maar wetenschappelik zijn deze soorten nooit nader 
gespecificeerd, zodat ik ze buiten beschouwing laat. 


Pteropus edulis Greorrr. Vliegende hond, kalong. 

Is over onze gehele archipel verspreid. KONINGSBERGER 
schrijft hierover: 

„Zijn vraatzucht openbaart zich niet in de eerste plaats 
aan klappers, maar in den regel aan andere vruchten, die door 
zachtheid en sappigheid beter voor het vleermuizengebit 
geschikt zijn. Toch schijnt hij hier en daar voor de klap- 
percultuur schadelijk te zijn, vooral omdat hij bij het zich 
vastklemmen en rondkruipen een groot aantal jonge vruchten 
afrukt en naar beneden laat vallen”, 

IL. Insecta, Insekten. 
a. Dermatoptera, Oorwormen. 

Exypnus pulchripennis Borm. 

Deze zwarte, 28 c.M. lange oorworm komt zeer veel op 
klapper voor en is nuttig door het verdelgen der 20 schadelike 
boorrupsen (Melissoblaptes). 


— 605 — 


b. Orthoptera, Rechtvleugeligen. 


Acridium melanocorne, Serv., grote sprinkhaan, walang 
kajoe. 

Dit is een tot de veldsprinkhanen behorende soort, welke 
zich soms op reusachtige wijze vermenigvuldigen kan en dan 
neiging vertoont om te trekken. Bepaald trekken doen de 
dieren echter niet. Zij tasten allerlei kultuurgewassen aan, 
o.a. ook klapper, welke met andere palmen een geliefkoosde 
voedsterplant is. 

Men bestrijdt ze door ze weg te vangen. Dit moet in de 
vroege morgenuren geschieden, als de dieren nog een weinig 
verkleumd zijn van de nachtelike koude. Ook de eierpakketten, 
die in de grond gelegd worden, moet men laten zoeken. 
Springt een dier van de grond op, dan is het meestal een 
wijfje, dat in haar bezigheid van eierleggen gestoord is. 


c. Corrodentia, witte mieren. 

Coptotermes gestroi W ASM. 

Hoewel in de literatuur zo dikwils van witte mieren, die 
klapper aantasten, gewag gemaakt wordt, is Coptotermes gestroï 
de enige, waarvan zulks wetenschappelik is vastgesteld. Deze 
rajap-soort tast zowel de bibit, als ook andere bomen aan. 
De „soldaten” van deze rajap zijn te herkennen aan het witte 
vocht, dat ze uit een gat in de kop spuiten, zodra ze veront- 
rust worden. 

Men bestrijdt ze met zwavelkoolstof, dat in de holten gegoten 
‘wordt, waarna het gat met klei moet worden gesloten. Ook 
met zwavelkoolstof gedrenkte watten of lappen kan men 
gebruiken. Het speciaal voor de bestrijding van witte mieren 
vervaardigde pomptoestel voldoet uitstekend. 

Wil men de bibit tegen rajap-aanvallen beschermen, dan 
moet men de klappers vóór het uitleggen in een 10 pct. 
oplossing van loodarsenaat dopen. 


d. Rhynchoten, Snuitdragers. 
Schildlwizen. 
a. Lepidosaphes pinniformes Kirk (Mytilaspis citricola PAck). 
Deze schildluis komt zeer veel tussen de nog opgevouwen 
bladeren voor. Het zijn gestrekte of halve-maanvormige, 


— 606 — 


naar achteren breeder wordende schildluizen van een bruine 
kleur. Lengte 3% mM.; breedte 1 mM. Door de steek van 
het insekt wordt in een kleine ronde zône om het dier heen 
het bladgroen geel. Later sterven deze vlekjes af en ver- 
bruinen. Is het aantal schildluizen zeer groot, hetgeen ik 
enige malen heb kunnen konstateren, dan sterven gehele 
bladeren af en wordt de plant ziekelik. 

De aangetaste bladeren moeten afgesneden en verbrand 
worden. 

b. Aspidiotus destructor Sran. 

Deze ronde schildluis werd door mij eveneens op de klapper 
aangetroffen, Het is een schildluis, die in andere koloniën 
als een zeer gevaarlik insekt bekend is, De ziekteverschijn- 
selen zijn dezelfde als bij Lepidosaphes beschreven werden. 
Op de Carolinen gingen in 1901 in korte tijd 45 pct. der 
klappers tengevolge van deze schildluis te gronde. Van een 
dergelik optreden in onze archipel is mij niets bekend. 


e. Lepidoptera, Vlinders. 
Fam. Nymphalidae. 


Amathusia phidippus L. 

De rups komt tamelik veelvuldig voor, vooral op de jongere 
bladeren. Zij is 8—9 c.M. lang, lichtgroen van kleur, met 
donkergroene overlangse strepen, waarvan twee, die zeer 
smal zijn, dicht bij elkaar over het midden van de rug en 
twee breedere langs de zijden lopen. Rug en zijden zijn bezet 
met korte, benedenwaarts gerichte, roodachtige haren. De 
kop wordt bedekt door vooruitstekende haren van het voorste 
segment. Het abdomen vertoont twee puntige aanhangsels. 

De vlinder is een grote, donkere schemeringskapel. 


Fam. Hesperiidae. 


Hidari trava Moore. 

De vlinder is op de bovenzijde donkerbruin. Vleugelspanning 
6 c.M. De voorvleugel heeft in het midden 4 bruingele vlekken 
en een klein dito vlekje nabij de rand. 

De rupsen zijn voorzien van een wijnrode streep langs de: 
zijden. Lengte 45 m.M. 


— 607 — 


Fam. Zygaenidae. 

Brachartona cat xantha Haus. 

Dit is de meest schadelike rups onzer klapperkultuur. Hij 
is reeds verschillende malen epidemies opgetreden. 

Het vlindertje heeft een vleugelspanning van 15 m.M. De 
kleur van de bovenzijde van lichaam en vleugels is bruin- 
achtig grijs. De franje van de vleugels, de onderzijde van 
het lickaam en de poten zijn geel. 

De rups word 10 m.M. lang. Het lichaam is geelbruin en 
fijn behaard. In het midden loopt over de rug een breede 
witte streep, waarover in de middellijn weer een zwarte 
streep loopt. | 

De rupsen vreten aan de bovenkant en laten de bladopper- 
huid aan de onderzijde onaangetast. Zodoende maken ze vlek- 
ken van 1-2 m.M. breedte en hoogstens 30 c.M. lengte. De 
bladeren sterven af en krijgen neiging om zich te krullen. 
Daardoor ontstaat voor de rupsen een goede gelegenheid om 
zich te verpoppen. Deze maken daarvoor een + 15 m.M. 
lange, vliesachtige cocon van bruivachtige kleur. Van deze 
cocons vindt men dikwils gehele rijen naast elkaar. 


Fam. Noctuidae. 


Simplicia marginata Moor. 

Ook van dit vlindertje vond ik de rups als bladvreter van 
de klapper. De kleur van de vlinder is grijsbruin. De voor- 
vleugel heeft een duidelike, ietwat gebogen lichte dwarsband 
nabij de rand en twee donkere, ternauwernood zichtbare 
dwarsbanden in het midden en nabij de basis. Achtervleugel 
grijswit en eveneens van een duidelike lichte dwarsband 
voorzien, welke echter een stompe hoek maakt. Vleugel- 
spanning 26 m.M. 

De rupsen hebben ’n grote kop, zijn zo goed als onbehaard 
en vuilbruin gekleurd. Over de rugzijde loopen 5 donkere 
overlangse strepen. Lengte +17 m.M. 


De kestrijding van deze vier bladvretende rupsen kan niet 
met insecticiden gebeuren. Neemt de rupsenplaag grote af- 
metingen aan, dan is het beste, de aangetaste bladeren te 
kappen en te verbranden. Ook kan men de rupsen van de 


— 608 — 


bladeren doen afschudden en ze daarna op de grond verza- 
melen en vernietigen, 


Fam. Pyralidae. 


Melissoblaptes rufovenalis SNELL. 

De rups van deze vlinder is buitengewoon schadelik, door- 
dat hij in de jonge klappers der nog pas geopende bloem- 
kolven boort en ze vernietigt. Het is een over geheel Java 
verspreid insekt. Ik ben tot de overtuiging gekomen, dat in 
zeer vele gevallen, waar de klappers zeer weinig vrucht 
opleveren, de klapperboorrups diarvan de oorzaak is. 

Ter bestrijding moeten de aangetaste kolven uitgesneden 
worden en ter voorkoming, dat de rupsen op de grond vallen, 
in een petroleumblik worden opgevangen. De aangetaste kol- 
ven zijn gemakkelik te herkennen, daar ze niet tot hun volle 
lengte uitgroeien en zich niet normaal openen. 

f. Coleoptera, Kevers. 
Fam. Lucanidae, Hertshoornkevers. 

Een vijftal hertshoornkevers hebben de schadelike gewoon- 
te om aan de zijtakken der klapperbloeiwijzen te knabbelen, 
tengevolge waarvan zo’n vertakking met de daaraan gezeten 
vruchten afsterft. Het zijn: 

a. Eurytrachelus bucephalus Perry. 

Kleur matzwart. Kop plat en nagenoeg vierhoekig, de leng- 
te van de kop is ongeveer % van de breedte. De voorkaken 
van het mannetje zijn sterk naar elkaar toe gekromd en aan 
de voorste helft getand. Ze zijn op grote afstand van elkaar 
ingeplant. Het wijfje heeft kleinere kaken. 

Lengte mannetje 4 —7 c. M. 

Lengte wijfje 3.1 — 4.1 c.M. 

b. Burytrachelus gypaëtus Casr. 

Is veel kleiner dan de vorige, doch vertoont daarmee zeer 
veel overeenkomst. Deze soort onderscheidt zich van HE. buce- 
phalus door de volgende kenmerken. Bij a komen bij beide 
geslachten op het 4e en 6e lid van de vlag der sprieten rood- 
bruine haren voor. Bij b ontbreken ze. Bij a zijn de kaken 
aan de binnenkant bij beide geslachten onbehaard, ter wijl 
bij b de kaken van beide geslachten (met uitzondering van 


— 609 — 


de zeer kleine mavpnetjes) aan de binnenkant over een gedeelte 
van bruine haren voorzien zijn. 

Lengte mannetje 1,9 — 5,1 c. M. 

Lengte wijfje 2,2 — 2,7 c. M. 

c. Odontotabis bellicosus CAST. 

Kleur zwart. Kop en borststuk zijn mat, de dekschilden 
sterk glanzend. Kop plat, twee maal breder dan lang, nabij de 
verbinding met het borststuk bevinden zich aan de zijden twee 
stompe uitsteeksels aan de kop. Aan de voorkant is in het 
midden van de kop een ronde insnijding ea hier komen de, 
bij het mannetje, zo grote voorkaken te voorschijn. Deze 
laatste zijn slechts zacht naar elkaar toe gebogen en aan 
basis en spits getand, De voorkaken raken elkaar aan hun 
basis. Het wijfje heeft kleine kaken. 

Lengte mannetje 4,4 — 7,7 c. M. 

Lengte wijfje 4 —52 c.M. 

d, Metopodontus occipitalis Hope, 

Kleur geelbruin. Het mannetje met twee zwarte spikkels 
voor de ogen en 8 donkere spikkels op het borststuk. Het 
wijfje heeft een zwarte ruit op het borststuk, een zwarte 
streep midden over de rug en bezit kleine kaken. 

Lengte mannetje 2,8—3,1 c.M.. 

Lengte wijfje 2,1 c.M.…. 

e. Prosopocoelus zebra OLIv. 

Kop en kaken zwart. Borststuk bruin met zwarte ruit 
in het midden en twee brede, halvemaanvormige, zwarte 
banden terzijde daarvan. Dekschilden bruin met twee grote 
overlangse, sterk glanzende, zwarte vlekken. Poten bruin 
met uitzondering van de tarsen, die zwart zijn. Onderkant 
van het gehele dier zwart, Het wijfje heeft kleine kaken. 

Lengte mannetje 2,6—3,2 c.M. 

Lengte wijfje 2,1 c.M. 

De drie eerstgenoemde hertshoornkevers Eurytrachelus 
bucephalus, HE. gypaëtus en Odontotabis bellicosus komen het 
meest talrijk voor. De bestrijding geschied door het weg- 
vangen der kevers, die men overdag op de bloeiwijzen kan 
vinden. Daar de larven hoogstwaarschijnlik in vermolmd hout 
leven, moet ook dit laatste zoveel mogelik opgeruimd worden. 


— 610 — 
Fam. Scarabeidae, (Dynastidae). 


18. Oryctes rhinoceros L., de klappertor, neuskoornkever (koe- 
wawoeng). 

De volwassen kever boort in het hartje van de palmtop- 
pen, voordat hij geslachtsrijp is. Is de aantasting erg, dan 
kan de boom sterven, hetgeen vrij dikwijls het geval is. 
De larven ontwikkelen zich in plantaardig afval als b.v. do- 
de palmstammen, vermolmd hout e.d 

Lengte van de kever 3—5,5 c.M.. 

De larve bereikt een lengte van 8 c.M.… 

Bestrijding moet geschieden met vanghopen van rottend 
plantaardig afval, waaruit de larven en geslachtsrijpe kevers 
elke 6 weken worden afgezocht. Alle overige dode stam- 
men en afval moet worden opgeruimd. Het stroien van 
zout of urine in de palmkruinen is nutteloos. 

19. Kylotrupes gideon L. 

Donkerbruine kever. Het mannetje heeft twee gevorkte 
uitsteeksels, warvan 1 op de kop en 1 op het borststuk. 
Bij het wijfje ontbreken deze uitsteeksels. De mannetjes 
bereiken een lengte van 6 c.M… 

Deze kevers komen veel in de klapperkruinen voor, waar 
ze de jonge bladeren beschadigen. De larven leven eveneens 
in rottende plantendelen. 

De bestrijding geschiedt door het wegvangen der kevers 
en het opruimen van plantaardig afval. 


Fam. Chrysomelidae. 


Batryonopa sanguinea Gur. 

Dit roodbruine kevertje is nog al eens als bladvreter scha- 
delik. Tot een belangrijke plaag is het gelukkig nooit ge- 
worden. 

Hispide. 

Een nog niet nader gedetermineerde Hispide komt soms 
talrijk voor en is dan uiterst schadelik. Het iseen plat, lang 
en smal kevertje, ongeveer 9 m. M. lang en 2 m.M. breed. 
De kleur is geelbruin. De larve is eveneens zeer plat en heeft 
evenals de pop een tangvormig achtereinde. 


— 6ll — 


De kevers en larven levens in de nog niet ontplooide jonge 
bladeren en vreten het bladmoes weg. Sterk aangetaste 
bladeren ontvouwen zich niet meer normaal en sterven bijna 
geheel af. 

Bestrijding: de aangetaste hartbladeren uitsnijden en ver- 
nietigen. 

Fam. Curculionidae. 


Bhynchophorus signaticollis Curvr, de klappersnuitkever, 

De kleur dezer 2,5-3,5 c.M. lange kevers varieert van roest- 
bruin met zwarte vlekken tot volkomen zwart. Vooral 
de tekeningen op het borststuk zijn sterk variabel. De 
mannetjes hebben een roodbruine haarborstel op het uiteinde 
van de snuit. Het wijfje legt de eieren overal in de boom 
waar wonden zijn. 

Naar mijn ervaring doet zij het bij voorkeur aan de 
voet der bomen, doch ook in de door de neushoornkever ge- 
maakte gaten. De larve is een made, d. w. z. is pootloos. Deze 
leeft ten koste van het inwendige van de stam van de klapper. 
De aangetaste bomen zijn meestal verloren, omdat de ziekte 
zich pas openbaart, als het euvel niet meer te verhelpen is. 
De verpopping heeft plaats ia eeu cylindries cocon, dat uit 
de stamvezels samengevlochten is. 

Bestrijding geschiedt door het vangen der kevers. Het lok- 
ken der kevers met gistende klappermelk moet eveneens suc- 
ces hebben. 

Rhynchophorus ferrugineus wordt als afzonderlike soort op- 
gegeven. Ik ben in het bezit van alle mogelike overgangen 
tussen beide typen en vermoed, dat hier één enkele soort 
onder twee namen in de systematiek beschreven is. 


g. Hymenoptera, 


Oecopluylla smaragdina, ngrang-ngrang, kaleng. 

Deze grote mier is in de eerste plaats schadelik door zijn 
pijnlike beet, waardoor de koelies niet in de bomen klimmen, 
waarin hij voorkomt, en in de tweede plaats doordat hij schild- 
luizen beschermt en kweekt. 

De nesten moeten met een, aan een lange bamboe bevestigde 


— 612 — 


snoeischaar afgenipt en in warm water gedompeld worden. 
Flamberen der nesten is minder goed. 


Crustaceae, Schaaldieren. 


Birgus latro L, de klapperkreeft. 

Deze merkwaardig krab wordt ongeveer een voet lang en 
komt o.a. in de noordelike Molukken voor (Ternate). Hij 
klimt in de bomen, bijt hier de vruchtstelen stúk en gaat 
dan weer naar beneden om de klapper stuk te maken en het 
witte vlees te verorberen. Hij kan per dag ongeveer twee 
klappers eten. 


Anneliden, Wormen. 


De Regenworm. 

Vele malen werden door mij regenwormen in de klapper- 
kruinen tussen de blad- en bloemscheden aangetroffen. Zij 
zijn onschadelik. Vermoedelik zijn de eieren door verschillende 
kevers in de kruinen gebracht. 


B. Plantaardige ziekten. 


1. Pestallozia palmarum Cooke. 

Deze schimmel veroorzaakt een bladziekte van jonge klap- 
pers, die soms zeer kwaadaardige afmetingen kan aannemen. 
Op de bladeren ontstaan ellipsoidiese bruine vlekken, die door 
een wit randje omgeven zijn. Bestrijding: 

a. De aangetaste planten met Bordeaux-pap bespuiten 
b. De aangetaste bladeren afsnijden en ter plaatse verbranden. 


C. Ziekten van anderen aard. 


Soms oogst men vruchten, die geen wit vlees bezitten. Bij 
nader onderzoek blijkt het, dat zulke vruchten, door de een 
of andere oorzaak gebarsten zijn. Dikwijls echter is de oorzaak, 
dat de vrucht een hagelschot heeft gehad, ten gevolge waarvan 
hii nog wel uitgegroeid is, maar geen sap en vlees heeft 
kunnen ontwikkelen, of wel dat dit laatste is weggerot. 

Djember, 16 Oktober 1915. 


10. 
En 
F2 


18. 


ENEN AT EE LIGEIA 


GERAADPLEEGDE LITERATUUR. 


‚ Cm. BERNARD. A propos d'une maladie des cocotiers 


causée par Pestallozia palmarum Cooke. Bull. du Dépt. 
de l'agric. aux Indes néerl. No. II. 1906. 


‚ Cr. BERNARD. Notes de pathologie végótale. Bull. du Dépt. 


de lagric. aux Indes néerl. No. IX. 1907. 


. E. B. CoPeLaND. The Coconut, London 1914. 
‚ K. Frrepericus. Ueber den gegenwärtigen Stand der 


Bekämpfung des Nashornkäfers (Oryctes rhinoceros L) 
in Samoa. Tropenpfl. 1918. 


. K. GEHRMANN. Ein Palmenschädling auf Samoa. Tro- 


penpfl. 1911. 


‚C.C. Grosz. The rhinoceros beetle and the red or palm 


Weevil (Rhynchophorus ferrugineus). Moem. of the Dept. 
of Agric. in India, IL. 1912. 

P. E. KevcueNius. Een nieuwe klapperplaag. Meded. Be- 
soek, Proefst. No, 18. 

P. E. KevoreNius. Uber einen neuen Kokospalmen-Schäd- 
ling auf Java. Centralb]. f. Bakt. Abt. II. Bd. 43. 1915. 

P. E. KrevcueNius. Korte aanteekeningen over ziekten 
en plagen. Meded, Besoek. Proefst. No. 15. 

J. C. KONINGSBERGER. Ziekten van rijst, tabak, thee e.a. 
cultuurgewassen, die door insecten worden veroorzaakt. 
Meded. uit 's Lands Plantent. LXIV. 1908. 

J. C. KONINGSBERGER. Ziekten in klapperaanplantingen 
Teysm. 1903. 

J. C. KoninesBerGeR. Nieuween minder bekende schade- 
lijke insecten, gedurende 1907 ontvangen of waargenomen. 
Teysm. 1908. 

J. C. KONINGSBERGER. Short notes on economic entoimo- 
logy. Bull. du Dépt. de l'agric. aux Indes néerl. No. XX. 
1908. 


— 614 — 


14. P. Preuss. Die Kokospalme und ihre Kultur. Berlin 1912. 

15. A. A. L. Rureers. Een merkwaardige klapperziekte in 
de W. afd van Borneo. Teysm. 1914. 

16. H. D. TueeNK WiLLiNK. Mammalia voorkomende in Ne- 
der). Indië. Natuurk. Tijdschrift voor Ned.-Indië. D]. 9. 
1905. 


ENT 


HET VERNIETIGEN VAN ONKRUID OP WEGEN 
EN OPEN PLAATSEN. 


Het vernietigen met behulp van chemicaliën van onkruid 
op wegen en andere niet beplante plaatsen, zooals tennis- 
velden, open ruimten vòòr de woningen voor den oprij, enz., 
is reeds meer dan eens een vraagstuk geweest, waaraan de 
belanghebbenden hun krachten beproefd hebben. 

Voor zoover mij bekend is, stuitten die pogingen hier in 
de tropen steeds af op de taaiheid van verschillende onkruid- 
soorten, vooral teki en alang-alang, die ondanks de toepas- 
sing van sterk werkende vergiften toch in het leven bleven 
en gewoonlijk vrij spoedig weer opkwamen. Men ging er daar- 
om na zulke mislukte proeven gewoonlijk spoedig weer toe 
over om maar weer de oude methode te volgen en den ke- 
bon of de koelies het onkruid te laten uitpeuteren, want met 
den patjol kan men op de meeste van die terreinen niet 
werken. 

In Amerika, waar de arbeidskrachten duur zijn, heeft het 
Department of Agriculture het vraagstuk dezer onkruidver- 
nietiging met chemische middelen ter hand genomen en een 
groot aantal chemicaliën werden reeds op hun bruikbaarheid 
beproefd. Deze arbeid is nog niet voltooid en er werden nog 
geen publicaties uitgegeven betreffende de uitkomsten der 
proeven, doch in een schrijven aan het Departement van 
Landbouw te Buitenzorg werden eenige resultaten vermeld 
in den vorm van een vlugschrift van de hand van den Heer 
H. R. Co X, Agriculturist bij het „Office of Farm Manage- 
ment’, welke deel uitmaakt van het Bureau of Plant Industry. 

Met toestemming van den Directeur van Landbouw N. en 
H. worden deze hier meegedeeld. Wellicht kunnen sommige 
lezers van Teysmannia er hun voordeel mee doen. 


— 616 — 


De vertaling van het vlugschrift volgt hier: 

Gedurende verscheidene jaren heeft het „Office of Farm 
Management” proeven genomen met verschillende chemische 
plantenvergiften om den onkruidgroei op plaatsen, zooals rij- 
wegen, wandelwegen, tennis-velden, spoorbanen enz., geheel 
te vernietigen. Het blijkt, dat van de verschillende stoffen 
er drie zijn, die boven alle andere uitmunten, nl. natrium- 
arseniet, keukenzout en petroleum in den een of ande- 
ren vorm. 

Welke van deze de beste is, hangt van omstandigheden af. 
Gewoonlijk is het meer economisch, een aantal malen betrek- 
kelijk kleine hoeveelheden van de vergiften te gebruiken met 
het doel, de bladeren te dooden, dan één sterke dosis toe te 
passen met het doel, in eens de geheele plant met wortel en 
al te vernietigen. 

Voor de meeste onkruiden, uitgezonderd grassen, en in het 
bijzonder voor onkruiden met breede bladeren, is natrium- 
arseniet zeer doeltreffend. Het ongezuiverde natrium-arseniet 
is bij den groothandel (in Amerika) verkrijgbaar voor onge- 
veer 25 Am. cts. (62% cts. Ned.) Moeten groote oppervlakten 
behandeld worden, dan kan men het zelf goedkooper maken 
door 1 pond !) rattenkruid en twee pond soda te koken in 
5 Liter water. 10 à 20 Pond van het natrium-arseniet uit 
den handel (of 7 à 14 pond van het rattenkruid indien men 
de stof zelf bereidt), opgelost in water zoodat 250 à 500 Liter 
oplossing verkregen worden, zijn voldoende om de onkruiden 
op l acre (4 bouw) grootendeels te dooden. 

Keukenzout laat zich gemakkelijk toepassen als verzadig- 
de oplossing (l pond opgelost in 1» Liter water). Per acre 
f/, bouw) zijn ongeveer 3000 à 5000 Liter noodig, al naar 
de soorten van onkruiden. 

Van de petroleum-producten is petroleum-résidu vrijwel 
het meest geschikt; het is echter soms moeilijk te verkrijgen 
en dan slechts in tonnen of bij tank-wager. Ruwe petroleum, 


1) Al is het Engeische pond (0,45 K.G.) iets kleiner dan ons Nederlandsch 
pond (0,59 K.G.) het schijnt mij toeh geoorloofd, in de vertaling van „ponden” 
te blijven spreken, omdat het hier toch slechts om globale cijfers te doen is, 


— 617 — 


zooals die uit de bronnen komt, is goedkoop en ook zeer bruik- 
baar. Deze petroleum-soorten moeten toegepast worden naar 
rato van 1500 à 2000 Liter per acre (*/, bouw). Voor kleine 
oppervlakten, waar de kosten niet hoog loopen, kan men ge- 
wone (geraffineerde) petroleum gebruiken. De petroleum-soor- 
ten schijnen vooral aangewezen te zijn, wanneer men te 
doen heeft met smal-bladige onkruiden, zooals grassen; daarop 
volgt in uitwerking tegenover zulke onkruiden, keukenzout; 
en in de derde plaats arseniet. 

Een pulverisateur is voor het toepassen der oplossingen 
het meest geschikt, uitgezonderd voor de keukenzout-oplossing, 
die men sneller met een gieter uitstrooit. De petroleum-soorten 
tasten de rubber-gedeelten van den pulverisateur sterk aan, 
doch het is noodzakelijk, hierbij een pulverisateur te gebruiken 
om een zuinige wijze van toepassing te verkrijgen; op zeer 
kleine oppervlakten, waar men niet zoo zuinig behoeft te 
zijn, kan men de petroleum met een gieter uitgieten. 


Tot zoover het vlugschrift van den Heer Cox. 

Wat voor ons doel hier te lande het meeste succes belooft, 
is, afgaande op het bovenstaande, niet twijfelachtig. De onkrui- 
den, waarmee wij hier vooral te kampen hebben, zijn grassen 
en cypergrassen. Het is dus te verwachten, dat men hier met 
een petroleum-soort zal moeten werken; de ruwe petroleum 
zal in dit land wel het goedkoopst uitkomen. 

Men dient echter vooral in het oog te houden, wat in den 
aanvang gezegd werd: bespuit den grond liever herhaaldelijk 
met een kleine hoeveelheid dan enkele weinige malen met 
groote hoeveelheden; de taaie grassen met hun haast onver- 
woestbare knolletjes of wortelstokken zal men ten onder moe- 
ten krijgen door voortdurend de bladeren te dooden. 

Dat zulke grassen, met name teki (Cyperus spp.), practisch 
gesproken, piet door één enkele toepassing van een vergift 
uit te roeien zijn, bleek ook in den Cultuurtuin, waar eenige 
jaren geleden proeven werden genomen om aaltjes (Heterodera 
radicicola) te vernietigen met behulp van carbolineum: bij 
toepassing van de niet geringe hoeveelheid van 200 c.M.3 van 
dit zwere vergift per M? (1400 Liter per bouw) of 800 L. per 


— 618 — 


acre ging alle onkruid dood, doch het teki kwam weer. vrij 
spoedig voor den dag; de aaltjes — dit zij terloops gezegd — 
bleken wel een gevoelige knauw te hebben gekregen, doch 
waren evenmin verdwenen. 


C. Jord: WAMEL: 


ENKELE BIJZONDERHEDEN VAN DE RIJSTCUL- 
TUUR TER SUMATRA’'S WESTKUST. 


De Residentie Sumatra's Westkust is een zeer belangrijk 
rijstproduceerend gebied. Hoewel noch omtrent de uitgestrekt- 
heid der sawahs, noch omtrent de opbrengst cijfers beschikbaar 
zijn, is het zeker, dat hare belangrijkheid niet onderdoet voor 
die van verscheidene gewesten van Java. Dit blijkt wel hieruit, 
dat ze behalve de noodige hoeveelheid rijst voor haar vrij 
talrijke bevolking (ruim 14 millioen inwoners) nog in staat 
is om tamelijk groote hoeveelheden te produceeren voor 
export naar andere gewesten van Sumatra, voornamelijk 
Benkoelen, Tapanoeli en Atjeh. 

Vóór 1910 werd vanùit Emmahaven niets geëxporteerd. 
In 1910 bedroeg de export van daar 20732 pikol, En in de 
daaropvolgende jaren valt een gestadige toename te bespeuren, 
zoodat in 1914 werd uitgevoerd een hoeveelheid van 96581 
pikol. Voegen we hier nog bij den uitvoer van Aier Bangis, 
Sasak en de Zuidelijke havens, zovals Indrapoera en Tapan, 
dan mogen we veilig aannemen, dat de totale uitvoer in 
1914 meer dan 100.000 pikol bedroeg. Over 1915 zijn thans 
nog geen cijfers bekend, maar er is reden om aan te nemen, 
dat de export dit jaar nog aanmerkelijk hooger zal zijn. 

Deze cĳfers deel ik mede om te doen uitkomen, dat de 
bijzonderheden in de cultuur, waarover ik het een en ander 
hier zal meedeelen, betrekking hebben niet op een onbelangrijk 
gebied, maar op een streek, die als rijstproducent zeker 
genoemd mag worden. 

Ik zal eerst meedeelen, in welke opzichten de cultuur 
hier afwijkt van de op Java gevolgde en vervolgens de 
redenen aangeven, die m.i. voor deze afwijking kunnen 
worden aangevcerd. | 

Teysmannia, 1915. 40 


— 620 — 


De zaadbedden worden hier zonder eenige uitzondering droog 
aangelegd. Van natte kweekbedden heeft men hier nooit gehoord. 

Wat de bewerking der sawah betreft, deze geschiedt in de 
Bovenlanden over ’t algemeen zeer zorgvuldig, al moet er 
onderscheid worden gemaakt tusschen de voordeelig gelegen 
en de afgelegen streken. Een eigenaardigheid is, dat hier niet 
als op Java in een spiraal wordt geploegd, maar evenals in 
Europa op akkertjes. De ploegvoor vormt dan een vrij 
zuivere rechte lijn. 

De eigenaardigheden beginnen echter eerst goed bij het 
uitplanten. Men plant altijd op rijen, maar deze rijen hebben 
een afstand van 40 tot 50 cM.…, en daar men zooveel mogelijk 
plant in vierkant verband, bedraagt ook de afstand in de rij 
hetzelfde. In tegenstelling weer met Java plant men niet 
3 à 5 plartftjes bijeen, maar 10 à 20. 

Bij het beplanten der sawaks slaat men een of twee, soms 
meerdere malen een rij over. Dit dient om later ruimte te 
hebben voor het graven van een flinke goot, om de sawah 
droog teleggen. Het wieden en inboeten geschiedt als op Java. 

Na het uitplanten zorgt men zooveel mogelijk voor ruimen 
aanvoer van water. Maar na het uitstoelen wordt de water- 
aanvoer stop gezet. De sawahs komen dus droog te staan 
en dit wordt nog bevorderd door het graven van de zooeven 
genoemde goten. In dezen toestand blijven de sawahs nu 
tot de eerste pluimen zichtbaar worden. Intusschen lijdt het 
gewas dus min of meer armoede en dit is aan de kleur dui- 
delijk te zien. 

Op dezen leeftijd is het voorkomen van de padi alsof er 
stikstofgebrek heerscht en dit is toch volstrekt niet het geval. 

De bloei vindt nu op de geheele sawah zeer gelijktijdig 
plaats. Nu wordt weer zeer rijkelijk bevloeid en dit duurt 
tot de rijping goed begint. Dan wordt de sawah weer droog 
gezet op de zooeven genoemde manier. De rijping vindtzeer 
gelijkmatig plaats, zoodat een piring altijd egaal van tint is. 

Men oogst in de meeste streken met den sikkel (sabit), maar 
hier en daar, b.v. in sommige deelen van Pajakoemboeh, met 
de ani? hier toeai genoemd. Ladangpadi wordt altijd met 
de toeai geoogst. 


Onverschillig of men de sabit of de toeai gebruikt heeft, 
wordt de padi altijd met de voeten gedorscht en men be- 
waart dus alleen de gabah. 

Zooals men ziet, wijkt deze cultuur geheel en al af van 
de op Java gedrevene. Men moet echter niet denken, dat 
de opbrengsten hier minder zijn. Natuurlijk varieeren ze 
zeer met de kwaliteit van den grond. Alleen voor enkele 
streken, zooals de vruchtbare vlakten van Agam en Fort 
v. d. Cappellen, zijn enkele cijfers bekend. En daaruit blijkt, 
dat deze voor de beste streken van Java niet behoeven 
onder te doen. 

Hoe is nu deze afwijking te verklaren ? 

Men mag zeker wel aannemen, dat de oorspronkelijke 
vorm van padi-cultuur de ladang-bouw is geweest. Nu is 
op een ladang de padi nooit gelijkmatig rijp en zoodoende 
moest men er oogsten met de toeai, Algemeen wordt aan- 
genomen, dat de sawah-bouw hier is ingevoerd of althans 
aanmerkelijk bevorderd door de Hindoe-Javanen, die het 
Menang-kabausche rijk stichtten. Deze brachten echter geen 
sabit mede als oogstwerktuig voor de padi. De sabit moet 
dus later in gebruik zijn gekomen. 

Dit blijkt ook duidelijk uit het volgende. Het oogsten met 
den sikkel noemt men „manjabit” en met de toeai „manoeai’’. 
Nu was ik laatst in een streek, waar uitsluitend met den 
sikkel wordt geoogst en waar geen ladangpadi wordt geteeld. 
Ik vroeg toen, hoe men het oogsten der padi noemde en kreeg 
ten antwoord: „manoeai”’ Toen ik vroeg, of men dan wel eens 
een toeai had gezien was men ten hoogste verbaasd: men 
wist van geen toeai af. Men oogstte altijd met den sikkel 
en dit noemde men „manjabit.” 

Het woord manjabit beteekent hier dus: oogsten met den 
sikkel en manoeai beteekent oogsten in ’t algemeen, waarbij 
het grondwoord is verloren gegaan. 

Ovk hieruit blijkt duidelijk, dat aanvankelijk met de ani? 
werd geoogst en dat deze later plaats maakte voor den 
sikkel. 

Er is dus alle reden om aan te nemen, dat oorspronkelijk 
hier eenzelfde padicultuur werd gedreven als op Java, maar 


dat, door de omstandigheden gedwongen, een nieuwe vorm 
zich hieruit heeft ontwikkeld. 

De bevolking hier stelt aan de rijst als voedsel geen hooge 
eischen. Als eerste eisch geldt: dat ze haroem bezit, maar 
bovendien, dat ze niet al te gemakkelijk verteerbaar zij, 
omdat men anders na den maaltijd weer te spoedig honger 
heeft. Bovendien verlangt men van de padi, dat ze sterk 
is en goed produceert. 

En dit alles heeft men gevonden niet bij de genaalde, 
maar bij de ongenaalde, de zgn. tjerehsoorten. 

Eigenaardig is het dan ook, dat echte genaalde padisorten 
hier bijna riet voorkomer., 

Nu is het een eigenaardigheid van de tjerehsoorten, dat 
ze vooral in drie eigenschappen sterk afwijken van de echte 
padi, nl, de lengte en bladvorming, de uitstoeling, en de 
bevestiging van de korrels aan den halm. 

Wat de lengte betreft, ben ik in staat om enkele cijfers 
te gever, die dit duidelijk kunnen illustreeren: Dit jaar 
verrichtte ik enkele metingen bij een viertal landrassen van 
de vlakte van Agam. Deze metingen hadden betrekking 
op afzonderlijk uitgepoote planten. De plantwijdte was 
20 c.M. in ’t vierkant. 


Ras. Lengtegrenzen. Gemiddelde lengte. 
Padi koening 140 — 199 c.M. 170 c.M. 
Arai kerambil 150 — 180 c.M. 160 c.M. 
Sitinih 120 — 160 c.M. 140 c.M. 
Haloei kètè, 120 — 150 c.M. 130 c.M. 


Duidelijk blijkt hieruit, dat deze rassen (die, vooral de 
eerste drie, zeer veel worden aangeplant) over ’t geheel een 
zeer groote lengte bereiken. En parallel hiermee is de blad- 
ontwikkeling. 

Eveneens heel sterk is de uitstoeling van deze rassen. 

Ik heb niet het geheele aantal stengels geteld, maar alleen 
die, welke een goed ontwikkelde pluim hadden geleverd. 

En hiervan kreeg ik toen de volgende gegevens: 

Ras. Grenzen. Gemiddelde. - 
Padi koening. 11 —22. 178 
Arai kerambil. 17 — 22, 20. 


— 623 — 


Ras, Grenzen. Gemiddelde, 
Sitinih. 16 — 32. 26. 
Haloei kètè. 15 — 27. a, 


Hieruit blijkt dus ook zeer duidelijk de buitengewoon sterke 
uitstoeling. Ook van een aantal andere soorten werden ge- 
gevens verzameld, maar deze hebben betrekking op een te 
klein aantal om een juist beeld te kunnen geven. Volledig- 
heidshalve zal ik ze hier vermelden: 


Ras. Grenzen der lengte, Grenzen uitstoeling. 
Santo. 150 —170 cM. 18 — 21. 

Besi. 150 —180 „ 17 — 20. 
Koempai. 150—160 „ 14 — 18. 
Soetra. 140 —170 „ 14 — 17. 
Santen. 140 — 180 « „ 15-21. 


Ook deze cijfers bevestigen dus de waarneming, dat de hier 
verbouwde rassen een groote lengte bezitten en zeer sterk 
uitstoelen. 

En bovendien komen ze alle hierin overeen, dat de korrel 
zeer los aan het stroo bevestigd is. 

Uit deze gegevens nu volgen zeer logisch alle eigenaardig- 
heden, die men hier bij de padi-cultuur aantreft. 

le. de groote plantwijdte. In verband met de sterke uit- 
stoeling en de groote lengte en rijke bladontwikkeling moest 
men wel een groote plantwijdte aannemen, daar anders het 
gewas zou lijden van al de nadeelen van een te dichten stand. 
Door deze plantwijdte werd voorkomen, dat de stengelvoet 
onvoldoende stevigheid zou verkrijgen en hierdoor de kans op 
het legeren verminderd, En dit is vooral bij de groote stroo- 
lengte in verband met de hier heerschende harde winden en 
groote hoeveelheid regen noodzakelijk. 

2. de hoeveelheid bibit per roempoen. Wanneer men een 
groote plantwijdte combineert met een klein aantal plantjes 
verkrijgt men van deze de maximum uitstoeling. En dit 
werd om tweeërlei reden niet gewenscht. Allereerst omdat de 
quartaire of nog jongere stengels te laat rijpen, waardoor bij 
het oogsten niet van den sikkel zou kunnen worden ge- 
bruik gemaakt en bovendien omdat deze stengels wederom 
niet voldoende stevig zijn. 


— 624 — 


Door opoffering van wat meer bibit wordt dus de te sterke 
uitstoeling onderdrukt. Maar hierdoor ontwikkelen zich bijna 
uitsluitend de primaire tot en met de tertiaire stengels. En 
deze maken door hun krachtigen groei en groote pluimen 
het schijnbare nadeel weer dubbel goed. 

Toen ik hier pas kwam, meende ik in die groote hoeveel- 
heid bibit per roempoen een fout tezien. Ik nam toen enkeie 
orienteerende proeven, die mij echter al spoedig de overtui- 
ging schonken, dat er geen fout werd gemaakt. Ik zal na- 
tuurlijk niet ontkennen, dat men somtijds overdrijft (b. v. 
door het planten van 20 à 30 bibits) maar over ’t algemeen 
komt dit weinig voor. 

Toen ik proeven ging nemen met 3 à 5 plantjes en kleiner 
afstand, werd ik door de bevolking gewaarschuwd tegen lege- 
ren. En zij had gelijk. 

3e. het droog zetten na de uitstoeling. Hiermee bereikt men 
wederom tweeërlei doel, on. l. het harden van den stengel- 
voet en tegengaan van te weelderige bladontwikkeling èn het 
forceeren der planten tot een geliĳktijdigen bloei. En dit 
laatste is volstrekt noodig, wil men met den sikkel kunnen 
oogsten. Dat men hierin tevens een mooi bestrijdingsmid- 
del heeft tegen omo mentek, bleek mij ’t vorig jaar, vooral 
wanneer deze drooglegging gepaard gaat met een oppervlak- 
kige grondbewerking en een aschbemesting. 

de. het droog zetten bij de rijping. Dit is iets, wat ook op 
Java gebeurt. Maar door de reeds genoemde maatregelen 
heeft het hier meer resultaat. ’t Gevolg er van is dan ook 
een volkomen gelijke rijping. En dit is eveneens noodig voor 
het oogsten met de sabit. 

5e. het oogsten met de sabit. Door het zeer los zitten van 
de korrels is het ommogelijs, de rijst als padi te bewaren. 
Men moet ze bewaren als gabah en dus na den oogst onmid- 
dellijk dorschen. Het oogsten met de ani-ani heeft dus geen 
zin meer. Waar het nog voorkomt, moet men het beschou- 
wen als een rudiment. Dit blijkt trouwens ook hieruit, dat 
men ook bij het oogsten met de ani-ani toch de padi onmid- 
dellijk dorscht en de gabah bewaart. 

Uit het bovenstaande kom ik tot de conclusie, dat door 


de teelt van bijna uitsluitend tjereh-soorten zich hier uit 
de Java methode een geheel eigen methode heeft ontwikkeld, 
die logisch voortvloeit uit de andere eigenschappen der hier 
geteelde rijst. De hier gevolgde methode is dus geenszins 
minder goed dan die, welke op Java gevolgd wordt, maar 
past volkomen bij de hier heerschende toestanden. Het zou 
dus geheel verkeerd zijn, hier de Javamethode na te volgen, 
Integendeel het streven moet er op gericht zijn, de hier 
gevolgde methode volgens haar beginselen te volmaken. De 
Menangkabausche landbouwer kan in dit opzicht van den 
Javaan niets leeren. En daar over een groot deel van Sumatra 
(Benkoelen, Tapanoeli) de omstandigheden vrijwel gelijk zijn 
aan die van hier, zal daar ook de Menangkabau methode 
zeker succes kunnen hebben. Verkeerd is het dus, daarheen 
Javanen of Soendaneezen te zenden als onderwijzers in de 
padicultuur. Men zou juist Menangkabauers moeten nemen. 

De vraag, hoe de ontwikkelingsgang van de rijstcúltuur hier 
is geweest, is natuurlijk moeilijk te beantwoorden. Maar ’t lijkt 
mij waarschijnlijk, dat die den volgenden weg heeft afgelegd: 

Toen men algemeen tjereh-soorten plantte, bleek het minder 
economische van de ani? Men begreep de sabit te kunnen 
gebruiken. En uit het gebruik hiervan vloeiden de cultuur- 
maatregelen voort. 

De tweede vraag is nu: hoe dezen cultuurvorm verder 
te ontwikkelen? In de eerste plaats door de planttijden zoo 
te regelen, dat de klimatologische factoren samenwerken met 
de cultuurmaatregelen. Hiermede is reeds voor belangrijke 
streken een begin gemaakt, n.l. voor heel de afdeeling Agam. 

In de tweede plaats door deze methode niet te doen ver- 
starren tot adat. Dit kan alleen door onderwijs. 

In de derde plaats door deze methode, waar ze nog niet 
consequent wordt gevolgd, ingang te doen vinden. 

Wanneer dan tevens meer productieve zuivere vormen uit 
de landrassen zullen zijn afgezonderd en algemeene versprei- 
ding hebben gevonden, zal de padiproductie zeker in staat 
zijn om meer nog dan thans mede te helpen aan de voedsel- 


voorziening van Sumatra. 
M. B. Surrs. 


PETE ACE 


VERFRAAIING ONZER STEDEN. 


IL. 


In de grootste en mooiste steden in Europa vindt men 
dikwijls in de onaanzienlijke buurten kromme straatjes, waar 
allerlei krotten aan de minder bedeelden een alles behalve 
aangenaam en gezond verblijf verschaffen. Er wordt ge- 
lukkig overal gewerkt om hierin verbetering te brengen 
en langzamerhand worden die buurten veranderd, zoodat 
ook daar menschwaardige woningen komen. 

Verfraaiing en assaineering moeten hand in hand gaan en 
al is in onze achterbuurten de toestand in zoover iets min- 
der ellendig, dat het klimaat gunstiger is, zoodat de bevolking 
het grootste deel van den dag buiten kan verblijven : met 
den gezondheidstoestand in onze achterbuurten is het echter 
dikwijls zeer treurig gesteld. 

Vroeger werden zoowel hier als elders, bij het bouwen 
van steden en later bij de uitbreiding daarvan, hoogst zelden 
bepaalde plannen gevolgd, zoodat men zelfs de aanzienlijke . 
straten veel te smal en met te veel krommingen aanlegde. 
En wat het kost om daarin verbetering te brengen, leert 
ons de verfraaiing van Parijs, onder Napoleon III, toen door 
Haussman, verscheidene dier minder fraaie straten veranderd 
werden in breede boulevards. Millioenen waren daarmede 
gemoeid. 

Voor een groot deel verkeeren onze Indische steden in 
hetzelfde geval. De meeste zijn begonnen aan den grooten 
weg, zoodat er ten minste eene breede straat is; de verder 
aangelegde zijn gewoonlijk niet in dien gunstigen toestand, 
zij zijn te smal. 

Bij den aanleg van nieuwe plaatsen kan men zich aan 
den ouden toestand spiegelen en begint men dan ook beter 


En 


te werken. Een fraai voorbeeld van modernen stedenaanleg 
geeft ons een nog weinig bekend plaatsje op Sumatra's 
Oostkust. 

In de Sumatra-Bode van 30 Juni van dit jaar komt in 
een hoofdartikel een opstel over den aanleg van genoemd 
plaatsje voor, dat wel verdient meer bekend te worden en 
waaraan ik het volgende ontleen. 

Wie het over Siantar heeft, spreekt daarover altijd met 
een soort bewondering. En geen wonder, Siantar, de land- 
streek en de plaats, is een gebied, dat zich op Amerikaansche 
wijze, in zeer korten tijd, uit een wildernis tot een bloeiende 
streek heeft opgewerkt. Het is waarschijnlijk de eenige plaats 
in Nederlandsch-Indië, die zich op zoo snelle wijze, nagenoeg 
regelmatig, bijna systematisch, heeft ontwikkeld tot het 
vriendelijke, royaal aangelegde kultuurdorp, dat het thans 
is. Ruim twee jaar geleden was het niet anders dan, zij het 
ook een breede winkelstraat, thans heeft het zich uitgebreid 
tot een met verstand en smaak aangelegd en in wijken 
verdeeld dorp. 

De hoofdweg is zoo breed en effen aangelegd, dat men niet 
weet, wat men ziet, als men Pematang-Siantar binnenrijdt. 
Evenals deze weg zijn de zijwegen breed aangelegd, met ruime 
ronde hoeken, waaraan het verkeer op de meeste indische 
plaatsen groote behoefte heeft. 

Alle wegen zijn met verschillende boomsoorten beplant, 
het zijn meestal Tamarinde, werkelijk een goede keuze; de jonge 
boompjes zijn alle door stevige bamboekorven beschermd. 

Het plaatsje is verdeeld in wijken, de Europeesche wijk 
ligt in het midden, er is veel ruimte voor uitbreiding, tal van 
nette, ver van elkaar staande villa’s liggen in deze wijk aan 
de ruime wegen, dan een kwartier met uitgebreide groente- 
en bloemkweekerijen, verder een Christen-inlanderswijk, de 
Maleische buurt en het Klingaleezen-kwartier, overal is gele- 
genheid tot uitbreiding. 

Wat Siantar verder kenmerkt, is de groote zindelijkheid, die 
reeds in den aanvang verkregen werd, door het opruimen 
van alle krotten en door in de plaats daarvan stevige houten 
of steenen gebouwen te plaatsen. De ossenverbliĳjfplaats is 


E68 


buiten het dorp gelegen. Een goed aangelegd gotenstelsel 
zorgt dat alle afval spoedig verwijderd kan worden. 

Een waterleiding met helder, steriel water, levert een in de 
nabijheid gelegen bron, die niet slechts ruim voldoende water 
geeft aan de bewoners van Siantar, maar die ook de in de 
buurt liggende ondernemingen van drink- en badwater voorziet. 

Er zijn drie ruime badplaatsen, die kosteloos voor de bevol- 
king toegankelijk zijn. 

Voor straatverlichting dienen op de pleinen vijftien Meter 
hooge en op de hoeken der straten vijf Meter hooge ben- 
zinelampen. 

Men ziet het, dat de plaats een schitterende toekomst te 
gemoet gaat. 

Den Sen Juni van dit jaar, hield de eerstaanwezend water- 
staatsambtenaar te Medan een belangrijke lezing over Siantar. 

Vergelijken wij hiermede een der mooist gelegen plaatsen 
op Java: Buitenzorg, de Resideptie van den Gouverneur- 
Generaal. 

Buitenzorg, Bogor, schijnt in overoude tijden de hoofdplaats 
te zijn geweest van het West-Javaansche Rijk Padjadjaran. 
Herinneringen daaraan. leveren de beschreven steenen te 
Batoetoelis en de oude namen van sommige buurten, o.a. 
Djerokoeta in de buurt van Empang, enz. 

Als woonplaats van Europeanen is de plaats nog niet zoo 
oud; van Imhoff bouwde er een kasteel, dat door Daendels 
in 1809 uitgebreid en door van der Capelle in 1819 nog 
vergroot werd. Het was toen een groot gebouw met twee 
verdiepingen. In een oud boek van van Hoogendorp komt 
er een afbeelding van voor, die ik aan belangstellenden kan 
laten zien. In het jaar 1834 werd het paleis door een aardbeving 
geheel verwoest; in der tijd heb ik van verscheidene Inlanders 
die de ramp bijwoonden, er verhalen over gehoord, o.a. van 
den ouden sedert overleden mantri Oedam die heel veel van 
dien ouden tijd wist te vertellen. 

Het paleis werd toen weer opgebouwd en is, behoudens 
enkele veranderinger, nog in denzelfden toestand gebleven. 

Buitenzorg is bijzonder mooi gelegen tusschen Salak en 
Gedeh, meer aan den voet van eerstgenoemden berg. In 


— 629 — 


hoofdzaak is het gebouwd op een smallen heuvelrug, begrensd 
door de rivieren Tjiliwong en Tjidani, terwijl gegraven lei- 
dingen van genoemde stroomen door de plaats zijn aangelegd. 
De Pekantjilan, die onder door de z. g. roode brug stroomt, 
is daarvan de voornaamste, verder heeft men nog de Tjidjepit 
en de Tjibalok, de laatste levert het spoelwater voor de 
meeste buurten. 

Het grondwater ligt hier vrij diep onder de oppervlakte, 
een eigenschap, die, met de doorlatendheid van den bodem, 
het draineeren gemakkelijk maakt en voor den gezondheids 
toestand bevorderlijk is. Een minder aangenaam gevolg hier- 
van is de diepte van de waterputten. De vele en zware 
regens, dikwijls vergezeld van onweer, zuiveren de lucht 
en spoelen over het meestal hellende terrein veel ongerech- 
tigheden weg. 

Over het geheel genomen is Buitenzorg een fraai gelegen, 
gezonde plaats. Er zijn echter eenige factoren, die en op 
de schoonheid en op de gezondheid een noodlottigen invloed 
uitoefenen. 

In de eerste plaats het feit, dat geen bepaald plan gevolgd 
is bij den aanleg van wegen en demen het bouwen 
van huizen enz. 

In koloniën beschikt men niet altijd over bekwame vak- 
lieden; dit was vooral vroeger het geval. De weinige Europe- 
anen moesten in alles voorzien; zij legden wegen aan, bouwden 
bruggen, zij stonden voor niets, waren van daag architekt, 
morgen bouwmeester, zij waren tuin-en landbouwers enz. 
Het is nog niet zoolang geleden dat de ambtenaren van 
Binnenlandsch Bestuur werkelijk z. g. manusjes van alles 
waren en hoewel er in dien tijd vele, zeer vele fouten ge- 
maakt werden, staat men toch vol bewondering over hetgeen 
er in die tijden nog tot stand werd gebracht. 

Soms hielpen de omstandigheden, zoo b. v. bij den aanleg 
der wegen ín de bergstreken van Ceylon. Daar treft men 
op hoogten van 5 à 6000 vt. prachtige breede wegen aan, 
die zigzagsgewijze in zachte hellingen dalen en stijgen en 
waar de paarden in behoorlijken gang, zonder al te groote 
inspanning, naar boven gaan. Men vergelijke daarmede som- 


mige hellingsa op den grooten postweg over Java, b. v. 
dien over der Poentjak vergelijkt, waar blijkbaar de gedachte 
heeft voorgezeten, om zoo mogelijk langs de kortste lijn den 
top te bereiken en waar de paarden slechts met de grootste 
inspanning en met voorspan erop komen. Slechts hoogst 
zelden wagen auto’s er zich op, zij maken liever den grooten 
omweg over Soekaboemi. De bergwegen op Ceylon zijn 
aangelegd door Schotsche ingenieurs, die daarin van ouder 
tot ouder doende waren, terwijl de onze in Nederland geen 
ervaring ie het aanleggen van bergwegen hadden. 

Ik zal de laatste zijn om het beroemde werk van Daendels, 
het aanleggen van den grooten postweg over Java, niet naar 
waarde te schatten. Wij zouden het anders gedaan hebben, 
maar ieder werk moet in het raam van den tijd en in verband 
met de middelen, waarmede het tot stand kwam, beschouwd 
worden, en dan moet men erkennen, dat de ijzeren, maar- 
schalk hier iets grootsch verricht heeft. Allerlei legenden 
zijn hier nog in omloop over de uitvoering van dezen reu- 
zenarbeid. Het was toen nog geen ethische tijd en talrijk 
zijn de menschenlevens, die toen ten offer zijn gebracht aan 
de noodzakelijkheid. 

Om weer op Buitenzorg terug te komen, ook hier lijden 
we door de zonden der vaderen. Zoo is de Chineesche wijk 
gelegen op het hoogste en mooiste punt van Buitenzorg en 
dit zou zeker de gezondste streek van de plaats moeten zijn, 
indien de Chineezen niet alles tjopvol gebouwd hadden, zoo- 
dat er complexen van gebouwen zijn, waar niet voldoende 
frissche lucht en ook te weinig licht doorgelaten wordt. Ten 
overvloede stroomt langs en onder de huizen van deze over- 
volle wijk de Tjibalok, d. i. waterleiding die voor het overige 
gedeelte van de plaats het spoelwater levert. 

Zooals ik zeide, stroomt dit water gedeeltelijk onder de 
huizen der Chineezen; hierdoor is toezicht op vervuiling van 
het spoelwater niet gemakkelijk. Men heeft daar reeds lang 
van afgezien en allerlei vuil, krengen van varkens, honden, 
katten enz, komt nu en dan afdrijven. Op sommige gedeelten 
van den dag is de stank van dat water ondragelijk, vooral 
voor hen, die in de nabijheid van genoemde wijk wonen. 


SH 


Men kan het den menschen niet kwalijk nemen; zij weten 
niet beter, en het is zoo gemakkelijk, alle afval maar in ’t 
spoelwater te gooien en in die buurten worden allerlei indus- 
trieën gedreven, waarvan de afval niet juist welriekend 
genoemd mag worden. De Tjibalok is daar in de buurt een 
broedplaats van allerlei ziektekiemen, die door den snellen 
stroom medegevoerd, daarin op den duur wel vernietigd zullen 
worden, maar niettemin eer het zoover is gevaar opleveren. 

Immers dit water komt op de erven der Europeanen, de 
leidingen over die erven worden door de eigenaars gemaakt 
en onderhouden. Er is geen toezicht, op veel plaatsen zijn 
zij niet zeer soliede gemaakt, het water komt door de lek- 
kages in den bodem en vervuilt dien. Op wat lager gelegen 
plekken hebben zoo nu en dan overstroomingen van dat 
water plaats en allerlei ongerechtigheden worden dan gede- 
poneerd. Ik heb meer dan eens gezien, wat er alzoo aange- 
spoeld wordt, en meen, dat voor den gezondheidstoestand van 
de plaats zulk een toestand niet gunstig werken kan. 

Toen hier pas een gemeenteraad ingesteld werd, is er een 
plan gemaakt om hierin eenige verbetering te brengen; dat 
plan moet nog op de gemeentesecretarie liggen. Men wilde 
die leidingen geheel onder toezicht van den Directeur der 
gemeente stellen, iedere eigenaar zou jaarlijks een kleine 
retributie moeten betalen en de leidingen zouden dan door de 
gemeente verbeterd en onderhouden worden. De uitvoering 
van dit goede plan is afgestuit op formeele bezwaren die mijns 
inziens wel te boven te komen zijn. Zooals de toestand nu 
is, bereikt men door een maatregel, bedoeld om bevorderlijk 
voor de gezondheid der inwoners te zijn, zoo ongeveer het 
tegendeel. 

Een andere moeielijkheid veor de verfraaiing is de toestand 
der wegen. Zooals ik boven gezegd heb, is de groote weg ta- 
melijk breed; slechts bij uitzondering zijn daar echter scha- 
duwboomen geplant, en die er zijn, staan niet aan den kant 
van den weg, maar op de randen der erven. Deze toestand 
geeft aanleiding tot allerlei misstanden en moeielijkheden ; 
ik zal er hier een voorbeeld van noemen. 

Een klein gedeelte van dien weg was beplant met schaduw- 


en 


boomen, die aanvankelijk welig groeiden. Toen zij wat grooter 
werden, verhinderden enkele zeer oude boomen, die aan den 
kant der erven stonden, den verderea groei. Het eenige middel 
zou geweest zijn, die oude boomen weg te kappen, daar maak- 
ten echter de eigenaren bezwaar tegen, zoodat de toestand bleef 
zooals zij was. Het publiek werkt dikwijls niet mede voor 
plaatselijke belangen. 

Hoe die schaduwboomen, die vroeger mooie lanen geweest 
zijo, in stede van op den weg op de erven gekomen zijn, is 
voor mij altijd een raadsel geweest. De Heer Teysmann, die 
Buitenzorg van 1830 af kende, deed mij dienaangaande het 
volgende verhaal. Vroeger, toen de groote wegen nog niet 
zoo goed verhard waren, mochten grobaks en andere dergelijke 
voertuigen er niet over rijden. Er waren toen aan eenen 
kant, soms ook wel aan twee kanten van den weg, z. g. pedati 
wegen, voor transport bestemd, en langs de laatste waren de 
schaduwboomen geplant. Toen later de groote wegen be- 
hoorlijk verhard waren, bestond er geen bezwaar meer, ook 
de grobaks er over te laten gaan en de pedatiwegen hadden 
geen bestaansrecht meer. In dien tijd woonden er nog zeer 
weinig Europeanen te Buitenzorg en de grond had nog weinig 
waarde; dit was de oorzaak, dat er weinig op gelet werd, 
dat de Inlanders door het verplaatsen van de paggers hunne 
erven vergrootten, en zoodoende kwamen de schaduwboomer 
op de erven in plaats van op den weg te staan. 

Ik heb nooit kunnen nagaan, of zoo werkelijk de loop van 
zaken geweest is. Mijn komst te Buitenzorg dateert eerst van 
1869 en toen was de toestand bijna evenals nu. 

De meeste andere wegen zijn te smal om beplant te wor- 
den, zoodat men hier slechts bij uitzondering fraaie lanen 
aantreft. Een klein eindje weg naar het station is zooals het 
behoort: aan den kant van den tamelijk breeden rijweg is 
een mooi pad voor voetgangers, terwijl er drie rijen goed 
groeiende kanariboomen langs staan ; zoo behoorden alle wegen 
te zijn. 

Langs de meeste oudere wegen vindt men ook slechts 
boomen op de erven en de meeste bewoners zijn daar niet 
op gesteld, omdat op plekken, waar op de stoffige en onbe- 


— 653 — 


schaduwde wegen een beschut plaatsje te vinden is, er zich al 
spoedig een groepje van kleinhandelaars neerzet, die eetwaren 
en snoeperijen verkoopen, hetgeen veel leven en vuil geeft. 

En zoo komen we van zelf op een anderen factor, die het 
lastig maakt, allerlei maatregelen tot verfraaiing tot en verbe- 
tering van den gezondheidstoestand te nemen. Wij leven name- 
lijk in een inlandsche maatschappij, die, om van verfraaiing 
niet eens te spreken, weinig begrip heeft van gezondheidsleer, 
die niet alleen niet medewerkt om den toestand te verbeteren, 
maar waarvan wij veeleer, door vooroordeelen en bijge- 
loof, tegenwerking te wachten hebben. De Inlanders zullen 
zich echter, in hun eigen belang, in de nieuwe en betere toe- 
standen moeten schikken, wij zullen hun het nut van gezond- 
heidsmaatregelen moeten bijbrengen ; wij hebben den duren 
plicht, de onwilligen op de eene of andere wijze tot medewer- 


king te dwingen. Vooral door de medewerking van ontwik- 
kelde Inlanders kunen wij misschien ook in deze wat nader 
bij het doel komer. !) 


Ik heb hier speciaal iets van de Buitenzorgsche toestanden 
beschreven, omdat ik die het best ken en omdat hier op Java 
wel op de meeste plaatsen nagenoeg dezelfde toestanden zullen 
bestaan. Ik eindig hier mijn minder opwekkend opstel, waaruit, 
dunkt mij, wel blijkt, dat er algemeene medewerking dringend 
vereischt wordt om betere toestanden te doen ontstaan. 

In een volgend hoofdstuk hoop ik aan te toonen, hoe men 
door een doelmatig gebruik van de schatten, die wij hier in 
de plantenwereld bezitten, veel tot verfraaiing en veraangena- 
ming van het leven in onze woonplaatsen kunnen bijbrengen. 

H. J. WIGMAN. 


1) Dat zulks kan, blijkt uit het voorstel van het Inlandsch lid van den 
gemeenteraad te Batavia Soeltan Toemenggoeng, in de vergadering van dien 
raad van 25 oct. jl. 

Hij wees op de moeielijkheden bij het vaststellen der begrooting, waar de 
gemeente krap in hare fondsen zat en bracht de belangen van den gezond- 
heidsdienst ter sprake. Namens de Inlandsche ingezetenen bracht hij hulde 
aan dien gezondheidsdienst, ging in het kort na, wat nog te doen stond, in 
’t bijzonder aanbevelende de aanstelling van meer dokters djawa en van 
vrouwelijke mantri’s, benevens het houden van lezingen met lichtbeelden enz. 
enz. (Bat, Nieuwsblad, van 28 Oct) 


— 634 — 


Nadat ik bovenstaand opstel geschreven had, kwam mij 
het fraaie en belangrijke werk van H. F. TirreMA ter hand. 
Dit bvek, groot formaat, fraai geillustreerd, waarvan het 
eerste deel thans is verschenen, verdient in handen te ko- 
men van een ieder, die het wel met ons schoone Insulinde 
meent. In ’t bijzonder de Gemeenteraden kunnen er veel uit 
leeren. De titel is „„Kromoblanda’. Over ’t vraagstuk van 
„het wonen” in Kromo’s groote land.’ Als motto is gebruikt 
het bekende woord van Kartini: „Het is diep treurig voor 
„Indië en beschamend voor Nederland, dat de Nederlanders 
„over het algemeen, de ontwikkelden niet uitgezonderd, bitter 
„weinig of niets van Indië weten”. 

Het ligt niet op mijn weg, hier dit boek te bespreken, 
dit moet ik aan meer bevoegden overlaten. Ik wilde hier 
slechts de aandacht er op vestigen, te meer omdat ik in boven- 
staand opstel even het wonen en den gezondheids-toestand 
genoemd heb. Beide kwesties zijn door TiuvEMA grondig 
behandeld en geïllustreerd. 

Ik wil slechts een paar grepen uit den rijken inhoud doen, 
waarin feiten vermeld worden, die niet onbekend, en reeds 
meermalen besproken zijn, die echter zoo diep treurig zijn, 
dat ze niet te dikwijls herhaald kunnen worden. 

Op pag. 16 schrijft Tirrema.. „Het sterftecijfer in de groote 
steden van Indië is hoog, veel hooger dan dat der binnen- 
landen, waar het ook reeds hoog is. Dit komt omdat de 
kansen voor infectie in een dichtbewoond gebied zooveel 
grooter is dan op plaatsen waar de menschen ruim wonen. 
Door hygiënische maatregelen als: goede watervoorziening, 
goede faecaliënafvoer, grondige straat- en erf reiniging, drainage 
van den bodem, centralisatie op woongebied, is men in staat 
dit veel te hooge cijfer aanzienlijk te verminderen. De Deli- 
sche tabakmaatschappijen bewijzen, dat men door systemati- 
sche maatregelen, onder deskundige leiding, ook op ’t platteland 
zelfs schitterende resultaten kan bereiken, laat staan dus in de 
steden. Die maatregelen kan men doorvoeren ook zonder dat 
de massa begrijpt, waarvoor ze genomen zijn, dus zonder-dat 
de massa een hoogeren trap van ontwikkeling heeft bereikt; al 
stem ik volkomen toe, dat ter verkrijging van het volle nuttige 


— 635 — 
effect dier maatregelen ontwikkeling noodig is. Maar wacht 
men hierop, dan zullen cholera, typhus, dysenterie, malaria 
elk jaar ontelbare „blanke kindertjes, oppassende vrouwtjes” 
uit hun gezinnen wegrukken. Want de toestanden, waar- 
onder de vrouwtjes, en ook hun mannen, vooral in de groote 
centra, gedoemd zijn te leven, spotten met elke beschrijving, 
al zal de toerist het aan de lachende en tevreden gezichten 
niet merken. Daartoe moet men statistieken raadplegen”. 

Indertijd brak een cholera epidemie in Hamburg uit; 
van de 500.000 inwoners stierven er toeu 8200, Deze epidemie 
bracht geheel Europa in beroering. In Semarang stierven 
bij de voorlaatste Cholera-epidemie 3500, en bij de laatste 
5000 menschen van de 100.000 inwoners, dus heel wat meer 
dan in Hamburg, toch werd er weinig ophef van gemaakt. 

Zooals het in Semarang is, was het in al onze groote 
steden, wel komt er hier en daar verbetering, maar we zijn 
nog lang niet waar we wezen moeten. 

Ik moet het hierbij laten; in genoemd werk worden cijfers 
gegeven van de slachtoffers van andere ziekten, die den 
lezer doen rillen. „Volgens de stads-geneesheeren te Sema- 
rang heerschen daar de volgende volksziekten; cholera, 
dysenterie, malaria, mijnwormziekte, pokken, typhus, tuber- 
culose”. „Het schijnt dat vooral de mijnwormziekte op” 
Java een geweldige verspreding heeft. Dr. Krewier DE JONGE 
spreekt van cijfers van 28.000.000! Niemand minder dan 
de arts van de Senemba-Maatschappij Dr. KuENEN zegt te 
vermoeden, dat deze ziekte verantwoordelijk is voor de 
laksheid en de traditioneele langzamheid van den Jevaan. 
Hij zegt overtuigd te zijn, dat ze een der grootste gevaren 
voorstelt, die de geheele bevolking bedreigen,” dat deze kwaal 
met de malaria de oorzaken zijn, dat de Javaan zoo weinig 
weerstandsvermogen tegen allerlei andere ziekten heeft en 


er zoo spoedig onder bezwijkt. En 


Teysmannia, 1915. 41 


nn neten oestel heeht Ate Bote he DA Anet 


ONS STANDPUNT INZAKE HET GRAMANG- EN 
LUIZENVRAAGSTUK VOOR DE 
KOFFIE-CULTUUR, 
tevens een verweerschrift en een kritiek op de beschou- 
wingen van den Heer Keuchenius omtrent 
hetzelfde onderwerp 


DOOR 
Dr. W. Roepke (Salatiga), 
Directeur van het Proefstation „Midden-Java,” 


1. INLEIDING. 

In verschillende publicaties heeft de heer KEUCHENIUS, 
sedert medio 1913 phytopathologisch assistent van het Be- 
soekisch Proefstation te Djember, zijn beschouwingen neer- 
gelegd omtrent de oeconomische beteekenis voor de berg- 
cultures van eenige mieren- en luizensoorten. In hoofdzaak 
heeft het vraagstuk van de groene luis en de gramangmier 
zijn aandacht getrokken en hij uit speciaal ten opzichte van 
de gramangmier op zeer besliste wijze zijn overtuiging, 
welke lijnrecht indruischt tegen de in planterskringen al 
sedert 25 jaren of langer bestaande meening omtrent de 
schadelijkheid van dit insect. Daar ook ik op grond van eigen 
waarnemingen, en thans niet minder door de resultaten der 
proefnemingen van VAN pER Goor, mij bij de meening der 
planters aansluit en dat bij verschillende gelegenheden heb 
geuit — echter altijd slechts min of meer terloops —, meent 
Kervcrnerivs tegen mijn opvattingen geducht te velde te 
moeten trekken en mijn zienswijze te moeten „weerleggen”’. 

KrvcrueNius doet dit openlijk in verschillende publicaties, 
op een zeer scherp geformuleerde wijze en op een zeer stel- 
ligen toon. Vooral onderscheidt zich zijn laatste bijdrage 
„Het vraagstuk van de gramang-mier, tevens een kritiek” 


GET 


in Afl. 6/7 van dit tijdschrift door dezen toon. Het is natuur- 
lijk het goede recht van iedereen, voor zijn overtuiging 
openlijk uit te komen. Ik laat echter in het midden, of de 
wijze, waarop KEUCcHENIus dat doet, wel collegiaal is, en of 
de goede verhouding tusschen twee zusterproefstations en 
hun aanzien bij de planterswereld er niet meer bij gebaat 
zou wezen, wanneer onderlinge meeningsverschillen omtrent 
dergelijke kwesties door vriendschappelijk overleg uit de 
wereld werden geruimd, alvorens men een pennestrijd daar- 
over gaat aanbinden, waar niemand plezier van heeft, aller- 
minst degene, die genoodzaakt wordt om zich te verdedigen. 

Het is dan ook niet dan met grooten tegenzin, dat ik 
eindelijk besluit, de pen op te nemen, hiertoe in het bij- 
zonder genoodzaakt door den toon, die spreekt uit de laatste 
publicatie van KEUCHENIUS. 

Alvorens op de beschouwingen van K. omtrent de beteekenis 
der gramangmier in te gaan, lijkt het mij niet ondienstig, 
in het kort uiteen te zetten, waarom het gaat. De kwestie 
is deze, dat al sedert langen tijd door het meerendeel der 
planters in Midden-Java de bekende gramangmier als een 
zeer schadelijk insect wordt beschouwd. Toen deze mier zich 
in den loop der laatste jaren zeer sterk vermenigvuldigde 
en de door haar bezochte koffie- en cacaotuinen zienderoogen 
achteruitgingen, werd de hulp van het Proefstation inge- 
roepen. Voordien had deze mier (het is nu zes jaar geleden) 
mijn aandacht slechts in geringe mate getrokken en mijn 
eerste indruk was, dat dit insect niet goed dat kwaad kon 
stichten, dat haar werd toegeschreven. Mijn opvatting was 
dus aanvankelijk in beginsel dezelfde als die, welke K. thans 
nog is toegedaan. De meeningen der planters echter wilden 
niet verstommen, ook wees men mij er-op, dat de orang 
tani in de gramang een voor den landbouw schadelijk insect 
ziet, welke opvatting bij de landbouwdrijvende bevolking 
van eenige streken in Midden-Java, waar notorisch veel 
gramangs voorkomen, werkelijk bleek te bestaan, zooals ik mij 
door navraag overtuigde. Ik heb nog geen gelegenheid ge- 
‚had om na te gaan, op welke verschijnselen deze meening 
der Inlanders berust, ik heb er ook aanvankelijk geen al te 


ai €98 — 


groote waarde aan gehecht. Wel voelde ik me daarentegen 
verplicht, met de meening der planters alleszins rekening te 
houden, daar hun practische ondervinding zoo veel grooter 
is dan de mijne. Zoodoende ben ik begonnen met alle aan- 
dacht te wijden aan het optreden dezer mier en aan de 
daarmede samengaande verschijnselen, en mijn waarnemingen 
schonken mij binnen betrekkelijk korten tijd de overtuiging, 
dat de planters gelijk hadden, dat de gramang dus werkelijk 
een schadelijk insect was. Wel was mij in den beginne 
niet duidelijk, hoe de schade eigenlijk te verklaren was. 
Eerst door voortgezette waarnemingen, en vooral nu door de 
proefnemingen van vaN DER Goor, heb ik daaromtrent meer 
helderheid verkregen. 

Ik zal nu uiteenzetten, hoe ik door zuivere waarnemingen 
in de tuinen tot de overtuiging van de schadelijkheid der 
gramang ben gekomen. Ik ga uit van een zeer eenvoudige 
veronderstelling, n.l. dat gramang-mieren en groene luizen 
twee in koffie-tuinen vaak riet zeldzaam voorkomende in- 
secten zijn. Theoretisch kan men dan omtrent het al- of 
niet-voorkomen dezer twee insectensoorten in koffietuinen 
de volgende vier combinaties construeeren: 


lo. Koffiestuin zonder gr. 1. en zonder gramang. 


20. » „ met Tee 7 ” 
80. E s_ sgonder”; 14j: 6, Miet 5 
40. ES „ met Peek SEG 5 5 


Laten wij deze zeer eenvoudige combinatie als leiddraad 
gebruiken voor onze waarnemingen op de ondernemingen. 
Ik heb dit althans in den loop der jaren telkens en telkens 
weer gedaan en heb het nog kort geleden met den heer 
VAN DER Goor op geheel systematische wijze samen gedaan. 
Wat zien wij dan ? 

lo. Koffie-tuin zonder gr.). en zonder gramang bestaat feite- 
lijk niet. Wel komen er koffie-tuinen voor, die practisch 
luizenvrij zijn, maar een kundig entomoloog zal zonder groote 
moeite hier en daar enkele gr. l. aantreffen. Nooit zag ik op 
Java een koffie-tuin, waar de gr. l. volkomen ontbrak, er 


— 659 — 


zijn er altijd wel enkele aanwezig. Waarom vermenigvuldigen 
deze zich niet sterker, waarom vormen zij geen „centra''? 
(Zie noot 6). 

2o. Koffie-tuin met gr. |. en zonder gramang. !) Dat deze 
tuinen voorkomen, is reeds sub lo gezegd. Waarop het thans 
bijzonder aankomt, is het feit, dat ik in den loop van vijf 
of zes jaren geen behoorlijk onderhouden koffie-aanplaut van 
eenige uitgestrektheid heb gezien, die dik onder de gr. |. zat, 
zonder dat er mieren bij in het spel waren. Om het te her- 
halen: wanneer de gramang ontbreekt, dan blijft dooreengeno- 
men de gr. luizenplaag binnen dragelijke grenzen! Dit feit 
heb ik zóó vaak waargenomen, dat ik niet kan begrijpen, hoe 
dit aan de oplettendheid van K. heeft kunnen ontgaan. 

3o. Koffie-tuin zonder gr.l. en met gramang. Deze combi- 
natie bestaat niet; wij behoeven er dus niet op in te gaan. 

40. Koffie-tuin met gr.l. en met gramang. Dit is de meest 
algemeene combinatie. Mijn waarneming is, dat, waar de gra- 
mang in koffie-tuinen optreedt, de gr. in den regel zich 
sterk uitbreidt. Zoo zien wij steeds, dat in alle koffie-tuinen, 
waar veel gramangs voorkomen, de gr.l. een ware plaag vormt. 

Natuurlijk doet zich ook het geval voor, dat in een bepaal- 
den koffie-tuin slechts weinig gramang. aanwezig zijn. Het 
geringe aantal grmgs verdeelt zich dan niet zoodanig, dat zij 
zich gelijkmatig over alle boomen verspreiden, doch zij bepa- 
len zich dan tot enkele, min of meer naast elkaar staande 
boomen, die sterk bezocht worden, terwijl de andere boomen 
er practisch vrij van zijn. 

Dit geval is nu ten opzichte van het gedrag der gr.l. bij- 
zonder instructief: terwijl zij op alle gramangvrije boompjes 
wèl vóórkomt, echter over het algemeen slechts in zoo'n ge- 
ring aantal, dat zij practisch van geen of weinig belang is, 
treedt zij op alle door gramangs bezochte boomen geregeld in 
grootere hoeveelheden op. Dit is zoo opvallend, dat men vaak 
reeds op eenigen afstand in een kotfie-tuin, waar de gramang 
slechts sporadisch optreedt, de „gramang boomen” kan herken- 
nen, daar zij zwart zien tengevolge van de sterkere roetdauw-. 
ontwikkeling. 


1) Bij uitzondering ook andere, de gramang vervangende mieren. 


— 640 — 


Men zou kunnen zeggen, het is de gramang, die aan de sterkst 
met luizen behepte boomen de voorkeur geeft. Dit is echter 
weinig waarschijnlijk, want dan zou men ook dergelijke byzon- 
der sterk door luizen aangetaste boomen moeten tegenkomen, 
waarheen de gramangs hun weg nog niet gevonden hebben. 
Dergelijke boomen heb ik echter niet kunnen vinden, en ik 
houd het er voor, dat eerst door de aanwezigheid der gramangs 
de ontwikkeling der gr.l. een sterke vlucht heeft genomen. 
indien de gramang voor de ontwikkeling der gr.l. onverschillig 
was, dan moest men boomen kunnen vinden met weinig gr.l. 
en veel gramangs. Ook dit is mij niet gelukt! 

Wanneer ik nu nog vermeld, dat het mij bekend is, dat de 
groene luis weer binnen dragelijke grenzen teruggekeerd is, 
nadat de gramang uit een koffie-tuin verdwenen was, (hetzij 
van zelf, hetzij tengevolge van een intensieve bestrijding), 
dan mag ik dit gedeelte mijner uiteenzettingen wel besluiten 
met te zeggen, dat ik gegronde redenen heb om te veronder- 
stellen, dat de gramang in koffie-tuinen een hoogst schadelijk 
insect is. Haar schadelijkheid is slechts indirect; zij bestaat 
daarin, dat zij de vermenigvuldiging der gr. l. op een opval- 
lende wijze in de hand werkt! 

Lijnrecht tegenover deze opvatting staat de meening van K. 
Deze onderzoeker verkondigt zelfs, dat de gramang nuttig 
is, en dat elke cent, ter harer bestrijding uitge- 
geven. weggegooid geld is! 


U. DE ONDERZOEKINGEN EN WAARNEMINGEN VAN 
K. OMTRENT GR.L. EN GRAMANG. 

Wij moeten nu nagaan, op welke wijze K. tot een zoo stellig 
geuite bewering komt, en zijn daarom genoodzaakt om in de 
eerste plaats zijn voornaamste publicatie over het onderhavige 
onderwerp n.l. Mededeelingen van het Besoekisch Proefsta- 
tion No. 46, getiteld: „Onderzoekingen en beschouwingen 
over eenige schadelijke schildluizen van de Koffiecultuur 
op Java”, aan een nauwkeurige beschouwing te onderwerpen. 

Wij zullen zoo te werk gaan, dat wij den inhoud dezer 
publicatie bladzijde voor bladzijde bespreken. Wij voorzien de 
uiteenzettingen van K., die ons aanleiding geven tot opmer- 


— Gél — 


kingen, van doorloopende nummers. Wij kuanen dan ten slotte 
gemakkelijk de hoofdzaken samenvatten, door naar num- 
mers te verwijzen; want volledigheidshalve kunnen wij 
niet nalaten, ons ook met enkele kleinigheden bezig te houden, 
die miet geheel juist zijn, die echter van min of meer onder- 
geschikte beteekenis zijn. 


Noot 1). Op blz. 11 heeft K. het over het voorkomen van 
mannetjes der gr. l. Hij is de eerste, die ze wil hebben waar- 
genomen, wat zeker een belangrijke vondstis. Wij zagen ze 
echter nooit, alhoewel wij meenen, met de biologie der gr. 1. 
eenigszins vertrouwd te zijn. K, zegt daaromtrent: 

„Het is mij gelukt in den loop mijner langdurige kweek- 
„proeven om ook enkele mannelijke individuen van Lecanium 
„viride te vinden.” 

Wat beteekent dit? Heeft K‚de mannetjes opgekweekt, 
waarom beschrijft hij dan de pupariën niet? Ongetwyfeld zou 
zijn ontdekking daardoor nog meer waarde verkrijgen en voor- 
al, zij zou daardoor aan waarschijnlijkheid winnen. Heeft hij 
de mannetjes echter slechts ge vonden, dan veroorloof ik 
mij, het bestaan daarvan in twijfel te trekken, daar het ook 
de mannetjes eener andere Coccide kunnen zijn, b. v. van 
Lecanium hemisphaericum, Deze n.l. komt veelvuldig op koffie 
voor en volgens de (nog niet gepubliceerde) waarnemingen 
van VAN DER Goor, notorisch mapnetjes. Bovendien gelijken 
de larvaalstadiën van beide schildluissoorten zoodanig op 
elkaar, dat verwisseling niet is uitgesloten, ook al heeft K. 
de besproken Cocciden-mannetjes opgekweekt. (Zie ook noot 
26.) Het voorkomen van mannetjes der gr. |. is dus m. i. 
nog niet bewezen, althans niet, voordat K. op duidelijke 
wijze bekend maakt, hoe en onder welke omstandigheden hij 
de mannetjes heeft ontdekt. 


Noot 2). Op blz. 11 missen wij gegevens omtrent de ver- 
vellingen der gr. L In een uitvoerige verhandeling over de 
biologie van een insect mogen mededeelingen hieromtrent 
niet geheel ontbreken. 


ee 


Noot 3). Op blz. 12 trekt K, een volstrekt ongeoorloofde 
conclusie. Uit het feit, dat Dr. ZiMnMERMANN de gr. |. 15 jaar 
geleden slechts op Gardenia heeft aangetroffen, komt K. met 
groote stelligheid tot het besluit, dat zij eerst nadien op an- 
dere planten is overgegaan, dus blijkbaar voordien op deze 
„nieuwe voedsterplanten” niet voorkwam. De onjuistheid 
dezer redeneering kan niet beter aangetoond worden dan 
door te zeggen: Omdat K. in 1914 de gr. 1. op onderscheidene 
planten, waarop zij niet zelden, soms zelfs in groote hoe- 
veelheden, te vinden is, niet heeft waargenomen, is daar- 
mede nog lang niet gezegd, dat zij op deze planten niet reeds 
vóór 1914 voorkwam! Daarover nog later (zie noot 25). 

Alle beweringen van K., omtrent de eventueele verdere 
accomodatie van dit insect aan andere cultuurplanten be- 
schouwen wij dan ook slechts als een overdreven waarschu- 
wing pro domo. Ook zijn redeneeringen omtrent het al of 
niet oorspronkelijk inheemsch zijn van dit insect zijn zonder 
practische waarde. Biologisch n.l. staat de gr. 1. gelijk met 
ieder inheemsch insect, zooals wel blijkt uit het groote aan- 
tal parasieten (sluipwespen), dat daarop voorkomt. Welis- 
waar heeft K. slechts één sluipwespje gevonden, doch daar- 
over straks meer. (Zie noot 13.) 


Noot 4). Op blz. 12-15 behandelt K. de biologie der gr. 1; 
wij zullen zien, op welke oppervlakkige, gebrekkige en on-. 
volledige wijze. Hij deelt b. v. op blz. 12 mede, wat ande- 
ren hebben waargenomen omtrent het aantal eieren, dat door 
de gr. l. wordt voortgebracht, en komt tot de conclusie, dat 
deze waarnemingen nogal uiteen ioopen. In plaats van nu 
de aanhehaalde opgaven door eigen nauwkeurige waarne- 
mingen te verbeteren of aan te vullen, weet K. slechts 
te berichten: 

„Ik zelf heb eveneens meermalen over het aantal eieren 
„waarnemingen gedaan en ben tot de conclusie gekomen, dat 
„bij normale groeivoorwaarden de groene luis eenige honder- 
„den eieren kan voortbrengen.” 

Wij voegen hieraan toe, dat het met eenige moeite best 
te doen is, het aantal eieren, dat zelfs door een groot aantal 


a BEE 


individuen wordt voortgebracht, vrij nauwkeurig te bepalen. 
(Wij zullen de cijfers publiceeren). 

Voorts zegt K. op blz. 15 (na evenals op blz. 10 nog eens 
beweerd te hebben, dat de gr. 1. „op jeudigen leeftyjd” ge- 
slachtsrijp kan worden, wat niet bijzonder correct uitge- 
drukt is): 


„Hoe lang Lecanium viride onder normale omstandigheden 
leven kan, durf ik niet met zekerheid zeggen, doch wel dat 
zij minstens twee maanden in leven kan blijven.” 


Waarom kan K. dit niet met zekerheid zeggen ? Met eenig 
geduld is de levensduur van de gr. |. zelfs voor een groot 
aantal individuen met volkomen zekerheid te bepalen. Waarom 
heeft K. dat niet gedaan ? 

Wij wenschen hieraan toe te voegen, dat wij het als de 
elementairste bijzonderheden van elk entomologisch-biologisch 
onderzoek beschouwen, dat men zich goed op de hoogte stelt 
van de meest eenvoudige verschijnselen, die zich algemeen 
in het insectenieven voordoen, als daar zijn: ontwikkelings- 
duur, levensduur, vervellingen, aantal eieren enz, althans 
wanneer het om zuiver technische redenen mogelijk is, deze 
bijzonderheden vast te stellen, zooals dat bij de gr. 1, het 
geval is. Het kan niet als verontschuldiging dienen, dat 
deze dingen practisch mogelijk van ondergeschikt belang 
zijn, de theoreticus behoort ze in elk geval te weten. K. 
echter vindt het blijkbaar niet noodig, over deze elementaire 
dingen ook maar eenigszins nauwkeurige waarnemingen te 
verrichten, althans hij publiceert ze niet! 


Noot 5). Op blz. 15 geeft K. beschouwingen over de snelle 
voortplanting der gr. |., zonder daarvoor een anderen grond- 
slag te hebben dan een door Dr. ZEHNTNER in der tijd op- 
gemaakte zuiver schematische berekening voor een suikerriet- 
schildluis. Ook als wij de theoretische en practische waarde 
der berekening van ZEHNTNER geheel in het midden laten, 
moeten wij toch dadelijk zeggen, dat ze geenszins ook voor 
de gr. l. opgaat, aangezien de vermeerdering van dit insect 
in hooge mate onder den invloed staat van het al- of 


— 644 — 


niet aanwezig zijn van gramang, zooals wij straks nog 
zullen zien. 

Bovendien worden de eieren van de gr.l. niet in eens 
gelegd, integendeel gaan de moederdieren met het leggen der 
eieren nog door, als de eerste nakomelingen reeds ver ontwik- 
keld zijn. Men ziet dus, dat de door K. aangehaalde berekening 
van ZEHNTNER voor ons van nul en geener waarde is. 


Noot 6). Op blz. 15 beneden spreekt K. over „centra” van 
door gr. L. aangetaste planten en zegt daarvan: 

„Deze centra zijn ontstaan uit enkele groene luizen, die 
„door de een of andere omstandigheid op een plant terecht 
„gekomen zijn”. 

Nu, enkele gr. l. komen in elken koffie-tuin voor, waarom 
vormen deze niet altijd een dergelijk „centrum”. Dat is toch 
een zeer voor de hand liggende vraag, die K. zich had moeten 
stellen! Maar daar stapt deze onderzoeker eenvoudig over 
heen ! 

Wij stellen hier tegenover onze opvatting, welke luidt: 
Een dergelijk „centrum”’ ontstaat slechts, zoo- 
dra de aanwezige gr. l. door mieren, met name 
loor gramangs, bezocht worden! Is dat niet 
het geval, dan blĳft de vermenigvuldiging 
dezer luizen in den regel binnen geheel drage- 
lĳke grenzen! De gegrondheid dezer opvatting zal uit het 
ondervolgende nog duidelijk blijken. 


Noot 7). In zijn 4e hoofdstuk („klimaats- en andere invloeden’) 
geeft K. zeer categorisch en zonder eenig voorbehoud als zijn 
meening te kennen (blz. 16): 

„dat de regentijd een ongunstige invloed heeft op de groene 
„lwis om twee redenen: 19 omdat, tengevolge van de zware tro- 
„pische slagregens vele luizen te gronde gaan, 29 omdat juist 
„in den regentijd een witte schimmel epidemisch onder de 
„groene luizen optreedt en groote verwoestingen onder hen 
„aanbrengt.” 

Indien men iets zoo stellig beweert, dan behoort men in 
een publicatie, die het onderwerp uitvoerig behandelt, ook 


— 645 — 


de bewijzen te leveren, of men drukt zich iets minder be- 
slist uit. Ons dunkt het nl. technisch niet onmogelijk, het 
percentage luizen te bepalen, dat door een bui wordt afge- 
regend; waarom heeft K., als nauwkeurig onderzoeker, dat 
niet gedaan ? 

Wat betreft de luizenschimmel, deze kan ook tijdens een 
fellen Oostmoesson vrij sterk optreden, wat K. op bldz. 32 
trouwens zelf zegt. De zaak is dus niet zoo eenvoudig als 
K. op zoo’n stellige wijze wil doen voorkomen! 

Wat betreft den invloed der regens, zegt K. wijders (blz. 
16 beneden): 


Noot 8). „In de eerste plaats zullen de meeste larven, die 
„zich niet vastgezogen hebben, door een flinke bui afregenen 
„en op den bodem terecht komen. De meesten daarvan zullen 
„eeker te gronde gaan. Hetzelfde geldt eveneens voor vele 
„eieren.” 

Ik vraag alweer: waarom dat niet even door een paar een- 
voudige proeven uitgemaakt? En wat betreft de eieren, die 
liggen beschut onder het moederlijke schild, zoo niet nog 
opgeborgen in het moederlijke lichaam, dus wordt het moeder- 
dier afgeregend, dan gaan allicht ook de eieren te gronde. 
Dat bedoelt K. dan ook vermoedelijk, wanneer hij, niet zeer 
duidelijk, zegt: „Hetzelfde geldt eveneens voor vele eieren’ 

Maar nog eêns, zoolang K. dit niet door eenige proefne- 
mingen nagaat, hebben zijn beweringen, hoe stellig zij ook 
geuit zijn, slechts de waarde van veronderstellingen! 


Op blz. 17—29 ongeveer Krijgen wij dan een uiteenzetting 
over het zuig-phaenomeen der gr. 1, Ik zal de theoretische waar- 
de dezer uiteenzetting allerminst in twijfel trekken. Echter 
is paar mijn bescheiden meening aan deze uiteenzettingen 
tamelijk veel plaats ingeruimd, wanneer men daarbij vergelijkt, 
hoe kort en oppervlakkig b.v. de levensgeschiedenis van de 
gr.l. is behandeld! 

Alleen wanneer K., blijkbaar op dit gedeelte van zijn onder- 
zoek doelende, van de schadelijkheid der gr.l. zegt (Teysmannia 
XXVI (1915) p. 359): 


— 646 — 


„Deze schadelijkheid van de gr.l. is door mij zoowel ana- 

tomies als physiologies onderzocht en aangetoond”, 
dan dunkt mij, dat de schadelijkheid der gr.l. ook wel vóór 
K. voldoende vaststond. 

Wij slaan daarom deze bladzijden (17—29) over, om op 
bladz. 32 op: nieuw met onze besprekingen te beginnen. 

Daar beweert K. weer iets op zeer stelligen toon, zonder 
ook maar een zweem van hetgeen op een bewijs zou gelij- 
ken, aan te brengen. K, zegt nl. van de gramang, dat zij 


Noot 9). „een zeer groote rol speelt in de verspreiding der 

schimmel” (!) 

Bedoeld is de luizenschimmel, Cephalosporium. Ik wil grif 
toegeven, dat het mogelijk is, desnoods dat het waar- 
schijnlijk is, dat de schimmelsporen door de gramang wor- 
den overgebracht. Zoolang ik echter voor deze veronderstel- 
ling het bewijs niet op de eene of andere mauier heb gele- 
verd, zou ik een dergelijke veronderstelling ook slechts als 
„mogelijkheid”, desnoodsals „waarschijnliĳjkheid” 
aangeven, echter in geen geval zoo positief omschrijven als 
K. dit doet. (Zie ook noot 21). 

Indien nu juist de gramang volgens K. zoo veel bijdraagt tot 
de verspreiding der luizenschimmel, hoe komt het dan, dat 
overal daar, waar de gramang talrijk optreedt, de ontwikke- 
ling der gr.l. het weelderigst is, terwijl daar, waar de gramang 
ontbreekt, de gr.l. als regel binnen bescheiden grenzen blijft? 
Dit verschijnsel ziet K. doorloopend over ’t hoofd! 


Noot 10). Op bladz. 833 verkondigt K. weer op den hem 
eigen, zeer beslisten toon iets, dat wij weer wegens deze stel- 
ligheid niet onbesproken kunnen laten. Was de bewering met 
eenig voorbehoud geuit, dan zouden wij er niets op tegen 
hebben. K. zegt nl: 

„Cephalosporium stelt bijzondere levensvoorwaarden, welke 
in hooge mate door klimatologische omstandigheden beheerscht 
worden, als vochtigheid, lichtintensiteit etc.” 

Ik ben wel benieuwd, wat K. zich hieronder eigenlijk voor- 
stelt. Hij zou toch wel opgemerkt moeten hebben, dat hij 


— 647 — 


op biz. 16 gezegd heeft, dat in den regentijd de witte luizen- 
schimmel sterk optreedt, om op blz. 32 toe te geven, dat 
deze schimmel ook in den drogen tijd (Oostmoesson) voor- 
komt. K. zou kunnen zeggen, dat het in den Oostmoesson 
ook kan regenen; maar daartegenover plaats ik dadelijk mijn 
waarneming, dat ik tijdens een fella droogte de schimmel 
vaak veelvuldig heb aangetroffen. Dus hoe worden nu eigen- 
lijk de „bijzondere levensvoorwaarden” van Cephalosporium „in 
hooge mate”* door „vochtigheid’ beheerscht? 

Op grond van welke waarnemingen, of, beter nog, opzet- 
telijke onderzoekingen K. er toe komt, ook „licht-intensiteit” 
op te geven als een der „klimatologische omstandigheden’, die 
de levensvoorwaarden van Ceph. „in hooge mate beheerschen”, 
dit wordt geheel verzwegen !. 


Noot 11). Op blz. 33 noemt K. de resultaten, verkregen 
met den sprinkhanenbacillus van d’ HúreLLe, blijkbaar zon- 
der op de hoogte te zijn van de daarmede in verschillende 
werelddeelen verrichte proefnemingen, anders zou K. niet 
zeggen, dat de ontwikkeling van dezen bacillus „van kli- 
maatsinvloeden vrijwel onafhankelijk is”, n. b. omdat hij een, 
„endoparasiet” is. Juist het tegenovergestelde is het geval, 
evenals met verschillende andere sprinkhanenparasieten 
zooals Empusa grylli, Metarhizium, e.a, waarvan men alge- 
meen veronderstelt, dat hun uitwerking wel degelijk af- 
hangt van klimaats-invloeden, vooral van een zekere voch- 
tigheid en warmte, en die alle endoparasitair zijn. 
Maar K.geeft over deze dingen, waarvan hij niet voldoende 
op de hoogte is, een zeer positief oordeel af, dat het eenige 
nadeel heeft van niet geheel juist te zijn. 


Noot 12). Op de volgende blz. (34) begint K. te spreken 
over de verschillende parasieten der gr.l. en levert daarme- 
de een bijdrage, waarop bijzonder veel valt aan te merken. 
K, heeft nl. één, zegge één, sluipwespje der gr.l. gevon- 
den, nl. Eneyrtus bogoriensis, reeds sedert KONINGSBERGER en 
ZIMMERMANN welbekend als vijand der gr.l. 

Laten wij K. even in vertrouwen mededeelen, dat voor- 


— 648 — 


loopige onderzoekingen ons direct een 15-tal parasitaire 
sluipwespjes der gr.l. hebben doen kennen. Reeds KoNincsBur- 
GER ĳ) vermeldt trouwens, dat hij meerdere soorten wespjes 
uit de gr.l. opkweekte. Blijkbaar is ook dit den heer K. ont- 
gaan! En wat zijn kennis omtrent Encyrtus bogorienses be- 
treft, deze is, naar het schijnt, niet groot! Het eenige, wat K. 
ons van zijn biologie weet te vertellen, vat hij samen in de 
woorden: 

„Haar ontwikkeling en voortplantingsvermogen schijnt niet 

snel genoeg te verloopen”, 

Wel treft het bijzonder aangenaam, dat hij zich dezen 
keer over dingen, waar hij niets van afweet, minder po- 
sitief uitlaat! Maar nu vraag ik: waarom heeft hij, die 
volgens zijn zeggen zoo zorgvuldig te werk gaat, niet 
onderzocht, hoe lang haar ontwikkeling duurt, hoe groot 
haar voortplantingsvermogen is, wat zij voor hyperpara- 
sieten heeft, hoe veel luizen zij infecteert, wanneer er gra- 
mangs aanwezig zijn en wanneer deze ontbreken ? Trou- 
wens, op dit laatste punt zal ik straks nog met eenigen 
nadruk de aandacht moeten vestigen; waarop het thans 
aankomt, is, dat K. in zijne publucatie van de tamelijk 
veelvuldig voorkomende verschillende sluipwespjes der 
gr. Ì, er slechts één vermeldt, zonder er van te gewagen, 
of er al of niet nog meer soorten voorkomen, en wat 
hij omtrent het eene sluipwespje weet te vertellen, is be- 
droevend weinig! 

Men zou kunnen zeggen, dat de schrijver maar één van 
de vele soorten opnoemt, maar daartegenover staat, dat K. aan 
het slot dezer beschouwing uitdrukkelijk zegt (blz. 36): 

„Hiermede zijn alle door anderen en mij gevonden dierlijke 

„vijanden van de groene luis op Java genoemd.” (l) 

En met zulk een geringe kennis omtrent onze inheemsche 
parasieten wil K. (zie noot 27) pogingen in het werk stellen 
om in het buitenland parasieten te gaan zoeken en eventueel 
te importeeren! Bestaat zoo niet een groote kans, dat hij 
een reeds op Java voorkomende parasiet importeert ? 


1) De dierlijke vijanden der Koffiecultuur op Java. Deel I (1897), blz. 14. 


— 649 — 


Noot 13) Bij de bespreking der lieveheersbeestjes-biologie 
toont K, zich ernieuw minder goed op de hoogte. Op blz. 36 
boven is hem weer een kleine fout uit de pen geslopen, door 
de verpopping van Orcus als volgt voor te stellen: 

„De huid barst aan den voorkant open en wordt over hel 
„lichaam der pop, welke intusschen te voorschijn gekomen 
„is, heen gestroopt.” 

Deze voorstelling is zoo onnauwkeurig, dat men bijna op de 
gedachte zou kuunen komen, dat K. nooit poppen van Orecus 
gezien heeft. De larvenhuid van Orcus wordt n.l. niet 
afgestroopt, zij barst slechts aan den bovenkant en blijft 
de pop zoodanig omhullen, dat slechts de rug der pop bloot 
komt te liggen. Van afstroopen is geen sprake! Dat doen 
wel andere Coccinelliden; heeft K., misschien de pop van een 
dergelijke soort voor die van Orcus gehouden ? 


Noot 14). Een eenigszins onaangenamere vergissing over- 
komt K. dadelijk daarop, om zoo te zeggen, in één adem! 
Wanneer K. nl. beweert, dat de eieren van Orcus in groepjes 
van 10—15 stuks en op „onbeschutte” plaatsen gelegd worden, 
dan heeft hij blijkbaar nooit eieren van Órcus onder de oogen 
gehad! Nu zou dat niet zoo zwaar aan te rekenen zijn, daar 
de eieren van Orcus in de vrije natuur heusch niet zoo ge- 
makkelijk te vinden zijn. Deze worden nl. volstrekt niet 
op „onbeschutte plaatsen’ gelegd, zooals K. beweert, maar de 
vrouwelijke kever weet de eieren juist goed te verstoppen 
en legt ze bij voorkeur tusschen de nog onontwikkelde bloem- 
trossen. K. heeft ze naar onze overtuiging dan ook nooit 
gevonden, en wat hij daaromtrent beweert, slaat geheel op 

Chilocorus. Hij zegt ul. 
| „De eieren staan altijd op een kleine afstand van elkaar 

af, dus nooit tegen elkaar’: (1) 

Dat nu is juist de manier, waarop Chilocorus zijn eieren 
legt, terwijl Orcus zijn eieren,in groepjes van 15 tot 
30 stuks aan elkaar gekleefd, op beschutte 
plaatsen deponeert! 


De lezer zal door deze feiten, die K. onmogelijk zal kunnen 
weerleggen, nu reeds een denkbeeld gekregen hebben van de 


— 650 — 


betrouwbaarheid der besproken onderzoekingen og entomo- 
logisch gebied. 


Noot 15). Maar in het volgende hoofdstuk, dat op dezelfde 
blz. begint en waarin K. beschouwingen omtrent de oekono- 
mische beteekenis der gramang neerlegt, wordt het nog-erger ! 

Vooraf een paar kleinigheden. De schrijver begint met 
uit te wijden over de verschillende verspreidingsmogelijkhe- 
den der gr.l., maar hij vermeldt daarbij een zeer voorname, 
misschien de voornaamste, verspreidingswijze over grooteaf- 
standen niet. Vele kleine, vooral vastzittende insecten, zooals 
Cocciden en denkelijk ook de gr. l., worden over grootere afstan- 
den hoofdzakelijk daardoor verspreid, dat afgerukte of ande- 
re afgevallen plantendeelen (bladeren), die geïnfecteerd zijn, 
evenals allerlei voorwerpen, die in de nabijheid der geïnfec- 
teerâe boomen liggen en waar de insecten, resp. hunne larven, 
toevallig op terecht gekomen zijn, door den wind worden 
medegevoerd. 


Noot 16). De verzekering van K., dat de gramang in Besoeki 
de meest veelvuldig voorkomende mierensoort in koffie-tuinen 
is (bldz. 37 beneden), verklaart voor mij voldoende, dat ook — 
de gr.l. in die streek hevig optreedt. Uit het ondervolgende 
zal ons dit nog duidelijk blijken. 


Noot 17). Op blz. 38 beneden vermeldt K. zijn proeven 
betreffende de ontwikkeling der gr]. met en zonder gramang. 
Alles, wat K. daaromtrent te zeggen heeft, drukt hij uit in 
de weinige woorden: 

„Ook kweekproeven op takken van koffieplanten, die middels 
„lijmringen geïsoleerd waren, bewezen mij, dat Lecanium 
„viride bij afsluiting van mieren zich evenzoo goed ontwikkelt 
„als bij aanwezigheid van Plagiolepis.” 

Dit korte gezegde, dat zoo geheel terloops geschiedt, doet 
bij mij sterk het vermoeden rijzen, dat K. in het geheel 
geen behoorlijke, vergelijkende proeven op ruime schaal heeft 
genomen, anders had hij tot geheel andere gevolgtrekkingen 
moeten. komen! 


— 651 — 


Men overtuige zich uit het ondervolgende hoofdstuk van 
de wijze, waarop wij onze proeven hebben ingericht om den 
invloed der gramang op de ontwikkeling der gr. 1. na te gaan, 
en van de zeer in het oog vallende resultaten, die onze proe- 
ven hebben opgeleverd ! 

Proeven zooals de onze zijn nogal tijdroovend en vooral 
in den beginne moeilijk. Het duurt eenigen tijd, voordat 
men een goede methodiek heeft gevonden. In den betrek- 
kelijk korten tijd, na afloop waarvan K, het eerst zijn waar- 
_ nemingen over gr. 1. en gramang heeft bekend gemaakt (October 
1914, zie Mededeelingen van het Besoekisch Proefstation 
no. 13 blz. 23 en 24), kan K. onmogelijk afdoende, verge- 
lijkende proeven genomen hebben ! 

De onwaarschijnlijkheid, dat aan zijn voormelde proeven 
eenige waarde toekomt, wordt nog daardoor versterkt, dat 
twee zeer bevoegde onderzoekers, die met den door K. 
aanbevolen „isoleeringslijm” in Indië proeven hebben genomen, 
mij veizekeren, dat deze lijm niet aan het doel beantwoordt, 
daar zij binnen kort hard wordt. 

Ik aarzel dan ook niet, ronduit te verklaren, dat aan de 
„isoleeringsproef” van K. niet de minste waarde te 
hechten is. De uit de resultaten dezer proef door K. afgeleide 
gevolgtrekkingen zijn volstrekt voorbarig en geheel 
onjuist, wat met alle zekerheid blijkt, wanneer men de 
resultaten onzer proefnemingen (Hoofdstuk III) daarmede ver- 
gelijkt! 


Noot 18). Weliswaar zijn wij het met K. in zoo verre 
eens, dat ook wij weten, dat de gr. l. door de gramang nòch 
overgebracht nòch direct gekweekt wordt. Wanneer nu echter 
bij de planters de meening heerscht, dat de gr, Ll. door de 
mieren wel gekweekt wordt, dan is de Oorzaak deze, dat de 
planter alleen het eindresultaat waarneemt, n. l. dat 
de ontwikkeling der gr. l. toeneemt, zoodra de gramang er 
bij komt. Dat dit werkelijk het geval is, daar zijn wij door 
en door van overtuigd, daar wij dit verschijnsel niet alleen 
telkens weer hebben waargenomen, maar ook onze proeven, 
waarover wij nog spreken zullen, op volmaakt ondub- 

Teysmannia, 1915. 42 


Ed 


BE == 


belzinnige wijze een zelfde resultaat toonen. K. ziet 
dat echter niet in en vindt het ook niet noodig, zich door 
goed aangezette, afdoende proeven een eigen inzicht in den 
toestand te vormen, alhoewel hij zijn oordeel herhaaldelijk 
met alle beslistheid afgeeft! Wanneer nu K. ten opzichte 
van de schadelijkheid der gramang, die bij de planters nog 
altijd en zeer terecht vast staat, zegt (blz. 39 in het mid- 
den): 
„Hoe de idee ontstaan is weet ik niet” 

dan kan ik hem het antwoord hierop geven, n. Ì. doordat - 
de planter in het algemeen veel meer practische ondervinding 
heeft en tevens in dit bijzondere geval een beteren kijk op 
den toestand heeft dan K.! 


Noot 19). Zeer bedenkelijk vinden wij de bewering van 
K., dat de gramang een „roofmier” ie, en de wijze, waarop 
hij dat argumenteert (blz. 89, beneden): 

„Plagiolepis is een roof mier, hetgeen men o.a. constateeren 
„kan, indien men een rups of ook andere insecten op een door 
„haar bezochte koffietak deponeert. Het dier wordt spoedig 
„door mieren aangevallen en naar het nest versleept”. 

Het geldt vrijwel voor alle mieren, dat zij allerlei voor- 
werpen aanvallen, die hun aangeboden worden, vooral wanneer 
deze eetbaar zijn en zich gemakkelijk laten aanvallen, zooals 
een rups b. v., die een weinig gekneusd is of op andere wijze 
heeft geleden! Ik moet veronderstellen, dat dit K. bekend 
is; zoo niet, dan geef ik hem overweging, het bij verschillende 
mieren te probeeren, dan zal hij moeten toegeven, dat, indien 
zijn opvatting juist is, alle mieren „roof mieren” zijn! 

Stel nu, dat Plagiolepis werkelijk een roofmier is, hoe 
komt het dan, dat zij de natuurlijke vijanden der gr. à, als 
daar zijn: sluipwespjes, Syrphiden-, Coccinelliden-, Chrysopen- 
larven, gerust hun gangetje laat gaan, zooals K. zelf te recht 
opmerkt? Ik kan ook hierop het antwoord geven : Plagiolepis 
is een roofmier alleen volgens de meening van K. en anders 
nooit! Want zij laat alle insecten, die toevallig op de door 
haar bezochte boomen leven, volkomen ongemoeid. Een 
uitzondering vormen alleen zieke en verzwakte insecten, die 


— 653 — 


zij als haar prooi wegsleept en sommige andere mieren, b. v. 
de zwarte Cacaomier, waarmede zij aan het kibbelen gaat 
om deze concurrenten te verdrijven ! 

Maar blijkbaar kan K. ook nog op andere wijze aantoonen, 
dat de gramang een „roofmier” is, hij zegt n. l., dat men 
het „o. 4” kan constateeren op de wijze, zooals hij dat ge- 
daan heeft. Gaarne vernam ik nog, op wèlke andere wijze, 
en ik maak mij sterk om de onhoudbaarheid van alle andere 
beweringen van K. dienaangaande nog gemakkelijker dan 
deze aan te toonen. Zie ook noot 24. 

Noot 20). Trouwens wat betreft de verhouding van de 
verschillende sluipwespjes en de gramang, zoo eenvoudig 
als K. dat voorstelt, is de kwestie zeker niet. Wij zijn het 
met hem eens, dat gr. 1. door Eneyrtus c.s. worden gepara- 
siteerd, ook wanneer zij door gramangs bezocht worden. 
Maar heeft K. wel eens vergelijkende proeven op behoorlijke 
schaal genomen of anderszins onderzoekingen verricht om 
na te gaan, hoe de sluipwespjes zich gedragen, wanneer zij 
de vrije keuze hebben tusschen gr. l. op koffieboompjes met 
gramangs en op zulke zonder gramangs? Wel neen, dergelijke 
proeven heeft K., natuurlijk niet genomen, hij is stellig niet 
eens op het denkbeeld gekomen, dat de uitkomsten zouden 
kunnen verschillen! Wij hebben die proeven wèl genomen 
en kunnen op grond daarvan verzekeren, dat de sluipwespjes 
verre de voorkeur geven aan gr. zonder gramang! Wij heb- 
ben een groot aantal koffiesboompjes, die met gr.l. behept 
zijn en waarvan om beurten de eene wèl en de andere niet 
door gramang bezocht zijn, in observatie, en volgens onze tot 
heden (medio October) loopende cijfers ziin op de boomen 
zonder gramangs 16 maal zoo veel gr.l. door sluipwespjes ge- 
parasiteerd (in verhouding!) als op de boomen met gramangs! 
(Zie Hoofdstuk III). Verdere bijzonderheden te vermelden 
blijft voorbehouden aan onze hierover nog uit te geven 
publicatie. Echter zij er slechts op gewezen, dat de resul- 
taten onzer proef (die nog in gang is) zoo geïaterpreteerd 
kunnen worden, dat de uitwerking der op Java inheemsche 
sluipwespjes bij afwezigheid van gramangs 16 XX grooter zou 


— 654 — 


zijn. Of dit nu ook in de vrije natuur precies opgaat, dur- 
ven wij nog geenszins met zekerheid te zeggen, daarvoor 
zijn onze waarnemingen nog van te korten duur. Dit eene 
echter schijnt ons nu bewezen te zijn, dat bij afwezigheid 
van gramangs de sluipwespjes onder de gr}. veel meer slacht- 
offers maken, dan wanneer gramangs aanwezig zijn ! Om geen 
misverstand te doen opkomen: wij willen niet zeggen, dat 
de gramang de sluipwespjes der gr.l. verdrijft, maar de gang 
van zaken is deze, dat de sluipwespjes uit eigen bewe- 
ging — bewust of onbewust, doet er niet toe —, de voorkeur 
geven aan gr.l. zonder gramang, waar zij, niet door het gewrie- 
mel dezer mieren gehinderd, ongestoord hun nuttig werk 
kunnen verrichten ! 


Noot 21). Op klz. 40 spreekt K. weer over het nut, dat 
de gramang zi. zou stichten door het overbrengen van de lui- 
zenschimmel. Wij stippen ook dit weer aan — alhoewel wij 
onze meening hieromtrent reeds in Noot 9 hebben gezegd —, 
omdat K. hier weer iets op zeer stelligen toon gaat verkon- 
digen, waarvoor hij geen spoor van bewijs heeft en waar- 
op wij, wanneer het als „mogelijkheid’ was voorgesteld, niets 
zouden willen en kunnen aanmerken, wat als feit echter 
tot nog toe alleen in de opvatting van K. bestaat! Zie 
ook noot 24. 


Noot 22). Dan ziet K. het nut der gramang vervolgens 
hierin (blz. 40), 

„dat ze de groene Uwis melkt, waardoor het uitgescheiden 
„zoete anaalvocht, dat anders op de plant terecht zou komen, 
„belangrijk vermindert. Daardoor zal ook de roetdauw-ont- 
„wikkeling op koffieplanten, die bezet zijn met schildluizen en 
„niet door Plagiolepis bezoeht worden, aanmerkelijk grooter 
„en schadelijker zijn, dan op zulke planten, waar de schildluis _ 
„door de mier wel gemolken wordt, m a. w. de hoeveelheid 
„roetdauw en de daardoor veroorzaakte schade is afhankelijk 
„van het aantal Plagiolepis- mieren.” 

Hoe komt het dan, dat juist in alle door gramangs be- 
zochte koffietuinen de roetdauwvorming bijzonder sterk is? 


— 655 — 


In tegenspraak met dit feit, dat elken planter maar te goed 
bekend is en dat wij honderden keeren hebben waargenomen, 
wil K, het blijkbaar zoo voorstellen, alsof de toestand deze 
was: hoe meer gramang, hoe minder roetdauw! Dat moet 
ik tenminste uit zijn gezegde „de hoeveelheid roetdauw en de 
daardoor veroorzaakte schade is afhankelijk van het aantal Pla- 
giolepis-mieren” opmaken! Neen, het is eerder juist andersom ! 

Maar eenvoudig is de kwestie van de roetdauw-vorming 
voorzeker niet. Want gedeeltelijk heeft K. gelijk; inderdaad 
is de toestand deze: wanneer men een aantal koffieplanten 
met grl. en gramang gadeslaat tegelijk met ongeveer even 
veel en even oude gr.l. op koftieplanten zonder gramang, dan 
ziet men, dat de „gramang-boompjes” aanvankelijk langer vrij 
van roetdauw blijven. Maar het duurt niet lang, of de roet- 
dauw-ontwikkeling laat ook op de gramang-boompjes niets 
te wenschen over. Ik kan dus aan de aangehaalde bewering 
van K. slechts geringe waarde hechten en zie volstrekt geen 
bijzonder nut der gramang daarin, dat zij de roetdauw vorming 
in geringe mate tegenhoudt, beter gezegd vertraagt. Bij slot 
van zaken zitten de gramang-boomen toch onder een dikke 
laag van zwarte schimmel! 

Men kan de zaak echter ook van een ander standpunt 
uit beschouwen, indien men v,l. er van uitgaat, dat er- 
gens op een koffie-boompje een kleine kolonie van gr. l. 
voorkomt, zonder dat deze door gramang worden bezocht. 
Vooral wanneer de gr. }. dicht gedrongen naast elkaar 
zitten, treedt inderdaad spoedig roetdauw op, en zelfs nog 
eenige andere schimmels, vooral eeu donkergrijsgroene schim- 
mel (misschien een Mucoracce), die sterk woekert. Het 
optreden dezer schimmels is beslist nadeelig voor 
de ontwikkeling der gr. 1, zooals bij onze proefnemingen 
duidelijk gebleken is. Zij hebben in deze schimmelmassa 
vaak een kwijnend bestaan, ontwikkelen zich gedeeltelijk 
tot minder krachtige individuen, die veel minder nakome- 
lingen voortbrengen, en gaan stellig ook gedeeltelijk te gronde. 
Indien ik nu met evenveel vrijmoedigheid en stelligheid mij 
een oordeel vormde als K., dan zou ik kunnen zeggen, dat 
de gramang juist schadelijk is door het vertragen der 


— 656 — 


roetdauwvorming, waardoor zij de gr. l. aanvankelijk in staat 
stelt om zich meer ongehinderd te ontwikkelen. Inderdaad 
zou een dergelijke opvatting m. i. meer reden van bestaan 
hebben dan die van K. Toch wensch ik echter een dergelijke 
conclusie nog niet te trekken en ik volsta met te zeggen, 
dat de roetdauwvorming en wat daarmede verband houdt, 
een zoo ingewikkeld verschijnsel is, dat ik het nog niet tot 
in alle bijzonderheden duidelijk inzie. (Zie ook noot 24). 


Noot 23). Op dezelfde blz. (40) haalt K. een gezegde van 
mij aan omtrent de schadelijkheid der gramang, dateerende 
uit den tijd, dat ik weliswaar omtrent de schadelijkheid niet 
meer in dubio was, doch nog geen zekerheid had omtrent 
de oorzaken. Ik behoef er wel niet opzettelijk op in te gaan, 
daar door dit geheele verweerschrift de toestand duidelijk 
wordt uiteengezet. Echter wensch ik er met allen nadruk 
tegen te protesteeren,-dat K. zich vrijmoedig veroorlooft, de 
juistheid van een door mij nu reeds gedurende zeven jaren 
in elk seizoen weer op nieuw gedane waarneming „met alle 
beslistheid” te ontkennen, n.l. dat dez. g. robusta- 
rupsenplaag met luizenaantasting en mie- 
renbezoek samenhangt. Het robusta-rupsenvraagstuk 
is van zoo ingewikkelden aard, dat K. tijdens het eene sei- 
zoen, dat hij de robusta-vruchtzetting heeft kunnen gade 
slaan, volstrekt geen indruk van dit probleem gekregen kan 
hebben ! 


Noot 24). Op blz. 41 vat K. de resultaten zijner onder- 
zoekingen samen. Met stelling 1 en 2 vereenigen wij ons 
geheel, evenals met stelling 6. Onze meemns omtrent stelling 
3, welke luidt: 

„Ze is een roofmier, die vele insecten doodt” 
hebben wij reeds (in noot 19) duidelijk omschreven. 

Hetzelfde geldt voor stelling 5: 

„Ze is een belangrijk verspreider van de witte luizenschim= 
„mel Cephalosporium lecanii”’ 
zie Noot 9 en 21; 
wat betreft stelling 7: 


— 657 — 


„Ze vermindert de ontwikkeling van roetdauw, omdat ze 
„een groot deel van het zoete anaalvocht, dat door de groene 
„luizen afgescheiden wordt, weghaalt” 
zie men noot 22. 

Op dezelfde bladzijde komt K. ook te spreken over de rang- 
rang (Oecophylla smaragdina). Het ligt bezijden ons thema, 
op dit onderwerp in te gaan, laten wij echter zeggen, dat 
wij ons met zijn zienswijze over de oekonomische rol dezer 
mier even min kunnen vereenigen als met zijn opvat- 
tingen omtrent het „nut” der gramang. Misschien doet zich 
later eens de gelegenheid voor om dit aan te toonen. 


Noot 25). In de slot-alinea van blz. 42 spreekt K. over 
de verschillende hem bekend geworden voedsterplanten der 
gr. l De lijst is niet volledig; wij kennen nog eenige 
andere niet zeldzaam voorkomende en algemeen bekende 
planten, die wij bij gelegenheid zullen publiceeren. K. doet het 
weer zoo voorkomen, alsof de gr, l. in 1901 op geen andere 
planten zou zijn voorgekomen dan op die, waarop ZIMMERMANN 
ze gevonden heeft. Deze conclusie is even verkeerd, als 
wanneer iemand ons wijs wilde maken, dat tot 1914 de gr. Ì. 
op geen andere planten is voorgekomen behalve op, die welke 
K. in zijn publicatie van dat jaar vermeldt! (Zie ook noot 3). 


Hiermede hebben wij het biologisch gedeelte der onder- 
zoekingen, die K. omtrent de gr. }. heeft verricht,'aan een 
kritiek onderworpen. Waar hij echter spreekt over „eenige 
schadelijk schildluizen van de koffiecultuur’ en hij slechts nog 
eenige witte luizen bespreekt, kunnen wij deze vraag niet 
achterwege laten: 


Noot 26). Heeft K. dan nooit de bekende Lecanium hemi- 
sphaericum in koffie-tuinen aangetroffen? Deze Lecanium is 
immers volstrekt niet zeldzaam en komt soms zelfs vrij talrijk 
voor. Zijn larven hebben veel overeenkomst met die der gr. 1, 
zoodat verwisselingen niet buitengesloten zijn. Zou K. niet 
nu en dan larven van Lecanium hemisphaericum voor die van 
Lec. viride gehouden hebben? Dat K. zeer waarschijnlijk de 
mannetjes van Lecanium hemisphaericum voor die van L. viride 


— 658 — 


gehouden en als zoodanig beschreven heeft, hebben wij reeds 
in noot 1 aangetoond. Maar afgescheiden daarvan lijkt mij 
het niet-opnoemen van Lecanium hemisphaericum in een publi- 
catie als deze bepaald een gemis! Ook de zwarte kommaluis 
(Ichnaspis filiformis), die in koffietuinen somtijds schadelijk 
optreedt, vermeldt K. niet. 


Noot 27). $ 8 van dit gedeelte der publicatie van K. is 
gewijd aan de bestrijding der gr.l. Alvorens wij in een 
beschouwing treden van de slotsom, die K. trekt, zijn wij 
genoodzaakt om even de aandacht te vestigen op de noot 
op blz. 46, waar K. het over Helopeltis in cacao-tuinen (!) heeft: 

„Ik heb goede hoop, dat een bestrijding van Helopeltis in 
„cacaotuinen volgens dit „berookingssysteemt’” succes zal 
„hebben, omdat Helopeltis een normaal tracheënstelset bezit 
„en daardoor, zooals vele andere insecten, zeer gevoelig is 
„voor rook. Bij Lecanium viride is het tracheënstelsel niet 
„zoo goed ontwikkeld en speelt waarschijnlijk darmademhaling 
„een groote rol” 

K. weet van Helopeltis en de bestrijdingsproeven, die ook 
met behulp van rook vaak genomen zijn, blijkbaar hoege- 
naamd niets af. Derhalve ben ik zoo vrij, hem in over- 
weging te geven, een onderwerp als dit liever buiten beschou- 
wing te laten, daar de kans toch te groot is, dat hij iets ver- 
keerds zegt. Dat gebeurt dan ook. Het „rooken” tegen Helo- 
peltis, een der oudste middelen, die men heeft toegepast, heeft 
nòch in de kina-, nòch in de theecultuur eenig tastbaar 
resultaat gehad. Nog kort geleden heeft LEEFMANS op nieuw. 
deze methode stelselmatig in de thee toegepast, zonder 
resultaat (volgens welwillende, persoonlijke mededeeling). 


Noot 28. Wat de bestrijding betreft, K. is een voorstander 
van het invoeren van uitheemsche parasieten. Wij hebben 
hier niet alleen niets op tegen, maar wij zijn zelfs zoo ver 
gegaan, K. onzen steun hierbij toe te zeggen, onder aantee- 
kening echter, dat wij in dit geval sceptisch zijn ten opzichte 
van het te bereiken resultaat. De kwestie is n. l. deze, dat men 
tot heden toe eerst in twee (zegge twee) gevallen er in geslaagd 


— 659 — 


is, een schadelijke schildluis door ingevoerde parasieten te 
bestrijden. Moge het K. voorbehouden zijn, aan deze twee klas- 
sieke gevallen, die een zekere wereld-vermaardheid hebben 
verworven, nog een derde toe te voegen, wat zeer zeker alles- 
zins ter vestiging zijner entomologische reputatie zou bijdragen! 

Bepaald geestdriftig zijn wij echter nog niet gestemd over 
de door K. geopperde plannen betreffende parasieten-invoer 
tegen de gr. 1, ook niet, wanneer een ander practisch ento- 
moloog, die meer ervaring op zijn speciaal gebied heeft, de 
verwezenlijking dezer plannen ter hand wilde nemen. 

Naar onze bescheiding meening blijft bovendien nog af te 
wachten, of niet door eene verwijdering der gramang de 
gr. l-plaag van zelf binnen dragelijke grenzen zou terugkeeren ! 


Noot 31). Hoofdstuk II van de publicatie van K. handelt 
over de witte luizen in de koffie cultuur. Wij kunnen ons 
een bespreking in alle bijzonderheden besparen, daar dit 
onderwerp eigenlijk niet meer tot ons thema behoort. Wat 
ik alleen wensch aan te stippen, is de vrijmoedigheid, waar- 
mede K. aan een dezer witte luizen een zelfstandigen naam 
meent te moeten geven (,Pseudococcus bicaudatus” !), als motief 
daarvoor opgevende (blz. 49): 

„Het is mij miet gelukt door middel der mij beschikbare 
„literatuur het insekt te determineeren”. 

En alhoewel hij zelf moet zeggen (blz. 50): 

„RUTHERFORD vermoedt, dat deze witte luis reeds als Pseu- 
„dococcus virgatus beschreven is”. 

In entomologen-kringen, die voor ernstig willen doorgaan, 
wordt een dergelijke voorbarige soortbeschrijving streng af- 
gekeurd. Want het is werkelijk zeer voorbarig, een insect 
als nieuw te beschrijven, alleen omdat men om de een of 
andere reden niet in staat is om het te determineeren en 
waar bovendien van bevoegder zijde (RuruerForD!) het ver- 
moeden geuit wordt, dat het insect reeds onder een geldigen 
naam beschreven is! 


Met deze, in de voorafgaande noten uitgedrukte bespreking 
kunnen wij nu volstaan, want de rest der publicatie staat 


— 660 — 


bezijden ons onderwerp. Op blz. 59 vermeldt K. nog eens al 
zijn resultaten; het zou overbodig zijn, hierop nog eens punt 
voor punt in te gaan. Wat wij ad rem meenden te moeten 
zeggen, vindt men in de voorafgaande 29 noten omschreven. 

Alleen kunnen wij deze bespreking niet besluiten zonder 
een enkel woord te zeggen over de afbeeldingen, die K. 
op vier platen aan zijn publicatie toevoegt. Even veel als 
het entomologisch gedeelte zijner publicatie te wenschen 
over laat, even onvolmaakt zijn de daarbij behoorende 
entomologische afbeeldingen. Nog nooit is op Java een 
entomologische publicatie verschenen, die van zoo kin- 
derlijk primitieve, technisch hoogst onvolmaakte insecten= 
afbeeldingen voorzien is! De afbeeldingen van sluipwespjes 
op de platen I, III en IV zijn ongelooflijk slecht; zij kunnen 
niet eens als caricatuur op het levende insect doorgaan. 
Ook de knapste entomoloog kan zich bij geen dezer afbeel- 
dingen voorstellen, tot welke kleinere categorie van sluip- 
wespen de voorgestelde insecten behooren; trouwens voor 
den leek zijn afbeeldingen van zeer kleine insecten altijd 
van eenigszins problematische waarde, maar de entomoloog 
eischt, dat dergelijke afbeeldingen zoodanig natuurgetrouw 
zijn, dat zij liefst een goed habitus-beeld geven, en boven- 
dien de fijnere systematische kenmerken behoorlijk doen 
uitkomen. Aan deze eischen voldoen de afbeeldingen van 
K. nu allerminst, en wij kunnen ze daarom niet beter kwa- 
lificeeren dan door te zeggen, dat zij zich waardig aansluiten 
bij.de daarbij behoorende entomologische onderzoekingen. 

Alvorens wij nu er toe overgaan, in een volgend hoofdstuk 
onze eigen onderzoekingen tegenover die van K. te stellen, 
lijkt het ons nu de aangewezen plaats om onze voornaamste 
bezwaren tegen de publicatie van K. als volgt samen te 
vatten: 


1). Van het voornaamste insect, waarover zijn onderzoe- 
kingen loopen, n.l. de gr. 1, geeft K, een hoogst onvolledig 
overzicht der biologische bijzonderheden. Eenigszins nauw- 
keurige opgaven omtrent levensduur, ontwikkeling, aantal 
eieren, vervellingen, enz. ontbreken. (Zie Noot 2 en 4). Het 
voorkomen van mannetjes der gr.l. wordt niet op een boven 


— 66Ll — 


elken twijfel verheven wijze beschreven. De beschreven man- 
netjes behooren vermoedelijk tot een andere soort (Lecanium 
hemisphaericum). (Zie noot 1 en 26). 


2). De bewering, dat de gr. 1. eerst sedert 1901 op andere 
planten dan Coffea en Gardenia zou zijn opgetreden, is geheel 
ongeoorloofd. (Zie noot 3 en 25). 

3). De beweringen van K, omtrent het „afregenen” der 
gr. l, zijn door geen enkele waarneming, door geen enkele 
proefneming gestaafd. Het zijn derhalve beweringen in de 
ruimte. (Zie noot 7 en 8). 

4). Hetzelfde geldt voor de beweringen omtrent de ver- 
spreiding van Cephalosporium door Plagiolepis. Deze bewe- 
ringen worden bij herhaling met de meeste stellig: 
heid als positieve feiten voorgedragen, terwijl 
ook elk spoor van bewijs daarvoor ontbreekt 
Zoolang K. dit bewijs schuldig blijft, behooren deze bewe- 
ringen slechts tot het rijk der „mogelijkheid” (Zie noot 10). 

5). Het onderzoek betreffende de parasieten der gr. l. is 
een bijzonder zwak stuk. K. vermeldt nl. slechts één sluip- 
wespie, terwijl er meer dan tien met gemak te isoleeren zijn! 
Biologische bijzonderheden omtrent de biologie van dit sluip- 
wespie ontbreken geheel: Wat K. verder over dit sluipwespie 
mededeelt, is teleurstellend weinig! (Zie noot 12). Het gedrag 
der sluipwespies tegenover gr. l, die al of niet door gramangs 
bezocht zijn, laat de schrijver buiten beschouwing. Even on- 
volmaakt en zeer foutief is de bespreking der Lieve Heers- 
beestjes-biologie. De schrijver geeft een foutieve voorstelling 
van de verpopping van Orcus en verwisselt bovendien de 
eieren van Orcus met die van Chilocorus. De eieren van Orcus 
heeft hij blijkbaar nooít onder oogen gehad, wat hem echter 
niet verhindert, daarover zeer stellig eenige bijzonderheden 
mede te deelen, die het groote nadeel hebben ondubbelzinnig 
op de eieren van Chilocorus te slaan (Zie noot 13). 

6). Omtrent de beteekenis der gramang komt de schrijver 
op grond van zeer oppervlakkige waarnemingen en geheel 
onvoldoende onderzoekingen tot volmaakt verkeerde gevolg- 
trekkingen. Vast te stellen, of zij op de ontwikkeling der gr. |. 
van eenigen invloed is daarvoor heeft K. zich niet genoeg 
moeite getroost. Op grond van zijn waarnemingen en van zijn 
isoleeringsproeven, waaraan wij geen waarde kunnen hechten, 


== GEZ — 


beschouwt hij de gramang als van geen belang voor de ont- 
wikkeling der gr. 1. (Zie noot 17). Wij zullen in het ondervol- 
gende hoofdstuk aantoonen, hoe onjuist deze opvatting is. 

Geheel verkeerd is zijn meening, dat de gramang een „roof- 
mier”, en dus nuttig is. De „bewijzen”, die de schrijver ter 
ondersteuning van dit denkbeeld aanhaalt, zijn waardeloos, 
daar men op grond van dezelfde bewijzen tot de slotsom zou 
moeten komen, dat vrijwel elke mierensoort — onverschillig 
welke — een „roofmier” sensu Keuchenii is! Indien de gramang 
werkelijk een „roofmier’” was, dan zou het toch zeer merk- 
waardig zijn, dat zij de verschillende vijanden der gr. 1. spaart, 
zooals Coccinelliden=-, Chrysopiden-, Syrphiden-larven, e. a.! 
Een dergelijke „selectieve” roofmier is heusch een wonder- 
dier! (Zie noot 19). 

Geheel waardeloos zijn de uiteenzettingen van den schrijver 
omtrent den roetdauw, waarvan hij zegt: „dat de hoeveelheid 
roetdauw en de daardoor veroorzaakte schade afhankelijk is van 
het aantal Plagiolepis-mieren’’ (noot 22), welke bewering voor 
de practijk in ’t geheel niet opgaat! 

7). Eindelijk zijn aan de publicatie een aantal technisch 
hoogst onvolmaakte afbeeldingen toegevoegd, die nòch voor 
den planter nòch voor den entomoloog eenige waarde hebben. 


Nadat wij in het voorafgaande de onderzgekingen van 
KevcrHeNius omtrent de gr. 1. en de gramarg in een duidelijk 
licht hebben gesteld, komen wij samenvattende tot de slotsom : 
dat K. zeer oppervlakkig werk heeft verricht, dat de volle- 
digheid en de nauwkeurigheid zijner waarnemingen en proef- 
nemingen buitengewoon veel te wenschen overlaat, dat zijn 
waarnemingen gedeeltelijk bepaald foutief zijn; dat hij op 
grond daarvan onjuiste conclusies trekt, die bovendien on- 
aangenaam treffen door de stelligheid, waarmede zij worden 
verkondigd. Waarop het voor ons in de eerste plaats aan- 
komt, is, dat zijn conclusie omtrent de oekonomische betee- 
kenis der gramang geheel verkeerd is; hij zegt, dat zij nuttig 
is, en dat elke cent, ter harer bestrijding uitgegeven, wegge- 
gooid geld is! 


Op grond van het bovenstaande zal een ieder, die belang 
stelt in de beteekenis der gramang, zich zelf kunnen zeggen, 
welke waarde hij aan de beschouwingen van K. moet hechten, 


— 663 — 


Nadat wij nu het werk van K. aan een kritische bespre- 
king onderworpen hebben en tot een ongunstige beoordee- 
ling zijn gekomen, rust op ons nog de verplichting, mede te 
deelen, wat wij voor onderzoekingen ter zake hebben verricht. 
Dit zal in het ondervolgende hoofdstuk geschieden. 


II. ONZE ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE DEN IN- 
VLOED DER GRAMANG OP DE ONTWIKKELING 
DER GROENE LUIS. 


Nadat wij door waarnemingen in de vrije natuur, waarover 
wij in het eerste hoofdstuk gesproken hebben, tot de over- 
tuiging waren gekomen, dat van de gramangs wel degelijk 
een gunstige invloed op de ontwikkeling der gr. l,. moet uit- 
gaan, zoodat de gramang als schadelijk te beschouwen is, en 
K. begon, deze door ons herhaaldeliĳk terloops geuite waar- 
neming tegen te spreken, besloten wij, de kwestie experimen- 
teel op zoo uitgebreid mogelijke schaal te onderzoeken. Alle 
proefnemingen hieromtrent zijn onder mijn leiding en toezicnt 
verricht door den heer P. vAN DER Goor, assistent van het 
Proefstation Midden Java te Salatiga. Het zijn dus de resul- 
taten van zijn werk, die in het ondervolgende werden aan- 
gehaald. 

Het is hier natuurlijk niet de plaats om over alle bijzon- 
derheden van dit onderzoek uitvoerig uit te wijden ; dit moet 
voorbehouden blijven aan een afzonderlijke publicatie, die 
door het Proefstation Midden Java t.g.t. zal worden uitgegeven. 
Wij zullen daarom volstaan met slechts de hoofdzaken van 
onze onderzoekingen ter zake te vermelden. 

Nadat reeds eenige voorloopige proeven duidelijk hadden 
uitgewezen, dat de ontwikkeling der gr. 1. op koffieplantjes 
veel weelderiger is, wanneer zij door gramangs wordt bezocht 
dan, indien dit niet het geval is, zijn wij er toe overgegaan, 
een vergelijkende .proef op groote schaal in te richten. Wij 
gingen daarbij als volgt te werk, Een bepaald aantal luisvrije 
koffieplanjes, alle ongeveer even oud (overjarig) en onder 
dezelfde groeivoorwaarden verkeerende, werden op rijen naast 
elkaar geplaatst, en wel geheel aan de open lucht, echter 
tegen zonbescraling en regens door een hoog afdak voldoende 


— 664 — 


beschermd. Alle boomjes zijn op doeltreffende wijze zoodanig 
van elkaar geïsoleerd, dat een overloopen van insecten, van 
plant tot plant, practisch uitgesloten is. 

Al deze plantjes werden op een gegeven oogenblik met 
een bepaald aantal jonge gr. l., die pas het moederschild had- 
den verlaten, geïnfecteerd. Hoe wij er toe gekomen zijn, de 
infectie zoo in te richten, dat elk plantje een vooraf bepaald, 
even groot aantal jonge gr. l. kreeg, dat doet er hier minder 
toe. De gevolgde methodiek zal ter anderer plaatse uitvoerig 
bekend gemaakt worden. Alleen zij er op gewezen, dat men 
van een niet te groot aantal jonge gr. |. per boompje moet 
uitgaan, om de contrôle, die o.a. daarin bestaat, dat de luizen 
geregeld worden geteld, mogelijk te maken en om te voor« 
komen, dat een overmaat van infectie plaats vindt. Want 
het is duidelijk, dat, wanneer een overgroot aantal gr. l. op 
een koffieboompje terecht komt, b. v. eenige honderden of 
duizenden, deze een zoo zware infectie veroorzaken, dat de 
verdere afloop der proef quantitatief niet meer voldoende te 
controleeren is. 

Eenigen tijd nadat de op de proefplantjes kunstmatig over- 
gebrachte gr. l. zich hadden vastgezet, werd de helft der 
boomen, en wel om den ander, voorzien van een kolonie 
gramangs. Deze mieren waren dus in de gelegenheid 
om de op de boompjes aanwezige gr. l. op geheel na- 
tuurlijke wijze te bezoeken. Naar gelang de luizen nu 
groeiden, was reeds op het eerste gezicht een duidelijk 
verschil te constateeren tusschen de ontwikkeling der 
luizen, die door gramangs bezocht werden en die, welke niet 
met deze mieren bedeeld waren, en wel met dien verstande, 
dat de ontwikkeling der luizen onder den invloed der 
gramang veel weelderiger is dan, wanneer de 
gramang er geen toegang toe heeft. Van dit op- 
vallend verschijnsel hebben zich alle planters, die in den 
loop der laatste maanden het Proefstation bezochten, over- 
tuigd, evenals onderscheidene wetenschappelijke personen, 
die naar deze proefneming kwamen kijken. En mocht K. er 
neiging toe gevoelen, dan staat het ook hem vrij, naar 
Salatiga te komen, teneinde zich persoonlijk op de hoogte 


zr BBb 


te stellen van de inrichting der proef en de verkregen uit- 
komsten. Wilien wij in het kort uitdrukken, hoe de invloed 
der gramang is op de ontwikkeling der gr. l., dan kunnen 
wij dit doen in de ondervolgeade bewoordingen: 


lo). Het sterftecijfer der niet door gramang bezochte gr. |. 
is belangrijk grooter, m. a. w. het percentage gr. l, dat 
den volwassen leeftijd bereikt, is bij geregeld gramang-bezoek 
aanzienlijk grooter. Dit verschijnsel is zeer opvallend. Ter- 
wijl na eenigen tijd op alle boompjes, die door gramangs 
bezocht zijn, de ontwikkeling der gr, l. op één uitzondering 
na zeer weelderig is, is op minstens 50 pCt. der niet be- 
zochte slechts weinig of bijna niets van de gr, l. overge- 
bleven! De zeer sprekende, nauwkeurige cijfers zullen later 
in extenso bekend gemaakt worden, 


2o). Dooreengenomen zijn de gr. l. op de door gramang 
bezochte boompjes krachtiger, sterker, gezonder en dus ook 
vruchtbaarder. Dit uit zich o. a. duidelijk, zoodra de eerste 
generatie-nakomelingen optreedt. Dan zijn de plantjes met 
gramangs opvallend veel sterker door luizen bedekt dan 
die zonder gramangs. Door latere tellingen zal ook dit ver- 
schijnsel in cijfers uitgedrukt worden. 


30). De door gramangs bezochte gr. 1. beginnen door- 
eengenomen iets eerder met het produceeren van nakome- 
lingen. Ook hierover zullen in onze nog te verschijnen 
publicaties uitvoerige gegevens worden vermeld. 


40). Zeer treffend is het verschijnsel, dat de sluipwespjes, 
welke de gr. l. parasiteeren, verre de voorkeur geven aan 
gr. l, welke niet door gramangs bezocht zijn. Op het 
oogenblik (medio October) zijn op de boompjes zonder gramang 
20 pCt. luizen geïnfecteerd en op de daartusschen staande 
boompjes met gramangs slechts 1,25 pCt.! Dat beteekent, 
dat bij afwezigheid van gramang het aantal door sluipwespjes 
geïnfecteerde gr. 1, 16 maal grooter is! 


— 666 — 


Tot zoover onze voornaamste resultaten. Het spreekt 
van zelf, dat het hier niet de plaats is om ons in te laten 
met beschouwingen omtrent de oorzaken der door ons waar- 
genomen verschijnselen, en wij zien er daarom van af, een 
verklaring voor het waargenomene te geven. 

Om ons inzicht omtrent den invloed, die van enkele mie- 
ren op de ontwikkeling van sommige luizen ongetwijfeld uit- 
gaat, te verruimen en te verdiepen, hebben wij thans een 
aantal paraliel-proeven ingericht met eenige andere oekono- 
misch belangrijke mieren- en luizensoorten. Op het oogenblik 
hebben wij in ’t geheel 180 geïsoleerde proefboompjes in 
observatie, een 25stal niet medegerekend, die voor eenige 
voorloopige, orienteerende proefnemingen gebruikt werden. 
Binnen kort zal dit aantal nog een belangrijke vermeerdering 
ondergaan. Wij vermelden deze cijfers slechts om aan te 
toonen, dat wij onze proeven op uitgebreide schaal inrichten ! 
De resultaten zullen, met alle bijzonderheden, t. g. t. als 
Mededeeling van het Proefstation Midden-Java worden ge- 
publiceerd. Thans is, wat de gramang in de koffietuinen 
betreft, uit de verkregen resultaten stellig het besluit te 
trekken, 

dat de gramang een schadelijk inseet is, daar zij in 
sterke mate de ontwikkeling en de vermenigvuldiging der 
gr.l. bevordert, en dat zij daarom geregeld en met alle 
kracht behoort bestreden te worden. 

Alle tegenovergestelde beweringen van K. zijn volmaakt 
onjuist. Zij berusten op geheel verkeerde voorstellingen, op 
hoogst gebrekkige, gedeeltelijk foutieve waarnemingen, op 
zeer gebrekkige eigen proefnemingen en op een hoogst voor- 
barige (alhoewel zeer besliste) wijze van oordeel vellen, wat 
wij in het tweede hoofdstuk van dit verweerschrift zcodanig 
meenen aangetoond te hebben, dat K. door geen feiten-ma- 
teriaal in staat zal zijn om onze voornaamste argumenten te 
ontzenuwen! 

Met K. te disputeeren over de rol, die de gramang in ca- 
cao-tuinen speelt, lijkt ons voorshands niet de moeite waard, 
aangezien K. hiervan niets afweet en zijn beweringen dien- 
aangaande zonder kennis van zaken geuit zijn! 


— 667 — 


Tot het werk, dat verder door ons in verband met het 
gramang- en gr. l-vraagstuk is verricht, behooren voorts 
onderzoekingen omtrent de biologie der meest veelvuldig 
voorkomende Lieve-heersbeestjes en omtrent de biologie 
der verschillende sluipwespjes, die de gr. l, aantasten. 
Wij vermelden dit slechts om aan te toonen, dat wij 
het geheele ingewikkelde vraagstuk in kwestie zoo nauw- 
gezet mogelijk order de oogen hebben gezien. Het is hier 
natuurlijk niet de plaats om over deze bijkomende onder- 
zoekingen verder uit te wijden. 


HOOFDSTUK IV. 
(Slot). 


Thans rust op ons nog een onaangename taak, nl. om met 
eenige opmerkingen op de laatste publicatie van K. in te 
gaan, die verschenen is in Aflevering 6/7 van Teysmannia 
XXVI (1915) blz. 382—395. Daar K. in deze publicatie uit- 
gaat van zijn reeds bekende waarnemingen en onderzoekin- 
gen, waarvan wij ‘de waarde hier boven hebben gekenschetst, 
zonder dat de schrijver nieuwe gezichtspunten ter zake brengt, 
zullen wij dan ook met geen enkel woord meer ingaan op 
de zakelijke grondslagen zijner uiteenzettingen. Alleen zijne 
tegen ons gerichte beschouwingen alsmede de wijze, waarop 
K. zich weer een oordeel aanmatigt over entomologische 
kwesties, waarvan hij zeer weinig op de hoogte is, geven ons 
aanleiding tot het ondervolgende. 

Vooropgestell zij weer een kleine toelichting. Het is op 
vrijwel unaniem verzoek van onze planters geschied, dat door 
ons Proefstation het gramang-vraagstuk ernstig onder han- 
den geuomen werd. Omdat ik de moeilijkheden van dit on- 
derzoek niet gering achtte, en om andere redenen, werd mij 
een assistent in de persoon van den heer P. vaN DER Goor 
toegevoegd. De opdracht, die deze heer kreeg, luidde in de 
eerste plaats: de biologie der gramangmier te bestudeeren. 

Een onderzoek naar de biologie der groene luis was van 
dit onderwerp practisch niet geheel af te scheiden Maar daar 

Teysmannia, 1915. 43 


— 668 — 


het vraagstuk der gr.l. al eerder op het werkprogramma van 
het Besoekisch Proefstation stond, vermeed vAN DER Goor 
zoo veel mogelijk, over dit onderwerp in zijn publicatie, ge- 
titeld: „Over de biologie der gramang-mier” en verschenen als 
„Mededeelingen van het Proefstation Midden-Java No. 19”, ei- 
gen waarnemingen-te vermelden en bepaalde zich hoofdzake- 
lijk tot de vermelding zijner beschouwingen en onderzoekin- 
gen betreffende de gramang. Daar de publicatie van K. nog 
niet uitgekomen was, toen die van vAN DER Goor ver- 
scheen, kon de laatstgenoemde slechts rekening houden met 
hetgeen K. reeds eerder en min of meer voorloopig in ver- 
schillende kleinere publicaties over het onderwerp in kwes- 
tie had gezegd. Omdat echter de opvatting van K. niet altijd 
overtuigend gedocumenteerd was, alsmede wegens het voor- 
behoud, dat v. ». G. zich voorloopig nog ten opzichte van het 
gr.l-vraagstuk meende te moeten opleggen, vermeed laatst- 
genoemde, breedvoerig op de beschouwingen van K. in te 
gaan. K. noemt dat de resultaten zijner onderzoekingen „ver- 
zwijgen”. 

In werkelijkheid is de toestand deze, dat v. p. G. in zijn 
publicatie herhaaldelijk getracht heeft, met de zienswijze van 
K. rekening te houden, zoover hij het met hem eens is. (Zie 
b. v. blz. 86). 

De eenige keer, waar v. D. G. zich met de opvatting van 
K. volstrekt niet kan vereenigen en waar het de gramang, dus 
ons onderwerp, geldt, heeft deze dit zoo voorzichtig moge- 
lijk omschreven door te zeggen: 

„Ook in andere opzichten geloof ik, dat de naam van klei 
„ne roofmier, die de heer K. aan de gramang-mier wenscht 
„te geven, de beteekenis dezer mier veel te gunstig voorstelt !! 

Voorzichtiger kan het niet! En hee anders klinkt dit dan 
de wijze, waarop K. telkens onze opvatting meent te moe- 
ten tegenspreken! 

Wat nu de opvatting van v. D. G. omtrent de schadelijk- 
heid der gramang-mier betreft, in den beginne en zelfs nog 
toen v. D. G. aan zijn manuscript werkte, was hij volstrekt 
sceptisch dienaangaande gestemd. De drukproeven zijner pu- 
blicatie waren reeds ontvangen, toen de eerste voorloopige ex- 


— 669 — 


perimenten van vergelijkenden aard een duidelijken invloed 
der gramang op de ontwikkeling der gr.l. aantoonden. v. Dn. G. 
voegt dit op bldz. 88 in een noot toe, welke luidt: 


„i) Het tot nu toe verkregen resultaat schijnt inderdaad te wijzen op een 
„betere en snellere ontwikkeling der door gramangs bezochte kolovies van 
„groene luis. De bewuste proeven zullen echter nog geruimen tijd langer 
„en in grooter aantal moeten worden voortgezet, voor ik over dit gewich- 
„tige punt eenige vaste conclusies zou willen neerschrijven.” 


K. ziet ook hier weer over het hoofd, dat v. p. G. zich 
nauwelijks voorzichtiger had kunnen uitlaten, en hij vindt, 
dat door de interpretatie van v. D. G. op hem „de schijn van 
in het ongelijk zijn geladen wordt”, en bij voelt zich genood- 
zaakt, „mede in het belang der koffieplanters” (!!!), zijn argu- 
menten nog eens voor te brengen. Nu, welke waarde de kof- 
fieplanters, voor wier belangen hij opkomt, aan deze argu- 
menten hebben te hechten, dat zal, meen ik, uit de vooraf- 
gaande bespreking duidelijk gebleken zijn! 

Na vervolgens een aantal gezegden van mij uit verschillende 
publicaties bij elkaar te hebben gehaald, die in hoofdzaak 
slechts indrukken weergeven en duidelijk spreken van den 
nadeeligen invloed, die „waarschiĳnläk”’ (zie T. blz. 
385 regel 1l v.b.) van de gramang op verschillende cultuur- 
gewassen uitgaat, en bovendien uitdrukkelijk vermelden, 
dat mij toen nog niet duidelijk was, op welke wijze de schade 
werd veroorzaakt (T. blz. 385 regel 19 v. b.), zegt K.: 

„Men ziet wit deze aanhalingen, dat R. zijn meexing overal 
„zeer apodictisch te kennen geeft. Nergens blijkt echter uit 
„de door KR. geschrevene artikelen, dat hij zijn meening uit 
„onderzoekingen of exacte waarnemingen heeft afgeleid”. 

Deze bewering van K. kan ik niet anders kwalificeeren als 
een groote onbescheidenheid; hij ziet in mijn oog wel den 
splinter, terwijl hij den balk bij zich zelf niet gewaar wordt! 
Men vergelijke, wat wij in Noot 7, 9, 10, 11, 21, en 24 heb- 
ben opgemerkt ! 

. Als een zijner grieven tegen ons geeft K. te kennen, dat 
wij zijn proeven niet hebben aangehaald en herhaald, die zullen 
bewijzen of bevestigen, dat de gramang een roofmier is. Welnu, 
dat hebben wij opzettelijk niet gedaan, omdat deze proeven 


— 670 —- 


ons al te kinderlijk lijken! Men vergelijke Noot 19, 24 en 
stelling 6, 

Ook heeft v. D. G. „volkomen verzwegen”, dat volgens K. 
de gramang „zulk nuttig werk verricht, doordat ze een zoo belang- 
rijke rol speelt in de verspreiding van de witte Wwizenschimmel"’. 
Het staat ons zeker vrij, de beweringen van K., waarvoor hij 
elk bewijs schuldig blijft, die hij niet eens poogt te be- 
wijzen, al of niet te aanvaarden, zelfs indien hij er nog bij- 
zonder den nadruk op legt! Daar wij ons nu met deze ziens- 
wijze niet geheel kunnen vereenigen, dunkt het ons voor K. 
nog het beste, ze „volkomen te verzwijgen” (zie Noot 9, 21 
en 24). 

De beschouwingen van K. omtrent de roetdauw-vorming 
hebben wij niet kunnen aanhalen, omdat ze nog niet gepubli- 
ceerd waren, toen v.d. G. zijn manuscript afsloot. En al 
was dat wèl het geval geweest, dan hadden wij ze ook liever 
verzwegen! (zie Noot 22, 24). 

En dan verstout K. zich tot de bewering: (blz. 387): 

„Ik moet erkennen, dat de verhandeling van v. d. G. van 
„het vijfde hoofdstuk af bij mij sterk de indruk gewekt heeft, 
„alsof daarin alle pogingen aangewend worden om toch maar 
„iets schadelijks in de gramang-mier te ontdekken, met volko- 
„men negatie van het nut, dat zij sticht. Het is, alsof hij 
„door het idée fixe van de schadelijkheid van de gramang 
doorloopend geïnspireerd „werd”. 

Na al het voorafgaande kunnen wij deze bewering gerust 
laten voor hetgeen zij is. Zij staat geheel op zich zelf. Echter 
schuilt achter de laatste zinsnede allicht een ongepaste insi- 
nuatie, op welke in te gaan beneden onze waardigheid zou zijn. 

Op de rest zijner publicatie in te gaan, acht ik nu niet 
meer de moeite waard. K. wijdt weer over dingen uit, n. l. 
over de rol der gramang in Cacao-tuinen in verband met Helo- 
peltis, waar hij niets van afweet, en waaromtrent hij tot ge- 
heel verkeerde conclusies komt. Men bespare mij, dit hier 
aan te toonen. Latere publicaties van onze hand, die t. g. t. 
zullen verschijnen, zullen ook op dit onderwerp„naar ik hoop, 
voldoende licht werpen, op grend echter van behoorlijke 
waarnemingen en van behoorlijke onderzoekingen ! 


— 671 — 


Nog een kleinigheid echter kan ik niet door laten gaan, 
welke aantoont, dat K.ook nog onjuist citeert. K. zegt 
(blz. 389): 

„Tevens is het onîuist, hetgeen R. beweerde, dat n. l. de 
„gramang en de cacaomier (en tevens nog twee andere mieren- 
„soorten) het aantal witte koffielwizen (Pseudococcus bicaudatus) 
„sterk in aantal doen toenemen”. 

Het is volmaakt een verzinsel van K., dat ik de „Pseudococ- 
cus bicaudatus’”’ bedoeld zou hebben. Dat deze niet door mie- 
ren bezocht wordt, weet ik evengoed als K. Mijn opmerking 
slaat geheel op „Pseudococcus citri, crotonis en adonidum’”’, die 
hier gewooulijk eerder op koffie te vinden zijn dan de Pseu- 
dococcus bicaudatus van K.! Alleen doordat ik den wetenschap 
pelijken naam niet vermeld, tracht K. mij een foutieve waar- 
neming aan te wrijven. Een kenschetsing van deze handelwijze 
is zeker overbodig. 


Met groote opluchting leg ik de pen ter zijde. Nog nooit heb 
ik iets met zoo veel tegenzin neergeschreven, nog nooit heb 
ik zoo lang geaarzeld om iets neer te schrijven als dezen keer. 
Om collegiale en andere redenen betreur ik het zeer, dat ik 
genoodzaakt ben om een dergelijk verweerschrift te doen uit- 
geven, Maar ik ben geen vriend van half werk. Vandaar deze 
uitvoerigheid, die menigeen misschien overbodig zal schijnen. 

Mocht de lezer, die belangstelling heeft voor het zuiver 
zakelijke, dat aan het meeningsverschil KeEUCHENIUS- ROEPKE 
VAN DER Goor ten gronde ligt, den indruk hebben gekregen, 

dat de schadelijkheid der gramang=mier in kofffe=tuinen 
wel iets anders is dan een „fiktie”, 
dat dus de bestrijding niet nutteloos is, 
en dat niet „elke cent‚ voor de bestrijding uitgegeven 
weggegooid geld is, zooals Keuchenius zegt (T. blz. 394), 
en mocht tevens de Heer KEUCHENIUS in de toekomst zijn 
overtuigingen op minder voorbarige wijze uiten, en zich 
een definitief oordeel niet dan op grond van behoorlijke 
waarnemingen en behoorlijke proefnemingen veroorloven, 
dan hebben de voorafgaande regels aan hun doel beantwoord, 


Salatiga, October 1915. 


ne nea ND — 
ES je ahist dood Sain dl de gehen. 


or kN Hestg ö En big po an 


emoe, A Mr GES EPO Et | 07 


iter Sr Es el 5 
it, ZERE ERRL £ st 4 me tf dap dt Ie ra $ 
â « 4 te 
B hAE ; gen pir Mt A | EEEN PA | 
ai GLA 4 Step Tj 1 
' : 1 
zaet die * eN E 
851 MS fr _4l Kk ' É 5, ' 
ari N ad Mk ct A Pe Kok A Ae 
ebr tkaA Het ZE dong VEEN TGN 
$ N : - 
r „Â% deert mn n dé „Â pe mrd ve 
EUV L d _ ekke $1 7 h hat pn hi 1e AG RAN ws 
> \ Nl 
” „ 
ed 3 
qd k ATS rh } Ts 4 
. 
4 EE EK pe Ee Ven ä ‚e 
FRG 7e Ì Ea} 
hl 
Ld & | k i) P) 
Lal 
je N Kut e s tad 
f € kk * te Ë 
& y : ie OEE 
… 
b \ Ke AR H gel 19% 
pe / 
ì à Í id a se) fe Eel Est vr 
bs Pi Ei #t 4 Ee 
£ h 
: p s 
eik els READ Y, 
\ ad Ld « 
gekeert ik nt valt ET en da ot ie Ee PA 


ek ecatadtsr de rik add 
hsvoysnsln Eileen  Maerg  4 
bad ki at wr ak 8 

eis HEI va oi do Dn Te SR [ao gars 2 rde 
iks: oare zen died dae Astes.draar r ahasterd qe 
akikraod sd MER ben Er, EN Hoi, ks: rb 
Aai Ebbie rrieke st veer kn De VEDEMER E E 


. 
den 
> 
ie 
Ws 
Ee 
pend 
Ed 
ier 
MEK 
et 
PE 
ee 
ij 
ed 
he 
ele 
wl 
dt 
kde 
‚ 


Bang d nn i be AND 
st üi sugar Lus den djá Kek Ke EES EEN > OT 
4 EE he Ar 
Pi A Ee ' f NAE aken 
& kt Ì (u Ì EREA ek bte, ve A, Se 
’ mt jk 4 Br 6 B er p S 
| 
’ 3 … ANR ES Es kr 
pe 1 
p 
id : ‚ 
E id - 


Î 
bn nnn nnn nnn nde eee dee ie eee ie ei 


INKUILEN VAN GROENVOEDER 
DOOR 
E. SCHIMMEL. 


In vele streken van Java heerscht gedurende den Oostmoesson 
een schaarschte aan groenvoeder voor den veestapel. Voorname- 
lijk in de laagvlakten van Oost- en Midden Java, waar soms in 
4—6 maanden geen regen van beteekenis valt, kan zich het 
gebrek aan groenvoeder nijpend doen voelen. Allerlei grassen 
en onkruiden, welke het vee minder graag eten, worden dan 
bij elkaar gezocht en den dieren voorgelegd, die genoodzaakt 
zijn om dit voedsel op te nemen, in de eerste plaats, omdat 
zij vaak niets anders krijgen, en in de tweede plaats om in 
hunne behoefte aan maagvulling te voorzien, ook al mochten 
de dieren zelfs een aanmerkelijke hoeveelheid krachtvoer ont- 
vangen. Vooral bedrijven, zooals melkerijen en stalhouderijen, 
die voornamelijk in groote plaatsen voorkomen en hun groen- 
voer uit de omliggende plaatsen moeten betrekken, waaraan 
niet zelden hooge kosten verbonden zijn, hebben in den Oost= 
moesson meestal veel moeite om een voldoende hoeveelheid 
buikvulling voor hunne dieren te bemachtigen. Niet zelden 
betaalt mer in den Oostmoesson 2!/, cent per K.G. gras, terwijl 
de voedingswaarde vaak zoo gering is, dat de dieren meer 
arbeidsvermogen verbruiken om het voedsel te kauwen en 
verder te verwerken, dan het aan arbeidsvermogen kan leveren. 
Men is echter afhankelijk van den leverancier, die, vooral in 
den Oostmoesson, aanmerkingen omtrent kwaliteit van het 
gras in den wind zal slaan. 

In Europa wordt gedurende de zomermaanden, wanneer 
er overproductie aan groenvoer is, gras tot hooi verwerkt, 
ingekuild of in persen opgeslagen om gedurende den winter, 
als alle plantengroei stilstaat, in de behoefte aan buikvulling 
voor de dieren te kunnen voorzien. Hier op Java zijn hoogst- 
waarschijnlijk reeds vele proeven genvmen om van gras hooi 


Teysmannia, 1915. 14 


Dr ee 


te maken. In den Oostmoesson zal dit heel goed gelukken, 
maar daarmede is men nog niet geholpen, omdat men dan 
juist gebrek heeft aan ruwvoer. Inden Westmoesson bestaat 
er volstrekt geen kans om het gras droog te krijgen, door de 
aanhoudende regens. Mocht het al eens gelukken, hooi te 
verkrijgen met een voldoend laag vochtgehalte, dan zal toch 
de inwerking van den vochtigen dampkring zich doen gelden 
en pna eenige maanden is het hooi grootendeels verteerd of 
verkoold, zoodat men het gemakkelijk kan fijn wrijven en 
het reeds uit elkaar valt, als men het aanpakt. Enkele 
maanden bewaren is bovendien niet voldoende voor Java. 
Van de tweede helft van den Westmoesson tot de tweede 
helft van den Oostmoesson verstrijken toch minstens. vijf 
maanden. Wanneer men hooi gedurende vijf maanden be- 
waard heeit, zal er wel niet veel meer van over zijn, laat 
staan dat de dieren het dan nog zullen lusten. Een proef, 
genomen in den Selectietuin voor rijst en tweede gewassen 
te Buitenzorg met het drogen en bewaren van hooi van 
Bengaalsch voedergras (Panicum maximum), gaf een product, 
dat versch ongaarne door de sapis werd gegeten en na 
eenige maanden reeds grootendeels verteerd was, zoodat de 
dieren het in ’t geheel niet meer tot zich wilden nemen. 

Ook werd in genoemden tuin een partij Bengaalsch gras 
ingekuild, waarbij men als volgt te werk ging. 

Op een goed gedraineerde plaats, nl. op den oever van 
een ongeveer 15 meter diepe kali met een zeer.steil talud, 
zooals men die in ’t Buitenzorgsche veel aantreft, werden 
twee ronde kuilen gegraven met een diameter van 2 M. en 
een diepte van l M. De wanden en bodems werden zoo glad 
mogelijk afgestoken. Voor afvoer van overtollig regen water 
werd van iedere kuil af een gootje van ongeveer een voet 
breedte gegraven met de uitmonding in de kali en waarvan 
de bodem lager lag dan de bodems der kuilen. 

Eén kuil werd gevuld met 1300 K.G. drie maanden oud 
gras, dat volop in bloei stond. De andere kuil werd half 
gevuld met oud gras, terwijl de bovenste helft met ongeveer 
anderhalve maand oud gras werd aangevuld. Deze kuil be- 
vatte ongeveer 600 K.G. oud en 700 K.G. jong gras. Bij het 


— 615 — 


vullen der kuilen werd er steeds voor gezorgd, dat het mid- 
den het hoogst was, zoodat het gras naar den rand der 
kuilen afhing, waardoor indringen van regenwater bijna on- 
mogelijk werd. Gedurende het vullen der kuilen werd het 
gras voortdurend goed aangetrapt, terwijl de aansluiting aan 
de kanten zoo zorgvuldig mogelijk geschiedde. Na de vul- 
ling waren de kuilen voor ongeveer # vol. De hoogte van 
het opgestapelde gras was dus 75 c.M. 

Eerst werd nu het gras belast met kalisteenen, waarna 
een 40 c.M. dikke grondlaag het gras van de buitenlucht af- 
sloot. De belasting per M? bedroeg ongeveer 750 K.G. 

Na ruim drie maanden werden de kuilen geopend en kwam 
het gras als het mooiste zuurvoer te voorschijn. D2 inkui- 
ling was uitstekend geslaagd. Het gras was bleekgroen van 
kleur en de reuk frisch-zuur. Enkele der sapis aten het 
direct met graagte, terwijl de anderen spoedig ook toetast- 
ten. De reuk zal dezer in het begin tegengestaan hebben. 
Natuurlijk geven de dieren de voorkeur aan versch gras. Een 
vierde gedeelte van het geheele voederrantsoen (de dieren 
kregen per dag 40 K, G. gras, zonder krachtvoer) werd vervan- 
gen door ingekuild gras. Wanneer de dieren het zuurvoer 
minder graag aten, zouden ze ’t zeer zeker hebben laten lig- 
gen en slechts het groene gras gegeten hebben, Steeds was 
echter de bak leeg. 

Totaal werd 1550 K.G. goed zuurvoer verkregen, wat 
slechts iets meer is dan de helft van ’t gewicht aan inge- 
kuild gras. (2600 K. G.) Dit aanzienlijke verlies was te wij- 
ten aan de groote buitenoppervlakten der klompen groen- 
voer in verhouding tot hunne grootte. In de eerste plaats 
moest n. l, van de oppervlakte een laag van + 10 c.M. wor- 
den verwijderd, omdat geen stroo voor afdekking was gebruikt, 
zooals dit in Europa altijd het geval is, terwijl een 5 c.M. 
dikke laag op den bodem en langs de wanden onbruikbaar 
was (beschimmeld en met grond vermengd). Omgerekend, 
bedroeg het verlies hierdoor ruim 25 pCt. Wanneer de hbo- 
dems, wanden en bovenkant der voedermassa met stroo of 
iets dergelijks waren afgedekt geweest, zoodat beschimme- 
ling en vermenging met grond niet hadden plaats gehad, 


— 676 — 


zou het gewichtsverlies niet meer dan 25 pCt. hebben bedragen, 
wat overeenkomt met de in Holland verkregen resultaten. 

Door het Agricultuur Chemisch Laboratorium van het 
Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel te Bui- 
tenzorg werden monsters van jong en oud gras vóór en na 
de inkuiling geanalyseerd, met de volgende resultaten. 


°/ Van het water- 


%/, Van het watervrije 


houdende 

Jong gras. {| Oud gras. | Jong gras. | Oud gras. 

sE Ia rs js 

= 2 a z 77 E= 7} z 

B jade NN a Oi 

> ORN &, - &) = 5 

Water . 81.4 |7582 |75.6 [745 — — — — 
Droge stof 18.6 24.28 |244 | 25.5 — — — — 
Ruw eiwit. 1.95 4538 | 1:06 1 1131 6.75 ETOS ELN EN 
Ruw vet …… il 027 06761 0:32. | O4 AAL SELS SSN 
Koolhydraten 0.95 | 2.35 \ 3.14 | 2.91 | 5:13 | 9.71 {12.86 | 11.41 
Zuivere cellulose .[ 6.71 | 9.32 | 9,35 | 9.61 136.05 |38.58 | 38.30 | 37.67 
ASCO OOM ESS 5.50 | 4,43 | 16.25 (16.02 ere Je ne 
Door bovenstaande cijfers om te rekenen per 1000 K.G. 


versch gras en het gewichtsverlies na de inkuiling aan te 


pemen op 25 /%, kan de volgende, meer overzichtelijke tabel 
worden samengesteld. 


Jong gras. Oud gras. 

ie | 5 Verlies de, 5 Verlies 

= “| bij het in-| | bij het in- 

= ke kuilen. < IK, kuilen. 

Ld] em [D} em 

7 5 u = 

© rn o 5 Es o 

> cs 1e Ges ape 5 5 "JG fe 
Water Jeu (5685 | — | — [756—/5587 | — | — 
Droge stof „[186,— 1815 | -4.5 2.5 [244 — |191.3 | 52.7 | 21,6 
Ruw eiwit. 125 10.3 | 2.1 17.5. 1.10.60 480 21 | 20.— 
Ruw vet . Dt be el Lel 9.2 3.7 | -0.5 |-15.6 
Koolhydraten 9.5 t 176 | 81 |-855 | 314 | 218 | 96 | 30.6 
Zuivere cellulose .f 67.1 69.9 | -2.8 42 | 93.5 72.7 | 20:59 Ze 
Asch. 80:53 202 4A— [| 35.— | 35.2 ‚02 | 06 


— 677 — 


Hieruit blijkt, dat in jong gras de totale hoeveelheid droge 
stof, ruw eiwit en asch zouden zijn verminderd, terwijl de 
hoeveelheden ruw vet en koolhydraten bijna verdubbeld en 
de hoeveelheid cellulose ook vermeerderd is, wat zeer onwaar- 
schijnlijk is. Meer waarde kan gehecht worden aan de cijfers 
voor oud gras. Uitgezonderd voor vet en asch blijken de 
bestanddeelen alle met 20—30 pet. verminderd te zijn. 

Bovenstaande cijfers voor oud gras steken nog gunstig af 
bij die, verkregen door de heeren BroEKEMA en Marser te 
Wageningen (Landw. Versuchs-Stationen, 1886, S. 407ff.), 
die 9472 K.G. gras lieten inkuilen en daarvan 7566 K.G. zuur- 
voer kregen. Hieronder volgt een tabel, waarin de resultaten 
van die proef, die als goed geslaagd beschouwd werd, zijn 
neergelegd: 


Ee | Totale hoeveel- | Verlies bij het 

Seide /e heid in K.G. | inkuilen. 

Gras.) Zuur- parakolfSBEKG rotaar | o, 

5 voer. ‚ gras. ed K.G. Ja 

WATER rec hers nde ker 00 80.6 

Droge stof. . . .f 304 19.4 | 2879.5 1467.8 1411.7 | 492 
Ruw Erwin ol Bel | 842. | 1513 132.9 | 46.7 
EREEUR VELD oe anak (LS 0.8 76.2 60.5 15.7 | 20.6 

Koolhydraten. . …f 15.1 7— | 1490.3 529.6 900.7 3. 
Ruwvezel … … sl 42 65 | 8714 | 4918 | 83796 | 43.5 
Organische zuren .| 0.2 1.1 18.9 (83.2) | (643)  — 
ASC S bele ep A Pek AS 198.9 151.3 47.6 | 23.9 


Wordt nu aangenomen, dat de voedingswaarde van inge- 
kuild gras 509%, minder is dan die van versch gras, dan kan 
men hiertegenover stellen den veel hoogeren (meestal meer dan 
dubbelen) prijs, dien men voor gras in den Oostmoesson 
moet betalen, terwijl de kwaliteit van Oostmoessongras in 
verhouding tot die van Westmoessongras nog buiten be- 
schouwing blijft. 

Zeer zeker zal het geen aanbeveling verdienen, dieren, die 
altijd met groenvoer werden gevoerd, uitsluitend persvoer 
toe te dienen. Toch kan de grootste helft van het ruwvoer 
gevoegelijk in den vorm van zuurvoer gegeven worden, 


5 — 


Hieronder zal een voor de tropen geschikt geachte me- 
thode van inkuilen worden besproken. 

Men graaft een gat van 2—3 M. diepte, 3—4 M. breedte 
en van een lengte, die afhangen zal van de hoeveelheid in 
te kuilen groenvoer. Bij voorkeur wordt dit gat op een 
plaats gegraven, waar het eenige meters hooger is dan de 
omgeving, of wel op den oever van een kali, waarvan de 
waterspiegel minstens een meter beneden den bodem van 
den kuil ligt, zooals dat bij de proef te Buitenzorg het ge- 
val was. In geen geval mag in den gegraven kuil grond- 
water komen testaan. Op plaatsen, waar de grondwaterstand 
zich slechts eenige d.M. onder de aardoppervlakte bevindt, 
kan een kuil worden gefabriceerd boven den grond, met wan- 
den van goed aargestampten grond, ter dikte van minstens 
een M. Dergelijke wanden zouden inwendig kunnen worden 
versterkt met vlechtwerk van bamboe. 

De vorm zou kunnen zijn als in bijgaande teekening dui- 
delijk is weergegeven. 


Er 


Aarden kuil boven den grond. (Schaal 1: 100). 


Bij een hoogte van 2 M. zullen de wanden ook minstens een 
voet moeten hebben van 2 M. breedte, bij andere hoogten 
naar verhouding. De binnenwanden kunnen vrijwel loodrecht 


— 679 — 


zijn. Hooger dan twee M ware een dergelijke bovenaardsche 
kuil niet te maken. De hoeken worden afgerond, ook bij 
een kuil in den grond. 

Is de kuil nu gereed, dan wordt de bodem bedekt met een 
laagje stroo ter dikte van 10 c.M. Hierop wordt het gras, 
nadat het eenigszins bestorven is, in lagen uitgespreid, steeds 
er voor zorgende, dat de wanden bekleed worden met een 
laagje stroo van 5 cM. dikte in samengedrukten toestand. 
Ook dient er op gelet te worden, dat het midden van den hoop 
steeds hooger gehouden wordt dan de kanten, waardoor in- 
regenen voorkomen wordt. Het is niet noodzakelijk, den kuil 
achter elkaar te vullen; het verdient zelfs aanbeveling, eerst 
een laag van ongeveer 1 M. hoogte aan te brengen en deze 
gedurende een of twee dagen flink te belasten, waardoor 
de onderste laag direct flink wordt aangedrukt, om daarna 
weer een laag van een meter aan te brengen en deze even 
zoo te behandelen, Is de kuil vol, dan wordt hij toegedekt 
met een laag stroo van 10 c,M. dikte, waarop vlechtwerk van 
bamboe (bilik) wordt gelegd. Hierop komt dan een goed 
vastgetrapte grondlaag van minstens 50 c.M. dikte, zoodat 
de belasting per M? niet minder dan 600 K‚G. bedraagt. Door 
deze zware belasting zal de voedermassa langzamerhand zeer 
vast in elkaar zakken. waarbij de bedekking zou kunnen 


SC SD 
SSS 
NN GAL Le EN Zy AS 


NARREN 5 
SSD SS 
IJSS 


IRS 


Fine 
RREPELDREERR REEL GLI 


NA 


AAL EDEL IGE 


N 
/ Beta ÂNS 


B PE: 
N VATTLLLDESSDILSSDILLISLNILLIDOUSIIDL DLL. % 

ISIS SG 

\% NN ZSNNZR SSS SS 


Vullen van een kuil met groenvoeder. 


ZN 


— 680 — 


scheuren. Steeds moeten deze scheuren zorgvuldig worden 
dichtgemaakt. 

Meer kosten dan aan de bovenbeschreven wijze van inkuilen 
zijn verbonden, zijn er mede gemoeid, wanneer men gebruik 
maakt van gemetselde bakken of silo’s. Interessante proef- 
nemingen }) hiermede werden genomen door den Franschen 
grondbezitter Aucusre Gorrartr te Burtin in Sologne (Norman- 
dië). Reeds in 1852 werden de eerste proeven genomen. 
waaruit blijkt, dat deze methode van groenvoeder bewaren 
reeds jaren geleden gebruikelijk was. Ter RODENGATE MARIs- 
SEN schrijft in zijn boekje over Algemeene Plantenteelt van 
GorrArtT's methode het volgende: 

‚‚De kuilen of silo’s, waarin de maïs (GorrArr kuilde voor- 
namelijk mais in) bewaard wordt, zijn 12 M. lang en 5 M. 
diep en breed; zij zijn in steen opgetrokken, ongeveer ter hal- 
verhoogte beneden en boven den begaren grond. De muur- 
dikte bedraagt 35 c.M.; de vloer is in cement gelegd om het 
indringen van grondwater tegen te gaan. De hoeken zijn 
afgerond om beter te kunnen persen; daardoor wordt het op- 
pervlak van de silo wel iets kleiner, maar blijft toch nog 
altijd grooter dan 50 M?2 Om kosten te besparen, plaatst 
men de silo’s bij voorkeur bij drietallen naast elkaar, doch 
zoo, dat iedere silo zijn eigen dak heeft, dat met 2 M. hooge 
stijlen op het muurwerk rust. Op die wijze blijft er voldoende 
ruimte om het voer in de silo's te brengen; het uithalen ge- 
schiedt door een deur, die bij het vullen stevig gesloten wordt. 

Wil men met inkuilen beginnen, dan wordt de mais in de 
nabijheid der silo op 1 c.M. lengte gehakseld. Intusschen 
wordt het haksel met een Jakobsladder in de siloruimte uit- 
gestort en door eenige arbeiders laag voor laag uitgespreid 
en flink aangetrapt. Aanvankelijk vulde Gorrarr de silo’s 
zoo snel mogelijk; later liet hij iedere silo in drie dagen vul- 
len, maar belastte haar elken avond, om het zakken te be- 
vorderen. Aan den avond van den derden dag wordt de 
silo gedekt met losse zuiver aansluitende planken en belast 
met keisteenen tot een gewicht van ongeveer 400 — 500 K. G. 


1) Auguste Goffart, Handleiding tot het verbouwen en inkuilen van maïs 
en andere groenvoedergewassen, vertaald door M. Romein. 


— GS1 — 


per M?, Daarmede is alles afgeloopen; in den winter wordt 
de deur geopenden het voer in klampen afgestoken en opge- 
voederd.” 

De kosten van dergelijke silo's zijn uit den aard der zaak vrij 
hoog. Wanneer men echter ieder jaar groote massa’s groen- 
voer wil inkuilen, zijn gemetselde silo's verre te verkiezen 
boven gewone kuilen, omdat slechts een zeer klein gedeelte 
onbruikbaar zal worden. Bovendien zal het verlies aan uit- 
geperste sappen lang niet zoo groot zijn, daar de cementen 
bodem en wanden geen vocht doorlaten. 

Wat betreft de voedingswaarde van zuurvoer schrijft Ten 
Rodengate Marissen nog ’t volgende: 

„Is de gisting binnen de perken gebleven, heeft men dus 
te doen met goed gelukt zuurvoer, dan is de kleur groeaach- 
tig, min of meer gebleekt, de reuk frisch-zuur. Het wordt 
met graagte door het vee gegeten en veroorzaakt, mits in 
niet al te groote rantsoenen gegeven, geen stoornissen inde 
spijsvertering. Bij melkvee zag men dikwijls de hoeveel- 
heid melk toenemen, zonder dat de kwaliteit noemenswaard 
verminderde. Wel nam men meermalen geringer duurzaam- 
heid waar: de melk werd eerder zuur. Dit moet echter niet 
worden toegeschreven aan een bepaalde werking van het 
zuurvoer op het dierlijk organisme, maar aan een recht- 
streekscheu invloed van het in den stal aanwezige zuurvoer 
(veel melkzuurbacteriën) op de melk. Daarom kan het kwaad 
op eenvoudige wijze verholpen worden, door met het toedienen 
van het zuurvoer te wachten tot na het melken en dit nooit 
tijdens het melken in den stal voorhanden te hebben.” 

Niet alleen gras, doch ook djagoeng-blaren, teosipte, oebibla- 
ren, toppen van suikerriet en andere groenvoedersoorten lee- 
nen zich uitstekend tot inkuilen. Vaak heeft men tijdelijk 
een overproductie van een of ander gekweekt veevoeder, dat 
men dan bewaren kan tot tijden van schaarschte. 

In Europa wordt nog een derde methode van conservee- 
ren van veevoeder veelvuldig toegepast, nl. het persen. Het 
product, dat hierbij verkregen wordt, heeft een zoeten smaak 
en wordt daarom wel, in tegenstelling van zuurvoer, zoetvoer 
genoemd. In ’t kort zal de zoetvoerbereiding hieronder beschre- 
ven worden. 


— 682 — 


Het groenvoer, dat eerst eenigszins gedroogd is, zoodat het 
watergehalte niet hooger is dan 75 pct. wordt zorgvuldig 
opgestapeld in ronde of vierkante hoopen tot een hoogte van 
3—5 M. De kanten dezer hoopen moeten vrijwel loodrecht 
zijn, opdat de persing later bij belasting gelijkmatig zal zijn. 
Men gaat echter niet direct belasten, daar men de tempera- 
tuur in den hoop spoedig wil doen stijgen door broeiing. De- 
ze stijging van de temperatuur is noodzakelijk en moet liefst 
zoo snel mogelijk plaats hebben, waardoor schadelijke bacte- 
riënwerking (azijnzuur- en boterzuurgisting, waarbij een ge- 
deelte der eiwitstoffen overgaat in amidoverbindingen, die 
minder voedingswaarde bezitten dan eiwit), die ’t sterkst plaats 
heeft beneden 50e C., wordt voorkomen. Boven 50° C. heeft 
men wel weer de melkzuurgisting, maar niet meer bij 70— 
759 C. Wilde men alle gisting doen ophouden, dan moest 
de temperatuur op 70e C. of hooger gebracht worden, wat 
niet wenschelijk is, daar dan kans bestaat, dat de massa ver- 
koolt of verbrandt, en de eiwitstoffen in verteerbaarheid 
achteruitgaan. De beste temperatuur is 60—65° C. Wordt 
die temperatuur overschreden, dan kan men haar, door de 
belasting te vermeerderen, weer op dat peil terugbrengen, ter- 
wijl bij een te lage temperatuur de belasting wordt vermin- 
derd. 

Wanneer men slechts zorgt, dat de temperatuur op het 
juiste peil blijft, zal het persen zeer zeker gelukken. Goed 
persvoer herkent men aan den aromatischen reuk, ongeveer 
als versch roggebrood; het is zeer zelden, en dan nog in ge- 
ringe mate, zuur, terwijl de stuctuur van het geperste voer 
nog duidelijk zichtbaar is. Alleen de kleur is eenigszins 
verbleekt tot olijfgroen. Wanneer de temperatuur te hoog 
geweest is, zal de kleur meer bruin (soms zelfs donkerbruin) 
geworden zija, hetgeen niet schadelijk is, wanneer die te 
hooge temperatuur direct onderdrukt is geworden. 

De opname van de temperatuur geschiedt door middel van 
een daarvoor speciaal gemaakten hollen ijzeren stang, die een 
puntig uiteinde heeft, waarin de thermometer wordt gelegd. 

Vaak maakt men bij de persvoerbereiding gebruik van een 
speciaal daarvoor gemaakte inrichting, waarvan twee soorten 


— 683 — 


in den handel zijn, nl. groenvoederpersen met constante en 
met veranderbare drukking. De laatste zijn de beste, waarvan. 
een afbeelding de inrichting en de werking duidelijk maakt. 


Eed 


l 


U 
|l 
gek 


Gevulde groenvoederpers van Blunt met één paar hefboomen. De belasting: 
wordt aangebracht in de houten bakken A. in den vorm van steenen. 
Het grondvlak is 44 M. de hoogte 5 M. 


Of het maken van persvoer in de tropen mogelijk is, zal 
nog door proeven moeten worden uitgemaakt. De verliezen 
bij persvoerbereiding zullen hier te lande hoogstwaarschiĳjnlijk 
zeer groot zijn, voornamelijk door uitdroging aan den buiten 
kant. Bovendien moet van een persvoerhoop, vooral gedu- 
rende de eerste weken, dagelijks de temperatuur worden op- 
nomen en de belasting worden geregeld, terwijl ingekuild voer 
in ’t geheel geen toezicht eischt. 


Sidoardjo, 3 September 1915. 


MISVORMINGEN BĲ KLAPPERS 
Door 
_J. J. Surra. 


Het is een opvallend, hoewl niet onverklaarbaar feit, dat 
er van een zoo algemeen voorkomende en gekweekte plant 
als de kokospalm in de literatuur zoo weinig afwijkingen 
vermeld worden, terwijl eenigszins uitvoerig beschreven ge- 
vallen nog veel zeldzamer zijn. 

In Nederlandsch-Indië zijn klapperboomen met vertakten 
stam welbekend en reeds meermalen beschreven en afgebeeld. 
Verder herinner ik hier even aan den merk waardigen klapper 
te Buitenzorg, die eenige jaren geleden een stroom van be- 
zoekers van elken landaard tot zich trok. t) Bizonder talrijk 
schijnen abnormaliteiten bij de klappers op de Cocos Keeling- 
eilanden voor te komen, waarvan Forges zeer oppervlakkig 
een aantal voorbeelden vermeldt. *) Het zou niet zonder belang 
zijn, daarnaar eens een nauwkeuriger onderzoek in te stellen, 
hetgeen, voor zoover mij bekend is, nog niet geschiedde. 

Ia de laatste jaren zijn mij weer eenige zeer opmerkelijke 
afwijkingen onder de oogen gekomen, die mij belangrijk genoeg 
voorkomen om ze hieronder in het kort te beschrijven. 3) 

Menigeen weet hier, dat af en toe noten gevonden worden, 
die bij het kiemen niet één, doch twee of zelfs drie spruiten 
voortbrengen. De verklaring van het verschijnsel schijnt voor 
de hand te liggen. Het vruchtbeginsel van den klapper be- 
staat pl. uit drie vruchtbladeren en is driehokkig, In den 


1) J.J. Smirn. Een merkwaardige klapper. (Teysmannia jrg. XIX, 1908, 
blz. 8). 

2). H. O. Forges, Notes en the Cocos nucifera, (Journal of Botany XVII, 
1879 p. 193). 

3) Zie ook J.C. Cosrervs and J. J. Smrru, Teratology studied in the tropies. 
(Annales du Jardin Botanique de Buitenzorg, 2e sér. XIV, p. 84—86). 


— 685 — 


regel ontwikkelt zich slechts één zaadknop en drukt daarbij: 
de tusschenschotten der hokjes op zij, zoodat de rijpe vrucht 
éénhokkig is en er van de tusschenschotten nauwelijks over- 
blijfsels te vinden zijn. De drie vruchtbladeren zijn echter 
steeds zeer gemakkelijk aan de oogen of kiemgaten te her- 
kennen. Door aan te nemen, dat in sommige gevallen twee 
of drie zaadknoppen bevrucht worden, zooals herhaaldelijk 
voorkomt bij planten, die, wat vruchtontwikkeling betreft, in 
hetzelfde geval verkeeren als de klapper, verkrijgt men een be- 
vredigende oplossing der vraag. Inderdaad zegt ForsBes dan 
ook, dat op de Cocos Keeling-eilanden zeer dikwijls driehokkige 
vruchten aangetroffen worden, waarbij de hokken door leder- 
achtige tusschenschotten gescheiden zijn en elk één zaad be- 
vatten, en dat de drie zaden ook dikwijls kiemen. Ik heb slechts 
één dergelijk gevalonder de oogen gehad. In December 1912 
zond de heer H. A. BAUPAIN te Kadoe Katjang, Banten, aan het 
Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel een voor 
de bereiding van copra doorgeslagen, reeds van den bast ont- 
danen klappernoot, die zijn aandacht getrokken had, doordat 
de vrucht door een dun tusschenschot in twee ongelijke, elk 
één zaad bevattende vakken verdeeld was. Eén der kiemgaten 
bevond zich op het vruchtblad, dat het kleinste hok vormde. 
Daar de weekere deelen bij aankomst reeds in staat van ont- 
binding verkeerden, was het niet ontwikkelde derde vak niet 
meer met volkomen zekerheid aan te toonen. 

Onlangs vermeldde dr. Ch. BERNARD in Teysmannia !) een 
hem toegezonden foto van een klappernoot, die drie kiemen 
had ontwikkeld, hetgeen hij eveneens meende te moeten ver- 
klaren door de ontwikkeling van drie zaden in de vrucht 
aan te nemen. 

ForBes vermeldt ook 4- tot 10-hokkige vruchten, doch be- 
schrijft deze niet nader, zoodat men alleen kan gissen naar 
de oorzaak, waaraan deze hun ontstaan te danken hebben. 


Hoewel het dus zeker is, dat in sommige gevallen het ont- 
staan van twee of drie spruiten uit één vrucht toe te schrij- 


1) Ch. BERNARD, Over eenige abnormaliteiten (Teysmannia, 26ste jrg., 1915, 
blz. 396). 


— 656 — 


ven is aan de ontwikkeling van twee of drie zaden, is dat 
toch niet altijd de oorzaak. 

In Augustus 1913 ontving ik, door de welwillendheid van 
den heer J.G. H. de Voogt te Weltevreden, van de onderneming 
Serangdjaja op Sumatra een tweetal klappers, die beide drie, 
voor het meerendeel reeds sterk ontwikkelde, manshooge 
spruiten droegen; slechts bij één der exemplaren was één 
der spruiten zeer achterlijk. Uiterlijk geleken zij geheel op 
het in Teysmannia afgebeelde, door dr. BERNARD vermelde 
exemplaar. De noten werden gedurende mijn verloftijd in het 
Botanische Laboratorium te Leiden doorgezaagd en toen bleek 
het, dat ze slechts één hok bevatten, waarvan de binnenzijde 
door de overblijfsels van het kiemwit als met een korst 
bedekt was. Er moet dus slechts één zaad aanwezig geweest 
zijn. Na verwijdering van den vezeligen buiten- en midden- 
wand der vrucht was het niet moeilijk, vast te stellen, dat 
slechts één der drie kiemgaten door één enkel steelvormig deel, 
de zaadlob, doorboord was. Er blijft ter verklaring dus niets 
anders over dan aan te nemen, dat het stengeltje der kiem- 
plant zich reeds in het begin vertakt heeft. De planten waren 
echter reeds veel te groot om te kunnen vaststellen, op 
welke wijze die vertakking heeft plaats gehad. 


Het laatste en zeker niet het minst merkwaardige geval, 
dat ik hier te vermelden heb, betreft een voorbeeld van 
jeugdbloei. De éénjarige kiemplant werd door den heer J. 
L. Dommers in Januari 1914 op het eiland Kemirian, waar 
ze bij de eilandbewoners in een graad van heiligheid stond 
en door uitvarende visschers werd bewierookt, aangetroffen 
en aan het Departement van landbouw, nijverheid en han- 
del toegezonden 

De vrucht had de normale grootte, en was, om welke reden 
is mij onbekend, van onder en van boven recht afgesneden. 
Ook viel het op, dat de vrucht niet, zooals bij kiemende klap- 
pers, naar ik meen, meestal het geval is, een meer of minder 
horizontale houding had, doch rechtop stond. De wand was 
op de gewone wijze door verscheidene stevige wortels door- 
boord. De plant droeg 41 bladeren, waarvan de laagste en 


JEUGDBLOEI BĲ KLAPPER. 


— 687 — i 


de hoogste enkelvoudig en smal lijnvormig waren, de mid- 
delste 6 daarentegen tweedeelig met lijnvormige slippen. 
Het langste blad had met den steel en de bladscheede een 
lengte van 56 c.M. Het behoeft dus niet gezegd te worden, 
dat de plant een zeer armelijken indruk maakte. In het 
midden tusschen de bladeren bevond zich de, voor zoover na 
te gaan was, eindelingsche, rechtopstaande, op de gewone 
wijze vertakte bloeiwijze, die veel korter was dan de bladeren 
en waarvan de algemeene bloemsteel geheel door de bladschee- 
den aan het oog onttrokken was. Bij aankomst was de 
bloeiwijze verdroogd en droeg slechts talrijke dicht bijeen- 
staande, dakpansgewijs dekkende schutbladeren. De bloemen 
waren, jammer genoeg, alle afgevallen, doch de litteekens 
wezen niet alleen uit, dat ze er geweest waren, doch ook, 
door het verschil in grootte, dat op de normale wijze aan 
den voet van de hoofdtakken der bloeiwijze eenige vrouwe- 
lijke, verder slechts mannelijke bloemen aanwezig geweest 


moeten zijn. 

Voorbeelden van jeugdbloei, d.i. het in bloei komen van 
zeer jonge planten, die normaal eerst op veel lateren leeftijd 
daartoe overgaan, zijn bij verschillende plantsoorten bekend, 
o.a. bij djati (Tectona grandis Lj, tjakra-tjikri (Melia 
sempervirens Rxp.) enz., doch geen van deze maakt een zoo 
vreemden indruk als de hierboven beschreven Cocos nucifera L. 


Dente ven vene ve eee nn nne ne nn nnn nn nnn nnn nnn enen nn nnn nnn nnn en nn nn nen nen 


NIEUWE TAPRESULTATEN BĲ HEVEA BRASILIENSIS. 
DOOR 
A. W. K. pe JONG. 


Eenige physiologische proeven. 

In het 23ste bulletin (1914) van het Department of Agri- 
culture of the Federated Malay States, dat enkele weken 
geleden het licht zag, heeft BATESON een verhandeling geschre- 
ven over physiologische proeven in verband met het tappen 
van Hevea brasiliensis, waarvan de verkregen resultaten 
door het opstellen van een nieuwe theorie verklaard worden. 
Omdat deze theorie geheel nieuw is, scheen het me beter, 
geen referaat van de behandeling van BATEsoN te geven, 
maar een bespreking. Vooral is dit gewenscht, omdat, zooals 
de Directeur van Landbouw, LewroN- BRAIN, in een voorwoord 
mededeelt, deze verhandeling reeds vroeger geschreven werd, 
maar door de afwezigheid van den schrijver het afdruk- 
ken zeer vertraagd werd. Daar van de proeven van Spring, 
te Gunong Angsi genomen, alleen de resultaten van het eerste 
tapjaar gebruikt worden, zou men, omdat de resultaten van 
het 2de jaar in December 1913 gepubliceerd werden, moeten 
aannemen, dat het nu eerst afgedrukte manuscript vóór dien 
tijd geschreven werd. 

In het eerste hoofdstuk wordt het effect van het tappen op 
de zetmeelreserve besproken. 

Prof, Firrixc, die hierover het eerst een onderzoek instelde, 
kwam tot de conclusie, dat het tappen grooten invloed op 
de hoeveelheid zetmeel in den bast en het hout heeft, zoodat 
hij naar aanleiding van de verkregen resultaten, aanraadde, 

… de boomen slechts over een kwart van den omtrek aan te 
snijden en na elke 2 of 3 maanden tappen een of twee maan- 
den rust te houden. Simon kwam tot een ander, tegengesteld 
resultaat, dat nl. het tappen van in goede groeivoorwaarden 


— 65) — 


zich bevindende boomen geen invloed heeft op de zetmeel- 
reserve van het hout. Het onderzoek van BaresoN heeft de 
juistheid van de conclusie van Simon volkomen bevestigd. 

Terwijl Prof. Frrring zijn proefboomen liet omhakken ea 
in schijven zagen, werd door BaresoN een meer economische 
methode toegepast, waar hij slechts kleine stukjes hout en 
bast met een beitel uit verschillende deelen van de boomen 
stak. Van 19 boomen werden het hout en de bast, van 22 
boomen alleen de bast en van 227 boomen de bast in be- 
paalde gedeelten op zetmeel onderzocht. Geen van deze boo- 
men, vertoonde in den toestand van de zetmeelreserve eenige 
overeenkomst met die, welke Frrrina beschreven heeft. 

Behalve het effect van het tappen werd ook nagegaan de 
invloed, dien een nauw plantverband en het „winteren” op 
de hoeveelheid zetmeel hadden. 

Bij boomen, die 159415 voet stonden, 7 jaar oud waren en 
waarbij de bast op het tapvlak bijna geheel verwijderd was, 
was het hout 7 maanden na het „wintereu” tot geen groc- 
ter diepte dan 0.6 c.M. vrij van zetmeel. Het „winteren” 
echter heeft grooten invloed op het zetmeelgehalte van den 
bast en het hout. Gevonden werd, dat gedurende den bladaf- 
val, totdat de knoppen open gaan, geen vermindering van zet- 
meel plaats heeft. Bij het openbarsten van de knoppen heeft 
echter een sterke zetmeelvermindering plaats. Bij jonge boo- 
men is deze zetmeelvermindering meer dan 9 maanden merk- 
baar in den bast en ongeveer 2—6 maanden in het hout; 
bij oudere boomen duurt deze periode 4—5 maanden. 

Ofschoon het aantal proefboomen, zes, niet groot genoeg 
is om algemeene regels te maken, kan er toch voor de prac- 
tijk uit volgen, dat, daar het tekort aan reservestoffen meer- 
dere maanden aanhoudt, het stop-zetten van het tappen 
gedurende 2 of 3 weken, wanneer de boomen winteren, slechts 
een zeer geringen invloed kan hebben op de reservestoffen 
van den boom. Het voordeel, dat van dezen maatregel ver- 
wacht kan worden, weegt niet op tegen de moeilijkheden, 
die hij in de practijk geeft, schrijft BATESON. 

Over ditzelfde onderwerp is onlangs als Bulletin no 22 
van het Department of Agriculture van Ceylon, 1915, een 
Teysmannia, 1915. 45 


Ed 


verhandeling verschenen van de hand van CAMPBELL. Of- 
schoon de resultaten in groote trekken met die van BATESON 
overeenkomen, verschillen zij toch zeer, wat betreft de lengte 
van het tijdvak, gedurende hetwelk de zetmeelvermindering 
in den bast en het hout is waar te nemen. 

Hij vond, dat, wanneer de boomen bladerloos waren, 
geen verandering in het zetmeelgehalte in den bast en het 
hout plaats had; bij het vormen van de nieuwe bladeren 
ging het zetmeelgehalte sterk achteruit, terwijl de vermeer- 
dering van zetmeel weer begon binnen 3 weken nadat de 
bladeren weer geheel gevormd waren. Na 15 maand was 
de zetmeelreserve weer normaal. 

Het zetmeelgehalte werd bepaald door microscopisch het 
aantal zetmeelkorrels op een bepaalde oppervlakte te tellen, 
waarvoor zij eerst met jodium zichtbaar gemaakt werden. 
Zijn gegevens zijn dus zeker veel meer te vertrouwen dan 
die van BaArrson, die alleen met het bloote oog de zetmeel- 
sterkte naar de kleur beoordeelde. De verhandeliag van 
CAMPBELL bevat zes zeer goed uitgevoerde graphische voor- 
stellingen van de met zijn proefboomen (6 stuks) verkregen 
resultaten. Hij is een voorstander van het geven van rust 
gedurende het „winteren”. Hij schrijft op blz. 17: De reden, 
waarom men gedurende deze periode niet moet tappen, is, 
dat er geen zetmeel in den bast is en ook niet tot op be- 
langrijke diepte in het hout, zoodat geen aanvulling voor- 
handen is om nieuwen bast te vormen. Tevens geeft het 
tappen een melksap, dat ongeveer voor ?/ deel uit water 
bestaat. Dit verlies van water zal zeer waarschijnlijk het 
plaatselijk vervoer van voedsel uit de binnenste deelen van 
het hout bemoeilijken. Men kan dus vast aannemen, dat de 
vernieuwing van den bast zeer slecht zal wezen, en dat dit 
later onaangename gevolgen zal hebben, zooals het afbarsten 
van den bast enz.’ Hij komt dan tot het besluit, dat de 
rustperiode moet insluiten den tijd, dat de nieuwe bladeren 
zieh vormen, tot ongeveer de derde week nadat zij zich geheel 
gevormd hebben. 

Het wil me voorkomen, dat men, in plaats van dit vraag- 
stuk door het bepalen van de aanwezige hoeveelheid zetmeel 


— 691 — 


te trachten op te lossen, beter zou doen door eens een goed 
ingerichte proef aan te zetten om na te gaan, welken slechten 
invloed het tappen gedurende het winteren heeft èn op de 
caoutchoucopbrengst in het jaar èn op de bastvernieuwing. 
Op deze wijze zal men verder komen dan met al deze bespie- 
gelingen, hoe interessant ze ook mogen wezen, 

Het derde hoofdstuk bespreekt het vervoer van voedings- 
stoffen in horizontale richting in den bast. Door middel van 
een bepaalde wijze van gedeeltelijk ringen van boomen, werd 
gevonden, dat de voedingsstoffen bij een Heveaboom zich ook 
in horizontale richting kunnen bewegen. 

Het, vierde hoofdstuk handelt over tapsystemen. Volgens 
BATESON zijn er 3 tapsystemen, waartusschen gekozen moet 
worden, n. Ì. 

1. 2 sneden op X van den omtrek, 

IT 1 snede op } Bie 

ill, 1 snede op 2 tegenover elkaar liggende kwarten. 

Bij alle 8 wordt in denzelfden tijd een gelijke hoeveelheid 
bast weggenomen. 

Volgens BAresoN hebben alle proeven, die in de Straits 
genomen werden, uitgewezen, dat de tapwijze II meer caout- 
chouc geeft dan III. 

Er moet echter on gelet worden, waarop BATEsoN dan ook 
de aandacht vestigt, dat bij het systeem II steeds een V-snede 
gebruikt werd en bij het systeem III 2 rechtsche sneden, waar: 
door de uitkomsten niet geheel te vergelijken zijn. Het 
tapsysteem III geeft echter zooveel minder opbrengst dan II, 
dat zijn minderwaardigheid volgens BaresonN duidelijk is. 

Als bewijsmateriaal gebruikt hij de proeven van SPRING, 
bij de proeven te Kuala Lumpur de in 2 jaar tappen ver- 
kregen resultaten, en bij de proeven te Gunong Angsi de uit- 
komsten van het eerste jaar. Hij vindt aldus }): 


EE soEl 

Proef 1 Kuala Lumpur 100 : 131 
s +2 » » 100 : 135 

» 1 Gunong Angsi 160 : 126 

ti viS » » 100 : 128 


1) Zie voor de volledige opgaven Teysmannia 1914 blz. 37. 


— 692 — 


Proef 3 Gunong Angsi 100 : 126 
> 4 $ > 100 : 106 
Gemiddeld 100 : 125 

Verder onderzocht hij bij deze boomen en ook bij andere, 
waarop dezelfde tapwijzen voorkwamen en die hem door een 
planter ter beschikking gesteld waren, den invloed, dien het 
tapsysteem gehad had op de hoeveelheid zetmeel in den 
nieuwen bast. Hiertoe werden stukjes van den nieuwen 
bast onderzocht. Het gehalte aan zetmeel werd door de kleur, 
die een jodiumoplossing veroorzaakt, geschat en op deze wijze 
werden de stukjes in 2 groepen verdeeld, naarmate overvloe- 
dig zetmeel aanwezig was (kleur zwart, donker grijs of 
licht grijs) of wel geen of bijna geen zetmeel was aan te 
toonen. 

Uit zijn proeven trekt Barrson de conclusie, dat bij de 
V-snede over den halven omtrek de nieuwe bast sneller met 
zetmeel gevuld wordt dan bij op twee tegenover elkaar ge- 
degen kwarten geplaatste rechtsche sneden en ook bij twee 
rechtsche sneden op een kwart. Hieruit zou dus volgen, dat 
de nieuwe bast bij de V-snede beter gevoed wordt dan die 
van de 2 andere tapsystemen. 

Volgens Bareson kan dit of door ongelijkheid in groei van 
de boomen òf door het tapsysteem veroorzaakt zijn. Het 
eerste zou gemakkelijk het verschil in zetmeelgehalte en 
ook de grootere caoutchoucopbrengst kunnen verklaren, maar 
bij het vergelijken van de boomen werd hiervoor geen steun 
gevonden. Nog een derde mogelijkheid blijft er over, nl. 
dat er een fout in de proeven is, maar, waar alle proeven 
in dezelfde richting wijzen, is dit volgens hem vrijwel uit-- 
gesloten. Er blijft dus niets anders over dan aan te nemen, 
dat het tapsysteem dezen eigenaardigen invloed heeft. 

In den ongetapten bast boven het tapvlak werd bij de 
verschillend getapte boomen geen verschil in zetmeelgehalte 
gevonden. Ook bevatte de bast naast het tapvlak bij de 
V-snede zeker niet minder zetmeel dan de bast bij de 2 te 
tegenover elkaar geplaatste sneden, zoodat geen slechtere 
voeding van de wortels bij de eerste tapwijze voor den dag 
kwam. Ook de dikte van den vernieuwden bast schijnt 


en 


volgens BATESON verschillen ten voordeele van de V-snede 
op den halven omtrek te geven. 

Om deze eigenaardigheid van de tapsystemen te verklaren, 
geeft BATESON de volgende theoretische beschouwingen over 
het tappen. 

Het is een bekende zaak, dat de latex het gemakkelijkst 
’s morgens vroeg stroomt, hetgeen veroorzaakt wordt, doordat 
de lage temperatuur eu de vochtigheid van de lucht de 
transpiratie bemoeilijken. Tapt men later op den dag, dan 
is de hoeveelheid latex, die men verkrijgt, geringer. De ver- 
meerdering van de transpiratie is echter niet de eenige oor- 
zaak, waarom op den dag minder melksap uitstroomt dan 
’s morgens vroeg. Ook de opname van water door de wor- 
tels moet in aanmerking genomen worden. ’s Nachts heeft 
dit evenals over dag plaats, maar omdat er ’s nachts door 
de bladeren minder water wordt afgestaan, ontstaat een 
drukvergrooting in bepaalde weefsels, de worteldruk vormt 
zich. Hieraan is het druppelen van de bladeren van som- 
mige boomen en ook het nat-worden van het gras in den 
nacht te wijten. 

Het melksap bevindt zich in vaten, die van de wortels 
tot de bladeren zich uitstrekken, zoodat de latex, wanneer 
de vaten in de wortels gedrukt worden, zich verplaatsen zal 
daarheen, waar de druk het minst is, dat is naar boven in 
den stambast van den boom. En daar de wanden dun zijn, 
zal er steeds meer water in de buizen komen, zoodat er een 
constante naar boven gerichte stroom ontstaat; een langzame 
natuurlijk, wegens den weerstand, die overwonnen moet wor- 
den. De latex zal naar boven blijven stroomen, totdat de 
druk in alle deelen van den boom gelijk is geworden (dit 
is natuurlijk niet juist; er ontstaat een evenwichtstoestand, 
waarbij de druk beneden grooter is dan boven, omdat de 
zwaartekracht op de vloeistof werkt). Zeer waarschijnlijk zal 
gedurende den dag door de transpiratie zooveel water verloren 
worden, dat de turgor in den wortelbast sterk achteruitgaat, 
waardoor de stroom een tegengestelde richting zou krijgen. In 
’t kort, er schijnt alle reden te zijn om te gelooven, dat de latex 
niet stil staat, maar dat er een dagelijksche eb en vloed is. Wor- 


— 694 — 


den de melksapvaten geopend, dan zal, wanneer zij niet door 
de coagulatie van melksap op de snede gesloten worden, het 
uitstroomen van latex voortdurend plaats hebben, totdat de 
druk in de vaten tot een atmospheer is teruggeloopen (dit 
is niet juist, daar de weerstand, dien een vloeistof in capillai- 
ren ondervindt, groot is; inwendig zal de druk dus hooger 
zijn dan een atmospheer, als reeds niets meer uitstroomt. 
Bovendien werkt ook de zwaartekracht, waardoor de druk 
nooit ove:al gelijk kan worden.) 

De wrijving maakt, dat maar een bepaald gedeelte van den 
bast van zijn latex wordt bevrijd. Het melksap van verder 
gelegen gedeelten van den bast stroomt zoo langzaam, dat 
de druk in den omtrek van de snede verminderd wordt en 
de openingen van de vaten gesloten zijn voordat het melk- 
sap daar gekomen is. Het zal echter spoedig, nadat het melk- 
sap opgehouden heeft te loopen, de snede bereiken en den 
druk in de vaten doen toenemen. Dit blijkt daaruit, dat, 
wanneer een kort oogenblik nadat de caoutchouc gecoaguleerd 
is, de rubber vau de snede wordt getrokken, het melksap 
weder opnieuw begint te stroomen. Soms na sterken regen 
geven de boomen vele uren achtereen melksap; in zulke om- 
standigheden moeten de wortels zooveel water opnemen, dat 
het verlies door de bladeren en de tapsnede niet voldoende 
is om den worteldruk te verminderen. Zeer waarschijnlijk 
wordt de latex verdunder er, terwijl de druk blijft bestaan, 
is de beweging naar de snede zoo snel, dat het uitstroomende 
melksap geen tijd heeft om te coaguleeren. Volgens BATESON 
zijn er, behalve het tapprincipe, dat de boomen ’s morgens 
de grootste hoeveelheid latex geven, nog 2 andere vast- 
staande tapresultaten, n.l. dat een snede, die de melksapvaten, 
welke met de wortels in verbindiog staan, doorsnijdt, meer 
melksap geeft dan een, die haar aanvoer van de melksap- 
vaten uit het bovengedeelte van den boom krijgt, en het 
tweede, dat, hoe lager een snede op een boom is aangebracht, 
zij des te meer melksap geeft. 

Na deze uiteenzetting bespreekt hij de resultaten, door 
hem bij het vergelijken van de tapsystemen verkregen. Hij 
neemt als voorbeeld om zijn gedachten duidelijk te maken, 


— 695 — 


een boom, die over de helft van zijn omtrek aangesneden wordt. 

In den ochtend, voordat de boom getapt is, bereikt de wor- 
teldruk zijn hoogste waarde en de latex zal dus opgestuwd 
worden in den bast van den stam. In den halven omtrek, die 
niet getapt wordt, zal de opstijgende latex tegenstand onder- 
vinden van het melksap, dat reeds in de vaten is, maar, daar 
de druk hier niet zoo groot is als beneden in den boom, zal de 
weerstand minder of meer gemakkelijk overwonnen worden. 

In de getapte helft echter zijn de melksapvaten bij de sne- 
de afgesloten en zal het melksap dus een hindernis ontmoe- 
ten, die het niet kan overwinnen. Hierdoor zal de druk in 
de melksapvaten onder de snede grooter zijn dan aande ar- 
dere zijde van den boom. Een deel vau den iatex zal door 
de zijdelingsche takken van de melksapvaten ontwijken naar 
den ongetapten bast en zoo naar boven gaan. Daar het ech- 
ter voor den latex gemakkelijker is, zich vertikaal dan hori- 
zontaal te bewegen en daar voortdurend meer latex van 
beneden naar boven wordt geperst, zal de druk in den bast 
onder de snede gehandhaafd blijven. 


Bij een boom, waarvan de twee tegenover elkaar gelegen 
kwarten aangesneden worden, zal eveneens een hoogere druk 
onder de snede ortstaan, maar daar de latex bij dit tapsys- 
teem 4 wegen heeft om onder de sneden uit langs de tap- 
vlakken naar boven te ontwijken, zal de druk in den bast 
beneden de sneden niet zoo groot zijn als bij den boom, 
waarbij de helft van den omtrek werd aangesneden. De 


— 696 — 


uitstrooming zal van den druk onder de snede afhangen en 
zoodoende moet de snede op de helft van den omtrek de 
grootste opbrengst aan latex geven. 

Ook de aanwezigheid van meer zetmeel in den nieuwen 
bast laat zich op gelijke wijze verklaren. Een getapt opper- 
vlak moet een hindernis zijn voor den voedselstroom, die 
van boven naar beneden loopt, omdat een groot aantal voedsel 
vervoerende cellen doorgesneden zijn. 

Twee tapsneden, waarbij 4 kanten aanwezig zijn, die een 
zijwaartschen afvoer in den ongetapten bast mogelijk maken, 
zullen meer voedsel langs het tapvlak laten gaan dan wan- 
neer een lange snede, die maar 2 kanten heeft, gebruikt 
wordt. Dit schijnt volgens Bateson zeer waarschijnlijk, daar 
het voedsel zich veel moeilijker in horizontale richting kan 
bewegen dan het melksap. 

Over het andere tapsysteem, 2 sneden op een kwart, laat 
zich nog niet veel zeggen, omdat slechts één proef bekend 
is. Op theoretische gronden moet volgens BATEsoN ook dit 
systeem minderwaardig zijn aan het gebruiken van één snede 
over de helft van den omtrek. 

Bij 2 sneden op een kwart werkt toch de bovenste snede 
op dezelfde melksapvaten als de onderste, terwijl bij het an- 
dere systeem de geheele snede vrijen aanvoer heeft. Het is ech- 
ter niet mogelijk, hieruit te bepalen, welk van de tapsystemen 
te verkiezen is. Beschouwt men echter ook nog de richting - 
van den latexstroom, dan krijgt deze overweging waarde, 

Wanneer toch de snede geopend wordt en de latex uit de 
melksapvaten beneden de snede is uitgestroomd, dan zal de 
uitstrooming doorgaan door aanvoer van nieuwen latex uit 
de omgeving. Wanneer da stroom, dus de aanvoerstroom 
van nieuw melksap, zijdelings gemakkelijker plaats heeft dan 
van beneden, dan zal het systeem met 2 sneden op een kwart 
de grootste opbrengst geven; is echter de stroom van beneden 
sterker, dan zal het systeem met 1 snede op den halven om- 
trek het winnen. 

Een sterkere zijdelingsche aanvoer kan alleen plaats hebben, 
wanneer de stroom van den latex in den boom van boven 
naar beneden plaats had, dus wanneer de druk in de wortels 


EO 


minder was dan hooger-op in den boom. Volgens BATESON 
zou op een zeker oogenblik van den dag de latex naar de 
wortels terugzakken, maar in den vroegen morgen, wanneer 
meestal getapt wordt, de stroom steeds van beneden naar 
boven gericht zijn. Daarom zal het systeem met één snede 
op den halven omtrek het beste resultaat geven, omdat hier- 
bij het melksap vertikaal aangevoerd kan worden, hetgeen 
bij 2 sneden op een kwart alleen voor de onderste snede geldt. 
Bovendien is de onderste snede maar de helft van die op den 
halven omtrek en waar een korte snede minder caoutchouc 
blijkt te geven dan de helft van de hoeveelheid, die een 
2 maal zoo groote snede opbrengt, zal ook hierdoor de op- 
brengst van de 2 sneden op een kwart minder wezen dan 
die van 1 snede op den halven omtrek. Het is natuurlijk 
altijd nog mogelijk, dat op den duur het systeem met één 
shede over den halven omtrek niet het beste is. Indien, 
zooals de tegenstanders van het systeem zeggen, een boom 
lijdt onder het afsnijden van den voedselstroom over den 
halven omtrek, dan moet de opbrengst zeker achteruitgaan 
en zal het systeem, waarbij een kwart van den omtrek wordt 
gebruikt, waardoor de voeding van de wortels minder belem- 
merd wordt, op den duur het beste systeem zijn. Het is 
dus begrijpelijk, dat men dit eerst wenscht uitgemaakt te 
zien, voordat een meer conservatieve methode verlaten wordt. 
Nu echter, nadat over deze quaestie meer bekend is geworden, 
behoeft men voor een siechte voeding van de wortels bij het 
gebruiken van één snede over den halven omtrek niet meer 
bevreesd te zijn. 


Dat deze uiteenzettingen van BaAresoN voorbarig en niet 
geheel juist zijn, kan uit het volgende blijken. Zeker is het 
eigenaardig, dat boomen, die gemiddeld 25% caoutchouc meer 
opbrachten dan andere boomen, toch nog een betere aanvulling 
van het zetmeel in den nieuwen bast zouden vertconen, waar 
toch de caoutchouc uit het zetmeel volgens een nog geheel 
onbekend proces gevormd wordt, Dat dus bij de genomen 
proeven of bij het trekken van de conclusies fouten zijn ge- 
maakt, is niet onmogelijk. 


— 698 — 


Laten we daarom de door BarersonN gebruikte gegevens eens 
wat nauwkeuriger bekijken. Hij steunt, zooals we zagen, 
wat de caoutchoucopbrengst van de tapwijzen betreft, geheel 
op de proeven van SPRING, waarvan hij gedeeltelijk alleen 
de resultaten van het eerste jaar verwerkt. Hier mogen 
daarom de verkregen resultaten nog eens uitvoerig vermeld 
worden. 

Proef 1 Kuala Lumpur: 1 rechtsche snede op 90 c.M. hoogte 
op 2 kwarten (III) en een V-snede op dezelfde hoogte op den 
halven omtrek (II), dagelijks getapt. 

EE GN DE! RRT | IT, >, 
le jaar 2e jaar In 2 jaar 
100 : 98 100 : 154 100 : 131 

Proef-2 Kuala Lumpur: 2 rechtsche sneden 45 c.M van el- 
kander op 2 kwarten (III) en twee V-sneden op den halven 
omtrek ([I) om den anderen dag getapt. 

100 : 113 100 : 149 100: 135 

Proef 1 Gunong Angsi: dezelfde tapwijzen als proef 2 Kuala 
. Lumpur, maar dagelijks getapt. 

100 : 126 100 : 105 100 : 118 

Proef 2 Gunong Angsi: dezelfde tapwijzen, maar om den 
anderen dag getapt. 

100 : 128 100 : 125 100: 126 

Proef 3 Gurong Angsi: dezelfde tapwijzen, dagelijks getapt. 

100 : 126 100 : 93 100 : 106 

Proef 4 Gunong Angsi: dezelfde tapwijzen om den anderen 
dag getapt. 

100 : 106 100 : 104 100 : 105 

Bezien we eerst de 3 proeven met gelijke tapwijzen om 
den anderen dag aangesneden, dan blijken de cijfers zeer — 
uiteen te loopen n. |. 

Proef 2 K, L. 100: 113 100 : 149 100 : 135 
7 a As 100 : 128 100 : 125 100: 126 
sr GE AE 100 : 106 100 : 104 100 : 105 

Terwijl bij de proeven te Gunong Angsi de verhoudingen 
in het eerste en tweede jaar geen wijziging ondergaan, heeft 
dit bij de proef te Kuala Lumpur zeer sterk plaats. De ou- 
derdom der boomen was ongeveer gelijk, 7 en 6% jaar; het 


— 699 — 


plantverband verschilde, bij proef 2 K. L. was het 16X16 
voet, bij "proef 2 G. A. 2323 voet en bij proef 4 G. A. 
15X15 voet. De hoogteligging was ook ongelijk, daar proef 2 
G. A. op 300 voet en proef 4 G. A. op 1000 voet lagen, van 
de proef 2 K. L. wordt de hoogte niet opgegeven ; hieraan de 
verschillen in de verhoudingen toe te schrijven, schijnt me 
wel wat voorbarig. 

Bij het dagelijks tappen met dezelfde tapwijzen zijn de 


verhoudingen: 
Proef 1 G. A. 100 : 126 100 : 105 100 : 113 
eG A. 100-126 100 : 93 100 : 106 


Hier is dus voor beide proeven een sterke achteruitgang 
van het voordeel van de V-snede in het 2e jaar merkbaar. 
Deze tapwijzen zijn, zooals Sering mededeelt, te veel eischend 
geweest. Deze verhoudingen moeten daarom buiten bespre- 
king blijven. 

Proef 1 K. L. met maar één snede op een tapvlak geeft 
een groot voordeel voor de V-snede in het 2e jaar te zien. 

| 100 : 98 fo zaliger TOE 1 

Bij deze laatste proef zal men, daar eerst één helft van 
den omtrek is afgetapt, het resultaat van de tweede helft 
moeten afwachten. 

Er blijven dus de drie eerst genoemde proeven over, waarbij 
de verhoudingen sterk uiteenlooper. Het verschil tusschen 
een V-snede en 2 rechtsche sneden bestaat, behalve in het 
verbonden-zijn, ook in de richting van de sneden. Er zijn 
dus 2 factoren tegelijk veranderd, waardoor het niet mogelijk 
is, zekere conclusies te trekken. Bateson berekent, aannemen- 
de dat het verschil tusschen een rechtsche en een linksche 
snede bij mijn proeven, waarbij de sneden op één boom ston- 
den, ongeveer 18% bedroeg, dat een V-snede ongeveer 9% 
meer moet opbrengen dan 2 rechtsche speden. Neemt men 
dit aan, dan zou een van de 3 proeven geen voordeel voor 
de V-snede te zien geven, de twee andere echter wel. 

De volgende proefresultaten leiden echter tot een andere 
conclusie. Uit de proef, op blz. 7 (Mededeeling X) medege- 
deeld, blijkt, dat een V-snede dezelfde opbrengst geeft als 
een linksche snede van 2 maal de lengte van één arm. Dit- 


— 700 — 


zelfde resultaat is ook verkregen bij een proef, waarbij de 
sneden op verschillende boomen geplaatst waren, welke proef 
binnen kort gepubliceerd zal worden. 

Een linksche snede is echter minderwaardig ten opzichte 
van 2 linksche sneden van de halve lengte, omdat dan bast 
gesneden worât, die zich lager aan den boom bevindt en, hoe 
lager de snede wordt aangebracht, des te meer caoutchouc 
levert zij. (Mededeeling IV blz, 7 en Mededeeling X blz. 12). 


p: kt 
/ Bag | 


/ 


hand 
na, 
enne aj vn 


|| 
ad be \ / 
ERVA 


Uit deze overwegingen zou dus volgen, dat een V-snede 
minder moet opbrengen dan twee linksche sneden, hetzij ze 
naast elkaar staan of wel op tegengelegen kwarten, 

Verder is er voor ’t oogenblik niet van te zeggen en we 
zullen goed doen door de verdere resultaten van de proeven 
af te wachten. Het schijnt me echter voorbarig, uit deze 
niet goed te vergelijken tapresultaten van de proeven van 
SPRING de conclusie te trekken, dat de V snede het wint ten 
opzichte van de sneden op de 2 kwarten, omdat bij de eerste 
de twee sneden (armen) aan elkaar verbonden zijn. Waar 
uit. door mij genomen proeven gebleken is, dat bij het om 
den anderen dag aansnijden heel dikwijls niet diep genoeg 
gesneden wordt en de richting der snede voor sommige tap- 
pers aanleiding kan wezen om dieper of minder diep te snij- 
den, is het wel noodig, alleen op de resultaten van goed op- 
gezette en lang genoeg voortgezette proeven een Canea 
van zoe ver strekkende beteekenis te nemen. 

Wanneer de voorstelling van BATESON juist was, dan zou 


— 701 — 


een snede, die 2 maal de lengte van een andere snede 
heeft, meer dan 2 maal zooveel caoutchouc moeten geven. 
Dit nu is in strijd met de resultaten van de proeven, waar- 
bij op de boomen aan de ééne zijde een snede van 15 resp. 
30 c.M. was aangebracht en aan de andere zijde een van 
14 resp. 15 c.M. De middens der sneden bevonden zich op 
gelijke hoogte. Er werd tot op het hout gesneden. Na 4 
maanden tappen waren de opbrengsten voor de sneden van 
14 en 15 c.M. 469.6 gr. en 667,8 gr. en voor de sneden van 
15 en 30 c,M. 806.5 gr. en 1252,2 gr. 

De verhoudingen van de opbrengsten zijn dus 1.42 en 1.55; 
ongeveer hetzelfde werd gevonden, wanneer de sneden niet 
tot op het hout werden aangebracht. Hiermede vervalt de 
geheele theorie van BaATEsoN. Bovendien is uit de proeven 
op blz. 39 en volgende van Mededeeling X van het Agricultuur 
Chemisch Laboratorium gebleken, dat de beweging van het 
melksap ook in zijdelingsche richting gemakkelijk plaats heeft, 
zoodat het vormen van een grooteren druk onder de suede 
dan daar buiten, waar die druk langzaam gedurende den 
nacht zou ontstaan, vrijwel geheel uitgesloten is. 

Uit deze resultaten zou men eerder geneigd zijn om te ver- 
_ onderstellen, das één snede minder moet opbrengen dan twee 
sneden van de halve lengte op 2 kwarten aangebracht, het- 
geen ook de proef op blz. 7 van Mededeeling IV van het 
Agricultuur Chemisch Laboratorium gegeven heeft. 

Wat nu het gevonden verschil in zetmeelgehalte betreft, 
daaraan moet mi. al zeer weinig waarde gehecht worden. 
In de eerste plaats was de vernieuwde bast in 90 — 95% 
van de onderzochte gevallen gekleurd (Bulletin no 23 blz. 52), 
terwijl de oude bast maar ongeveer in 8 pct. van de gevallen 
een kleur vertoonde. Deze kleur zal op het schatten van 
de sterkte van het grijs van de zetmeelreactie zeer van in- 
vloed geweest zijn, vooral omdat B. met het bloote oog ge- 
schat heeft en niet, zooals Campbell deed, microscopisch het. 
aantal zetmeelkorrels op een bepaalde oppervlakte heeft vast- 
gesteld. 

Bovendien is het gevonden verschil niet zoo groot als 
BATESON het doet voorkomen. 


— 702 — 


De 6 door hem genomen proeven gaven als totaal: 
Rechtsche sneden 


op 2 kwarten V-snede 
Kleur door jodium: 
zwart 10 17 
licht grijs 31 49 
zichtbaar 61 63 
onzichtbaar 103 80 


Verder is het nog zeer goed mogelijk, waar een linksche 
snede meer melksap geeft, dat zij ook meer voedsel krijgt; 
hierdoor zou de V-snede het dus van de rechtsche sneden 
winnen. 

Uit het voorgaande blijkt dus, dat nog in ’t geheel niet 
het bewijs geleverd is, dat een enkele snede over den halven 
omtrek van een boom meer geeft dan enkele sneden op twee 
tegenover elkaar gelegen kwarten; het proefmateriaal, dat 
op dit oogenblik voorhanden is, is niet voldoende om hierover 
een eindbeslissing te nemen. 


In dezelfde verhandeling van BaAreEsoN bespreekt hij ook 
de toepassing van het halve omtreksysteem. Gewoonlijk heeft 
het in de Straits plaats op de volgende wijze (1 vlak getapt 
le jaar, 2 tweede jaar enz.) 


— 103 — 


Volgens Srimor duurt het 7-8 maanden, voordat de nieuwe 
bast de voldoende hoeveelheid voedselvoerende cellen bezit. 
Daardoor kan iedere zijde van den boom den geheelen aan voer 
van voedsel slechts gedurende 4 of 5 maanden krijgen, voor- 
dat op die zijde weer op nieuw getapt wordt. (Behalve dit 
bezwaar is er nog de wijze, waarop de sneden in het 3e en 
4e jaar aangebracht worden (top tapping). Wanneer de bast 1 
nog niet goed genezen is, zal hij een hindernis zijn voor den 
aanvoer van latex naar de snede van 5.) 

Bateson stelt daarom de volgende wijze van werken voor. 


Hierbij wordt deze moeilijkheid ondervangen en heeft de 
opvolging van de tapvlakken steeds van boven naar beneden 
plaats. 

Verder schrijft BArrsonN: de meeste planters meenen, dat 
4 jaar voor bastvernieuwing voldoende is, anderen nemen ech- 
ter 3 jaar of ook wel 6 jaar als noodzakelijk aan. Dit verschil 
van meening is zeer waarschijnlijk aan den ouderdom der 
boomen te wijten, of liever niet aan den ouderdom, maar aan 
het plantverband, dat tot voor kort voor oude en jonge boomen 
gelijk genomen werd. 

Gelukkig is men in de laatste jaren begonnea met op de 
oude ondernemingen uitte dunnen. Hij stelt voor, de boomen 


De 


niet in eens weg te nemen, maar ze op te snoeien, zoodanig 
dat de geselecteerde boomen ruimte krijgen voor hun kroon. 
Dit opsnoeien heeft dan telkens weder plaats, zoodra de kro- 
nen tegen elkaar aankomen. 

Verder beschrijft hij nog een methode om de Hevea-boomen 
kunstmatig te doen vertakken, door onder een knop een reepje 
bast weg te nemen. 


EN A 


IS DUBBELTAP PRACTISCH UITVOERBAAR ? 


„Het tweemaal daags aansnijden van den Hevea-boom levert 
66%/% meer rubber dan wanneer zulks eenmaal plaats heeft. 
Het gunstigste tijdstip voor de 2e tapping is + 10 u. v.m., 
als de le tapping om 6 uur ’'s morgens is geschied’ 

Aldus de conclusie van Dr. A. W.K. pe Jong in zijn „Mede- 
deelingen van het Agricultuur Chemisch Laboratorium nr. 
X 1915. Wetenschappelijke tapproeven bij Hevea brasiliensis. 

Zal het in het groote bedrijf ook zoo zijn ? 

Dit kan natuurlijk alleen de practijk uitmaken. Welke 
moeilijkheden zullen zich echter daarbij voordoen ? 

1. Waar halen wij den noodigen bast vandaan ? 

IL. Zullen alle boomen op de bovenvermelde uren af gewerkt 
kunnen worden? 

HI. Zal ’t niet te duur worden ? 

IV. Hoe zullen de boomen zich op den duur houden bij deze 
sterke drainage ? 

ad. 1. Bij een kwartomtrek bastverbruik per jaar, met 
2 tapsneden, is de dubbeltap vrijwel onmogelijk. 

Het dagelijksch bastverbruik per tapsnede op 2.5 m.M. 
stellend—1,5 m.M. voor die om 6 uur en 1 m.M. om 10 uur— 
heeft men maandelijks bij 28 tapdagen 7 c.M. en jaarlijks 
St c.M. bast per tapsnede noodig. De bovenste snede zou dan 
komen op 28410 c.M. (voor spout), d.i. 1.78 M. hoog- 
te, waar natuurlijk de tapper van gemiddelde lengte niet 
bij kan. 3 

Wanneer men echter !/; omtrek in 8 maanden verbruikt, 
wordt ’t heel anders. Alsdan is voor elke snede 8 X 7= 56 c.M. 
noodig; de bovenste tapsnede komt op 1.22 M. hoegte. Een 
afstand van 22 inch (56 c.M.) tusschen de tapsneden is een 
op Java veel voorkomende maat. 

Teysmannia, 1915. ‚ 46 


— 706 — 


Bij een systeem van ‘|, omtrek in 8 maanden levert de bast- 

kwestie dus geen bezwaar op. 

Ad. II. Aannemende, dat een tapper voor het aansnijden 
van een boom %/, minuut noodig heeft, dan zal hij, om half 
zes ’'s morgens beginnende, voor een taak van 300 boomen 
225 minuten of 33/4, uur noodig hebben en dus omstreeks 
9 uur, half tien klaar zijn. Wanneer hij dan rust neemt en 
om 10 uur opnieuw begint, dan zal hij tegen 1 uur voor de 
ge maal klaar zijn. De tweede tapping zal vlugger gaan: de 
„scraps”’ heeft zich nog niet gevormd, de bast is nog niet 
ingedroogd en laat zich makkelijker snijden, de cup is al 
onder de spout enz. 

Heeft men echter taptaken van 400 of meer boomen, dan 
zal één man het niet kunpen aftappen en zal hij een helper 
moeten nemen; maar, daar de betaling voor 400 boomen wel 
meer zal zijn dan voor 300, zal dit er wel bij hem af kunneu. 

Ondernemingen, die geen lumps uit de tuinen willen hebben, 

‚ kunnen bij de 2e tapping den latex doen innemen; dit is 
tevens een contrôle, of de tweede keer ook alle boomen aange- 
sneden worden. Onnoodig te zeggen, dat hier natuurlijk 
niet streng genoeg op gelet kan worden. 

De tapper, die, om 1 uur klaar zijnde, tweemaal in zijn 
taak getapt heeft, zal waarschijnlijk wel niet veel lust hebben 
om zijn latex zelf te verzamelen; wanneer zijn betaling echter 
voldoende is, regelt dit zich vanzelf en zal hij 't weer uitbeste- 
den aan een helper, zooals wel meer te doen gebruikelijk is. 

Ad. III. Dr. pe Jore constateert 66 pct. meer oogst; 
laat ons dit voor ’t groote bedrijf heel ongunstig nemen en 
stellen op 25 pct., en daarbij den tapper 14 maal zijn dagloon 
laten verdienen. 

Waar de tapper daarbij als regel niet langer dan tot 1 uur 
behoeft te werken, lijkt mij dit ruim voldoende betaald. 

Bij één keer tap zullen b.v. 

A 500 K.G. rubber f 150 kosten, en bij dubbeltap 
B 625, „ „225, het wordt dus voor 
8 1 „à 30 cent 
B per “U 
Dit zijn echter alleen de tapkosten; alle andere kosten 


— 107 — 


zullen geringer worden, omdat zij over een grooter aantal 
K.G. verdeeld worden, zoodat tenslotte de kostprijs all in 
van dien grooteren oogst niet noemenswaard zal verschillen 
met dien van den vroegeren oogst, en de winst, te maken 
met het meerdere product, deze geringe prijsverhooging 
ruim zal vergoeden. 

Ad. IV. Hoe zullen de boomen deze dubbele aftapping 
doorstaan ? 

Laat ons eerst nagaan, hoe een Hevea-boom op den enkelen 
tap reageert. We vinden in de „Mededeeling X”: 

1 de boom zit van onder tot boven vol met latex, 

2 die gevormd wordt in de melksapvaten, welke overal 
voorkomen, waar bast is; 

3 bij ’t aantappen houdt de uitvloeiïing van den latex niet 
op, omdat er niet meer is, maar omdat de openingen der melk- 
sapvaten indrogen of dicht vallen 

4 het latex-evenwicht, dat door den tap verbroken is, wordt 
door den boom in + 4 uur hersteld doordat van elders weer 
latex wordt toegevoerd naar ’t gedeelte van den bast, waaraan 
het melksap is onttrokken. 

Snijdt men dus een boom aan, dan wordt dadelijk de hoe- 
veelheid latex, benoodigd voor het evenwicht in den boom, 
van elders toegevoerd en dit tekort over den geheelen latex 
produceerenden sfeer van den boom verdeeld, 

Wanneer we nu daarbij constateeren, dat ook nog het geheele 
wortelstelsel een niet geringe hoeveelheid latex bevat, dan 
lijkt een dagelijksche aftapping van 30—50 c.M*latex (6—10 
gram droge rubber) voor een 5—7 jarigen boom niet zoo bar 
veel. Het gaat er alleen om, of de boom den dubbeltap zal 
kunnen bijhouden, of dus zijn dagelijksche rubberproductie 
of capaciteit grooter zal zijn dan hetgeen hij dagelijks moet 
afstaan. En dit nu zal, behalve van het karakter van deu 
boom, geheel afhangen van de meer of minder gunstige om- 
standigheden, waarin de aanplant verkeert. Catcherop, te dicht 
plantverband, afspoelingen en dergelijke, droogte, blad wisseling 
enz. zullen de capaciteit der boomen laag houden. 

En omdat op iedere onderneming de factoren anders zijn, 
is het niet met één pennestreek uit te maken, dat ’t overal 


— 768 — 


voordeelig zal zijn. Om tenslotte tot een antwoord te komen 
op de vraag, gesteld aan het hoofd dezer beschouwingen, het 
mijne zou luiden: 

Alles wijst er op, dat dubbeltap practisch uitvoerbaar is, 
maar, zoomin als goede resultaten op één onderneming het 
pleit in ’t voordeel van dubbeltap zullen beslechten, zoomin 
kan één mislukking elders als afdoende beschouwd worden, 
om het systeem te verwerpen. 

E. K. A. pe NEVE. 

November, 1915. 


Enne 
en 


\ n j p « Ki d NS ke af Rd 


® 
s 
nd 
F 


1 
b 
te, 
f: 
1e 


ies 
‚ 
4 


Ee 
en : 

E 

- 

Le 

J 


Ed 


Sprokkelingen op Landbouwgebied. 


LAMTORO ALS SCHADUW. 


Op de koffieonderneming Kali Tapak wordt eene behandeling 
van de lamtoro-schaduw toegepast, die aanbeveling verdient. De 
onderneming is op de Zuid-West-helling van de Kawi gelegen, op 
een hoogte van ongeveer 2500 voet. De aanplantingen bestaan uit 
robusta, aetopt op 54 en 6 voet, onder lamtoro-schaduw. Het 
plantverband van de koffie is 814 x 8 voet, de lamtoro staat 
bes k7 voet. 

In de eerste jaren is een geregeld opsnoeien vande lamtoro 
voldoende, na het derde wordt echter een bepaald systeem van top- 
pen toegepast. Bijgaande schets geeft eene voorstelling van de 
gevolgde methode. 

Aangenomen wordt, dat de lamtoro boomen (a en b) gelijk- 
matig opgegroeid, dus nagenoeg even hoog en zwaar zijn. 

In het eerste jaar worden de a-boomen der oneven rijen (rij 1, 3, 5 
enz.) op een hoogte van 10 voet getopt. De boomen zijn dus 
diagonaalgewijze, met overspringen van een diagonaal, om den 
anderen van hun kruin ontlast. De overige a-boomen, de z. g. even 
a-boomen, al naar mate zulks noodig is. 

In het tweede jaar ondergaan de even a-boomen dezelfde bewer- 
king van toppen, zoodat thans op de gansche diagonaal de verjon- 
ging is toegepast. Tevens wordt de kruin der oneven b-boomen 
vrij sterk uitgedund. 

In het derde jaar komen de oneven b-boomen voor toppen in 
aanmerking. De oneven a-boomen zijn inmiddels weer uitgeloopen 
en hebben een flinke kruin gevormd. Ze worden daarom, tegelijk 
met de even b-boomen, goed opgesnoeid. 

In het vierde jaar eindelijk zijn de even b-boomen aan de beurt om 
getopt te worden, terwijl men de oneven a-boomen op nieuw opsnoeit. 

In het vijfde jaar ondergaan de oneven a-boomen wederom de 
verjongingskuur, ten tweeden male dus. 

Na vier jaren derhalve herhaalt zich de bewerking bij het oor- 
spronkelijk uitgangspunt. 

Dit is in korte trekken het systeem, dat op Kali Tapak gevolgd 
wordt. Het ligt echter niet in de bedoeling van den auteur, dat 
aan dit systeem op slaafsche wijze vastgehouden wordt. Zoo 
behoeven niet alle a- en b-boomen de geschetste behandeling te 


— 710 — 


ondergaan, doch alleen die, welke — uitsluitend echter in de a-, resp. 
b-rij gelegen — hiervoor in aanmerking komen. Het hoofddoel: ge- 
lijkmatigheid van de schaduw, mag niet uit het oog verloren wor- 
den; daarom moet bij voortdurende contrôle het gansche jaar door 
aan de bewerking de hand gehouden worden. 

G. A. ALBERTS, Lamtoro als schaduw, Mededeeling No. 10 v h. 
Proefstation Malang. wu. 


CASSAVE-OERETS. 


De oeretplaag in de cassave werd door den heer LEEFMANS ten 
behoeve van de Handelsvereeniging Amsterdam op de onderneming 
Bendoredjo in Kediri bestudeerd. 

Het jaarlijksche verlies, veroorzaakt door oerets, was enorm, 
daarom werd het aanstellen van een deskundige voor het zoeken 
van bestrijdingsmiddelen noodig geacht. 

De schadelijke soorten zijn in hoofdzaak Leucopholis rorida FAB. 
en Lepidiota stigma FAB. 

De kevers verschijnen in October tot December, met het invallen 
van de regens, daarna neemt het aantal sterk af. De kevers doen 
geen schade en vreten maar zeer weinig. 

Vroeger werden de Leucopholis-kevers veel op met lombok be- 
smeerde steenen gevangen; het bleek echter, dat alleen de manne- 
tjes hierop afkomen. Er is bij Leucopholis een meerderheid van 
mannetjes; de mannetjes schijnen meerdere wijfjes te bevruchten, 
en geven aan onbevruchte wijfjes de voorkeur. Daarom geeft het 
wegvangen van de mannetjes met lombok geen resultaat. Het van- 
gen der wijfjeskevers stuitte echter op practische bezwaren, de 
verschillen tusschen mannetje en wijtje zijn te gering, en de me- 
‘thode vereischt te veel contrôle. De wijfjes, die overdag in de 
boomen gevangen worden, bleken reeds de eieren afgezet te hebben. 
De eieren worden één voor één gelegd, het grootste deel op een 
halven meter en dieper in den bodem, zoodat ze met ploegen niet te 
vernietigen zijn. Het eistadium duurt 3—4 weken. De oerets 
vreten eerst de dunne wortels, later ook de zetmeelrijke knollen 
op, ook de bibit kan aangetast worden en daardoor afsterven. 

De grootste schade heeft plaats in de tweede helft van den west- 
moesson. In den oostmoesson kruipen de engerlingen diep in den 
bodem, 4—1 M., en verpoppen dan vrij spoedig ; het popstadium duurt 
ongeveer een maand; de uitgekomen kever blijft de rest van de oost- 
moesson nog in den grond, om met het invallen der regens uit te 
vliegen. De geheele generatie neemt dus een jaar in beslag. Lepi- 


— All — 


diota komt in levenswijze nagenoeg overeen met Leucopholis, maar 
doet aan cassave weinig schade. 

Omtrent een groot aantal andere oeretkevers werden gegevens 
verzameld. Een enkele maal doen sommige soorten eenige schade 
aan cassavebladeren; de oerets leven meerendeels van plantaar- 
digen afval, enkele zijn schadelijk voor suikerriet. 

De oerets bezitten maar weinige parasieten; de voornaamrte zijn 
Scoliiden, graafwespen, waardoor 26 pct. der engerlingen aangetast 
bleek. Omtrent leveuswijze dezer graafwespen zijn vele belangrijke 
bijzonderheden aan het licht gebracht. 

Ook werden nog uit Porto Rico graafwesplarven geïmporteerd, 
maar geen dezer larven kwam levend over. 

In het veld werden soms oerets aangetast gevonden door een 
groene schimmel (Metharrhizium anisopliae ?), welke bij laboratoriu m- 
proeven vrij virulent bleek. De toepassing ervan in het groot levert 
echter onoverkomelijke bezwaren. 

Maaggiften komen voor de bestrijding evenmin in aanmerking, 
waarvan een groot aantal op hun uitwerking onderzocht werden, 
evenals van contactgiften. Enkele hiervan zijn in kruisverband 
tusschen de planten in den grond gebracht, wel effectief, zoo ga- 
soline en zwavelkoolstof. Van deze laatste vloeistof wordt 40 c.M.3 
per plant vereischt. De cassaveknollen sterven echter gedeeltelijk 
af bij deze behandeling; men kan de proef dus alleen toepassen op 
afgeschreven terrein, of de knollen moeten zeer spoedig geoogst 
worden. In ’tgroot is echter ook dit middel nog te duur, meer dan 
f 100 per bouw. 

Met lokplanten is niets te bereiken, daar de oerers steeds aan 
cassave de voorkeur geven. 

Met directe bestrijdingsmiddelen werd dus geen resultaat bereikt. 

Daar echter de groote uitbreiding van de oeretplaag op Bendore- 
djo voornamelijk geweten moet worden aan het ononderbroken aan- 
planten van cassave op dezelfde gronden, is vruchtwitsseling met 
een ander gewas het eenige goede bestrijdingsmiddel. Hiertoe leent 
zich zeer goed Agave, die op dezelfde onderneming naast cassave 
geteeld wordt. Aan agave doen de oerets geen schade, en op 
met agave beplant terrein verdwijnen ze na eenigen tijd. Deze 
vruchtwisseling wordt thans ook in praktijk gebracht. 

Daarnaast is het opruimen der oeretplekken in den aanplant, door 
zulke stukken te rooien als de oerets dicht aan de oppervlakte zitten, 
zeer noodzakelijk. Vroeger liet men zulke stukken als niet meer 
winstgevend eenvoudig staan, waardoor ze besmettingshaarden voor 


— Tl2 — 


de overige aanplant werden. Door herhaaldelijk ploegen worden de 
oerets bovengebracht en weggezocht. Aan het goedverzorgde werk 
met zijn rijken inhoud is een zeer fraaiegekleurde plaat toegevoegd. 
Jammer is, dat hierbij de reproductie der foto's zoozeer afvalt. 

S. LEEFMANS. De Cassave-oerets. Med. 15 Lab v Plantenziek- 
ten Dep van Landbouw, Nijverheid en Handel. !'915. da. 


PEPER ALS MIDDEL TEGEN SCHADELIJKE DIEREN. 


Volgens een bericht van STUCH verjaagt fijn gemalen peper, 
gestoven over het kweekbed, insecten en ook vogels. Zoo schijnt 
het goede diensten te bewijzen bij het verjagen van aardvlooien 
(Haltica, een soort van kleine kever) van kool-kweekbedden. 
Na zwaren regen moet de bestuiving herhaald worden. 

SrTucH. Prakt. Ratgeber im Obst- und Gartenbau, 1915 No. 20. 

v. h. 


__— 


AARDRUPSEN. 


In den afgeloopen zomer traden aardrupsen (Agrotis segetum) 
sterk op in Beieren; vooral aan bieten, aardappelen en groente 
soorten richtten zij schade aan. Aanbevolen werd den grond te 
behandelen met Kalizouten (b.v. Kainiet) en de bladeren te bespuiten 
met 2 pet. chloorbarium-oplossing of met Schweinfurtergroen; 
dit laatste is werkzamer dan chloorbarium, maar heeft wegens 
grootere vergiftigheid ook bezwaren. 

KorrF. Prakt. Ratgeber für Pflanzenbau u. Pflanzenschutz. 
1915 bl. 111. v. h. 


DE TOENAME VAN HET THEEVERBRUIK IN DE VER. STATEN 
VAN AMERIKA GEDURENDE DE LAATSTE 60 JAAR. 


Schrijver heeft door middel van twee graphieken een duidelijk 
beeld gegeven van den theeinvoer in de Vereenigde Stapten geduren- 
de zestig jaar en evenzoo van den prijs en het verbruik. Hij vond 
het beter, telkens het gemiddelde van de cijfers van vijf achtereen- 
volgende jaren te nemen, om zoodoende te ontkomen aan de soms 
sterke zeer toevallige schommelingen, die een verkeerd beeld zou- 
den geven van het geheel. 

In het kort deelt schrijver mede, dat de thee een belangrijke rol 
gespeeld heeft in de geschiedenis der Ver. Staten en zelfs de voor- 


Thee-invoer. 


10 2 


CANTER NERLAN 
Laarman 


Hoeveelheid en waarde van den invoer! 
van thee in de Ver. St. over de jaren 1851 — 
1914 uitgedrukt in gemiddelden van 5 jaar. 

De getrokken lijnen geven de hoeveelheid 
aan in millioenen ponden (links); de ge- 
stippelde lijnen geven de waarde aan in mil- 
lioenen ‘dollars (rechts) 


Thee-invoer. Thee-verbruik. 


a 3 d 3 a 8 & 


E 


SD EU bl A 6 5 Ek 8 


Hoeveelheid en waarde van den invoer Prijs van de ingevoerde thee en verbruik 
van thee in de Ver. St overdejaren1851— per hoofd in de Ver. St over de jaren 1851 — 
1914 uitgedrukt in gemiddelden van 5 jaar. 1914, uitgedrukt in gemiddelden van 5 jaar. 

De getrokken lijnen geven de hoeveelheid De getrokken lijnen geven den prijs aan 
aan in millioenen ponden (links); de ge- per pond (links); de gestippelde lijnen geven 
stippelde lijnen geven de waarde aan inmil- de consumptie per hoofd aan (rechts) 


lioenen ‘dollars (rechts) 


— 115 — 


naamste oorzaak zou geweest zijn van de afscheiding der kolo- 
niën van het moederland. Toen de ko'oniën protesteerden tegen de 
scheepvaartwetten, hadden er verder nog geen ongeregeldheden 
plaats, maar toen de z. g. Stamp Act aangenomen werd, beloofde 
de koning, dat de invoerrechten op thee zouden blijven bestaan als 
bewijs, dat de koloniën een eigen bevoegdheid tot het heffen van 
invoerrecht bezaten. 

Het resultaat hiervan was, dat in Philadelphia geen thee werd 
toegelaten en dat ín Boston een zeker aantal kolonisten, verkleed - 
als Indianen, aan boord van de met thee geladen schepen gingen 
en de kisten-in het water gooiden. Deze gewelddadigheden vorm- 
den het begin van het zich toen meer en meer ontwikkelende denk- 
beeld van zelfbestuur der koloniën; spoedig volgde dan ook de af- 
scheiding, waaruit de Ver. Staten als vrije republiek geboren werden. 

De hoeveelheid thee, waar het toenmaals om ging, was zeer ge- 
ring en de rechten eveneens. In 1790 werd nog slechts 5 millioen 
pond thee geïmporteerd. 

Uit de graphische voorstelling is duidelijk zichtbaar, hoe de hoe- 
veelheid ingevoerde thee gestegen is. In de opgegeven jaren is de 
hoeveelheid vervijfvoudigd. Daarentegen is de waarde zeer wissel- 
vallig. In 1871 —'75 werd het hoogste cijfer, S 20.000.000, bereikt. 
Daarna kwam een sterke daling, waarop weer een stijging plaats 
vond tot S 17.000.000. Deze schommelingen hadden plaats trots 
de steeds toenemende hoeveelheid ingevoerde thee. 

In de periode 1871-15 werd de hoogste invoerprijs voor thee 
behaald; deze was 36,8 cents (Amer.). 

Vreemd is het, dat de hoogste prijs samenvalt met den grootsten 
invoer. Na deze periode is er een voortdurende daling in prijs 
geweest, behalve gedurende de allerlaatste periode, toen de prijs 
weer tot 18 cents steeg. 

Het verbruik van thee per hoofd is slechts weinig veranderd. 
In 1886-'90 werd het maximum bereikt, nl. 1.376 pond. 

Naast de hier aangehaalde cijfers geeft schrijver nog graphieken 
voor cacao en koffie, waarvoor ik naar het oorspronkelijk verwijs. 
Opmerkelijk is de groote toename van den cacao-invoer in de 
laatste jaren en evenzoo het cacao-verbruik per hoofd. Naast een 
toename van 7 pct. van het theeverbruik in de laatste 20 jaren 
staat een toename van 56 pct. voor de koffie en van 575 pct. 
voor de cacao. Hier schijnt de thee dus verdrongen te worden 
door de beide andere. Daarom is het misschien wenschelijk, dat 
met nadruk daar eens op gewezen wordt, zoodat een doelmatige 


reclame kan gemaakt worden om te trachten de thee gelijken tred 
met haar mededigers te doen houden. 
The Tea en Coffee Trade Journal, Sept. 1915 p. 230. Sixty years 
of Tea, Coffee, Cacao, by John J. Macfarlane. 
d. 


CACAO-FERMENTATIE. 


Volgens Prof. PERROT is de tegenwoordig gebruikelijke methode 
om cacao te fermenteeren nagenoeg even primitief als die, welke 
reeds door de oude Mexicanen werd toegepast. Zij is niet noodig 
om een marktproduct van groote gelijkvormigheid te verkrijgen. 
Het is de moeite waard om de aandacht der cacao-planters op 
deze opvatting te vestigen. Prof. PERROT schrijft: 

„In de opmerkingen, die door mij over de fermenteeringskwestie 
bij cacao werden gepubliceerd, heb ik deze fermentatie van twee 
verschillende gezichtspunten uit bekeken, nl. le of vereenvoudiging 
der bereiding misschien mogelijk was, door meer methodisch en 
strenger wetenschappelijk te werk te gaan, zonder de productie- 
kosten te verhoogen; 2e of het mogelijk was, voor de industrie een 
regelmatig product van altijd uniforme eigenschappen te leveren. 

De behandeling der pulp met kaliumcarbonaat toont, dat deze 
pulp gemakkelijker te verwijderen is dan men zou zeggen, want 
men mag niet vergeten, dat de tegenwoordig toegepaste fermen- 
teeringsmethode bijna even primitief is als die uit den tijd der 
oude Mexicanen ! 

Uit de door mij verrichte onderzoekingen blijkt, dat fermentatie 
niet noodig is om een marktwaardig product te verkrijgen. Inderdaad, 
wanneer stoom onder geringen druk in een geschikte ruimte geleid 
wordt, waar versche cacaopitten uitgelegd zijn, en deze pitten in 
aanraking met de stoom worden gelaten, dan worden ze gesteriliseerd 
of „gestabiliseerd”, zooals men zegt, en zijn daarna niet in staat 
om van zelf eenige chemische verandering te ondergaan. 

Door stabilisatie in stoom onder druk gedurende tien minuten 
worden boonen verkregen, die, na gewasschen en geborsteld te 
zijn — teneinde de pulp te verwijderen —, gedroogd worden en zich 
dan goed laten bewaren, zonder te veranderen, terwijl tevens de 
natuurlijke fijne paarsche kleur behouden blijft. 

Het is natuurlijk de vraag, of zoo behandelde boonen in de choco- 
lade-industrie te gebruiken zijn, want men zegt, dat de boonen het 
aroma door de fermentatie krijgen. 

Ik heb daarom 200 K.G. cacao, die op de Ivoor-kust gesteriliseerd 


Es WIB — 


was, aan een der grootste Fransche chocolade-fabrieken voor in- 
dustrieele bewerking ter beschikking gesteld. 

Tot verbazing van degenen, die met het roosteren belast waren, 
werd de cacao broos en was in geen opzicht minder dan het 
product, dat in dezelfde streek door fermentatie verkregen wordt. 

Hier hebben wij dus een reeks van proeven (? Ref.), welke toonen, 
dat de fermentatie van Cacao van geen voordeel is om een uit- 
stekend handelsproduct te verkrijgen, en ik meen te mogen zeggen, 
dat sterilisatie het dubbele voordeel heeft, de productie-kosten niet 
te vergrooten en den fabrikanten een belangrijke gelijkvormigheid 
van het product van elke onderneming te waarborgen.” 

Proceedings of the Third International Congress of Tropical 
Agriculture; uit „Proceedings Agricultural Socicty of Trinidad 
and Tobaco, Vok XV, (1915) p. 263”. 

rpke. 


« 


OCULEEREN VAN MANGGA'S. 


In The Philippine Farmer Nr. 11 van November 1915 wordt door 
WESTER het volgende over het oculeeren van mangga’s medegedeeld: 

Wanneer de manggaboom een meter hoog is, kan hij geoculeerd 
worden. Dit is zoo moeilijk niet, als men maar op enkele factoren 
let. Het eerste is wel: het oculeermes tot scheermes-scherpte aan 
te zetten. Bij gebrek aan een oculeermes slijpt men de punt van 
een zakmes, dat eenigszins met een oculeermes overeenkomt. 

Voor het welslagen der oculaties neemt men het entrijs van 
een ouden boom, waarvan de productie bekend is en welks vruchten 
van goede kwaliteit zijn. Geheel ontwikkeld entrijs, nl. de Iste, 
2de en 3de geledingen, van het eind van een tak wordt als oculatie 
gekozen. Dit entrijs is altijd week en groen. 

Ongeveer drie weken vóórdat men gaat oculeeren, snijdt men 
van het uitgezochte entrijs de bladeren af; dit doet de bladstelen 
afvallen en wanneer de hierdoor achtergebleven litteekens geheeld 
zijn, kan het entrijs voor het oculeeren gebruikt worden. 

De oculatie snijdt men ongeveer 4 c.M. lang met een breed stuk 
bast, waarna zij in den onderstam geschoven wordt, en wel op een plaats, 
waar de schors nog groen en week is (dus juist als het entrijs), 
vooral niet waar zij ruw en bruin is. Gebruik in was gedoopt 
band en omwind hiermee de oculatie in haar geheel. 

Wanneer in den loop van 2 à 3 weken een goede vergroeïïng 
heeft plaats gevonden, windt men den band tot onder het oog er 


— 116 — 


weer af om de spruit door te laten, en snijdt vervolgens den on- 
derstam in tot 10 à 15 c.M. boven de oculatie. 

Elke 10 hierop volgende dagen gaat men de kweekerij in om 
alle mogelijk ontstane waterloten voorzichtig te verwijderen; hier- 
door dwingt men de oculaties om uit te loopen. 

Wanneer de spruit een lengte heeft van ongeveer 30 c.M., wordt 
de onderstam tot vlak boven de oculatie weggesneden. 

Er zijn in de Philippijnen nog geen verente mangga's in vrucht- 
dracht, maar te oordeelen naar in andere landen genomen proeven 
kan men gerust aannemen, dat het enten en oculeeren het begin 
van vruchtdracht bij mangga’s met ruim 3 jaar, zoo niet meer, be- 
spoedigt en in alle gevallen blijft de kwaliteit verzekerd. 


Ook in Indië zijn jaren geleden proeven met het enten van mang- 
ga's door den boomkweeker van de toenmalige vereeniging „Ooft- 
teelt” genomen. 

In het jaarboekje 1907/08 van bovengenoemde vereeniging lezen 
wij daarover het volgende: De manggazaailingen, eenige honderden, 
uit het vorig verslagjaar, werden op verschillende wijzen veredeld: 
door copuleeren, kroonenten, spleetenten, oculeeren : a. schildoculatie 
b. plakoculatie. 

Het resultaat was echter treurig. Een groot aantal der griffelen 
sloeg aan: vele bleven maanden lang, enkele een half jaar leven, 
doch nadat de oogen uitliepen, stierven alle af. 

De stammetjes stonden geplant als op een koffiekweekbed, onder 
zware schaduw. Het schijnt, dat de veredeling onder glas moet 
geschieden. N 

In het jaarboekje van het daarop volgend jaar staat o. a. het vol- 
gende: Van de in 1906 ontvangen Britsch-Indische mangga’s wer- 
den verscheidene op zaailing-mangga's afgeënt. 

De toegepaste methode was die, welke in Br. Indië in zwang 
is, nl. het zoogen of afzuigen. 

De zaailingen waren vier maanden oud en werden in potten ge- 
plant en op een bamboe-stellage met het jonge takje van den boom 
in aanraking gebracht. Bij den eenvoudigsten vorm van afzuigen 
wordt een gedeelte van den bast van eene zijde van een tak af- 
gesneden, diep genoeg om het cambium over een lengte van 5—10 
c.M. bloot te leggen. Een stukje bast van dezelfde afmetingen wordt 
daarna van een jonge zaailing gesneden, die in een pot op de juiste 
hoogte staat De twee verwonde deelen worden met strooken katoen, 
die te voren in een mengsel paraffine en was gedopt zijn, omwonden. 


Be — 


De strooken van willekeurige breedte worden in smalle reepjes 
van 1 c. M. gescheurd, waarmee de entplaatsen van onderen af 
stijf omwonden worden, zoodat het omwindsel dakpansgewijs 
over elkaar ligt en het regenwater afstroomen kan. 

Ongeveer zes weken na het enten worden de takjes van den 
boom beneden de entplaats half door gesneden en kan de top van 
den zaailing geheel worden verwijderd. Twee weken later kan 
het verband voorzichtig worden losgemaakt, en zoo de vergroeiïng 
compleet is, worden de boompjes geheel van den moederboom 
afgesneden, opnieuw, maar minder stijf, verbonden en op een be- 
schaduwde plaats gezet. Na eenigen tijd mogen zij dan in een 
grooter pot verplant worden of in den vollen grond uitgeplant, het 
laatste voorloopig weer beschaduwd. 

Van deze geënte boomen werden in 1908 enkele exemplaren in 
den proeftuin te Pasoeroean uitgeplant. In 1911 droegen reeds eeni- 
ge boomen, vruchten, die zeer goed van smaak waren. In de jaren 
1913 en ’14 werden grootere hoeveelheden vruchten geoogst. 

WESTER in The Philippine Farmer No. ll, Nov. 1915. 

v. he. 


GRONDBEWERKING VOOR DE SUIKERRIETCULTUUR 
DOOR MIDDEL VAN SPRINGSTOFFEN. 


In het Archief voor de Suikerindustrie in Ned.-Indië 1915 blz. 
1847 beschrijft N. MARX eenige pogingen, die aangewend werden 
om de greppels en geulen voor het suikerriet door het gebruik van 
romaniet aan te leggen; tevens is aan deze verhandeling het verslag 
toegevoegd van Majoor SCHERER, den Administrateur van de Ro- 
manietfabriek. (Directeur K. A. R. BOSSCHA). 

Springstoffen zijn voor het aanbrengen van grondbewerking op 
Java nog niet gebruikt, tenminste werd over proeven in deze richting 
nog niets medegedeeld, zoodat deze verhandeling de eerste pogingen 
vermeldt. 

Heel gelukkig zijn de resultaten niet geweest, daar de ondergrond 
erg nat was, hetgeen de werking van het springmiddel zeer bena- 
deelde. Waarschijnlijk zal het op gronden met padaslagen of wel 
gronden, die moeilijk door handenarbeid bewerkt kunnen worden, 
beter effect hebben. 

Ofschoon Majoor SCHERER meent, dat de kosten voor het romaniet 
te hoog zullen zijn om het met voordeel voor grondbewerking te ge- 
bruiken, meent MARX, dat het niet uitgesloten is, dat op droge gronden, 
waar het effect grooter is, betere resultaten verkregen zullen worden. 


— 718 — 


Niettegenstaande den modderigen, papperigen ondergrond gelukte 
het toch, de geulen met romaniet te maken, maar de boorgaten 
konden niet verder dan 60 c.M. à 1 M. van elkander aangebracht 
worden. 

Volgens Majoor SCHERER zal men in sommige gevallen, bij ont- 
ginningen, voor het verwijderen van boomwortels, het vellen van 
boomen, den aanleg van wegen op steenachtigen bodem, met vrucht 
springstof. kunnen gebruiken, daar het werken hiermede in alle 
gevallen veel tijdbesparing geeft. 

d: 


BOEKBESPREKING. 


DEKKER's Onze Koloniale Landbouw. 
VIII. „Tabak” door Dr. O. pe VRIES, 
Haarlem, H. D. Tjeenk Willink en Zoon 

Van de Serie Onze Koloniale Landbouw, die reeds 7 deeltjes 
gaf, is thans No. VIIl verschenen „Tabak” door Dr. O. DE VRIES, 
den vroegeren scheikundige aan het Proefst. v. Vorstenl. Tabak 
te Klaten, thans Dir. v/h Centraal Rubberstation te Buitenzorg. 

In zijn voorwoord zegt schrijver, dat, om aan de eischen: be- 
knoptheid, populariteit, een voldoende mate van volledigheid te 
verbinden, noodzakelijkerwijs alle kultuurdétails moeten vervallen. 

Ons heeft het getroffen, dat dr. DE VRIES in 79 bladzijden een 
zóó groote mate van volledigheid heeft weten te bereiken, zonder 
daarbij tot „telegramstijl’ te vervallen. 

Zoo goed als alles wordt behandeld in korte duidelijke omschrijvingen 
en op gezellige huiselijke wijze, en de verschillen tusschen de 
cultuurgebruiken en bereidingsmethoden in de 3 hoofdstreken Deli, 
Vorstenlanden en Besoeki komen helder aan het licht, terwijl bo- 
vendien nog tal van wetenswaardige bizonderheden zijn ingelascht. Als 
voorbeeld diene het volgende stukje uit Ziekten en Plagen, waar een 
lange rij kleine Javaantjes met hun rupsjes is afgebeeld: „In den laatsten 
tijd” zegt DE VRIES, „neemt men in Deli proeven met de invoering 
van een soort heel kleine sluipwespen (Trichogramma), die hun 
eieren leggen in de rupseneieren, en zoo de snelle vermenigvul- 
diging kunnen tegenhouden. 

In de Vorstenlanden houdt men de rupsenplaag in toom door 
een ander soort rupsenbestrijders, die daar in heirlegers voorkomen 
(zie fig. 20. de bewuste plaat). 

Met de Trichogramma heeft deze soort gemeen, dat zij nief 
kieschkeurig is en de rupsen niet alleen op de tabak, maar ook 
van andere planten weet te vinden en te vangen. 

Maar zoover als enkele van die Vorstenlandsche rupsenvijandjes, 
die tegen het tabaksseizoen in de desa heele generaties rupsen 
opkweeken om die in den tabakstijd mee in te leveren, zullen de 
Delische sluipwespjes het wel nooit brengen’. 

Voor den jongen planter is het boekje een aardige handleiding, 
waarin hij de cultuur „in a nutshell” vindt beschreven en zich 
ook door de mooie photo's een zeer goed beeld kan vormen van 
wat er in het bedrijf omgaat. 


— 720 — 


Over kweeken, planten, bemesten, oogsten en bereiden is juist 
zooveel gezegd, dat men de hoofdzaken goed weet, en op eene 
wijze, die opwekt tot verdere studie. 

In de laatste 12 jaren is er over tabak, — buiten het boek van 
VAN GORKUM, en de mededeelingen van de Proefstations, — niets 
nieuws uitgekomen. Dit boekje voorziet in een behoefte, en kan 
als voorloopige handleiding ook voor koloniale Landbouwscholen 
goede diensten bewijzen. 

Eén ding lijkt mij jammer. Dat bij de bemesting het bemesten 
der kweekbedden heelemaal niet is behandeld, en dr. DE VRIES 
kan ons daarover zooveel belangrijks vertellen. 

Maar dat is ook het eenige. 

Het is een aardig boekje, maar bovenal het is een nuttig boekje. 

Je 


Onze koloniale Landbouw. „De Riet- 
suikerindustrie op Java’’, door J. Sr- 
BINGA MULDER. 


Van de serie werkjes over kolonialen landbouw, onder redactie 
van Dr. J. Dekker, verscheen dezer dagen een tweede druk van 
„De Rietsuikerindustrie op Java”, door J. SIBINGA MULDER, oud- 
administrateur eener suikerfabriek der Handelsvereeniging Amsterdam. 

Schrijver geeft in dit boekje in beknopten en populairen vorm 
een overzicht van het bedrijf der Java-suikerindustrie. 

Een uitgebreid aantal zeer goede photo's, die betrekking hebben 
op voorname stadia in het landbouwbedrijf, machinerieën, inrichtingen 
enz., verduidelijken den inhoud en geven het boekje een aangenaam 
uiterlijk. 

Het geheel is verdeeld in vijf hoofdstukken: 

Het Suikerriet en de Rietsuiker. 

De Cultuur. 

De Fabricatie. 

De Beteekenis der Java-suikerindustrie. 
Statistiek. 

Ik wil mij in deze boekbespreking alleen bepalen tot den aanplant 
van het suikerriet. 

Na den inhuur van den voor de rietcultuur benoodigden grond 
besproken te hebben, behandelt schrijver de bewerking der velden, 
waarbij zoowel het Reynoso- als het ploegsysteem eene bespreking 
vinden. Uitvoerig wordt beschreven, op welke wijze de goten worden 
uitgezet, hoe daarna de plantgeulen worden gegraven en de tuin- 


kn ad 


— 721 — 


wegen aangelegd. Een klein schetsje, dat de wijze van draineeren 
en den geulenaanleg aangeeft, zou op deze plaats wellicht niet 
ondienstig zijn geweest. . 

In het volgende hoofdstuk over „Het planten” leeren wij de 
behandeling en het gereedmaken van de bibit kennen, benevens de 
verschillende plantwijzen. Wij vernemen dan, dat niet alleen van de 
eigen snijvelden bibit wordt ontvangen, maar dat vaak topstek van 
andere ondernemingen wordt gekocht, teneinde door verwisseling 
van plantmateriaal tot een rijker gewas te komen of om een bepaalde 
rietsoort sterker uit te breiden dan door eigen stek mogelijk is, 
maar veelal ook om niet geheel afhankelijk te zijn van den eigen 
oogst. In dit verband wil ik er op wijzen, dat men, behalve met 
„topstek’”’ van maalriet en z.g.n. „plantriet”, in de laatste jaren ook 
nog met „uitloopers” plant, teneinde van den uit te planten bibit- 
tuin eene grootere vermenigvuldiging te verkrijgen. 

De volgende bladzijden zijn aan het opkweeken van het jonge 
riet gewijd. Bij de bespreking van de bemesting der jonge plant- 
jes wordt boengkil, de grondnotenkoek, tot de voornaamste mest- 
soorten gerekend. Dit is echter niet geheel juist. Boengkil wordt 
nagenoeg niet meer in den aanplant gebruikt. Na de zwavelzure 
ammonia wordt in de laatste jaren meer en meer met phosphaat 
gemest, terwijl ook stalmest op vele ondernemingen in het groot 
toepassing vindt. 

Voorts wordt in het deel over „De Cultuur” de bloeitijd en het 
rijpen van het riet besproken, waarbij een keurige photo de ont- 
wikkeling van de bloempluim van het suikerriet veraanschouwelijkt. 

Eindelijk is de tijd aangebroken, dat het suikerriet geoogst moet 
worden. Op welke wijze men daarbij te werk gaat en wat er 
verder met het riet geschiedt, vóór het ter verwerking komt, 
vertelt schrijver in het hoofdstuk over „De Oogst”. 

Hetgeen over de cultuur van het suikerriet wordt medegedeeld, 
zal voor den Java rietplanter geen nieuws bevatten. Voor degenen 
echter, die zich nog in den aanplant moeten inwerken, of die wat 
meer van het landbouwbedrijf eener suikeronderneming op Java af 
willen weten, heeft dit boekje zeker practische waarde, en zij zullen 
goed doen door het zich aan te schaffen. 

WEBER. 


DEKKER’s Onze Koloniale Landbouw, VL. 
„De Theecultuur’”’ door Dr. J J. B. Deuss, 
2e druk. 


Dit boekje beantwoordde zeer zeker aan een behoefte, daar nau- 


Teysmannia, 1915. 47 


— 122 — 


welijks één jaar na zijn verschijnen de eerste uitgave reeds uitver- 
kocht was en de uitgever een tweeden druk noodig achtte. 

De brochure doet zich onder denzelfden vorm voor als de vori- 
ge uitgave; de schrijver heeft er echter sommige onbelangrijke ver- 
anderingen in gebracht, welke hij in een kort voorwoord opnoemt; 
hij heeft rekening gehouden met de opmerkingen, die hem bij het 
verschijnen van den eersten druk werden gemaakt; ín de eerste 
plaats werden enkele onduidelijkheden verbeterd en verder werden 
de tabellen en graphische voorstellingen tot eind 1914 aangevuld; 
eenige figuren werden bijgevoegd, en andere, die minder bevredi- 
gend waren, werden door betere afbeeldingen vervangen. Dit is 
namelijk het geval bij de beschrijving van de fabrieken, waarvan 
alle gedeelten en alle machines nu door goede photo's voorgesteld 
zijn. 

Wij willen niet herhalen, wat wij eerder bij de bespreking van 
de eerste uitgave reeds in dit tijdschrift geschreven hebben; alleen 
willen wij zeggen, dat dit werk èn voor de leerlingen van de Land- 
bouwscholen in Holland en in Indië, die bestemd zijn voor de thee- 
cultuur, èn voor employés van ondernemingen hier op Java, een 
uitstekenden leiddraad vormt, die zeer zeker verdient aanbevolen 
te worden. 

bd. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 
Ar Di ’sLands Plantentwin 


Albizzia moluccana Miq. zaden. 
Caesalpinia sappan L. (setjang) zaden. 
Calophyllum Inophyllum L. (njamploeng) zaden. 
Canarium commune L. (kanari) zaden. 
Cassia florida Vahl (djoewar) zaden. 
„ grandis L. (boemboeng trasi) zaden. 
a javanica L. (boemboeng delan) zaden. 
Coix agrestis Lonr. (djali, Jobstranen) zaden. 
„ Koenigii Spreng. (djali, Jobstranen) zaden. 
„ _Laeryma-Jobi L. (djali, Jobstranen) zaden. 
Croton Tiglium L. (kimalakian, tjraken) zaden. 
Cyrtostachys Rendah Bl (roode pinang) zaden. 
Dammara alba Lam (damar) zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm) zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang-anjang) zaden. 
Eucalyptus alba Reinw. zaden. 
Indigofera Anil L. var. polyphylla D. C. zaden. 
„ _galegoides D. C. zaden. 
Lagerstroemia Reginae Roxb. (boengoer) zaden. 
Mimusops Elengi L. (tandjoeng) zaden. 
Ormosia sumatrana Mig. zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng) zaden. 
Peltophorum dasyrhachis Kurz. (peta-peta) zaden. 
Peltophorum ferrugineum D. C. (saga) zaden. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj, kratok) zaden. 
Pithecolobium Saman Benth (regenboom) zaden. 
Poinciana regia Boj (flamboyant) zaden. 
Pterocarpus indica Willd. (angsana) zaden. 
Spathodea campanulata Beauv. zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan) zaden. 
Tamarindus indica L. (asem) zaden. 
Tephrosia Hookeriana W. et A. zaden. 
B, bij den Cultuurtuin. 
Groenbemesters. 
Cassia pumila. 
ee + EOrd: 


— 124 — 


Centrosema Plumieri. 
Clitoria cajanifolia. 
Crotalaria striata. 

5 alata. 

5 muyussi. 
Desmodium gyroides. 
Indigofera hirsuta. 

£ longeracemosa. 

5 sumatrana. 

4 suffruticosa. 

,Ì villosa. 
Leucaena glauca. 
Tephrosia candida. 


ks Hookeriana var. amoena. 


s Vogelii. 


Groentesoorten. 


Basella rubra (postelein). 


Talinum racemosa (postelein). 
Rumex abyssinicus (zuring). 
Solanum Kubiu (terong-varieteit). 


Hibiscus sabdariffa. 
e esculentus. 


Xanthosoma sp. (tajawiwirie; bajem). 


Koffie-soorten. 


Coffea Aruwinuensis. 
„ _ Abeokuta. 
„ _ Arnoldiana. 
„ _Dewevrei. 
„excelsa. 
…… …Istberca: 
„ _ stenophylla. 


° » (afwijkend type). 


„ _ Canephora. 
„ _ robusta. 

„ Uganda. 

„ _ Laurentii. 

„ _ Quillou. 

„ _ congensis. 


SD 


Olie-leverende gewassen. 


Andropogon nardus 
Ee muricatus | 
5 citratus Geen zaad, wel pollen beschikbaar. 
ä schoenanthus. 

Cymbopogon flexuosus. | 

Ricinus communis. 

Elaeis guineensis. 

Myroxylon peruiferum. 


Schaduwboomen. 


Albizzia moluccana. 
Adenanthera pavonina. 
Caesalpinia dasyrrachis. 
Pithecolobium Saman. 
Swietenia macrophylla. 
Leucaena glauca. 
Deguelia microphylla. 


Varia. 


Paspalum dilatatum. \ 

Panicum maximum (Beng. gras) | 

Mrystica fragrans (pala) 

Agave rigida var. sisalana (bulbillen). 
5 cantala (bulbillen). 

Fourcroya ggiantea (bulbillen). 

Musa textillis (uitloopers). 

Erythroxylon coca. 


Geen zaad, wel pollen. 


Ebi de Setectie en 
Zaadtuinen. 
Zaad van: 
Padisoorten 
in pluimen. 
in gebah 
Soorten van paarl- en nadrden- 
tandmaïs 
in kolven . 
gepeld .… 
Soorten van katjang ‘tanah 
(Arachis hypogaea) 
in peulen . É 6 
Katjang bogor (Voandzeia sub- 
terranea) 
in peulen … 
Katjang kedelee (Glycina: soya). 
Vigna katjang (op Java be- 
kend onder verschillende na- 
men als katjang toenggak, 
landjaran, pandjang, mantri, 
roedji, landes enz.) é 
Katjang idjo (Phaseolus mun- 
EN Ee ee EE 
Helianthus annuus (Zonne- 
bloem) . 
Teosinte (Euchlaena lr), 
Stekken van: 
Cassave Manihot utilissima) 
per stek 
Bataten (Ipomoea Batatas) 
per stek 
per knol 
Uitloopers van: 
Bengaalsch voedergras (Pani- 
cum maximum) 
per uitlooper . 


Prijs per kati bij 


aanvragen van 


Prijs per kati bij 
aanvragen van 


minder dan meer dan 
10 kati. 10 kati. 
| Gulden | Centen | Gulden , Centen 
DN | 
== 08 ze 06 
En 10 —- 08 
BE OO 
zn | 0 | — | 075 
— | 15 Ss 10 
5 25 iS LL 
— 17.5 el 12.5 
— 45 £ 30 
== 20 ij 15 
== 45 Ee 30 
— 75 en 50 
Te 01 
— 005 
— 025 
— 01 


EN 
rie 
AAP 
ee wr pd 


Ted 
. 


AN IPLLLILLLL LLL LLL 


EEN VERWAARLOOSD VOLKSBELANG, 


Vox clamantis in deserto? 


Er is geen kunst, waarin de mensch het zoover gebracht 
heeft, als in die van vernielen, en geen kunst is er ook, die 
zoo ijverig beoefend wordt. Op het oogenblik maken wij een 
tijdperk ‘door, waarin door kunstmatige grenzen in horden 
verdeelde menschen met waanzinnige woede elkander en 
elkanders werken vernietigen en zoodoende onherstelbare 
schade en leed berokkenen aan ...... zichzelf. Dergelijke 
conflagratiën van booze menschelijke hartstochten zijn ge- 
lukkig zeldzaam, en wellicht zullen de vreeselijke klappen, 
die men thans bezig is elkander toe te brengen, er toe leiden, 
dat men voorgoed een afschuw gaat krijgen van dat onzin- 
nige moorden, en middelen gaat beramen om voor het vervolg 
daarvan gevrijwaard te blijven. 

Minder acuut dan bij de moorden en gros van menschen 
op menschen, komt de vernielzucht tot uiting, als zij gericht 
is op dieren, doch deze chronische vorm van het kwaad heeft 
evenzeer reusachtige afmetingen aangenomen, al ontsnapt 
hij meer aan de aandacht. Het spreekt vanzelf, dat niet aan 
vernielzucht mag worden toegeschreven het ook op groote 
schaal plaats hebbend dooden van dieren ter voorziening 
in levensbehoeften of in het algemeen met een overwegend 
nuttig of ethisch doel. Doch schakelt men dezen factor geheel 
uit, dan blijft nog over het in massa vermoorden van de 
dieren der schepping, hetzij zonder eenig naspeurlijk doel, 
hetzij om menschelijke ijdelheden te dienen. Hoe vreemd 
het wellicht ook toeschijnen moge aan profanen in de vena- 
torische kunst, zijn het niet de jagers —d. w. z. de sports- 
men — die de blaam treft van moedwillige vernietiging 
van dierlijke levens. Een rechtgeaard jager zal nl. in de 
eerste plaats nimmer meer wild dooden dan rechtstreeks 
Teysmannia, 1915. 48 


Ey 


nuttig is, hetzij dat de opbrengst van zijn jacht strekt 
tot voedsel, hetzij dat zij bestemd is om wetenschap- 
pelijke doeleinden te dienen, hetzij ten slotte, dat dieren 
gedood worden om de schade of het gevaar, dat zij voor 
den mensch opleveren. Maar zelfs als aan dit criterium 
voldaau wordt, is de eeretitel van jager volstrekt niet altijd 
toepasselijk op den wilddooder. Voor het aanspraak hebben 
op dien titel is het een onafwijsbare eisch, dat het buit-maken 
van het wild geschiede op „weidelijke” (of „weidgerechte’’) 
wijze, d. w. z. volgens bij de ware jagers gehuldigde, door 
een eeuwenoude traditie geheiligde regels, die te zamen een 
geheel vormen, aan hetwelk de waarde van een ritus gerust 
mag worden toegekend. Het voornaamste punt van dien 
ritus nu is; dat de jacht nimmer zij een dierenmoord zonder 
ontwikkeling van sportieve vaardigheden, doch dat van „ja- 
gen” alleen sprake kan zijn, als het wild „a fair chance” 
tot ontsnappen aan het gevaar wordt gelaten. Het is even- 
als bij het schaakspel, waar men den vijandelijken koning 
wel „mat” doch niet „pat mag zetten. Men verbeelde zich 
dan ook niet, dat de hier te lande veel voorkomende varië- 
teit van het menschdom, die er haar werk van maakt, op 
een hoogen boomtak argeloos zich amuseerende tortelduifjes 
te vermoorden, door den onvervalschten jager-sportsman 
als ordebroeder beschouwd wordt. Waar is het, dat die mui- 
chelmoordenaars zelf zich jager wanen, maar een „pokrol- 
bamboe” afficheert zich op zijn naambordje ook wel als 
„rechtskundige’ en elke in zijn eigen land mislukte grofsmid 
ontpopt zich hier in Indië vroeg of laat als „werktuigkun- 
dig ingenieur.” 

Het zijn dan ook altijd juist de jagers — de waschechte — 
die in cultuurlanden steeds aandringen op het treffen van 
maatregelen tot bescherming van het wild. Hun grootste 
antagonisten zijn de landbouwers, die, de uitzonderingen daar- 
gelaten, behept zijn met het onuitroeibare vooroordeel, dat 
een groote wildstand nadeelig is voor den oogst, een stelling, 
die in hare algemeenheid absoluut ongerijmd is en berust op 
de waarneming van exceptioneele gevallen, die met de vooral 
den onontwikkelden mensch eigene zucht tot generaliseeren, 


— 729 — 


tot universeele verschijnselen geproclameerd zijn. Ook handel 
en industrie, die in sommige landen zeer sterk betrokken 
zijn bij de opbrengst van de door beroepsjagers uitgeoefende 
broodwinning (bijv. vogelhuiden, leguaanvellen, ivoor, hoorn, 
geweien enz.) verzetten zich vaak tegen de totstandkoming 
van wetten tot wildbescherming. 

Waar echter in de laatste tijden de jagers de zuivere 
beoefenaars der wetenschap en de verlichte agronomen tot 
hun medestanders mogen rekenen, zouden de kansen op ver- 
wezenlijking van hunne wenschen nog zoo kwaad niet staan, 
indien zij in hun streven niet belemmerd werden door een 
algemeen maatschappelijk vooroordeel. De evolutie der ge- 
meenschap gaat nl. in democratische richting, en tengevolge 
van een historisch misverstand wordt de jacht beschouwd 
als een bij uitstek aristocratisch vermaak. Dit misverstand 
berust op het feit, dat in vervlogen eeuwen in alle landen 
van Europa — de bakermat van den cultuurvorm, die tegen- 
woordig de heerschappij voert op onzen aardbol en waarvan 
derhalve de beginselen, ook de onuitgesprokene, toonaangevend 
zijn in uitgestrekte gebieden in andere werelddeelen — de 
uitoefening der jacht inderdaad een privilege was van vorsten 
en grooten, en inbreuken op dat recht door den kleinen man, 
zeer streng, soms zelfs met den dood gestraft werden. Als 
reactie op deze draconische wetten bracht de groote revolutie 
van 1789 buitengewoon slappe bepalingen tot tegengang 
van wat volgens de huidige rechtskundige formule „jacht- 
delict”, en in den volksmond „strooperij’ heet, doch eertijds 
„wilddiefstal” werd genoemd. Geheel in dezelfde lijn van 
principes liet men de zaak in de meeste Europeesche kolo- 
niën ganschelijk blauw blauw. Daar bleef derhalve elke 
breidel tegen het lage vernielinstinct van den mensch langen 
tijd achterwege. Men deinsde er voor terug, den „democra- 
tischen ontwikkelingsgang der menschheid” te stuiten door 
een beginsel los te laten, dat men — ten onrechte — nauw 
verbonden waande aan de in het bovengenoemd jaar tot 
glorie gekomen „rechten van den mensch”. Moest men in 
Europa zelf, met het oog op historisch ontstane toestanden, 
nog eenigszins de ongelimiteerde uitroeiing van de in het wild 


— 730 — 


levende dieren tegengaan, in de koloniën was het wild, naar 
men — ook al ten onrechte — meende, „res nullius” en ware 
het derhalve een inbreuk op de rechten der inheemsche be- 
volking — die intusschen in andere opzichten stevig gekneveld 
werd, indien dit den „beschaafden” overheerscher winste 
bracht —, het bemachtigen van dat wild op eenigerlei wijze 
te beperken. Dat die theorie bij ons, „vrijgevochten” en in 
alles, behalve in mercantiele aangelegenheden, „gemoedelijke” 
Nederlanders, in goede aarde viel, behoeft wel nauwelijks 
gezegd te worden. De onpartijdigheid gebiedt echter te er- 
kennen, dat, ofschoon wij op dat punt nog het meest achterlijk 
zijn, ook in andere landen eerst in de allerlaatste jaren der 
19e eeuw gezonder inzichten nopens deze materie zich baan 
braken. Getrouw aan onze reputatie van altijd met de 
nachtschuit te komen (voor ons zelfgevoel is het misschien 
vleiender, te zeggen: niet over ijs van één nacht te gaan), 
werd het 1910, voordat in het jaar te voren uitgevaardigde 
verordeningen betreffende wildbescherming (waarop hieronder 
uitvoerig zal worden teruggekomen) van kracht werden. De 
totstandkoming dier verordeningen was geen gemakkelijke 
overwinning voor de voorstellers geweest, maar ten slotte 
meenden zij tevreden te mogen zijn, niet om het bereikte, 
vrij magere resultaat zelf, doch omdat het mocht worden 
beschouwd als een eindelijk geslaagde eerste stap op een goe- 
den weg. Nu intusschen een vijftal jaren meer verstreken zijn, 
moet gezegd worden, dat feitelijk nog niets bereiktis. Inde 
eerste plaats kon nl. het Gouvernement hier wel decreteeren, 
maar bezat het de middelen niet om gehoorzaamheid af te dwin- 
gen — geen ongewoon verschijnsel trouwens. Zoo ooit opeen 
overheidsregeling de naam „wassen neus” toepasselijk is, dan 
is dit wel het geval ten opzichte van de onderwerpelijke bepa- 
lingen. Nagenoeg niemand, noch degenen, die er aan onderwor- 
pen zijn, noch zij, tot wier ambtstaak de handhaving er van be- 
hoort, stoort zich in het minst aan hetgeen in de verordeningen 
geboden en verboden is. De politie heeft het „veel te druk” 
om zich in te laten met de handhaving van zulke buiten- 
issige verordeningen als die wildbescherming. Wie van de 
talrijke „boomjagers”’, die Zondags velden en wegen onveilig 


tegenover pag. 730. 


== 781 — 


maken, geeft er zich rekenschap van, of het vogeltje, dat hij 
het levenslicht uitblaast, al of niet beschermd wordt door de 
wet, en welke politieman krijgt het in zijn hoofd, proces- 
verbaal op te maken tegen dengene, die de verboden waar 
sans gêne langs hem heen vervoert? Tien tegen een, dat 
minstens 99 pCt. van onze handhavers der openbare orde 
niet eens weet, dat er verbodsbepalingen bestaan nopens het 
dooden van wilde dieren, of, zoo hun bij toeval iets daaromtrent 
ter oore is gekomen, nimmer de moeite hebben genomen, om 
zich op de hoogte te stellen van wat wèl en wat niet mag 
geschoten (of gevangen) worden. En als eens een volijverig 
landsdienaar in deze uit zijn slof zou schieten, zou hem dit 
misschien nog niet eens als verdienste aangerekend worden. 
Want de verbodsbepalingen bestaan wel, maar de gewoonte 
wil, dat men ze niet du sérieux neemt. 

De eigenaardige inrichting van ons koloniaa! bestuur brengt 
verder een ongebreidelde heerschappij van „persoonlijke in- 
zichten” mede. Indien een gewestelijk bestuurshoofd, hetzij uit 
plichtsbesef en gehoorzaamheid aan ’s Lands wetten, hetzij 
omdat hij persoonlijk overtuigd is van het goede der maatrege- 
len, zijn ondergeschikten een zoo streng mogelijke handhaving 
der hierbedoelde bepalingen inscherpt —tot eer van het korps 
moet gezegd worden, dat er zulke zijn —,dan kan de toestand 
locaal nog tamelijk bevredigend zijn, in aanmerking genomen 
de reeds vermelde onmacht van de autoriteiten hier te lande, 
om hun gezag in deze werkelijk te doen gelden. Het ongeluk 
wil echter, dat het gros der hoofden van gewestelijk bestuur 
heel weinig voelt voor een onderwerp als wildbescherming. [n 
het ressort van zoodanige machthebbers is in dit opzicht 
het hek geheel van den dam. Dit ondervinden in ruime mate 
de ambtenaren van het Boschwezen, die, als goede uitzon- 
dering op den algemeenen regel, voor een groot deel het 
juiste inzicht hebben, dat wildbescherming, ook om oecono- 
mische redenen, een hunner beroepsplichten is, die niet mag 
worden verwaarloosd. Deze ambtenaren zijn het, die 0. a. 
over deze quaestie voortdurend met het Binnenlandsch Be- 
stuur overhoop liggen, omdat zij niet wenschen te transi- 
geeren met de verbodsbepalingen, waarvan hier sprake is. 


— 732 — 


Bescherming van de in het wild levende dieren, ook in 
andere dan cultuurlanden in de meest strikt genomen betee- 
kenis (nl. het grootste deel van Europa en van Noord-Amerika), 
wordt tegenwoordig in gezaghebbende kringen wel degelijk 
beschouwd als een primair oeconomisch belang. Het bewijs 
hiervoor is geleverd door het feit, dat in het jaar 1900 — den 
19en Mei —te Londen een conventie werd gesloten tusschen 
de gevolmachtigden van Duitschland, Engeland, Frankrijk, 
Portugal, den Congostaat (thans een Belgische kolonie), Italië 
en Spanje, die tot onderwerp had den tegengang van de 
uitroeiing van het wild in Centraal Afrika. Bij de oversen- 
komst, later geratifiëerd, verbonden de vertegen woordigde 
staten zich tot nakoming der volgende beginselen !): 

le. Verbod tot jagen of dooden van zekere bepaalde dier- 
soorten en van die, welke elk locaal gouvernement wenscht 
te beschermen, hetzij wegens hare nuttigheid, hetzij wegens 
hare zeldzaamheid of het gevaar van hare verdwijning. 

2e. Verbod tot jagen of dooden van niet volwassen dieren 
van zekere bepaalde soorten. 

3e. Verbod tot jagen of dooden van wijfjes van zekere 
bepaalde soorten, indien zij vergezeld zijn van hare jongen. 

4e. Verbod tot jagen of dooden, tenzij tot een beperkt 
aantal, van bepaalde diersoorten. 

5e. Organisatie, zooveel mogelijk, van Reserven, waarin het 
verboden zal zijn, welke diersoorten ook te jagen of te dooden, 
behalve die, welke door de locale autoriteit speciaal worden 
uitgezonderd. 

6e. Instelling van seizoenen van gesloten jacht, om het 
grootbrengen der jongen te begunstigen. 

7e. Verbod aan ieder tot jagen zonder voorzien te zijn van 
eene speciale vergunning. 

Se. Beperking van het gebruik van netten en vallen om 
dieren te vangen. 


1). Deze en de volgende bijzonderheden nopens de wildbescherming in ver- 
schiliende vreemde koloniën en bezittingen zijn ontleend aan een artikel van 
Carlo Rosetti, getiteld „Les droits de Chasse dans les Colonies et la eonserva- 
tion de la faune indigène”’, opgenomen in de „Publications de ’l Institut Zolo- 
nial international”, 19e série. 


— 133 — 


9e. Verbod tot het gebruik van dynamiet of andere ont- 
piofbare stoffen of vergif om te visschen !. 

10e. Vestiging van uitvoerrechten op huiden van giraffe, 
antiloop, zebra, rhinoceros en hippopotamus, op de hoorns van 
rhinoceros en antilopen en op de tanden van den hippopotamus. 

1le. Verbod tot jagen en dooden van jonge olifanten onder 
beâreiging van strenge straffen tegen de overtreders en in 
allen gevalle verbeurdverklaring van olifantstanden, minder 
dan 5 kilogrammen wegend. 

12e. Toepassing van werkzame maatregelen om te belet- 
ten, dat besmettelijke ziekten onder de huisdieren overspringen 
op wilde dieren. 

13e. Toepassing van werkzame maatregelen om het aantal 
schadelijke dieren te beperken. 

14e. Toepassing van werkzame maatregelen om de bescher- 


ming van struisvogeleieren te verzekeren. 4 
15e. Vernieling van eieren van krokodillen, gifslangen en 
pythons. 


De in deze punten geformuleerde principes werden als gevolg 
der conventie belichaamd in de wetgeving der verschillende 
koloniën, op welker grondgebied de overeenkomst betrekking 
had. Bovendien vonden die beginselen — ofschoon onverplicht 
— ook toepassing in de onder de suprematie der contractee- 
rende partijen staande Afrikaansche territoriën buiten de in 
de conventie aangegeven zône. 

Bij de totstandkoming van het tractaat werd zonder eenige 
oppositie van welke zijde ook uitdrukkelijk als feit geconsta- 
teerd, dat niet de jager-sportman gevaar oplevert voor den 
wildstaad — eer het tegendeel —, doch wel de onverzadelijke 
dierenmoordenaar (Europeaan of Inboorling), die met commer- 
ciëele bedoelingen het wild bemachtigt, een type, dat in onzen 
archipel o.a. vertegenwoordigd wordt door den „jager” van 
paradijsvogels op Nieuw-Guinea. De regeeringen van natiën 
als de Britten en Duitschers, zoo bij uitstek aanspraak heb- 


1). Ofschoon het geen verband houdt met ons tegenwoordig onderwerp, zij 
hier opgemerkt, dat een dergelijk verbod ook in Nederlandsch-Indië bestaat, 
doeh dat er even slecht de hand aan gehouden wordt als aan de verordeningen 
nopens de wildbescherming. 


— 184 — 


bend op de qualificatie van handels- en industrievolk, schroom- 
den niet, hare sanctie te schenkenaan principes, er toe strek- 
kend, dat de trafiek van dierlijke voortbrengselen in niet ge- 
ringe mate belemmerd werd (zie vooral de bovenstaande pun- 
ten 10 en 11). Wel diep moet dus de overtuiging gevestigd 
zijn geweest, dat de wildstand, afgescheiden van ethische en 
wetenschappelijke overwegingen, een bron van nationale wel- 
vaart is, die alleszins verdient in bescherming te worden 
genomen. En het ging hier niet om een kleinigheid, in aan- 
merking genomen, dat de wereldmarkt het product ivoor hoofd- 
zakelijk betrok (en thans nog betrekt) via Centraal Afrika, 
zoodat het in punt 11 geformuleerd verbod zonder twijfel 
verzet heeft ondervonden van de zijde dergenen, die belang 
hadden bij een onbelemmerde productie van het artikel, Men 
vergelijke daar nu eens mede het zachte optreden van ons 
bestuur tegenover de paradijsvogeluitroeiers. 

Volledigheidshalve nog het volgende als toelichting op de 
bovenstaande punten 1—15: 

Ingevolge punt 1 worden de ondergenoemde dieren abso- 
luut beschermd: 

a. op grond van hun nut: de gieren, de secretaris-vogel, 
de uilen, de ossepikkers; 

b. op grond van hun zeldzaamheid en het gevaar van huane 
verdwijning de giraffe, de gorilla, de chimpansé, de bergzebra, 
de wilde ezels, de witstaart-gnoe, de elanden (Taurotragus), 
de kleine hippopotamus van Liberia. 

De dieren, die niet mogen worden gedood en gejaagd in on- 
volwassen staat, en waarvan ook de wijfjes onschendbaar 
zijn zoolang zij kleine jongen bij zich hebben (punten 2 en 3), 
zijn: de olifant, de rhinoceros, de hippopotamus, de zebra’s, 
niet vallende onder het absolute verbod van punt 1, de buf- 
fels, de antilopen en gazellen, de steenbok (ibex), de ree- 
achtigen (Tragulus). Bovendien wordt in het algemeen „in 
zekere mate” door de conventie aanbevolen de bescherming der 
wijfjes van alle diersoorten, waarbij de sexen op het eerste 
gezicht van elkander te onderscheiden zijn, met uitzondering 
van die, welke als schadelijk worden beschouwd en waarvan 
het dooden zelfs wordt aangemoedigd (punt 13). 


— 735 — 


De bovengenoemde diersoorten, die niet in onvolwas- 
sen staat mogen worden gedood en waarvan ook de wijfjes 
in de hoogergenoemde levensomstandigheden beschermd 
worden, mogen voorts slechts bemachtigd worden tot een 
wettelijk vast te stellen maximum aantal exemplaren per 
jager (punt 4). Dit laatste geldt, bovendien nog voor de 
volgende soorten: de verschillende wilde zwijnen, de pelsapen, 
de miereneters (Orycteropus), de doejoengs (Halicorus), de 
lamantijnen (Manatus), de kleine feliden, de serval, de gué- 
pard (Cynaelurus), de jakhalzen, de valsche wolf (Proteles), 
de kleine apen, de struisvogels, de marabouts, de zilverrei- 
gers, de trapganzen (outarde), enkele vinkachtigen, de groote 
schildpadden. 

Daarentegen wordt door overheidsbepalingen (o.a. betreffen- 
de de uitkeering;van premies) de beperking van het aantal (niet 
de compleete uitroeiing) bevorderd van de in eenig opzicht 
schadelijk geachte dieren: de leeuw, de luipaard, de hyena’s, 
de wilde hond (Lycaon pictus), de otter (Lutra), de bavianen 
(Cynocephalus) en andere schadelijke apen, de groote roofvogels 
— uitgezonderd de gieren, de secretarisvogel en de uilen — 
de gifslangen en de pythons. 

De wetgevende macht van de verschillende koloniën, voor 
welke de bovenbedoelde beginselen krachtens de conventie 
bindend waren, en die van de koloniën, die zich vrijwillig 
daaraan onderwierpen, heeft niet nagelaten aan de tot uitvoe- 
ring daarvan strekkende verordeningen kracht bij te zetten 
door op overtredingen strenge straffen te stellen, tot zelfs 
dwangarbeid toe, en door eene daadwerkelijke contrôle op de 
naleving der bepalingen in het leven te roepen. Vooral in 
de Kaapkolonie is men ernstig doordrongen van de noodzake- 
lijkheid eener goede wildbescherming, zooals moge blijken 
uit het onderstaand résumé van aldaar van kracht zijnde 
voorschriften ter zake. 

Het minimum gewicht van olifantstanden, welke verhan- 
deld mogen worden, is 11 Engelsch pond (ongeveer 5 kilo). 
Voor het verkoopen van wild moet men eene speciale ver- 
gunning (licence) hebben. De Gouverneur kan binnen 
bepaalde districten en voor een bepaalden tijd de bescher- 


— 736 — 


ming van enkele diersoorten opschorten. Hij kan voorts 
voor zekere dieren, hetzij in de geheele kolonie, hetzij in be- 
paalde districten, absolute bescherming vaststellen voor een 
maximum-tijd van drie jaren; dit heeft natuurlijk betrekking 
op andere dieren dan die, welke te allen tijde absoluut be- 
schermd worden (punt 1). Op verzoek van de gemeenteraden 
kan het Gouvernement gedurende een maximum-tijd van drie 
jaren den verkoop van wild binnen het rechtsgebied van be- 
paalde gemeenten absoluut verbieden. Er worden uitvoer- 
rechten geheven van alle jachtvoortbrengselen. De jacht met 
andere werktuigen dan vuurwapens is verboden. Op overtreding 
dezer bepalingen staat een maximum=-straf van zes maan- 
den „hard labour”, dat is nog heel wat anders dan onze 
dwangarbeid of de voor Europeanen daarvoor in de plaats 
tredende gevangenisstraf, die er bij vergeleken bijna wel 
een recreatie mogen worden genoemd. Maar de koele Brit 
verspilt zijn ethiek niet aan boosdoeners. 

De wildbescherming — om tot dat onderwerp terug te 
keeren — werd overigens in de Kaapkolonie reeds zeer vroeg 
ter hand genomen. Voor ons, Nederlanders, is het wel aardig 
te weten, dat reeds in de eerste jaren van de Hollandsche 
vestiging aan de Kaap de Goede Hoop de Gouverneur van 
Riebeeck placcaten uitvaardigde op het stuk van de jacht: 
op het gedierte des velds. De illustere Vereenigde Oost 
Indische Compagnie — aan welke toch waarlijk niet ziekelijke 
sentimentaliteit of overdreven liefde voor ideëele zaken kan 
worden verweten — was zelfs zoozeer doordrongen van het 
nut van wildbescherming, dat in den eersten tijd van haar 
gezag aan de Kaap de jacht absoluut verboden was op zware 
straffen — en dat wil wat zeggen bij de bekende zachtmoe- 
digheid onzer godvruchtige voorvaderen — en uitsluitend toege- 
staan aan twee „Compagniesjagers”. In lateren tijd werd 
echter het deurtje op een kiertje opengezet. Het jagen werd 
toen nl. aan particulieren vergund op speciale autorisatie. 

Eigenaardig is het, dat thans, nu de strenge bepalingen 
tegen de ongelimiteerde uitroeiïng van wilde dieren reeds 
geruimen tijd gewerkt hebben en men dus kan oordeelen 
over hare resultaten, de meest ijverige wildbeschermers zijn 


— 137 — 


geworden de groot-grondbezitters in Zuid-Afrika, die niet, 
zooals hunne adelijke klassegenooten in feodaal Europa, voor 
het meerendeel hun landeigendom braak laten, hun inkom- 
sten hoofzakelijk trekkende uit een systeem van gelegiti- 
meerde afpersing van pachters, doch rechtstreeks afhanke- 
lijk zijn van de opbrengst van hun volgens rationeele be- 
grippen geëxploiteerden grond. Sterker bewijs voor de 
stelling, dat het wild geen noemenswaardige schade toebrengt 
aan de verschillende culturen, is nauwelijks te leveren. Want 
die kolonisten zijn „plucky folk”, dat de waarde van een £ 
sterling zeer goed weet. 

Een enkel woord dient thans nog te worden gezegd over 
de wildreserves in de verschillende, hierboven aangeduide 
koloniën en territoriën. Het areaal dier reserves, soms geheele 
districten omvattend, is wettelijk vastgesteld. Binnen hare 
grenzen mag geen vogel of ander wild dier worden gejaagd, 
gevangen of gedood dan die, behoorende tot enkel soorten, 
voor welke door de bevoegde autoriteit uitzondering is gemaakt. 

Ten slotte zij hier nog vermeld, dat vergunningen, waardoor 
inbreuk wordt gemaakt op de principes, geformuleerd in de 
bovenstaande punten 1, 2, 3 em 5 (zoomede dat bedoeld bij 
‚punt 9, dat hier niet aan de orde is, ofschoon het van niet 
minder belang is dan het onderwerp van heden) niet anders 
worden verleend, dan om daarmede deugdelijk bewezen weten- 
schappelijke of hooge administratieve belangen te dienen. 

Thans zullen wij overgaan tot eene beschouwing van de 
in Nederlandsch-Indië bestaande wettelijke bepalingen in zake 
de bescherming van in het wild levende diersoorten. Op dit 
onderwerp hebben betrekking de Staatsbladen 1909 no. 497 
en 594, het laatste geamendeerd bij Staatsblad 1911 no. 409 
(zie bijlagen 1 en II aan het slot van dit opstel). Het eerst- 
aangehaald Staatsblad bevat eene ordonnantie, die de eigenlijke 
wettelijke regeling van deze materie vormt. Bij de twee andere 
genoemde Gouvernementspublicaties had de afkondiging plaats 
van een paar besluiten van den Gouverneur Generaal, waar- 
door uitvoering werd gegeven aan de bij gemelde ordonnantie 
aan die autoriteit opgedragen taak om de diersoorten aan 
te wijzen, die geheel of gedeeltelijk worden beschermd. 


— 188 — 


Deze wijze van voorziening is, uit een legislatief oogpunt 
beschouwd, gebrekkig te noemen. Immers de hoofdzaak — 
want welke dieren de wet in bescherming neemt, is toch 
in deze materie de primaire quaestie, waaraan al het andere 
ondergeschikt is — wordt daardoor officiëel tot bijzaak ge- 
stempeld. Nu kan hiertegen wel aangevoerd worden, dat een 
beschikking van den landvoogd toch heusch wel voldoende 
waarborgen voor stabiliteit oplevert, omdat men daaraan toch 
niet zoo heel spoedig gaat tornen, doch dáár gaat het niet 
om. Men moge het formalisme noemen, dit maakt het niet 
minder zeker, dat in eene wettelijke regeling tot tegengang 
van de uitroeiing van zekere diersoorten, die dieren genoemd 
_ behooren te worden. Dat alleen geeft vastheid aan het stand- 
punt, dat men wenscht in te nemen, een vastheid, die totaal 
ontbreekt, als de grondslag van het systeem in meer- 
dere of mindere mate wankelbaar is, doordat daarvan geen 
definitie is gegeven in den bij het Regeeringsreglement vast- 
gestelden, algemeen verbindenden vorm. 

Doch laten wij desnoods over dit bezwaar heenstappen en 
Staatsblad 1909 no. 497 in nadere beschouwing nemen, het 
toetsende aan de hierboven sub 1 t/m 15 geformuleerde be- 
ginselen. Dan zien wij, dat (afgezien van de sub 9 genoemde, 
hier niet aan de orde zijnde maatregelen tot tegengang van 
de uitroeiing van visschen), alleeu het principe, vermeld onder 
1, in onze wetgeving tot uitdrukking is gekomen, en dan nog 
op ondoeltreffende wijze, terwijl voorts bij ons in rudimen- 
tairen vorm ook wel iets te vinden is in den geest van 
punt 18. 

Ondoeltreffend zijn de verbodsbepalingen bij ons, omdat 
zij lijden aan negativisme. Men verbiedt nl. niet het van- 
gen en dooden „van zekere bepaalde diersoorten”, doch kort- 
weg van „alle in het wild levende zoogdieren en vogels” en 
laat op dezen regel uitzonderingen toe. De facto bepaalt 
de verordening dus, dat het vangen en dooden van de 
met name genoemde diersoorten niet verboden is, zoodat 
gebruik is gemaakt van de in wettelijke voorschriften altijd 
verwerpelijke ontkennende syntaxis. Bovendien heeft men 
daarmede over het hoofd gezien, dat „qui trop embrasse, mal 


— 739 — 


étreint” en de handhaving van een absoluut verbod altijd 
zeer moeielijk, om niet te zeggen onmogelijk is — zelfs in 
gemeenschappen, waar het gezag dieper geworteld is, dan in 
onze Nederlandsch-Indische samenleving — waardoor aanlei- 
ding wordt gegeven tot minachting van de overheid, die niet 
bij machte blijkt te zijn haar uitgedrukten wil te doen eer- 
biedigen. Zooals boven reeds is aangeteekend, doet dit euvel 
hier te lande zich dan ook zeer sterk gelden. Psychologisch 
is dit niet moeilijk te verklaren. Immers tegen een te veel 
omvattende verbodsbepaling wordt veel spoediger gezondigd 
— heel dikwijls onopzettelijk, nl. uit onwetendheid — dan 
tegen eene van minder wijde strekking. De meeste dier 
overtredingen blijven ongestraft, eensdeels omdat bij ver- 
meerdering van het aantal de constateering van elk bijzonder 
geval geheel ondoenlijk wordt, doch aan den anderen kant 
ook, omdat van overheidswege wordt ingezien, dat de wet 
te draconisch is en er dus aanleiding toe bestaat wat water 
in den wijn te doen. Maar door dit transigeeren verliezen 
de bepalingen aan kracht en wordt hare werking ook onvol= 
doende daar, waar een onverzwakte toepassing noodig of 
wenschelijk is, daargelaten nog, dat een onstandvastige han- 
teering van het scherpsnijdende zwaard van Themis leidt 
tot groote onrechtvaardigheden en de gelegenheid openstelt 
voor het botvieren aan persoonlijke wraakzucht door lagere 
autoriteiten. In onze binnenlanden, waar onderlinge veeten 
niet van de lucht zijn, omdat zij voortdurend voedsel ont- 
vangen door de fameuze hormat, is dit gevaar verre van 
denkbeeldig. 

Veel te ver gaat de ordonnantie voorts — om dezelfde re- 
denen — door ook te verbieden het „in eigendom of bezit 
hebben” van de beschermde dieren, „hetzij dood of levend, dan 
wel hunne huiden of andere lichaamsdeelen”. Inbreuken op dit 
verbod ontsnappen immers ten eenenmale aan elke contrôle — 
behalve wellicht in zeer zeldzame uitzonderingsgevallen — en 
hebben daarom, ongeacht welke autoriteit ook, permanent 
plaats. Het feit, dat men door bijv. een koetjitja (Copsychus 
musicus) of een koetilan (Pyenonotus aurigaster), beide behoorend 
tot de niet van de bescherming uitgesloten groep der „Lijster- 


— 740 — 


achtigen”, als zangvogels in kooitjes te houden — een zeer 
vaak voorkomend geval — zich ongehoorzaam aan 's Lands 
wetten toont, leidt er overigens niet juist toe, dat men voor 
die wetten veel eerbied gaat gevoelen. In andere koloniën 
heeft men er zich dan ook wel voor gewacht, een dergelijk, niet 
te handhaven wetsvoorschrift in het leven te roepen, ofschoon 
men er in andere opzichten zeer veel verder gaat dan hier te 
lande. Maar wèl oefent men er contrôle uit op den verkoop 
van wild — hier zoo ruim imogelijk op te vatten — en dat is 
practisch wèl uitvoerbaar. Zooals boven reeds bleek uit het 
résumé der betreffende bepalingen in de Kaapkolonie, moet men 
daar — om een voorbeeld te noemen — een speciale autorisatie 
hebben voor het verkoopen van wild, terwijl voorts de uit- 
voerende macht er de bevoegdheid heeft om al dergelijke ver- 
koopingen binnen een zeker rechtsgebied te verbieden voor een 
wettelijk aangegeven tijdperk. Dergelijke wettelijke regelingen 
zijn niet, gelijk de onze, gedoemd om eene doode letter te 
blijven, omdat de overgang van wilde dieren — dood of le- 
vend — in andere handen veel minder gemakkelijk ontsnapt 
aan het veelziend oog van den magistraat, dan het een- 
voudig bezit. Overigens kan onze verordening nog gelden als 
een welgeslaagd specimen van hinken op twee gedachten, 
met de daarvan onafscheidelijke contradictie met zichzelf. 
Artikel 5 der ordonnantie vergunt nl. aan den bewoner of 
den gebruiker van een besloten terrein of erf, en met hun 
toestemming ook aan derden, om overigens beschermde die- 
ren, die zich bevinden op zoo’n perceel dan wel op, aan of 
in een daarop voorkomende woning — men ziet het: ’t is 
heel secuur geredigeerd — te vangen of te dooden. Deze 
curieuze bepaling nu doet het verbod tot het in bezit hebben 
van bedoelde dieren volkomen te niet. Immers door een aan 
niemand toebehoorend dier (res nullius) te vangen, stelt men 
zich in het bezit en zelfs in den eigendom er van; derhalve 
is eene inbezitneming onder de gemelde omstandigheden 
geoorloofd. Doch onmiddellijk bij dit in bezit nemen begint 
ook het in bezit hebben, hetwelk streng verboden is. Er is 
dus conflict tusschen twee wettelijke voorschriften van gelij- 
ken rang, nl, twee artikelen derzelfde verordening. Bij de 


sj N 


beoordeeling, der vraag of al of niet een strafbaar feit 
gepleegd is, komt de beklaagde in dergelijke twijfelachtige 
gevallen vrij volgens den rechtsregel: In dubio pro reo; dus 
het bezit van een op eigen of, met toestemming, op ander- 
mans erf gevangen dier is niet strafbaar. Dat is waarschijn- 
lijk ook wel de bedoeling geweest bij het ontwerpen der 
ordonnantie, zoodat de bepaling, ondanks de gebrekkige 
redactie, oppervlakkig beschouwd, niet zoo heel erg defec- 
tueus zou zijn. Maar er is meer. Indien nl. iemand, in strijd - 
met de desbetreffende verbodsbepaling (artikel 1 der ordon- 
nantie) een der daarbij bedvelde dieren in bezit heeft, dan 
zal nimmer het bewijs te leveren zijn (en dit is een vereischte 
voor een veroordeeling, ofschoon het volksgeloof is, dat de 
beschuldigde zijn onschuld moet bewijzen om een bestraffing te 
ontgaan), dat het bovenbedoelde dier niet gevangen is op een 
besloten erf door een persoon, tot zoodanige handeling bevoegd 
krachtens artikel 5 (dit behoeft natuurlijk niet dezelfde te 
zijn als degene, in wiens bezit het dier gevonden wordt). 
Zelfs Sherlock Holmes zou er geen gat in zien en onze of- 
ficiele opspoorders van wetsovertredingen zijn nog een ietsje 
minder snugger. Practisch gesproken, is dus in alle voorko- 
mende gevallen het verbod tot het in bezit hebben van zekere 
dieren van nul en geener waarde. Dit is een niet onbe- 
denkelijke scheur in het papieren pantser, dat onzen wildstand 
tegen aanslagen moet beveiligen. Doch ook nu zijn we nog 
niet uitgepraat over dit merkwaardige artikel 5. Welke con- 
sequenties er dan nog verder aan vastzitten? Niet minder, 
dan dat het de gelegenheid openstelt tot een ongelimiteerde 
bemachtiging van de verboden waar. Immers elk besloten 
terrein (in den zin der wet), gelegen in de nabuurschap van 
de verblijfplaatsen van het beschermde wild, kan op kunst- 
matige wijze, bijv. door het geregeld deponeeren van lavei of 
aas (voer, zou een boer zeggen), of wel door te zorgen voor 
dekking, worden ingericht tot lokplaats. De door de wet 
verlangde afsluitingen vormen geen beletsel voor de aan- 
gelokte dieren; indien het vogels of vliegende mammalia 
zijn, zweven zij er wel over heeu; zijn het zoogdieren, 
niet begiftigd met vliegtalent, dan kruipen zij er door, 


— 742 — 


aangezien de hindernis niet stormvrij behoeft de zijn 
gemaakt door de middelen, die de pionier- en versterkings- 
kunst aangeeft. De toestand wordt heel anders, indien 
niet het bezit verboden wordt, maar de verkoop van wild 
onder contrôle wordt gebracht. In dat geval kan de over- 
heid voor het verleenen van een autorisatie eischen, dat 
de wettige herkomst van de te verhandelen dieren te haren 
genoegen bewezen wordt. Dan eerst zal paal en perk gesteld 
‚ kunnen worden aan het vangen of dooden van dieren uit 
winstbejag, terwijl het tamelijk onschadelijke, immers niet 
tot uitroeiïng van wild aanleiding gevende in gevangenschap 
houden van enkele beestjes wettelijk geoorloofd zal zijn, wat 
beter is dan het handhaven van een verbod, waarom niemand 
zich bekreunt. 

Tot zoover de ordonnantie in Staatsblad 1909 no. 497. Er 
zou nog veel over te zeggen zijn, bijv. over de zeer slappe 
straffen, bij artikel 6 op de overtredingen gesteld, doch wij 
laten dit liever na, omdat bij de algemeene beschouwingen 
hierboven de diepere oorzaken van de hieraan ten grondslag 
liggende legislatieve impotentie reeds zijn vermeld en overi- 
gens bij een zoo gebrekkige regeling als de onderwerpelijke, 
geringe straffen het wel is waar negatieve voordeel hebben, 
dat zij alle uitspattingen van willekeur althans minder 
pijelijk maken voor de getroffenen. 

Thans dus de uitvoeringsvoorschriften (Staatsblad 1909 
no. 594 juncte Staatsblad 1911 no. 409). Bij de behandeling 
hiervan zullen verschillende van onze inheemsche wilde zoog- 
dieren en vogels de revue passeeren en zal ten opzichte van 
elk hunner de doelmatigheid der hier aan de orde zijnde be- 
palingen worden nagegaan. Wij zullen daarbij de, blijkens 
het bovenstaande, door ongeveer alle beschaafde koloniseeren- 
de rijken aangenomen principes tot uitgangspunt nemen. 
Dan rijst in de eerste plaats de vraag: Heeft men bij het in 
het leven roepen van een absoluut verbod tot vangen en 
dooden van sommige diersoorten de alternatieve beweegreden 
daarvoor wel scherp in het oog gehouden, vooreerst de nut- 
tigheid dier dieren, òf hunne zeldzaamheid en het gevaar van 
hunne verdwijning? Zonder twijfel zijn deze twee factoren 


— 143 — 


ook in onze wetgeving de leidende gedachte geweest bij het 
concipieeren van het evenbedoeld verbod — andere drijfveeren 
zouden immers bezwaarlijk aan te geven zijn —, maar het bij 
ons aangenomen systeem van alles over één kam scheren leidt 
tot zeer zonderlinge consequenties. Immers uit de eigenaar- 
dige, reeds boven afgekeurde negatieve formuleering van de 
betrekkelijke bepaling vloeit voort, dat een officieel stempel 
van nuttigheid of zeldzaamheid wordt gedrukt op alle die- 
red, ten opzichte waarvan het verbod tot vangen en dooden. 
niet buiten werking is gesteld bij de Staatsbladen 1909 no. 
594 en 1911 no. 409. En dit officieele étiquet is maar al te 
vaak in lijnrechte tegenspraak met de feiten. Eenige voor- 
beelden zullen dit toelichten. 

Wegens hun onvermeld laten in laatstgenoemde twee Staats- 
bladen worden o. a. door de hoogerbedoelde erdonnartie abso- 
luut beschermd (op Java en Madoera): 


onder de zoogdieren: 

de wilde boschkat (Felis bengalensis, KErr.), volgens Dr. J. C. 
KONINGSBERGER's „De Zoogdieren van Java” (blz. 17) „een tame- 
lijk algemeen voorkomend dier, dat zich niet alleen in bos- 
schen, maar ook in de nabijheid van kampongs en allerlei 
aanplantingen ophoudt” en verder de niet bepaald nuttige 
eigenschap heeft van zich te voeden met „vogels en kleine 
zoogdieren’, waaronder — deze toevoeging is van onszelf — het 
tamme pluimvee een zeer belangrijke plaats inneemt ; 

de rasé of dedes (Viverricula malaccensis Gxer.), wiens 
voedsel bestaat (blz. 18 van het aangehaald werk) „gedeeltelijk 
uit kleine zoogdieren en vogels, insecten en insectenlarven” 
(zou daarin misschien het nut schuilen, of in de ratten en 
muizen, die behooren tot de verorberde „kleine zoogdieren”?), 
„gedeeltelijk uit vruchten en andere plantendeelen”, en die 
voorts zich „niet zelden schuldig maakt, zij het in mindere 
mate dan de loewak” (waarvan het vangen en dooden terecht 
wel is toegelaten) „aan het afvreten van rijpe koffiebessen” 
(dat weegt dan wel voldoende op tegen die paar opgevreten 
engerlingen, om het nut in twijfel te trekken van het wel is 
waar niet onaardige, spoedig tam wordende diertje, dat om die 


Teysmannia, 1915. DE 


— 744 — 


eigenschappen, alle verbodsbepalingen ten spijt, openlijk op 
den passer te koop wordt aangeboden); 

de tijgerkat (Prionodon gracilis, Murver), die (blz. 18 t.a.p.) - 
wel „behoort tot de meer zeldzame soorten” (welk feit n, h. v. 
een absoluut verbod niet voldoende wettigt), doch aan 
den anderen kant „in levenswijze en vooral door zijn bloed- 
dorstigen en roofzieken aard’ herinnert aan de Felidae; — 

de ganggarangan of senggarangan (Herpestes 
javanicus, Desu.), „een althans plaatselijk zeer algemeen roof- 
dier” (blz. 18 t. a. p.) „met een zeer sluw en boosaardig 
uiterlijk, waarmede zijn bloeddorstige en dikwijls zeer brutale 
wijze van optreden geheel in overeenstemming is” (blz. 19), 
en dat „zelfs op klaarlichten dag hoenders en eenden aanvalt, 
hen woedend rondsleurt” enz.; niet erg nuttig, zou men zoo 
op het eerste gezicht zeggen; 

de bioel of njentek (Helictis orientalis, Horsr.), die 
„in zijn aard een roofdier is, daar hij zich hoofdzakelijk met 
kleine zoodieren en vogels voedt”, en ook niet ze!dzaam kan 
zijn, daar hij „niet zelden in bebouwde streken en zelfs in 
de onmiddellijke nabijheid van menschelijke woningen” voor- 
komt (blz. 24 t.a. p.); 

alle vleermuizen, behalve „de kalong’’, waarmede uit- 
sluitend bedoeld moet zijn de kalong bij uitnemendheid, 
Pteropus edulis, Grorrr. (desnoods ook nog Pteropus nicobaricus, 
Frrz), aangezien, in onderscheid met het bepaalde voor de Bui- 
tenbezittingen (sub B. van artikel 1 van het gouvernements- 
besluit), sub A. (betrekking hebbend op Java en Madoera) van- 
dat artikel geen gewag wordt gemaakt van „de kalong-soorten” _ 
(in het meervoud); derhalve mogen op de beide in dit opzicht 
eigenaardig begunstigde hoofdeilanden der Nederlandsch-Indi- 
sche bezittingen niet worden gedood of gevangen de, evenals 
de twee bovengenoemde soorten, plantenetende overige Me- 
gachiroptera, opgesomd op blz. 36 van Dr. KONINGSBERGER’S 
meeraangehaald werk, en waaronder er zijn, die volgens het 
aldaar aangeteekende de voor den vruchtenkweeker aangename 
bijzonderheid vertoonen van „zeer vraatzuchtig van aard” te 
zijn; verder maar gezwegen van de eveneens frugivore vleer- 
muizensoorten, die niet met den naam kalong worden 


— fb 


gangeduid, maar bijv. met dien van tjetjodot of lalaj 
badot (blz, 45 t.a.p.), en waaronder, zooals eigenaars van 
sawoe-manilla-aanplantingen (Achras sapota, L.) ondervin- 
den, zeer schadelijke species zijn; 

onder de vogels: 

de spechten, waaronder de platok trasi (Dendrocopus 
analis, Horsr.), die Dr. KONINGSBERGER in zijn „De Vogels van 
Java” (dl. I blz. 42) noemt „een goed voorbeeld’ van hetgeen 
te voren is gezegd „aangaande spechten, die tegelijk nuttig 
en schadelijk zijn, maar het laatste gewoonlijk in meerdere 
mate dan het eerste”, en die verder wordt gesignaleerd als 
algemeen voorkomend; 

de ixo’s, waaronder de koetilan (Pycnonotus aurigaster, 
VieiLL.), die volgens Dr. KONINGSBERGER (blz. 84 t.a.p.) „zonder 
eenig voorbehoud onder de schadelijke vogels moet worden 
gerangschikt”, waarvan het voedsel „voor het grootste gedeelte 
bestaat uit allerlei vruchten, die ook door den mensch worden 
gegeten, en waaronder hij op de meest roekelooze wijze 
huishoudt”. 

Worden, zooals het bovenstaande aantoont, vele diersoorten 
geheel ten onrechte door onze verordening in bescherming 
genomen, aan den anderen kant schiet deze regeling groote- 
lijks te kort in de beveiliging tegen uitroeiing van species, 
die recht hebben op meer égards. !) Zoo mogen bijv. alle apen 
gedood worden, ook op de Buitenbezittingen, waar derhalve 
de reeds begonnen extirpatie van den steeds zeldzamer wor- 
denden, uit een zoögenetisch oogpunt merkwaardigen, alleen 
in onzen archipel voorkomenden en totaal onschadelijken 
orang-oetan (Simia satyrus) ongestoord voortgang kan 
hebben. Hier is periculum in mora. In mindere mate is dit 
het geval met betrekking tot andere diersoorten, die, ofschoon 

1) Een technische fout is verder het weglaten van de woorden „behalve 
de paradijsvogels” achter „12. de kraaiachtige vogels” (artikel 1 sub B), door 
welke omissie de paradijsvogels, mede behoorende tot de kraaiachtigen, feite- 
lijk gerangschikt worden onder de dieren, voor welke het verbod tot van- 
gen en dooden onvoorwaardelijk wordt opgeheven, ofschoon het blijkens punt 
S sub B van artikel 2 de bedoeling is, dat de jacht op deze vogels slechts 
voorwaardelijk wordt toegelaten. Vergelijk hiermede punt 15 sub B van ar- 


tikel 1, waar terecht wel degelijk als uitzondering melding is gemaakt van de 
kroonduiven, mede genoemd onder punt 9 sub B van artikel 2. 


EE RR 


thans nog vrij goed vertegenwoordigd, toch bedreigd worden 
met langzame uitsterving, omdat er veel te druk op „gejaagd”’ 
wordt. De remedie zou hiervoor zijn, geen absoluut verbod 
— zooals voor bovengenoemden menschaap — tot dooden of 
vangen, maar openstelling van de jacht slechts gedurende een 
beperkten tijd van het jaar, evenals thans reeds geschiedt ten 
opzichte van herten, dwergherten en wilde runderen op Java 
en voorts op de Buitenbezittingen bovendien ten opzichte 
van olifanten, neushoorndieren, tapirs, papagaaiachtige vogels, 
paradijsvogels en kroonduiven. Bij voorkeur sluite men de 
jacht in het seizoen van de brons-, respectievelijk in den 
nest-en broedtijd en in de daarop volgende periode, waarin 
de jongen worden grootgebracht. Zijn deze tijdperken, voor- 
zoover sommige diersoorten betreft, niet bekend of onregel- 
matig, dan mag toch niet verzuimd worden, ook voor hen 
een gesloten tijd vast te stellen, opdat zij ten minste periodiek 
tot verademing en betrekkelijke rust kunnen komen en wel- 
licht, zich aanpassend aan de omstandigheden, in dat tijdvak 
bij voorkeur de voortplantingsverrichtingen zullen gaan uit- 
oefenen. Een van de op Java voorkomende diersoorten, die 
dringend behoefte hebben aan een dergelijke beperkte bescher- 
ming is het haas (Lepus nigricollis, Cuv.), dat merkwaardig 
is om zijn begrensd verspreidingsgebied, geen noemenswaardige 
schade aan wat of wien ook berokkent, en vervolgd wordt 
op schandelijk moorddadige wijze (wettelijke strafbepalingen 
tegen deze gewetenlooze practijken zijn mede zeer urgent), 
waardoor een veel grooter aantal worden vernietigd (door 
honden verscheurd of miserabel aangeschoten in een afgelegen 
hoek creveerend) dan den zoogenaamden „jager” (de fatsoen- 
lijke weidman noemt hem „hazenmelker”) ten slotte in han- 
den vallen, Verder mag zeker wel eens wat gedaan worden 
tegen het op groote schaal vermoorden van de aardige 
tortelduifjes, die zooveel bijdragen tot opvroolijking van het 
landschap. Ook de hoenderachtigen, die geen schade toe- 
brengen, en de zwemvogels, voor welke hetzelfde geldt en 
die in sommige streken te druk vervolgd en daardoor ver- 
jaagd worden, zoomede vele steltloopers (bijv. enkele reiger- 
soorten), die eveneens te veel verontrust worden, hebben 
aanspraak op eenige bescherming. 


EN 


Ook het vraastuk der wildreserven moet spoedig onder 
de oogen gezien worden. Volgens geruchten zou reeds in 
overweging zijn genomen, het schiereiland Djoengkoelon 
(Bantam) en het daartegenover gelegen Prinseneiland te ver- 
klaren tot vrijplaats voor alle wilde dieren (sommige berich- 
ten spreken ook nog van het schiereiland Blambangan, deel 
uitmakend van de residentie Besoeki). De zaak zou echter 
in handen zijn van eene particuliere vereeniging, die, hoe 
lofwaardig haar streven in de gegeven omstandigheden 
ook moge zijn, toch nooit het gezag van zich kan doen uit- 
gaan in de mate als kan worden ontwikkeld door het Gou- 
vernement, dat dan ook niet mag nalaten, zelf dit onderdeel 
der staatszorg (want dat is het, men verlieze dit niet uit 
het oog) zoo spoedig mogelijk in handen te nemen. 

Wij zijn hìermede gekomen tot de paragraaf „wenschelijk- 
heden”, waarmede wij dit artikel besluiten. willen De volgende 
maatregelen mogen dan hier worden aanbevolen als dringend 
noodzakelijk, wil men de wildbescherming ook bij ons maken 
tot iets meer dan een paskwil. 

le. Instede van, zooals thans, het vangen en dooden van 
wilde dieren in het algemeen te verbieden en daarop uit- 
zonderingen toe te laten — een verbod van zoo wijde strek- 
king, dat de handhaving een onmogelijkheid is — zal in onze 
wetgeving duidelijk tot uitdrukking moeten komen: 

a. van welke diersoorten het vangen en dooden absoluut 
verboden is op grond van, hetzij hare nuttigheid, hetzij 
hare zeldzaamheid of het gevaar voor hare verdwijning; 

b. van welke diersoorten het vangen of dooden, zonder 
volstrekt te worden onderdrukt, aan beperkingen wordt on- 
derworpeu ; onder deze rubriek dienen te worden gerangschikt 
de species, die niet van direct en overwegend nut zijn, doch 
aan den anderen kant ook geen noemenswaardige schade of 
hinder veroorzaken, en hetzij om hunne eigenschappen als 
consumptieartikel, hetzij om de van hen afkomstige, in de 
industrie gebruikte materialen (huiden, veeren, ivoor, hoorn, 
enz.), aan sterke vervolging blootstaan, kortom verreweg de 
groote meerderheid der in het wild levende diersoorten, waarop 
geregeld gejaagd wordt; 


SR 


c. van welke diersoorten het vangen of dooden-moet aan- 
gemoedigd worden, dat zijn dus degene, door welker niet 
bipnen zeer enge grenzen gehouden vermenigvuldiging gevaar 
(ook voor de andere wildsoorten) of schade ontstaat; de mate 
van dat gevaar of die schade bepaalt dan verder, of het streven 
gericht zal zijn op beperking van het aantal — zooals in verre- 
weg de meeste gevallen — of wel op volledige uitroeiing, 
die slechts gemotiveerd is, indien zij diersoorten geldt, zooals 
bijv. ratten en muizen, zoo intens schadelijk of gevaarlijk, 
dat hare geheele verdwijning een zegen zou zijn; 

d. van welke diersoorten het vangen of dooden vrijgelaten, 
doch niet aangemoedigd wordt, nl. degene die, wat hun nut 
en schade betreft, gelijk te stellen zijn met de sub 5 bedoelde, 
doch in het algemeen genomen niet door den mensch worden 
bedreigd; deze rubriek kan in een verordening desnoods 
worden aangeduid met een algemeenen term — bijv. „de ove- 
rige diersoorten” — in onderscheiding met de drie vorige, voor 
welke het noodzakelijk is, de daartoe gebrachte diersoorten 
elk met name aan te duiden. 

Uit het hier aangeteekende vloeit reeds voort, dat de aandui- 
ding der tot de verschillende categorieën te rekenen diersoor- 
ten behoort voor te komen in de verordening zelf, en niet in 
de uitvoeringsvoorschriften. Opgemerkt dient hierbij nog te 
worden, dat de bescherming zich niet uitsluitend dient te 
bepalen tot zoogdieren en vogels, doch zich ook behoort uit 
te strekken tot dieren van andere klassen, zooals bijv. de 
landschildpadden, die wegens haar nut thuishooren onder 
rubriek a, en de varanen (zoogenaamde „leguanen”), die, of- 
schoon wel eenige schade toebrengend, in ander opzicht nuttig 
zijn en deswege aanspraak hebben op eene indeeling bij 
rubriek 5, daar zij wegens hare industrieele waarde (de 
huiden vormen een stapelproduct en het traan komt te pas 
in de Inlandsche en de Chineesche pharmacopoea) aan te 
drukke vervolging blootstaan. 

ze. Het thans bestaand verbod tot het in bezit of eigendom 
hebben van dieren dient te worden ingetrokken, èn wegens 
zijn nutteloosheid, èn wegens de onmogelijkheid om er de hand 
aan te houden, doch in de plaats daarvan kome een voor- 


— 749 — 


schrift, dat het verhandelen van wilde dieren of de daarvan 
afkomstige producten onder contrôle brengt door voor alle 
verkoopingen van dien aard een (alleen na behoorlijke legiti- 
matie van de herkomst der handelsvoorwerpen te verleenen) 
speciale vergunning van het bestuur te eischen en overtreding 
van dit gebod strafbaar te stellen, o. a. met verbeurdverklaring 
(waaraan natuurlijk voorafgegaan inbeslagneming) van het 
verhandelde; voorts most de Gouverneur Generaal — evenals 
de Gouverneur van de Kaapkolonie — de bevoegdheid hebben, 
den verkoop van dieren, behoorende tot de soorten, waarvan 
dit om bijzondere redenen wenschelijk wordt geacht, en het 
van die dieren afkomstige materiaal, voor een zekeren tijd 
geheel te verbieden binnen de door kem aan te geven kringen 
of zoo noodig binnen geheel Nederlandsch Indië; van deze 
bevoegdheid worde echter terwille van het prestige van het 
Gouvernement liever. geen gebruik gemaakt, indien de 
middelen ontbreken voor eene krachtige doorvoering van den 
bedoelden bestuursmaatregel. 

3e. Alle van wilde dieren afkomstige producten worden 
bezwaard met niet al te lage uitvoerrechten, teneinde het 
vangen of dooden der dieren met bepaald commercieele be- 
doelingen — de grootste, om niet te zeggen de eenige essen- 
tieele bron van gevaren, waardoor de wildstand bij voortdu- 
ring bedreigd wordt — binnen behoorlijke perkea te kunnen 
houden. Fiscale overwegingen moeten hierbij bijzaak blijven, 
ofschoon van den maatregel toch een zoet winstje voor de 
schatkist mag worden verwacht. 

4e. Er worde een verbod uitgevaardigd — en streng gehand- 
haafd — tegen het bezigen van werktuigen en methoden van 
bemachtiging, die vernielend voor den wildstand zijn; dit ver- 
bod blijve buiten werking ten.aanzien van schadelijke dieren. 

5e. Met de instelling van wildreserves worde niet langer 
getalmd ; waar geschikte terreinen reeds gevonden zijn, bestaat 
voor een langer verwijl geen enkele verontschuldiging, daar 
de zeer geringe kosten geen bezwaar kunnen opleveren en 
trouwens ruimschoots gedekt kunnen worden door het tref- 
fen van de hieronder ter sprake komende voorzieningen van 
geldelijken aard. 


— 750 — 


6e. Zonder aan de algemeene politie (inclusief de Inland- 
sche hoofden en de ambtenaren van het Binnenlandsch 
Bestuur) de bevoegdheid te ontnemen om op te treden tegen 
overtreders van de nopens de wildbescherming uit te vaardigen 
bepalingen, zal een uitsluitend met het toezicht op de naleving 
dier voorschriften belast politiekorps dienen te worden op- 
gericht. Ook de kosten hiervoor kunnen gevonden worden 
uit inkomsten, voortvloeiende uit de aan de regeling van 
dit onderwerp verbonden fiscale maatregelen (punt 3 en het 
hieronder volgend punt 7 sub e). 

1e. Ter beperking van het vangen of dooden van de niet- 
schadelijke wilde dieren, in ’t bijzonder die, bedoeld in punt 
1 sub b, moeten te hunnen aanzien de volgende wettelijke 
voorzieningen worden getroffen: 

a. Er moet een gesloten jachttijd zijn; 

b. Niet volwassen dieren mogen niet gevangen of gedood 
worden; evenmin wijfjes, die van’ hare jongen vergezeld zijn; 
eieren mogen niet worden uitgehaald, nesten niet verstoord ; 

c. Van bepaaldelijk aan te geven soorten mogen uitslui- 
tend de mannelijke exemplaren worden gevangen of gedood ; 

d. De niet zeer algemeen voorkomende soorten 
mogen gedurende het verloop van een bepaalden termijn, bijv. 
één jaar, door denzelfden jager slechts tot een beperkt aantal 
exemplaren bemachtigd worden; 

e. De uitoefening der jacht (hieronder begrepen alle ma- 
nieren om wild te vangen of te dooden) is alleen geoorloofd 
aan houders van eene daartoe strekkende vergunning van 
bestuurswege (jachtakte), die, indien zij alleen betrekking- 
heeft op schadelijke dieren, kosteloos kan worden uitgereikt, 
doch waarvoor een zeker bedrag betaald moet worden, indien 
ook het bemachtigen van axdere dieren er door gewettigd 
wordt. Teneinde niet de jacht te maken tot een privilegie 
voor meergegoeden, mogen de onkosten niet hoog zijn, doch 
aan den anderen kant ook weer niet zoo laag, dat, practisch 
gesproken, het genoegen of het nut, dat het bedrijf oplevert, 
zonder opoffering kan worden verkregen; de ware jager heeft 
wat voor zijn sport over. Voorts behoort er, wat het gel- 
delijke betreft, onderscheid te worden gemaakt tusschen 


Ei 


eene vergunning voor het jagen op algemeen voorkomend 
wild en voor het bemachtigen van meer zeldzame wilde 
dieren. Teneinde contrôle uit te oefenen op het dooden of 
vangen van dieren door Inlanders, is het eenige werkzame 
middel, de dorpshoofden rechtstreeks belanghebbend bij dat 
toezicht te maken. Aan die plattelandsautoriteiten zouden 
daartoe eenige blanco jachtakten tot een van het aantal 
hunner geadministreerden afhankelijk maximum tegen ver- 
minderden prijs kunnen worden verstrekt, met de bevoegd- 
heid, die vergunningen, onder hunne aansprakelijkheid voor 
een behoorlijk gebruik, aan andere Inlanders permanent of 
tijdelijk af te staan, al of niet tegen betaling, naar hunne 
eigen verkiezing. Men kan er dan gerust op wezen, dat de 
goede lieden hun waar op prijs zullen houden, als er voldoen- 
de vraag naar is, wat zij zelf in de hand hebben door tegen 
clandestiene „jagers” onverbiddelijk op te treden. Waar 
de concurrentie uitblijft, zal dit in den regel wel liggen aan 
factoren, waardoor het bemachtigen van wild niet voldoende 
loonend wordt geacht om de voor een vergunning te betalen 
prijs goed te maken met nog een winstje daarboven; in 
streken, waar dit het geval is, zal echter aan den wildstand 
weinig te bederven zijn door den enkelen strooper, die, of- 
schoon met rust gelaten’ door zijn dan geen belang bij de 
zaak hebbenden burgemeester, toch altijd nog de kans heeft 
om door den een of anderen politiebeambte bij het buisje 
te worden genomen. Men zij vooral niet te kwistig met 
deze speciale licenties, want hun grootste nut schuilt juist 
in het beperkte aantal. Voor de jachtvergunningen op naam 
worde een progressief tarief vastgesteld, zooals reeds in 
sommige vreemde koloniën bestaat, en wel zoodanig, dat het 
minst moet worden betaald door (I) ingezetenen, en trapsge- 
wijs meer door (II) buitenlandsche sportsmen en (II) vreem- 
de beroepsjagers. 

8e. Het vernietigen van schadelijke dieren, inclusief kro- 
„kodillen, pythons enz., en hunne eieren moet worden aange- 
moedigd door werkzame middelen, zooals bijv. 

a. de uitkeering van premiën van voldoende grootte om 
de aan dezen specialen vorm van jacht gewoonlijk verbonden 


ND 


vrij aanzienlijke kosten goed te maken en voor beroepsjagers 
nog een overschot te laten; 

b. toekenning van vrij vervoer met hel Gouvernements- 
transportmiddelen van degenen, die zich verbinden willen 
om gedurende een zekeren tijd speciaal jacht te maken op 
schadelijk gedierte, hetzij bij wijze van sport, hetzij als brood- 
winning; 

c.‚ het verleenen van officieelen steun en hulp van bestuurs- 
wege aan dergelijke jagers op schadelijk wild, dat gewoon- 
lijk bestaat uit groote roofdieren. 

Een dergelijk systeem werkt in Britsch-Indië tot groot 
nut van de bevolking der door viervoetig roofgespuis geteis- 
terde streken en heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan 
van een talrijke klasse van Inlandsche beroepsjagers (shirkar- 
rees), die zich uitsluitend toeleggen op het vangen en dooden 
van tijgers, panters, wolven, beren, hyena’s en ander ver- 
scheurend gedierte, en door een langdurige practijk daarin 
een groote bedrevenheid krijgen, zoodat hun prestaties in 
niet onbelangrijke mate bijdragen tot het algemeen welzijn, 
_ hetgeen wel niemand zal durven beweren van de exploiten 
der Zondags- en gelegenheidsjagers, die nu en dan hier te 
lande „op tiĳgerjacht” gaan. 

Je. Op overtredingen van de verordeningen betreffende 
de wildbescherming moeten strenge straffen worden gesteld; 
als men dat—terecht — wel aandurft bij inbreuken op ’s 
Lands opiummonopolie, die moraliter veel minder mis- 
dadigs bevatten dan moedwillige vernieling van een van ’s 
Lands natuurlijke welvaartsbronnen, zooals de wildstand 
is, dan moet men er niet voor terugdeinzen, eenzelfde gedrags- 
lijn te volgen bij de bestrijding van benadeeling van het 
algemeen belang in andere opzichten. 

Hierbij zullen wij het laten, van harte hopend —zij het 
met groote vreeze —dat de in het boven dit artikel geplaatste 
motto tot uiting gekomen twijfel ongerechtvaardigd zal blij- 
ken te zijn. 

J. OLIVIER. 


— 153 — 
BrijLagceE Î. 


STAATSBLAD 1909 No. 497. 
(Extract). 


Heeft goedgevonden en verstaan: 


Te bepalen als volgt: 

ARTIKEL 1. Het is verboden in het wild levende zoog- 
dieren of vogels, met uitzondering van de in het tweede lid 
van dit artikel bedoelde, te vangen of te dooden, alsmede 
deze dieren, hetzij dood of levend, dan wel hunne huiden of 
andere lichaamsdeelen in eigendom of in bezit te hebben. 

De Gouverneur Generaal bepaalt, voor welke zoogdieren en 
vogels het in het voorgaande lid gesteld verbod niet geldt. 

ARTIKEL 2. Het is verboden van de in artikel | bedoelde 
vogels: 1e. de eieren uit te halen, te vernielen, in eigendom 
of in bezit te hebben 2e. de nesten te verstoren of te ver- 
nielen. 

ARTIKEL 8. Ten aanzien van bepaalde door den Gouver- 
neur Generaal aan te wijzen diersoorten kunnen de verbods- 
bepalingen, omschreven in de artikelen 1 en 2, hetzij geheel, 
hetzij ten deele, tijdelijk en onder telkens bepaaldelijk aan 
te geven voorwaarden, ten doel hebbende de uitroeiing van 
de betrekkelijke diersoorten tegen te gaan, door de Hoofden 
van gewestelijk bestuur worden opgeheven, 

ARTIKEL 4. De Directeur van Landbouw (Nijverheid en 
Handel) kan voor een wetenschappelijk doel aan bepaalde 
personen ontheffing verleeneu van een of meer der in de 
artikelen 1 en 2 vervatte verbodsbepalingen. 

ARTIKEL 5. Het vangen of dooden van de in artikel 1 
bedoelde dieren, zich bevindende op, aan of in eene woning 
of op het daarbij behoorend erf dan wel op besloten terreinen, 
is aan den gebruiker van den grond en, met hunne toestem- 
ming ook aan derden, vrijgelaten. 

Gelijke uitzondering geldt voor het uithalen, vernielen of 
verstoren van de zich aldaar bevinden nesten en eieren. 

ARTIKEL 6. Behoudens de uitzonderingen, in de drie voor- 


— 754 — 


gaande artikelen aangewezen, wordt overtreding van de ar- 
tikelen 1 en 2 gestraft: met een geldboete van ten hoogste 
éénhonderd gulden of gevangenisstraf dan wel ten arbeid- 
stelling aan de publieke werken voor den kost zonder loon 
van ten hoogste acht dagen. 

Poging tot overtreding van de artikelen 1 en 2 is strafbaar. 

De voorwerpen, waarmede de overtreding is gepleegd, zoo- 
mede de huiden en andere lichaamsdeelen, niet vallende 
onder de 3e alinea van artikel 7, kunnen worden verbeurd 
verklaard. 

ARTIKEL 7. Bij elke bekeuring worden de gedoode of gevan- 
gen dieren, de eieren, alsmede de huiden of andere lichaams- 
deelen, zoowel als de voorwerpen, waarmede de overtreding 
is gepleegd, in beslag genomen. 

De levende dieren worden terstond in vrijheid gesteld, 
tenzij het uit een oogpunt van humaniteit beter wordt 
geacht ze af te maken. 

De doode dieren, de eieren, zoomede de huiden en andere 
lichaamsdeelen, welke aan spoedig bederf onderhevig zijn, 
worden vernietigd. 

ARTIKEL 8. Tot het opsporen van de overtredingen van 
deze ordonnantie zijn, ieder binnen zijn ressort, mede bevoegd 
de controleurs bij het binnenlandsch bestuur, de posthouders 
en de civiele gezaghebbers, alsmede de ambtenaren bij den 
dienst van het Boschwezen. 


BisLace II. 


STAATSBLAD 1909 No. 594, 


zooals dat wordt gelezen in verband met 
Staatsblad 1911 no. 409, 


(Extract). 


Is goedgevonden en verstaan: 


Eerstelijk: Te bepalen, dat voor de volgende zoogdieren 
en vogels het in artikel 1 van de ordonnantie van 14 October 
1909 (Staatsblad no. 497) gesteld verbod niet geldt: 


er 


OD ID He NO 


— 755 — 


A. op Java en Madoera voor : 


‚de apen (wau-wau of oa-0a; monjet, kêra, kêtek of koe- 


njoek; boedeng of loetoeng; soerili); 

de wilde zwijnen (bagong, banen, babi-oetan, tjèleng, wrähä); 
de tijger (matjan, meong); 

de panter (toetoel, meong keroet, matjan koembang); 

de loewak (loewak, tjareuh, moesang); 

de wilde hond (oesoengesang; adjag, andjing oetan); 

de stinkdas (sigoeng, sêgoeng, têlêgoe); 

de otter (sero, andjing ajer, welingsang); 


„de eekhoorns (badjing, djêralang, boe-oet, tando, biloek, 


walang kopo, entjang-entjang, kêtjoehoek); 


‚ de muizen en ratten (tikoes, tjoeroet, wirog, beurit); 

. het stekelvarken (landak); 

„. de haas (klientjie); 

‚ de kalong; 

. de bruine ooruil (hiengkiek, koekoekbèloek, Ketupa java- 


nensis, Less); 


. de grijze ooruil (hiengkiek, koekoekbêloek, Bubo orientalis, 


Horsf.); 


. de roofvogels met uitzondering vaa den grooten, witten 


zeearend (Haliaetus leucogaster, Gm.) en den witten alap- 
alap (Elanus hypoleucus, Gculd); 


. de ijsvogels met uitzondering van den Kahkè (Halcyon 


chloris, Bodd.); 


. de bètet; 
‚ de baardvogels (engkoek-engkoek, boeltok); 
. de bastaard-honigvogels (boeroeng tjabé, manoek sêpa, 


manoek seupah); 


1. de bladvogels (boeroeng daoen); 
‚ de kraaien (gaok, gagak, engkak); 
23. de vinkachtige vogels (boeroeng gredja, glatik, bondol, 


peking, priet, priet-bengala); 


. de wevervogels (manjar, manjar kembang, manjar djamboel); 
5. de duiven; Í 

‚ de hoenderachtige vogels; 

‚ de steltloopers; 

. de zwemvogels. 


B. op de bezittingen buiten Java en Madoera voor: 


de apen; 

de wilde zwijnen; 

de roofdieren; 

de knaagdieren; 

de kalong-soorten; 

de uilen; 

de roofvogels; 

de ijsvogels; 

de baardvogels; 

de bastaard-honigvogels; 
11. de bladvogels; 

12. de kraaiachtige vogels; 
13. de vinkachtige vogels; 
14. de wevervogels; 

15. de duiven met uitzondering van de kroonduiven; 
16, de hoenderachtige vogels; 
17. de steltloopers; 

18. de zwemvogels. 

Ten tweede: Te bepalen, dat voor de volgende zoogdieren 
en vogels de verbodsbepalingen, omschreven in de artikelen 
l en 2 der hoogerbedoelde ordonnantie, hetzij geheel, hetzij 
ten deele, tijdelijk en onder telkens bepaaldelijk aan te geven 
voorwaarden, ten doel hebbende de uitroeiing van de be- 
trekkelijke diersoorten tegen te gaan, door de Hoofden van 
gewestelijk bestuur kunnen worden opgeheven: 


Ee A A a de 


eed 


A. op Java en Madoera voor: 


1. de herten (mendjangan, oentjal, kidang, mêntjek) ; 
2. de dwergherten (kantjil, peutjang); 
3. de mannelijke voorwerpen van den banteng (banteng, 
sapi-oetan, sapi-leuweung, lemboe-wono, sapi-alas); 
B. op de bezittingen buiten Java en Madoera voor: 
‚de herten; 
. de dwergherten; 


‚ de wilde runderen; 
‚ de olifant; 


He OO DO a 


Er 
de neushoorndieren; 
de tapir; 
de papagaaiachtige vogels; 
de paradijsvogels; 
de kroonduiven. 


OO IE 


Naschrift. Nadat het bovenstaande reeds geschreven 
en ingezonden was, vestigde de redacteur van dit tijdschrift 
onze aandacht op een artikel van Dr. J. C, KONINGSBERGER, 
strekkende tot toelichting van de ordonnantie van Staatsblad 
1909 no. 497, voorkomende in den jaargang 1910 van „Teys- 
mannia.” Deze publicatie was ons te voren niet bekend; 
ware dit wel het geval geweest, dan zou de in bovenstaande 
regelen o. a. opgenomen critiek op onze wetgeving in zake 
wildbescherming hier en daar eenigszins anders zijn ingekleed, 
omdat wij in plaats van daaromtrent in het duister rond te 
tasten, op de hoogte zouden zijn geweest van het „waarom”’ 
van sommige der door ons gewraakte voorschriften. Dit on- 
willekeurig negeeren van een artikel, dat beter verdiende, ho- 
pen wij binnenkort goed te maken door in aansluiting aan 
het bovenstaande eenige beschouwingen daaraan te wijden. 
Reeds thans kunnen wij echter mededeelen, dat de lezing van 
Dr. KONINGSBERGER's mededeelingen geenerlei wijziging heetit 
gebracht in de meeningen, die in bovenstaand opstel tot uiting 
zijn gekomen; eene wat uitvoeriger toelichting dier meeningen 
is echter daardoor noodzakelijk geworden. De lezer houde 
daarbij in het oog, dat vele der onzes inziens aan de hier- 
bedoelde wettelijke regelingen klevende gebreken eerst aan het 
licht konden komen door de practijk, zoodat wij, beschikkende 
over de ervaring, die werd opgedaan in de vijf jaren, geduren- 
de welke de ordonnantie en de daaruit voortvloeiende voor- 
schriften van kracht waren, in veel gunstiger conditie verkeer- 
den dan Dr. KoNINGSBERGER, toen hij in 1910 zich zette om eene 
toelichting te geven nopens hetgeen, van het toenmalige 
standpunt beschouwd, noodzakelijk of wenschelijk werd geacht 
in het belang van de bescherming der in het wild levende 


diersoorten. 
Je-Os 


ENT EN TTT AN 


SPRINKHANENPLAGEN 
DOOR 
Dr. W. ROEPKE. 


(Slot). 


C. De Bestrijding. 


De buitengewoon groote oeconomische beteekenis der sprink- 
hanen is de aanleiding, dat reeds lang geleden in vele akker- 
bouw-drijvende landen uitgebreide onderzoekingen naar de 
levenswijze en ontwikkeling dezer schadelijke insecten werden 
ingesteld, met het doel te geraken tot een beperking der 
door hen veroorzaakte schade. Deze onderzoekingen hebben 
niet alleen voor de wetenschap de meest belangrijke. resul- 
taten opgeleverd, maar hebben gelukkig ook voor de practijk 
zoo veel nut afgeworpen, als billijker wijze had mogen ver- 
wacht worden. Het gevolg is, dat men tegenwoordig in 
verschillende beschaafde landen niet meer geheel machteloos 
tegenover de door sprinkhanen teweeg gebrachte bezoekingen 
staat, dank zij de uitgevonden bestrijdingsmethoden en de 
goed georganiseerde toepassing daarvan. Een goede organisatie 
is natuurlijk een voornaam vereischte, waar het plagen geldt 
van zoo groote afmetingen en van zoo een periodiek optreden. 
Zoodoende heeft de sprinkhanenplaag in sommige landen 
aanleiding gegeven tot verschillende wettelijke bepalingen 
en zelfs tot het instellen van wettelijke corporaties. Het meest 
bekende van deze laatstgenoemde is wel het Zuid-Afrikaan- 
sche „Locust Bureau”, in welks handen de geheele 
campagne tegen de sprinkhanenplagen berust en dat in samen- 
werking met de naburige staten een soort van sprinkhanen- 
dienst in het leven heeft geroepen, die voor practijk en 
wetenschap zeer verdienstelijk werk heeft verricht. 


— 759 — 


Het spreekt van zelf, dat ook de litteratuur over het 
onderhavige onderwerp zeer omvangrijk is. In den beginne 
ondervond ik het als een groot inconvenient, dat van deze 
litteratuur op Java bijna niets aanwezig is, behalve het 
weinige, dat men in de verschillende handboeken over dit 
onderwerp vindt, Eerst geleidelijk heb ik mij verschillende 
belangrijke publicaties kunnen verschaffen, en dat is mede 
de oorzaak, dat de vervolgen van deze bijdrage met zoo 
groote tusschenpoozen verschijnen. Maar helaas ontbreken 
mij nog heden eenige voorname publicaties, zoodat ik mij 
van enkele bijzonderheden niet zoo nauwkeurig op de hoogte 
heb kunnen stellen, als wenschelijk ware geweest. 

Wat betreft de in de litteratuur vermelde bestrijdingsmid- 
delen, het aantal daarvan is meer dan legio. Echter is slechts 
een klein gedeelte dezer middelen gebleken voor de practijk 
van blijvende waarde te zijn, het meerendeel heeft niet veel 
meer dan slechts eenige tijdelijke of plaatselijke beteekenis 
kunnen verwerven. Zij zijn dus van ondergeschikt belang. 
Maar er zijn er enkele, die wegens hunne practische bruik- 
baarheid en de er mede te bereiken resultaten in alle sprink- 
hanenlanden ingang hebben gevonden en die daarom onze 
dandacht in bijzondere mate vergen. Deze klassieke mid- 
delen — zooals ik ze zal noemen —,zijn in de eerste plaats 
gericht tegen de jonge, nog ongevleugelde sprinkhanen, dàt 
zij vooropgesteld, Zoodra de insecten nl, gevleugeld zijn 
geworden, valt er practisch niet veel meer tegen te doen, 
daarover zijn de deskundigen het eens. De sprinkhanen 
weten zich dan te gemakkelijk aan alle vervolgingen te ont- 
trekken. Wel kan men de in aantocht zijnde sprinkhanen- 
zwermen soms tegenhouden door allerlei oorverdoovend 
geraas te maken en door walmende-vuurtjes aan te steken, 
die veel rook ontwikkelen, maar onder het gezichtspunt 
„bestrijding” vallen dergelijke afweermiddelen natuurlijk 
niet. In de tweede plaats berusten de „klassieke” bestrij- 
dingsmiddelen alle op een bijzondere biologische eigenschap 
der sprinkhanen, die aan de onze helaas niet eigen is, nl. 
op hun neigingomte „trekken”. Daar onze Cyrtacanthacris 
Teysmannia, 1915, 50 


See 


nigricornis 1) deze eigenschap helaas geheel mist of slechts bij 
wijze van groote uitzondering vertoont, komen wij tot de 
minder aangename slotsom, dat feitelijk de voornaamste en 
meest afdoende bestrijdingsmiddelen tegenover onze plaag 
niet in aanmerking komen. Daar van alle andere — ik zou 
haast zeggen „tweede-rangs”’-bestrijdingsmiddelen— nauwelijks 
meer dan een klein plaatselijk succes kan worden verwacht, 
wordt het meteen duidelijk, dat de bestrijding van onzen 
sprinkhaan ons voor een groot probleem plaatst, waarvan 
de moeilijkheden werkelijk niet te gering mogen geschat 
worden. 

Willen wij op dit probleem nader ingaan, dan moeten wij 
beginnen met ons op de hoogte te stellen van de verschillende 
bestrijdingsmiddelen, die men tegen sprinkhanenplagen in 
andere landen toepast, Men kan deze verdeelen in drie 
hoofdgroepen, n.l. in: 

a) biologische 

b) mechanische 

c) chemische. 

Het valt niet te ontkennen, dat met elk dezer middelen 
werkelijk onder bepaalde omstandigheden belangrijke resul- 
taten verkregen werden, maar de „klassieke”, overal in hoog 
aanzien staande middelen behooren in hoofdzaak tot de z.g. 
mechanische, alhoewel ook de chemische middelen vooral in 
den laatsten tijd bijzonder veel worden toegepast. Wat be- 
treft de biologische methode, deze heeft meermalen groot 
succes beloofd, is echter op den duur gebleken niet voldoende 
betrouwbaar te zijn, zoodat men haar thans vrij algemeen 
voor goed heeft opgegeven. Wanneer wij niettemin over deze 
methode uitvoerig zullen uitwijden, dan geschiedt dit, omdat 
zij ons in kennis brengt met een bijzonder interessant hoofd- 
stuk uit de biologie en oekologie der sprinkhanen, speciaal 
van COyrtacanthacris nigricornis, en omdat het onze plicht is, 
deze methode ook in verband met onze sprinkhanen-calamiteit 
goed onder het oog te zien. 

1) Ondertusschen ontvingen wij van meerdere zijden uit Europa eensluidend 
bericht, dat volgens de moderne nomenclatuur-wetten Acridium melanocorne 


thans Cyrtacanthacris nigricornis Burm. behoort te heeten Wij zullen verder 
dezen naam bezigen. 


— 761 — 
a). Biologische Bestrijding. 


Het mag als bekend worden vooropgesteld, dat deze me- 
thode gebruik maakt van verschillende factoren, die de natuur 
ons zelve aan de hand geeft. Tot de voornaamste dezer 
factoren behooren plantaardige en dierlijke parasieten. Van 
beide, maar vooral van de eerstgenoemde, heeft men herhaal- 
delijk getracht profijt te trekken in den strijd tegen de 
sprinkhanen, en werkelijk soms met groot succes. 

1). Plantaardige parasieten. In aanmerking komen «) in- 
secten-doodende schimmeis en (3) id. bacteriën. 

a). Bestrijding door schimmels. 

Met de toepassing van insectendoodende schimmels is men 
het eerst in Zuid-Afrika begonnen, en wel nu reeds een 
kleine twintig jaar geleden. Men ging uit van de waarneming, 
dat sprinkhanenzwermen onder omstandigheden sterk door 
doodelijke schimmels geteisterd waren. Men vervaardigde 
van deze schimmels „reinculturen” op groote schaal en ver- 
deelde deze, met de noodige gebruiksaanwijzingen, aan de 
planters. De toepassing kwam hierop neer, dat men b. v. 
een aantal sprinkhanen in gevangenschap voerde met bla- 
deren, die besprenkeld waren met de in water aangelengde 
reinculturen en vervolgens deze besmette insecten weer los 
liet. Zij moesten de doodelijke infectie daa onder hun mak- 
kers verspreiden. Deze methode moet in Zuid-Afrika her- 
haaldelijk treffende resultaten opgeleverd hebben, die zoodanig 
opgang maakten, dat ook andere landen, met name Noord- 
Amerika, Australië, Britsch-Indië, Cyprus e. a, de reinculturen 
uit Zuid-Afrika lieten komen om ze tegen hun eigen sprink- 
hanen te gebruiken. Helaas hebben al deze pogingen, voor 
zoo ver ik weet, volkomen gefaald, in geen enkel land heeft 
men bij mijn weten positieve resultaten met de Zuid-Afri- 
kaansche sprinkhanenschimmel verkregen. Ook in Zuid-Afrika 
zelf bleek er iets niet geheel in orde te zijn met de sprink- 
hanenbestrijding door middel van schimmels, immers op den 
duur vond men, dat de resultaten vaak niet of slechts ge- 
deeltelijk aan de verwachtingen beantwoordden. Als oorzaak 
nam men aan, dat de schimmel bijzondere eischen aan de 


- 


— 762 — 


weersgesteldheid stelt, Ook ontdekte men, dat de reincul- 
turen alles behalve zuiver waren en in plaats van de gewensch- 
te Empusa grylli — zoo heet de Zuid-Afrikaansche sprink- 
hanenschimmel —allerlei andere, als saprophytisch bekend 
staande schimmels bevatten. Hernieuwde onderzoekingen 
wezen uit, dat de eigenlijke Empusa grylli hoogst moeilijk of 
in het geheel niet in cultuur is te brengen. Dit is dan stellig 
de verklaring voor het feit, dat ook in Zuid-Afrika zelf deze 
bestrijding zoo wisselvallige resultaten heeft opgeleverd, dat 
men haar daar geheel vervangen heeft door de veel betrouw- 
baardere chemische bestrijdingswijzen, waarop wij straks nog 
uitvoerig terug zullen komen. *) 

In Argentinië heeft men een andere sprinkhanenschimmel 
ontdekt, die door Amerikaansche geleerden nader werd be- 
studeerd en onder den naam van Sporotrichium sp. werd bekend 
gemaakt. Van eenige practisch belangrijke resultaten, verkre- 
gen met de toepassing van deze Sporotrichium, heeft men 
nooit gehoord. 

Er zijn voorts in den loop der jaren nog een geheele reeks 
van sprinkhanenschimmels uit de verschillende landen be- 
schreven, ook zulke, die zich in de eierenhoopjes ontwik- 
kelen en deze dooden. Wij zullen ze hier niet opnoemen, 
aangezien hun waarde voor de practijk gering of nihil is. 
Bovendien is hun nomenclatuur onzeker en verward. Slechts 
de door Linpau uit Natal beschrevene Mucor locusticida zul- 
len wij hier niet geheel voorbij gaan, daar hiervan gezegd 
wordt, dat zij niet alleen gemakkelijk in reincultuur is te 
kweeken, maar zich ook uitstekend leent voor de toe 
passing in het groot, n.l. ter bestrijding van den Natal- 
sprinkhaan (Acridium purpuriferum Wik. == 4. septem fasciatum 
Serv.) Men behoeft voor dit doel de aangetaste sprink- 


1) De culturen van Empusa grylli bleken steeds te bestaan uit Mucor ra- 
cemosus of M. eritiosus, waarvan men veronderstelt, dat zij op de aangetaste 
sprinkhanen min of meer secundair voorkomen, Nu meen ik juist ergens 
gelezen te hebben, dat een onderzoeker, die met de verwante Empusa muscae 
— de vliegenschimmel — experimenteerde, steeds Mucor racemosus verkreeg 
wanneer hij trachtte Empusa muscae in reincultuur te brengen. En met de- 
zen Mucor racemosus kon hij vliegen infecteeren, die vervolgens met de symp- 
tomen van Empusa muscae-aantasting stierven ! 


— 768 — 


hanen slechts te drogen en te stampen en het verkregen 
poeder uit te strooien op de plaatsen, waar de sprinkhanen 
optreden. 

Van groot belang is het nu, dat ook op Java een sprink- 
hanenschimmel voorkomt, die tijdens het afgeloopen seizoen 
een belangrijk gedeelte der sprinkhanen heeft gedood. De 
ziekte kenmerkt zich doordat de bezweken exemplaren spoedig, 
en wel bij warm en vochtig weer nog binnen de twaalf uren, 
een opvallende, wijnroode kleur aannemen, terwijl gezonde 
sprinkhanen, die men opzettelijk op de eene of andere manier 
van het leven berooft, deze kleur volstrekt niet vertoonen, 
De sprinkhanen, die de ziekte onder de leden hebben, worden 
loom en onzeker in hun bewegingen, hun sprongen worden 
onbeholpen en hebben iets vreemds, alsof de dieren dronken 
zijn. Hun levensuitingen worden daarbij zwakker en zwakker, 
spoedig sterven zij, met uitgestrekte pooten op den grond 
liggende; slechts bij wijze van uitzondering blijven zij met 
een poot in de vegetatie hangen. Dergelijke roode sprink- 
hanen-cadavers kou men overal vinden, soms meer, soms 
minder talrijk, plaatselijk zelfs in zoo groote hoeveelheden, 
dat de grond er letterlijk mede bezaaid was. Opent men 
een dergelijken sprinkhaan, die pas kort dood is, dan ziet 
men, dat de lichaamsinhoud veraaderd is in een tamelijk 
droge, witte, ongeveer kaas-achtige substantie, terwijl hij bij 
sprinkhanen, die tengevolge van andere oorzaken gestorven 
„zijn, door ontbinding overgaat in een vuilbruine, kwalijk 
riekende vloeistof. 

Bewaart men een rood verkleurden, dooden sprinkhaan in 
een reageerbuisje, dat met een watteprop gesloten wordt, 
dan komt reeds na eenige dagen uit de gewrichten en andere 
zachte lichaamsdeelen van het dier, een fijn wit myceel te 
voorschijn, dat zich een weinig tot een dunne laag uitbreidt. 
Zoo worden vooral de tarsen aan den onderkant en de sprieten 
met dit myceellaagje overtrokken. Bekijkt men dit myceel 
onder het microscoop, dan neemt men waar, dat het uit 
korte, vertakte, niet gesepteerde schimmeldraden bestaat, die 
een viltachtig geheel vormen en reeds op het punt staan om 
in sporen uiteen te vallen. (zie fig. 1). Inderdaad verkrijgt 


— 764 — 


het myceellaagje op den dooden sprinkhaan dan ook geen 
sterke ontwikkeling, maar verandert spoedig in een grijsgroene 
sporenmassa, die allengs het geheele dier overtrekt. Een 
dergelijk exemplaar is afgebeeld op pl. VI. Thans is ook de 
geheele iichaamsinhoud veranderd in een dergelijke sporen- 
massa, terwijl de roode kleur van het chitine-integument 
weer verbleekt is. Het dier is uu broos geworden, valt uit 
elkaar, en de sporen komen nu bij groote hoeveelheden vrij. 
Door dergelijke sprinkhanen te drogen en even te schudden 
„kan men geheele stofwolken van deze sporen doen ontstaan. 
. Onder het microscoop gezien zijn deze sporen ovaal van 
omtrek (zie fig. 2), lichtgroen doorschijnend, en van een 
duidelijke membraan voorzien. Bswaart men ze eenigen tijd 
droog onder een dekglaasje, dan ziet men, dat de protoplas- 
matische inhoud een boonvormige gedaante aanneemt, door 
zich aan den eenen kant van de membraan terug te trekken 
(zie fig. 3). Dit verschijnsel wijst er wel op, dat eenige 
uitdroging plaats heeft. 

De vraag is nu: met welke schimmel hebben wij hier te 
doen? De van oudsher bekende Empusa grylli, die, behalve 
in Zuid-Afrika, ook in verschillende andere landen werd aan- 
getroffen, kon het niet wezen, daar deze schimmel geheel 
andere ziekte-verschijnselen teweeg brengt. De door haar 
aangetaste sprinkhanen n. l, hebben de neiging om zich aan 
takjes, grashalmen enz. met samengetrokken pooten vast te 
hechten en in deze houding te sterven, zooals dat ook met 
andere insecten het geval is, die door Empusa-soorten zijn 
aangetast. Een wijnroode verkleuring heeft daarbij niet plaats, 
en de lichaamsinhoud verandert in een vuil bruine massa, 

Daarentegen wordt van Sporotrichium gezegd, dat die de 
aangetaste sprinkhanen rood kleurt. Echter zijn de mij om- 
trent deze schimmel ter beschikking staande gegevens zoo 
weinig uitvoerig, dat ik niet kon uit maken, of onze schim- 
mel al of niet daarmede identiek is. 

Daarom verzocht ik de H. H. Dr. Arens in un en 
GROENEWEGE in Modjokerto, de schimmel te bestudeeren, aan 
welk verzoek door beide heeren bereidwillig werd voldaan. 
Eveneens vestigde ik de aandacht van de Afdeeling voor 


DE SPRINKHANENPLAAG VI. 


1. versche sporen. 

2. id. na 14 dagen onder een 
dekglaasje te hebben ge- 
legen. 

9. mycelium. 


En 
De 


DE SPRINKHAANSCHIMMEL. 


— 765 — 


Plantenziekten van het Departement van Landbouw op deze 
kwestie. Eensluidend berichtten de verschillende onder- 
zoekers, dat onze sprinkhanenschimmel identiek is met 
Metarhizium anisopliae. Echter dient daarbij opgemerkt te 
worden, dat omtrent de definitie van Metarhizium nog eenige 
onzekerheid bestaat. ‘Het schijnt, dat hieronder verschillende 
insectendoodende schimmels worden begrepen, die morpho- 
logisch een zekere onderlinge overeenkomst vertoonen, zich 
biologisch echter zeer verschillend gedragen. Metarhizium 
moet op zeer verschillende insecten parasiteeren. Bekend is, 
dat men haar zelfs eenige keeren kunstmatig met succes te- 
gen schadelijke insecten heeft toegepast, o.a. op Trinidad 
tegen kleine cicade-achtige insecten van het suikerriet 1) (door 
ROoRER), en op Samoa tegen de larven van de schadelijke 
klappertorren (door Dr. Friepricus, thans krijgsgevangene 
op Madagascar). 

Men zou dus moeten besluiten, dat Metarhizium zeer hetero- 
phaag is. Dit schijnt nu voor de onze allerminst te gelden, 
althans zag ik nooit een ander insect, dat met kenteekens van 
Metarhizium-infectie was doodgegaan, evenmin als ik op het 
laboratorium heb kunnen waarnemen, dat onze sprinkhanen- 
schimmel op andere insecten overgaat. Het is mij niet eens 
geheel duidelijk geworden, of wel verwante Orthopteren, zooals 
Mantiden en Locustiden b. v., er door worden aangetast In 
elk geval is hun vatbaarheid voor deze Metarhizium uiterst 
gering. Slechts een enkelen keer vond ik een Zryxalis en 
een anderen kleinen veldsprinkhaan, die er door bleek aangetast 
te zijn, maar dat was een zeer groote uitzondering. Slechts 
van een andere, groote, groene Acridium, die hier in de djatibos- 
schen sporadisch voorkomt en door de Inlanders „Walang 
ndoroh” wordt geheeten, verkreeg ik eenige exemplaren, die 
typisch aan de gevolgen van Metarhizium waren gestorven. 
Maar overigens maakt het geheel den indruk, alsof onze 
Metarhizium anisopliae zich vrijwel uitsluitend bepaalt tot 
Cyrtacanthacris nigricornis, de sprinkhanensoort in kwestie! 

Willen wij ons een denkbeeld vormen van de oekonomische 


1) In een referaat in Teysmannia XXIV (1913) bldz. 279 worden deze Cica- 
delliden („froghoppers”’) abusievelijk als sprinkhanen aangeduid. 


— 766 — 


beteekenis van onze sprinkhanenschimmel, dan moeten wij 
beginnen met haar wijze van optreden gade te slaan. Deze 
Metarhizium tast zoowel jongeals volwassen sprinkhanen 
aan, maakt echter de meeste slachtoffers onder die, welke reeds 
het einde van hun leven naderen, resp. door voor hun nakome- 
lingschap gezorgd te hebben lichamelijk min of meer uitgeput 
zijn. Zoo kan men vooral tegen het einde der plaag den grond 
als het ware met roode sprinkhanen bezaaid vinden, plaat- 
selijk zelfs zoo sterk, dat het den indrak maakt, alsof hier 
geen sprinkhaan sterft, die niet door Metarhizium is geïnfec- 
teerd! Ook op het laboratorium was het toen onmogelijk, 
volwassen sprinkhanen eenigen tijd in het leven te houden; 
zij gingen zonder uitzondering spoedig aan Metarhizium-infectie 
ten gronde. Of zij hadden de infectie van buiten medegebracht, 
òf zij liepen ze in gevangenschap op, waartoe de kans groot 
was, aangezien op het laboratorium veel met geïnfecteerde 
sprinkhanen gewerkt werd. Helaas was het daardoor niet 
mogelijk, zuivere infectie-proeven te nemen, daar ook de 
contrôle-dieren geregeld stierven. 

Onze aandacht wordt nog een oogenblik door de vraag in 
beslag genomen, hoe het komt, dat bij voorkeur de oudste 
sprinkhanen door de schimmel worden gedood. Twee ver- 
klaringen liggen mi. voor de hand: le omdat oude sprink- 
hanen verzwakt zijn en daarom minder weerstandsvermogen 
hebben, 2e omdat de virulentie van de schimmel tijdens de 
plaag toeneemt, dus tegen het einde der plaag, wanneer ver- 
reweg het meerendeel der sprinkhanen volwassen is en hun 
levensgrens nädert, het grootst is. Voor beide veronderstel- 
lingen zijn mi. zeer goede redenen aanwezig. Hoe het ook 
zij, Metarhizium beperkt een in opkomst zijnde plaag niet 
zoodanig, dat dadelijk een vermindering der schade valt waar 
te nemen. Men zou kunnen zeggen, dat haar nut betrek- 
kelijk gering is. Daarbij moet men echter niet uit het oog 
verliezen, dat de schimmel zeker menig volwassen wijfje 
doodt, nog voordat het haar eieren heeft kunnen kwijtraken. 
Het is ook nog de vraag, of de eieren, die door reeds aan- 
getaste wijfjes zijn gelegd, wel levensvatbaar zijn, of zij de 
ziektekiemen niet overdragen op de nakomelingschap. Het 


— 767 — 


is nl. merkwaardig, dat men onder de eierenpakketten, die 
„men laat verzamelen, er vele vindt, die een wijnroode kleur 
vertoonen, evenals de sprinkhanen, die aan Metarkhizium zijn 
gestorven. Ook deze kleurstof laat zich, evenals dat met de 
doode sprinkhanen het geval is, gemakkelijk door alkohol 
extraheeren. Het vermoede ligt dan ook voor de hand, dat 
dergelijke eierenpakketten afkomstig zijn van wijfjes, die 
reeds met de schimmel besmet waren. Trouwens heb ik uit 
eierenhoopjes, die — blijkbaar ten gevolge van de aanhoudende 
regens — vrij gauw na het leggen uitkwamen, nl. reeds in 
Juni en Juli, jonge sprinkhaantjes gekregen, die direct na 
het uitkomen stierven en rood werden, dus ongetwijfeld door 
Metarhizium waren aangetast. Soms gebeurt het ook, dat 
wijfjes, die de ziekte reeds sterk onder de leden hebben, niet 
meer in staat zijn om haar eieren normaal in den grond te 
leggen. Dergelijke doodscandidaten kleven de eieren alseen 
misvormd hoopje eenvoudig tegen een of ander voorwerp 
vast, b.v. tegen een op den grond liggenden tak, een boom- 
stronk of een steen. Het is mij voorts opgevallen, dat een 
wijfje, dat eenmaal eieren heeft gelegd, onfeilbaar aan de 
ziekte bezwijkt, zoodat ik in geen geval heb kunnen vast- 
stellen, of een wijfje meer dan één eierenpakket voortbrengt, 
zooals dit bij vele andere Acridiërs regel is. 

Hoe nu de uitwerking van Metarhizium in de toekomst zal 
zijn, is moeilijk te voorspellen. Ik stel me voor, dat er wel 
degelijk een beperkende invloed van moet uitgaan op de 
plaag, wanneer door de eene of andere omstandigheid, b.v. door 
een natten Oostmoesson, de eieren spoedig uitkomen. Dan 
kan de schimmel op de jonge sprinkhaantjes dadelijk weer 
vasten voet verkrijgen en zoodoende de uitbreiding der plaag 
reeds van het allereerste begin af tegengaan. Een lange 
droogte daarentegen, gedurende welke de sprinkhanen geheel 
verdwenen zijn, zoodat de voedingsbodem voor de schimmel 
ontbreekt, zal denkelijk nòch voor haar in-stand-blijven, nòch 
voor haar virulentie bevorderlijk zijn. 

Dit voorziende, richtte ik mijn streven er op, de schimmel 
gedurende den Oostmoesson 1915 in het leven te houder. 
Dit doel trachtte ik op verschillende wijze te bereiken, le 


— 768 — 


door reinculturen aan te leggen (dit had Dr. Arens welwillend 
op zich genomen 5); 2e door groote hoeveelheden pas dood- 
gegane sprinkhanen goed te drogen en in blikken trommels 
te bewaren, teneinde ze op dezelfde wijze als de LinpAu'’sche 
Muecor locusticida, te kunnen gebruiken; 3e zond ik infectie- 
materiaal aan de Landbouw-instellingen te Pusa (Britsch- 
Indië) en Kuala Lumpur, teneinde de schimmel over te 
enten op de daar voorkomende sprinkhanen om mij later ev. 
versch infectie-materiaal te kunnen afstaan 2). 

Of de ingeslagen wegen tot eenig practisch resultaat zullen 
leiden, blijft af te wachten. Waar onze kennis omtrent de 
Metarhizium in kwestie nog uiterst gering is, zullen voorspel- 
lingen beter achterwege blijven. Trouwens inzake het geheele 
vraagstuk van de sprinkhanen doodende schimmels lijkt mij 
het laatste woord nog lang niet gesproken te zijn. Ongetwijfeld 
zullen hernieuwde onderzoekingen nog belangrijke resultaten 
leveren waarmede ook de practijk allicht gebaat zal zijn. %) 

Andere sprinkhanen-doodende schimmels werden door mij 
op Java niet opgemerkt. 


8) Bestrijding door bacteriën. 

Ook ziekten van bacterieelen aard werden dogr mij onder 
onze sprinkhanen niet waargenomen, evenmin als deze schijnen 
voor te komen in de naburige sprinkhanenlanden, met name 
Voor-Indië, de Straits en de Filippijnen. Wanneer ik echter 
dit onderwerp even aanstip, dan geschiedt dit, omdat een 
Fransche geleerde, D' HÉrerre, in Zuid-Amerika bijzonder 
mooie resultaten tegen de sprinkhanen (Schistocerca paranense) 
moet verkregen hebben door toepassing eener bacterie, die 
uit de sprinkhanen zelf was geïsoleerd. Deze bacterie werd 
geroemd „Coccobaccillus acridiorum”, Het is echter merk- 
waardig, dat overal elders, waar men met deze bacterie 
proeven heeft genomen, geen of slechts twijfelachtige resul- 
Deen dezer reinculturen bleek in October-November 1915, toen 
de plaag weer op nieuw dreigde te ontstaan, voor jorge sprinkhanen nihil 
en voor oude (bepaald ouderdomszwakke) individuen zeer gering te zijn. 

2) Zoo juist ontving ik bericht uit Kuala Lumpur, dat onze Metarhizium 


zich niet op den Straits-sprinkhaan (Pachytylus sp.) liet overenten. 
5) Zie noot op bldz 762. 


— 169 — 


taten werden verkregen. Het is daarom goed, er niet te 
veel waarde aan te hechten, 

Bovendien wordt deze bacterie eerst virulent, nadat men 
ze herhaaldelijk van sprinkhaan op sprinkhaan heeft over- 
geënt. t) Daarmede is echter zoo veel tijd gemoeid, dat 
onze sprinkhanenplaag allicht geëindigd zou zijn nog voordat 
de Coecobaccillus acridiorum eindelijk op volle kracht was! 


2). Dierlijke parasieten. 

Alhoewel sprinkhanen in het algemeen sterk zijn bloot- 
gesteld aan de aanvallen en vervolgingen van zeer verschil- 
lende vijanden uit het dierenrijk, en zij in het bijzonder 
veel last ondervinden van z.g. „speciale” parasieten, is 
men er tot heden niet in geslaagd, den een of ander dezer 
talrijke vijanden met tastbaar resultaat kunstmatig tegen 
de plaag toe te passen. Wel heeft mer in verschillende 
landen speciaal met het oog op de sprinkhanen de vogel- 
beschermingswetten herzien, resp. dergelijke wetten in het 
leven geroepen, maar zoo ver zijn wij op Java helaas nog 
niet. Daarentegen is op Java indertijd door Dr. ZIMMERMANN 
een vermeldenswaardige poging gedaan om n.l. het sluip- 
wespje, dat de sprinkhanen-eieren aantast, kunstmatig los te 
laten. Daarop komen wij straks nog terug. 

Overigens kan niet ontkend worden, dat de verschillende 
vijanden der sprinkhanen invloed hebben op het ontstaan en 
den afloop der plagen. Het is daarom niet van belang on t- 
bloot, over deze vijanden eenige bijzonderheden te vermelden. 

De vogelwereld schijnt mij zeer weinig betrokken te zijn 
bij het optreden onzer sprinkhanen. Ongetwijfeld zullen 
allerlei insecten-etende vogels hun best doen ; dat het nu echter 
tot een opeenhooping van deze vogels in de sprinkhanenstreken 
komt, heb ik niet kunnen opmerken. In,het geheel scheen mij 
het vogelleven in de door sprinkhanen geteisterde boschstreken 
niet veranderd, zelfs kraaien ontwaarde men niet bijzonder 
talrijk. Dit is wel merkwaardig, wanneer men zich herinnert, 
in welke reuzenhoeveelheden kraaien tijdens meikeverjaren 
in Europa van heinde en verre bij elkaar komen om te profi- 


1) Zie referaten in Teysmannia XXII[ (1912) p. 396; XXIV (1913) p. 594; 
XXV (1914) p. 508. 


— 170 — 


teeren van den disch, dien de natuur zoo rijk gedekt heeft. 
De administrateur eener rubber-onderneming in het Madioen- 
sche vertelde mij, dat volgens zijn waarnemingen kraaien 
slechts langzaam er toe overgaan, sprinkhanen te eten, zon- 
der voor dit kostje bijzondere voorliefde aan den dag te 
leggen ! 

Niet veel beter is het gesteld met de medewerking der 
overige gewervelde dieren in den strijd tegen de sprinkhanen- 
plaag. Kleine roofdieren, zooalsde loe wak e.a, zullen deze 
insecten denkelijk wel lusten, en apen zullen bovendien uit 
speelschheid menig sprinkhaantje met hun ondeugende vingers 
uit elkaar plukken, maar niemand zal daarvan veel uitwerking 
verwachten. Dan lijkt me de mensch nog een betere „bond- 
genoot”, althans voor zoo ver het den „bruinen broeder” geldt ; 
die eet ze tenminste behoorlijk. Inderdaad worden sprinkha- 
nen algemeen door de Inlandsche bevolking op Java als voed- 
sel gebezigd. Zelfs worden de insecten, aan touwtjes geregen, 
des ochtends op de passers verkocht. Zij moeten op ver- 
schillende wijze genuttigd worden, meestal slechts als toespijs, 
daar zij, bij groote hoeveelheden genoten, maag-aandoeningen 
veroorzaken. Angstvallig wordt er op gelet, dat geen door 
Metarhizium gedoode sprinkhaan in het kostje terecht komt, 
deze moeten n.l. zoo bitter wezen, dat zij het geheele gerecht 
bederven ! 

Van de rol, die sommige lagere gewervelde dieren, zooals 
padden en hagedissen, tegenover de sprinkhanen spelen door- 
dat zij ze eten, weten wij helaas zoo weinig af, dat er niet 
veel over te zeggen valt. Over het algemeen zullen zij wel 
niet talrijk genoeg aanwezig zijn om in noemenswaardige 
mate tot de vermindering der plaag bij te dragen. 

Gaan wij nu over tot de bespreking der ongewervelden, 
die ten koste van onze sprinkhanen leven, dan kunnen wij 
ons bepalen tot de uitvoerige bespreking van eenige insecten, 
die als speciale parasieten onzer sprinkhanen in aanmerking 
komen en op de plaag vermoedelijk in niet onbelangrijke 
mate invloed hebben. Zij hebben dus alle aanspraak op onze 
belangstelling. Vooropgesteld zij, dat sprinkhanen bijna over- 
al hun parasieten uit de groep der insecten hebben, alleen 


— 111 — 


treden deze in het eene land meer, in het andere minder op 
den voorgrond en ontbreken in enkele streken (de Straits 
b. v.) geheel, althans heeft men ze daar niet opgemerkt. 
Om een overzicht van deze parasieten te geven, vermelden wij 


A. Viegen. 


1). de Sarcophagiden; dit zijn vliegen van het uiterlijk 
eener groote kamervlieg, die soms de sprinkhanenzwermen 
in groote hoeveelheden volgen. Zij leggen hun eieren bij 
voorkeur op de volwassen sprinkhanen; de larven boren zich 
door de huid ern ontwikkelen zich in het inwendige van het 
slachtoffer. Verpopping heeft òf in òf buiten den ondertusschen 
doodgeganen sprinkhaar plaats. De ontwikkeling geschiedt dus 
op dezelfde wijze als die eener gewone rupsenvlieg, waar- 
mede de Sarcophagiden trouwens ten nauwste verwant zijn. 

2). Conopiden, eveneens eigenaardige vliegen, die zich in 
de sprinkhanen ontwikkelen, echter minder algemeen voor- 
komen dan de voorafgaande. Hun ontwikkeling is minder 
goed bekend. 

3). Bombyliden (Anthraz-,Chrysopila-,Anthonigia Systoechus- 
soorten), bonte vliegen, die zich ontwikkelen in de eieren- 
hoopjes der sprinkhanen. Zij zijn evenals de vorige, minder 
algemeen, hun ontwikkeling is eveneens slecht bekend. 


B. Kevers, 


Tal van sprinkhanensoorten hebben specifieke eiparasieten 
uit de groep der Canthariden, voornamelijk tot de geslachten 
Sitaris, Mylabris, Epicauta, Trichodes en verwanten behoorende. 
De kevers zijn in den regel fraai gekleurd en daarom nogal 
opvallend. Zij scheiden een scherp, cantharidine bevattend 
vocht af, dat op een gevoelige huid blaren veroorzaakt. De 
eieren worden in den grond gelegd. De larven maken een 
gecompliceerde metamorphose door. Zij weten de eierenhoopjes 
der sprinkhanen te vinden, die hun tot voedsel strekken. 
De verschillende soorten zijn bijna over de geheele wereld 
verspreid. Vaak treden zij in de sprinkhanenstreken veelvuldig 
op, zoodat een groot percentage der eierenhoopjes wordt 
vernietigd. Zij zijn dus zeer nuttig. 


— 172 — 


C. Slwipwespen. 


In sommige landen heeft men sluipwespjes uit de eieren 
gekweekt, die tot de Proctotrypiden-familie der Scelioniden 
behooren, en wel meestal tot het geslacht Scelio zelf. Men 
kent ze speciaal uit Australië, Java, Voor-Indië en Amerika. 
Het zijn sombere, kleine wespjes, die soms in grooten getale 
optreden en daarom als zeer nuttig moeten worden beschouwd. 
Hun levenswijze en ontwikkeling is zeer onvolledig bekend, 


Met deze opsomming hebben wij de voornaamste sprink- 
hanenparasieten uit de orde der insecten vermeld. De littera- 
tuur noemt nog een geheele reeks andere insecten op, zooals 
mijten, waarmede de sprinkhanen soms sterk behept kunnen 
zijn, mieren, larven van roof- en andere kevers, duizendpooten, 
enz., die op de eieren azen. Maar deze insecten zijn slechts 
„gelegenheids-parasieten” en daarom van ondergeschikt belang. 
Het zou te uitvoerig worden, hierop nader in te gaan. 


Wat voor parasieten hebbeu wij nu op Java? Gelukkig 
komen op Java eenige vertegenwoordigers der opgenoemde 
insectenfamilies voor, die nogal actief zijn, zoodat wij van 
geluk kunnen spreken. In de Straits b.v. moeten deze para- 
sieten geheel ontbreken. 

Om te beginnen met de verschillende vliegensoorten (Sar- 
cophagiden, Conopiden, Bombyliden), die in de sprinkhanen zelf, 
resp. in hun eieren parasiteeren, deze zijn zeker het minst 
van beteekenis. Ik zag ze n.l. nooit. Maar aangezien de 
genoemde Dipterenfamilies op Java goed vertegenwoordigd 
zijn, twijfel ik niet of enkele „anpassungsfähige” soorten 
zullen wel eens op onze sprinkhanen terecht komen. Alle 
zijn n.l. min of meer gelegenheidsparasieten. Sarcophaga 
aurifrons b.v, die ook op Java moet voorkomen, is in Australië 
door Froacarr als echte parasiet uit sprinkhanen opgekweekt. 

Van groot belang daarentegen zijn voor ons vertegenwoor-= 
digers der Canthariden en Scelioniden. De eerstgenoemde is 
een kever, Mylabris pustulata Taouns., de tweede een klein, 
zwart sluipwespje, waarop reeds KONINGSBERGER en ZIMMERMANN 
de aandacht hebben gevestigd(Dierliĳke vijanden der 


DE SPRINKHANENPLAAG Vil. 


MYLABRIS SPEC. 


De kever is zwart, met helder roode dwarsbanden over de dekschilden. 
Vermoedelijk leven zijn larven van de eierenhoopjes der sprinkhanen. 


— 173 — 


Koffiecultuur II, bldz. 79 en pl. 5, fig. 7 en 8). Eerst 
thans echter werd dit wespje als Scelionide herkend. Als 
Scelio javanica worât het in een der eerstvolgende afleverin- 
gen van het „Tijdschrift voor Entomologie” door 
mij beschreven, nadat mij gebleken is, dat het met geen der 
bekende Scelio-soorten identiek is. 

Mylabris pustulata TEuNs. (zie afbeelding pl. VII). 

Deze kéver, door mij vòòr 1915 slechts in enkele exem- 
plaren op Java waargenomen, begon in het begin van 1915 
overal, waar sprinkhanen voorkwamen, zeer veelvuldig op te 
treden. Langs de grenzen van het geheele djati-gebied in 
Midden-Java was deze kever zoo talrijk, dat zelfs de aandacht 
van het publiek daardoor getrokken werd. Zijn verspreiding 
dekte zich geheel met die der sprinkhanen, en merkwaardig, 
toen later de sprinkhanen zich over groote afstanden ver- 
plaatsten, volgde de kever hen als het ware op den voet. 
Zoo werd hij op het laatst niet zelden te Salatiga aangetrof- 
fen, en wel bij voorkeur op Inlandsche kerkhoven, waar 
nog al wat bloemen te vinden zijn. Deze kever is n. l. een 
bloemenliefhebber bij uitnemendheid, en de weinige Euro- 
peanen, die in de nabijheid der bosschen er een bloementuin- 
tje op na houden, hebben er geen plezier van gehad, want 
de voorliefde van den kever voor bloemen is van zuiver gas- 
tronomischen aard, Waar hij in een bloementuin terecht 
komt, geldt zijn belangstelling rozen, chrysanthen, dahlia’s, 
e. a. Buiten is hij bescheidener en stelt zich tevreden met de 
bloemen der Lantana. Zoo kon men hem op de Lantana-hees- 
ters, die zeer veelvuldig tusschen de haltes Tempoeran en 
Bringin N.LI.S. groeien, bij duizenden aantreffen. Er was op het 
laatst geen lantana-heester, zelfs geen lantana-bloem te vin- 
den, waar deze kever niet op zat. Eindelijk konden de lantana- 
bloemen niet eens meer tot ontwikkeling komen, want ze 
waren nauwelijks open of ze werden afgevreten. Ook de on- 
rijpe vruchtjes der lantana werden door den kever niet ver- 
smaad. Echter zag ik hem nooit aan de bladeren knabbelen. 
Toen hij op de lantana’s geen behoorlijk heenkomen meer 
vond, ging hij over naar kedeleh-, katjang-tanah en andere ka- 
tjang-aanplantingen der dorpsbewoners. Hier moet hij zoo 


— 174 — 


schadelijk geworden zijn, dat de Inlandsche bevolking uit eigen 
beweging er toe overging, op dezen kever jacht te maken. 

De kever is een fraai insect, opvallend door zijn zwarte 
grondkleur met twee helder roode banden dwars over de vleu- 
gels. Hij is een liefhebber van zonneschijn en warmte. In 
het donker van het djatibosch vindt men hem dus niet, 
wel langs de randen, op open plekken en op woeste terreinen, 
waar veel Lantana, Melastoma en andere bloeiende heesters 
groeien. Zijn levendigheid is het grootst gedurende de heetste 
uren van den dag. Dan is hij onophoudelijk bezig met eten 
en uit zijn anus komt bijna voortdurend een propje excremen- 
ten te voorschijn; met een brommend gelaid vliegt hij van 
bloem tot bloem. Zijn vlacht is lomp en onbeholpen, zwaar 
helt het dikke achterlijf omlaag. Pakt men hem, dan houdt 
hij zich eerst een oogenblik dood, om dan spoedig te ontvluch- 
ten. Tegelijk treedt uit de verbindingen der lichaamsdeelen 
een sterk riekend, geel vocht, waarvan de onaangename lucht 
zelfs na eenige keeren wasschen nog urenlang aan de handen 
blijft. 

Wie als entomoloog in het Zuiden van Europa heeft ver- 
zameld, zal zich niet aan den indruk kunnen onttrekken, 
dat deze Mylabris merkwaardig veel analogieën heeft met 
een specifiek mediterrane vlinderfamilie, n.l. de Zygaeniden. 
De kleuren van beide zijn dezelfde, zij geven de voorkeur 
aan soortgelijke heete, open terreinen; beide hebben dezelfde 
gewoonte van zich op bloemen druk te maken; hun vlucht 
met hangend achterlijf en vooruitgestoken, knotsvormige 
sprieten heeft veel geliĳkenis. Beide houden zich eerst dood 
als zij gepakt worden, om dan te ontvluchten, beide hebben 
het gele, scherpe vocht, dat zij blijkbaar ter verdediging 
afscheiden! Dergelijke convergentie-verschijnselen treft men 
meer in de natuur aan, speciaal bij dieren, die op eene of andere 
wijze door de natuur zelve tegen vervolgingen beschermd 
zijn. Ik herinner slechts aan de vele verschillende insecten, 
die alle de kleur van korstmossen hebben aangenomen, en 
die bij voorkeur op boomstammen rusten, waar zij niet te 
herkennen zijn. Al deze insecten onderscheiden zich door 
eenzelfde beschermende aanpassingskleur. Bij de Zygaeni- 


— 115 — 


den en de Mylabris-soorten hebben wijte doen met een ander 
soort van beschermende kleur, n.l. met een z.g. „waar- 
schuwingskleur”. De jonge vogel b. v., die zich uit onver- 
stand eenmaal heeft laten verleiden om naar een dergelijk insect 
te happen, laat het direct weer schieten, omdat het een voor 
hem walgelijken smaak heeft. De bonte kleur doet hem later het 
insect dadelijk herkennen, zoodat hij geen tweede poging zal 
wagen om het aan te vallen. Dergelijke voorbeelden zijn 
er veel in de dierenwereld, vooral onder de insecten. Inder- 
daad worden èn Zyaeniden èn Mylabris-soorten door insecten - 
etende vogels b.v. volkomen met rust gelaten; deze veiliz- 
heid geeft beiden iets vrijmoedigs, iets onverschilligs, maar 
ook iets lomps in hunne bewegingen! 

Wij zullen ons thans niet verder in Darwinistische kwes- 
ties verdiepep, maar keeren tot ons thema terug. De Myla- 
bris-kevers blijven maandenlang in het leven. Zij leggen 
groote hoeveelheden eieren, die door de wijfjes in losse hoop- 
jes van eenige honderden oppervlakkig in den grond worden 
gegraven. De eieren hebben een geelachtig witte tint, ze 
hebben iets teers, doorschijnends, zijn echter tamelijk groot, 
n. |, 2.7—3.l m. M. lang, aan beide uiteinden afgerond, maar 
aan het eene uiteinde iets dikker dan aan hetandere. Hun 
middellijn is aan het dikkere uiteinde 0,82, aan het dunnere 
0.62 m.M. Men zou hun gestalte dus als ongeveer kort 
vingervormig kunnen aanduiden. Uit de eieren komen larfjes 
te voorschijn, die onmiddellijk na het uitkomen geelachtig 
zijn, echter spoedig grijs en zwart worden. Zij zijn lang- 
werpig, met sterke, naar achteren gerichte borstelharen bezet, 
aan het uiteinde vallen twee lange, z. g.staartdraden op. Drie 
paar borstpootjes zijn flink ontwikkeld, de kop is groot en van 
een stel krachtige, puntige kaken voorzien; de sprietjes daaren- 
tegen zijn kort, de oogen zijn gereduceerd. Deze larfjes zijn 
zeer kwieke beestjes, die zeer vlug kunnen loopen en zich 
met groote handigheid overal doorheen weten te werken. 
Faarbij kunnen zij zeer lang zonder voedsel in het leven blij- 
ven, waarbij zij zich, om te rusten, alseen egel inrollen. On- 
getwijfeld doen deze diertjes in de vrije natuur soms lange en 
langdurige, half of geheel ondergrondsche wandelingen, tot 


Teysmannia, 1915. 51 


— 116 — 


dat zij een sprinkhanen-eierenhoopje tegenkomen. Vooral 
in de jaren, dat de sprinkhanen niet talrijk zijn, zullen deze 
diertjes moeilijk aan den kost komen en vele, ja verreweg de 
meeste, zullen er geheel niet in slagen. Maar de natuur 
weet ook hier weer raad: zij doet den moederlijken kever 
een enorme hoeveelheid eieren produceeren en zij begiftigt 
de jonge larfjes met een speciale organisatie en een bijzon- 
deren speurzin, opdat zij in staat zijn, zoo gemakkelijk mo- 
gelijk den voedingsbodem te vinden, die voor hun ontwik- 
keling bepaald noodzakelijk is! 

Hebben de jonge larfjes van Mylabris een eierenhoopje be- 
reikt, dan boren zij zich er in en ondergaan daarin spoedig 
een zeer merkwaardige gedaante-verwisseling. Helaas heb 
ik de bijzonderheden daarvan door een afwezigheid van meer- 
dere weken niet kunnen gadeslaan. Men vindt na eenigen 
tijd in de eieren-hoopjes een dikke, sikkelvormige gekromde 
larf van een donkergele kleur, die voorzien is van een kleinen, 
ronden kop met sterke, iets donkerder kaken. Het eierenhoopje 
wordt geheel opgepeuzeld en de larf bereikt intusschen onge- 
veer de afmeting van een middelmatig grooten engerling, 
waarmede zij trouwens eenige overeenkomst heeft. Deze larf 
is niets anders dan het volwassen stadium der Mylabris-larf, 
Al haar oorspronkelijke bewegelijkheid, haar bijzondere organi- 
satie heeft zij spoedig na het indringen in het eierenhoopje 
opgegeven, letterlijk met de eerste vervellingen afgeworpen 
als zijnde eigenschappen, die nu geheel overbodig zijn ge- 
worden! 

Wat met de volwassen larven verder gebeurt, heb ik niet 
kunnen nagaan, daar zij in gevangenschap in dat stadium 
geregeld stierven. Ik vermoed, dat zij dieper den grond ingaan, 
waar zij als pop, resp. als z.g. praepupa, zoolang blijven rusten, 
totdat de tijd voor het verschijnen der kevers weer is aange- 
broken ! 

„Hoe groot het percentage eierenhoopjes is, dat door de larven 
van Mylabris pustulata word vernietigd, heb ik niet kunnen 
vaststellen, daar ik niet in de gelegenheid ben geweest, om 
persoonlijk nauwkeurige opgravingen op de verschillende 
plaatsen te verrichten, Dat ditechter niet gering is, bewijst 


— 111 — 


de groote hoeveelheid larven, die ik geregeld met de sprink- 
haneneieren ontving, die mij van vele zijden werden toege- 
zonden *). 

Scelio javanica, het sluipwespje uit de sprinkbaneneieren. 

Reeds bij gelegenheid der vorige sprinkhaneuplaag, van 1897 
t/m p. m. 1900, is dit nuttige insect bekend geworden, en 
heeft zelfs de aandacht der planters getrokken, daar het zich 
veelvuldig uit de sprinkhanen-eieren ont wikkelde; eenige plan- 
ters, die ze onder de oogen kregen, meenden, dat de pas uitge- 
komen sprinkhaantjes op gevleugelde miertjes geleken. Ze 
hadden immers de wespjes, die inderdaad iets van mieren 
hebben, voor de jonge sprinkhanen gehouden! 

Zooals reeds gezegd, maken KONINGSBERGER en ZIMMERMANN 
van dit wespje gewag. Men verkrijgt dit wespje talrijk, wan- 
neer men de eierenhoopjes bewaart. Het percentage der aan= 
gestoken eieren is zeer uiteenloopend, soms echter zeer hoóg 
en dan de 100 pct. naderend. Het experimenteeren met dit 
wespje in gevangenschap bleek helaas zoo moeilijk, dat ik 
slechts weinig gegevens omtrent zijn ontwikkeling kon ver- 
zamelen. De eieren worden geïnfecteerd met behulp van een 
lange, retractiele legboor, die naar alle richtingen bewogen 
kan worden, gewoonlijk echter geheel in het achterlijf opge- 
borgen is en daarom tot nog toe aan de aandacht der verschil 
lende onderzoekers is ontgaan. 

Van belang zou het zijn te weten, of gedurende de maan- 
den, dat de eieren van onzen sprinkhaan in den grond rusten, 
het sluipwespje meer dan één generatie vormt. Het schijnt 
van wel, maar voldoende zekerheid heb ik hieromtrent niet, 
daar, zooals gezegd, het experimenteeren met sprinkhaneneie- 
ren en hun parasieten den eersten keer op groote moeilijkhe- 
den van technischen aard stuitte, Gie eerst in de toekomst 
zullen kunnen overwonnen worden. 


1) Zoo juist bericht Dr. Wurru mij, dat in de sprinkhanenstreken van het 
Zuidergebergte (Malang) een andere Cantharide zeer talrijk optreedt. De toe- 
gezonden exemplaren bleken tot het geslacht Epicauta te behooren (Epicauta 
ruficeps?). Het zijn mooie, fluweelzwarte kevers met een helder rooden kop. 
Daar verschillende ZEpieauta-soorten in. andere landen als typische eiparasie- 
ten van sprinkhanen te boek staan, twijfel ik er niet aan. of ook deze Epicauta 
zal als larf zich in de eieren van onzen sprinkhaan ontwikkelen. 


TERI 


Nog valt te vermelden, dat door Dr. Zi MMERMANN indertijd 
is voorgesteld, van deze sluipwespjes kunstmatig gebruik te 
maken ter vermindering van de plaag. Dr. ZiMMERMANN gaat 
er van uit, dat de plaag in de eerste plaats direct moet be- 
streden worden door het verzamelen der eieren, waarover wij 
nog zullen spreken. De gevonden eierenpakketten worden 
echter niet vernietigd, maar bewaard in een open doosje, dat 
in een bak met water komt testaan. De uitkomende spirnk- 
haantjes gaan ten gronde uit gebrek aan voedsel of verdrin- 
ken, terwijl de sluipwespjes weg kunnen vliegen (zie Teysmar- 
nia X (1900) bldz. 829). Rationeeler lijkt me een andere methc- 
de, die iets later door Dr. KONINGSBERGER en ZIMMERMANN werd 
beschreven (zie Dierlijke vijanden van de Koffiecultuur, deel 
II, bldz. 79) en die daarop neerkomt, dat men de doosjes 
met eierenhoopjes afsluit met draadgaas, waarvan de mazen 
een doorsnede van 1—1.25 m. M. hebber, Hierdoor kunnen 
wèl de sluipwespjes, echter niet de sprinkkaantjes ont- 
snappen. 

Zeer zeker verdient deze methode alle aanbeveling, al is 
het ook maar ter sparing van een zoo nuttig insect als onze 
Scelio javanica, Want of daardoor het percentage aange- 
taste sprinkhaneneieren opgevoerd kan worden, staat nog 
te bezien en zal bovendien zeer moeilijk aan te toonen 
zijn. 

Hiermede meenen wij het voornaamste omtrent onze op 
Java inheemsche sprinkhanenparasieten vermeld te hebber. 
Ongetwijfeld zullen er nog tal van gelegenheidsparasieten zijn, 
die vooral op de eieren azen. Zoo heeft men b. v. moeite 
om op het laboratorium de eierenhoopjes voor Tineiden- 
vreterij te bewaren; maar het zou te ver voeren en boven- 
dien practisch van te weinig belang wezen, hierop nader in 
te gaan. Resumeerende kunnen wij zeggen, dat onze op 
Java aanwezige sprinkhanenparasieten zich, met uitzondering 
van Seelio javanica, niet leenen voor een kunstmatige, biolo- 
gische bestrijding; maar dat deze parasieten overigens zeer 
puttig werk verrichten en wij daarom alle reden hebben om 
ons over hun aanwezigheid te verheugen en hun de noodige 
aandacht te schenken ! 


— 7179 — 


b). Mechanische bestrijding. 


Van deze methode, die beoogt een vernietiging der sprink- 
hanen door allerlei mechanische middelen, zeiden wij reeds, 
dat zij in verschillende sprinkhanenlanden bij voorkeur en 
ontegenzeggelijk met groot voordeel wordt toegepast, dat zij 
echter voor ons op Java minder aangewezen is. Deze me- 
thode maakt n.l. in hoofdzaak gebruik van verschillende vang- 
systemen, die gebaseerd zijn op de eigenschap der sprink- 
hanen om te trekken, en is uitsluitend gericht tegen de nog 
ongevleugelde insectea. Daar onze Cyrtacanthacris nigricornis 
deze neiging in den regel niet vertoont, behoeven wij niet 
over alle bijzonderheden van deze methode uitvoerig uit 
te weiden; wij zullen daarom slechts volledigheidshalve op 
de voornaamste punten nader ingaan. 

Het eerste vereischte is, dat de aanwezigheid var jonge 
sprinkhanenzwermen spoedig wordt gerapporteerd. Het een- 
voudigste is dan, dezen zwerm zeer voorzichtig tegen eene of 
andere hindernis te drijven, die vooraf in hun marschrichting 
wordt geplaatst, en die, als de sprinkhanen zich daar in hebben 
opeengehoopt, in brand wordt gestoken. Men bezigt daar- 
voor hoopen of paggers van droge takken, stroo, enz. Na- 
tuurlijk kleven deze methode zekere nadeelen aan, die men 
heeft trachten te overwinnen door de methode als volgt te 
wijzigen. In plaats van ontbrandbare stroo-hoopen, enz. heeft 
men gladde bilkken schermen of ook gegolfd dakijzer loodrecht 
in den grond geplaatst, ter hoogte van 2—3 voet en 
van een lengte als noodig is om een geheelen zwerm er tegen 
aan te drijven. Vlak voor dit scherm wordt een slootje van 
1—2 voet diepte gegraven, dat al of niet met water gevuld 
wordt. De aankomende zwerm wordt nu door eenige koelies 
met afgesneden takken tegen het scherm gedreven. 

Dit drijven moet steeds zeer voorzichtig en nooit overhaast 
gebeuren, Zoodra de sprinkhanen bij het scherm zijn aan- 
gekomen, vallen zij in het slootje, waarin zij verdrinken of 
elkaar vertrappen. Aan te bevelen is het, achter het scherm 
nog eenige koelies te plaatsen, die met pulverisateurs gewa- 
pend zijn. Deze besproeien de insecten met petroleum-emulsie 
en zorgen er voor, dat zij niet tegen de schermen opklimmen 


— 780 — 


en ontsvappen. Is het drijven afgeloopen, dan wordt het 
slootje met de sprinkhanen dicht gemaakt, het plaatijzer wordt 
verwijderd om ergens anders opnieuw gebruikt te worden. 

Deze methode is nu nog weer verbeterd door de invoering 
der Cyprische schermen, zoo genaamd omdat zij op 
het eiland Cyprus het eerst werden toegepast en van hier 
uit ingang vonden in alle andere sprinkhanenlanden der wereld. 
Inderdaad worden de Cyprische schermen, al is het ook met 
allerlei kleine afwijkingen, nog heden, naast chemische mid- 
delen, het meest gebezigd, wel een bewijs, hoe zeer zij aan de 
eischen der praktijk beantwoorden. De verbeteringen, resp. wijzi- 
gingen, tegenover de vorige methode bestaan hoofdzakelijk daar- 
in, dat men de schermen in een W-vormige lijn, resp. zigzags- 
gewijs plaatst, dat men den sloot weg laat en dat men daarvoor 
in de hoeken van de W speciale vallen voor de insecten aan- 
brengt. Ten slotte heeft men het plaatijzer vervangen door 
gemakkelijk transporteerbare zeilen, die in den vorm gespan- 
nen worden met behulp van in den grond gestoken ijzeren 
staven (zie fig. hiernevens). De bovenrand dezer zeilen wordt 
voorzien van een strook olie-doek of iets dergelijks, dat deu 
sprinkhaantjes het ontsnappen moeilijk of onmogelijk maakt. 
De vallen zijn eigenlijk niets anders dan speciale uitzakkingen 
der hoeken van de W, waarin de sprinkhaantjes zich zoo- 
danig opeenhoopen, dat zij elkaar verdrukken. Dit resultaat 
wordt het best bereikt, door den toegang dezer vallen door 
een zwak hellend zeil iets op te hoogen, zoodat de sprink- 
hanen, bij den rand der val aangekomen, er in storten. Da 
nevenstaande teekeningen mogen de eenvoudige constructie 
beter veraanschouweliĳjken dan de beschrijving. 

Het spreekt van zelf, dat van deze Cyprische schermen 
zeer veel afwijkingen voorkomen. Aan mijne beschrijving ligt 
het model ten grondslag, dat tegenwoordig met veel succes in 
de Straits gebruikt wordt. Om een denkbeeld te geven van 
de daarmede verkregen practische resultaten, vermeld ik de 
gegevens, die men daaromtrent vindt in Bulletin No. 24, 
Department of Agriculture, F. M. S. (1915), dat handelt over 
den Straits-sprinkhaan en zijn bestrijding. In ruim één jaar 
tijds heeft men op de beschreven wijze daar ginds vernietigd 


mn 


Horizontale projeetie van een Cyprisch vangscherm (Straits- 
systeem). 

AB: richting der aankomende sprinkhaantjes. 

Bij a, b, e, d enz. ijzeren staven, daartusschen het zeildoek, W- 
vormig gespannen, met de „vallen” bede bij de hoekpunten der 
W. De grootte dezer vallen wordt in de Straits nog verschillend 
gekozen. 


ne nn en an tn 


« 


\ 


À. k 


Verticale doorsnede door een Cyprisch vangscherm (Straits- 
systeem). De lijn f Ah k is het niveau van den grond, f g is de 
iets hellende ingang tot den eigenliĳjken „val” g h kiò CD is de 
richting der aankomende sprinkhanen, die, over den hellenden 
vloer f g kruipende, bij g in den val storten. 


vel hi ” 4 
E 
IE : SS 
Ak ken D 
> a E 
,& L k 
k- ei 


) AOR n 
{ Ae, E 


= NK iN 
if ER „se f IN 
{MH he ï E, A! pe 
7 oh EP, N 
4 
k ) 
ve En] » 
| i t 
' , 5 í Ä 4 var 
eer Va D ’ 
4 ek f 
nt CANE 
- Î ä Th EN 


pir 
gtharhd) omana g. ak tf IN e (EA Ee 15% 
é é (aca hell hd ‘ 

Leda hie ahamtaá ks il 
AE STAD ENE BPS Teen, Leta PRACE TOA 
ain rent adden nh Aamide DTT il Ea BALK ’ an wi 
Î p ï Ake ia SIE, BE) WA " 


v $ h Tent Ì Le a 

p ed we bran vd, linie et had nk: 

rset 3 frater irene wije is / ar 

ANAMET AR Aa EEA pi he ‘ 

) h nies) Ahh en Aid got gef, nief A ' it. 
hd 6 Jt haf mbh Mij ANS 


— 3l — 


5184 zwermen, wat beantwoordt aan een kleine 10.000 pe- 
troleumblikken vol sprinkhaantjes! Voorzeker een gunstig re- 
sultaat; er was natuurlijk een groot aantal vangschermen in 
gebruik en voor het rapporteeren der zwermen ontvingen 
de inboorlingen een premie. 

Soortgelijke resultaten heeft men met deze toestellen ook 
in andere landen gekregen, maar wij meenen met het opge- 
noemde voorbeeld te kunnen volstaan. Alleen zij er nog op 
gewezen, dat de beschreven methode het meest aanspraak 
heeft op den naam van de klassieke te zijn, daar zij niet 
alleen op betrekkelijk eenvoudige wijze een massale, ja af- 
doende vernietiging der jonge sprinkhanenzwermen waar- 
borgt, maar ook in de meeste landen in de eerste plaats wordt 
toegepast, zij het dan ook met eenige wijzigingen al naar gelang 
van plaatselijke omstandigheden. Tegenover deze methode 
verdwijnen alle andere vangmethoden in het niet. 

Als de vraag nu gesteld wordt, of deze klassieke methode 
ook voor ons op Java in aanmerking komt, dan zal er geen 
practicus zijn, die er niet dadelijk beslist ontkennend op ant- 
woordt. Immers onze sprinkhaan denkt er niet over om 
zich tot trekkende zwermen te vereenigen, hij komt min of 
meer gelijkmatig verspreid over een groot areaal voor, laat 
‘zich ook niet tot groote gezelschappen bijeen drijven, zoodat 
zelfs op geschikt terrein met de Cyprische schermen niets 
te beginnen zou zijn. Bovendien maakt de sprinkhaan zijn 
ontwikkeling in de djati-bosschen door, waar hij bij voorkeur 
het hoogste gedeelte der boomkruinen opzoekt, zoodat een 
toepassing der Cyprische schermen en soortgelijke vang ap- 
paraten van zelf uitgesloten is. 

Hetzelfde kan gezegd worden van de verschillende, door 
paarden getrokken machines, die men geconstrueerd of bedacht 
heeft ter vernietiging van niet zwermende sprinkhanen, speci- 
aal van zulke, die op akkers met laaggroeiende gewassen 
hun vernielingswerk verrichten. De belanghebbende vindt 
b. v. in Bulletin Nr. 25 U. S. Department of Agriculture, Di- 
vision of Entomology (1891), evenals in verschillende andere 
tijdschriften en leerboeken, een aantal afbeeldingen en be- 
schrijvingen van dergelijke machines. 


— 782 — 


Tegen niet zwermende sprinkhanen heeft men ook wel 
eens sleepnetten geprobeerd, die door koelies over de aan- 
getaste velden getrokken worden. Beschrijving en afbeelding 
hiervan zie o. a. in Bulletin Nr. 2, Entomological Series De- 
partment of Agriculture, Mysore State (1911). Na het boveuge- 
zegde zal ons ook de toepassing dezer methode ondoenlijk 
voorkomen, zoodat wij er niet bij stil behoeven te staan. 

Thaus rest slechts nog de zeer primitieve vangm-=thoden 
even aan te stippen, zooals het vaovgen met netten, het dood- 
slaan met roeden, het stamp=v, rollen en stuktrappen der 
insecten. Al deze middeltjes zijn practisch van zeer onderge- 
schikt belang. Natuurlijk kan men onzs sprinkhanen op de 
eene of andere manier bij hoopen laten doodslaan, maar men 
moet niet denken, dat men daarmede een middel heeft, dat 
iets helpt. Daarvoor is het geïnfecteerde areaal veel te uit- 
gestrekt en het aantal sprinkhanen oneindig veel te groot, 
nog afgescheiden hiervan dat een gedeelte der insecten in de 
hoogste boomkruinen zit,-waar ze voor alle menschelijke 
vervolging veilig zijn! 

Andere middelen zijn het afbranden der vegetatie, waar 
de sprinkhanen vertoeven, en het onder water zetten der ter- 
reiner, waar zij hun eieren leggen. Beide middelen kunnen 
gevoegelijk buiten beschouwing blijven, daar hun practische 
beteekenis voor ons op Java zeer gering is. 

Het zal ons dus duidelijk geworden zijn, waarom wij met 
mechanische bestrijdingsmiddelen, ook met die, welke in an- 
dere sprinkhanenlanden veel succes hebben opgeleverd, zoo 
weinig tegen onze sprinkhanen kunnen uitrichten. Bruik- 
baardere middelen te vinden, blijft aan de toekomst voor- 
behouden; bet is echter a priori twijfelachtig, of meu er wel 
in zal slagen. 


Het vernietigen der eieren. 


In aansluiting aan het bovenstaande behoort melding ge- 
maakt te worden van de bestrijdingsmethode, die bestaat in 
het vernietigen der eierer. Behalve door de terreinen onder 
water te zetten, tracht men dit te bereiken door den grond 


— 783 — 


om te werken Ì) en door de eierenhoopjes te laten verza- 
melen,. Wij hebben reeds gezien, hoe en waar de wijfjes 
haar eieren leggen (vergelijk bldz. 345-347); vooral kort na 
het leggen zijn de eierenhoopjes op geschikt terrein soms 
gemakkelijk bij groote hoeveelheden te vinden. Zoo heeft 
men reeds omstreeks 1900 op de koffielanden in het Malang- 
sche de eieren in het grvot vernietigd, en thans weer hebben 
drie ondernemingen in de buurt van Salatiga alleen bijna 
1.100.000 eierenhoopjes doen verzamelen, wat beantwoordt 
aan eene hoeveelheid van ruim 80 millioen eitjes! 2. 

Wij bevelen daarbij aan, te letten op het voorkomen van 
parasieten, en de sluijwespjes te sparen, zooals wij dat op 
bldz. 778 hebben aangegeven. 

Het vernietigen der eieren is dan ook inderdaad als een 
der meest doeltreffende bestrijdingsmiddelen tegen onze sprink- 
hanen te beschouwen. Ik ontveins mij natuurlijk niet, dat 
dit verzamelen in het groot alleen op geschikt terrein moge- 
lijk is (koffie- en andere tuinen, kamponggronden, wegranden, 
dijkjes, enz); op woeste gronden in het bosch lijkt het mij 
daarentegen onbegonnen werk. 


c). Chemische bestrijding. 


De chemische bestrijding maakt gebruik van technische of 
chemische producten, waarmede de sprinkhanen in aanraking 
komen of worden gebracht en die voor hen doodelijk zijn. 
Algemeen onderscheidt men contact- en maagvergiften. De 
eerstgenoemde werken reeds, wanneer de huid der insecten 
er mede in aanraking komt, de laatstgenoemde zijn vergiften, 
die met het voedsel worden opgenomen of ook met lokmidde- 
len worden gecombineerd. Tot de contactvergiften behoort on- 


1) Naar mij van verschillende zijden wordt medegedeeld, heeft het patjol- 
len niet veel uitgewerkt. Misschien zijn onze gronden te hard en te klei-ach- 
tig, om door eenvoudig patjollen de eiercnhoopjes voldoende aan schadelijke 
invloeden bloot te stellen. 

2) Naar mij de administrateurs eensluidend berichten, heeft het verzamelen 
der eieren een duidelijk en zeer bevredigend resultaat gehad. Op alie behan- 
delde terreinen n.l. is bet aantal sprinkhaantjes, die in October — November 
1915 weer verschenen, gering, terwijl zij daarnaast in grooter hoeveelheden 
voorkomen. 


— 184 — 


ze alom bekende petroleum-zeep-emulsie, die ook tegen sprink- 
hanen wordt gebruikt. Daar echter de insecten nogal taai zijn, 
moet men een krachtig werkend mengsel toepassen, en als 
ingrediënten ruwe olie en carboizeep, teerzeep of traanzeep 
nemen. Bovendien moet de toepassing dezer emulsie zoo veel 
mogelijk tegen de allerjongste sprinkhanen geschieden, liefst 
tegen die, welke pas uit den grond zijn gekomen. 

Algemeen is men van oordeel, dat maagvergiften tegenover 
de sprinkhanen meer op hun plaats zijn, om welke reden 
wij aan deze iets meer aandacht zullen schenken. De maag- 
vergiften, die men tegen sprinkhanen gebruikt, kunnen in 
twee kategorieën verdeeld worden, n. l. in a) sproeimiddelen 
en b) lokmiddelen. Het werkzame bestanddeel van beide 
zijn, verschillende arsenicum-verbindingen; bet aantal recep- 
ten, dat er voor bestaat, is verbazend groot, alhoewel ze 
tamelijk op hetzelfde neerkomen. 

Voor de sproeimiddelen gebruikt men natrium arsenicosum 
(natriumarseniet) als hoofdbestanddeel, dat men òf als zooda- 
nig inkoopt òf zelf bereidt door soda met-witte arsenicum 
(warangan) op te lossen. Het arsenicum-gehalte moet grooter 
genomen worden al naar gelang de sprinkhanen ouder zijn, 
het schommelt ongeveer tusschen 1 en 2 pct. (Na-arsenico- 
sum). (In de Straits gebruikt men sterkere oplossingen), zie 
referaat in dit tijdschrift bladz. 332). Daarbij behoort men 
er ten zeerste rekening mede te houden, dat reeds veel zwak- 
kere arsenicum-coucentraties een verderfelijken invloed hebben 
op de planten, die er leelijk door verbrand worden. 

De eenvoudigste toepassing van natrium arsepicosum is 
die in waterige oplossing van het vermelde gehalte. Met 
behulp van pulverisateurs wordt het middel zeer fijn over 
de vegetatie gesproeid, liefst gedurende de vroege ochtenduren 
en als er geen regen te wachten staat. 

In den regel wordt tegenwoordig echter deze oplossing 
vermengd met suiker, stroop of melasse, waardoor zij ten 
eerste beter op de vegetatie blijft plakken en bovendien voor 
de sprinkhanen zeer aantrekkelijk wordt. Het schijnt nl. een 
eigenschap van de meeste Acridiërs te zijn, dat zij belust 
zijn op suikerhoudende vloeistoffen, zooals stroop, enz. Ook 


— 785 — 


voor onze Cyrtacanthacris nigricornis geldt dit, want mij werd 
bericht, dat de sprinkhanen zich verdrongen op de plekken, 
waar Javaansche passervrouwen met stroop hadden gemorst. 
Bijzonder geschikt is melasse als toevoegsel tot de sproei- 
middelen gebleken, vooral in suikerproduceerende landen, 
waar dit afvalproduct zeer goedkoop is. De hoeveelheid me- 
lasse, die men noodig heeft, wordt nogal verschillend opge- 
geven ; men neemt minstens eenzelfde hoeveelheid als natrium 
arsenicosum; tegen oudere sprinkhanen echter meer, en wel 
ongeveer 2—4 maal zoo veel. Bekende recepten zijn b.v. 


Na-arsenicosum. . 05 K.G. 
OT GIETEN Pd 
RAE Pretnet Shet Ja 


Deze oplossing is de allerslapste, die alleen voor zeer 
jonge larfjes in aanmerking komt. Zijn de larven reeds half 
volwassen, dan wordt slechts 50 L. water genomen, en na- 
deren de larven het gevleugelde stadium, dan moet een nog 
sterkere concentratie gekozen worden, door de hoeveelhsid 
water tot 30—35 L. te beperken. 

Heeft men geen Nat-arsenicosum ter beschikking, dan kan 
men dit zelf bereiden door witte arsenicum of warangan 
met gekrystalliseerde soda en water in een verhouding van 
1:1:2 te koken, totdat het arsenicum geheel is opgelost. 

Deze sproeimiddelen verheugen zich thans vooral in Zuid- 
Afrika in een zoo algemeene waardeering, dat zij op weg 
zijn alle andere middelen te verdringen. 

Het Locust Bureau in Zuid-Afrika, dat zich in zake het 
bekend maken van deze middelen groote verdiensten heeft 
verworven, bereidt sterk geconcentreerde mengsels, die lan- 
gen tijd in voorraad kunnen worden gehouden. Zij worden 
in blikken van 25 lb. aan de planters versterkt; voor het 
gebruik wordt de inhoud van een blik met ongeveer 1400 
L. water verdund. 

Andere arsenicum-preparaten, zooals Schweinfurter Groen 
en loodarsenaat, schijnen algemeen minder gebezigd te worden. 
De sprinkhanen, die nogal taai zijn, zouden er een zoodanige 
dosis van moeten krijgen, dat de toepassing in het groot te 
duur zou zijn. 


— 786 — 


Van lokmiddelen maakt men tegen sprinkhanen 1uim- 
schoots gebruik. Men bezigt daarvoor grondstoffen, die deze 
insecten gaarne eten, en die met een arsenicum-verbinding 
worden vergiftigd. Het meest gebruikelijke lokmiddel is een 
pap, die bestaat uit suikermelasse, zemelen en natr. arseni- 
cosum. 

Een bekend recept hiervoor is: 


Zemelen 40 Ib. == 15:20 REE 
Melasse 3 ‘gallons: SS Oe 
Na-arsenicosum 5 Ib. == 2.28 K. G. 


Eerst wordt het Na-arsenicosum tot poeder gestampt en 
dan met de zemelen droog gemengd: deze menging moet zeer 
goed geschieden. Vervolgens wordt dit mengsel met de. 
melasse tot een pap geroerd. Zooals men ziet, is deze con- 
centratie veel sterker dan die der sproeimiddelen. De pap 
bevat ougeveer 10 pCt. Na-arsenicosum. Het preparaat wordt 
op de plaatsen, waar de sprinkhanen veelvuldig voorkomen, 
uitgespreid. Men smeert bet op boomen, stronken, steenen, 
enz.; of indien men er oekonomisch mede wil omgaan, depo= 
neert men er een of twee lepels vol bij elken boom, of men 
kan het preparaat op borden en blikken plaatjes op de plaat- 
sen des onheils uitspreiden. Hebben deze aan hun doel be- 
antwoord, dan kan het middel gemakkelijk naar andere plaat- 
sen worden overgebracht. 

Zitten er te veel sprinkhanen in de boomen, dan verdient 
het aanbeveling, deze eerst door schudden er uit te jagen. 

Daar dit en de verder nog te bespreken lokmiddelen met 
de levende planten niet in aanraking behoeven te komen, 
en zij dus daaraan geen nadeel kunnen toebrengen, liggen de 
groote voordeelen, dis een methode als deze biedt, voor de 
hand. Zij lijkt mij dan ook voor ondernemingen bijzonder 
geschikt, echter zal men wel in plaats van zemelen een of 
ander surrogaat. b. v. dédëk, moeten kiezen, en moet men 
eerst uitmaken, of de sprinkhanen hierop belust zijn. 

Een ander vergiftigd lokmiddel bevat, in plaats van ze- 
melen, versche bladeren, die de sprinkhanen gaarne lusten. 
Ds bereiding heeft als volgt plaats (zie „Der Pflanzer” IV 
{1908) bldz. 172): 


— 187 — 


In een bak van 45 L. inhoud mengt men 450 gr. Na-arse- 
nicosum en 1800 gr, suiker, melasse of iets dergelijks in 2244 
L. water. Vervolgens wordt de bak met kort gesneden gras 
(hoogstens 2} c.M. lang) zoodanig opgevuld, dat al het gras 
nat wordt, Het geheel laat men een nacht staan. ’s Och- 
tends vroeg wordt dan het vergiftigde gras heel dun over 
de planten gestrovid, waarop de sprinkhanen overnachten. 
Voor oudere dieren wordt het kwantum vergif en suiker des- 
noods verdubbeld. 

Daar onze sprinkhaan geen gras eet, zou men b. v. maïs- 
bladerem daarvoor moeten gebruiken. 

Een derde lokmiddel bestaat uit vergiftigde versche paar- 
denmest, waaraan keukenzout wordt toegevoegd. Er bestaan 
verschillende formules; de oorspronkelijke (van de z.g. 
„Criddle mixture”) luidt: 

100 pond paardenmest, iets met water vermengd 
Be oe ee AESCHICILM 
De ie rs ZOLL, 

Later heeft men de arsenicum vervangen door Schweinfur- 
ter groen en de samenstelling als volgt gewijzigd: 

35—40 deelen paardenmest, zoo versch GED 

1 deel Schweirfurter Grün. 
2 deelen zout. 

Dit laatstgenoemde middel moet in Noord-Amerika, en wel 
in de maïs-aanplantingen, goede resultaten opgeleverd heb- 
ben. Weliswaar houden niet alle sprinkhanen van mest, de 
onze doet het echter wel, waarvan ik me herhaaldelijk kon 
overtuiger, Immersik zag de insecten soms in grooten getale 
zich vergasten aan versche karbouwen-uitwerpselen. 

Met deze opsomming kunnen wij de lijst der maagvergiften 
besluiten. Men vergete niet, dat met geen dezer middelen 
tot nog toe op Java proeven zijn genomen; de toekomst zal 
dus eerst moeten uitwijzen, of deze middelen al of niet van 
practische waarde zijn. Voorts houde men bij een eventueele 
toepassing in het oog, dat alle arsenicumpreparaten op de 
taaie sprinkhanen tamelijk, langzaam werken. De dood treedt 
eerst na 12-24 uur in; echter kan de mortaliteit zeer hoog 
zjn. 


— 188 — 


Aan het einde gekomen van het hoofdstuk, dat handelt 
over de bestrijding onzer sprinkhanenplaag, kunnen wij de 
resultaten onzer beschouwingen dienaangaande in het kort 
samenvatten als volgt: 

De bestrijding van Cyrtacanthacris nigricornis op Java is 
zeer moeilijk. Aan een werkzame bestrijding in het groot, 
nl. in de bosschen, waar de plaag vandaan komt, valt nauwe- 
lijks te denken. 

Op plaatsen echter, waar de plaag spontaan en afgescheiden 
van het bosch is ontstaan, lijkt ons eea bestrijding niet on- 
mogelijk. Van mechanische vernietigings-systemen valt ook 
hier, behalve van het verzamelen der eieren, niet veel te ver- 
wachten, Chemische middelen, speciaal de beschreven lok- 
middelen, zullen hier denkelijk meer op hun plaats wezen. 

Het verzamelen der eieren heeft plaatselijk resultaten op- 
geleverd en kan daarom op terreinen, die zich daarvoor leenen, 
niet genoeg aanbevolen worden, Het resultaat van het pat- 
jollen daarentegen heeft niet aan de verwachtingen beant- 
woord. 

Gelukkig komen op Java een pathogene schimmel en min- 
stens twee zeer werkzame eiparasieten van dezen sprinkhaan 
voor. Het valt niet te ontkennen, dat deze op de plaag van 
invloed zijn. Hoe groot hun aandeel in het onderdrukken 
der plaag gedurende haar laatste phase is, moet de allernaaste 
toekomst leeren. ; 

Trouwens de wijze, hoe ten slotte de sprinkhanenplaag ein- 
digt om voor een reeks van jaren voor goed te verdwijnen, 
biedt voor den bioloog stellig nog een dankbaar arbeidsveld. 
Tot nog toe weten wij er niets van, Alle factoren, die hierbij 
in het spel zijn, grondig te leeren kennen, is zeer zeker ook 
om zuiver practische reden niet van belang ontbloot. 


Toelichting bĳ de platen. 


De afbeeldingen op de platen 1, II blz. (342 en 343), evenals 
die van den sprinkhaan met Metarhezeum, op plaat VI, zijn 
op natuurlijke grootte gereproduceerd. 

De afbeeling van het eierenleggende wijfje (op plaat zonder 
nr. blz. 346) is een combinatie-teekening, vervaardigd op 


Da a a od 


— 189 — 


grond van verschillende afbeeldingen uit de litteratuur. Zij 
moest gemaakt worden, nog voordat onze sprinkhaan in de 
vrije natuur begonnen was met eierenleggen, daarom is zij 
niet geheel juist. Immers onze sprinkhaan sluit daarbij zijn 
achterste benedendij geheel tegen de bovendij aan. In deze 
houding wordt de achterpoot vlak tegen den grond aangedrukt. 

a is de grond, b is de holte, die het wijfje heeft geboord; 
in werkelijkheid omsluit zij het hoopje eieren en het vrou- 
welijke achterlijf heel nauw; c is het eierenhoopje. 


bietterat wor: 


Daar te voorzien valt, dat de sprinkhanenplaag op Java 
zich na een aantal jaren weer opnieuw zal voordoen en 
er eventueel anderen belast zullen worden met onderzoek en 
bestrijding, heeft het zeker zijn nut, eenige litteratuur op te 
noemen, die de onderzoeker zoo veel mogelijk behoort te 
raadplegen. Wij vermelden slechts de voornaamste publica- 
ties; deze bevatten tal van andere litteratuur-opgaven. 

De biologie en bestrijding der sprinkhanen, volgens moderne 
gezichtspunten bewerkt, vindt men in de volgende standaard- 
werken: 

1). Furrer. Co: First Report of the Committee of Con- 
trol of the South African Central Locust Bureau. 
Pretoria 1907, 


2). id. Second Annual Report etc. 1908. 
Capetown 1909. 


8). LounsBury, Cu. P.: Third Annual Report etc. 1909. 
Capetown 1909. 
4—6). Reports of the U.S. Entomological Commission rela- 
ting to the Rocky Mountain Locust. 
Washington 1878, 1880, 1883. 
KüNrkeL D'HERCULAIS; Invasions d'Acridiens, vulgo saute- 
relles, en Algérie. 
Algiers 1893 —1905. 
Deze standaardwerken zijn echter moeilijk bereikbaar en 
menigeen zal zich moeten tevreden stellen met de onder vol- 
gende publicaties te raadplegen. 
La Baume, W.: Die Afrikanischen Wanderheuschrecken. 
Tropenpflanzer XIV. Beihefte (1910) bldz. 64—129. 


el HE 


VosseLer: Die Wanderheuschrecken in Usambara. 
Berichte Land- & Forstwirtschaft D.O. Afrika. 
II (1904—1906) bldz. 291 —374. 
HEUSCHRECKEN- BEKÄMPFUNG. 
Der Pflanzer V. (1909) bldz. 31—82. 
VossELER, J.: Neues vom Heuschreckenpilz. 
Der Pflanzer IV (1908) bldz, 171—178, 
Rivey, C. V.: Destructive Locuste. 
U.S. Department of Agriculture, Division Entomo- 
logy, Bulletin 25 (1891). 
SoRAUER, P.: Handbuch der Pflanzenkrankheiten II[ (1913) 
bldz. 150—195. 
Litteratuur over sprinkhanen in de naburige landen: 
Froccart, W. W.: Locusts in Australia and other Countries. 
Department of Agriculture N.S. Wales. 
Farmers’ Bulletin Nr. 29 (1910). 
Jones & Mackie: The Locust Pest. 
The Philippine Agricultural Review VI (1913) (zie 
referaat Teysmannia XXIV (1913) bldz. 407). 
ViLLAMOR, IGNAcIo. Locusts vs. Agriculture. 
Manila 1904. 
Prarr & De LA Mare Norris: The Malayan Locust etc. 
Department of Agriculture F. M. S. Bulletin Nr. 
24 (1915). 
MaxweLL LerRrOY: The Bombay Locust. 
Memoirs of the Department of Agriculture India, 
Entomological Series I, Nr. 1. 
COLEMAN, L. C.: The Jola or Deccan Grasshopper. 
Department of Agriculture, Mysore State, Entomo- 
logical Series, Bulletin Nr. 2 (1911). 
Id en KunNui KANNAN: The Rice Grasshopper. 
id: id, Bulletin Nr. 1 (1911). 


Sprokkelingen op Landbouwgebied, 


HET ONTIJDIG AFSTERVEN VAN PEPERRANKEN I. 


Deze Mededeeling, die den ondertitel „Overzicht der vroegere 
onderzoekingen’ draagt, beoogt niet meer dan het geven van een 
inleiding tot de studie der peperziekten in Nederlandsch-Indië. 

„Vele van de in deze Mededeeling vermelde onderzoekingen 
— zoo heet het in de voorrede — hebben slechts historische waar- 
de. Zoo kan thans reeds gezegd, dat niet de aaltjes in de wortels 
en de verspreid in de vaten voorkomende schimmeldraden, maar 
cultuuromstandigheden naar alle waarschijnlijkheid bij het afsterven 
de grootste rol spelen”. 

De inleiding geeft in enkele bladzijden een zeer beknopt overzicht 
van den stand der peperkultuur in Nederlandsch-Indië. Daaruit zij 
slechts aangestipt, dat van 1865 tot 1915 de prijzen van zwarte 
peper 3 maal beneden de f 10.— daalden en 5 maal boven de f 30. — 
per picol stegen, met als minimum f 5.— in 1895 en als maxium 
f 4l.— in 1887. 

In een tweede paragraaf zijn alle berichten over ziekten en plagen 
in de peper, welke de schrijver kon vinden, bijeengebracht. 

Hoofdstuk Il geeft een overzicht van de vroegere onderzoekingen, 
waarbij zooveel mogelijk uitvoerig geciteerá is. Het oudste onder- 
zoek is dat van Dr. BURCK in 1887, naar aanleiding van klachten 
over het afsterven van peper in de Lampongs. Verder worden be- 
sproken de onderzoekingen van ZIMMERMANN, VAN BREDA DE HAAN 
en ZEHNTNER. 

Van de Britsch-Indische onderzoekingen worden genoemd BARBER, 
BUTLER en de verslagen van de Gouvernements onderneming 
te Taliparamba, oorspronkelijk als „pepperfarm”’ in het leven geroepen. 

De schrijver geeft de volgende samenvatting: 

1. In het Malangsche Zuidergebergte ; ZIMMERMANN, ZEHNTNER) en 
in Britsch-Indië (BUTLER) komt een stengelziekte voor, veroor- 
zaakt door massaal optreden van schimmeldraden in de houtvaten, 
welke het afsterven van peperranken onder typische verschijnselen 
veroorzaakt. Of de drie genoemde onderzoekers dezelfde schimmel 
onder de oogen gehad hebben, is niet met zekerheid uit te maken. 

2. In de Lampongs (ZIMMERMANN), het Malangsche Zuidergebergte 
(ZEHNTNER) en in Britsch-Indië (BARBER, BUTLER) komt een vaat- 
schimmel voor, die met spaarzame draden in de houtvaten wordt 
Teysmannia, 1915. 52 


— 792 — 


aangetroffen, schijnbaar zonder ooit eenig kwaad te doen. Alleen 
ZEHNTNER vermeldt, dat hij overgangen gevonden heeft tusschen 
deze schimmel en die van de stengelziekte. 

3. Overal in de Lampongs, in West-Java, Midden-Java en Ot 
Java, en in Britsch-Indië zijn aaltjes (Heterodera radicicola 
GREEF) in peperwortels aangetroffen. ZIMMERMANN en VAN BREDA 
DE HAAN schrijven het afsterven van de peper in hoofdzaak of in 
de eerste plaats daaraan toe; ZEHNTNER heeft ook aaltjes gevonden, 
maar is niet zoo overtuigd van hunne schadelijkheid, BARBER en 
BUTLER kennen ze hoogstens een zeer ondergeschikte rol toe. 

4. De resultaten der gouvernements peperonderneming te Tali- 
peramba (Madras) wijzen op de groote beteekenis der cultuur- 
methode en der bemesting in verband met de pepersterfte. 

A. A. L. RUTGERS. Onderzoekingen over het ontijdig afsterven 
van peperranken in Ned.-Indië. I. Overzicht der vroegere onderzoe- 
kingen. Meded. 18 Lab. v. Plantenziekten (1915). 

AUTOREFERAAT. 


DYNAMIET BĲ DEN LANDBOUW. 


Proeven met het gebruik van dynamiet bij den landbouw, geno- 
men door het Departement van Landbouw in de Federated Malay 
States, leidden tot de volgende conclusies. 

1. Dynamiet is onovertroffen om tjadas- of andere ondoorlatende 
lagen in den ondergrond te doorbreken, waar deze aan de wortels 
het binnendringen beletten of het water niet doorlaten. 

2. Het heeft de grootste werking op zwaren klei- of harden late- 
rietgrond, de minste werking op lichten zandgrond, die geen weer- 
stand biedt bij de explosie. 

3. Het kan met voordeel gebruikt worden voor het maken van 
plantgaten, vooral in zware gronden, daar een halve dynamietlading 
hiervoor voldoende is. 

4. Het kan met succes gebruikt worden om stompen en oude 
stammen op te ruimen, zoo deze in Hevea-aanplantingen met rajaps 
geïnfecteerd zijn. 

5. De waarde van dynamiet voor den landbouw wordt niet be- 
twijfeld, maar de hooge kosten van het middel staan zijn meer al- 
gemeen gebruik in den weg. 

De laatste door mij gecursiveerde zin geeft, dunkt an het belang- 
rijkste resultaat van het onderzoek. 

Tropical Agriculturist XLV, blz. 262, (1915). ru. 


Det en 
ZIEKTEN VAN HEVEA IN CEYLON. 


Kanker van Hevea brasiliensis was in de laatste helft van 
1912 vrij algemeen, maar schijnt in 1913 minder algemeen te zijn 
geweest. Het bleek, dat het afvallen der bladeren, dat dikwijls volgt 
op het ziek-zijn der vruchten, en gekarakteriseerd is door het ver- 
schijnen van een donkerbruinen ring op den bladsteel, veroorzaakt 
wordt door de kankerschimmel (Phytophthora Faberi. Rotten van 
de vernieuwde bast is nog algemeen bij nat weder; het gebruik 
van carbolineum plantarium, dat op Java gebleken is dit rotten te 
stuiten, werd aangeraden, en dit middel is nu op het eiland voor- 
handen. De assistentbotanist en de mycoloog zijn bezig de erwten- 
vorming bij Hevea te onderzoeken. Ook andere ziekten van Hevea 
vroegen den laatsten tijd veel aandacht. 

Bij de bestrijding van ziekten bij produceerende rubberboomen 
is het een groot nadeel, dat het beste fungicide, Bordeaux’sche pap, 
een koperverbinding is, en sporen koper de rubber pekkig maken. 
Zwavelkalk-mengsels, dikwijls aanbevolen, zijn zonder uitwerking 
tegen een door Phytophthora veroorzaakte ziekte, zooals kanker is. 
Een proef, gedurende den regentijd in 1912 genomen, schijnt aan te 
toonen, dat de hoeveelheden koperzouten in de rubber na be- 
spuiting met Bordeauxsche pap onvoldoende zijn om pekkigheid te 
veroorzaken. De boomen werden bij droog weer bespoten. De 
eerste zware regen kwam vijf dagen later en de rubber van den vol- 
genden dag werd tot biscuits verwerkt, die daarna geanalyseerd 
werden. De biscuits van de bespoten rij boomen werd de eerstvolgende 
zeven maanden onder observatie gehouden, maar geen pekkigheid 
werd waargenomen. Op verzoek van de Planters-vereeniging van 
"Kalutara werd Heveakanker onder de „Pest Ordinance” gebracht. 
Tropical Agriculturist Vol. XLV, blz. 230 (1915). 

ru. 


BLIKSEMSCHADE IN DE TROPEN. 


De Tropical Agricuiturist van October 1915 brengt twee interes- 
sante artikels van PETCH, den bekenden mycoloog van Ceylon, 
over bliksemschade. Het eene handelt over het inslaan van den 
bliksem in het algemeen, het andere meer speciaal over de gevolgen 
van bliksembeschadiging bij klappers. 

Zooals uit de aanhalingen in het eerste artikel blijkt, zijn alle 
schrijvers het er over eens, dat vergelijkenderwijze de bliksem in 
de tropen zelden schade te weeg brengt. In de tropen van de oude 


DE 


en de nieuwe wereld zijn tal van plaatsen, waar onweders veel al- 
gemeener zijn dan in de gematigde luchtstreek, en toch hoort men 
veel minder van menschen, die door den bliksem gedood worden 
of van huizen, die tengevolge van het inslaan van den bliksem af- 
branden. 

De berichten in de literatuur over beschadiging van boomen door 
den bliksem zijn, wat de tropen betreft, schaarsch. PETCH meent 
echter, en mi. terecht, dat daaruit ten onrechte de conclusie getrok- 
ken wordt, dat dergelijke beschadiging niet voorkomt. 

Als sprekend voorbeeld kan de statistiek dienen, welke hij aan 
het slot van zijn eerste artikel geeft over het aantal menschen, dat 
jaarlijks in Ceylon door den bliksem gedood wordt. Op een bevol- 
king van 4 millioen zielen werden volgens de officiëele statistieken 
door bliksem gedood in: 


1899 … … eres 10 17, Bn 7 
IEEE EEN 1907 ee ED 
EU Ne Me 19008 —: 
NEE 1909 a 
PES: ane 2e 1910 …… 
ONDE  E  oe TOU 
1905 4 EA 


Wat de klappers betreft, merkt PETCH op, dat weliswaar sommi- 
ge schrijvers beweren, dat ook de klapper zelden schade ondervindt 
van den bliksem, doch dat de klapperplanters zelf wel beter weten. 

Reeds in 1886 schreef de redacteur van de Tropical Agriculturist: 
Belanghebbenden bij klapperondernemingen weten, dat, behalve het 
verlies door kevers, een merkbaar percentage der boomen verloren 
wordt tengevolge van het inslaan van den bliksem. 

Mr. W. H. WRIGHT, een bekend Ceylonsch klapperplanter, schrijft 
in „All about Coconut Planting”: Klapperondernemingen hebben 
te lijden van droogte, witte mieren, kevers en bliksem. 

En Sir EMERSON TENNENT schrijft: „Een op den voorgrond tre- 
dend gebruik van de klapper wordt in al deze populaire beschrij- 
vingen gemist: zijn beteekenis als bliksemafleider bij huizen. In een 
reeks van onweders in 1859 werden in een enkele „pattu” bij 
Puttalam niet minder den 500 klapperboomen getroffen”. 

PETCH meent, dat men drieërlei beschadiging bij klappers kan 
onderscheiden: 

le De kroon van den boom kan in brand vliegen. 

De schrijver haalt 4 gevallen aan uit Ceylonsche periodieken, 
waarbij een ooggetuige verklaarde een klapperboom in brand ge- 
zien te hebben, bij een onweer vóór den regen. 


Hij voegt er aan toe, dat dit zeker niet het meest voorkomende 
eitect van den bliksem is, dat het niet meer dan natuurlijk is dat 
het alleen vóór den regen kan gebeuren, en dat, naar het schijnt, 
alleen klappers op erven in grootere plaatsen, die nauwelijks leven 
kunnen en meer droge bladen bezitten, het verschijnsel vertoonen. 

Referent kan hier nog twee gevallen bijvoegen, die hem door 
betrouwbare ooggetu'gen werden medegedeeld. Een dier twee ge- 
vallen betrof een klapper in Buitenzorg, die tijdens een zwaren re- 
gen getroffen werd, en een oogenblik in vlammen gehuld was om 
daarna door den regen weer gebluscht te worden. 

2e Mechanische beschadiging door de hitte. 

De schrijver vermeldt verschillende gevallen, dat klappers — soms 
meerdere bij elkaar — van hun kroon beroofd werden door het in- 
slaan van den bliksem. In een geval waren er twee gaten in den 
stam op 4 en 6 meter boven den grond, waar de vezels in losse bun- 
dels uitpuilden. 

Referent kan ook van dit soort van beschadigingen enkele voor- 
beelden noemen. 

In een groep klappers te Buitenzorg werden door het inslaan van 
den bliksem 3 boomen geheel gedood, zoodat de bladen geheel 
verdroogd waren, terwijl van de omringende boomen de naar de 
doode toe wijzende bladeren allen verdord waren. 

Dergelijke schade werd ook op een onderneming door referent 
waargenomen bij andere boomen. In een cacao-aanplant onder ka- 
pok, waar bovendien nog enkele andere boomen tusschen stonden, 
waren pleksgewijze 5 tot 10 kapokboomen gedood, terwijl van de 
omringende boomen ook de naar de doode gerichte takken gedood 
waren; de er onder staande cacao was eveneens geheel of gedeelte- 
lijk gedood, naar gelang ze meer of minder in het centrum stond; 
de andere boomen evenzoo. 

Een zeer sprekend voorbeeld van mechanische beschadiging werd 
eveneens door referent op een onderneming waargenomen, waar 
van een mindi-boom van den ondersten tak af tot op den grond 
een breede strook bast met eenige centimeters van het onderlig- 
gende hout was afgesprongen. 

3e. Het bloeden van den stam. 

Dit is volgens PETCH het meest gewone gevolg van bliksembe- 
schadiging bij klappers. Op talrijke plaatsen zweet de stam een 
vocht uit, dat in roodbruine strepen op den bast opdroogt. PETCH 
zelf heeft verschillende van deze gevallen waargenomen. 

Als algemeene samenvatting meent hij het volgende te mogen 
geven als het effect van bliksem op klappers: 


— 7196 — 


Een groep boomen, niet in het oog vallend verschillend van de 
omringende, wordt getroffen; de stammen van al deze boomen 
bloeden: de kronen zijn licht geschroeid; één boom is ernstiger 
beschadigd dan de andere, en deze wordt beschouwd als de werke- 
lijk geraakte. In sommige gevallen worden overlangsche wonden in 
den stam te weeg gebracht, en indien de kroon omgeven is door 
dorre bladeren, kan hij in brand vliegen. De beide laatste verschijn- 
selen zijn echter zeldzaam. Het optreden van groepen beschadigde 
boomen is echter vooral opmerkenswaard. 

Tenslotte wordt nog de vraag besproken, of een door den blik- 
sem getroffen klapper weer herstellen kan. Hierover heerscht veel 
verschil van meening, zonder dat iemand de vraag definitief kan 
beantwoorden. 


Tropical Agriculturist Vol. XLV, blz. 224 en 283. ru. 


ONSCHADELIJKE PARASIETEN. 


Sedert de ontdekking van het feit, dat talrijke — en daaronder 
de meest gevaarlijke — ziekten van mensch en dier en plant door 
mikro-organismen veroorzaakt worden, is de verleiding groot, om 
ieder mikro-organisme, dat in zieke organismen gevonden wordt, 
aansprakelijk te stellen voor het optreden der ziekte. 

Langzamerhand komt men echter tot het inzicht, dat ook gezonde 
organismen mikro-organismen kunnen herbergen, zonder hiervan 
eenig nadeel te ondervinden. 

Op phytopathologisch gebied zijn in den laatsten tijd in tal van 
planten schimmeldraden in de houtvaten aangetroffen, die op het 
eerste gezicht volkomen den indruk wekken, gevaarlijke parasieten 
te zijn en dan ook als zoodanig beschreven zijn. Eerst later werd 
ontdekt, dat diezelfde schimmels ook in gezonde planten voorkwamen. 

Een sprekená voorbeeld levert het onderzoek van de Bladrolziekte 
van de aardappel, waarvan de oorzaak nog altijd niet vaststaat. 

In de vaten van aan deze ziekte lijdende aardappels werden 
schimmels gevonden, dus lag de conclusie voor de hand, dat deze 
de oorzaak waren. 

KRAUSE heeft deze schimmels nader onderzocht en de verspreiding 
bij zieke en gezonde aardappelplanten nagegaan. Wat het laatste 
betreft, kwam hij tot het resultaat, dat de schimmels gelijkelijk bij 
zieke en gezonde planten voorkwam. Zoo vond hij bv.: 


— 19 — 


gezonde planten met schimmels 327 
ie E zonder schimmels 1180 
zieke planten met schimmels 310 
zonder schimmels 950 


” ” 


Op grond hiervan neemt de schrijver aan, dat tegen het einde 
der vegetatieperiode onschadelijke schimmels in de aardappelstengels 
kunnen voorkomen. 

Ook bij een groot aantal andere planten, zoowel wilde als ge- 
kweekte, slaagde de schrijver er in, schimmels in de vaten aan te 
toonen. Hoe wijder de vaten waren, des te rijkelijker had zich het 
myceel ontwikkeld. 

De uit de zieke planten verkregen schimmels, waren: TFricho- 
thecium roseum, Alternaria tenuis, Mucor racemosus, Sporodesmium 
sp., Penicillium sp, Fusarium metachroum, Verticillium alboatrum. 

Uit de gezonde planten werden in reinkultuur gebracht: Zri- 
chothecium roseum, Mucor racemosus, Sporodesmium sp., Penicil- 
lium crustaceum, Fusarium sp. en Acrostalagmus cinnabarinus. 

De infecties geschieden waarschijnlijk door insektensteken en 
andere kleine wonden. Soms zit de schimmel aan den voet, soms 
in den top der plant. Een verstopping van de vaten door de 
schimmel heeft echter niet plaats. 

Interessant is het, dat in Britsch-Indië en in Nederlandsch-Indië 
een dergelijke onschadelijke vaatschimmel in de peper is gevonden. 
Ook hier wordt die schimmel zoowel gevonden in slecht staande 
peperranken als in uiterlijk volkomen gezonde, ja zelfs zeer mooi 
staande ranken. 

F. KRAUSE, Ueber das Auftreten von Pilzen in Kartoffeln. Mitt. 
des Kaiser Wilhelms-Instituts für Landw., in Bromberg. V. 1912. blz. 
143-170. N ru. 


VOORSTEL TOT ONDERZOEK VAN THEE VOLGENS 
„SCHWEIZERISCHES LEBENSMITTELBUCH.” 


Het voorstel begint met een definitie en beschrijving van thee. 
Verder wordt het verschil tusschen groene en zwarte thee opge- 
geven: de eerste is niet gefermenteerd, de tweede wel. Daarna volgt 
een meer uitvoerige anatomische beschrijving van het theeblad. 
Theebloemen worden in den handel gebracht, nadat ze enkele 
dagen voor het opengaan der bloesem geplukt en gedroogd zijn: 
hd 


EE ee 


Maté !) of Paraguaythee wordt eveneens onder het hoofdstuk thee 
geplaatst, ofschoon deze met de eigenlijke thee niets te maken heeft. 

In een artikel „Manipulationen” wordt gewezen op het verven van 
thee: voor groene thee door middel van Berlijnsch blauw en gips 
of met indigo, curceuma en gips — ook loodchromaat wordt er voor 
gebruikt; terwijl voor zwarte thee gratietkool, catechu en campêche- 
hout in aanmerking komen. Het parfumeeren van thee gebeurt door 
middel van bepaalde bloemen of vruchten. Ik geloof niet, dat 
hier op Java van de aangehaalde kleurmiddeltjes gebruik gemaakt 
wordt. Ze schijnen hoofdzakelijk te moeten dienen om reeds één- 
maal afgetrokken blad weer op te werken tot een z. g. thee, die weer 
verkocht wordt. Men zou dus beter doen door deze middelen om 
thee te verven alléén te plaatsen onder de rubriek „Vervalschingen”’. 
Inderdaad „worden ze daar nu ook wel opgenoemd, maar doordat 
ze tevens onder den groep „Manipulationen” vermeld zijn, krijgt men 
den indruk, dat het verven van thee een heel gewoon iets is. 

Bij de vervalschingen wordt in de eerste plaats opgenoemd het 
toevoegen van reeds gebruikt, afgetrokken theeblad. Soms wordt 
dit niet eens vermengd met nog ongebruikte thee, maar slechts ge- 
verfd en gedroogd. Een tweede vervalsching is het fabriceeren van 
thee uit theeafval door middel van plakmiddelen (gom, stijfsel, dex- 
trine). Hoe dit gebeurt, is me niet erg duidelijk. De vervolgens ge- 
genoemde vervalschingen zijn: het bezwaren met gips, klei of zwaar- 
spaat, het verven, dat reeds boven besproken werd, en het toevoe- 
gen van vreemde blaren. !) 

Volgt dan een beschrijving van het onderzoek ter beoordeeling 
van thee. Er zijn 100 gram thee noodig, die op het uiterlijk onder- 
zocht worden en geproefd, wat gebeurt door 2 gram thee te over- 
gieten met 200 c. M3. kokend water en 3 minuten te laten trekken. 
Ik begrijp niet, waarom men niet de methode der experts volgt nl. 
3 gram thee, 150 c. M3. water en 5 minuten trekken. Men zou dan 
vergelijkbare resultaten hebben. In de tweede plaats wordt het blad 
microscopisch onderzocht. Daarna volgt een bepaling van het wa- 
terig extract, hetgeen ik zou willen vervangen door het bepalen 
der oplosbare stof, verkregen door weer 3 gram thee met 150 c. M?. 
water 5 minuten te laten trekken. Verder worden het water-en het 
aschgehalte bepaald. De coffeïne wordt kwalitatief bepaald volgens 
de methode van. NESSLER en kwantitatief volgens KELLER of vol- 
gens PHILIPPE. De methode van VAN ROMBURGH en NANNINGA, die 
zulke betrouwbare resultaten geeft, schijnt onbekend te zijn. 


1) Zie Teysmannia 1914, pag 406 „Surrogaten en‘ vervalschingen van Thee, 
in het bijzonder de Maté”. 


— 799 — 


De bepaling der looistof gebeurt volgens de koperacetaatmetho- 
de en het stecitjesgehalte, zooals vroeger hier reeds aangegeven. ?) 
Tenslotte wordt gezocht naar toegevoegde kleurstoffen. 

De eischen, die hier aan thee gesteld worden, zijn: de schenk moet 
goudgeel zijn. Dit komt natuurlijk, omdat volgens de bovenaange- 
geven methode de thee veel te slap gezet is, de schenk behoort 
koperkleurig te zijn. Het watergehalte mag niet meer dan 12 pCt. 
zijn. Het aschgehalte is meestal minder dan 8 pct. en de asch mag 
geen lood bevatten. Dit laatste zal wel nooit voorkomen; het 
voorschrift getuigt van de angst, die men in Zwitserland nog steeds 
heeft, dat, door de verpakking ín lood, metaal in de thee komt; 
met het oog hierop wordt tegenwoordig veelvuldig papier in de 
kisten gelegd. Proeven, die WELTER hier genomen heeft, hebben 
aangetoond, dat zelfs in beschimmelde thee, verpakt in lood, dat 
geheel wit aangeslagen was, nog geen lood was aan te toonen. Het 
gehalte aan coffeïne mag voor goede thee niet minder dan 2 pct. zijn. 

Het looistofgehalte mag bij groene thee niet minder zijn dan 
10 pct. en bij zwarte niet minder dan 7 pct. Het steeltjesgehalte 
mag niet meer dan 22 pct. zijn. Deze bepaling is verworpen naar 
aanleiding van de vroeger hier gerefereerde onderzoekingen van 
BESSON. 2) 

Mitteilungen aus dem Gebiete der Lebensmitteluntersuchung und 
Hygiene. Bnd. V. Heft 6. Pag. 896. d. 


2) Sprokkelingen 1915, pay, 30 (245). 


BEMESTINGSPROEVEN GENOMEN TE MALABAR II. 


De heer K. A. R. BOSSCHA heeft de bemestingsproeven op Mala- 
bar voortgezet en de resultaten zijn in het algemeen gunstig ge- 
weest. Enkele punten betreffende de proeven van BERNARD en ref. 
worden aan kritiek onderworpen; hierop zal in een volgende me- 
dedeeling nader teruggekomen worden. Een zeer interessante proef 
is door den heer BOSSCHA begonnen, nl. om te trachten, te weten 
te komen, wat het maximum is, waartoe men de productie van een 
theetun kan opvoeren. Een der reeds bemeste tuinen zal ieder 
jaar met hetzelfde mengsel (boengkil en superphosphaat) bemest wor- 
den en men zal nagaan, tot hoe hoog de productie stijgt en wat 
het finantiëele resultaat zal zijn. 

De heer BOSSCHA wijst op de vele moeilijkheden bij de bemes- 
tingsproeven bij de thee, waarbij in de eerste plaats wel de wijze 
van oogsten in aanmerking komt. Men moet strenge coatrôle uitoe- 


— 800 — 


fenen en de pluksters mogen eigenlijk niet weten, dat ze proefvel- 
den plukken, want de plukmandoer zal dan op extra zorgvuldig pluk- 
ken aandringen en de waarde der proef is dan al grootendeels 
verloren. 
Wat betreft de kwaliteitsproeven, zou de heer BOSSCHA de vol- 
gende conclusie willen trekken: Indien bemesting een niet al te 
sterke vermeerdering van produkt geeft, is-er een merkbare ver- 
betering van kwaliteit. Is de vermeerdering in kwantiteit buiten- 
sporig, dan valt een kleine achteruitgang der kwaliteit te constateeren. 
Een andere belangrijke proef is de heer BOSSCHA begonnen om 
te weten te komen, of men stikstofmest van natuurlijken oorsprong 
(boengkil) mag vermengen met kunststikstofmest (zwavelzure am. 
monia). Uit een paar proeven blijkt, dat dit nadeelig is. Het is 
dus van veel belang, deze proeven ter nadere bevestiging te herhalen. 
Ten slotte volgt een opmerking over het sterk optreden van 
Helopeltis onder Albizzia. 
Mededeelingen van het Proefstation voor Thee, No XXXVII, 
1. Bemestingsproeven genomen te Malzbar II. door K. A. R. BOSSCHA. 


d. 


IETS OVER HET PRODUCTIEVERMOGEN VAN DEN 
THEEHEESTER. 


Schrijver wijst op het feit, hoe in de praktijk het productiever- 
mogen van een theeaanplant uitgedrukt wordt in ponden droge 
thee per bouw of per hectare. Dit geeft natuurlijk geen zuiver 
beeld van het productievermogen, daar door allerlei factoren een 
deel verloren gaat. Wat er nu verloren gaat van de opbrengst, is- 
in betrekkelijken vorm onder cijfers te brengen. Schrijver neemt 
vergelijkende proeven met aanplantingen van 600 bouws, van 8 bouws 
en van 200 boomen, terwijl bij één theeheester in een tuin van 8 
bouw afzonderlijk houdt en behandelt. Hier is dus een vergelijking 
mogelijk van twee uitersten, nl. de productie van een complex van 
8 bouw, bedragende 920 pond droge thee per bouw, en die van 
één intensief behandelden heester, zijnde 352 gram droge thee, d. í. 
voor één bouw van 6000 planten: 4224 pond droge thee. Het ver- 
schil tusschen de uitersten is wat in de praktijk door verschillende 
factoren verloren gaat, zooals door onvolledigheid van het aantal 
planten per bouw, onvoldoende pluk, onvolledige bewerking, enz. 

Schrijver knoopt er ook nog aan vast enkele berekeningen van 
het gewicht aan poetjoek per plukronde en maakt de opmerking, 


— 801 — 


dat dergelijke eenheidsbepalingen wel degelijk hun nut kunnen heb- 
ben bij mest- en bewerkingsproeven. 
Mededeelingen van het Proefstation voor Thee No XXXVII, 
2 Het productievermogen van den Theeheester, door A. E. REIJNST. 
d. 


DE DOOR DE VORST OP DE PENGALENGANSCHE 
HOOGVLAKTE VEROORZAAKTE SCHADE. 


Schrijver was in de gelegenheid om eenige ondernemingen te 
bezoeken, kort na de-sterke temperatuursdaling, die in Augustus 
op de Pengalengansche hoogvlakte had plaats gehad. Het viel 
dadelijk op, dat sommige ravijnen en vlakke kommen sterk bevroren 
waren, terwijl hooger gelegen plaatsen en hellingen niet hadden 
geleden. Bij de thee werden in de eerst plaats de jonge looten 
bruin; de bevroren poetjoek heeft noch smaak, noch geur; als men 
vlug na een kouden nacht plukt, kan men het aangetaste blad nog 
tot thee verwerken. 

Bij een lichten aanval van vorst heeft men slechts een verlies, 
overeenkomende met een te sterken pluk. Is de vorst echter 
hevig, zooals gedurende het afgeloopen jaar, dan worden de oude 
bladeren aangetast, bruin, en vallen af, terwijl de takken over een 
groote lengte afsterven. De aldus beschadigde planten geven in 
geen drie of vier maanden pluk. Soms is de stam zelfs tot aan 
den wortelkraag beschadigd. 

Bij jonge planten kan de inwerking van de vorst doodelijk zijn 
en voor pasgesnoeide: planten zeer schadelijk. China- en hybriden- 
typen bieden het best weerstand aan de vorst. 

Men zal de kweekerijen moeten bedekken om ze te beschermen * 
tegen de vorst; zoo kunnen ook schaduwboomen helpen. Op een 
onderneming (Taloen) werden de tuinen door middel van rook 
beschermd. 

De kina-tuinen werden ook zeer hevig aangetast en ook hier 
leden de tuinen op hellingen en in de ravijnen het meest. Ook 
in het wild groeiende gewassen waren door de vorst zeer sterk 
aangetast. - 

Mededeelingen van het Proefstation voor thee, No. XXXVII. 
De door de vorst op de Pengalengansche Hoogvlakte veroorzaakte 
schade, door Dr. Ch. BERNARD. d. 


EE it 


OVER THEEZAADTUINEN. 


Het eerste gedeelte dezer mededeelingen ís de vertaling van een 
verslag van de Indian Tea Association, waarin de theezaadtuinen 
behandeld worden. In hoofdzaak werden dezelfde feiten als op 
Java opgemerkt. Zoo is het wenschelijk, dat zaadboomen gesnoeid 
worden. Op den vorm van den boom moet goed gelet worden. 
De heester moet laag en breed zijn. Hebben de boomen den ge- 
wenschten vorm, dan moet in den kouden tijd alleen een uitdunnen 
van takken plaats hebben. In den regentijd, den groeitijd, mag 
een belangrijke snoei toegepast worden. Weinig produceerende 
zaadboomen kunnen verjongd worden door de „collar-pruning” toe 
te passen. De voordeeligste afstand tusschen de planten is 16 — 20 
voet. De grondbewerking moet geregeld en met zorg toegepast 
worden, terwijl het tusschenplanten van Leguminosen en bemesten 
aan te bevelen is. Bij het oogsten en bewaren van de pitten moe- 
ten ook de noodige voorzorgsmaatregelen genomen worden. Ten- 
slotte worden enkele ziekten en plagen beschreven, en gewezen op 
het feit, dat de achteruitgang der theezaadtuinen meestal veroorzaakt 
wordt door een verkeerde behandeling. 

Dr. BERNARD behandelt daarna het geval van de verjonging van 
een theezaadtuin hier op Java, en geeft ten slotte een beschrijving 
van wortelluizen, die soms de wortels der theeplanten aantas- 
ten. Over de theezaadvlieg worden dan nog enkele gegevens bij- 
gevoegd. 

Mededeelingen van het Proefstation voor Thee, No. XXXIX, 


1. Verslag over een reis in Cochar en Sylhet, ter bestudeering 


van de Thee-zaadtuinen, door A. S. TUNSTALL, vertaald door 
Dr. Ch. BERNARD. 


- 2. Eenige waarnemingen in zaadtuinen op Java, door Dr. Ch. 
BERNARD. d. 


DE RIJSTBOORDERPLAAG OP JAVA. 


De aanleiding tot het onderzoek, zoo zegt de schrijver in de 
Inleiding, was de enorme schade, door rijstboorders aangericht, welke 
b. v. in de residenties Cheribon, Soerabaja en Madoera in het jaar 
1912 niet minder dan 2,5 millioen gulden bedroeg. KONINGSBERGER 
had in 1903 Schoenobius bipunctifer bestudeerd en bestrijdingsmid- 
delen aangegeven, terwijl door KUIPER in 1907 de zaak opnieuw 
aan de orde is gesteld. De laatste heeft de opmerkzaamheid ge- 
vestigd op verschillende duistere punten, die onderzoek behoefden, 
zooals de gelijktijdige aantasting der bibit door evenoude rupsen, 


rr € 


— 803 — 


het plotseling als aangetast gerapporteerd worden van rijst 2—4 
weken na het uitplenten. Verder veronderstelde KUIPER, naar aan- 
leiding van de vraag, waar de rupsen of vlinders blijven, wanneer 
er geen rijst te velde staat, dat zij gedurende dien tijd op wilde 
planten zouden leven. DAMMERMAN helderde in 1912 bij het onder- 
zoek te velde na den oogst de laatste duistere punten op. In de 
eerste plaats vond hij, dat de boorderrupsen toen niet verdwenen 
waren, doch zich in de na den oogst achterblijvende stoppels 
bevonden. Eerst werd vermoed, dat ze spoedig zouden verpoppen en 
de vlinders ieveren, waarna volgende generaties zich op wilde planten 
in stand zouden houden. Het bleek echter, dat die rupsen in de 
stoppels een droogteslaap, een Oostmoessonslaap doormaakten, in 
anologie met een winterslaap der insecten in de gematigde lucht- 
streek, en in de stoppels bleven tot den volgenden westmoesson. 

„Hiermee was dus een voorname, eigenlijk de voornaamste bron 
van de boorderplaag ontdekt”. Nu werden ook de tevoren aan- 
gehaalde, door KUIPER opgemerkte verschijnselen duidelijk. Bibit 
en uitgeplante rijst werden, in den aanvang van den Westmoesson, 
door de „overzomerd” hebbende boordervlinders met eieren belegd. 
Uit deze biologische omstandigheid volgde, dat vooral in streken, 
waar in den Oostmoesson watergebrek heerscht en dus talrijke 
velden onbewerkt en onbeplant blijven liggen, de boorders het 
sterkst zouden moeten optreden, en streken daarentegen, waar in 
den Oostmoesson bevloeiïng plaats vindt, veel minder van boorders 
te lijden moesten hebben, omdat de velden na elken oogst spoedig 
worden bewerkt, waarbij de in de stoppels achtergebleven boorders 
vernietigd zouden worden. Beide gevolgtrekkingen bleken juist te zijn. 
De bestrijding moet dus vooral gericht zijn op het vernietigen van 
na den oogst op het veld achterblijvende boorderrupsen. In de 
lagere boorderstreken bleek een Scirpophaga-soort, in hoogere streken 
Schoenobius bipunctifer de meest schadelijke soort te zijn. 

Behalve deze twee soorten is ook een’ Chilo-soort en de ook 
in maïs en suikerriet levende paarsche boorder Sesamia inferens 
als rijstboorder gesignaleerd. 

De levensgeschiedenis dezer soorten werd uitgewerkt en op grond 
daarvan werden bestrijdingsproeven genomen, welke goed geslaagd 
zijn. In hoofdzaak bestaat de bestrijding in de vernietiging van 
de na den oogst in de stoppels achterblijvende boorders en het, 
door wegzoeken der eihoopjes, vrij houden van de bibit, benevens 
uitplanten van uitsluitend gezonde bibit. 

Hoofdstuk II bestaat uit een beschrijving van het voorkomen en 


— 504 — 


de levenswijze der boorders; achtereenvolgens worden behandeld: 
1. Schoenobius bipunctifer WLK. De Padiboorder 
(het mannetje daarvan is vroeger abusievelijk als 
een afzonderlijke soort Schoenobius incertellus 
Pyraliden WELK. beschreven. 


2. Scirpophaga sericea SNELL. De Witte Rijstboorder. — 


3. Chilo. De gestreepte Rijstboorder, waarvan schrij- 
ver vermoedt, dat er twee soorten zijn. 

Als parasieten, welke de drie (4 ?) rijstboorders gemeen hebben, 
worden genoemd: 

Eiparasieten: 1 Trichogrammatoidea nana ZEHNT. 

2. Phanurus (Ceraphron) beneficiens ZEHNT. 
3. Een ongedetermineerde soort. 

De eerste soort kan 69 pct. der eieren vernietigen. 

Verder zijn nog één parasiet van de rups (een Braconide’, e1 twee 
van de pop Ichneumoniden, genoemd. 

Noctuidae: Sesamia inferens WLK. De paarsche Boorder. 

Paraseten: in de pop een Tachinide (ongedetermineerd), in de 
rups een Braconide (door ZEHNTNER gevonden’. 

Hoofdstuk III behandelt de verspreiding en de voedsterplanten der 
rijstboorders, Hoofdstuk IV de door boorders aangerichte bescha- 
diging. Deze blijkt reeds op de kweekbedden door het verdrogen der 
binnenste jonge spruiten; soms duidt men deze aan door den naam 
lodok of lolodok. Na het overplanten van zulke aangetaste bibit krul- 
len de verdroogde uiteinden om, men noemt het dan in vele streken 
„soendep”, in de Preanger „hama poetjoek” of „hama pakoe”. De 
schrijver raadt aan, den naam „soendep” te gebruiken bij boorderaan- 
tasting van nog niet bloeiende planten, teneinde verwarring te voor- 
komen. De eitjes worden in hoopjes gelegd; de jonge rupsen doorbo- 
ren na het uitkomen den bladkoker, waardoor de groei ophoudt. Later 
vormt de plant uitloopers, die ook weer aangetast worden, waardoor 
de plant geen bloeistengel vormt. 

Meestal geschiedt dit-laatste wel, doch dan veroorzaakt een 
latere boordergeneratie, dat de pluim geen korrels zet, voos blijft. 
Deze schade noemt men „beloek” of „bebeloek.”’ Niet altijd is voos- 
heid echter gevolg van boorders. 

De auteur raadt aan, „beloek” als aanduiding te gebruiken, indien 
boorders inderdaad oorzaak zijn. 

In Hoofdstuk V wordt de levenscyclus der boorders gedurende 
een jaar geschetst, waarbij echter alleen die van den Witten Rijst- 
boorder gegeven wordt. | 


— 805 — 


Er zijn 4 generaties per jaar. Het vierde broed verblijft als 
rupsen en poppen ongeveer van Juni tot October, d. i. in den drogen 
tijd, in de stoppels en „overzomert” dus. 

Hoofdstuk VI behandelt het jaarlijksche optreden der boorders. 
Er zijn namelijk speciale boorderjaren, waarin de insecten buiten- 
gewoon veelvuldig zijn. Uit de verzamelde gegevens over 15 
jaar kan men concludeeren, dat na droge en langaanhoudende 
Oostmoessons, gevolgd door laatinvallende Westmoessons, of West- 
moessons met droge perioden, gewoonlijk een boorderjaar volgt. 

Hoofdstuk VII behandelt den invloed van bemesting op boor- 
deraantasting. 

Bij de proeven bleek, dat een bepaalde meststof geen invloed 
heeft op het optreden van boorders; in 3 van de 5 gevallen was 
de boorderschade geringer, naarmate het gewas door bemesting 
meer opbracht en vlugger rijpte. 

Hoofdstuk VIII. Boorderaantasting bij verschillende variëteiten, 
__waarbij schrijver tot het resultaat kwam, dat er geen variëteiten zijn, 
die vrij blijven van boorders, en dat van voorkeur voor eenige variëteit 
weinig blijkt; alleen zouden, aithans in Indramajoe, benaalde va- 
riëteiten sterker aangetast worden dan onbenaalde. Slecht uitstoe- 
lende variëteiten lijden meer door boorders dan goed uitstoe- 
lende. Bij gelijk aantal boorders per eenheid van oppervlakte wordt 
bij slecht uitstoelende variëteiten het oogstverlies naar verhouding 
natuurlijk grooter. : 

Hoofdstuk IX behandelt de bestrijding der boorders. De korte 
samenvatting luidt als volgt: 

1. Brandt de stoppels na den oogst goed af, of ploegt ze diep 
onder en wisselt de rijstcultuur geregeld af met de teelt van andere 
gewassen. 

2. Zoekt op de kweekbedden de eierhoopjes en vlindertjes weg, 
legt de kweekbedden aan in lange 1 M. breede strooken, zoodat 
men gemakkelijk alle plantjes op een bed kan nazien. Dit afzoeken 
moet geschieden zoodra de plantjes een week oud zijn en moet 
alle 5 dagen herhaald worden. 

3. Stelt bij de kweekbedden vanglampen op, om de vlindertjes 
weg te vangen. 

4, Zorgt, dat alle velden in den omtrek bewerkt zijn voordat 
er wordt uitgeplant, plant geen zieke bibit uit, verzamelt deze en 
verbrandt of begraaft die nog denzelfden dag: 

5. Snijdt bij het wieden alle stengels, die door boorders zijn 
aangetast, met wortel en al uit, verzamelt deze en verbrandt of 
begraaft ze nog denzelfden dag. 


—, 806 — 

Achter in de publicatie vindt men een literatuuropgave en een 
„summary” in ‘t Engelsch. * 

De gekleurde platen der vlinders en parasieten zijn vervaardigd 
bij den Topografischen Dienst te Batavia. 

De rijstboorderplaag op Java door Dr. K. W. DAMMERMAN 
Meded. v. h. Laborat. voor Plantenziekten No. 16, 1915. 

lfms. 


SPRINKHANEN. 


In 1913 werd succes verkregen met het volgende giftige mengsel: 
Zemelen (20 Ib (+ 9 Kilo), Parijsch groen 1 Ib. (+ #4 Ko.), melasse 
2ats (+ 1,9 L), citroenen 3 stuks, water 355 gallon (+ 13 liter). 

De zemelen en Parijsch groen worden droog gemengd en nadat 
het citroensap met water is gemengd, wordt de melasse bijgevoegd 
en dan alles vermengd met de vergiftigde zemelen. Men telde 414 
doode insecten per vierkante yard. Op het laboratorium werd de 
doedende kracht voor de Coccobaccillus acridiorum aangetoond. 
Veldexperimenten waren niet succesvol, wat men aan klimatische 
en andere omstandigheden toeschrijft. Nieuwe proeven worden er_ 
mede genomen. 

(Het succes met deze bacterie is tot dusverre nihil, behalve ín 
Argentinië, waar groot succes zou bereikt zijn. Het is de vraag 
echter, of de rapporten daarover wel betrouwbaar zijn. Ref.) 

Agric. Gaz. Canada Aug 1914 Rev. of Appl Entomol Febr. 1915. 


Ifms. 


HELOPELTIS ANTONIL OP DE PHILIPPIJNEN. 


P.J. WEBSTER doet in de Philipp. Agric. Rev. Manila Oct.-Dec. 1914 
mededeelingen over Helopeltis antonii (WATERHOUSE, drukt het 
Review of appl. Entomol.; dit moet zijn: SIGN.) 

Deze wants is op de Philippijnen een plaag van alle Anonaceae, 
Mangga's en Avocado’s, in het bizonder op beschutte en beschaduwde 
plaatsen. De wants verschijnt er korten tijd voor de regens beginnen 
en zelfs indien ze in geringe aantallen voorkomen, kunnen ze groote 
schade veroorzaken. Ook op cacao zijn ze schadelijk. De schr. 
meent, dat het twijfelachtig is, dat men deze plaag op de kweekbedden 
bestrijden kan, doch op de cacao, zoo meent hij, is het mogelijk, 


OEE 


dat ze door een zwak contactinsecticide kunnen worden vernietigd. 

(ZEHNTNER heeft reeds lang geleden proeven genomen met het 
sproeien tegen de Cacaohelopeltis, doch vond om verschillende 
redenen toepassing in de practijk niet rationeel. Ref.) 

Rev. of Appl. Entomol March 1915 . 

Ifms. 
VOEDSTERPLANTEN VAN STAUROPUS ALTERNUS WLK. 
(HILEUD KOEDA). 


Behalve eenige bizonderheden over de levenswijze van deze, ook 
op Java voor thee gevaarlijke rupsensoort, deelt schrijver mede, dat 
de rupsen ook gevonden werden op cacao, mangga, Albizzia stipulata, 
Acacia decurrens, Grevillea robasta, e a. planten, waaronder rozen. 

De schr. raadt aan snoeien der aangetaste plekken en verbranden 
van het snoeisel. Ook zou een arsenicumhoudend sproeimiddel 
dienst kunnen doen. (gevaarlijk ! Ref.) 

A. RUTHERFORD. The Lobster Caterpillar Trop. Agr. Peradeniya. 
Nov. 1914. Rev. of Appl. Entomol. March 1915. 

. lms. 


INVOER VAN DE VIJANDEN VAN EEN SCHADELIJK 
ONKRUID. 


Het Gouvernement van Queensland heeft twee entomologen uitge- 
zonden om in verschillende tropische en subtropische streken de 
dierlijke vijanden van de beruchte Prickly Pear op te sporen om 
deze dan in Queensland in te voeren. Er zijn heel wat insecten 
gevonden en vooral uit de Vereenigde Staten zuilen verscheidene 
daarvan in Queensland worden ingevoerd. Sommige zijn zelfs reeds 
losgelaten. 


(Een interessante, maar naar ref meent uiterst gevaarlijke proefne- 
ming. Niemand kan met zekerheid vooruit zeggen, dat, indien de 
prickly pear sterk vermindert, de ingevoerde vijanden niet op andere 
planten zullen overgaan.) 

T. H. JOHNSTON en H. TRYON Report of the Prickly pear tra- 
velling commission. 1914, Brisbane Gov. Printer. Rev of appl. 
Entom. March 1915. 


lfms. 


Teysmannia, 1916. 53 


— 808 — 


SUCCES MET DEN INVOER VAN EEN SLUIPVLIEG TEGEN 
DE SPHENOPHORUS VAN HET SUIKERRIET IN HAWAIL 


Reeds vroeger is omtrent het onderzoek tot het vinden van pa- 
rasieten van dezen op Hawaii zoo schadelijke kever iets vermeld. 
De kolonies van de sluipvlieg (Ceromasia sphenophori Villen.) wer- 
den in 1910 te Honolulu losgelaten en bleken na 6 maanden inge- 
burgerd te zijn. In 1914 hadden zij zich op Hawaii verspreid. Op 
een der plantages werd waargenomen, dat in deze drie jaar de ke- 
vers een zoo sterke reductie hadden ondergaan, dat er nauwelijks 
beschadigd riet te vinden was. 

O. H. SwezeY. The introduction of a Tachinid parasite of the 
Sugar Cane Weevil Borer in Hawaii. Jl Econ. Ent Concord. Dec. 
1914. Rev. of Appl. Entomol. March 1915 

Ifms. 


ELAEIS GUINEENSIS. 


In de Indische Gids Nr. 11 van November 1915 wordt door A. G. N. 
SWART een belangrijk artikel geschreven over de oliepalm-cultuur, 
waar voor belangstellenden veel wetenswaardigs wordt aangetroffen. 

Het is daarom niet van belang ontbloot, een en ander uit bedoeld, 
opstel als een aanvulling van hetgeen door Dr. ULTEE over deze 
cultuur reeds werdt medegedeeld, in het kort in dit tijdschrift te 
vermelden. !) 

De Heer SWART begint zijn artikel, dat met een zevental zeer 
mooie foto’s van kweekbedden en aanplantingen verduidelijkt wordt, 
met een beschrijving te geven van het land (West-Afrika), 
waar de oliepalm in het wild voorkomt. 

Over de botanische bijzonderheden van den oliepalm vindt men 
o. a. De oliepalm begint mannelijke bloesems te dragen wanneer 
hij drie jaren oud is, terwijl de vrouwelijke bloesems zich een à 
twee jaar later vertoonen. Zoowel de mannelijke als de vrouwe- 
lijke bloemtrossen ontwikkelen zich in den oksel der bladstelen. 
Deze plaatsing wordt gezegd de zelfbevruchting van den boom in 
de hand te werken, hoewel van enkele zijden (A. CHEVALIER) be- 
weerd wordt, dat zelfbevruchting bij den oliepalm niet voorkomt, 
doch immer kruisbestuiving plaats heeft. 

De mannelijke bloememtros wordt gevormd door een kolf, be- 
staande uit een middensteel, omgeven door een honderdtal kleinere 


1) Zie Teysmannia 26 jaargang afl. 67 bladz, 359. Voordracht gehouden 
te Banjoewangi daor Dr. A. J. Urrée, Directeur Djember Proefstation. 


Ld 
akad 


— 809 — 


stengels, waaraan de stuifmeeldragende bloempjes zitten. Hij is aan- 
vankelijk omsloten door een schutblad, dat hij bij zijne ontwikke- 
ling doet openbersten, waarna hij eene lengte van 20 à 25 c.M. 
bereikt. 

De vrouwelijke bloemtros is eene kolf van 30 à 35 c.M. lengte, 
die gemiddeld 240 stengels bevat, elk 5 tot 10 vruchtbeginsels dra- 
gende, die door een doornig omhulsel beschermd worden. 

Elke vrouwelijke bloemtros draagt dus 1200 tot 2400 bloemen, 

waarvan echter slechts omstreeks 800 bevrucht worden en tot ont- 
wikkeling komen, daar de overige te diep liggen om door het 
stuifmeel te kunnen worden bereikt. 
„De vruchten, die de grootte van een kwets bereiken, vertoonen 
daarvan ook min of meer den vorm, doch zijn, doordat zij in den 
tros dicht tegen elkander aan gedrukt zitten, van onderen eenigs- 
zins afgeplat. De kleur is aanvankelijk groen, wordt daarna glan- 
zend zwart, en verandert gedurende het rijpen, dat eene tijdruimte 
van 4 à 6 maanden in beslag neemt, in helder oranje-geel, van het 
onderste gedeelte tot aan den top geleidelijk overgaande in rood 
en roodbruin. De oliepalm bloeit het geheele jaar door, zoodat zich 
veelal vruchtbundels van verschillenden leeftijd aan den boom be- 
vinden. Het jaarlijksche getal dier vruchtbundels wisselt gewoonlijk 
tusschen 5 en 12, doch kan ook veel meer bedragen; jongere boo- 
men hebben evenveel, of zelfs meer vruchtbundels dan oudere, doch 
bij de laatste is het gewicht, zoowel van de trossen als van de 
individueele vruchten, aanmerkelijk grooter. Het gewicht der vrucht- 
bundels loopt uiteen van 5— 10 tot 30 kilo en meer, waarvan de 
vruchten omstreeks twee derden wegen, terwijl het overblijvende 
derde wordt ingenomen door het gewicht van den houtachtigen 
middensteel en de overige vruchtstengels. 

De vruchten bevatten in rijpen toestand 20 tot 40 pCt. van haar 
gewicht aan olie, welk percentage tot 50 en meer kan stijgen. 

Naar gelang van den meerderen of minderen olierijkdom der vrucht 
en de hardheid van de schaal, die de pitten omgeeft, worden twee 
soorten van oliepalmen onderscheiden: 

1. de gewone oliepalm: Elaeis guineensis var. macrosperma. 
Deze soort, die in geheel West-Afrika onder verschillende namen 
algemeen verspreid is, levert vruchten op, die eene naar verhouding 
zeer groote kern bevatten. Het gewicht der pitten bedraagt hier- 
bij 57 tot 68 pCt. van dat der geheele vrucht, zoodat slechts 32 
tot 43 pCt. als gewicht van het vruchtvleesch overblijft. De schaal, 
die de kern omsluit, is zeer hard en van 2 tot 5 c.M. dik. 


— 810 — 


2. een afwijkende soort, die meer olie levert dan de gewone olie- 
palm en waarvan de kern door een dunne schaal omgeven is: 
Elaeis guineensis var. microsperma. Het gewicht van het vrucht- 
vleesch bedraagt hier aanzienlijk veel meer dan dat der pitten en 
kan tot 60 à 90 pCt. van het gewicht der geheele vrucht stijgen. 
Tot deze soort behooren verschillende variëteiten, die om de bij- 
zondere eigenschappen harer vruchten meer speciaal in de literatuur 
vermeld worden, zooals de in Kameroen thuis behoorende Lisombe, 
welke vruchten een buitengewoon hoog oliegehalte bevatten, en de 
DeVotchi uit Dahomey, waarvan de pit slechts de grootte van een 
erwt bereikt en geheel uit een zacht vaatweefsel zonder vasten 
inhoud bestaat. (Door het Selectie Station zijn de laatste twee 
jaren reeds verschillende oliepalmen-zaden ingevoerd, afkomstig 
van Kameroen, Goudkust, De Congo enz.). 

Behalve ten aanzien van de vruchten bestaat er geen kenmerkend 
onderscheid tusschen de beide gemelde palmsoorten : 

Door de groote ontwikkeling van zijn wortelstelsel kan de olie- 
palm ook onder de meest ongunstige omstanfigheden wat water- 
toevoer en bodemgesteldheid betreft in het leven blijven. Het best 
gedijt hij echter in de nabijheid der kust, in streken, waar aan een 
gelijkmatig verdeelden regenval van 1700 à 2500 m.M. ’s jaars een 
vochtig warm klimaat gepaard gaat, en waar de bodem goed 
doorlatend en met een flinke humuslaag bedekt is. Hij groeit verder 
eveneens voorspoedig op heuvels en berghellingen, doch komt niet 
voor op een grootere hoogte dan 1000 Meter. 

Onder gunstige omstandigheden kan de oliepalm een zeer hoogen 
leeftijd — naar gezegd wordt van 150 à 200 jaren — bereiken. Als 
gemiddelde levensduur wordt een termijn van 80 à 90 jaren aan- 
genomen. : 

In een tweede hoofdstuk wordt de winning der producten van den 
oliepalm behandeld, zooals die door de negerbevolking in West- 
Centraal Afrika geschiedt. De oliepalm maakt voor de bevolking 
in die landstreken de voornaamste bron van welvaart uit. Niet 
alleen vormen de uit zijne vruchten gewonnen producten zeer belang- 
rijke artikelen van uitvoer, maar ook bij de bereiding van haar 
voedsel en als middel tot inwrijving van de huid, ten einde die 
tegen weersinvloeden te beschutten, wordt de palmolie in groote 
hoeveelheden door de negerbevolking van West-Centraal Afrika 
gebruikt. 

Ofschoon de boom het geheele jaar door vruchten draagt vindt 
de inzameling dier vruchten slechts in twee bepaalde jaargetijden 


— 8I1l — 


plaats. In Zuid Nigeria geschiedt dit b.v. van einde December 
tot half Maart en in Augustus en September; aan de Goudkust van 
Mei tot Juli en van November tot Februari. (De oliepalmen in dèn 
Cultuurtuin dragen het rijkst vruchten van Augustus-October, 
hoewel het geheele jaar kleinere hoeveelheden vruchten inge- 
zameld worden). 

De inlandsche wijze van exploitatie van oliepalmen komt in het 
kort op het volgende neer: De vruchten worden in groote ketels 
met water een paar uur gekookt, teneinde het vruchtvleesch, dat 
in rijpen toestand zeer oliehoudend is, gemakkelijker van de pit te 
doen losgaan. Na de koking wordt het water afgegoten en de 
overblijvende brijige massa overgegoten in met leem bestreken of 
met steenen belegde kuilen of in houten bakken, waartoe veelal 
oude kano’s gebruikt worden. 

In die kuilen of bakken wordt de massa met handen en voeten 
bewerkt, totdat de pitten geheel van het vruchtvleesch gescheiden 
zijn en naar den bodem zinken, terwijl het vruchtvleesch benevens 
eene zekere hoeveelheid olie bovendrijven. Het vruchtvleesch wordt 
dan verder met de handen uitgeperst, terwijl de olie wordt afge- 
schept. Het uitgepeste vruchtvleesch wordt vervolgens, gezamenlijk 
met de pitten, nogmaals met water vermengd, duchtig geroerd, en 
daarna opnieuw uitgeperst, tot er zich een schuim vormt, dat bij 
koking wederom eene hoeveelheid olie oplevert die bij de aanvan- 
kelijk gewonnen olie wordt gevoegd, terwijl de pitten afzonderlijk 
worden verzameld. De olie wordt in petroleum-blikken ter markt 
gebracht, waar zij door inlandsche opkoopers wordt gekocht en 
naar de Europeesche factorijen ter wederverkoop wordt gebracht. 
De pitten worden drie à vier maanden op een zonnige plaats uit- 
gespreid, waardoor zij inschrompelen en de schil gemakkelijker 
loslaat. Vervolgens worden zij door vrouwen en kinderen met 
een steen stuk geslagen en de kernen bijeen verzameld en ter markt 
gebracht, waarna zij naar Europa verscheept Worden om in de olie- 
fabrieken aldaar verder te worden verwerkt. 

In een ander hoofdstuk wordt uitvoerig besproken de kwaliteit 
der palmolie, kernen-uitvoer enz. 

Uit de Britsche koloniën bedroeg de uitvoer in 1913, 90717 ton 
palmolie, voor de Fransche koloniën wordt opgegeven 21.096 ton, 
terwijl de Duitsche koloniën en de Belgische Congo resp. 5.158 en 
2.173 ton olie in 1901 — 1912 hebben uitgevoerd. 

De marktwaarde per ton palmkernen was te Liverpool gemiddeld 
als volgt: in het jaar 1908 £.-13.11,8, in 1909 --£. 15.7/3, de prijs 


EED 


is vrijwel tot 1913 stijgende gebleven en bedroeg dat jaar £. 22.7/6; 
eind van 1914 is door den oorlog de prijs iets gedaald en was 
in Juni 1914 £. 17.17/6. tot £. 18. 18,9. Nadat verder het plantage- 
bedrijf in Afrika behandeld is, komt schrijver tot een overzicht van 
de cultuur van den oliepalm in Nederlandsch-Indië. 

Aan het einde van 1914 was op Sumatra reeds een opper- 
vlakte van ruim 10.000 Acres met Elaeis beplant. Vijftien onder- 
nemingen worden genoemd, die met oliepalmen beplant zijn, de 
grootste daarvan is Poeloe Radja met 3.100 Acres of ongeveer 
150.000 boomen. Bovendien zijn ook andere ondernemingen met 
het aanplanten van Elaeis begonnen, zoodat deze cultuur op Sumatra’s 
Oostkust een groote vlucht heeft genomen. 

Zeer veel zorg vereischt de keuze van het zaad ; men moet zooveel 
mogelijk trachten het zaad te verkrijgen uit landstreken, waar de 
boomen overvloedig vruchtdragen en de vruchten in hooge mate 
oliehoudend zijn. Over het algemeen wordt voor zaadwinning 
Dahomey geacht het meest in aanmerking te komen, en hetis spe- 
ciaaal uit de zaden van de aldaar inheemsche variëteit Elaeis nigres- 
cens var. A. Chevalier, dat de meeste aanplantingen in Azië zijn 
voortgekomen. 

Het inzamelen van de vruchten voor de voortkweeking geschiedt 
het best wanneer zij een roode tint beginnen te vertoonen. Men 
laat de trossen eenige dagen liggen, waarna de vruchten gemak- 
kelijk loslaten, en brengt deze dan in bakken met water, waarin 
ze omstreeks drie dagen moeten blijven. Na afloop van dien tijd 
kunnen de pitten gemakkelijk van het vruchtvleesch gescheiden 
werden; daarna worden zij goed gewasschen en zijn ze geschikt 
voor uitplanting. 

De zaden worden in houten bakken geplaatst op eene laag zand 
van 7 à 8 c. M. dikte, en met een dun laagje zand bedekt. De 
aldus gevormde kiembedden worden door eene dakbedekking van 
atap tegen de felie zonnehitte beschermd, terwijl ze van tijd tot 
tijd moeten worden begoten. Na verloop van 4—6 weken begint 
een gedeelte van de zaden uit te loopen; doch het duurt 4 tot 6 
maanden en langer eer zulks in grooten getale geschiedt. Wan- 
neer de zaden naar grootte uitgezocht zijn, komt in den loop 
van het jaar omstreeks 90 pct. tot kieming. Heeft geen selectie 
plaats gehad, dan kan men rekenen, dat in den loop van het jaar 
40 pct. kiemen, terwijl het wel 2 à 2% jaar kan duren eer alles 
is uitgeloopen. Echter worden de zaden, die na 1% jaar niet ont- 
kiemd zijn, weggeworpen, daar men er toch geen krachtige planten 
meer van kan verwachten. 8 


— 813 — 


Om de 4 dagen worden in de kiembedden de uitgeloopen zaden met 
de hand uitgezocht, en zoodra zij een stengeltje van minstens 2 c. M. 
en het begin van een wortel vertoonen, geplant in halve klapper- 
doppen, voor de helft gevuld met goede teelaarde en voor de andere 
helft gevuld met stalmest. Deze klapperdoppen worden in de scha- 
duw van groote boomen of onder een bedekking van alang-alang 
in rijen van 7 à 8 stuks in den grond gebracht, waarbij gezorgd 
wordt, dat zij tot de helft met aarde bedekt zijn, ten einde te snelle 
uitdroging te voorkomen. 

Wanneer zich aan de jonge plantjes 3 à 4 eenigszins gespleten 
bladeren vertoonen, zijn zij voldoende ontwikkeld om naar de kweek- 
bedden gebracht te worden. Daartoe worden in een goed, diep 
omgespit, terrein op een onderlingen afstand van 1 Meter gaten 
gegraven ter breedte en diepte van omstreeks 30 c.M. De planten 
worden uit de klapperdoppen genomen en, nadat de wortels een 
weinig losgemaakt zijn, met de zich daaraan bevindende kluit in de 
plantgaten gebracht, die verder met een mengsel van aarde en half 
verganen stalmest worden opgevuld. Den eersten tijd worden zij 
nog onder lichte schaduw gehouden, die echter langzamerhand 
wordt weggenomen. 

(In den -Cultuurtuin worden de vruchten eenige dagen tusschen 
vochtige zakken gelegd, daarna kan het vruchtvleesch heel gemak- 
kelijk verwijderd worden. Dan worden de zaden op goed bewerkte 
kweekbedden, die liefst onder de schaduw van hooge boomen wor- 
den aangelegd, op afstanden van 30 c.M. uitgelegd. Na een paar 
maanden is ruim 20 pct. ontkiemd, telkens komen nu meerdere 
kiemplantjes te voorschijn, totdat na een jaar ongeveer 75 pct. 
kiemers verkregen zijn. De plantjes blijven op de kweekbedden 
staan totdat zij 5—6 blaadjes hebben gevormd, om dan geschikt 
te zijn om naar den aanplant gebracht te worden.) 

Wanneer de grond zeer vruchtbaar is en er aan de plantjes de 
noodige zorg besteed is, kan de uitplanting reeds na een 4—5 tal 
maanden plaats vinden. Wanneer de oliepalm eenmaal uitgeplant 
en goed aangeslagen is, heeft hij geen bijzondere verzorging meer 
noodig. Gedurende de eerste 4 — 5 jaren wordt er geen eigenlijke 
stam gevormd, maar komen de lange bladeren als ’t ware onmid- 
dellijk uit den grond op, waartusschen bij 3 — 4 jarige exemplaren 
zich reeds de vruchtbundels beginnen te vertoonen. 

Als plantwijdte wordt door PREUSS een onderlinge afstand van 
8 meter aanbevolen, welke bij een vierhoeksverband 156 en bij 
een driehoeks verband 180 boomen per H. A. geeft. Andere schrijvers 


— 814 — 


komen tot ongeveer 125 boomen op 9 meter, doch op de laatst 
in exploitatie gebrachte ondernemingen wordt eene ruimere plant- 
wijdte toegepast, nl. van 10 à 12 meter, waardoor slechts 68 à 100 
boomen per H. A. komen te staan. Zulks wordt vnl. gedaan met 
het oog op het aanbrengen eener tusschenbeplanting van koffie. 

Hoewel reeds eerder zou kunnen geoogst worden, begint een 
aanplant pas in het 5e of 6e jaar eene opbrengst te geven, die 
genoeg voordeel geeft om verwerkt te worden. 


In den loop der volgende jaren neemt de opbrengst geleidelijk 


toe, tot zij met het 9de of 10de jaar haar maximum bereikt, hetwelk 
zij eene lange reeks van jaren blijft behouden. 

Ofschoon de boom het geheele jaar door vruchten draagt, vindt 
gelijk boven gezegd, de inzameling daarvan gewoonlijk slechts 2à 3 
maal ’s jaars plaats, en wel in de maanden volgende op de groote 
en kleine regentijden, daar het natte jaargetijde de vruchtvorming 
zeer bevordert. (In het Buitenzorgsche heeft de grootste oogst 
in de maanden Augustus-October plaats). 

Het inzamelen der vruchten geschiedt evenals dat van de klap- 
pernoten, zoodat deze werkwijze geen moeielijkheden oplevert. 

Voor de aanschaffing van machinerieën tot bereiding der olie 
en tot afscheiding der pitten kan men ook met de in Afrika ver- 
kregen ervaring te rade gaan. De nieuwste machinerieën, die daar 
worden toegepast — gebouwd naar het gewijzigd systeem Four- 
nier —, hebben een capaciteit van 4000 à 5000 K. G. vruchten per 
werkdag van 10 uren en kosten omstreeks f 45.000. 

Wanneer men het aantal werkdagen per jaar op 300 stelt, kan 
een zoodanige installatie gerekend worden voldoende capaciteit 
te bezitten voor een aanplant van omstreeks 300 H. A. 

De opbrengst per boom of per H. A. loopt zeer uiteen. 

Dr. PREUSS, van Kameroen, noemt bij de toepassing van de 
inlandsche methode een gemiddelde opbrengst van 7.27 K. G. 
olie en 1487 K. G. kernen per boom. Hierbij onderstelt hij, dat 
een oliepalm jaarlijks gemiddeld 10 vruchtbundels levert, die elk 
een gemiddeld gewicht van 10 kilo bezitten. 

Als gemiddelde productie van een volwassen palmboom neemt 
HALLET voor Sumatra 100 K. G. vruchten aan, die van 25 tot 33 pct. 
van haar gewicht aan olie bevatten, terwijl de opbrengst aan palm- 
kernen door hem op minstens 12 pct. wordt gesteld. Bij een plant- 
wijdte van 9 meter komen er op een H. A. 125 boomen te staan, 
waarvan de opbrengst dan zou zijn te stellen op een minimum van 


ET TARS PRN 


— 315 — 


3125 K.G. olie en 1500 K.G. kernen, hetgeen een bruto-rendement 
van 1400 à 1500 gulden per H. A. zou beteekenen. 

Bovenstaande cijfers zijn echter gebaseerd op enkele boomen, die 
meerendeels als laan-sierboom zijn aangeplant. Omvangrijke aan- 
plantingen van voldoenden leeftijd treft men in Nederl.-Indië nog 
niet aan, en het schijnt daarom vooralsnog gewaagd, een bere- 
kening te maken. Daarom kan ook nog niet met zekerheid gezegd 
worden, of de Elaeis-cultuur in Indië als een winstgevende mag 
beschouwd worden. 

Anderzijds is het echter niet aan twijfel onderhevig, dat klimaat 
en bodem van tal van streken in Ned.-Indië, en speciaal van Suma- 
tra's Oostkust, zich op vele plaatsen bijzonder goed voor de cul- 
tuur van oliepalmen leenen. 

Men mag dan ook met eene zekere mate van waarschijnlijkheid 
aannemen, dat bij een geregeld cultuurbedrijf, en toepassing der 
nieuwste machinale bereidingsmethode, in Indië minstens even groote 
producties gehaald zullen worden, als in Afrika het geval kan zijn. 

Eene jaarlijksche opbrengst-raming van 1200 K. G. olie per beplante 
H. A. kan daarom niet te hoog gesteld worden, terwijl die der 
palmpitten gerust op 800 K.G. geschat mag worden. 

Berekend tegen een waarde van £. 30.- per ton palmolie en 
£. 20.5 per ton palmpitten, zou de opbrengst van een H. A, be- 
plant met oliepalmen, in volle productie dus zijn: f 432 — aan 
olie en f 194. — aan pitten of te zamen omstreeks’ f. 625 —. 

Gegevens van de eigenlijke productiekosten kunnen niet vermeld 
worden, daar in Indië nog geen cijfers bekend zijn. In Kameroen 
kan voor de oogstkosten worden aangenomen 3 cent per kilo en 
voor fabrikatie- en transportkosten, alles inbegrepen, 614 cent per 
kilo verscheept product. 

Nog zij de aandacht er op gevestigd, dat vorenstaande becijfering 
niet anders is te beschouwen dan als eene aanwijzing van de resul- 
taten, die men bij voorzichtige productie-raming, zooveel mogelijk 
rekening houdende met bekende gegevens, en op den grondslag der 
prijsnoteeringen van de laatste jaren, van eene rationeel gedreven 
oliepalmencultuur in Indië met vrij groote mate van waarschijnlijk- 
heid kan verwachten. 

Indien echter de in gezaghebbende kringen heerschende meening, 
dat in de naaste toekomst eene aanzienlijke en aanhoudende prijs- 
stijging van voor de consumptie geschikte plantenvetten te ver- 
wachten is, door den tijd wordt bevestigd, en de productie van 
Elaeis-aanplantingen in Indië op den duur beantwoordt aan de 


— 816 — 


verwachtingen, die daarvan door de grondvesters der bestaande 
ondernemingen wordt gekoesterd, dan zullen die resultaten onge- 
twijfeld schitterend zijn, en staat het te voorzien, dat de Elaeis- 
cultuur in Nederl.-Indië over weinige jaren eene hooge vlucht zal 
nemen. 

Ind. Gids Nov. 1915. v. he. 


Ee 


ALPHABETISCH REGISTER ('). 


Aardappel: Droge vlekkenziekte 
285 vlg. 
Aardappelziekte 286 
Aardrupsen 712 
Acridium 115 
- aegypticum 350 
Ô americanum 116 
p cinerascens 117, 350 
3 melanocorne 116 vlg, 
dat vie. 605, 758. vlg, 
5 migratorium 116, 117 
Ad peregrinum 116 
À purpuriferum 116, 762 
à roseum 340 
e septemfasciatum 762 
» succinctum 116 
Acrostalagmus 56 
3 cinnabarinus 797 
Actinomyces elasticus 327 
5 fuscus 327 
Adrama determinata 232 
African wondergrass 88 
Afspoeling 184 
Agrotis segetum 712 
Ajam alas, leuweung, oetan 35 
vlg. 
Albizzia 187 
Allium angolense 217 
Alternaria tenuis 797 
Amathusia phidippus 605 
Amerik. zuur 217 
Amvyrinen 80, 81 


Anopheles 137 vlg. 
Anthonigia 771 
Anthonomus 130 
Anthrax 771 
Anti-coag.-middelen v. latex 444 
Arctomys 145 
Arsenicum tg. sprinkhanen 784 
Asem zie Tamarinde 
Aspidiotes destructor 606 
Aularches miliaris 119 
Azijnz. als coag. middel 444 
Bacillus solanacearum 324 
Bacterium vascularum 322 vlg. 
Bacteriën tg. sprinkhanen 768 
Badjing 603 
Bagong 602 
Bajri 11 
Bamboe, Groeistrepen op—58 vlg. 
Bancroit grass 88 
Baroewang 602 
Baryumbrood tg. muizen 242 

3 chloride tg. aardrupsen 

712 

Basella rubra 213 
Basterdsatijnvlinder 127 
Batrocera ferruginea 168 
Batryonopa sanguinea 610 
Bebeloek 804 
Bekikoek 35 vlg. 
Bemesting v. theegronden 453 vlg. 
Bemestingsproeven: aantal paral- 

lelperceelen 465 vlg. 


1) De cijfers verwijzen naar de bladzijden. 


— 818 — 


Bemestingsproeven b. tabak 442 
Á zie Groene bem. 

Benkoelen, Kolonisatie in — 412 
vlg., 587 vlg. 

Bescherm. v. i. h. wild lev. die- 
ren 727 vlg. 

Biesboel 19 

Bijoel 744 

Biol. bestrijd. v. schad. insecten 
131 vig. 

Birgus latro 612 

Bladluizen b. koffie zie koffie 

Bladverlies b. altijdgroene boomen 
18 vlg. 

Blankiet 445 

Blattbräune 286 

Bleekmiddelen v. rubber 445 

Bliksemschade í. d. tropen 793 vlg. 

Bobac. 145 

Boehringer's coag. middel 444 

Boorbijtje b. kina 168 

Boorders 130, 131, 802 vlg. 

Boschhoen 55 vlg. 

Boschkat, Wilde 743 

Botrytis 56 

Brachartona catoxantha 607 

100-bruinziekte 322 vlg. 

Buffalo-grass 88 


Cacao 


Berooking tg. Helopeltis 658 
Beschad. door bliksem 795 
De „ Helopeltis 391 vlg. 
Gramang in c.-tuinen 391 vlg. 
Hybride v. Djati-Roenggo 371, 
372 


— mier 384, 391 
Oculeeren, enten, marcotteeren 
267 vlg. 


Variabiliteit in productie 423 vlg. 
— variëteiten 430 


„Cocoa” by Dr. v. Hall 428 vlg. 
Cactus, Doornlooze 251 vlg. 
kt Bestrijding 807 
Cajanus indicus 190 
Caloptenus italicus 117 
Camellia drupifera 240 
m oleifera 239 
Cananga odorata 457 vlg. 
Canarium zie kanari 
Canavalia ensiformis 446, 515 
Caoutchouc zie Rubber 
Cassave-mijt 446 vlg. 
Cassia pumila 576 
> Teton 
Casuarina equisetifolia 8 
L sumatrana 8 
Celebes, Emigratie naar — 416 
Centrosema Plumierii 446, 574, 575 
Cephalouros virescens 185 
Cephalosporium lecanii 386, 646 
Ceraphron 804 
Ceratina viridissima 168 
Ceratitis capitata 127 
Ceromasia sphenophori 808 
Chilo 803 
Chilocorus 649 
Chinosol ter desinfectie v. rubber 
445 
Chiropodomys gliroides 604 
Cholesterinen 80 
Chrysalidocarpus latescens 150, 
Lal 
Chrysanthemum 563 vlg. 
Chrysopila 771 
Citroen, Italiaansche 487 
A Siciliaansche 488 
4 Spaansche 487 
Citrus decumana 254 
„ _ kweekerij Baroe Tegal 484 
vlg. 
Clitoria cajanifol. 445, 446, 574, 575 


Ee Ol te 


— 819 — 


Coag. middelen v. latex 444 
Coccobacillus‘acridiorum 647, 768 
Cocos nucifera zie klapper 
Colemania sphenaroides 119. 
Coleus Dazo 217 
Contactgiften 131 
Copsychus musicus 739 
Coptotermes gestroi 605 
Copuleeren b. djeroek 486 
Corn wilt 324 
Corypha Gebanga 150 
Costus registrator 58 
Cotton bollweevil 150 
Cow pea 190 
Crotalaria 209 
„ Striata 446, 575 
Ctenocephalus canis 146 
Ctenopsylla musculi 146 
Culex 141 
„ pipicus 137 
Cyprisch scherm tg. sprinkha- 
nen 780 
Cyrtacanthacris nigricornis=Acri- 
dium melanocorne 
Cyrtostachys Renda 150, 151 
Damar 7 
Deccan, Landb. in — 11 vlg. 
Dedes 743 
Dendrocopus analis 745 
Depart. v. Landb. i. d. Bombay 
Presidency 10 vlg. 
Desintectiemiddelen v. rubber 445 
Desmod. gyroides 446, 574, 575 
Deuss, „De Theecultuur”’ 2e dr. 
721 
Dierkunde, Literatuur in Teys- 
mannia l— XXV 511 vlg. 
Dioscorea alata 217 
Eh sativer 2074 
Diospyros discolor 19 
Djaipoer-djeroek 487 


Djeroek nipis 488 
Djeroek-kweekerij Baroe Tegal 
484 vlg. 
Djoehar 5 
Djoekoet inggris 88 
„ malela 87 
Dolichoderus bituberculatus 384 
Dourine 27 vlg. 
Droes, Goedaardige 490 
„ Kwade 490 vlg. 
Druifluis 127 
Drytarming 99 vlg., 170 vlg. 
Drymophloeus olivaeformis 151 
Dürrfleckenkrankheit 286 
Dwerghert 746 
Dynamiet b.d. landbouw 792 
Elaëis guineensis zie Oliepalm 
Electr. bestraling, Invl. op cultuur- 
planten 193 
Empusa grylli 762, 764 
„ muscae 762 
Encyrtus bogoriensis 647 
Enten, b. cacao 267 vlg. 
5 „ djeroek 486 
Entjang-entjang 604 
Epicauta 771 
Euchlaena luxurians 157 vlg. 
Eurytrachelus brecephalus 608 
„ gypaëtus 608 
Exypnus pulchripennis 604 
Febris recurrens 147 
Felis bengalensis 743 
Filaria Bancrofti 141 
Filariose 141 
Formaline als anti-coagulatiemid- 
del 444 
Fruitvlieg 127, 168 
Fungiciden en insecticiden (Ver- 
eenigbaarh.) 255 
Fusarium metachroum 797 
Spee. To 


— 820 — 


Gallus ferrugineus 35 vlg. 
„ varius 35 vlg. 
Ganggarangan 744 
Gasoline tg. oerets 711 
Gebang 150 
Geelziekte in hyacinthen 324 
Gele koorts 140 
Geologie, Elementaire — 112 vlg., 
220 vlg. 
Giant couch grass 88 
Gierstsprinkhaan 119 
Gigantochloa robusta 58 
Glossina palpalis 142 
Glycine hispida 189 
Gombo 214 
Gomziekte b. suikerriet 322 vlg. 
Gondang-was 80 
Gramang mier 382 vlg., 636 vlg. 
Groeistrepen op bamboe 58 vlg. 
Groene bemesting 188 vlg. 209, 
445 vlg, 573 vlg. 
Groene luis 385 vlg, 636 vlg. 
Groenten, Nieuwe —211 vlg. 
Groenvoeder, Inkuilen v.-— 673 
vlg. 
Haas 746. 
v. Hall, „Cocoa’’ 428 vlg. 
Hama pakoe 804 
„ _poetjoek 804 
Header 174 
Helfferich, Nied.-Ind. Kulturban- 
ken 228 vlg. 
Helictis orientalis 744 
Heliothis, Maïs ais lokplant v. 
— 130 
Helopeltis 391 vlg. 
4 antonii 806 
Herpestes javanicus 744 
Hert 746 
Hertshoornkevers 608 
Hibiscus esculentus 214 


Hibiscus sabdariffa 217 
Hidari irava 606 
Hieroglyphus banian 119 
Hilend koeda 807 
Hispide 610 
Hoenderachtigen 746 
Hooi 674 
Hyphaena thebaica 151 
lepenbladkever 127 
Immuniteit door overgevoeligheid 
455 
Indigofera hirsuta 575 
3 sumatrana 576 
=d villosa 575 
5 spec. dir. 575 
Inkuilen v. groenvoer 673 vlg. 
Insecten, Middelen tot bestrijd. 
v. schad. — 125 vlg. 
Insecten. Ziektenoverbrengende 
137 vlg. 
Insecticiden en fungiciden (Ver- 
eenigbaarh.) 255 
Invoer v. nieuwe cultuurplanten 
367 vlg. 
Isachne firmula 86 
ES montana 86 
Isaria psychidis 255 
Ischerya purchasi 127 
Ixo 745 
Izal, Desinfectie-middel v. rubber 
445 
Jeugdbloei b. klapper e. a. 687 
Jowari 11 
Kainiet 13i 
Kalaïtin als bleekmiddel v. rubber 
445 
Kaleng 384, 611 
Kalizouten tg. aardrupsen 712 
Kalong 604, 744 
Kamerling, „Plantk. leerb. v. N. 1.” 
310 vlg. 


Á 


Kanari 6 
„ _=hars 81 
Kaoetsjoek zie rubber 
Kasintoe 35 vlg. 
Katoen in Deccan 13 
Kelapa laoet 149 
Ketjoeboek 604 
Keukenzout tg. onkruid 616 
Kevers 771 
Kiboel 602 
Kina, De Mopoziekte 54 vlg. 
Klampis 5 
Klapper 
Abnorm. ontw. 396, 684 vlg. 
Beschadig. door bliksem 794 
Uitvoerwaarde 359 
Ziekten en plagen in N. [. 601 
vlg. 
— kreeft 612 
— rat 603 
— snuitkever 611 
— tor 610 
Koetilan 739, 745 
Koetjita 739 
Koffie 
Abeokuta, Weerstandsverm. tg. 
bladziekte 371 
Camphora var. 


314 
excelsa 375 


Laurentii 374, 375 
Liberia — en bladziekte 373 
Pasoembah-zaad 218 
Wilde — in Angola 572 vlg. 
Cephalosporium lecanii 386, 646 
Gramang-mier 382 vlg, 636 vlg. 
Groeneluis (Lecanium viride) 
62 vlg, 583 vlg., 636 vlg. 
Plagiolepis longipes 382 vlg, 
636 vlg. 
Witte luis 384 vlg. 


Sankuruensis 


Witte luizen-schimmel 386, 646 
Kolomendjo 88 
Kolondjono 87 
Kolonisatie in Benkoelen 412 vlg, 
587 vlg. 
Kolonisatie in Celebes 416 
8 „ Lampongs 405 vlg. 
% Eng.-Indië 418 vlg. 
Kratok 446, 575 
„Kromoblanda” door Tillema 634 
Kroonduif 746 
Laanboomen 3 vlg. 
Lalaj bodot 745 
Lampongs, Kolonisatie i.d. — 405 
vlg. 

Lamtara 205, 209, 446, 575, 709 
Landbouwbanken in N.[. 228 vlg. 
„ instituut te Poona 15 

dierk. literatuur in Teys- 
mannia [-XXV 511 vlg. 
…„ school, Middelbare—te Bui- 
tenzorg 433 vlg. 
Landschildpad 748 
Langtoelangan 88 
Leaf spot disease 286 
Lecanium hemisphaericum 657 
„ _viride zie Koffie 
Lego 602 
„Leguaan” 748 
Lepidiota stigma 710 
Lepidosaphes pinniformis 605 
Lepus nigricollis 746 
Lerek 155 
Leucaena glauca 205, 209, 446, 
575, 709 
Leucopholis rorida 710 
Licuala grandis 150, 151 
Lisombe 363 vlg. 
Locusta danica 328, 350, 351 
Locust-bureau in Z. Afr. 758 
Lodoicea callipyge 149 


80E 


Lupeol 79, 80 ns Neushoorndier 746 
Maaggiften 131 „ kever 610 

Mabolo 19 Ngorok 291 vlg. 
Macrosporium Solani 286 Nyrangrang 611, 657 
Malaria 137 vlg. Njentek 744 

Malela 87 Nopalea coccinellifera 253 
Malleus 490 vlg. Oculeeren b. Cacao 267 vlg. 
Mangga, Oculeeren v.— 715 5 „ djeroek 486 
Marcotteeren b. Cacao 267 vlg. 5 „ mangga 715 
Mate 256 vlg. Odontotabis bellicosus 609 
Mauritius grass 88 Oecophylla smaragdina 384, 611, 
Melanotus spretus 117 657 


Melissoblaptes rufovenalis 608 Oerets 710 
Metarrhizium anisopliae 71, 765, „Oker” 214 

788 Oliën, Vluchtige 443 
Metopodontus occipitalis 609 Oliepalm 359 vlg. 808 vlg. 
Mierenzuur als coag. middel 444 Olifant 746 


Mijt 166 Onkruidvernietiging 615 vlg. 
Migratory locust 116 Orcus 649 
Miltvuur 288 vlg. Opuntia 251 vlg. 
Moniliopsis Aderholdii 56 Orang oetan 745 
Mopoziekte zie Kina Orania 151 
Mucor exitiosus 762 Origanum vulg. var. albiflorum 250 
„ locusticida 762 Ornithodoros 147 
„ racemosus 762 Oryctes rhinoceros 610 
Mucuna spec. 446, 575 Pachytylus 115 vlg. 328, 351, 768 
Muizen, Bestrijding 242 vlg. - Palmen, Cultuur v.— 149 vlg. 
Mus decumanus 145 Panicum amphibium 87, 89 
„ rattus 145 id barbinode 87, 89 
Musa zie Pisang f Crus galli 87, 89 
Muskietenbestrijding 139 Ë limnaceum 87, 89 
Mylabris 771 5 molle 87, 89 
5 pustulata 772 » mollicomum 87, 89 
Mytilopsis citricola 605 5 muticum 87 vlg. 
Natriumarseniet tg. onkruid 616 2 numidianum 87, 89 
ä tg. sprinkhanen 785 d spectabile 87, 89 
Natriumbisulfiet als bleekmiddel n stagninum 87, 89 
b. rubber 445 Papegaaien 746 
Natriumsulfiet als anticoag.-mid- Paradijsvogels 745, 746 
del 444 Para-gras 87 
Natuuronderzoek, „Indisch —”, Parallelperceelen b. veldproeven - 


door Sirks 314 vlg 465 vlg. 


Parasieten, Onschadelijke 796 
tg. schad. insecten 131 


vlg. 
Parijsch groen tg. mieren 255 
Paspalum minutiflorum 86 
Patjing 58 
Pendjalinan 88 
Penicillium ecrustaceum 797 
ke spec. 797 
Pennisetum typhoid. 11 
Peper, Afsterven v.— ranken 791 
mette schadel. dieren 712 
„ _ Spaansche — soorten 215 
Persvoeder 681 vlg. 
Pest 144 
Pestalozzia palmarum 612 
Petroleumprod. tg. onkruid 616 
Peutih 29. 
_Phanurus beneficiens 804 
Phaseolus lunatus 446, 575 
ie var lb 
f Mringo 190 
Phosphorpap tg. wilde zwijnen 
603 
Phylloxera vastatrix 127 
Phytobakter herbicola 324 
Phytophtora Faberi 793 
gn infectans 286 
Phytosterinen 80 
Pinang, Gele en roode 150, 151 
Piroplasmose 29 vlg. 
Pisang, Fruitvlieglarven in — 168 
…_ „ __Abnorm. ontw. 397 
Pithecolobium Saman 6 
Plagen, Ingevoerde 127 
Plagiolepis longipes 382 vlg. 636 


vlg. 
Plakker 127 
Plantk. leerb. v. N. IL, door Ka- 


merling 310 vlg. 
Platok trasi 745 


Teysmannia, 1916, 


Pokkah bong 323 
Pompelmoes, zaadlooze 254 
Postelein, Nieuwe soorten 213 
Potatoe blight 286 
Prickly pear, Bestrijding 807 
Prionodon gracilis 744 
Prosopocoelus zebra 609 
Pseudococcus bicaudat. 384 vlg. 
Psendomonas campestris 324 
hyacinthi 324 
phaseoli 324 

ä Stewarti 324 
Petropus edulis 604, 744 

pn nicobaricus 744 

Puccinia graminis 455 
Pueraria phaseoloides 446 
Pulex irritans 446 
Pycnotus aurigaster 739, 145 
Rajap 605 
Rampassen 131 
Rangrang 611, 657 
Rase 743 
Ratten 145 
Rattenkruid tg. onkruid 616 
Rebha ranggam 88 
Redrust 186 
Red spider 127 
Regenboom 6 
Regenworm 612 
Regenval in Deccan 12 
Reiger 746 
Rhapis flabelliformis 150 
Rhynchophorus ferrugineus 611 
signaticoilis 611 


” 


” 


Rijst 
Bijzonderh v. d. cultuur ter 
S. W. K. 619 vlg. 
Boorder, Gestreepte 804 
— Witte 804 
— plaag op Java 802 vlg 
— sprinkhaan 119 


— 824 — 


Rocky mountain locust 117 
Roempoet benggala 88 
5 malela 87 
Romaniet v. grondbewerking 717 
Rubber 
Amyrinen en lupeolinen in ca- 
outchouc-harsen 80 
Castilloa 
Harsgehalte v. d. rubber 78 
Caoutchouc harsen 77 vlg. 
Chemicaliën b.d. rubberbereiding 
(coag.-, anticoag.—, bleek-, des- 
infectie-middelen) 444 
Ficus 
Harsgehalte v.d. rubber 78 
Hevea 
Abnorm. ontw. 396 
Aceetaldehyd in latex 180 
Afstamming 367 vlg. 375 
Bereiding in Z. Am. 191 
Bladziekte b. — 166 
Blauwzuur in latex 180 
Boorder (onschuld.) 168 
— confusa 379 
Dubbeltap 705 vlg. 
Fickendey’s octrooi 502 vlg. 
Harsgehalte v.d. rubber 78 
Kankerschimmel 793 
Kwaliteitsverschillen v. versch. 
boomen 82 vlg. 
Opbrengst b. verschill. tapsy- 
stemen 688 vlg. 
Oxydeerbaarh. 43 vlg. 179 vlg. 
Para- en plantagerubber 43 vlg, 
179 vlg. 258 
Phytophthora Faberi 793 
Serumbestanddeelen, Invl. op 
oxydeerbaarheid 43 vlg. 179 
vlg. 
Tappen in Z. Am. 191 
„op ‘6 omtrek 598 vlg. 


Tapresultaten 502 vlg. 688 vlg. 
Viscosimeter v. d. practijk 298 
vlg. 
Viscositeits-index 82 vlg. 183, 
302 vlg. 
Zetmeelreserve v.h. hout 688 vlg. 
Kunstm. — 332 
Ontleding door microben 326 
Oxydeerbaarh. 43 vlg. 179 vlg. 
Pekkigheid 43 vlg., 179 vlg. 
Viscositeitsindex 82 vlg. 183, 
302 vlg. 
Wereldproductie en -consump- 
tie 333 
Rumex abyssinicus 212 
Rund, Wild — 746 
Rundermalaria 29 vlg. 
Rutherford's Planters note book 
194 vlg. 
Sarcophaga aurifrons 772 
Scelio 772 
„ javanica 773, 777 
Schildluizen 605 
Groene 62 vlg, 384 vlg, 
636 vlg. 
Schimmels tg. sprinkhanen 768 
Schistocerca 115, 116 
„ paranense 768 
Schoenobius bipunctifer 802, 804 
Schurft 32 vlg. 
Schweinf. groen tg. sprinkhanen 
787 
Schweinf. groen tg. aardrupsen 
712 
Scirpophaga 803 
„ sericea 804 
Sauropterus lepidus 604 _ 
»„ Sagitta 604 
Sciurus notatus 603 
Scotch grass 88 
Sebi-jarie-boontjes 216 


»” 


— 825 — 


Senggarangan 744 
Septichaemia haemorrhagica 291 
vlg. 
Sesamia inferens 803, 804 
Sesbania cannabina 189 
Sesuvium portulacastrum 213 
Siantar 627 
Sibinga Mulder, „De rietsuiker- 
industrie op Java” 720 
Silo's 680 
Simia satyrus 745 
Simplicia marginata 607 
Sirks, Ind. Natuuronderzoek 314 
vlg. 
Sitaris 771 
Slaapziekte 142 
Sluipwespen 772 
Snijbloemen, Frisch houden v.— 
261 
Soeket kolondjono 87 
„ lalandjanan 88 
„ pendjono 88 
Soendep 804 
Solanum Kubiu 215 
Sorghum vulgare 11 
Spaanschepeper-soorten 215 
Sporodesmium spec. 797 
Sporotrichium 762 vlg. 
Springstoffen voor grondbewer- 
_ king 717 
Sprinkhanenbacil 647 
— bestrijding 330 vlg. 758 vlg. 
— jaren 119, 337 
— landen 119, 337 
— literatuur 789 
— parasieten 761 vlg. 
- plagen 15 vlg. 328 vlg, 337 
vlg. 758 vlg. 
Stauronotus maroccanus 117 
Stauropus alternus 807 
Stegomyia calopus 140, 141 


Stegomyia fasciata 140 
Sterinen 80 
Subsurface packer 171 vlg. 
Suikerriet 
100-bruin-ziekte 322 vlg. 
gomziekte 322 vlg. 
serehziekte 324 
Sibinga Mulder, „De rietsuiker- 
industrie op Java” 2e dr. 720 
Sus barbatus 602 
„ celebensis 602 
„ longirostris 602 
„ verrucosus 602 
„ vittatus 602 
Systoechus 771 
Taäbak 
Bemestingsproeven 442 
de Vries, „Tabak’ 719 
Mozaiekziekte 260 
— in Deccan 13 
Taja wiwirie 211 
Tamarinde 6 
Tapir 746 
Tarbagon 145 
Tatambagaan bodas 88 
Teken, 29, 147 
Teki 617 
Teosinte, Cultuur 157 vlg 
5 Chem. samenst. 162 
Tephrosia candida 190, 446, 574 


5 Hookeriana var. amoe- 
na 574, 575 
5 Vogelii 4465, 575 
Termieten 185, 605 
Thee 


Thea assamica, chinensis, dru- 
pifera, japonica, oleosa 239, 
240 

— bevat geen lood 798 

— in Perzië en Trans-kaukas. 
Rusland 449 vlg. 


— 826 — 


Adrama determinata 232 
Albizzia in —tuinen 187 


Bemesting v. — gronden 188 vlg. 


453 
Bemestingsproeven te Malabar 
233, 799 
— congres m. tentoonstelling 
462 
Deuss, „De theecultuur” 2e dr. 
721 
Groene bemesters 188 vlg. 
Hulprollers 398 
Invoer en verbruik i. d. Ver. 
St. in 60 jaren 712 vlg. 
Olie uit —zaden 239 vlg. 
Onderzoek volg. Schweiz Le- 
bensmittelbuch 797 
Overzicht v. onderzoekingen v. 
v. Romburgh, Lohman, Nan- 
ninga 236 vlg. 
Productievermogen 800 
Redrust op — 186 
Sorteering 199 vlg. 
Sproeien v.— 451 vlg. 
Steeltjesgehalte 245 vlg. 
Surrogaat (Origan. vulgare var. 
albiflor.) 250 
Termieten in — tuinen 185 
— zaadvlieg 232 
Vervalschingen v. — 798 
Verven v. — 798 
Vorstschade 801 
Zaadtuinen 802 
Tijgerkat 744 
Tillema, „Kromoblanda” 634 
Tjangeger 35 vlg. 
Tjaplak 29 
Tjetjodot 745 
Tjeleng 602 
Tjemara 8 … 
„ laoet 8 


Toepai kelapa 603 
Tortelduif 746 
Trichodes 771 
Trichogrammatoidea nana 804 
Trichothecium roseum 797 
Trypanosoma gambiense 142 
Tse-tse-vlieg 142 
Tuberculose bij vee 294 vlg. 
Ursus malayanus 602 
Uvaria Cananga 458 
Vanghoopen 131 
Vanglampen 131 
Varanus 748 
Veepest 495 vlg. 
Veeziekten, Besmett. —in N.[. 27 
vlg., 288 vlg., 490 vlg. 
Veitchia Joannis 151 
Veldmuizen 242 vlg. 
Veldproeven: aantal parallelveld- 
jes 465 vlg. 
Verfraaiing onzersteden 1 vlg. 626 
vlg. 
Verticillium alboatrum 797 
Vigna sinensis 190, 575 
Viscosimeter 298 vlg. 
Viverricula malaccensis 743 
Vleermuizen 744 
Vlekziekte in boomen 324 
Vliegen 143, 771 
Vlooien 144 vlg. 
Voedergrassen, Jav. 86 vlg. 
„Voetgangers” 117 
Vormpakker 171 vlg. 
Walang kajoe 340, 605 
„ ndoroh 765 
Wanderheuschrecke 116 
Wantsen 147 
Watergrass 88 
Wielpalm 150 
Wildbescherming 727 vlg. 
Witte koffieluis 384 vlg. 


— 827 — 


Xanthosoma spec. 211 
Xenopsylla cheopis. 146 
Xylotrupes gideon 610 
Zaailingen, Omvallen v. — 260 
Zakrupsen 255 

Zalacca 151 

Zuring 212 


Zuurvoer 675 
Zwarte luizenschimmel 384 
Zwaveldioxyde tg. muizen 243 
Zwavelkoolstof „ RE 
En „ gerets Akl 
Zwemvogels 746 


ke 


Botanical Garden 


EE Ki | 


00280 1957 


nà mn ne am 3