kennen 


Ln 


AEN le 


Ned 
We ar 
ze . Da 
é ks jd 
H 
N LANS 
ARE 5 4e 
4 . 
„B: KA, . 
d 2e r me 
* ° 4 r 
. „4 . 
A 
En. 
® En hs « 
id N 
ie 1 
» : 
p ® PE . id 
ita 1 
2 « 
„ 4 N 
- 
é A { 
- 8 É 
É ond hd pn pe >, ê 


u 


de 


/ 


_TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN 


Dr. W. G. BOORSMA EN K. vaN DER VEER 
MET VELER MEDEWERKING 


HKER 


wdmess mamas 
NEGEN EN TE DEEL 
| L4 18 
| 
E (Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 
Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199). 
SR Art 


ee 


BATAVIA 
G. KOLEF & Co, 
1918. 


eN - 


et A hadne m0 AR ran el d ad en gr tarn A hs 


\ 

Î 

k 

A 

| Weme 

n €Y3 
lep) 
_ hmmm 
DS 
CN 
mo 
Lal 
KS 


hl AE Y 


GEW YORK 
BOT APK Al 


INHOUD GARPEN! 


van den 29en Jaargang. 


OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 


B]z. 

L. Koch, Onderzoekingen betreffende de praktijkwaarde van 

de en voor verschillende eenjarige landbouwgewassen. 1 
Dr. C. P. Cohen Stuart, Erfelijkheidsleer in dienst der be- 

strijding van dierlijke vijanden. ; 51 
C. Daubanton, Uit ’s Lands Plantentuin. 

Centaurea americana 49 

Arrabidaea . ahd 51 

Cecropia peltata . . … D $ 53 
P. W. van den Broek, De ajal Bn à er AOT Sig 62 
Hjalmar Jensen, Mag. se, Directeur van het Proefstation 

voor Vorstenlandsche tabak, 1900 —1918 . . . ... PD. 
Dr. C.J. J. van Hall, De bescherming der cultuurgewassen 

tegen nieuwe ziekten en plagen uit het buitenland 62 
L. Koeh, Onderzoekingen betreffende de praktijkwaarde van 

de lijnenseleetiemethode voor verschillende eenjarige land- 

bouwgewassen (Vervolg) . . Ree 96 
M. B. Smits, bhoraihetenina non u 128 
G. de Graaf, Sereh-cultuur en bereiding van Mierdnenevane 132 
L. Koch, Onderzoekingen betreffende de praktijkwaarde van 

de lijnenselectiemethode voor verschillende eenjarige land- 

bouwgewassen (Slot) . . .. 165 
Dr. W. Roepke, De tabaksmier k An Re te AST 
Dr. W. Roepke, Mertila malayensis Dist. een bloemwants 

(Capside), schadelijk voor Orchideeën . . 201 
W. M. van Helten, Het tjangkokken van Antenddn 213 
P. BE. Keuchenius, Over de aantasting van eenige stapel- 

produkten door insekten en de middelen ter bestrijding daarvan 216 
L. Koek, Schijngestalten van de maan en regenval. 222 
Abdul Azit St. Kenaikan, Ladang-sawahbouw, met na- 

Bohmer door K vam der Veer. 70e 225 
H. J. Wigman Jr, Gerbera 8 261 
Dr. W. Roepke, Sider idis (Leucania, Cirphis) Gandineta Pad 

schadelijk voor het rijstgewas . . … … … B He 270 


II 


W. M. van Helten, Het oculeeren van Hevea. ; 
C, Daubanton, .Uit ’sLands Plantentuin. Verzen van 
levende planten en zaden voorheen en thans 
Warszewiezia coecinea Klotzsch 
Drymaria cordata Willd . 
Byrsonima cotinifolia 
Witbloemige kembang sepatoe. Ee 
Dr. C. van Rossem en F. W. Weber. De samenstelling 
van rijstkorrel en bibit À 
C. Daubanton. Uit ’s Lands Planten Stanno Wardt. 
Lodd . À 
Wagatea spicata Dal: : 3 
Dendrocalamus giganteus Munro … > 
Dr. W. G. Boorsma. Over het vore en het senkuik 
van Indische hennep in Ned.-Indië . 
G. J. Vink. Katoencultuur in Demak. 
K. Van der Veer, Zuid-Bali en zijn rijstbouw R 
L. Koch, Verdere etsen betreffende de rake 
de van de lijnen-selectiemethode, mede in verband met het 
gemengd planten van variëteiten . 
K. van der Veer, Vogelkoren . en 
Dr. J. J. B. Deuss. Memorieboek van Pakhuismeesteren van 
de thee te Amsterdam 1818 — 1918, en de Nederlandsche 
Theehandel in den loop der tijden 1. 
van Emmerik. Rijst op droge velden. 
van der Veer. Jobstranen . 
J. Wigmap. Jr., Schaduw-, Sier- en ihraboe rides 
H. Stuut. Over eenige Brienen van het enten en oculeeren, 
Koch. Kan het planten van Katjang tanah steeds op de- 
zelfde sawahvakken van nadeeligen invloed zijn op het pro- 
ductievermogen van dit gewas? bie 
Dr. J. J. B. Deuss. Memorieboek van Pakhuismeesteren van 
de thee te Amsterdam 1818 — 1918, en de Nederlandsche 
Theehandel in den loop der tijden oben en 
A. W. Naudin ten Cate. Schijngestalten van oe maan en 
regenval. Ë 8 : 
Dr. Ch. Bernard. Över de physiloisele helsekens van en 
latex . 3 et 
H.J. Wigman. Schaar Bers en en IL ‘Het ver- 
menigvuldigen. VAE et 
K. van der Veer. Baogkoewang . 


k] 


HEAD 


491 


495 
513 
523 


541 
547 


En De ad vn, Po 


PER 


III 


Parija. 
Kwak. RAE EA A TE ET REEN 
Dr, A. J. Kluyver. Nieuwe onderzoekingen over Copra- en 
klapperolie . Nel di UT orn oe ADN 
H, J. Wigman, Jr. Schaduw-, Sier- en Laanboomen. À 
III. De verdere behandeling van de za ilingen en het overplanten. 
IV. Het onderhoud der boomen 
V. Het bestrijden van ziekten en Bn 
K. van der Veer. Burma’s Landbouw . : : 
Proehoeman. Het een en ander over den An in het 
Bondjolsche. OEE Senese (U 
Dr. W. van Be mm eLen Maan en regenval. 
L. Koch, Tarwe in Indië . 
H. J. Wigman Jr., Arachnis 
H. J. Wigman Jr., Xantorrhoéa … ê ER Un ee 
K. van der Veer, Hoeveelheid an voor gedenenntesid 


BOEKBESCHOUWINGEN. 


Prof. Dr. G. van Iterson. Vezelstoffen . nrden Je 
Ir. A. C. de Jongh. Over het voorkomen van zwavel en 
natuurlijke zwavelverbindingen in Ned.-Indië. ek 
Ir. J, Koomans. Verslag over een reis naar Japan ter gn 
deering van het steenkolen- en kooksvraagstuk. de 
Hoofdbureau v. d. Burg. Geneesk. Dienst. Het beri-beri-vraag- 
stuk in verband met de rijstvoorziening sate 4 
Institut international d’agriculture. Notes ee sur les 
céréales . rogns Me GG 4 
The Dutch East tad Krein 4 monthly Commercial 
Review KERN CE Ea 
Locale en Euanale Belelakond Een algemeen Rubberproef- 
station. Behe en ne sb dT Al OT od Wekt oer ako 
Halmahera en En Aflevering XIII van de Mededeelingen 
van het Encyclopaedisch Bureau . 5 ' 8 
Mangaanertsen. No. 5 van de Rake en Wibueacendeen 
betreffende Indische delfstoften en hare toepassing. 
Landbouwmuseum te Deventer. Jaar verslag 1917 . 
Hoenderteelt in Indië, door W. Kramers, 
W. M. van Helten, Gids voor de bezoekers van den Galianstau 


Blz. 
554 
556 


571 
580 
580 
585 
588 
592 
60C 
609 
625 
633 


638 
643 


337 
340 
340 
341 
342 
344 
346 
456 
460 
460 


| 
645 


IV 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


De tabaksrupsen in de Filippijnen en hun bestrijding 

Java-Para . 

Over lamtoro . 

Over eenige ziekten en Mb van He Eee de dg Oest van 
Sumatra . 7 SR Gerrei Wiele 

Over de dikesralden van dans en Sumatra . 

Helopeltis bestrijding . é Ren 

De theecultuur in Fransch raden Ohe ds Wer st. van N. 
Amerika, Br. N. Guinea en Natal. 

Jaarverslag van het Proetstation voor thee over 1917 

Ontginning en onderhoud der tuinen van een theeonderneming . 

Tegen zwarte schildluis resistende rassen van katoen. 

De pisangsnuitkever en zijn bestrijding. 

Ischerya purchasi op Ceylon k 

Een voor suikerriet gevaarlijke Homoptee 

Het groentemotje 

Een duizendpoot, die srildindsenn vreet. 

De waarde van de Metarhizium schimmel voor oérécesndne 6 

Kalk als. insecticide, — vra ENT he rn 

Het „Weevilproblem” (ran acte) in Mrstal 6 

De groote aardappel 

Carum copticum Benth 

Tales groente. 

Dividivi . _ bi eht 

Invloed van in het En a Bits besdmadscen Ei ki 
en waterculturen, hete 

Het kali-vraagstuk en de Belde : 

Handel van Britsech-Indië in oliezaden . dt 

Wetenschappelijke proefvelden. Verslag 1917 dod DE 4 W.K, 
de Jong en Dr. C. van Rossen. : 

Vereeniging Djember 

Tarwe . : 

Een nieuwe Beebe van birds, van ineens sies 

Overheidsmaatregelen inzake productie van waardevol plantma- 
teriaal in Oost-lndië É hike den 

Correlatie tusschen kernen en EEn E Atsekopien hes 

De katjang-tanah en haar producten 

Maïsbrood … 

Copra-perskoek 


pd 


Er, 
KN. 
| 
‘ 


v 


Rijstcultuur in Peru . . . BA 8 

Aardappelcultuur door middel van re Aedhppelaaliijed” ke 

Abnormale maïskolven als Een van behandeling van het zaad 
met koperzouten. . . . Nasa Nt vd 

Een moderne oogstmachine voor rijst . .… …. … 

Sawahbemesting in Italië . 1 Neid 

De „motoculteur”’ van de N. V. KE lots Etund aise . 

De machinale melkerij in de Ver. St. \ 

De locomobiel in verband met Tahoe en läadnense Ge 
tuigen in de Ver. Staten. . . 

Proeven met mechanische landbouw hierheen te Boi Ne Gehe 

De invloed van sommige factoren op kippeneieren 

Cultuur van Rhabarber als moesgroente in Tropische essen 

De invloed van het overplanten op de opbrengst van de rijst 

De rook der steden en de groei der dees 

Irrigatie in Italië - Be 

Landbouwonderwijs door REEN van don Boenin in dean 8 

De rijsteultuur in Spanje . . . . 


_De ontwikkeling van de TE in NA 


Demonstratieploeg, bij bestrijding van plantenziekten. ze 

Giftigheid van organische vluchtige stoffen voor insecteneieren . 

Latex in de bladeren van Hevea brasiliensis 

Een stamziekte van de thee 

Plantaardige parasieten van de thee in Bpitscle Indië 

Bestrijding van theemiĳten . Bil 

Rnsectenplagen van. groenbemesters, … en voe je 

Besproeiïngsproeven . . c 

De suikercultuur en de iuiaadet hkdh 5 

Pogingen tot vestiging van een inheemsche beetwortelsuikernij 
BER DT gelde or ER Seleen ed 


Alphabetisch Register. 


ie nad la, Sm Mien nnn dnf nd 


ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE DE PRAKTIJK- 
WAARDE VAN DE LIJNENSELECTIEMETHODE 
VOOR VERSCHILLENDE EÉNJARIGE 
LANDBOUWGEWASSEN 


DOOR 
L. KocuH. 


Inleiding. 


In deze verhandeling zullen worden besproken de uitkom- 
sten van een onderzoek betreffende de praktijkwaarde van 
de lijnenselectiemethode voor verschillende éénjarige inlandsche 
landbouwgewassen, voornamelijk rijst en katjang tanah (Ara- 
chis hypogaea), nadat eerst het een en ander is verteld omtrent 
de ervaringen, welke met deze wijze van veredelen werden 
opgedaan. 

Zooals men zien zal, is gebleken, dat lijnenselectie in den 
regel onbevredigende resultaten heeft afgeworpen; dat de op- 
brengst van de volgens deze methode veredelde gewassen zel- 
den hooger, soms gelijk aan, doch gewoonlijk lager was dan 
die van de onveredelde soort. 


De selectiemethode, welke algemeen in de literatuur bekend 
is onder den naam van „lijnenselectie’”, gaat uit van het denk- 
beeld dat, door een zuiver ras te verbouwen, afgescheiden 
uit een mengsel van rassen welke in eigenschappen niet ge- 
lijk, doch op het oog nagenoeg identiek zijn aan het eerstge- 
noemde (te zamen vormende de z. g. „populatie”), men onge- 
twijfeld moet komen tot het verkrijgen van een hooger opbrengst, 
zoo slechts het eerste ras in de proeven, die voor zijn afschei- 
ding uit het mengsel noodig zijn, meer opbrengt dan de an- 
dere constante rassen. 

Men redeneert a. h. w. dat het mengsel, omdat het bestaat 
uit een aantal rassen (waaronder er vele inferieure zijn), minder 
moet opbrengen dan het meest productieve der rassen alleen, 


A doek 


en dat dus, door afscheiding van dit ras uit het mengsel, dit 
laatste wordt veredeld. 

Lijnenselectie neemt een zeer voorname plaats in onder de 
verschiliende veredelingssystemen, omdat bevolkingssoorten van 
zelfbestuivende gewassen als tarwe, haver, gerst, rijst, katjang 
tanah en kedelee in den regel bestaan uit een dergelijk meng- 
sel van zuivere rassen. 

Het zou ons te ver voeren, uit te weiden over de wijze, 
waarop deze populaties ontstaan; de meeste boeken over ver- 
edeling geven er een uitvoerige beschrijving van. !) 

In Europa werd lijnenselectie in verschillende landen reeds 
toegepast in de laatste jaren van de vorige en de eerste jaren 
van deze eeuw, in den Selectietuin te Buitenzorg werden de 
eerste proeven genomen in het jaar 1907, 

Wijdde men aldaar aanvankelijk zijn aandacht uitsluitend aan 
de veredeling van rijst, naderhand werd ook de lijnenselectie 
van katjang tanah ter hand genomen. 

Bij de veredeling van rijst stuitte men onmiddellijk op de 
moeilijkheid, dat in een z, g. bevolkingssoort, d. i. een variëteit 
zooals die door de bevolking wordt geteeld, vaak verschillende 
zeer sterk uiteenloopende typen worden aangetroffen. De vraag 
deed zich voor, of deze verschillende typen alle moesten worden 
gerekend te behooren tot de te veredelen variëteit, of dat 
men, alvorens tot selectie over te gaan, de vormen, die in Fet 
geheel geen overeenkomst vertoonden met het type, dat ket 
meest voorkomt, moest verwijderen. 

Gesteld, dat in een bos van een te veredelen padivariëteit 
werden aangetroffen 90 pCt. pluimen van een onbenaald groot- 
korrelig type, 7 pCt. pluimen van een roodbenaald kleinkor- 
relig type, 2 pCt. van een onbenaald type, waarbij de kleine 
korrels gemakkelijk van den stengel loslaten, en 1 pCt. van 
een zwart benaalden kleinkorreligen vorm; moest men dan 
de drie vormen, die zoo sterk in de minderheid waren ver- 
wijderen of niet? 


1) In een verhandeling van den schrijver, getiteld: „De beteekenis van 
de bastaardselectie en hoe deze wordt uitgevoerd’, verschenen in Teysmannia 
1916 no, 9 en 10, vindt men de wijze, waarop door kruising van een overigens 
zelfbestuivend gewas een groot aantal zuivere rassen zooals de hier bedcelde, 
kan ontstaan, in het kort aangegeven. 


eee BE 


Men besloot tot het eerste, omdat in deze afwijkende typen 
gewoonlijk andere soorten kunnen worden herkend, en men 
ze dus als mechanische verontreinigingen kan beschouwen, 

In weerwil van deze zuivering, die overigens meestal een 
vrij oppervlakkig karakter droeg, heeft men ook na het uit- 
zoeken nog met een mengsel van homozygote (!) rassen te doen. 

Deze gelijken weliswaar in uiterlijke kenmerken sterk op 
elkander, kunnen echter, wat de innerlijke eigenschappen 
aangaat (bv. productievermogen, weerstandsvermogen tegen 
bepaalde ziekten, stroovastheid, soberheid wat waterbehoefte 
betreft, e. d.) onderling groote verschillen vertoonen. 

Men denke dus niet, dat door het uitzoeken van afwijkende 
typen de soort reeds zuiver geworden was in dien zin, dat alle 
overblijvende individuen tot eenzelfde genotype behoorden. 

Na de sterk afwijkende typen uit de te veredelen bevol- 
kingssoort te hebben verwijderd, ging men tot de eigenlijke 
selectie over. Deze werd voor rijst ongeveer op de onder- 
volgende wijze uitgevoerd: 

Met zaad van het uitgezochte mengsel wordt op de voor 
Java gewone wijze een kweekbed aangelegd, waaruit vol- 
doende plantmateriaal kan worden gewonnen voor het maken 
van een aanplant ter grootte van 1/10 — 1/5 bouw (0,07 — 
0,14 H A) De jonge plantjes worden ongeveer 40 — 45 da- 
gen na het uitzaaien overgeplant. 

Aanvankelijk werd het noodig geoordeeld, dat bij het uit- 
planten een bepaalde standruimte, bv. 6 bij 8, ct 8 bij S duim 
in acht genomen werd, teneinde alle planten zooveel moge- 
lijk in gelijke groeiomstandigheden te brengen, doch later 
heeft men dit laten varen, omdat het planten met een bepaald 
plantverband zeer veel contrôle eischt, wil het werkelijk goed 
gebeuren, en de belangrijke plaatselijke grondverschillen, die 
in elke sawah voorkomen, de groeivoorwaarden voor de ééne 
plant toch veel gunstiger doen zijn dan voor de andere. 

Bij het uitplanten wordt er zorg voor gedragen, dat telkens 
slechts één plantje per plantgat gcbezigd wordt, teneinde la- 


1) Homozygote rassen noemt men rassen, die eenzelfde genetische samen- 
stelling hebben. Met het woord geen’ duidt men aan een erfelijken ontwik- 
kelingsfactor. 


et 


ter zeker te zijn, dat alle pluimen van één stoel uit dezelfde 
korrel zijn opgegroeid. 

Het onderhoud van dezen z.g. „éénlingenaanplant” ge- 
schiedt geheel op de gebruikelijke wijze, de bevloeiing wordt 
niet gestaakt alvorens de korrels beginnen te rijpen, tenzij 
optredende ziekten of plagen een tijdelijk droogleggen nood- 
zakelijk maken. 

Wanneer het gewas volkomen rijp is, oogst men bijvoorbeeld 
een tweehonderdtal mooie planten afzonderlijk, daarbij lettende 
zoowel op den geheelen habitus als op verschillende eigen- 
schappen (uitstoeling, pluimgewicht e. d.) 

Van deze bossen zoekt men, na ze te hebben gedroogd, 
de 20 — 100 zwaarste uit, om daarmede verder te selecteeren. 
Men spreekt dan van aldus uitgezochte individuen als van 
„lijnen”, 

In het volgende seizoen worden deze lijnen op kleine vakjes 
van gelijke grootte naast elkander uitgeplant, om ze te ver- 
menigvuldigen, en om ze onderling te vergelijken en zoo- 
zoodoende tot een voorloopige schifting te komen. 

Aanvankelijk werden in een dergelijke proef slechts de te 
onderzoeken lijnen opgenomen, doch met het oog op de vrij 
belangrijke verschillen in groeivoorwaarden, door bodem en 
bevloeiingswater veroorzaakt, bleek het noodig, telkens om 
de twee vakken er één te beplanten met een standaardsoort. 
Men zou hiervoor de eene of andere zuivere lijn hebben kun- 
nen nemen, doch bepaalde er zich toe, de lijnen te vergelijken 
met de populatie van de te veredelen variëteit, 

Op deze wijze kon dan tevens blijken, in hoeverre de ver- 
edeling effect had, 

Is deze tweede aanplant rijp, dan wordt elk vakje afzonder- 
lijk gesneden, gewogen, gedroogd en opnieuw gewogen. Men 
maakt dan uit, welke lijnen meer hebben opgebracht dan de 
naastliggende populatie en zet met deze de veredeling voort. 

In het derde jaar worden de overgebleven lijnen opnieuw 
vergeleken met de populatie, doch men draagt er dan zorg 
voor, dat elke lijn op minstens 8 contrôlevakjes wordt aange- 
plant, om zoodoende de kans, dat door bijzondere omstandig- 
heden één der lijnen wordt bevoordeeld, te verminderen. De 


EU ME, 


lijnen, welke in het derde jaar meer opbrengen dan de popu- 
latie, worden ter vermeerdering uitgeplant, of soms ook in 
het vierde jaar nogmaals met de populatie vergeleken, 


In sommige streken van Europa wordt deze selectiemethode 
in zooverre gewijzigd toegepast, dat niet op het veld een twee 
honderdtal mooi planten wordt uitgezocht, doch dat men uit- 
gaat van een aantal willekeurige pluimen of aren, en de 
nakomelingschap hiervan vergelijkt. 

Deze methode wijkt principieel een weinig af van die, welke 
hier werd beschreven, doch «de resultaten zijn ongeveer de- 
zelfde, zooals in de door den Beheerder van deu Zaadtuin te 
Sidoardjo genomen proeven is gebleken. 

De veredeling van katjang tanah geschiedde op een geheel 
analoge wijze. Men behoefde echter daar niet, alvorens met 
de selectie te beginnen, ongewenschte tijpen te verwijderen, 
omdat vrijwel allein Indië geplante Arachissoorten een vrij 
zuiver type vertoonen. 


Verschillende proeven in Indië genomen. 


Van 1907 af, toen VAN DER STOK als assistent aan de 
Botanische Afdeeling van het Proefstation voor Rijst en 
Tweede Gewassen de eerste lijnenselecties begon, heeft men, 
zoowel te Buitenzorg als op andere plaatsen, een vrij groot 
aantal proeven met deze wijze van veredelen genomen. 

Gewoonlijk was verhooging van het productievermogen het 
eenige doel, waarnaar gestreefd werd; in enkele gevallen echter 
trachtte men lijnen af te zonderen, die weinig vatbaar waren 
voor een bepaalde ziekte, of waarvan de qualiteit van het 
product beter was dan die van de populatie. In deze beide 
laatste gevallen had men in den regel succes. Zoo gelukte het 
in 1911, uit een populatie van katjang tanah een lijn af te 
scheiden, die in veel minder mate dan de populatie onder- 
hevig was aan de voor Arachis zoo gevreesde bacterieziekte, 
terwijl men er ook in slaagde, uit Carolinarijst een lijn af te 
zonderen, waarvan de korrels belangrijk grover waren dan 
die van de populatie, waarvan men was uitgegaan, 


Ln er 


Trachtte men echter het productievermogen te verhoogen, 
dan had men in den regel geen of uiterst weinig succes. 
Gewoonlijk bleek, dat zuivere lijnen, zoo zij al in bepaalde 
omstandigheden meer opbrachten dan de populatie, het, bij 
een weinig gewijzigde groeivoorwaarde, tegen de onvere- 
delde variëteit aflegden. 

Het feit dat één der lijnen, onder de omstandigheden, die 
heerschten tijdens het nemen der proeven welke voor haar 
afscheiding en toetsing noodig waren, meer opbracht dan 
alle andere, bleek nog volstrekt geen waarborg te zijn dat 
deze lijn steeds een opbrengst zou geven hooger dan die van 
de populatie. 

Hieronder zullen alle selectieproeven, die onder toezicht van 
het personeel van de Selectie-en Zaadtuinen in de laatste vijf 
jaren werden genomen, nader worden besproken; men zal 
kunnen zien, dat slechts in zeer enkele gevallen de veredeling 
een zoodanig resultaat had, dat de gewonnen lijn werkelijk 
verscheidene jaren achtereen meer opbracht dan de populatie 
waaruit zij was afgescheiden. 


Veredeling van katjang tanah. 


Proef No. 1. Van een vergelijkende proef, waarin een uit 
Buitenzorg afkomstige populatie werd vergeleken met een 
vijftal aldaar gekweekte lijnen, zijn.de resultaten vermeld in 
tabel 1. Verschillende gegevens op deze proef betrekking heb- 
bende, volgen hieronder: 

Datum van uitzaaien: 5 Maart 1914. 
5 „ oogsten: 16/17 Juni 1914. 
Grootte van elk vak: 1 R‚R?. 
Aantal plantgaten per vak: 276. 
Plantverband: 1-1/, Rv, 1 zaadje per plantgat. 
Aantal contrôlevakken: 16. 


en, 


Tabel 1. Uitkomsten van een vergelijkende proef 
met aardnoten. 


= (3) 
$ E } ; SE | 
2e Y 2 | XE AS 9 DEE 
5 Od js 2 EE ST ov 3 
5 o >, AIEE SS 8 lS, 
== 7 „d 8 5 = 5 ON Lede) 
8 8 D & o © Gl 9 5 ONS 
ir Bn 2 3 k- gj Ge SA 9 ze 0 
Variëteiten, SN ns SS. 8 & n= zaa 
bs En EC WO bp © ef 
Fin ron s RS EE SOx OD 
S= pe 3 cs el = e 
DE el 5 5 5 > 09 2 T'5 
© 9 se e) u. Ja & 5 5 0 
lan, <{ an) 8 o A iv = 
Î 
Holle zl, No. 1 4416 9212 2620 592 18,4 23. 
ER as =D 4416 ata «2191 1547 41,4 15.3 
er EE! 4416 3097 2994 105 9.5 23.2 
EE Se Al 4416 | 3631 2612 1019 28.1 20.9 
4e AU IG |, 2896 2183 713 24,6 18.5 
\ 
„ Dr, de Jong | 4416 | 4117 2999 1118 272 | AU 


Opvallend is het, dat, waar van de lijnen No. 21 het minst 
wordt aangetast en de hoogste opbrengst geeft, de eenige in 
de proef opgenomen populatie (HOLLE Dr. DE JONG) een minstens 
even goede producent blijkt te zijn, ook al is het percentage 
uitvallers niet onbelangrijk. Het geringe percentage opge- 
komen zaden bij de z.l. No. 21 moet worden geweten aan het 
feit, dat door lang bewaren de kiemkracht van het zaad gele- 
den had. 


Selectie van rijst. 


In de jaren 1911-1915 werd in den Selectietuin te Buitenzorg 
de volledige veredeling uitgevoerd van de rijstsoorten: Kowel, 
Glindoeran, Rogol en Solo. Van de variëteit Solo werd de 
veredeling in 1912 begonnen, doch toen men in den loop van 
1913 in het bezit kwam van zaad van een zeer superieur type 
(grootkorrelig), werd, uitgaande van dit zaad, een nieuwe serie 
van proeven aangezet. Bij den oogst in 1915 kon dus worden 
beschikt over de gegevens van de selectie van twee Solo- 
populaties, één veredeling die in 1912, en één die in 1913 
begonnen was, Gemakshalve zal de eerste populatie hieronder 
als Solo I, de andere als Solo II worden aangeduid. 


EL 


Aangezien de uitkomsten der éénlingenaanplantingen van 
geen der veredelde soorten aanleiding geven tot opmerkingen, 
zullen deze stilzwijgend worden voorbijgegaan. 


Selectie van de rijstvariëteit Kowel. 

Proef No. 2. In de proef volgende op den éénlingenaanplant 
werden 34 lijnen van Kowel vergeleken metde populatie. Elk 
der lijnen werd op 3 contrôlevakken aangeplant, de populatie 
was telkens om de twee vakken in de reeks opgenomen. Elk 
vak bevatte 4 rijen van 30 pollen, elke pol bestond uit 5 
of 4 planten. Het plantverband was 6 bij 8 duim, 

De populatie kwam op 59 vakken voor. Deze 59 vakken 
brachten totaal aan luchtdroge padi op 76.5 K.G., per vak 
dus gemiddeld 1.297 KG. 

Van de 34 lijnen gaven er 75 een hoogere, 5 een gelijke 
(1.3 K.G.) en 74 een lager gemiddelde opbrengst per vak.- 
De 34 X 5 liĳnenvakken brachten totaal op 1339 K.G., 
de gemiddelde productie per vak ‘was dus 1.313 K‚G. De 
lijnen hadden dus, zij het dan ook met een zeer gering ver- 
schil, gemiddeld per vak een hoogere opbrengst gegeven dan 
de populatie. 

Het feit, dat slechts 34 lijnen werden vergeleken met de 
populatie, moet worden geweten aan de omstandigheid, dat 
de praktijk (beschikbaar oppervlak aan grond, personeel, enz.) 
grenzen stelt aan het aantal lijnen, dat kan worden getoetst. 


Proef No. 3. In het volgende seizoen (1914—1915) werden 
de vier Kowellijnen díe in de vorige proef het grootste voor- 
deelig verschil met de naastliggende populatievakken hadden 
gegeven, opnieuw met de populatie vergeleken. 

De proef werd aangezet met 16 contrôlevakken, elk vak 
bevatte 6 rijen van 30 pollen, elke pol bestond uit 3 planten. 
Het plantverband was 6 bij 8 duim, 

De cijfers voor de opbrengst aan droge padi zijn vermeld 
in tabel 2. 


NAE: keen 


Tabel 2. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Kowellijnen (1914-1915). Opbrengst 
in K.G. droge padi. 


Contrôlevakken En 

== U 

| | | | | if is ES 
1 bele. |d. le. | f. she er Di kelde össl-p je “8 

| | 
Populatie f0.5/0.3| 0.6/ 0.8) 1.8/ 1.6/ 1.9/ 1.9) 1.9/ 1.4 2.2 2 4 2.1) 232 en 5 257 
lijn 11 fO0.4/0.4/ 0.8 1.-| 1.5/ 1.8) 2.-| 2-11 9) 2,21 23) Zap 18: 24/1 5| 2.2 266 
Populatie | 0.3) 0.4| 0.8/ 1.3| 1.5\ 1.9/ 2.1/ 1.6) 1:3) 1.9) 2.2} 1.8 DI p] jk 9 2-| 25.4 
ja Eze ETB OR5) KOM) 2 en B ROE) RE RE) 21/21/23) 2.2) 2.1 29.5 
Populatie | 0.3| 0.4 0,8/ 1.3| 1.5 1.9 21/1 6) 165 169) 22/18, 22 2 2D 2514 
lijn 23 |0.6/0.7)0.8/ 1.3) 1.6/13)1.9/1.5) 18/21 2-/1,5/ 21/15/23) 1.9f 24.9 
| | | | | al | 

Populatie [0.3 0.6| 0.8| 1.3| 1.6) 1.9/ 1.9| 1.3 14 22/24/1928) 25 1.5) 2.-| 25.9 

lijn 34 [0.7/0.9| 0,81 1.8/ 1.7) 1.9/ 1.7/2.-|1.8/22,23/21)24!1812.1| 2.31 28 


Vergelijken we de productiecijfers van de lijnen met die 
van de naastliggende populatie, dan zien we, dat bij 7 van 
de 4 lijnen de tortaalopbrengst hooger is dan die van de 
populatie. Bij lijn 13 en 34 is het verschil vrij aanzienlijk, 
respectievelijk ongeveer 16 en 10 pCt. Verwacht mocht dus 
worden, dit ook in latere aanplantin gen deze lijnen het van 
de populatie zouden winnen, zij het dan ook misschien met 
een minder groot verschil. Lijn 11 werd voor het verdere 
onderzoek niet aangehouden, aangezien de korrelgrootte bij 
deze lijn te wenschen overliet, en de meerdere opbrengst 
slechts onbeduidend was, 


Proef No. 4. In het seizoen 1915-1916 werden de lijnen 
13 en 34 opnieuw vergeleken met de populatie. 

De proef werd aangezet met 16 contrôlevakken, ieder vak 
was groot 3!/, bij 20 Rv. Het plantverband was 8 bij 8 duim, 
elk vak bevatte 6 rijen van 30 pollen, 3 plantjes waren in 
elk plantgat gestoken. 

De cijfers voor de opbrengst aan droge pâdi zijn vermeld 
in tabel 3. 


D= 


Tabel 3. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Kowellijnen (1915-1916). Opbrengst 


in K.G. droge padi. 


Com tro levsark kien 


l'otaal 
opbrengst 


a bf c. Id el fs | hl ss dek Il malen slee PE 
Ei 2 deter 
Populatie [3.4 3.9/3.6/3.5/ 3.2| 3 34/25/36 3.6, 41/41/42] 4.2) 4.8 48/ 59.9 
lijn 13 [4.5 4.1/3 a 2.9| 3! 3. | 2.3| 3.8 31, 3.7 Ee 44492} 51.8 
| Ween MES 
- 3 | Í Í hi) | | | Í 
Populatie [3.9 3.6|3.5| 3.2 3.-| 3.4 2.5/ 3.6) 3.6, 4.1; 41 4,2/ 4,2) 4.6 4.8) 5.-| 61.3 
lijn 34 B | 4-81 3.43.61 3.3 26/3.1/3.8 3.8 2.8) 4.1/3.5/ 4.8 4.4/3.7| 59.0 


Zooals uit deze tabel te zien is, brachten dus beide lijnen 
minder op dan de populatie. De groeivoorwaarden waren in 
geen van de 3 jaren ongunstig te noemen, de bevloeïïng was 
echter tijdens den laatsten moesson beter geregeld. 


Selectie van de rijstvariëteit Glindoeran. 

Proef No. 5. Bij de veredeling van de rijstsoort Glindoeran 
werden, in de proef volgende op den éénlingenaanplant, in 
het seizoen 1913—1914 35 lijnen vergeleken met de po- 
pulatie, waaruit zij waren gewonnen. Elke lijn was op 2 
contrôlevakken aangeplant, elk vak bevatte 4 rijen van 30 
pollen, in elk plantgat waren 3 of 4 plantjes gestoken. Het 
plantverband was 6 bij 8 duim. 

De populatie werd op 47 vakken verbouwd. Deze 47 vak- 
ken brachten totaal 77.2 K.G. luchtdroge padi op, de ge- 
middelde opbrengst was dus 7.653 K. G. 

Van de 35 lijnen brachten er 72 per vak meer, ó evenveel, 
(1.9 K.G.; de opbrengst van elk vak was steeds tot op 100 gram 
nauwkeurig gewogen) en 77 minder op dan de populatie. 

De 7o lijnenvakken brachten in ’t geheel op 7296 K.G.; 
gemiddeld per vak dus 7557: K.G. 

Zagen we bij de Kowelselectie, dat de lijnen gemiddeld 
een iets hooger opbrengst gaven dan de populatie, hier is het 
omgekeerde het geval. 


ver joe 


Proef No. 6. In het seizoen 1914—1915 werden de 5 bes 
te Glindoeranlijnen vergeleken met de populatie. De proef 
werd genomen met 12 contrôÔlevakken, elk vak bevatte 6 rijen 
van 35 pollen. 

Per plantgat werden 3 plantjes gebezigd, De gebruikte plant- 
wijdte was 6 bij 8 duim. De resultaten zijn vermeld in tabel 4, 


Tabel 4. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Glindoeranlijnen (1914—1915) Opbrengst 
in K.G. droge padi. 


Contrôlevakken 


Totaal 
opbrengst, 


a edo GRMS eN If oe Jee Leen ek Ji m. 
Populatie [25 |2.3 [2.1 |25 |2.3 |3.—/2.3 (21 (21 |22424 (2.6 | 284 
BS A22 629 125258 NSS 
Populatie (27 |24 |2.8 (28 |3.4 |2.9 [2.7 |2.2 (2.3 (26 |24 | 28 | 32.— 
lijn 12 |2— 18/25 17 [19 [18 2.7 |2.1 (23 2/17 [2.7 | 25.2 
Populatie [2.7 |2.4 |2.8 |28 34 |2.9 |2.7 [22 2.3 |26 |24 28 | 32.— 
lijn 20 |27 |2.—/28 |2.7 |\3.—/8.1 (3.3 [2.7 [25 |2.9 |3.—/33 | 4— 
Populatie [2.4 |2,3 [2.2 |2.3 (2.6 (33 (33 |2.2 |27 |24 [2.9 (2.5 | 311 
lijn 98 |t (22e 25 29 26 [2.1 (26 [21 [27129 | 298 
Populatie [2.3 |2.1 [3.7 (2.3 [3.—|3.1 (2.1 21 |3—/81 |2.6 [2.6 | 32.— 
lijn 35 [26 32 31 (28 |3—/8.7 [28 |2.9 (3.3 (31 (3.3 (3.3 | 371 
| Ì Î 


Van de 5 lijnen hebben er dus 3 meer obgebracht dan de 
bijbehoorende populatie. Bij één der lijnen (No. 2) is het 
verschil echter zeer gering. 

De totaal opbrengst van alle lijnenvakken is 154,9 K, G, 
van de populatievakken 1355 K.G. Ook thans slaat de 
populatie een buiten verhouding gunstig figuur. 


Proef No. 7. Voor de volgende proef werden aangehouden 
de lijnen 20 en 35. Deze werden opnieuw vergeleken met de 
populatie. De proef werd aangezet met 18 contrôÔlevakken, 


elk vak was groot 3!/; bij 19 R. v. en bevatte 6 rijen van 28 
pollen. Elke pol bestond uit 3 of 4 planten. De cijfers voor 
de opbrengst in K. G. droge padi zijn vermeld in tabel 5. 


Tabel 5. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Glindoeranlijnen (1915-1916). Opbrengst 
in K.G. droge padi. 


Populatie 44 4-| 43| Al | 4.-| 


Contròôlevakken 


ui 
. 


a} ble. Jd. |e,| r. g. bli |x. | u \m. n. (ói ps gel. 


CE NN EEE TE FR 


Totaal 


opbrengst, 


| | | | 
Populatie 4T| 44, 4-43 zn 4-| 45) 4.2) 4.7| 46| 4.5, 44 42| 44) 4.3) 4.7 48) 4.7} 79.5 


lijn 20 | 35/34/| 35| 34| 4-| 35| 36| 38 An, 45) 43\ 42| 36| 48| 4.2| 4,2 
| Í | Í 
15% 


lijn 35 |37)3-|26 32] 33/33) 31|4-|4-| 35/39 35) 22| 4-| 31) 3- 


De beide lijnen hebben ook hier minder, en wel belangrijk 
minder opgebracht dan de populatie. *) 

Deze proef had evenmin als de proeven in vorige jaren van 
ziekten, plagen of watergebrek te lijden; slechts dient te wor- 
den vermeld, dat de bevloeiingsvoorwaarden tijdens den proef 
aanplant 1915-1916 een weinig gunstiger waren dan in andere 
jaren, wat ook geldt voor alle verdere te Buitenzorg met rijst 
genomen proeven, welke hieronder beschreven zijn, 


1) Gaan we na, of de gevonden verschillen mogelijk binnen de grenzen 
van de waarschijnlijke fout liggen, dan vinden we dat de S. D. (standaardafwij- 
king) van lijn 20 — 0414, die van de naastliggende populatievakken —= 
0.253, waaruit te berekenen valt, dat de Ediff. — 0.0762. 

Het verschil tusschen de gemiddelden van de populatie en lijn 20 —= 4.417 
— 3.933 — 0484 of ongeveer 6.3 X 00762, De kans s dus uiterst gering (1 
op + 25000), dat het verschil moet worden geweten aan waarnemingsfouten, 
zoodat we veilig kunnen aannemen, dat lijn 20 het geheel tegen de populatie 
heeft afgelegd. (Men zie hierover; Davenport: Principles of Breeding 
p. 439). 

Hetzelfde geldt in nog sterker mate voor lijn 35. De stan daardafwijking van 
lijn 35 is 0.500, die van de naastliggende populatie 0.322. De E diff. = 0.0934. 
Aangezien het verschil van de gemiddelden — 4.411 — 3422 — 0 989, dus meer 
dan 10 X 0,0934, mogen we veilig aannemen, dat ook hier de lijn inferieur is 
gebleken aan de populatie. Zulks is voor deze lijn te meer verwonderlijk, 
waar in het vorige jaar het verschil + 15 ” in het voordeel van de lijn was. 


42 4.1 [ 70.8 


45) 42/41) 4 4.5| 44; 4.2) 44| 43) 47 48) 47| 5.2} 78.8 
| 31 3.7 | 61.4 


Selectie van de rijstvariëteit Mogol 

Van deze variëteit werd de éénlingenaanplant aangelegd 
in den regentijd van 1911—1912, dus een jaar eerder dan die 
van de beide tot dusver genoemde soorten Kowel en Glindoeran. 

Proef No. 8. In den regentijd van 1912—1913 werden 61 
lijnen, die in den loop van het vorige jaar waren afgezonderd, 
met de populatie met 4 contrôlevakken vergeleken, 53 lijnen 
bleken gemiddeld meer, 8 lijnen minder dan de populatie 
op te brengen. 128 populatievakken gaven een gemiddelde 
opbrengst van 1.400 K,G droge padi, 244 lijnenvakken 
brachten gemiddeld op 1,537 K. G. De lijnen hebben het hier 
dus van de populatie gewonnen. 

Proef No. 9, In den regentijd van 1913-1914 werden de 
11 beste lijnen, die in de vorige proef meer opbrachten dan 
de populatie, nogmaals met deze vergeleken. 

De proef werd aangezet met 8 contrôlevakken, elk vak 
bevatte 4 rijen van 46 pollen, elke pol bestond uit 2 planten. 
De plantwijdte was 6 bij 8 duim. 

De cijfers voor opbrengst droge padi vermeldt tabel 6. 


Tabel 6. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 


Rogollijnen (1913-1914). Opbrengst in K.G. droge padi. 


Contrôlevakken 5 5 

25 

a. bte: En RE g. hfst /e 

Populatie 2.1 | 2.2 2.2 24 24 16 2.1 18 17.1 
lijn 2 2.4 2.1 2.4 2,4 2.5 16 18 ud 169 
Populatie 2.6 2.2 2.2 2.4 2.1 14 17 16 16.2 
lijn 8 2.7 16 2.2 2.2 2.4 14 15 18 15.8 
Populatie 2.6 2.2 2.2 2.4 2.1 14 1.7 19 16.5 
lijn 9 2.3 2.2 2.4 2.3 23 16 1.6 19 16.6 
Populatie Lg 2.1 2.2 2.4 25 14 1.7 1.9 15.9 
lijn 13 2.1 18 2.1 2.5 2.4 15 18 2.1 16.3 
Populatie 1.7 2.1 1.8 21 2.5 14 2 2— 15.6 
lijn 14 2— | 21 18 2.3 2.1 14 1.6 2.2 15.5- 
Populatie 2— | 22 18 2.1 2.3 14 Ze 2. 15.8 
lijn 35 2.1 2.1 18 Za 18 15 LTS FAG 15.1 
Populatie 2.— 22 2.1 2.4 2.3 14 18 * 2 16.3 
lijn 36 2.4 2.1 2.1 2.3 2.1 br de 1800} 21 16.5 
Populatie 2.2 2.2 2.1 2.4 2.2 17 18 2.1 16.7 
lijn 38 2.2 2.1 2.2 2.5 2.3 1.7 Er el 22 16.9 
Populatie 2.2 2.2 2.4 25 1.7 17 Khol 9 16.5 
lijn 39 2.3 2— | 22 23 17 14 1.7 2.1 15.7 
Populatie 2.2 2, — 24 2.5 1.9 1.6 Plus | WS 16.2 
lijn 43 26 2.6 2.1 2.4 19 2 Rd. 2 17.2 
Populatie | 3.- | 27 18 25 | 21 dark de 2.1 18.5 
lijn 44 B 25 IAN BE OT ZN 1 IST 2.2 17.5 


tn Ve) 


Van 11 lijnen brachten er 5 meer op den de naastliggende 
populatie; in 6 gevallen wint de populatie het van de lijz. 
De verschillen zijn gering, doch de uitkomsten zijn duidelijk 
genoeg om aan te toonen, dat de lijnen hier vrij ongunstig 
afsteken bij de populatie. De totaal opbrengst der lijnen- 
vakken bedroeg 179,9 K, G., de somma der opbrengsten van 
„de populatievakken in de hierboven genoemde volgorde bedraagt 
181.3 K. G., de populatie bracht dus per vak gemiddeld meer 
op dan de lijnen. 

De cijfers voor de f. en g. vakken (zie tabel 6) wijzen uit, 
dat de strook grond, waar deze vakken werden uitgezet, minder 
vruchtbaar is dan de grond van de andere vakken. 

Aangezien deze ongunstige groeivoorwaarden zoowel voor 
de lijnen als voor de populatie gelden, is er geen reden om 
de cijfers niet te aanvaarden. 


Proef No. 10. In den regentijd van 1914—1915 werden de 
lijnen 13, 14, 36, 38 en 43 opnieuw vergeleken met de populatie. 

De proef werd genomen met 12 contrôlevakken, elk van 
6 rijen met 37 pollen ieder, elke pol bestond uit 3 plauten, 
Het plantverband was 6 bij 8 duim. 

De resultaten van deze proefneming zijn vermeld in tabel 7. 


Tabel 7. Uitkomsten van een vergelijkende proef met Ro- 
gollijnen (1914—1915). Opbrengst in K.G. droge padi. 


Contrôle vakken 5 5 

> U 

O 

ze | b, | €, | d, | hi | 2 | h. | ie nek, | l | m. | S Es 

Populatie [8.5 24 [2.7 28/29 [2.6 [34 24 2.4 | 26 (28 2.8 | 33.6 

lijn 18. [81 22 [22 |83—/23 (26/33 [24/25 125 129 22 1312 

Populatie [24 |2,— 2.8 [3.—/2.—/ 2.5 (2.8 |2.—|2.1 (2.8 |3.—/24 | 298 
lijn 14. f21 18 [2.2 18 |2.—/25 [2.7 (2.1 23 |21 [3-24 1-27 

Populatie f2,4 |2.—)/ 2.8 |3.—)2.—|2.5 (2.8 |2.—/2.1 (28 |3.—/24 { 298 

lijn 36. |24 [2.—)3.—|24 |24 [24 (3—|21 2.3 |28 [24 {2.9 f 30.1 

Populatie [2,8 12.7 [33 [2.7 [2.7 31 26 126 (22131 24155 19817 

lijn 38. (26 23 |3.1 27 |23 |\8.—/26 [2.6 [2.5 [31 21 (341323 

Populatie [2,4 |2.7 [2.9 [2,9 \2,6 |8.6 [2.4 12.7 123 (28 |28 [2.9 | 38. — 

lijn 43 [24/24 [3.3 [2.8 |2.8 |3.6 [24 [2.7 [2.6 [29 |25 [38 | 342 


es 


Van de 5 lijnen brachten er slechts 2 meer op dan de naast- 
liggende populatie. Het voordeelig verschil is echter ook hier 
gering. De totaal opbrengst van alle lijnenvakken was 755.- 
K.G.; die voor de naastliggende populatievakken 7598 KG. 
De lijnen hebben dus ook hier een slecht figuur geslagen. 


Proef No. 11, In den regentijd van 1915—1916 werden 
de beide lijnen 36 en 43, die in het vorige seizoen meer 
hadden opgebracht dan de populatie, er opnieuw mede ver- 
geleken. Het aantal contrôlevakken bedroeg 16, van 6 rijen 
met 24 pollen ieder. Elke pol bestond uit 3—4 planten. De 
plantwijdte was 8 bij 8 Rijnl. duim, 

De opbrengsten van de verschillende vakken in KG. 
droge padi zijn vermeld in tabel 8, 


Tabel 8. Uitkomsten van een vergelijkende proef met Ro- 
gollijnen (1915-1916). Opbrengst in K.G. droge padi. 


{ 


En 

Contrôlevak ken. Ee 

og 

Ees ZE 

a, | b. CERIKC er gehe Bes lees |P onp ha. 

Populatie [3.1 3.7| 3.1) 3.1/ 3.1 2.9, 3.21 2.7| 3,1| 2.8 2.8, 2.3/3,-[2.9/ 28/33} 47.9 

lijn 36. [3.6) 3.4 2.5) 2.5) 2.4 2,8 33/34 2.9 2.6/2.5/2.9/2.5| 2.9| 2.6 3.3| 46.1 

Populatie [3 7| 3.1) 3.1} 3.1} 2.9) 3.2, 2,7 2.7 28/28) 2.3,3-|2.9/ 2.8/3.3| 2.S| 47.2 

lijn 43. [37/33/3-[2.7) 21/27 3-|2.7) 31/26/28 2.4 28|2.93-[2.S| 47.6 
! | ! ! 


In beide gevallen heeft hier de populatie het dus van de 
lijnen gewonnen. !) 


1) Vergelijken we de reeks cijfers En de populatie met die van de beide 
lijven tezamen, dan vinden we dat de &. D. voor de beide lijnen te amen — 
0.367, die voor de cijfers van de beide reeksen van de populatie = 0.299. Ee 
uit kunnen we berekenen, dat de E —0.03523, E 

populatie lijn 36 en 43 
0.04336. E —0 0176, 


diff. 
De gemiddelde opbrengst (m) bedraagt voor de popula ievakken 2.977, 
voor de lijnenvakken 2 866. m — m — 2,972 — 2.866 — 0.106 of 
populatie linen 
ongeveer 6 X de waarde van En Ô 
iff. 
Het waargenomen verschil tusschen de populatie en de lijnen mag dus zeker 
nietaan waarnemingsfouten worden toegeschreven, 


TG 


Selectie van de rijstvarieteit Solo (U). 


Proef No. 12. Van deze variëteit werden in den regentijd van 
1913-1914 35 lijnen vergeleken met de populatie. Deze 35 lij- 
nen waren in het vorige seizoen (1912-1913) uitgezocht. 

Elke lijn werd op 2 vakken aangeplant, de populatie op 
totaal 60 vakken. De 70lijnenvakken brachten totaal op 134.8 
K. G. luchtdroge padi, per vak gemiddel dus: 1.926 KG, 
de 60 populatievakken 1223 K.G., of gemiddeld 2.038 KG, 

OQ Lijnen brachten meer op dan de naastliggende populatie, 
4 hadden een gelijke opbrengst en in 22 gevallen won de 
populatie het van de lijnen, 


Proef No. 13. In het volgende jaar (1914-1915) werden de 
3 meest belovende lijnen opnieuw vergeleken met de populatie. 

Het aantal contrôlevakken bedroeg 20, elk vak bevatte 6 _ 
rijen van 38 pollen, elke pol bestond uit 3 planten. De plant- 
wijdte was 6 bij 8 duim. 

De resultaten van deze proef zijn weergegeven in tabel 9. 


Tabel 9. Uitkomsten van een vergelijkende proef met Solo (I) lijnen - 
(1914-1915.) Opbrengst in K.G. droge padi. _ 


5 
Contrôle vakken. SET 
| s8 
a ble |d|. Te h. kl [ma op.lalr|s|t|v | w 5 
_ Populatie [22 3.1 [27 gn 35 25 [3.3 34 [3.1 35 |2.—|25 |2.1 2.9 (2.5 Ea 3.5 |3.6.| 3.5 
lijn. HI 28/39 (25/33 (4.1 (3:55 35 (3.1 |36 f4.—|3.4.|2.7 (2.3 13.3 [28 3.6 [30 3.5 14.2 
Populatie |3—/3—/3.1 |3—/3.6 | 2.4 [2.7 |3.—/3.—|3.1 (27 27 (28 |29 (27 (38 (3.1 |3.6 | 36 
lijn 14 28 |33 |3.--/3.1 |39 [2.6 [35 |3.1 |3—l3.7-|3.6 |2.8 [29 |3.2 (3— 3.3 (3.3 |3.6 | 3.5 
„ Populatie [3.1 (27 (32/35 |2.6 [3.3 |3.4 |3.1 [35 |36 |25 (21/29 (25 |3.3 [3.5 |36 (35-136 (35 
lijn 25 28135 13.2 133 13.7 13.7 [3.8 134 13.7 139 [33 |3.3 [2.9 |34 134 (3.3 [38 | 4.1 | 4—| 4.1 


-Hier hadden de 3 lijnen ieder voor zich dus een hoogere 
opbrengst gegeven dan de populatie. Het voordeelig verschil 
was voor de lijnen 11 en 25 zelfs meer dan 10 pCt. Verwacht 
mocht dan ook worden, dat de selectie in het volgende jaar 
eveneens haar gunstigen invloed zou doen gelden. Dit bleek 
evenwel niet het geval te zijn. 


Sjkewoeng bij, 
de Vischonarkt en ombiaaend benen 


Smg- „VU brul 
N 


je hk pake 
Nett 
Ly 


1 = padi 


2 
3 
d 
5 


- mais 


cassave 
bataten 


katjang tanah 
6 — kedelee 
1 — gaga 


8 —alle andere gewassen 


FIG. 


Aanplant. 


3000.000. b. 


000.000 


1916 
BIG 


PAN 


5 
Né Kd ka 


Bantam. Semarang. 
Fia. 3. 


lk Wapen 


B Proef Nos. 14; ” In het seizoen 1915-1916 werden de beide 


_ lijnen 1! en 25 opnieuw vergeleken met de populatie. Lijn 15 


n werd uitgeschakeld, omdat bij dit ras het verschil in opbrengst 
___gering geweest was en de korrelgrootte te wenschen overliet. 


De proef werd aangezet met 18 contrôlevakken, elk vak 
bevatte 6 rijen van 29 pollen, elke pol bestond uit 3 of 4 
planten. Het plantverband was 8 bij 8 Rijnl. duim. De 
cijfers voor de opbrengst aan droge padi zijn weergegeven 
in tabel 10, 


lijnen. Opbrengst in K.G. droge padi. 


Contrôle vakken E: 

le} 

a.|b.|c.|d. je. | f|g.jh.| i.|k.| L|mjn.lo.fp.|r.|s.| t E 

Populatie | 56| 46| 47| 55/5.1|58|51| 46|53|64| 46| 48| 52| 51| 56| 48| 38| 47 |O1. 
lijn 1 | 4-|44|5.1|45| 48|49| 44) 5.1) 5.1) 53| 46| 53| 56| 48| 52) 48) 36| 44|85. 
“Populatie | 46| 47| 55\ 5.1 58|51| 4653/51) 46! 48| 52) 51) 56) 48| 38) 47 | 5.7 | 00 
lijn 25 | 47) 42|48|47|5-152| 541551 481 5.1(45| 441 481 55] 45| 52) 33) 4-|85 


We zien hier dus opnieuw, dat de lijnen het afleggen tegen 
de ernaast aangeplante populatie. In het vorige jaar was het 
voordeelig verschil ongeveer 10°/, thans is het nadeelig ver- 
schil + 6%. 

De groeivoorwaarden waren in geen der jaren bijzonder 
gunstig of ongunstig te noemen. 


Selectie van de rijstväriëteit Solo (/L). 

Proef No. 15. Behalve de op de vorige pagina’s beschreven 
veredeling werd van de rijstvariëteit Solo nog een tweede 
selectie uitgevoerd, uitgaande van een in den loop van het 
jaar 1913 ontvangen populatie. In den regentijd van 1913 — 
1914 werd van deze populaiie een eenlingenaanplant ge- 
maakt; bij den oogst werden een groot aantal rijkdragende 
- planten afzonderlijk gehouden en hiervan werd na wegingen 
een 22-tal voor de verdere veredeling aangehouden, 


__Teysmannia 2 


__ Tabel 10. Uitkomsten van een vergelijkende proef met Solo I 


opbrengst, 


MUZE 


Deze 22 zuivere lijnen werden ín het seizoen 1914 — 1915 in 
een proef met 2 contrôlevakken met de populatie vergeleken. 
Elk vak bevatte 4 rijen van 43 pollen, elke pol bestond uit 
3 planten. Het plantverband was 6 bij 8 Rijnl. duim. 

Het resultaat van deze proef was, dat de 24 populatievakken 
totaal opbrachten 61.1 K.G. droge padi, of per vak gemiddeld 
2,588 KG. De 44 lijnenvakken produceerden 107,4 K.G., 
dus per vak gemiddeld 2.441 K.G., hetgeen een nadeelig 
verschil voor de lijnen beteekent van ongeveer 5%. Van de 
22 lijnen brachten 7 gemiddeld meer, 15 gemiddeld minder 
op dan de populatie. 


Proef No. 16. De 3 meest belovende dezer lijnen werden in 
den regentijd van 1915-1916 opnieuw vergeleken met de po- 
pulatie. Elke lijn werd op 12 contrôlevakken aangeplant, elk 
vak bevatte 6 rijen van 33 pollen, elke pol bestond bij het uit- 
planten uit 3 of 4 plantjes. Het plantverband was 8 bij 8 Rijnl. 
duim, De cijfers voor de opbrengst zijn vermeld in tabel 11. 


Tabel 11. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Sololijnen II (1915-1916). Opbrengst 
in K.G. droge padi. 


Contrôlevakken 


Totaal 
| 


Populatie |[5.9/4.6/4.5|5.4| 5. 
lijn 1 5,235 DN 


Populatie [42/4.6|5.6/5.4/5.8/5.7|5.2|5.4|5.1|3.9/|3.6|3.6| 58.1 
lijn 8 [5-/49/54]57/59|5.3|6.1|5.6|5.1|4.5|4.6|4.- [62.1 
Populatie f4.2/4.5|5.6/5.7[58[5- [5.2|5.- |5.1/46/3.6[5.1 | 59.4 
lijn 18 |3.2|4.- |4.9/5.7/54[54|4.8|4.8|3.7|3.- [3.5 |3.251.6 


De beide lijnen 1 en 8 hebben meer opgebracht dan de 
naastliggende populatie, lijn 18 echter minder. Het voordeelig 
verschil van lijn |l is niet onbelangrijk (ongeveer 10 pct), het 


EE Ten 


nadeelig verschil ven lijn 18 is echter grooter (ongeveer 13 pct.). 
Ofschoon de lijnen hier gemiddeld meer opbrengen, staat het 
toch te bezien, of zij niet, zooals de andere lijnen bij de 
hierboven beschreven selecties, een volgend jaar zouden blijken 
minder op te brengen, waardoor het nuttig effect van de 
veredeling al zeer gering wordt, 

In de beide hiergenoemde plantseizoenen 1914-1915 en 1915- 
1916 waren de groeivoorwaarden ook voor deze proeven gunstig. 


Selectie van de rijstvariëteit JZolok. 

Proef No. 17, Van deze rijstvariëteit werden in den West- 
moesson van 1913-1914 een 20 tal lijnen vergeleken met de 
populatie. Deze 20 lijnen werden uit den eenlingenaanplant 
van 1912-1913, uitgezocht. 

Elke lijn werd op 2 contrôlevakken verbouwd, op elk vak 
kwamen 5 rijen van 30 pollen te staan. Bij het uitplanten 
bestond elke pol uit 3 plantjes. De plantruimte werd 6 bij 8 
Rijnl. duim genomen. 

„De 40 lijnenvakken brachten totaal op 82.9 K.G., of gemid- 
deld 2.073 K.G. droge padi. 

De 22 populatievakken brachten op 5.06 K.G. droge padi, 
of gemiddeld 2.300 K.G. Het nadeelig verschil voor de 
lijnen is hier 0.227 KG. of ongeveer 11 pCt. 

Van de 20 lijnen brachten dan ook slechts 2 meer op dan 
de populatie, 1 had een even groote opbrengst, en 17 gaven 
een lagere productie, De verhouding is hier dus al zeer on- 
gunstig voor de lijnen. 

In den regentijd van 1914-1915 werd de veredeling voort- 
gezet, doch het gewas werd zoo hevig door wantsen (walang 
sangit) aangetast, dat de proef als aanplant gesneden werd, 
Sindsdien is de veredeling van Molok gestaakt. 


Vatten we de resultaten van de hierboven beschreven selec- 
tieproeven met padi samen, dan komen we tot de volgende 
uitkomsten : 

1. Bij de veredeling van Kowel werd uitgegaan van 54 
uitgezochte lijnen. Hiervan brachten 15 meer en 5 evenveel 
op als de populatie. 


EE Tft 


2, Van 4 der beste lijnen brachten 3 meer, { minder op 
dan de populatie. 

3, De 2 beste lijnen legden het in het volgende plantsei- 
zoen af, 

4, Bij Glindoeran werd uitgegaan van 35 lijnen. In de 
eerste vergelijkende proef brachten 12 lijnen meer, 6 evenveel, 
17 minder op dan de populatie. 


_ 


5. Van de 5 beste lijnen wonnen het in de volgende proef 
slechts 3 van de populatie. 

6. De 2 hoogste producenten legden het in de proef van 
het volgende seizoen tegen de populatie af. 

7. Bij Rogol werd uitgegaan van 61 lijnen. Hiervan brach- 
ten er in de eerste proef 53 meer op dan de populatie. 

8. In de tweede vergelijkende proef waren 11 lijnen opge- 
nomen. Hiervan brachten er 5 meer op dan de populatie. 

9, Van deze 5 lijnen, in het volgende jaar opnieuw met 
de populatie vergeleken, bleken er slechts 2 meer op te brengen. 

10, In de vierde vergelijkende proef won de populatie het 
ook van deze beide lijnen. 

11. Bij de veredeling van Solo I brachten in de eerste 
proef van de 35 lijnen er 9 meer, 4 evenveel en 22 minder 
op dan de populatie. 

12, De 3 meest belovende lijnen wonnen het in het volgende 
jaar van de populatie. 

13. Bij de derde proefneming won de populatie het van 
de beide hoogste producenten van het vorige jaar. 

14, Bij de veredeling van Solo II brachten van de 22 lijnen 
er 7 meer op dan de populatie. 

15. In de tweede proef wonnen 2 der 3 beste lijnen het van 
de populatie, 1 bracht minder op. 

16, In de eerste vergelijkende proefneming brachten van 20 
Moloklijnen er 2 meer op dan de populatie. 

Gunstige resultaten werden dus alleen verkregen in de eerste 
proefneming met Rogollijnen en de tweede proef met Solo 
1 lijnen; in alle 14 andere gevallen heeft de selectie een onbe- 
vredigende uitkomst opgeleverd. 

Men zou de algemeen ongunstige resultaten, welke de lijnen 
in het plantseizoen 1915-1916 t.o.v. de populaties gaven, 


Nt 


kunnen wijten aan de afwijkende groeivoorwaarden, die in dien 
moesson heerschten (i.c, de betere bevloeiing), en kunnen aan- 
nemen, dat de lijnen het in een lange reeks van jaren van de 
populatie zouden hebben gewonnen, doch de overige hier 
gegeven cijfers zijn niet van dien aard, dat men mag veron- 
derstellen dat een dergelijk voordeelig verschil, ook zoo dit 
ooit mocht optreden, van eenige beteekenis zou blijken te zijn. 

Men zou ook, en misschien niet ten onrechte, een deel van 
de ongunstige uitkomsten der veredeling kunnen wijten aan 
uitwendige omstandigheden, die invloed uitoefenden op den 
stand van de éénlingenaanplantingen in het seizoen 1912-1913, 
noodig voor de selectie van Kowel, Glindoeran, Solo I en 
Molok, doch hiermede is nog niet verklaard het eigenaardige 
gedrag van de lijnen van Rogol (éénlingenaanplant 1911-1912) 
en van Solo II (éénlingenaanplat 1913-1914.) - 


De voorwaarden voor de teelt van rijst zijn te Buitenzorg, 
over het algemeen genomen, gunstig te noemen. Afgezien 
van plagen veroorzaakt door een wantssoort (walang sangit — 
Leptocorisa acuta) heeft de cultuur er zelden met 
ernstige moeilijkheden te kampen. Aangezien het klimaat 
van Buitenzorg echter zeer ongewvon mag genoemd worden 
(ongeveer 4000 m.M. regen ’s jaars, vrij gelijkmatig ver- 
deeld) en ook de bodem zijn eigenaardigheden heeft (deze 
bestaat uit een bruinrooden, vrij sterk doorlatenden kleigrond) 
en er misschien personen zijn, die het hierboven vermelde aan 
deze factoren (op welke wijze dan ook) willen toeschrijven, 
zullen hieronder de proeven worden beschreven, welke in de 
Zaadtuinen te Ngandjoek en te Sidoardjo werden genomen. 

Deze zaadtuinen staan onder de dagelijksche contrôle van 
Europeesche opzichters, en maken, evenals de proeftuin te 
Buitenzorg, deel uit van het instituut „Selectie- en Zaadtuinen 
voor Rijst en andere Eénjarige Inlandsche Landbouwgewassen’’. 
De bedoelde proeven werden herhaaldelijk gecontrôleerd door 
den Leider der Selectie- en Zaadtuinen. 

Het klimaat zoowel te Ngandjoek als te Sidoardjo is zeer 
afwijkend van dat te Buitenzorg: er valt in den regentijd 
tamelijk veel, in den oostmoesson zoo goed als geen regen, 


A 


De bodem bestaat er uit een donkergrijze vaste klei, die ín 
vochtigen toestand zeer weinig water doorlaat. 


Te Ngandjoek werd in den Westmoesson van 1913 — 1914 
de veredeling begonnen van de aldaar inheemsche rijstva- 
riëteiten : Koentoelan, Mriji, Oeproek, Klepon, Oetri en Sri- 
kilen. Van al deze soorten was in den regentijd van 1912 — 
1913 een éénlingenaanplant aangelegd, waaruit op de hierbo- 
ven reeds beschreven wijze zwaardragende planten werden 
uitgezocht. De beste producenten, of in het algemeen die, 
welke het best voldeden aan de door de praktijk gestelde 
eischen, werden aangehouden, om in den volgenden regentijd 
met de populatie te worden vergeleken. 


Uitkomsten van de selectieproeven te Ngandjoek (1913 — 1914). 

Proef No. 18. Koentoelan. 14 lijnen werden in 2 contrô- 
levakken met de populatie vergeleken. 2 ervan brachten 
meer op dan de populatie gemiddeld, 

Proef No. 19. 24ryt. Van 20 lijnen, ieder op 1 vak aangeplant, 
brachten 13 meer, 7 minder op dan de populatie gemiddeld. 

Proef No. 20. Oeproek, Van 14 lijnen brachten 12 meer, 
2 Minder op dan de populatie gemiddeld. De lijnen waren 
ieder op slechts 1 vak aangeplant. 

Proef No. 21. Klepon. Van 15 lijnen, ieder op | vak aange- 
plant, brachten 7 meer, 8 minder op dan de populatie ge- 
middeld. 

Proef No. 22. Oefri Van 5 lijnen, ieder op 1 vak aangeplant, 
brachten 3 meer, 2 minder op dan de populatie gemiddeld. 

Proef No. 23. Syikelen, Van 31 lijnen, ieder op 1 vak aan- 
geplant brachten 13 meer, 18 minder op dan de populatie ge- 
middeld. 

Alhoewel dus de resultaten over het algemeen minder ongun- 
stig waren dan die welke te Buitenzorg werden verkregen 
(van 99 lijnen brachten 50 meer op dan de populatie), zijn 
ze toch verre van gunstig te noemen. 

De aanplantingen verkeerden niet alle onder even gunstige 
groeivoorwaarden, doch de afwijkingen zijn voor de streek 
gewoon te noemen. 


In de volgende jaren werden de proeven voortgezet, doch hevig 
optredende boorderplagen vernietigden beide malen een groot 
deel van het gewas, zoodat de gevonden cijfers niet betrouw- 
baar zijn. Slechts de proef met Oeproek, welke soort buiten- 
gewoon vroegrijp is, slaagde in den regentijd van 1914 —1915 
naar wensch. n 

Deze proef leverde de uitkomsten op, welke vermeld zijn ín 
tabel 12. Zij werd genomen met 6 contrôlevakken, elk groot 
1!/, RR? Het plantverband was 6 bij 6 duim. 


Tabel 12. Uitkomsten van een vergelijkende proef met 
Oeproeklijnen (1914-1915). Opbrengst 
in K. G. droge padi. 


Cron tr òlte vakken: - Totaal 


EI De OP da nea ef: 


opbrengst, 


Populatie | 6.656 | 4.735 | 7.635 | 8.175 | 8.380 | 8.590f| 44.171 
zl. No. 48 f 8.035 | 6.660 | 8.945 | 8.105 | 8635 | 8.775| 49.155 
zl. No. 72 [ 6.870 | 6.010 | 9.570 | 9.005 | 8.525 [10.245 | 50.255 
zl, No. 41 | 6.790 [ 7.090 | 9.050 | 8.335 | 9.160 | 8.995| 49.420 
mis Nos 07 |.6.163|-7.705 | 9.400 | 8.770 | 9.060 |10.185 | 51.185 
zl. No. 57af 8.400 | 7.250 | 9.550 | 9.220 | 8.720 | 9.110| 52.250 


De populatie heeft in dit geval minder, en wel vrij belangrijk 
minder opgebracht dan de lijnen. Een deel der geoogste pluimen 
was voos tengevolge van boorderaantasting. Het hoogste per- 
centage vooze pluimen werd aangetroffen in de aanplantingen 
van zuivere lijn No, 41, en van de populatie. 


Uitkomsten van de selectieproeven te Sidoardjo. 


Proef No. 25, 26 en 27, Van 150 uitgezochte éliteplanten 
van de variëteiten Kale, Gedangan poetih en Bali Ontjer werden 
in den Westmoesson van 1914 — 1915 de 30 meest uitmuntende 
nummers ter vermenigvuldiging en ter onderlinge vergelijking 
uitgeplant. In deze proeven werd de populatie niet opgenomen. 
De uitkomsten zijn vermeld in tabel 13. 


ce Ee 


Tabel 13. Uitkomsten van een selectieproef met de variëtei- 
ten Kale, Gedangan poetih en Bali Ontjer. 


N 
5 KALE Cn BALI ONTJER 
5 
2 EE | | 
2 £ |Opbrengst/ GroeiduurfOpbrengst, GroeiduurfOpbrengst, art 
SPN Re = = Er 
== | in katti’s in in katti’s in in katti’s 
Z droge padi) dagen [droge padi) dagen [droge ie hed 


1 3. 144 3.— 164 dee 155 
Ze — — 3— z 4 5 
3 2.5 : gn d A 
4 2— ” 3.— ” 4 ” 
5 2— 5 2.5 5 3— 147 
6 Zh = 1.75 5 4 155 
7 2— 149 1.25 5 3 = 
8 2.25 = 1.75 5 2.15 — 
9 2.25 5 2 5 3— 8 
10 25 = 2 5 3.25 7 
11 Ze = 2.25 5 3— 7 
12 2.25 7 DE 3 en 160 
13 15 5 ge é 3.25 155 
14 2.— 5 15 e 2.5 - 
15 2— 5 1.5 e 2.25 147 
16 2 z 2— 5 2.25 155 
17 2— 5 1.75 5 3.— 160 
18 2 e 1.75 5 215 5 
19 2 5 1.25 = 2.25 135 
20 2.5 = 15 es 2.5 » 
al 25 5 15 5 Zl » 
22 1215 - 1.5 5 3.25 D 
23 2,25 5 Den 5 25 À 
24 25 “ 2— = 3.— 5 
25 De 144 ge 5 es ad 
26 2.25 148 1.75 5 2 ” 
27 2.25 5 2.25 3.— « 
28 2.5 149 1.15 » 3.— e 
29 2.25 7 2.25 2.15 ” 
30 2.5 144 2.75 3.— 5 


” 


Aangehouden werden van Kale de lijnen 1, 3, 6, 8, 9, 10, 
11, 12, 20, 21, 23,=24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, wan Gedangan 
poetih de lijnen 1, 2, 3, 4, 5, 9, 10, 11,12; AS On 
25, 27, 29 en 30, van Bali Ontjer de nummers 1, 2, 3, 4, 5, 
6; 7, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 17,°22,-24, Zi Ze 

Deze lijnen werden in den loop van het volgende jaar onder- 
ling en met de populatie vergeleken. 

Elk vak in deze proeven bevatte 28 rijen van 17 stoelen 
ieder, per plantgat werden 3 bibits gebruikt. Het plantver- 
band werd 6 bij 6 genomen. 


Proef No. 28. De resultaten van de selectieproef met Kale 
zijn vermeld in tabel 14, 


nl 


PE 


Er 2 


Tabel 14. Uitkomsten van de selectieproef met padi Kale 
(1915-1916). Opbrengst in katti's (0.62 K.G.) droge padi. 


Opbrengst in droge [Opbrengst in droge Opbrengst in droge f Totaal opbrengst 
padi Contrôlevak Afpadi Contrôlevak Bfpadi Contrôlevak C in droge padi 


No, = 
lijn naast- naast- | naast- | ‚naast- 
lijn liggende lijn liggende lijn liggende lijn liggende 
populatie populatie | populatie | populatie 
1 13.— 13 — 10.5 | i2.— | 12. — 13.— 35.5 38. — 
3 | 125 B Tt ern 145 B 38— 38— 
6 13. — 14.5 12.— 135 14.— 4. 39, — 42, — 
8 13.— 14.5 13.5 ie 13:5 13. — 14, — 30.5 42 
9 15.— 13.5 12.— 135 12.5 14.— 30.5 AL — 
10 14 135 13.5 13.5 12.5 4 40. — AL— 
1 14.5 14 12.5 12.5 14,5 ed: 41.5 4i.— 
12 12.5 4 | 12.5 12.5 14, —- 14.5 3, AL — 
20 | 145 15.— ÏeB eelt 135 13,5 405 | 395 
21 13.5 15.— U | LL. — 13. — 13.5 37.5 | 39,5 
23 13.5 | 4 LL 13. — 13.— IS 37.5 40. — 
24 15.— | 4. 12.5 13.— 12.5 13.— 40. — 40. — 
25 13. — Wi 12.5 14. — 12.5 1 38. — II 
26 13.5 4 14,5 14 13.5 1. 41.5 39. — 
27 13.5 14 12— 14.5 4 15.— 30.5 43.5 
8 | 4 U 14.5 15— | 15. 40— 43.5 
29 13. — 12— 1 12.— 13.— | 15.5 37.— 30,5 
30 12.— 12— 12 12.— 4 15.5 38. — 39.5 


In 13 van de 18 gevallen bracht de populatie meer op dan 
de lijn, in 2 gevallen was de opbrengst dezelfde, terwijl in 3 
gevallen de lijn het won. De gemiddelde totaalopbrengst van 
van de lijnen was 39- katti droge padi, van de populatievak- 
ken 404 katti. 

Proef No. 29. De uitkomsten van de selectieproef met 
Gedangan poetih zijn vermeld in tabel 15. 


ee) 


Tabel 15. Uitkomsten van de selectieproef met padi 
Gedangan poetih (1915—1916). Opbrengst in 
katti’s (0.62 K.G.) droge padi. 


Opbrengst in droge [Opbrengst in droge [Opbrengst in droge | Totaal opbrengst 
padi Contrôlevak Afpadi Contrôlevak Bfpadi Contrôlevak C in droge padi 


NO Fn Er 
lijn naast- ‚naast- ‚naast- naast- 
lijn liggende lijn liggende lijn | liggende lijn liggende 
populatie populatie populatie populatie 
1 13.5 4. 12.5 ie 135 12.5 155 38.5 AIS 
2 14.5 14— 14.— 13.5 14 — 13.5 42.5 41.— 
3 14 13.5 11.5 13.5 14. 12.5 30,5 30.5 
- 12.— 13.5 14.5 13.5 12.5 12.5 30.— 39.5 
5 12— 9.5 13.5 12— 14 D= 30,5 33.5 
9 8— 9.5 135 12— 4— 15— 35— 36.5 
10 1 12,5 10.5 13.5 12,5 LE 30.— 4l— 
1 14— 12,5 14 13.5 15— 14 43 — 40 — 
12 115 13. — 11. 12— 12 — 14 34.5 30— 
13 12.5 13. — IL 12— 35 | B 37. — 38. — 
16 10.— 13.— IL. 14,5 10.5 IE 315 40.5 
25 12.5 135— 14. — 4 11.5 12.5 38— 39.5 
Be Ti 12, 9,5 4 15.— 12,5 55 385. 
25 — 12. — — 145 = 115 — 38. — 
26 115 12— 115 4.5 14,5 11.5 37.5 38 — 
29 12,— 12.— 11 10.5 14 — 14.5 31— 31— 
30 14.5 12— 10.5 10.5 13.5 14.5 38.5 37— 


In 10 van 16 gevallen heeft de populatie het van de lijnen 
gewonnen, in 2 gevallen was de opbrengst gelijk, in 4 geval- 
len hebben de lijnen meer opgebracht. 

De gemiddelde totaalopbrengst van de lijnen was 35 katti 
droge padi, van de populatievakken 38.6 katti. 


Proef No. 30. De uitkomsten van de veredelingsproef met 
de rijstvariëteit Bali Ontjer zijn weergegeven in tabel 16, 


Br U 


Tabel 16. Uitkomsten van de selectieproef met padi 
Bali Ontjer (1915—1916), Opbrengst in katti’s 
(0.62 K. G.) droge padi. 


Opbrengst in droge [Opbrengst in droge [Opbrengst in droge | Totaal opbrengst 


padi Contrôlevak Afpadi Contrôlevak Bfpadi Contrôlevak C in droge padi 
No, DS Rand 
lijn | naast- naast- | naast- naast- 
lijn | liggende lijn liggende lijn | liggende lijn | liggende 
| populatie populatie | populatie | populatie 
Ì 12.5 | 13.5 8.75 9.5 8— 8.5 29.25 31.5 
2 14.5 215:5 Wes 9.5 Ne 8.5 37.5 31.5 
3 15. — 13.5 10.75 10.5 il 9.5 36.75 33.5 
- En 13.5 10— 10.5 12.5 9,5 35.5 33.5 
5 14 12.— 10.5 9,— 12.5 9, — 31.— Er 
6 10— 12. 12.5 9 0.5 9,— 32 JO 
7 13.5 11.5 12.5 1 1.5 11.5 31.5 A 
9 12— 11.5 12— 1. — 13.5 12.5 37.5 SD 
10 12 II. 12— 10.5 4 — 12.5 38. — 34— 
u 1. WI 10.— 10.5 12.5 MES 33.5 FREE 
12 12.5 12. — 13— 10— mi 115 365 | 335 
13 13 Nn 0— 10. — 9.5 9. — 31.5 30 
15 12.5 En 12.— 9,5 8.5 0, — 3540) 26.5 
17 15.5 8.— 14 14 I= T— 36.5 29.— 
22 11.5 1 14.5 14 — 12e 1. 38. — 28. — 
24 12.5 12— 12.5 12.5 == 12. — 36 — 36.5 
21 Bi 12.5 11.5 12.5 Ne 12 36.5 SIE 
28 10.5 12.5 10.5 On Wi 12.5 32— 34, — 
30 Ur 10.5 9 On 12,5 12.5 32.5 32. — 


Hier hebben de lijnen over het algemeen een gunstiger uit- 
komst opgeleverd. In 15 van de 19 gevallen brachten zij meer, 
in 4 gevallen minder op dan de populatie. 

De gemiddelde opbrengst van de lijnen was 35.2 katti droge 
padi, van de populatievakken 32. 8 katti. 

De: proeven te Sidoardjo hebben dus ook evenmin een on- 
verdeeld gunstig resultaat gehad. 


De uitkomsten van de selectieproeven en de zaadtuinen te- 
Nngandjoek en te Sidoardjo wekken dus over het algemeen 
denzelfden indruk als die van proeven te Buitenzorg, n. 1, dezen, 
dat het productievermogen van zuivere lijnen zelden onder 
verschillende omstandigheden hooger is dan dat van de popu- 
latie, waaruit zij werden afgescheiden. 

Van de verschillende factoren in de natuur, die hun invloed. 
op den groei van een plant kunnen doen gelden, zijn voor 
Indië wel de meest belangrijke: de factoren bodem en water. 
Voor streken, waar de temperatuur te korten tijd hoog blijft, 


ge 


of waar de lichtintensiteit soms te wenschen overlaat, zullen 
de factoren warmte en Zcht ongetwijfeld ook van belang kun- 
nen zijn. Wij zullen voor Indië echter voornamelijk onze aan- 
dacht moeten vestigen op den invloed, die door bodem en 
water wordt uitgeoefend. 

Indische gronden, en vooral die van Java, zijn over het al- 
gemeen zeer heterogeen. Deze heterogeniteit is een onmiddellijk 
gevolg van de natuurlijke gestelheid van het terrein en van 
de toegepaste cultuurwijze, 

Op Java zijn de meeste gronden min of meer hellend ; daar, 
waar zij praktisch volkomen vlak zijn, heeft in den regel de 
rijstcultuur met de daarbij gebruikelijke bevloeing de homogeni- 
teit verbroken. Op hellende tereinen heeft de zware regenval 
de hoogere stukken uitgeloogd en afgespoeld, en de lagere, 
zoo zij niet verrijkt zijn doordat er stoffen werden opgenomen 
uit het van hoogere streken komende water, bedekt met de 
door het regenwater meegevoerde vaste en colloidale stoffen. 

Wie een Indische rivier na een flinke regenbui gezien 
heeft, zal hebben opgemerkt, dat het water bruin of grijs is 
van het meegevoerde slib. Dit slib, onregelmatig gedeponeerd, 
verstoort alle homogeniteit van den bouwkruin. Deze hetero- 
geniteit is niet slechts op enkele plaatsen waar te nemen, in- 
tegendeel, men kan gerust zeggen, dat er, althans op geregeld 
bevloeide terreinen, geen oppervlakte van 10 vierkante Meter 
gevonden wordt, waar de bodem beslist homogeen is, 

Dat zuivere lijnen, die elk voor zich onder bijzondere om- 
standigheden misschien buitengewoon goed voldeden, over 
grootere oppervlakten niet zulke mooie resultaten geven, moet 
volgens schrijver dezes voor het grootste deel aan hun gebrek 
aan souplesse voor de heterogene groeivoorwaarden, welke de 
bodem hun biedt, worden geweten. 

In Europa en in andere streken, waar de grond over het 
algemeen over vrij groote uitgestrektheden homogeen is (al- 
thans heel wat minder heterogeen dan in Indië), zal hetzelfde 
verschijnsel zich ook wel voordoen, doch in mindere mate. *) 

Ook in Europa is bij sommige personen het vermoeden reeds 


1) Zie de bijlage achter dit opstel in afl, 2. 


Ee ee 


gerezen, dat zuivere lijnen een te geringe souplesse vertoonen, 
zooals o. a. blijken kan uit het artikel van den Moskauschen 
proffessor L Althansen: „Méthodes et résultats de la sé- 
lection du lin en Russie”, waarin de passage voorkomt: 

„U est possible que les mélanges des lignes pures, ordonnés 
d'une facon experte, se montreraïent les plus avantageux”, f). 

Ook boeren in Holland en Duitschland bleken meermalen 
afkeerig te zijn van het gebruik van zuivere lijnen. Men 
kan zulks gedeeltelijk toeschrijven aan onwilligheid van den 
landbouwer om nieuwigheden in te voeren, maar mogelijk is de 
reden ook gedeeltelijk deze, dat kleine landbouwers regelma- 
tige oogsten verkiezen boven sterk schommelende, ook al is 
de gemiddelde opbrengst van de laatste, over eenige jaren 
genomen, misschien hooger. Dergelijke schommelingen mogen 
we bij zuivere rassen eerder verwachten dan bij mengsels. 

Een voorbeeld uit eigen ervaring, waaruit blijkt dat ook 
de Inlandsche landbouwer soms bezwaren maakt tegen het ver- 
bouwen van zuivere soorten is het volgende: 

Toen de schrijver in het begin van den Westmoesson 191 5- 
1916 op de Pondok Gedehlanden boven Buitenzorg bespre- 
kingen hield met de bevolking over het zuiver planten van 
een aldaar in een mengsel verbouwde soort, zeide één der In- 
landers, dat hij de voorkeur gaf aan een mengsel; een mengsel 
van de soort in quaestie met andere was „veiliger”, en „bracht 
meer op”. De resultaten van verschillende proeven, welke in 
den loop van den Westmoesson 1915 — 1916 werden genomen, 
stelden hem in het gelijk. Eigenaardig is het zeker, dat deze 
Inlander, ofschoon hij misschien van de oorzaak van het ver- 
schijnsel slechts een flauw vermoeden had, het verschijnsel 
zelf toch zoo goed wist te formuleeren. 


Uit de hierboven gegeven voorbeelden blijkt reeds vrij dui- 
delijk, dat zuivere lijnen, willen zij zich op hun voordeeligst 
doen zien, zeer speciale groeivoorwaarden eischen, en dat 
tengevolge daarvan de populatie, wanneer de proef gedurende 


1) Russisches Journal für Experimentelle Landwirtschaft, Vol. XV (1914) 


pag. 48-53, uittreksel in: >Bulletin Mensuel des Renseignements Agricoles et 
des Maladies des Plantes, Juin 1914. 


elli, fie 


eenige jaren wordt voortgezet, of over grootere oppervlakten 
wordt genomen, in den regel zeer gunstig uitkomt. De wei- 
nige souplesse, die aan lijnen eigen is, blijkt ook nog duidelijk, 
wanneer men ziet, hoe verschillende lijnen, ook al zijn zij bij 
denzelfde selectie gewonnen, zich in opeenvolgende En ver- 
schillend t.o.v. elkander kunnen gedragen. 

Er zijn natuurlijk voorbeelden te over, waar van 2 lijnen de 
beste producent het gedurende verscheidene jaren van den an- 
deren wint, of waar in verschillende proeven, die tegelijkertijd 
op verschillende plaatsen worden aangezet, hetzelfde wordt 
waargenomen. Zulks behoeft echter geen verwondering te 
baren, aangezien bij het uitzoeken van lijnen uit den één- 
lingenaanplant door de heerschende groeivoorwaarden er reeds 
dadelijk vele worden uitgeschakeld. 

Dat het productievermogen van lijnen uit eenzelfde selectie 
bij verschillende proeven geheel verschillend kan zijn, bewijst 
wel, hoe „gevoelig” lijnen zijn. 

In de selectieproeven met Carolinarijst, welke te Buitenzorg 
werden genomen, bleek in den Westmoesson van 1911 — 1912 
zuivere lijn No, 2 vrij wat meer op te brengen dan zuivere 
lijn No. 5; het volgende jaar werd echter hzt omgekeerde 
geconstateerd. 

Bij de veredeling van de rijstsoort Sarilaja, eveneens te 
Buitenzorg uitgevoerd, werd iets dergelijks waargenomen; lijn 
4 bracht in de selectieproef van 1911 — 1912 meer op dan 
lijn 25, in het volgende jaar was het juist andersom. 

Sprekend zijn ook de resultaten van verschillende proeven, 
door den landbouwleeraar STENVERS te Djogjakarta genomen. 
Zij zijn hieronder beschreven, 

Bij de veredeling van een in de omgeving van het proefveld 
van den heer STENVEKS inheemsche rijstsoort Tjoekbesi, bleek 
bij een proef in den Westmoesson van 1913—1914 van de on- 
derzochte lijnen, lijn 86 de laagste, lijn 69 de hoogste producent 
te zijn. Het volgende jaar was de verhouding juist andersom, 

Bij de veredeling van de rijstsoort Goendil Molok vond hij 
in het seizoen 1913—1914 als hoogste producent lijn 37, als 
laagste lijn 133 In het volgende jaar bracht echter lijn 135 
meer op dan lijn 37. 


OEE hee 


Van de variëteit Gendjah Klepon bleek in den Westmoesson 
van 1913—1914 de hoogste producent der in de proef opge- 
nomen lijnen No. 98 te zijn, de laagste No. 213. In het 
volgende jaar bracht in de vergelijkende proef, waarin deze 
beide lijnen waren opgenomen, lijn 213 ongeveer 13 pCt. meer 
op dan lijn 98. 


Blijkt uit het voorgaande al, hoe lijnen algemeen sterker 
reageeren op de heerschende groeivoorwaarden dan populaties, 
nog duidelijker treedt dit aan den dag, wanneer we de grootte 
van de standaardafwijkingen voor lijnen en populaties in be- 
paalde proeven berekenen en vergelijken, of op een andere ma- 
nier de schommelingen in de opbrengst onder cijfers brengen. 

In tabel 17 zijn de uitkomsten vermeld van verschillende 
proeven, welke eveneens door den landbouwleeraar te Djogja- 
karta werden genomen op gronden van één dorp, dus vlak bij 
elkander. Elke proef werd aangezet met 8 contrôlevakken, 
de grootte van elk vak was 20 vierkante Meter. 


Tabel 17. Uitkomsten van vergelijkende proeven tusschen 
lijnen van padi Pelak en bevolkingssoorten. 


Opbrengst omgerekend in pikols natte padi per bouw. 


No. vande | varieteit Bron- | Variëteit Papa- 


proefne- p Zuivere lijn 
ming dol poetih haren 
Pelak A 
31 53.4 56.3 54.6 
34 47.1 46.4 415 
43 53.1 49,9 49.- 
48 45.5 45.2 30.2 
32 46.6 43 bel on 
il . ‚t 
35 64.2 58.1 61.7 
44 54. 52.- 5 46.3 e 
elak 
39 56.3 51.2 54.5 
42 42.1 Al.- 38.8 
45 50.3 50.6 48.6 5 
elak 
38 54.9 53.6 48.3 
41 46.3 47.1 41.7 
46 48.3 46.3 A17 
Pelak E 
4T.- 43 9 42.6 


et TONE ee 


Aangezien het bepalen van de standaardafwijking voor zulke. 
kleine reeksen als deze geen zin zou hebben, werd in dit geval 
nagegaan, hoe groot de grootste afwijking van het gemiddelde- 
was. 

In de 4 proeven, waarin de zuivere lijn Pelak A was opge- 
nomen, bedroeg de grootste afwijking van het gemiddelde bij : 


Brondol poetih: 4,4 picol natte padi. 
Papaharen: 6,8 
Pelak A: 8.5 

Voor de volgende reeks waren de cijfers: 


” 1 pe 5 


pj) 1) » 


Brondol poetih: 9.3 picol natte padi. 
Papaharen: 8 
‚ Pelak B: Ae 
Voor de reeks, waarin Pelak C was opgenomen: 


3 ” 


” » » 


Brondol poetih: 7.5 picol natte padi. 
Papaharen: 6.6 
Pelak C: 8.5 
In de vierde reeks: 
Brondol poetih: 5.1 picol natte padi. 
Papaharen : 4,2 
Pelak D: 4,4 
In de laatste reeks: 
Brondol poetih: 8.9 picol natte padi. 
Papaharen: os) 
Pelak E: 11.3 

De schommelingen waren dus bij alle lijnen van Pelak (het: 
kleine verschil in de vierde reeks uitgezonderd) grooter dan: 
bij de populaties. 

De resultaten van de proeven, waarin een zuivere lijn van. 
de rijstsoort Carolina met eenige bevolkingssoorten werd ver- 
geleken, geven een dergelijk beeld te zien. 

Deze proeven werden op analoge wijze door den landbouw- 
leeraar STENVERS te Djogjakarta in dezelfde periode genomen. 
Alle proeven werden aangezet met 8 contrôlevakken. De resul— 
taten zijn vermeld in tabel 18. 


’ bj) ”„ 


»” 2 kid 


1 ’ » 


bij ” bj 


\ 


En Biet 


Tabel 18. Uitkomsten van vergelijkende proeven tusschen 
een zuivere lijn en een bevolkingssoort 


Productie in picol's natte padi per bouw omgerekend. 


Proef No. Carolina zuivere lijn Bevolkingssoort Srikoening 
21 34.4 57.4 
22 O2 61.6 
23 38, - 63.- 
24 64.1 57.9 
25 41.- 60.- 


De standaardafwijking is voor Srikoening 2.4 picols natte 
padi, voor Carolina niet minder dan 15.4 picol. 

De standaardafwijkingen voor de cijfers van de verschillende 
proeven afzonderlijk zijn in tabel 19 vermeld. 


Tabel 19. Standaardafwijkingen voor de verschillende 
proeven genoemd in tabel 18. 


Proef No. Carolina Srikoening 
21 0.96 0.59 
25 ka2k 1.95 
23 1.38 1.06 
24 t270 055 
25 1.90 9 


De cijfers van proeven, waarin dezelfde zuivere lijn van 
Carolina werd vergeleken met de in het Djogjasche niet in- 
heemsche bevolkingssoort Brondol poetih zijn weergegeven 
in tabel 20, 

Teysmannia, 1918 3 


bp 


Tabel 20. Uitkomsten van vergelijkende proeven 
tusschen een zuivere lijn van Carolina en een 
niet inheemsche bevolkingssoort. ® 


Productie omgerekend in picols natte padi per bouw. 


Brondol poetik (niet inheem- 


| 
Proef No. Carolina zuivere lijn, | sttie vern 
21 344 63.2 
22 67.2 66.7 
23 38.— 66.— 
25 41.— 66.— 
26 424 9 
27 39.9 56 3 
30 36.1 57.9 


De standaardafwijking voor de Carolinalijn bedroeg in deze 
proeven 14.3, voor Brondol poetih 4.9 pícol natte padi. 

De standaardafwijking in de proeven zelf was bij Brondol 
poetih hooger dan bij Carolina. (zie tabel 21). 


Tabel 21. Standaard afwijkingen voor de verschillende 
proeven in tabel 20 genoemd. 


Proef No. Carolina Brondol poetih 

21 0.96 ee 
22 Re 2.90 
25 1.38 1d 
25 1.90 1.55 
26 1sâ1 1.39 
27 1.39 Si Ke 
30 fd) 2.— 

10551 14.94 


De cijfers aangevende de producties in verschillende proeven 
van een zuivere lijn van Carolina en van de bevolkingssoort 
Sampang zijn gegeven in tabel 22. 

De standaardafwijking bedroeg in deze proeven voor Carolina 
12,1, voor Sampang 5.— picol natte padi. 


art ten 


Tabel 22. Uitkomsten van vergelijkende proeven tusschen 
een zuivere lijn van Carolina en de bevolkings- 
soort Sampang. 
Productie omgerekend in picols natte padi per bouw. 


Proef No. Carolina Sampang 
21 54.4 56.3 
22 67.2 57,9 
23 38.— DJ. 
24 64,1 92,1 
25 41.— a, 
26 42.4 LE 
27 39.9 49,5 
28 Al. 50. 
30 36.1 46,4 


De standaardafwijkingen voor de verschillende proeven af- 
zonderlijk zijn in tabel 23 genoemd. 


Tabel 23. Standaärdafwijkingen voor de verschillende 
proeven in tabel 22 genoemd. 


Proef No, | Carolina maj cs Sampang 
21 0.96 2.56 
25 121 Zee 
23 136 1.24 
24 e0 193 
29 1.90 let 
26 1-3 1526 
2 1E 2 
28 0.92 0.70 
30 2 36 3 28 

tai Kor de: 


Ook hier zijn de standaardafwijkingen voor de zuivere lijn 
van Carolina geringer dan voor de bevolkingssoort. 

Op het eerste gezicht moge dit vreemd schijnen, in werke- 
lijkheid strijdt zulks geenszins met de hierboven gegeven be- 
schouwingen. 


ig 7 gee 


Indien planten behoorende tot een zuivere lijn onder volkomen 
gelijke omstandigheden opgroeien dan zullen zij in habitus niet, 
of althans zeer weinig, verschillen, en dit verschil zal zeker veel 
geringer zijn dan bij planten van niet gelijke genetische samen- 
stelling. In de proeven genoemd in detabellen 20 en 22 waren 
blijkbaar de omstandigheden, waaronder in elke proef de zuivere 
lijn op de verschillende vakken opgroeide, weinig uiteenloopend; 
hieraan moeten de geringe afwijkingen worden toegeschreven. 

Hoe kleiner het totaal oppervlak van een proef is, des te 
geringer zullen de standaardafwijkingen zijn bij de zuivere lijn, 
zooveel te grooter bij verbouw van een populatie 


â Wordt vervoigd, 


TA EE 


ERFELIJKHEIDSLEER IN DIENST DER BESTRIJDING 
VAN DIERLIJKE VIJANDEN. 


Met het op den revolutionneerenden invloed, dien de moderne 
erfelijkheidswetenschap op het soortsbegrip heeft uitgeoefend, 
is het noodig om, de vraag onder de oogen te zien, in hoeverre 
deze invloed zich uitstrekt tot de systematiek, en van daar uit 
tot de bestrijding, der parasieten van plant en dier, De syste. 
matiek, de soortsonderscheiding en determinatie, heeft immers 
deze beteekenis, dat zij ons in staat stelt om die soorten te 
herkennen, waarvan de studie van de levenswijze en der 
ziektegeschiedenis bewezen heeft, dat zij schadelijk of on- 
schadelijk zijn. Zij legt in nauwkeurige beschrijvingen het 
verband vast tusschen uitwendige kenmerken en het vermogen 
om te schaden, en leert in het vervolg onderscheiden, welke 
soorten krachtig vervolgd moeten worden, en welke de moeite 
van het bestrijden niet loonen. 

Wanneer wij nu spreken van den „revolutionneerenden invloed” 
der erfelijkheidswetenschap op de systematiek, dan bedoelen 
wij hiermee, dat de eerste aan hetlicht heeft gebracht, dat de 
„Linneaansche” soorten, waarvan de laatste zich bedient, in 
werkelijkheid geen éénvormige en erfelijk konstante groepen 
Zijn, maar dat zij bestaan uit tal van meer of minder sterk verschil- 
lende typen, en dat, deze typen, zoowel door kruising met indi- 
viduen buiten, als met die binnen het type, in hun nakomelingschap 
uiteenvallen in tal van vormen, waaronder totaal onbekende, 
nieuwe, kunnen voorkomen. En in de parasitologie moet dan 
wel die invloed hierin bestaan, dat de „soorten”, die bekend 
staan als schadelijk of onschadelijk, vermoedelijk evenmin in 
drf opzicht homogeen zijn, en dat ook het kenrnerk van scha- 
delijkheid of onschadelijkheid bij de voortplanting onderworpen 
zal zijn aan de wetten van splitsing en kombinatie, die het 
optreden van andere eigenschappen beheerschen. M.a.w., is 
deze onderstelling juist, dan kan uit een schadelijke soort een 


ER De 


onschadelijke ontstaan, vice versa, en uit de kruising van twee 
soorten kunnen verschillende nieuwe voortkomen. 

Het is een, verdienste van den bekenden parasitoloog Dr. 
N. H. SWELLENGREBEL,.dat hij in zijn werk „De Anophelinen 
van Ned, O. Indië” &) aan dit vraagstuk de noodige aandacht 
heeft gewijd. Het genoemde boek stelt zich vooral ten doel, 
de in en om Indië bekende malaria-muskieten te beschrijven 
en voor medici herkenbaar te maken. Dr. SWELLENGREBEL 
bespreekt in het kort de mogelijkheden ten aanzien der erfe- 
lijkheid, zonder echter te beschikken over experimenteele ge- 
gevens, Hij noemt drie gevallen: 

19, Kunnen alle Anophelinen niet-erfelijke variaties, (modí- 


fikaties, door uitwendige omstandigheden bepaald) van één 


soort zijn? In het algemeen niet, daar zij ook onder de ge- 
lijkmatige omstandigheden van het laboratorium verschillen; 
toch is het mogelijk, dat sommige muskieten-soorten op deze 
wijze „ontstaan”’. 

29, Zijn zij bastaarden, die een erfelijke variabiliteit ver- 
toonen (zijn zij „heterozygotisch”)? Dan kùnnen zij bij de 
voortplanting zich splitsen of bij kruising kombinaties aangaan 
waardoor schadelijke of onschadelijke soorten „ontstaan”. Dit 
is zonder speciale proeven niet te beslissen. Ook kunnen 
wellicht uit zulk een kruising dieren ontstaan met alle uzf- 
wendige kenmerken der schadelijke soort, maar zonder de 
eigenschap van het overbrengen der malaria-parasiet, En omge- 
keerd. 2) 

3°, Zijn zij bij kruising bennen de soort erfelijk konstant 
(zijn zij „homozygotisch”)? Zoo ja, kunnen dan verschillende 
soorten met elkaar paren? Indien dit het geval is, dan wor 
den weer variabele bastaarden gevormd als onder 2°, Ook 
deze paring van soorten zou speciaal aangetoond moeten worden. 
„Dit zijn alles,” zegt de schrijver terecht, „zuiver theoretische, 
„maar volstrekt niet ongegronde veronderstellingen, en de 
„vragen, die er uit voortvloeien, mogen volstrekt niet onze 


ĳ) Meded. VII van het Kolon. Instituut, Afd Trop, Hygiene No. 3. 1916. 
2) Wellicht mag men in een dergelijke her-kombinatie van eigenschappen 


de oorzaak van het ontstaan van z.g. ‚,biologische rassen” zoeken, waarbij 
niet het uitwendige kenmerk maar slechts de leefwijze verschilt 


C. P. C. 8. 


EAD 


„aandacht ontgaan, zooals dat tot nu toe het geval is geweest. 
„Wanneer er niets tegenover gesteld kan worden, dan zetten 
ze dit geheele stuk van de studie der malaria-epidemiologie 
„op losse schroeven en moeten de akten erover zonder meer 
„naar de bureaux der zuivere entomologie terug.” 

Toch kan men zelfs zonder experimenten wèl iets hierte- 
genover stellen, merkt hij op. In de eerste plaats dit, dat het 
biologisch onderzoek heeft uitgemaakt, dat de verschillende 
muskieten-,„soorten” — geheel afgezien van de vraag naar de 
beteekenis dier systematische eenheden — een zeer verschil. 
lende levenswijze hebben; dat de eene soort in het larvesta- 
dium aangewezen is op stroomend zoet water, of wel op 
stilstaand brak water, of ook op beschaduwde poelen in het 
bosch; en dat de bestrijdingswijze, die. steunt op de kennis 
der levensomstandigheden (b. v. draineeren of overgieten met 
petroleum), deze schuilplaatsen opzoekt, die kenmerkend zijn 
voor zeer bepaalde vormen, onafhankelijk van de vraag, hoe 
die soorten ontstaan zijn. En in de tweede plaats is het een 
feit van beteekenis, dat van Britsch-Indië tot in Formosa de= 
zelfde systematische „soorten” malaria-overbrengers zijn, alweer 
onafhankelijk van de vraag, of zij erfelijk konstant zijn of 
niet. De schrijver komt dan ook tot de slotsom, dat de ge- 
noemde bezwaren „ons er niet toe moeten brengen deze studie 
als geheel hopeloos op te geven’, maar wel ons kritisch en 
voorzichtig moeten stemmen om resultaten, die op enkele 
systematische feiten steunen, klakkeloos te generaliseeren. 

Wat nu eigenlijk overblijft van de tegenwerpingen der 
erfelijkheidsweteaschap, verzuimt de schrijver te preciseeren. 
Het is dit: indien uit kruisingsproeven zou blijken, dat schade- 
lijke en onschadelijke diersoorten uitelkaar kunnen „ontstaan”, 
— of (wat voor de Anopheles-muskiet nagenoeg zeker zet 
het geval is) dat de systematische soortskenmerken en het 
„gevaarlijkheidskenmerk * zich onafhankelijk van elkaar kun- 
nen voortplanten, m.a. w. dat er kunnen ontstaan bastaarden 
met alle kenmerken der onschadelijke soort maar toch zelf 
gevaarlijk, dan moet men den onschadelijken vorm eveneens 
beschouwen als een „schuilplaats”, waarin de schadelijke zich 
als het ware aan ’t vog van den vervolger onttrekt. Men kan 


Gen 

een malaria overbrengende muskiet trachten te verdelgen door 
b. v. alle drassige plekken in een streek te draineeren, maar 
zoolang deze soort telkens weer nieuw ontstaat uit een als 
onschadelijk beschouwde soort, die in stroomend water leeft, is 
de vernietiging nooit volkomen. En al kan men opmerken, dat 
men een volkomen uitroeiing nooit kan bereiken en ook om 
praktische redenen nooit nastreeft, toch bestaat de mogelijkheid, 
dat men in de onschadelijke soort te doen heeft met een 
bepaalde erfelijke konstitutie, die maakt, dat de schadelijke 
vorm juist in zeer grooten getale er uit voortkomt. 

Aldus is aan de erfelijkheidswetenschap de plaats toege- 
wezen, die haar in de parasitologie toekomt: zij kàn één bron 
van infektie aan het licht brengen, en in elk speciaal geval 
moet vastgesteld worden: 19 òf die bron bestaat; 29 of zij 
belangrijk is in vergelijking met de andere infektie-bronnen; 
39 of het dempen van deze infektie-bron technisch uitvoerbaar 
is (b. v. niet te kostbaar is) in verband met de belangrijkheid 
der aangerichte schade, — Het behoeft nauwelijks betoog, dat 
bij onderzoek van het laatste punt in de meeste gevallen zal 
blijken, dat de analyse der erfelijke konstitutie niet loonend 
is. (!) Men zal er meestal niet aan toe komen. Bij een zoo ge- 
wichtige zaak als de malaria-bestrijding misschien wel. 


Of men bij de studie van het Helopeltis-vraagstuk ooit be- 
doelde proeven zal gaan nemen? Vermoedelijk niet. De heer 
S. LEEFMANS, die in zijn fraaie boek (%) over dit voor de thee- 
kultuur (en ook voor de cacao: en kina-kultuur) buitengewoon 
schadelijke insekt een zeer grondige studie heeft geleverd, en die 
ook de systematische zijde opnieuw heeft onderzocht, deelde mij 
mee, dat het erfelijkheidsonderzoek van Helopeltis zou stuiten op 
onoverkomelijke bezwaren. Immers, dit kleine diertje opfokken 
van het ei af tot het volwassen insekt, of volwassen insekten 


(1) Men vatte dit niet op alsof ik de „rentabiliteit” in ekonomischen zin 
den belangrijksten maatstaf voor wetenschappelijk werk acht; wel moet het 
meest urgenie werk vóór gaan, zonder daarom minder wetenschappelijk te 
behoeven te zijn 

(2) 5. LEeFMANs, Bijdragetot het Helopeltis-vraagstuk voor de thee. Meded. 
Proefstat. voor thee no L, 1916 (Ook verschenen als Med. Instit. v- Planten- 
ziekten, Dep v.L.N H). 


zat = 


Ee An 


laten paren en eieren in afgesneden theetakjes laten leggen, 
dat gaat nog; maar om den geheelen cyclus (30 dagen lang) 
in gevangenschap te laten verloopen, met afgesneden theetakken 
tot voedsel, dat gaat zeer moeilijk; laat staan, om zooals de 
erfelijkheidsonderzoeker moet doen. 3, 4, 5 generaties achter 
elkaar in gevangenschap te kweeken, te kruisen enz. Wàs het 
mogelijk, dan nog zouden zulke proeven de volle aandacht 
vragen van een speciaal onderzoeker; en tegenover al de 
moeite om deze ééne bron van infektie te dempen, zou staan het 
feit. ....dat men nog niet eens beschikt over afdoende middelen 
om het insekt op meer rechtstreeksche wijze te bestrijden. 

De Helopeltis-bestrijding levert dus een voorbeeld van het 
geval, dat speciale soorts-analyse niet loonend is; te meer, 
omdat de erfelijkheidswetenschap hier een andere, veel belang- 
rijker oplossing aan de hand doet: Ket kweeken van 1mmune 
Plantenrassen, De menschelijke pathologie heeft te maken met 
zieke menschen, zij heeft deze te genezen en te voorkomen 
dat gezonden ziek worden. De phytopathologie kan echter 
zeggen: werp de zieke planten we gen vervang ze door rassen, die 
niet of in geringe mate ziek kunnen worden. Maar dit ter zijde. 

Ik wilde er op wijzen dat het onderzoek van den Heer 
LEEFMANS ook een voorbeeld levert van aanwyzengen omtrent 
de erfelijke konstitutie van parasitaire diersoorten, verkregen 
door een doelmatige methode van verzamelen. 

De methode, die door volbloed systematici meestal wordt toe- 
gepast, is namelijk de volgende. (Ik citeer uit het straks te 
bespreken artikel van HAGEDOORN over rattensoorten ): „Ik 
„herinner mij dat ik eens onder een partij van tien of elf dui- 
„zend ratten die op één dag op een suikeronderneming ge- 
„vangen waren, twee vond met een duidelijk rossige tint, 
„twee met zeer lange staarten, drie huisratten (door denzelfden 
„jongen gebracht), een boomrat en verscheidene duizenden 
„veldratten. Als nu iemand een partijtje van deze ratten 
„naar een zoölogisch museum zond, dan zou dit zonder 
„eenigen twijfel ontvangen: 2 rossige veldratten, 2 met lange 
„staarten, 3 huisratten, 1 boomrat en 3 gewone veldratten. 
„Het spreekt vanzelf dat deze doode ratten in het museum 
„> soorten zouden vormen, en ieder, die de verzameling later 


Et 


„dóórkeek, ‘zou den indruk krijgen, dat deze 5 soorten 
„dezelfde waarde hadden’. En de bekende onderzoeker 
W. BATESON 4) uit dezelfde klacht: „Haast altijd zijn de ver- 
„zamelingen zoodanig gerangschikt, dat de variatie-verschijnse- 
„len gemaskeerd worden, Vormen, die tusschen twee soorten 
„in staan, worden zoo mogelijk onder een derden soortsnaam in 
„aparte kastjes opgeborgen .... Alleen door een zeer nauwkeu- 
„rige studie van de oorspronkelijke etiketten, en door een her- 
„nieuwde rangschikking volgens vindplaats en datum, kan men 
„hun natuurlijke verwantschappen op het spoor komen”. „Really 
„critical collecting is a thing of only the last few decades”. 

Een belangrijk verschil van het werk van den Heer LEEFMANS 
met dat van zuivere systematici is nu, dat hij zijn materiaal 
gerangschikt heeft naar data en vindplaatsen, en dat hij ook 
in de soorts- en variëteits-kenmerken het trekken van eenige 
voorloopige konklusies omtrent hun erfelijke eigenschappen 
mogelijk maakt. Het is interessant op deze zaak even wat 
nader in te gaan. 

Wanneer in twee aangrenzende landen of landstreken twee 
soorten van het eene of andere planten- of dierengeslacht 
gescheiden voorkomen, dan leert de theorie van DARWIN, dat de 


eene soort door geleidelijke „variatie” uit de andere is ontstaan, 


of wel, dat beide door zulk een verandering zijn voortgekomen 
uit een reeds uitgestorven stamvorm, Op deze theorie afgaande, 
verwachten wij in het overgangsgebied, waar de twee soorten 
in elkaar loopen, een serie van trapsgewijze overgangsvormen, 
b. v. bij vogelsoorten, van roode via oranje naar gele veeren. 
Soms is dit inderdaad zoo. Maar in een aantal andere ge- 
vallen (en naarmate het onderzoek zich uitbreidt, blijkt dit 
aantal zeer groot te zijn) vindt men geen trapsgewijze, maar 
sprongsgewijze en schijnbaar zeer willekeurige tusschenvor- 
men. Zoo vindt men in ’t overgangsgebied tusschen twee 
spechtensoorten, vogels met de veeren van de eene, en den 
kop van de andere soort, of met den hals van de eene, den 
buik van de andere, of geheel gelijk aan de eene, op eenige 
vlekken van de andere na. In één nest vindt men de ken- 


1) W. BATESON. Problems of geneties 1913. 


TEN Kk Eten 


merken van de eene èn van de andere soort. BATESON 
geeft in zijn boek een aantal zeer typische voorbeelden, en 
trekt er deze konklusie uit, dat de geografische verspreiding 
niet in overeenstemming is met de theorie van DARWIN (die 
trouwens al lang niet meer voldoet), maar met de wetten der 
bastaardsplitsing volgens MENDEL e.a. Dat wil zeggen: bij 
kruising verdeelen de kenmerken der ouders zich geheel on 
afhankelijk van elkaar, geheel willekeurig, over de kinderen. 
De overgangsvormen gedragen zich volmaakt zoo als men 
zou verwachten bij een ruis tusschen die twee soorten. 

Dit is het punt, waar het op aan komt. Men kan van al 
die vreemde tusschenvormen „nieuwe soorten” gaan maken, 
en dat is tot op zekere hoogte te rechtvaardigen, maar men 
moet in het oog blijven houden dat het bastaarden (kunnen) 
zijn, en dat zij zich in de nakomelingschap weer kunnen 
splitsen in de oudersoorten. 

Het is belangwekkend om, LEEFMANS’ onderzoekingen in 
dit licht te beschouwen. De door hem onderscheiden Helo- 
peltissoorten zijn de volgende: 


Helopeltis Antonii 


Kenmerken H, theivora | H, cuneatus | H. cinchonae 


type var, Bradyi 
KO ordo & zwart zwart zwart of geel zwart of 
groen bruin 
Borststuki ee zwart of zwart of geel met geel bruin-zwart 
rood rood zwart 
Achterlijf. . .f wit groen wit groen groen met geel met lichtgroen 
met zwart met zwart zwart zwart of roodgeel 
Vleugels „ . . {doorschijnend | zeer donker lichtgeel lichtgeel zwart met 
met zw. vlekf wit vlekje 
BTDOED A) wel et recht recht achterover weinig weinig 


ebogen gebogen ebogen 
g gebog gebog 


Noemen wij H., Antonii de rood-zwarte, H. theivora de 
groene, H. cuneatus de gele soort, dan vertoont de bruin-zwarte 
H. Cinchonae de meeste overeenkomst met de eerste, terwijl 
bij de soorten theivora en cuneatus groene en gele kleuren 
overheerschen. Merkwaardig is het nu, dat op de interessante 
overzichtskaart van vindplaatsen, die de heer LEEFMANS pu- 


EE 


bliceert, de typische vorm van H. Antonii (met transparante 
vleugels) in de Westelijke Preanger voorkomt, de variëteit 
Bradyi (met donkerbruine vleugels) in de Oostelijke helft, en 
dat H. Cinchonae greczes op de grens van deze twee vormen 
is ontdekt, en dit zeef alleen tn de horizontale, maar ook in de 
wertihale verspreiding; immers, het type en de variëteit van 
H. Antonii komen slechts tusschen 4000 en 4300 voet naast 
elkaar voor (de var. Bradyi is een hooglandvorm), H. Cinchonae 
is nog slechts op 2 plaatsen gevonden, op 4ooo en 5500 voet. 
Zonder twijfel, er zijn kenmerken, waarin de laatste soort van 
de 2 vormen van H, Antonii verschilt, maar er zijn ook be- 
langrijke overeenkomsten (vleugels!), die wellicht een steun 
zijn voor de verleidelijke hypothese, dat H. Cinchonae een 
bastaard is tusschen H. Antonii en kaar var. Bradyi. 

Wij vinden ook de volgende interessante aanduidingen in 
het boek van den heer LEEFMANS opgeteekend. Hij vermeldt 
een variëteit van theivora met een geel achterlijf (gelijkenis 
met cuneatus; kruising?) en gelelarve. Verder dieren met rood 
borststuk en wit met zwart achterlijf (Antonii) en den gebogen 
‘hoorn van theivora (o. a. van Sumatra's Westkust). Omge- 
keerd heeft H. sumatranus, die op Sum. O, K. gevonden is, 
een geel lichaam (cuneatus?) met een rechten hoorn (Antonii). 
Het met cijfers gestaafde feit, dat een zwart of een rood borst- 
stuk zoowel bij mannetjes als bij wijfjes van H. Antonii voor- 
komt, maar het zwarte vooral bij de eerste, het roode vooral 
bij de laatste, herinnert den geneticus onmiddellijk aan de 
verschijnselen van „koppeling en afstooting“®. 

In het bovenstaande vinden wij aanwijzingen voor het be- 
staan van soortskruisingen resp. Mendel‘sche splitsingen bij 
Helopeltis; maar ook niet méér dan aanwijzingen, terwijl, 
gelijk reeds uiteengezet is, een experimenteele behandeling van 
dit vraagstuk vrijwel uitgesloten is, Het onderzoek zou te 
moeilijk en niet loonend zijn: de mogelykheid dat de pas ont- 
dekte H. Cinchonae geen gevaarlijke „nieuwe“ vijand is, maar 
een bastaard tusschen den kina- en den thee-kina-vorm van 
H. Antonii, verzinkt in belangrijkheid in ‘t niet bij de door 
deze twee aangerichte schade. Erfelijkheidsstudiën hebben hier 
geen recht van bestaan. De rol der erfelijkheidswetenschap 


Ee tt 


kan in dit geval slechts bestaan in een waarschuwing om niet 
te veel aandacht te schenken aan zeer geringe soortverschillen. 


En bij de rattenbestrijding > zal de lezer vragen, die kennis. 
genomen heeft van de onderzoekingen van Dr, HAGEDOORN 
over „Rattensoorten“ !). Men weet, dat deze specialiteit op 
erfelijkheidsgebied, die reeds veel ervaring van rattenkruisin- 
gen bezat, en door het Indische Gouvernement benoemd was 
om studie te maken van de systematiek en biologie der huis- 
en veldratten op Java, zich er toe gezet heeft om licht te 
brengen in het soortenvraagstuk door het uitvoeren van me- 
thodische kruisingsproeven. Menigeen zal zich echter afgevraagd 
hebben, of de raffenbestrijding hiermee voldoende gebaat was. 
Schrijver dezes behoort tot diegenen, die in deze proeven een 
overschatting van de waarde der erfelijkheids wetenschap voor 
de parasitologie meenen te zien, een overschatting die in een 
specialist alleszins begrijpelijk is, „We are not systematic zoo- 
„logists’’, lezen wij in het Engelsche artikel, „and our reasons 
„for accepting the task lay in the promise the material gave 
„of throwing light on the question of species (in which it has 
„not disappointed us)’. Dit kan waar zijn, en ik geloof zelfs, 
dat een zoöloog, die in de erfelijkheidsleer thuis is, het soorten- 
vraagstuk moderner en dus beter kan behandelen dan een 
volbloed systematicus, maar dit behoeft toch niet te beletten, 
dat hij aan de eischen der praktijk recht laat wedervaren, en 
dit geloof ik dat hier niet in genoegzame mate het geval is. 

Laat ik hier dadelijk aan toevoegen, dat de heer en mevr, 
HAGEDOORN in hun opstellen ook stellig vraagstukken behande- 
len, die voor de praktijk zeer belangrijk zijn. Als zij b. v. 
nagaan, welken invloed een invasie van vreemde ratten, afwij- 
kende variëteiten, op de inheemsche rattenfauna kan hebben, 
en zij toonen dan aan, dat deze invloed, wat de erfelijke konsti- 
tutie aangaat, meestal zeer gering en van voorbijgaanden aard 
zal zijn, en hoofdzakelijk op eilandjes e, d. geïsoleerde plekken 


1) A. L.en A. C. HAGEDOORN, Rattensoorten. Teysmannia XXVIII (1917), 
pag. 1. Onder den titel: „Rats and evolution‘ in The American Naturalist LI 
(1917), pag. 385. 


egen 


werkzaam kan wezen !), dan hebben zij hiermee een principe 
aangewezen, dat voor de rattenbestrijding belangrijke kon- 
sekwenties heeft; vooral omdat, naar zij aannemelijk maken, 
de nieuwe vormen zich zullen moeten aansluiten óf bij de 
huis-, óf bij de veld-, óf bij de boomratten van het land, en hierin 
zullen opgaan. Eveneens zijn hun bezwaren tegen het kritiek- 
loos verzamelen en beschrijven van alle afwijkende exemplaren 
als „nieuwe soorten” de aandacht der zoölogen overwaard, 
Ook zijn hun biologische proeven van rechtstreeksche waarde 
voor de praktijk en zou ik niet willen beweren, dat hun rat- 
tenkruisingen niet dienstig waren voor het inzicht in de sa- 
menstelling den rattenfauna. Maar overdrijving zie ik in hun 
opvatting (waarin ik kursiveer): „De eenige manier om eenige 
„klaarheid te brengen in de voor de praktijk meest belangrijke 
„vraag naar de realiteit en de biologie van de verschillende 
„rattensoorten is natuurlyk het in kultuur nemen van die soor- 
„ten en Met maken van bastaarden’. 


In het voorgaande (bij Helopeltis) duidde ik reeds aan, dat 
een doelmatige methode van verzamelen, ook zonder kunst- 
matige kruisingen, al aanwijzingen kan geven over de erfe- 
lijke konstitutie der rattenvormen. Waar opzettelijke bastaar- 
deering onontbeerlijk is om sommige essentveele vraagstukken 
op te lossen, daar worde ze toegepast; maar zoo spaarzaam 
mogelijk. Voor de praktijk komt het er op aan — dit in over- 
eenstemming met de inzichten van Dr. SWELLENGREBEL — 
om, te onderzoeken, of de als onschadelijk te boek staande 
rattensoorten werkelijk gedurende hun geheele leven èn ge- 
durende volgende generaties onschadelijk b/yven, m. a. w. of 
het „onschadelijkheidskenmerk’ (een biologische eigenschap, 
wèl te onderscheiden van de uiterlijke herkenningsteekenen 
der systematiek) onder alle uitwendige omstandigheden èn 
erfelijk „konstant” is. 

Uit de publikaties van de HAGEDOORNS is niet af te leiden, 
of zij zich deze vraag gesteld hebben. Wel weten wij door 


1) Ik zou echter meer invloed verwachten van den invoer van variëteiten 
met dominante genen, die in staat zijn om de inheemsche populatie op den 
duur erfelijk te veranderen; de schrijvers laten dit punt buiten beschouwing. 


En Ve 


andere onderzoekers !), dat de uitwendige omstandigheden 
hier een groote rol spelen; dat er geen bepaalde „pestrat” 
is, maar dat ‚elke rat in staat is pest over te brengen, in- 
dien hij maar met pest geïnfecteerde vlooien bij zich draagt”. 
het feit dat voornamelijk de in huizen levende rattensoorten 
tot de verspreiding der pest bijdragen, is hieraan toe te schrij- 
ven, dat de veldratten zich slechts zelden (n. 1. door voed- 
selgebrek gedwongen) in de huizen wagen. Neef hef syste- 
matische kenmerk, maar de biologische eigenschap van het 
deven in huizen îs Mier dus van overwegend belang voor de 
vraag of zekere ratten pestgevaar opleveren; eveneens is het 
gebleken, dat de huisrat voor den landbouw nagenoeg geen 
gevaar is, omdat ze door haar aangeboren instinkt nict op 
het veld kan of wil leven, met omdat ze de uiterlyke kentee- 
kenen van Epimys rattus of concolor bezit. 

Zagen wij bij de malaria-muskiet, dat, voorzoover bekend 
is, de biologische eigenschappen scherp samenvallen met de 
systematische kenmerken, en dat dit de reden is waarom laatst- 
genoemde van groote waarde zijn voor de bestrijding, bij de 
ratten is het bedoelde verband veel meer afhankelijk van uit- 
wendige omstandigheden, en dus heeft de systematiek hier een 
veel geringere beteekenis. In verband hiermee richt zich m. í. 
het onderzoek der HAGEDOORNS naar de erfelijke konstantheid 
der weterlijke kenmerken niet op het punt waar 't op aan komt. 

Dit punt is n. l,: is het „onschadelijkheidskenmerk” zelf kon- 
stant? en dit komt weer neer op: is de biologische eigenschap 
van het leven in huis of in veld, konstant? Of kan het voor- 
komen, dat er in een nest veldratten sommige individuen met 
het „huis-susfinkt” geboren worden, die later de desa zullen 
opzoeken en pestvlooien zullen huisvesten? ?) én vice versa ? 
Wanneer dif het geval is, wanneer dus de voor de pest on- 
schadelijke veldrat in haar nakomelingschap „pestratten” kan 
hebben, dan is de door SWELLENGREBEL veronderstelde mo- 


1) Op de 5e vergadering van technisch personeel der proefstations, te Djogja 
in 1916 geh ouden, deelde dr. DAMMERMAN hierover een en ander mee. 

2) Door veelvuldig verzamelen kan men tegenwoordig veilig zeggen, dat 
huisratten (in systematischen zin !) niet in het veld voorkomen, en omgekeerd ; 
zoodat hieruit reeds waarschijnlijk is, dat bastaardplitsing tusschen huis- en 
veldrat in de natuur niet veel voorkomt. 


ENA ie 


gelijkheid verwezenlijkt: dat de schadelijke soort met alleen 
rechtstreeks bestreden moet worden, maar dat ze zich ook 
a. h. w. „verschuilt’’ in de onschadelijke. 

Dr. HAGEDOORN heeft dit vraagstuk, voor zoover ik weet, 
slechts aangeroerd, niet experimenteel onderzocht. Sprekende 
over toevallige kruisingen tusschen huis- en boomrat, zegt hij: 
„Als deze toevallige bastaarden opgroeien, zullen zij in biolo- 
gischen zin òf huis-, òf boomratten worden. In ’t eerste geval 
zullen zij paren met huisratten, in ’t laatste met boomratten…” 

Wat ik gaarne zou weten, is, of het biologisch instinkt—en 
nogmaals, AZzerop komt het aan!—in deze kruisingen ook aan 
een Mendelsche splitsing onderworpen is. 

Wellicht zou de bekwame onderzoeker echter ook aan dit 
probleem zijn studiën gewijd hebben, waren zijn proeven niet 
ontijdig afgebroken . 


Wij zullen onze resultaten samenvatten. 

De beteekenis der erfelijkheidswetenschap voor de systematiek 
der dierlijke vijanden is gelegen in een kritisch onderzoek naar 
de korrelatie, het verband, tusschen uiterlijke, Systematische 
kenmerken en het technisch belangrijke „schadelijkheids-” of 
„onschadelijkheids-” kenmerk. Dit onderzoek heeft voorname- 
lijk uit te maken, of de als onschadelijk beschouwde systema- 
tische soorten onder sommige uitwendige omstandigheden recht- 
streeks schadelijk kunnen worden, en of zij het aanzijn kunnen 
geven aan een schadelijke nakomelingschap, d. w. z. indirekt 
schadelijk zijn. Is de direkte of indirekte schade aanzienlijk, 
dan moet ook de als ongevaarlijk beschouwde soort bestreden 
worden. Bij verreweg de meeste parasieten heeft echter de heele 
plaag, ook van de gevaarlijkste soorten, zóó weinig om ’t lijf, 
of is de tot dusverre gevolgde rechtstreeksche bestrijdings- 
methode nog zóo gebrekkig, dat het instellen van een ex- 
perimenteel onderzoek door bastaardeering enz. geen vruchten 
van beteekenis voor de praktijk zou afwerpen. Ook dan ech- 
ter kan men vaak door een doelmatige, kritische wijze van 
verzamelen aanwijzingen krijgen over de erfelijke konstitutie 
der dierlijke vijanden. Ook dan kan dus de kennis der erfe- 
lijkheidswetten een niet te onderschatten steun zijn voor de 


parasitologie. 
C, P. COHEN STUART. 


VNVORIAWY VAANVLNT) 


bnr nennen nnn 


EIT Ss LCANDS PLANTENEUIN 


CENTAUREA AMERICANA, 


De foto van het vaasje met bloemen van Ceuntaurea ame- 
ricana, welke opname ik verschuldigd ben aan den Heer 
H. HUYSMANS, is dermate fraai uitgevallen, dat het mij geheel 
overbodig voorkomt, nog een beschrijving van den form van 
de „bloem“ der hier bedoelde plant te geven. Wat op de foto 
natuurlijk niet te zien is, is de kleur van de bloem. Deze is 
licht paars. 

Zooals hij, die iets van plantkunde weet, al spoedig opmerkt, 
is hetgeen op het eerste gezicht voor een bloem zou gehouden 
kunnen worden, inderdaad een verzameling van bloemen bin- 
nen een gemeenschappelijken bloembodem, een >hoofdje”, gelijk 
dat bij de Composieten, waartoe Centaurea behoort, algemeen 
voorkomt. 

Iets zeer opmerkelijks in het hoofdje van Centaurea is de 
beweeglijkheid der in het midden geplaatste „schijfbloempjes“, 
zooals deze in de plantkunde heeten, in tegenstelling met de 
z.g. »randbloemen”, die de eerst genoemde omringen. Laatst- 
genoemde zijn steriel; zij bevatten noch meeldraden noch een 
stamper. Uit den aard der zaak brengen deze natuurlijk ook 
geen zaden voort; wel de schijfbloemeu, waarin zoowel meel- 
draden als een stamper aanwezig zijn. Dit laatst genoemde 
orgaan bestaat uit een vruchtbeginsel, stijl en stempel. De 
stijl nu is in staat om zich te verkorten en te verlengen, en 
doet het laatste, in niet te oude bloemen, zoodra de bloempjes 
geprikkeld worden, bijv. wanneer een insect de bloem bezoekt. 
Men kan dan opmerken een duidelijk heen en weer bewegen 
van elk dezer bloempjes afzonderlijk én het naar buiten treden 
van een klompje stuifmeel. Hoe dit mogelijk is, laat zich ge- 
makkelijk verklaren indien men de plaatsing van stijl en 
stempel en die van de helmknoppen, welke het stuifmeel bevat- 
ten, in de bloem kent. Deze laatste zijn onderling vergroeid 

Teysmannia. 4. 


et 


en vormen een buisje, temidden waarvan de stempel en een 
gedeelte van den stijl reiken, Door het verlengen van den 
stijl wrijft de stempel langs de geopende helmknoppen, neemt 
een hoeveelheid stuifmeel naar boven mede, hetwelk zoo hoog 
opgevoerd wordt, dat het buiten de buis der vergroeide helm- 
knoppen tevoorschijn treedt. Is het een insect, dat de bloem 
bezoekt, dan zal een deel van het stuifmeel op het insecten- 
lichaam afgezet en zoodoende op den stempel van een andere 
bloem overgebracht kunnen worden. Komt dit stuifmeel terecht 
op den stempel van een andere Centaurea americana-bloem, 
dan kan de bestuiving door bevruchting gevolgd worden, 
Een dusdanige bestuiving heet kruisbestuiving. Volledigheids 
halve moet ik nog vermelden, dat de stijl in oudere bloemen 
de bewegingen niet meer maakt, maar sterk verlengd, bui- 
ten het bloembekleedsel uitsteekt. Dit vergemakkelijkt, het 
spreekt van zelf, de afzetting van het stuifmeel van het insec- 
tenlichaam op den stempel, welk min of meer kleve rig of van 
uitwassen voorzien orgaan zich bevindt aan den top van den stijl. 

Na deze biologische uitwijding over de bloemen, worde thans 
iets over de cultuur van de plant in kwestie meegedeeld. Deze 
laat zich zeer gemakkelijk dcor zaad voortkweeken. De 
zaden kunnen òf eerst in een pot ter ontkieming uitgelegd 
of terstond in den vollen grond uitgezaaid worden. Het 
zaad ontkiemt na een paar dagen, terwijl de zaailingen snel 
opgroeien en na enkele weken tijds reeds beginnen te bloeien. 
De plant is dan ongeveer anderhalve Meter of iets minder hoog. 

Centaurea verlangt een zonnige standplaats en een humus- 
rijken bodem, Zij gedijt zoowel in het gebergte als in de 
laaglanden, de plant zelve echter is in het gebergte ontegen- 
zeggelijk fraaier gevormd dan in de lage streken, In de 
warmte toch vormt Centaurea americana weinig loof en is 
bovendien gewoonlijk tamelijk „slap in de lendenen”; een 
stokje kan zij dan ook best gebruiken! Als snijbloem is zij 
zeer aantebevelen, ook al van wege de flink lange bloem- 
stelen; als perkplant is zij weinig geschikt. 

Centaurea americana is een eenjarig gewas; telkens moet 
de plant derhalve na het bloeien opnieuw uit zaad gekweekt 
worden, daar de oude plant na de vruchtdracht sterft. 


ARRABIDAEA. 


— 5 — : 


Eenige jaren geleden kreeg ik uit zaad, gewonnen van een 
paars gekleurde Centaurea-bloem, een plant, die witte bloemen 
voortbracht; jammer genoeg was deze niet zaadvast en 
kreeg ik na uitzaaing der zaden van dàt exemplaar opnieuw 
planten met uitsluitend paarse bloemen. Het schijnt echter, 
dat men in lëuropa er in geslaagd is, den witbloemigen vorm 
te fixeeren; ik kan echter hierover niets uit eigen ervaring 
mede deelen, daar ik tot nog toe niet in de gelegenheid ge- 
weest ben om proeven tenemen met planten afkomstig uit 
zaden van de witbloemige gefixeerde „Amerikaansche Ko- 
renbloem’’, zooals de Hollandsche naam der hier besproken 
Centaurea-soort luidt. 


ARRABIDAEA. 


Het geslacht Arrabidaea omvat een 20tal soorten, die 
voor het meerendeel in Brazilië voorkomen. Enkele ervan zijn 
in Venezuela inheemsch; het is dus een zuiver Zuid-Ameri- 
kaansch geslacht. 

De Arrabidaea, waarover dit artikel handelt (en waarvan 
de soortnaam nog niet bepaald is), werd een 5-tal jaren geleden 
door een der mantri’'s van ’s Lands Plantentuin medegebracht 
van Banka. De geslachtsnaam van de plant ontbrak, weshalve 


de plant onder den voorloopigen naam van Bignoniacea (haar 


familienaam) in den Botanischen Tuin werd uitgeplant. Tijdens 
mijn bezoek aan den Bot, Tuin te Sirgapore trof ik de plant 
daar aan, geetiketteerd: Bignonia magnifica; deze naam bleek 
echter onjuist te zijn. Dat de Arrabidaea op Banka (gekweekt) 
voorkwam, doet mij vermoeden, dat de plant van Singapore 
daarheen overgebracht is om ten slotte op Java aan te landen. 
Hoe het ook zij: Arrabidaea blijkt als sierplant op Java een 
bijzondere aanwinst te zijn, maar was tot voor een of twee 
jaren hier te lande nog bijna geneel en al onbekend. Sedert 
dien werden eenige 50 tallen van planten aan dezen en genen 
verstrekt en thans begint de plant iets meer populair te wor- 
den. Zoo wordt zij o. a op het oogenblik, behave te Buiten- 
zorg, ook reeds betrekkelijk veelvuldig o, a. in Batavia en 


Dee 


Soerabaja aangeplant. En wel is het in de kustplaatsen, dat 
meergenoemde plant het in het bijzonder goed wil doen. 
Zoowel de groei als de bloei laat daar niets te wenschen 
over. Zij, die de plant in haar vollen bloei gezien heb- 
ben, zijn het er allen over eens, dat zij in een woord schit- 
terend is. 

Ik wil den lezer niet langer bezighouden met haar lof te 
verkondigen, maar zal beginnen met een eenvoudige beschrij 
ving te geven van het gewas. 

Arrabidaea is een houtige klimplant, die met behulp van 
ranken zich aan verschillende voorwerpen weet vast te klam 
pen en zich zoodoende omhoog kan werken. Deze ranken 
treft men aan de bladeren aan; juister: de rank is eene 
voorzetting van den algemeenen bladsteel van het saamge- 
stelde blad. De bloemen treft men in bloeiwijzen ten getale 
van 15 of meer aan de toppen der takken en zijtakken aan. 
Zij hebben een klokvorm en zijn fraai licht paars gekleurd. 
De bloemen geuren niet, maar wat zij ons daardoor te kort 
doen, wordt volkomen vergoed door haar schitterende kleur. 
Deze en de vorm der bloemen en de rijkheid van bloei doet 
ons de Arrabidaea rangschikken onder de fraaiste der fraaie 
klimplanten. In een laagvertakten boom of tegen een hek- 
werk opgeleid, zal zij spoedig dien boom of dat hekwerk 
hullen in een bouquet van de meest sierlijke bloemen. 

Arrabidaea laat zich gemakkelijk door tjangkokken (mar- 
cotteeren) en afleggen vermeerderen; zaad brengt zij — ten- 
minste te Buitenzorg — niet voort, De plant verlangt een 
goed doorlatenden, bij voorkeur hummusrijken grond en zon- 
nige standplaats. Zij kàn het niet te warm hebben. Behalve 
dat zij als klimplant opgeleid wordt, kan men haar ook als 
gazonplant kweeken; in dit geval zal men zich echter nu 
en dan genoodzaakt zien, de al te wilde takken in te korten. 
Het aantal zijtakken, dat hierdoor zal ontstaan, werkt de- 
vermeerdering van het aantal bloemen sterk in de hand. 

Behalve in de laaglanden, groeit Arrabidaea ook hooger 
op in het gebergte; zelfs in den bergtuin te Tjibodas, op 4500 
voet hoogte, wil zij nog goed groeien. Of zij daar ook rijk 
zal bloeien, valt nog niet te zeggen, wijl de plant nog te 


CECROPIA PELTATA L. 


kt 


jong is. Ik kan slechts vermoeden, dat zij hoog in het ge- 
bergte minder rijk zal bloeien dan in de laaglanden. 

Wel is mij bekend, dat Arrabidaea in de laaglanden, mits 
zij goed behandeld wordt, binnen 6 maanden tijd een forsche 
plant kan zijn en dan reeds rijk bloeit. 

Mogelijke aanvragers om toezending van plantmateriaal 
van Arrabidaea, moeten zich wenden tot den Directeur van 
s Lands Plantentuin, die hun dan het verlangde, indien voor- 
handen, zal doen toezenden. Men zij eraan herinnerd, dat 
in het onderhavige geval, het materiaal zelf gratis verstrekt 
wordt, maar dat de kosten van verpakking en verzending 
van het materiaal terug verlangd worden. 


CECROPIA PELTATA LINN. 


In April 1914 ontving ’s Lands Plantentuin van de Firma 
Vilmorin Andrieux & Co., te Parijs, zaden van den hierboven 
genoemden, in tropisch Amerika inheemschen boom. Ongeveer 
een jaar na het uitzaaien werd een der uit dit zaaisel verkre- 
gen planten in de kweekerij van den Botanischen tuin te 
Buitenzorg uitgeplant. Dit exemplaar groeide bijzonder snel 
en had in November 1917 een hoogte bereikt van niet min- 
der dan 14 M. en 75 c. M., terwijl de diameter van den stam 
op ongeveer een Meter hoogte ruim 25 c. M. bedroeg! Op- 
gemerkt zij, dat de boom gedurende het laatste halve jaar 
voor dat hij omgekapt werd zich weinig in de dikte en lengte 
ontwikkeld had; we kunnen derhalve als juist aannemen, dat 
de plant, die bij het uitplanten niet hooger dan 20 c. M. was, 
in ongeveer twee jaar tijd opgegroeid was tot een boom, waar- 
van de afmetingen zekerlijk niet veel verschilden met die, 
welke zoo even opgegeven werden. De penwortel had een 
lengte bereikt van 63 c. M.; een aantal der bijwortels, die 
eenige d. M, boven den grond uit den stam gegroeid waren, 
hadden een dikte van bijna 15 c. M. De stam was tot op een 
hoogte van ongeveer 10 Meter onvertakt; het aantal der zij- 
takken was niet groot, er waren er slechts 6. De loofblade- 
ren, die handlobbig zijn, bereiken een lengte en een breedte 
van 85 c,‚ M; de bladsteel eene van 75 c. M., De stam is, 


hr et 


gelijk men op de hierbijgaande foto duidelijk kan zien, van 


binnen hol en door tusschenschotten geleed, vrijwel op de 


zelfde wijze als de stengel van de bamboe, met dit verschil 
echter, dat bij Cecropia de holte van geringe beteekenis is in 
vergelijking met de dikte van den wand. De wanden van het 
oude, op de foto voorkomende stamgedeelte zijn tesamen 15 c. M. 
dik, terwijl de diameter van het holle gedeelte iets meer dan 
3 c,‚ M. bedraagt. De wanden wan de holten zijn bruinge- 
kleurd evenals de tusschenschotten; zij zijn bekleed met een 
laag van kurkcellen. De plaats van de tusschenschotten, de- 
knoopen van den stengel, (de aanhechtingsplaats van de loof- 
bladeren,) is evenals bij bamboe ook aan de buitenzijde van 
den stam zeer duidelijk aan te wijzen. Het jonge gedeelte van 
de stam is sterk behaard, terwijl de bast een looistof houdend 
vocht bevat. Het jonge loofblad is, evenals dat van den 
„karet” (Ficus elastica), Artocarpus incisa (kloewih, soekoen) 
en nog vele andere tot de familie van de Moraceae behoo- 
rende planten, door de steunbladen omsloten. Ontplooit zich 
het loofblad, dan is inmiddels het omhullende steunblad afge- 
vallen. De bloeiwijzen zijn vreemd gevormd; op den alge- 
meenen bloemsteel zijn geplaatst 3,5 of 6 rupsvormige rood- 
bruin en zwart gespikkelde uitwassen, de aren, min of meer 
overeenkomend met de kolf van den „echten” en den „in- 
dischen aronskelk” (resp. Richardia en Anthurium). De 
spikkels zijn de verdroogde stempels der bloempjes, die, in 
groot aantal op den algemeenen bloemsteel ingeplant, die aren. 


vormen. Ofschoon er niets fraais aan de bloeiwijze valt op 
te merken, trekt zij toch de aandacht door haar eigenaardige 


vorm en kleur. 

Cecropia peltata is geen sierboom; of het hout voor eenig 
doeleinde te gebruiken is — gebruikt wordt —: in de papierberei- 
ding, voor de lucifers- of kistenvervaardiging, ik weet dit 
niet. Botanisch is het geslacht Cecropia zeer interessant. Cecro- 
pia toch is een z. g. „mierenplant”, d. w. z, dat de plant veel 
bezocht wordt door mieren. 

Voorbeelden van de zulke zijn de op Java welbekende 
en daar voorkomende Myrmecodia's en Hydnophtum's (mal. 
„roemah semoet”). Cecropia peltata wordt op Java (althans de 


Me zat 


Nt 


exemplaren, die ik in den Buitenzorgschen Plantentuin heb 
kunnen gade slaan) niet meer dan elke andere plant door mie- 
ren bezocht, zonder dat men ook maar in het allerminst kan 
meenen dat de mieren door de bizondere eigenschappen van 
bedoelde plant aangelokt worden om haar te bezoeken. In 
het vaderland van Cecropia schijnt dit anders te zijn, Daar wordt 
Cecropia, volgens KERNER VON MARILAUN, ijverig bezocht 
door in Amerika voorkomende 1) miersoorten, behoorende tot 
de geslachten Aztekaen Crematogaster. KERNER 
VON MARILAUN 2) beschrijft in een uitvoerig opstel de saâm- 
leving van een soort van Cecropia, n.l, de soort cinerea, nauw 
verwant aan de hierboven genoemde soort, met mieren, en 
zegt daarin o. a. het volgende: 

‚ Het komt echter ook voor, dat de aanvallen 
van dieren op het groene weefsel van planten door andere 
dieren worden afgeweerd en dat de planten zelf slechts in 
zoo ver deelnemen aan de bescherming, als zij aan de als haar 
beschermer optredende dieren woning en voedsel, kost en 
inwoning dus, verschaffen. Van het niet geringe. aantal 
der hiertoe behoorende, in den nieuwsten tijd bekend ge- 
worden gevallen, zullen op deze plaats slechts twee worden 
geschetst en door afbeeldingen worden opgehelderd, namelijk 
Geeropie cinerearen Acacia cornigerasl). De 
eerste behoort tot een geslacht van de Netelachtige planten, 
hetwelk in Amerika van Mexico tot Zuid-Brazilië verspreid 
is en uit ongeveer 40 soorten bestaat. Hetzelfde gebied wordt 
ook door de zoogenaamde Bladsnijdende mieren bewoond, die 
tot de gevaarlijkste vernielers van bladeren behooren, Deze 
merkwaardige dieren, als welk voorbeeld Atta hystrix 
dient, snijden met hunne schaarvormige kaken stukken uit 
den rand der bladeren, houden deze stukken als schermen 


1) en op Java ontbrekende (2) 
2) schrijver van het boek „Pflanzenleben”. in het Nederlandsch vertaald 
door Virus BRruisma. Uitgever: Schillemans en van Belkum, Zutphen. 


1) In midden-Amerika en Mexico inheemsche, kleine boom. In haar vader- 
land worden de holle doornen van deze plant door mieren bewoond; terwijl 
de top aanhangselen der blaadjes — (z. g. >mierenbroodjes’”’) — door de mieren 
genuttigd — (en verdedigd?) worden. 


EO 


boven hun kop en sleepen ze in hun nesten, De stukken blad 
dienen hun daar voor den aanleg van „zwamtuinen”, In de 
nesten gebracht, beschimmelen. namelijk de stukken blad en 
de daarop ontstane zwamvegetatie vormt dan het voedsel 
voor de larven dezer mieren”. 

„Daar gewoonlijk duizenden van die bladsnijdende mieren 
in lange rijen uittrekken, om groen weefsel te snijden uit de 
bladeren, waarin zij smaak vinden, zien de aangevallen planten 
al spoedig er ellendig verminkt uit en hebben, in plaats van 
groene bladeren, niet veel meer te vertoonen dan geraamten, 
uit de stevige vaatbundels der nerven bestaande. Dat de blade- 
ren der Cecropia’s zeer geliefd zijn bij de bladsnijders, blijkt 
wel hieruit, dat die planten van dit geslacht, die tegen de 
de aanvallen dezer dieren onbeschermd zijn gelaten, geregeld 
overvallen, stuk gebeten en vernield worden. De meeste Ce- 
cropia’s zijn evenwel beschermd en wel, merkwaardigerwijze 
door andere, zeer boosaardige en vergiftige mieren uit de 
geslachten Azteka en Crematogaster, aan wie door de steun- 
behoevende planten kost en inwoning wordt aangeboden”. 

„Als woning voor deze laatste, de beschermende mieren, dienen 
holten in den stengel der Cecropia's. Deze is, gelijk die der 
Schermbloemigen (Umbelliferae), geleed. Telkens tusschen twee 
knoopen, die de aanhechtingspunten der bladeren vormen, 
bevindt zich een lid, een internodium, dat eerst met merg 
gevuld is, maar zeer spoedig hol wordt en dan een cylinder- 
vormig vertrek mag heeten. Aan elk van die leden bemerkt 
men aan één zijde een ondiepe gleuf en aan het boveneinde 
dier gleuf een ovalen indruk van de grootte van een spelde- 
knop. Daar is het weefsel van den stengel betrekkelijk dun 
en gemakkelijk te doorboren. Het bevruchte wijfje van een 
soort der beschermende mieren boort daar een gat, betrekt de 
holte van het bedoelde internodium als woning en legt er haar 
eieren. Het gat in den wand s'uit zich weer door een woekerend 
weefsel, welks saprijke cellen door het nu volkomen ingesloten 
wijfje als voedsel worden genuttigd. Later, als zich uit de 
eieren en larven arbeiders hebben ontwikkeld, wordt door deze 
het gat weer opengemaakt, Ook in de tusschenschotten, die de 
boven elkaar geplaatste holten van den stengel scheiden, wor- 


A Ie. 


den gaten gebeten, zoodat steeds meer van die vertrekken 
met elkander in verbinding komen te staan”, 

„De holten vormen nu de woningen van tallooze bescher- 
mende mieren, Het voedsel, dat hun door Cecropia wordt gebo- 
den, ligt aan de buitenzijde der zeer korte, maar opvallend ver- 
dikte bladscheede. Men bespeurt daar reeds aan het nog 
zeer jonge blad, dat pas zich van het omhullend vlies bevrijd 
heeft, een wit verhevenheidje in den vorm van een dwars 
geplaatst ovaal. Dit knobbeltje wordt weldra tot een kussen, 
dat bezet is met witte bolletjes, als met insecteneieren. Ziet 
men nauwkeurig toe, dan blijkt, dat daar, in een eigenaardig 
weefsel, celgroepen, in de gedaante van zeer kort gesteelde 
bolletjes, worden gevormd. Wanneer deze celgroepen, naar 
hun ontdekker „Müllersche lichaampjes” genoemd, de middel- 
lijn van bijna een millimeter hebben bereikt, raken zij los van 
hun steeltjes, vallen echter niet dadelijk af, maar blijven nog 
korten tijd op het kussen achter. Naast de bolletjes komen 
uit het weefsel van het kussen ook zeer talrijke haren te voor- 
schijn, die in hun benedengedeelte als een parelsnoer zijn in- 
gesneden, maar naar boven worden afgesloten door een spitse, 
zich verlengende, dunne cel als door een kafnaaldje. Tusschen 
die haren blijven de kogeltjes nog eenigen tijd hangen, maar 
vallen tenslotte af tengevolge van de drukking der volgende te 
voorschijn groeiende bolletjes, of door den een of anderen stoot’’. 

„Daar deze bolletjes in hun cellen voedzame stoffen, met 
name eiwitachtige verbindingen, vet enz. bevatten, vormen zij 
een zeer gezocht voedsel voor de beschermende mieren, en 
daar de vorming dier bolletjes een langen tijd voortduurt, zijn 
de kussens aan de achterzijde der dikke bladscheden steeds 
van versch voedsel voorzien”. 

„De beschermende mieren komen in groot aantal tot de voor 
hen riĳk gedekte tafels, houden zich echter ook in de buurt 
daarvan aan den stengel, de bladstelen en bladschijven op. 
Klaarblijkelijk houden zij de wacht bij de bladeren, aan welker 
voet de voedselleverende kussentjes, en bij de stengels, in wel- 
ker holten veilige woningen zijn ontstaan. Het is immers in hun 
belang, elk gevaar af tewenden, dat de Cecropia's bedreigt, 
omdat de vernietiging van deze planten met het verlies van 


Re 


hun woning en hun voedsel gelijk zou staan. Bij elke verdachte 
beweging in de bladerdragende kroon komen zij uit de door 
hen bewoonde ruimten te voorschijn en stellen zich in staat 
van tegenweer. Komen bladsnijdende mieren in het gezicht, 
dan worden die overvallen en op de vlucht gejaagd. Feitelijk 
blijven de bladeren van die Cecropia’s, waarop zich deze krijgs- 
haftige wachtmieren hebben gevestigd, vrij van bladsnijders.” 

Een andere, in den Botanischen tuin te Buitenzorg gekweekte 
myrmecophiele boom is Humboldtia laurifolia, Deze 
behoort tot de familie van de Leguminosen. Ook hier treft men 
holle internodiën aan; echter heb ik tevergeefs gezocht naar 
lichaampjes, zooals de hierboven beschrevene. „Müllersche 
lichaampjes”. die tot voedsel zouden kunnen dienen vandetalrijke 
mieren, die in genoemde holten voorkomen. Dergelijke holten 
in de stengels kunnen voorts nog opgemerkt worden bij 
Randia myrmecophylla en een andere Rubiacae, een 
Sarcocephalus, afkomstig van den Goenoeng Dempoe, van 
welke laatstgenoemde wij destijds door vriendelijke tusschenkomst 
van haren verzamelaar, den Heer JACOBSON, een jonge plant ont- 
vingen. Beide laatstgenoemde planten worden hier te Buitenzorg 
niet door mieren bewoond. De holten ín de stengels staan niet 
door een opening met de buitenlucht in verbinding. De openin- 
gen toch, dit kunnen wij wel aannemen, worden bij beide plan- 
ten door mieren gemaakt. Dit is „zet het geval bij de openingen 
en de gangen (kanalen) die aangetroffen worden in den knolvor- 
migen stam van Hydnophytum en Myrmecodia, Deze ontstaan 
tijdens den groei, door het wegvallen van celreeksen, welk 
proces niets heeft uit te staan met de aanwezigheid van mieren. 

Behalve Cecropia peltata worden in den Botanischen tuin te 
Buitenzorg nog gekweekt de soorten palmata !) en Schiedeana. 
Beide hebben eveneens holle stengels en dragen eveneens 
„Mullersche lichaampjes”; de stengels en de stam worden 
evenwel niet door mieren bewoond, noch heb ik kunnen 
opmerken dat de „mieren broodjes’ door mieren genuttigd 
worden. DAUBANTON. 

1) Over de soort palmata deelde de Heer van Helten, Administrateur van 
den Cultuurtuin te Buitenzorg mij nog het volgende mede: 

„Het melksap bevat caoutechoue, De zuurachtig-zoete vruchten worden gege- 
ten en de schors kan dienen om te looien, terwijl de holle stammen in het 


vaderland van de plant, tropisch Amerika, wegens hun lichtheid tot onderlaag 
van vlotten worden gebruikt”, 


NNT PA 


DE DJALI BRAS. 


In dezen tijd van zoeken naar voedingsmiddelen is het wellicht 
de moeite waard een plant hier te bespreken, welke niet zoo 
algemeen bekend is. Ik bedoel de Djali bras. (De naam wordt 
zoowel aan de plant als aan de vruchten gegeven). 

Meer bekend is de Djali watoe, welker vruchten Javaansche 
kinderen aan elkaar rijgen als kralen om halssnoeren en arm- 
banden van te maken. 

Beide gewassen lijken precies op*elkaar, ook de vruchten, 
welke in aren groeien, De planten komen op als djagoeng, 
waarmee ze in den eersten tijd overeenkomen, alleen zijn de 
blaren breeder en groener van kleur. Zij stoelen, wanneer zij 
bijna een halve meter hoog zijn, flink uit. 

De Djali bras heeft korrels omsloten in een harde schil, 
terwijl de Djali watoe een harde massa is. Hierin verschillen 
de twee soorten van elkaar. Door die harde schil kan de 
Djali bras langen tijd bewaard worden zonder dat de korrel 
door insecten worden aangetast, zoodat zij een prachtmiddel 
is om in tijden van gebrek aan voedsel daarin te voorzien. 

De plant wil overal groeien en toch wordt zij weinig aan- 
geplant en is niet overal bekend, zelfs onder Javanen. 

De Djali bras is op verschillende wijzen als voedingsmiddel 
te bereiden. Als rijst gestoomd kan zij deze geheel vervangen, 
wat haar voedzaamheid en verteerbaarheid aangaat. Als pap 
toebereid heeft zij den smaak van gort en is als deze zeer goed 
te eten. 

Wordt zij tot meel gestampt, dan is zij een prachtmiddel om 
uit tarwemeel vermengd (half om half) brood van te bakken, 

De broodjes zijn veel lekkerder en niet zoo zuur als het 
gewone kleffe brood hier in Indië. Ook zijn van het meel 
pannekoeken en andere gebakken te maken. 

De plant is op alle soorten grond te planten, is sterk, zoodat 
mislukkingen weinig voorkomen. 


AGÔ 


« Ik geloof, dat zij wel meer aandacht verdient dan tot nu toe 
aan haar geschonken wordt, 
“ P. W. v. D. BROEK. 

Naschrift. Djali bras (djali boeboer) en djali 
batoe zijn twee soorten — of verscheidenheden, die tot het 
Granimeëengeslacht Coix of tot Chionachne gebracht 
worden. „Jobatranen” is een gebruikelijke naam, hetzij voor 
beide, hetzij in ’t bijzonder voor djali batoe. Vandaar ook een 
wetenschappelijke naam Coix lacryma Jobi. Beide onder- 
scheiden zich van elkaar doordat, gelijk de schrijver hier 
boven vermeldt, bij djali bras de buitenkafjes wel een taaie 
schil, maar toch niet, zooals bij djali batoe, een steenharde massa 
vormend. 

Eenige bijzonderheden, omtrent djali vindt men in een op- 
stel van VAN DER KEMP in het Tijdschrift voor Nijverheid en 
Landbouw XXI (1877), blz. 321 vlg. Volsens wands 
onderscheidt men van de eetbare djali nog twee soorten, 
djali padi— van Sumatra afkomstig, op Java zeldzaam: 
Coix Koenigii—en djali ketan, de gewone: C. 
agrestis. De Heer HEYNE deelde mij mede, dat hij er 
niet in geslaagd is, de djalí padi machtig te worden. 

Omtrent het gebruik zegt v. d. KEMP, dat djali als nasi 
wordt toebereid, en voorts tot de bereiding van gebak en 
van tapej. 

Evenals in de dagen dat v. d. K. zijn artikel schreef, is 
ook thans nog de djali een wel in vele streken, maar nergens 
op zeer groote schaal verbouwd gewas. De cultuur zal meest 
niet voldoende loonend zijn, en het stampen — na een nacht 
in water weeken volgens RUMPHIUS — ís stellig geen gemak- 
kelijk werk. Toch vindt men te Batavia, ik meen omstreeks 
April, gepelde djali geregeld bij handelaars in rijst te koop. 

Aan HEYNE dank ik de volgende mededeeling: „blijkens een 
van 1912 dateerend bericht van de Internationale Crediet- en 
Handelsvereeniging Rotterdam” te Cheribon, wordt van daar 
djali-gort jaarlijks tot een hoeveelheid van ca 1000 pikol 
uitgevoerd naar Sumatra's Oostkust en Palembang. De prijs 
varieerde in genoemd jaar in de afscheephaven tusschen 
‘6 en 7 gulden p. p.” 


Eee EE 


Wat het gehalte aan voedingsstoffen betreft, vindt men 
nog al uiteenloopende opgaven. Een voedzaam product is de 
djali echter zeer zeker. Intusschen valt te betwijfelen of de 
teelt op eenigszins groote schaal loonend zou blijken en de 
voorkeur zou verdienen boven die van andere gewassen. 

WG B: 


En, 5 


AE Ela ed 


PANT Ae St 
Er ar 


zuk 


HJALMAR JENSEN, Mac 


Ren 5 


Pennen nnn nnn En 


HJALMAR JENSEN, MAG, SC, 


Directeur van het Proefstatton voor Vorstenlandsche 
Zabak, 1goo-1g18 


Toen ik, nu ongeveeer dertien jaar geleden, te Buitenzorg 
aankwam, kwam ik door omstandigheden weldra geregeld 
met JENSEN in aanraking; daardoor ben ik in de gelegenheid 
geweest om dezen uitstekenden collega, v.or wien ik steeds 
de hartelijkste sympathie: gevoeld heb, te leeren kennen en 
waardeeren. Later, als gevolg van veranderingen in onze 
werkzaamheden, hebben wij minder gelegenheid gehad om 
elkaar te ontmoeten, want JENSEN kwam niet meer geregeld 
te Buitenzorg, terwijl ik niet vaak naar Midden-Java kon gaan ; 
wij hebben elkaar echter nooit uit het oog verloren, en het 
was mij altijd een uiterst groot genoegen hem terug te zien, 
wanneer gelukkige omstandigheden ons weer bij elkaar brachten. 

Gedurende de eerste tijden van mijn verblijf op Java werd 
ik door JENSEN in kennis gebracht met de tropische wereld; 
ik herinner mij altijd nog de excursies, die wij samen gemaakt 
hebben in den Plantentuin, in de omgeving van Buitenzorg, 
te Tjibodas en op de Gedeh, de interessante gesprekken, die 
JENSEN wist te voeren. Met zijn jeugdige geestdrift stelde 
hij mij op de hoogte van talrijke biologische kwesties, hij 
vestigde mijn aandacht op de interessante eigenschappen van 
die en die plant, hij liet mij van zijn ervaring profiteeren en 
deelde mij zijne altijd oordeelkundige waarnemingen op plant- 
en dierkundig gebied mede; hij wist zijn bewondering, zijn 
liefde voor de grootsche, tropische natuur te laten deelen door 
anderen, en met een dikwijls overdreven bescheidenheid, gaf 
hij daarbij den naam van een menigte planten met hare mor- 
phologische en biologische eigenaardigheden op. Want JENSEN 
is niet alleen gul in zijn welbekende gastvrijheid, waarvan 
iedereen, het zij te Buitenzorg, het zij te Wedi, wel eens gebruik 
heeft gemaakt: hij is ook ruim van opvatting als geleerde; 


II 


hij is niet de botanist met geheimpjes, die vreest, dat een 
ander zijn denkbeelden zal gebruiken; integendeel, hij is 
altijd bereid om de resultaten van zijn eigen onderzoekingen 
te bespreken, ook al zijn ze niet gepubliceerd. 

In het fransch zegt men dikwijls van iemand in afkeurenden 
zin: ‚qu'il a les defauts de ses qualités”. Van JENSEN kan men 
zeggen, en dit met een geheel andere en wel prijzende betee- 
kenis, „qu'il a les qualités de ses défauts’, Om hem goed te 
begrijpen, moet men hem goed kennen: zijn liefde voor discussie 
is niets anders dan een gevolg van zijn wetenschappelijken geest, 
van zijn uiterst ontwikkeld en kritisch aangelegd verstand. 
Zijn vasthoudendheid is niets anders dan de uiting van zijne 
volharding, van zijn doorzettingsvermogen en van zijne energie. 
JENSEN's groote welwillendheid tegenover iedereen, zijne toe- 
gevendheid voor het werk van anderen toonen, dat hij een 
zeer strenge werkmethode toepast, die voor een gezond oordeel 
ontvankelijk blijft, zonder de onaangename scherp-kritische 
neigingen te vertoonen, waarmede talrijke onderzoekers alles, 
waaraan zij niet meegewerkt hebben, onmeedoogend en on- 
herroepelijk veroordeelen. 

Ondanks zijn bescheidenheid, misschien juist dank zij deze, 
is JENSEN een merkwaardig plantkundige; de lijst van de 
botanische werken, die hij buiten het gebied van de tabakscultuur 
en bereiding gepubliceeerd heeft, en die wij hieronder opgeven, 
levert daarvan een duidelijk bewijs. 

Bovendien is hij een uitstekend Proefstation-Directeur geweest, 
Hij wist niet alleen bij zijn personeel, maar ook bij de planters 
met zeer veel takt op te treden, en dat is de reden waarom 
zijn Proefstation gedurende 18 jaar zeer belangrijk werk heeft 
kunnen. verrichten, dat in de verschillende publicaties over 
Tabak meegedeeld werd. 

Een zeer beknopt curriculum vitae zal ongetwijfeld het 
best de belangrijkheid van JENSFN'S loopbaan en van zijn 
wetenschappelijke werkzaamheden aantoonen. 

Hij is te Odense (Denemarken) geboren en heeft in 1889 
op 24 jarigen leeftijd zijn studie op de Universiteit van Kopen- 
hagen afgesloten. Zijn laatste examen gaf hem den titel van 
Meester in de Natuurwetenschap en Geographie (Mag. Sc.). 


HI 


Na zijn militairen dienst bij de Marine te hebben volbracht, 
werkte hij van 1890 tot 1897 als Assistent van Prof. R, PE- 
DERSEN op het Laboratorium voor Planten-physiologie van 
de Universiteit van Kopenhagen. Hij ondernam verscheidene 
studiereizen: in 1890 naar Leipzig (Prof. PFEFFER), in 1897 —98 
naar Bonn en Petersburg (Prof. STUTZER en WINOGRADSKY). 
Van 1898 tot 1900 is hij als-assistent van Prof, KLEIN bij 
het Landbouwproefstation te Karlsruhe werkzaam geweest. 
In 1900 vertrok hij naar Indië en begon hij zijn tropischen 
werkkring. ê 

Aan de geschiedenis van de wetenschappelijke onder- 
zoekingen in het belang van de tabakscultuur is de naam 
van HJALMAR JENSEN onafscheidelijk verbonden, en zijn 
geheele leven op Java is één met het leven en de ontwikkeling 
der inrichtingen, die aan de uitbreiding onzer kennis over de 
tabakscultuur en-bereiding bijgedragen hebben. 

Van 1900 tot 1912 is JENSEN werkzaam geweest als Plant- 
kundige voor de onderzoekingen over Tabak, bij ’s Lands 
Plantentuin en later bij het Departement van Landbouw. 
Zijn standplaats was toen Buitenzorg, waar hij een gedeelte 
van het jaar werkte, terwijl hij gedurende de „campagne” 
een hulplaboratorium (eerst te Klaten, later te Wedi) te zijner 
beschikking had, Van 31 October 1912 tot 30 April 1918 
is hij Directeur van het „Proefstation voor Vorstenlandsche 
Tabak” geweest, Deze nieuwe instelling ontstond, na inge- 
wikkelde besprekingen, door de samensmelting van de twee 
toen bestaande Vorstenlandsche Tabaksproefstations, Deze 
uitbreiding van zijn Instituut vermeerderde in hooge mate de 
bezigheden van JENSEN, die zijn zeer groot ondergeschikt 
personeel op zeer handige wijze wist te leiden, 

Sedert eenigen tijd was JENSEN van plan om naar Europa 
terug te gaan, en hij heeft zijn ontslag gevraagd, ingaande 
met einde April 1918, De tegenwoordige politieke omstandig- 
heden hebben echter zijn vertrek vertraagd, en hij heeft een 
betrekking gezocht en gekregen, waar hij zijne kennis zal kunnen 
toepassen. Van 1 Mei 1918 af is hij nl. tijdelijk werkzaam 
gesteld als Hoofd van het Micro-biologisch Laboratorium van 
het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel. Wij 


IV 


behoeven hem in dezen nieuwen werkkring geen succes toe 
te wenschen, want wij zijn overtuigd, dat hij in zeer korten 
tijd resultaten zal bereiken, die belangwekkend voor de we- 
tenschap en nuttig voor de praktijk zullen zijn. 

Zonder —op welke wijze ook — in het geschil partĳĳ te 
willen kiezen, moeten wij toch even het feit aanraken, dat 
JENSEN iets teleurgesteld en eenigszins verbitterd de inrichting 
heeft verlaten, waaraan hij gedurende 18 jaar al zijn energie 
had gegeven. 

De meesten onder onze collega’s hebben wel is waar met 
de practici de aangenaamste betrekkingen; er zijn echter 
helaas verscheidene wetenschappelijke ambtenaren, zoowel bij 
de Gouvernementsdiensten als bij de Proefstations, die hun 
betrekking neerleggen met den indruk, dat hun arbeid bij 
hun werkgevers weinig erkenning gevonden heeft. Zij gaven 
zonder aarzelen al hun wetenschap, al hun werkkracht; ver- 
kregen resultaten, die misschien met belangstelling aanvaard 
werden, maar zonder waardeering, omdat hun waarde niet 
altijd in ringgits uit te drukken was, en na een langen tijd 
van toewijding werden zij zonder meer bedankt, omdat de 
wetenschappelijke voorlichtingsdiensten altijd beschouwd wor- 
den, misschien niet als parasieten maar zeer zeker als in 
een staat van bevoorrechte symbiose levende met de cultuur. 

En toch, in het geval van JENSEN o. a, werden zeer duidelijke 
resultaten verkregen en de hulde hieronder door zijn collega’s 
gebracht is geen bewijs van „admiration mutuelle”, het is 
alleen een opnoeming van feiten, die op zuiver objectieve 
wijze aantoonen, wat door JENSEN en door het onder hem 
werkende personeel verwezenlijkt werd. 

Moge deze hulde de planters, aan wie hij zijn gaven gewijd 
heeft en die hem misschien niet steeds hebben begrepen, over- 
tuigen, dat zij in hem een medewerker hebben gehad, die in 
hooge mate tot den vooruitgang van de tabakscultuur bij- 
gedragen heeft, 

Overigens is JENSEN er de man niet naar om lang onder 
den indruk van zulke kleine teleurstellingen te blijven. Hij is 
nu met het bestudeeren van een onderwerp belast, waar tot nu 
toe in Nederlandsch-Indië om zoo te zesgen niets aan gedaan 


V 


werd; hij is nog jong, vol geestdriftigen werklust, vol onver- 
moeibare werkkracht, en wij hopen, dat hij nog langen tijd op 
Java zal blijven, altijd met nieuw genoegen zijn onderzoekingen 
voortzettend, om aan zijn collega’s de gelegenheid te geven | 
om van zijn ervaringen partij te trekken, 

Bovendien heeft JENSEN in zijne naaste omgeving, in zijn 
familiekring, alles wat noodig is om de kleine onaangenaam- 
heden van het leven te verdragen. Zijn echtgenoote. mevrouw 
H. JENSEN, die wij gaarne in deze hulde van sympathie willen 
doen deelen, zijn kleine dochtertjes zullen hem in zijn vele 
jaren van toekomstige werkzaamheid al het geluk geven, dat 
hij door zijn werkzaam verleden verdiend heeft, 


Buitenzorg, April 1918. CH. BERNARD. 


Litteratuur (met uitzondering van publikaties 
over tabak, in Nederl. Indië verschenen). 


1) Om Zostera's spiring. Bot. Tidsskrift. Bd. 17. 1889. 
p.. 162, 

2) 16 Forelaesninger over planternes Bygning og Liv. Koben- 
havn. 1897, 

3) Das Verhältnis der denitrifizierenden Bakterien zu einigen 
Kohlenstoffverbindungen. Ctrbl. f Bakt. 2e. Abt. Bd. 3. 1897. 
p. 622 & 689. 

4) Beiträge zur Morphologie und Biologie der Denitrifika- 
tionsbakterien. Ctrbl. f. Bakt. 2e Abt. Bd. 4. 1898. p. 401 & 449, 

5) Denitrifikationsbakterien und Zucker. Ctrbl, f. Bakt. 2e 
EME Dd 91399. op 7164 

6) Salpeterbakteriernes Udbredelse in Danmark. Tidsskrift 
for Landbrugets Planteavl. Bd. 5. 1899. p. 174, 

7) Om den ved Hedebrande fremkaldte Varme i Jorden. 
Hedeselskabets Tidsskrift. 1899. 

8) Versuche über Bakterienkrankheiten bei Kartoffeln. 
Stebh f.:Bakt 2e Abt. Bd:’6, 1900. p. 641. 

9) Die Herkunftsbestimmung amerikanischer Rotkleesaat. 
{llustr. Landwirtsch. Zeitung. 21 Jahrg. 1901. p. 283. 


VI 


10) Bemerkungen zu: „Stutzer; Neue Untersuchungen über 
salpeterzerstörende Bakterien”, Ctrbl f. Bakt. 2e Abt. Bd. 7. 
1901. p. 637. je 
__11) Rodgranen og Bakterierne. Hedeselskabets Tidsskrift. 


1902 p. 232 
12) Bakteriën en landbouw. Teysmannia. Bd. 13. 1902, 
prAdS: 


13) Denitrifikation und Stikstoffentbindung. Lafar: Hand- 
buch der technischem Mykologie. Bd. 3, 1904. p. 182. 

14) Veber die Bekämpfung der Mosaikkrankheit der Ta- 
bakpflanze. Ctrbl. f, Bakt. 2e Abt. Bd, 15, 1905. p. 440. 

15) Veber die Natur der Tabakfermentation. Ctrbl. f. Bakt. 
Ze Abt Bd-2il. 1908: pr A69, 

16) Nepenthes-Tiere. II, Biologische Notizen. Ann. du Jardin 
de Buitenzorg 2e, Série Suppl. III. 1910. p. 941. 

17) En Knopdannelse paa Hypokotylen hos Jatropha Curcas. 
Biologiske Arbejder tilegnede. Eug. Warming. 1911. p. 123. 

18) Viviparie bij Phalaenopsis amabilis. De tropische natuur. 
KCP 

19) De groeistrepen op bamboe. Teysmannia. Bd. 26. 1915, 

p. ò8. 


JENSEN IN ZIJNE OMGEVING, TE KLATEN. 


„Van bamboe en petroleumblikken kan men in de tropen 
alles maken”, placht JENSEN te zeggen — en wèl kwam zijn 
vindingrijkheid op dit gebied hem te pas. Een bamboeloodsje 
bijna zonder instrumentarium was alles wat hij in het begin 
te Wedi ter beschikking had. Trouwens hoe zou het anders 
kunnen, waar drie ondernemingen een Proefstation oprichtten, 
met een budget, dat belangrijk beneden de tienduizend gulden 
bleef. Ook in dit opzicht is Indië in de laatste twintig jaren 
met reuzenschreden vooruitgegaan; maar wat moet er een eigen- 
aardige bekoring in gelegen hebben voor den onderzoeker 
met initiatief en energie, om in die tijden met allereenvoudigste 
hulpmiddelen veel te bereiken, en te toonen, dat de belangrijke 
feiten, die de wetenschap aan de culturen kan leeren, tenminste 


VII 


voor een groot deel kunnen worden te voorschijn gebracht 
zonder dure en zeer dure installatie's. Voor dergelijk weten- 
schappelijk pionierswerk was JENSEN de aangewezen man; 
naast zijn groote vindingrijkheid deed zijn onbluschbare ener- 
gie hem alle moeilijkheden gering schatten en overwinnen. 
In het ontwerpen en opstellen van apparaten was hij een 
meester. Zelf kundig glasblazer, wist hij ook overigens steeds 
de middelen te vinden om zijn doel te bereiken, en zijn leven- 
dige geest deed hem telkens weer „akals” aan de hand om 
het schijnbaar onbereikbare te verwezenlijken. Men denke 
echter niet, dat die apparaten, primitief als zij vaak waren, 
geen praktisch bruikbare resultaten konden geven. Integendeel, 
aan zijn levendig scheppenden geest paarde JENSEN een uiterst 
kritisch oordeel over den opzet en de beteekenis van zijn 
proeven, en men zal weinig onderzoekers aantreffen, die hun 
proeven van te voren zoo van alle kanten doordenken en met 
zooveel zelfkritiek overleggen, wat er mee te bereiken is. 
Was voor de planters, niet zoo gewend aan zelfkritiek, JENSEN'S 
vaak zoo eerlijk gedane uitspraak: „deze proef mislukte” of 
„gaf geen resultaat” soms aanleiding tot een verkeerd beoor- 
deelen van zijn werk, voor iemand, die, pas van de Universiteit, 
voor de ingewikkelde vraagstukken van de culturen geplaatst 
werd, was dit een uitstekende leerschool, die ik niet zal nala- 
ten steeds met groote dankbaarheid te gedenken. 

Dat JENSEN in die eerste jaren, alleen staande voor het 
geheele onderzoek voor de Vorstenlandsche tabakscultuur, veel 
wist te bereiken, dankte hij voor een niet gering deel ook 
aan de geestdrift, waarmee hij vóór alles onderzoeker bleef. 
„Paperassenrommel” hield hij zoo ver mogelijk van zich, van 
administratieven rompslomp en alles wat op routinewerk leek, 
wist hij zich vrij te houden, en zoo kon hij, met geen andere 
hulp dan zijn laborant, het enorme aantal onderzoekingen op 
de meest verschillende gebieden verrichten, die in de Jaar- 
verslagen uit die jaren gepubliceerd zijn, en in de lijvige 
Mededeeling No. V van het proefstation voor Vorstenlandsche 
Tabak overzichtelijk werden samengevat, 

Later werden de tijden beter. In 1909 kon het budget 
belangrijk verhoogd worden, en behalve voor de aanstelling 


VIII 


van een chemicus werden ook de middelen gevonden voor 
de aanschaffing van de noodige inventaris en van een kleine 
auto. Levendig herinner ik mij nog JENSEN'’s vreugde, toen 
de kisten met glaswerk en apparaten arriveerden, en het 
laboratorium te Wedi de beschikking kreeg over wat meer 
dan de allernoodigste hulpmiddelen. En niet minder levendig, 
hoe, nu ruim 814 jaar geleden, JENSEN het hek van zijn aardig 
erf te Wedi binnenreed in de nieuw aangeschafte auto, de 
„Humber. Onderweg van Semarang had hij chauffeeren 
geleerd, en toen deze auto den volgenden dag ook de tocht _ 
naar Djogja volbracht —dat beteekende in die dagen o a. het 
rijden dwars door drie rivierbeddingen —, was de koop gesloten. 
De eerste Proefstations-auto. In 1909, toen pas enkele adminís- 
trateurs een auto bezaten, kostte het heel wat moeite, hen te 
overtuigen van het nut, dat zoo'n vervoermiddel in ’t bijzonder 
voor een Proefstation heeft, Maar JENSEN was er de man 
niet naar, om zich daardoor te laten afschrikken. 

Man van initiatief en van nieuwe denkbeelden, placht hij 
niet te rusten voordat hij die verwezenlijkt en doorgezet had. 
En de toekomst heeft hem in het gelijk gesteld. Tegenwoor- 
dig kan men zich haast geen Proefstation denken, dat voor 
zijn werk op de ondernemingen niet over een eigen auto be- 
schikt; het Proefstation voor Vorstenlandsche Tabak heeft er 
nu zelfs drie. 

Ook op ander gebied bleef uitbreiding niet achterwege. 
Door de vereeniging van de „Afdeeling Tabak” van het De- 
partement van Landbouw met het te Klaten gevestigde „Proef- 
station voor Vorstenlandsche Tabak” ontstond het tegenwoor- 
dige Proefstation, waarbij alle Vorstenlandsche tabaksonder- 
nemingen op één na zijn aangesloten. Het budget steeg tot 
het tienvoudige van wat JENSEN in het begin tot zijn beschik- 
king hed; vier onderzoekers en het noodige hulppersoneel 
vormden den staf, en natuurlijk bleven aan JENSEN, naast de 
lusten, ook de lasten en zorgen niet bespaard, die een zoo 
veel omvattende en verantwoordelijke werkkring met zich brengt. 
Zijn ideaal, zijn werk bekroond te zien door de stichting van 
een flink gebouwencomplex voor het Proefstation voor Vor- 
stenlandsche Tabak te Klaten, heeft JENSEN niet verwezenlijkt 


IX 


mogen zien Wel worden de verspreide afdeelingen te Wedi 
en Demangan met die te Klaten vereenigd, maar het nieuwe 
eigen gebouw zal moeten wachten totdat voor de tabaks- 
cultuur weer gunstiger jaren zijn aangebroken, 

Wel mag JENSEN, wanneer hij dezer dagen zijn betrekking 
neerlegt, met voldoening terugzien op wat hij in die 18 jaar 
heeft tot stand gebracht. Aan ons, die van nabij zoovele moei- 
lijkheden gekend hebben, die daarbij te overwinnen waren, 
moge naast deze korte beschrijving, die door de nuchtere 
feiten al een hulde vormt, een woord van bewondering gegund 
zijn voor de standvastigheid, waarmee JENSEN zijn roeping 
getrouw is gebleven en voor alles zich steeds natuuronder- 
zoeker is blijven voelen, wien de geldelijke belooning bijzaak 
is, maar die doel en bevrediging vindt in zijn werk. 

Zoo zal dus na 1 Mei a. s. in het Laboratorium en het 
volgens eigen smaak door JENSEN zoo gezellig ingerichte huis 
te Wedi niet meer voor de Vorstenlandsche tabakscultuur ge- 
werkt worden. JENsEN's gulle gastvrijheid en de vriendelijke 
zorgen van zijne trouwe levensgezellin zullen maken dat uiter- 
lijk de omgeving dezelfde blijft; maar eens zal ook hieraan 
een eind komen. Moge deze beschrijving er toe meewerken 
om de herinnering levendig te houden aan hetgeen er op 
dat plekje door JENsEN ten behoeve van de Vorstenlandsche 
tabakscultuur gedacht en gedaan is, 


O. DE VRIES. 
Buitenzorg, April 1918 


EP JENSEN: AES COLCEGA: 


Hoe verdienstelijk JENSEN in het belang der Vorstenland- 
sche tabakscultuur werkzaam is geweest, wordt in volgende 
verhandelingen beschreven. Het doel van deze bijdrage is, 
er op te wijzen, dat ook de twee andere tabakscentra van 
Ned.-Indië: Deli en Besoeki, veel van zijne onderzoekingen 
hebben geprofiteerd. 

Dit is te danken aan het ruime standpunt, dat JENSEN 
steeds heeft ingenomen en waarvoor hij voortdurend propa- 
ganda heeft gemaakt. Wars van alle geheimzinnigheid, stelde 


Dg 


hij de resultaten van zijn werk terstond ter beschikking van 
de zuster-instellingen, was hij steeds bereid om de jongere 
collega’s met raad en daad ter zijde te staan. 

Het moet dan ook een groote voldoening voor JENSEN zijn 
geweest, kort voor zijn aftreden gelezen te hebben, dat ook 
de heer D. Birnie, als Voorzitter van het Besoekisch Proef- 
station, de meening is toegedaan, dat onderlinge steun en samen- 
werking tusschen de tabaks proefstations zeer gewenscht is. 

Het spreekt echter wel van zelf, dat door deze regeling 
de jongere instelling het meest werd gebaat. 

Hoe dikwijls is door ons niet het groote aantal publicatics 
van het Klatensche Proefstation geraadpleegd, in het bizon- 
der het lijvige nummer 5, waarin JENSEN op zoo overzichtelijke 
wijze de resultaten van alle onderzoekingen, van 1898 tot 
en met 1911 verricht, heeft bijeengebracht! 

JENSEN wilde echter nog een stap verder gaan en heeft er 
krachtig op aangedrongen, dat ook de planters de resultaten 
van hun werk tot gemeen goed zouden maken, daarbij wel 
eenigszins vergetend, dat het heel menschelijk is, dat een 
maatschappij, die door veel moeite en veel geld de eene of 
‘andere verbetering van het bedrijf heeft verkregen, daarvan 
ook alleen de vruchten wil plukken. Dit neemt niet weg, 
dat JENSEN's streven gewaardeerd moet worden en dat heteen 
verblijdend feit is, dat hij ook in deze richting met succes 
werkzaam was. 

Overtuigd van hoeveel waarde het voor de samenwerking 
is, dat het personeel der proefstations elkaar geregeld ontmoet, 
en van meening zijnde, dat tourneé’s in elkanders ressort van 
veel nut kunnen zijn, is JENSEN steeds een groot voorstander 
van studiereizen geweest en heeft hij ons meermalen tot een 
bezoek aan de Vorstenlanden aangemoedigd. Menig collega 
heeft dan ook leerzame en genoegelijke uren onder zijn gast- 
vrij dak doorgebracht. 

JENSEN achtte het echter ook van belang, dat de planters 
der verschillende tabaksstreken meer met elkaar in aanraking 
kwamen en meende door gemeenschappelijke excursies dít doel 
te kunnen bereiken. Zoo brachten de Vorstenlandsche planters 
tweemaal een bezoek aan hunne collega’s in Besoeki en maakten 


« 


XI 


laatstgenoemden dit jaar een uitstapje naar Midden Java. Uit 
de voldoening, waarmede alle deelnemers over deze excursies 
spreken, blijkt wel, hoe juist JENSEN het nut ervan heeft inge- 
zien. Het zal ook op zijn initiatief zijn als Java-planters t. z. t. 
gezamenlijk naar Sumatra's Oostkust trekken om kennis te 
maken met de cultuurtoestanden aldaar. 

Niet alleen de Vorstenlandsche planters hebben dus reden 
om JENSEN erkentelijk te zijn voor alles, wat hij in het belang 
van hun cultuur deed: ook hun collega’s in Deli en Besoeki 
zijn hem dank verschuldigd, dien ik gaarne uit hun naam hier 
JENSEN breng. 

Ant. UETEE. 

Djember, April 1918 


DE PHYTOPHTHORA-ONDERZOEKINGEN 
VAN JENSEN. 


Aan het eind van het eerste verslag over zijn proeven en 
onderzoekingen over de Phytophthora-ziekte der tabak, „De 
lanasziekte in de Vorstenlanden en hare bestrijding”, in 1913, 
schreef JENSEN. 

„Ik durf niet beloven, dat de ondernemingen in de Vorstenlan- 
den door het opvolgen van deze regels de lanasziekte volkomen 
kwijt zullen raken. Ik durf ook niet beweren, dat ze door het 
niet opvolgen ervan van lanas zullen vergaan, maar mijn over- 
tuiging is, dat dit de eenige weg is om de ziekte den kop in 
te drukken, en dat dit ook op deze wijze zal kunnen gelukken’. 

Bij die overtuiging is JENSEN m. i. terecht gebleven, ook 
als de uitvoering er van geheel volgens de voorschriften vol- 
gens sommigen hen geen gelijk gaf, Het is gemakkelijker, 
adviezen te geven dan de uitvoering ervan geheel volgens 
de voorschriften gedaan te krijgen, vooral wanneer alles op 
zeer groote schaal gebeuren moet en dikwijls zonder behoor- 
lijk toezicht, zelfs al zijn de voorschriften nog zoo eenvoudig. 
Dat ondervond JENSEN ook. Ter voorkoming van Phyto- 
phthora-ziekte raadde hij het door VAN BREDA DE HAAN in 
Deli op Tabak toegepaste middel bordeauxsche pap aan en 
zieke planten moesten verzameld en verbrand worden. Dat 


XII 


is zeer eenvoudig. Alleen het desinfecteeren van den grond 
voordat ingeboet mocht worden, leverde eenige moeilijkheden. 
Gevolgd werd de methode van RACIBORSKI: de aarde wordt 
op de plaats, waar een jonge Phytophthora-zieke plant uitge- 
trokken is, gemengd met een handvol versch gebrande kalk en 
daarop giet men 50 à 100 c.M,* van een 10 ®/9 oplossing 
van zwavelzure ammoniak. De kalk maakt het ammoniakgas 
vrij en dit zou de Phytophthora-sporen dooden. Ingewikkeld 
is het niet, maar het mengen moet goed en voldoende diep 
gebeuren, en men moet het aan inlanders overlaten, De zoo 
behandelde grond moet verwijderd en door andere vervangen 
worden. Het ging dan ook niet overal even goed. In dien 
tijd waren er ondernemingen, waar het bereiden en de wijze 
van gebruiken van de bouillie bordelaise nog veel te wenschen 
overliet, en de verbranding in ovens beviel niet iedereen, 
was ook duur. Fovendien werden tabaksstengels door den 
mest gewerkt en daarmee weer op het land gebracht, wat 
groot gevaar oplevert. 

„Waarschijnlijk zou het succes wel wat grooter geweest zijn 
bij een meer algemeene en zorgvuldiger toepassing van de voor- 
schriften. Nu het niet meeviel, zocht JENSEN naar andere 
middelen, die in de praktijk eenvoudiger zouden zijn en míiu- 
der gevaar voor slordig werken meebrachten. Van het „ver- 
zamelen en verbranden” kon niets af. De ontsmetting met 
zwavelkoolstof en kaliumpermanganaat hielp alleen wanneer 
groote hoeveelheden gebruikt werden. Rupsenlijm gaf soms 
zeer goede resultaten, maar de kwaliteit er van schommelde 
te veel. Huidjes van kaoetsjoek over de wortelhals sloten míis- 
schien infectie uit, maar de planten stierven door het oplos- 
middel JENSEN verzweeg de mislukkingen niet, behoefde dat 
ook niet te doen, waar immers ook praktisch bruikbare en tege- 
lijk belangwekkende feiten aan het licht kwamen. In de eerste 
plaats leverde hij het bewijs, dat met het poeder van versch 
gebluschte kalk hetzelfde resultaat verkregen kon worden als 
met de minder gemakkelijk te behandelen ongebluschte kalk, 
en ten tweede, dat kalk alleen bijna even goed werkte als 
met zwavelzure ammoniak. Dat spaart dus moeite en geld. 
Zwavelzure ammoniak blijft het voordeel houden, dat de des- 


XIII 


infectie dieper doordringt, maar een veel geringere hoeveel- 
heid kalk dan vroeger gebruikt werd, is dan voldoende. Dit 
is voor de planters dus van belang, 

Ons proefstation-menschen boezemden JENSEN's werkmetho- 
den evenveel belang in als de directe resultaten voor de 
praktijk. De methoden, waarmee JENSEN het voorkomen van 
Phytophthora-sporen aantoonde in grondmonsters en in water, 
nl, door de parasiet gezonde onbeschadigde tabaksbladen in 
vochtige lucht voor te houden, mag een variatie zijn op reeds 
gepubliceerde methoden, JENSEN voegde er steeds iets van 
zich zelf aan toe. Voor mij was hij altijd de man, die bij 
iedere ontmoeting met een aardig denkbeeld of een nieuw 


gezichtspunt aankwam. 
J. A. HONING. 


Medan, April 1917. 


ONDERZOEKINGEN VAN JENSEN OVER DE 
OBEECTIE EN PEYSIOLOGIE 
NEN DEAN AS 


Toen JENSEN in 1900 zijne werkzaamheden voor de Vor- 
stenlandsche tabaksstreek begon, waren de omstandigheden, 
waaronder hij zijn onderzoekingen verrichtte, wel geheel anders 
dan tegenwoordig. Moest aan den eenen kant door hem nog 
een begin gemaakt worden met het inrichten van de voor 
wetenschappelijk onderzoek onmisbare hulpmiddelen, ook de- 
algemeene inzichten in ’t bijzonder op erfelijkheidsgebied wa- 
ren toen juist in een stadium van snelle verruiming, doordat 
in de eerstvolgende jaren de reeks van onderzoekingen ge- 
publiceerd werd, die onze denkbeelden over verbetering van 
de gekweekte rassen een groote wijziging deed ondergaan. 

Het terrein, waarop wij zijn werkzaamheden nader willen 
beschouwen — het verbeteren van de Vorstenlandsche tabak 
— lag pog geheel braak, zoodat wij hem zien beginnen met 
stelselmatig de noodige grondkennis te verwerven. Zoo onder- 
zoekt hij, hoe de bevruchting bij tabak plaats heeft. Naast 
zelfbestuiving ziet hij door twee bijensoorten kruisbestuiving 
tot stand komen. Dan gaat hij na, of ook de vaderplant in- 


XIV 


vloed heeft op de nakomelingschap, en doet, wanneer dit het 
geval blijkt te zijn, proeven met klamboe-afsluiting der bloemen 
om zelfbevrucht zaad te verkrijgen. 

Het door zelfbestuiving verkregen zaad is, wat kiemkracht 
betreft, goed, en door eenige generaties achter elkaar zaad 
van zelfbestoven planten uit te planten blijkt hem, dat zelf- 
bestoven planten een in geen enkel opzicht minderwaardige 
nakomelingschap opleveren. Voor de selectie stelt hij het feit, 
dat van fundamenteel belang is, vast, dat alle bladeren van 
een zelfde plant van een bepaalde qualiteit zijn en overeen- 
komstige eigenschappen vertoonen. Als dan ook in 1903 het 
voor de erfelijkheidsleer zoo belangrijk geworden boek van 
JOHANNSEN over de erfelijkheid van zuivere lijnen verschijnt, 
is JENSEN reeds zoover met het vooronderzoek gevorderd, dat 
hij terstond de resultaten van JOHANNSEN'S werk aan zijn 
tabakslijnen kan toetsen. Zoo stelt hij vast, dat bij de door 
hem van zelfbestoven planten gewonnen constante typen door 
een uitzoeken van planten van grootere hoogte geen ras, 
dat die eigenschap erfelijk bezit, meer kan worden verkregen, 
evenmin ook een erfelijke verbetering van de verhouding van 
lengte tot breedte van het blad. Waren dus JENSEN'S proeven 
met tabak een welkome bevestiging van de onderzoekingen 
door JOHANNSEN met boonen verricht, voor de praktijk was 
het isoleeren van typen, die in al hun nakomelingen een beter 
betaald tabakstype opleverden, van ’t grootste belang, en zeker 
zal wel het slagen van deze selectie in de hierop volgende jaren 
het werk geweest zijn, dat voor de Vorstenlandsche planters 
het meest ingrijpende geweest is, 

Het is wel eens als een bezwaar gevoeid, dat het Vorsten- 
landsche tabaktype door het bijna uitsluitend planten van de 
door JENSEN en de geliĳktijsig door LODEWIJKS geïsoleerde 
lijnen te eenvormig is geworden; maar dan is het des te meer 
opvallend, dat JENSEN in al zijn publicaties er op wijst, dat de 
ondernemers zelfstandig de selectie moeten ter hand nemen 
om zoodoende uit hun mengsel van typen die lijn te vinden, 
die voor hun gronden het meest aangewezen is. 

Naast de selectie op door de markt gewenschte eigenschappen 
heeft JENSEN getracht lijnen te kweeken, die: minder gevoelig 


XV 


waren voor ziekten als mozaiekziekten en lanas Het is hem 
inderdaad gelukt, in het kanaritype een lijn te vinden, die 
erfelijk minder gevoelig was voor lanas. Een voor die ziekte 
in ’t geheel niet gevoelige lijn bleek in dit mengsel niet aan- 
wezig te zijn 

Ook nog in andere richtingen trachtte JENSEN de tabak te 
verbeteren. Naast invoer van nieuwe soorten, de kruising van 
deze met kanari-lijnen; en hij toont door proefnemingen aan, 
dat het eerste kruisingsproduct éénvormig is en zich voor 
een aanplant in het groot zou leenen. Ook is hij begonnen 
met het kweeken van constante hybriden door voortgezette 
selectie uit kruisingen van verschillende tabakstypen, om lijnen 
te verkrijgen, die alleen de goede eigenschappen der ouders 
erfelijk bezitten. Belangwekkend zijn de resultaten, die hij 
verkreeg bij een kruising van Maryland smoking met Peru 
tabak, waaruit hij bij voortgezette selectie van zelfbestoven 
planten verschillende constante lijnen isoleerde en het merk- 
waardige feit vaststelde, dat ook een type met klemdraai 
optrad. dat bij al zijn nakomelingen die eigenschap bewaarde, 

't Belangrijke hiervan was het optreden van een nieuwe eigen- 
schap, die geen der ouders vertoond had. 

Tal van kruisingen heeft JENSEN onderzocht, en duidelijk 
is het daarhij gebleken, hoe moeilijk hetis, een type te vinden, 
dat onder de gegeven omstandigheden van klimaat en grond 
een betere tabak oplevert dan de op de markt gewaardeerde 
en door zijn eigen selectie nog aanzienlijk verbeterde kanari- 
tabak. 

Even talrijk en veelzijdig als de door JENSEN bij de selectie 
verrichte onderzoekingen, zijn ook die op algemeen botanisch 
gebied. Slechts enkele van deze wil ik noemen. Zoo een 
onderzoek over den invloed van de grootte van ’t wortelstel- 
sel op de bibit, met het voor de praktijk belangrijke resultaat, 
dat bij het trekken van bibit het vrijwel onverschillig is of 
de hoofdwortel beschadigd wordt of niet. Interessant zijn ook 
de proeven over den invloed van het toppen op de diktetoe- 
name van het topblad, waaruit blijkt, dat toppen ongewenscht 
is, omdat de qualiteit van het blad meer achteruit gaat dan 
door toename van de bladvlakte gewonnen wordt, terwijl bo- 


XVI 


vendien nog het blad van de getopte plant veel slechter brandt. 
Vermelden wil ik ook nog, hoe hij de qualiteit van het top- 
blad trachtte te verbeteren door omwikkeling van den stam met 
koperdraad en bemoeilijking van den voedseltoevoer naar het 
blad, eveneens dat hij den invloed van de kleur van het licht 
op de kultuur van tabak naging. Meer van praktisch belang 
zijn de proeven over den invloed van de plantwijdte op de 
kleur van het droge blad, zoo ook die over de beste methode 
om zaad te bewaren, en in hoeverre het soortelijk gewicht 
van de zaden van invloed is op de hoogte, die de planten 
later bereiken. In een recent onderzoek heeft JENSEN een 
groot aantal gegevens over het tabakszaad, over de meest ge- 
wenschte wijze van cogsten en bewerking er van verkregen, 

Het was in het bovenstaande niet mogelijk, een eenigszins 
volledig overzicht te geven van JENSENS werk op botanisch 
gebied, maar het beeindigen van zijn werk aan het Zuster- 
proefstation in de Vorstenlanden was mij een welkome gele- 
genheid om hem de verzekering te geven, dat ook een jon- 
gere generatie, die vertrouwt op de door hem verkregen 
resultaten, het pionierswerk, dat door hem verricht is, waar- 


deert. 
W. H ARISZ. 


Djembe, April 1918 


DE CHEMISCHE ONDERZOEKINGEN 
VAN HJ. JENSEN. 


Veelzijdigheid ís een niet hoog genoeg te schatten eigen- 
schap van den wetenschappelijken onderzoeker, die zich voor 
de taak gesteld ziet, de belangen eener cultuur op elk gebied: 
te behartigen. 

Dat Hj. JENSEN tot de bevoorrechten behoort, die deze 
eigenschap bezitten, daarvan geven zijne onderzoekingen ge- 
durende de jaren 1900 tot eind 1909, toen hij zonder assistentie 
voor de Vorstenlandsche tabakscultuur werkzaam was, het 
overtuigend bewijs. 

Toen het Proefstation voor Vorstenlandsche tabak groeide, 
over deskundig chemisch personeel de beschikking kreeg, later: 


XVII 


tot het benoemen van een selectionist en een landbouwkundige 
kon overgaan, heeft JENSEN zich natuurlijk bij voorkeur op 
zijn eigen gebied bewogen, doch ook voor den leider van een 
Proefstation blijft natuurlijk de gave der veelzijdigheid van 
waarde. 

De chemische en laudbouwscheikundige onderzoekingen, waar- 
mede JENSEN zich in bovengenoemd tijdperk in hoofdzaak 
bezig hield, hadden betrekking op bemesting en fermentatie, 
twee vraagstukken, die nog steeds een voorname plaats op het 
werkprogramma van het Klatensche Proefstation innemen, 

Het spreekt wel vanzelf, dat JENSEN, die zijn tijd en aandacht 
aan zoovele vraagstukken moest schenken, deze onderzoekin- 
gen niet zoo grondig en uitgebreid kon verrichten als later 
door in ’t bijzonder daarvoor aangewezen personeel is geschied, 
doch het door hem gedane pionierswerk is voor deze onder- 
zoekers van groot nut geweest. 

Bij zijn bemestingsproeven vergat JENSEN de parallel-velden 
niet, wat in dien tijd lang niet altijd het geval was; vond hij, 
dat op armere gronden van bemesting, vooral van stikstof, 
succes kon worden verwacht en dat verschillende stikstofhou- 
dende meststoffen uiteenloopende resultaten gaven. Een 
onderzoek van den invloed der meststoffen op kwaliteit en 
kleur der tabak bleef achterwege, doch wel werd uit een groot 
aantal brandbaarheidbepalingen geconcludeerd, dat de bemes- 
ting practisch geen invloed op den brand uitoefende. 

Ook aan groenbemesting schonk JENSEN zijne aandacht, 
evenzoo aan den voor de Vorstenlandsche tabakscultuur zoo 
onmisbaren stalmest. Uit een groot aantal stikstofbepalingen 
kwam een enorme variatie van dit nuttige product aan het 
licht, zoodat JENSEN voor betere bewaring van stalmest ijverde, 
ook al om het gevaar voor Phytophthora te verminderen. 

Baanbrekend zijn JENSEN'S onderzoekingen over de fer- 
mentatie geweest, waarmede hij zich van den beginne af heeft 
bezig gehouden. 

De volgende belangrijke conclusies konden door hem uit 
zijne proeven getrokken worden: 

1. Fermentatie kan plaats vinden zonder HEEE van 
micro-organismen. 


XVIII 


2. Door tabak gedurende korten tijd in stoom te verhitten 
is een product te bereiden, dat met normaal gefermenteerd 
tabaksblad overeenkomt. | 

Zoo was een beter inzicht in het wezen der tabaksfermen- 
tatie verkregen en de grondslag gelegd voor toekomstige on- 
derzoekingen, die ten doel hadden, de fermentatie in de prak- 
tijk volgens bepaalde regels te leiden In het zeer eenvoudige 
toestel van JENSEN, waarin slechts op kleine schaal proeven 
konden worden genomen, hebben we den voorlooper te zien 
van de fermentatiekamers, waarin thans geheele stapels wor- 
den behandeld. 

Nog moet in verband met deze onderzoekingen vermeld 
worden, dat JENSEN een groot aantal analyses van stapellucht 
heeft verricht. 

Ons owerzicht is hiermede niet ten einde; wij hebben nog 
te noemen enkele proeven over opdroging en over de kleur- 
stoffen in het blad, en ten slotte nog een zeer tijdroovend 
onderzoek over de brandbaarheid in verband met het water- 
gehalte der bladeren, de fermentatie en het chloorgehalte van 
het grondwater, waarvoor een legio* analyses zijn verricht, 

De „botanicus’ JENSEN heeft zeker alle reden om met vol- 
doening op zijn „chemische” onderzoekingen terug te zien ! 


Djember, April 1918. A Je Utien: 


JENSEN ALS ENTOMOLOOG. 


Als onderzoeker aan een Proefstation in Ned-Indië is men 
wel eens geneigd om zich op terrein te begeven, dat níet tot 
het vak behoort, hetwelk men meer in ’t bizonder beoefent. 
Men mag deze neiging bedenkelik noemen, afkeuren mag men 
die niet, vooral ook, omdat men door dedrang der omstandig- 
heden wel eens genoodzaakt word om ander gebied te betreden. 
Buitendien betreft het slechts zelden vraagstukken van exakte 
wetenschap en het zijn gewoonlik meer praktiese vraagstukken, 
welke door de Proefstations in studie worden genomen. 

Of bij JENSEN die neiging aanwezig was? Wij weten het 
niet; doch wel is het een feit, dat JENSEN, wanneer de belangen 


XIX 


van de Vorstenlandse tabakskultuur hem daartoe noopten, zich 
op voor hem vreemd gebied bewogen heeft, In de Vorsten- 
landen was geen entomoloog en zoodoende zag hij zich meer- 
dere malen voor entomologiese kwestie's geplaatst en—het zij 
hier met bescheidenheid neergeschreven —zijn bemoeingen daar- 
mee pleiten voor de meerzijdigheid van zijn kunde. 

JENSEN heeft bestrijdingsproeven verricht tegen bladluizen, 
en Opatrum; hij nam infeksie-proeven met aaltjes (Meterodera). 
JENSEN voerde uit Deli in de Vorstenlanden de ZZe/rothis-pa- 
rasiet Zrichogramma in, maar heeft zich door gebrek aan tijd 
met dit parasieten-vraagstuk niet blijvend kunnen bezig houden. 
_ Van meer recente datum zijn de op zijn aansporing met 
anderer samenwerking genomen proeven ter bestrijding van 
de gevreesde Lastoderma. 

Het mag overbodig geacht worden, zijn arbeid op entomolo- 
gies gebied hier uitvoeriger te vermelden. Wel willen we nog 
even de tijd vooruitlopen en de aandacht vestigen op een werk 
van JENSEN, eveneens op entomologies gebied, dat nog niet 
voltooid ís, nl. een verhandeling omtrent de dierlike vijanden 
van de tabak. De omvangrijkheid van deze arbeid, niet het 
minst echter de enorme moeilikheden daaraan uit de aard der 
zaak verbonden, doch welke geen beletsel zijn voor zijn doel, 
typeren dezen onderzoeker ! 


P. E‚ KEUCHENIUS. 
Djember, April 1918, 


PN rna tte tt tte ntt tete tt eed! 


DE BESCHERMING DER CULTUURGEWASSEN 
TEGEN NIEUWE ZIEKTEN EN PLAGEN UIT HET 
BUITENLAND. 


S 1. De kans op invoer van nieuwe ziekten 
wit het buitenland. 


Of in ’t algemeen de kans groot is, dat uit het buitenland 
nieuwe plantenziekten en schadelijke insecten binnensluipen, 
is eenigermate na te gaan door den oorsprong op te sporen 
van de meest bekende plantenziekten in de verschillende landen. 

Niet overal is zulk een onderzoek mogelijk. In vele landen 
is de grondige studie der plantenziekten en schadelijke insecten 
nog van te recenten datum en is de oorsprong der meeste 
plagen niet meer na te gaan. 

Doch in sommige landen is zulk een onderzoek met succes 
verricht. En waar dit werd nagegaan, kwam men tot het 
resultaat, dat het aantal van buiten af ingevoerde ziekten 
veel grooter is dan mer aanvankelijk had gemeend. 

”Fully fifty percent of the important injurious insect pests 
”in this country are of foreign origin” verklaarde Marlatt op 
de 23th Annual meeting of the American Association of Eco- 
nomic Entomologists 1). Onder die vijftig percent zijn er zeer 
ernstige, zooals de “cotton boll weevill”, het katoenzaad-snuit- 
kevertje, dat in de zuidelijke staten van N. Amerika onnoe- 
melijke schade heeft aangericht (Anthonomus grandis), de San 
José schildluis der vruchtboomen (Aspidzotus pernictosus) en 
vele andere schadelijke schildluissoorten, de beruchte „gipsy 
moth” (Porthetria dispar) en „brown tail moth” (Euproctts 
chrysorrhoca), in Nederland genoemd „plakker” en „bastaard- 
satijnvlinder”, de „codling moth”, d.i, het motje der wormstekig- 
heid (Carpocapsa pomonana), de Hessische vlieg in het graan 
(Mayetiola destructor), het asperge-kevertje (Crioceris asparagi) 
en een menigte andere plagen. 


1) Marlatt. Need of national control of imported nursery stoek (Journal 
of Econ. Entomology, IV, 1911 bl. 107). 


EE. 2 


Om eenig denkbeeld te geven van de schade, die deze in- 
dringers aanrichten, moge dienen, dat in Amerika in 1911 
schade en bestrijdingskosten van de rups der wormstekige 
appelen omstreeks 16 millioen dollar bedroegen; voor de 
Hessische vlieg bedragen die kosten jaarlijks tusschen de 
50 en 100 millioen dollar; de bestrijdingskosten — de schade 
blijft buiten rekening — van den ‚plakker” en den „bastaard- 
satijnvlinder” („the gipsy moth and the brown tail moth’) 
bedroegen in ’t afgeloopen jaar (1917) alleen in den staat 
Massachusetts 500.000 dollar; en voor de bestrijding van het 
katoenzaad-kevertje stond het Congres te Washington alleen 
voor het jaar 1917 een bedrag van 1 millioen dollar toe. 

Van sommige van deze vijanden is nauwkeurig bekend, 
wanneer en vanwaar zij zijn binnengeslopen. 

Dit is bv. het geval met den bastaardsatijnvlinder. De eerste 
winternesten *) werden in 1909 ontdekt in een zending zaai- 
lingen uit een kweekerij te Angers (Noord Frankrijk), naar 
New York; kort daarop werden winternesten ontdekt in Ohio 
eveneens op een zending uit Angers; een onmiddellijk ingestelde, 
uitgebreide inspectie bracht aan het licht, dat in dat jaar en 
de volgende jaren vele zendingen uit N. Frankrijk met dit 
insect waren besmet. 

De „plakker’’ werd een 40 jaar geleden uit Europa in Ame- 
rika ingevoerd en het eerst in den staat Massachusetts gevonden. °) 

Het kevertje Galerucella luteola, dat aan de iepen schade 
toebrengt, werd in 1837 of kort daarvóór in Amerika inge- 
voerd in Baltimore, vanwaar het zich verder verspreid heeft. 3) 

De blaasroest van den Weijmouths-den (Peridermium Strobt), 
die in Europa zoo hoogst schadelijk is, werd in 1909 het eerst 
gevonden in Amerika in eenige zendingen, die door een kwee- 
kerij te Halstenbek (nabij Hamburg) in 1908 naar New York 


1) De eieren van dezen vlinder komen uit vóór den winter; de jonge 
rupsjes overwinteren gezamenlijk in zoogenaanfde „winternesten”. 

2) Marlatt, „Danger of general spread of the Gipsy and Erown Tail Moths 
tbrough imported nursery stock”, Farmer's Bulletin 453 (1911) U. S. Dept 
of Agr. 7 

3) Marlatt, The imported elm leaf beetle. Circular No. 8, Bureau of Ento- 
mology U. S. Dept of A r. (1908). 


at) Geen 


waren gezonden. In 1909 bleken verder op talrijke plaatsen 
infectiehaarden te zijn ontstaan door zendingen uit dezelfde 
kweekerij. !) 

Ook in Canada heeft men nagegaan, welke plagen uit het 
buitenland afkomstig waren. De toestand bleek daar niet anders 
te zijn dan in Amerika: ook hier is van de ernstige ziekten en 
plagen der landbouwgewassen een groot aantal geïmporteerd. 

”In Canada a very large number of introduced insects have 
already establishe1 themselves; in fact, most of our most serious 
pests are not native to Canada but were originally introduced 
or have migrated hither”’ zegt Canada's Staats-entomoloog 
GORDON HEWITH.?) Onder de ernstigste van deze geïmpor- 
teerde plagen noemt hij de San José schildluis (Aspzdiotus 
perniciosus), in Canada ingevoerd omstreeks 1894, de , pear leaf 
blister mite” (Zriophyes pyri) in 1887 ’t eerst waargenomen, 
de plakker of „brown tail moth” (Euproctts chrysorrhoea), die 
in 1917 in Nova Scotia ’t eerst werd opgemerkt, de narcissen- 
vlieg (Merodon eguestris), die uit Europa in Britsch Columbië 
en Ontarie geïmporteerd werd, en een aantal andere. 

Amerika en Canada zijn geen uitzonderingen. 

Australië kan ook reeds voor den dag komen met een be- 
denkelijk lange lijst geïmporteerde plantenziekten. 

Europa heeft verscheidene ziekten uit Amerika gekregen, 
o. a. de phylloxera (Pylloxera vastatrix), de valsche meeldauw 
(Peronospora viticola), de echte meeldauw ( Ordrum Tückert), 
alle drie parasieten van den wijnstok, de bloedluis van de 
appelboomen (ScAizoneura lantgera), „de aardappelziekte (2/%y- 
tophthora infestans), de Amerikaansche kruisbessenmeeldauw 
(Sphaerotheca mors uvae) en andere zeer schadelijke parasieten.) 

En ook voor Nederlandsch-Indië kunnen wij een niet gering 
aantal ziekten opnoemen, die uit het buitenland zijn ingevoerd; 


í). Spaulding d& Field. Two dangerous imported plant d seases (Farmers 
Bulletin 489 (1912) U. S Dept. of Agr. 

C. Gordon Hewith. Legislation in Canada to prevent the introduction snd 
spread of insects, pests and diseases destructive to vegetation (Bulletin No. 11 
Second series, Entomological bull. No. 6 Dir, of Ent. Dep. of Agric, Ottawa, 
1912). 

ii Zie o a Brick. Die auf dem amerikanischen und australischen Obste 


mitgebrachten Parasiten (Vortrag Generalvers d. Deutschen Pomol. Ver., Mann- 
heim 7 Okt. 1907). 


ed Tere 


alleen van den aardappel kennen wij er reeds verscheidene. 
Doch in de meeste gevallen is het hier niet mogelijk, na te 
gaan, op welk tijdstip een bepaalde ziekte of plaag zich hier 
't eerst vertoond heeft en vanwaar zij gekomen is. 

Ieder land staat dus bloot aan het binnensluipen uit het 
buitenland van nieuwe vijanden van zijn landbouwgewassen. 
Toch kan reeds van te voren worden gezegd, dat de kans op 
zulk een invoer niet in ieder land even groot zal zijn. 

Immers de invoer van goederen uit het buitenland is niet 
voor ieder land gelijk, en vooral niet ten opzichte van die 
goederen, die in het bijzonder de overbrengers van planten- 
ziekten zijn; zooals wij straks zullen zien, zijn dit de planten zelf. 

In Amerika bijvoorbeeld worden enorme hoeveelheden plan- 
ten en stekken voor de kweekerijen uit Europa ingevoerd I). 
Vele Amerikaansche kweekerijen geven er de voorkeur aan, 
van verschillende gewassen zaailingen uit Europa te importeeren, 
waardoor hun de moeite en kosten van zelf zaadbedden aan te 
leggen worden bespaard. Zoo worden b,v, Coniferen-zaailingen 
in groote hoeveelheden uit Europa naar Amerika geïmporteerd. 

In andere landen daarentegen, in Nederlandsch-Indië b.v., 
vindt men een geheel anaeren toestand. In onze kolonie wordt — 
voor zoover bekend — van geen enkel gewas plantenmateriaal 
in anderen vorm dan zaden, geregeld en in groote hoeveelheden 
ingevoerd. De meer gevaarlijke vorm van geheele planten, 
stekken, wortelstokken, bollen of knollen wordt hier weinig 
geïmporteerd, 

Men zal daaruit veilig mogen besluiten, dat voor een land 
als Amerika de kans op invoer van nieuwe ziekten en plagen 
grooter is dan voor Nederlandsch-Indië. 

Doch laat men zich hier niet al te gerust voelen! Wat hier 
in onze kolonie wèl wordt ingevoerd aan plantenmateriaal, weet 
tot op den huidigen dag niemand, zelfs niet bij benadering, 
want door den dienst der invoerrechten wordt van deze cate- 
gorie van goederen geen bijzondere aanteekening gehouden. 
Wanneer dit eenmaal zal geschieden, konden wel eens verras- 


1) MARrLATT, Danger of General Spread of the Gipsy and Brown Tail moths 
through imported Nursery stock (Farmer's Bulletin No. 453) (1911) bl. 12. 


ek REE 


singen, en misschien weinig geruststellende, voor den dag 
komen |). 

Want hoe het ook zij, ieder land krijgt zijn aandeel aan 
ziekten en plagen uit het buitenland en in geen enkel land 
mag men voor dit gevaar de oogen gesloten houden. 


5 2. De wyze, waarop de plantenziekten een 
nieuw land bereiken, 


Theoretisch kan men zeggen, dat de parasieten, die planten- 
ziekten veroorzaken, langs tal van wegen een nieuw land kunnen 
bereiken. Vooral is dit het geval met schimmelsporen, waarvan 
de meeste aan allerlei eenigszins ruwe oppervlakten vastge- 
hecht kunnen blijven: aan kleeren van reizigers, aan zakken, 
aan hout van kisten enz. 

Maar practisch gesproken komt het alleen in zeer bepaalde 
gevallen voor, dat die parasieten worden overgebracht door 
kleeren, zakkengoed, kistenhout. Dat dit geval zich zelden 
voordoet, ís ook te begrijpen. Het aantal sporen van plantenpa- 
rasieten, dat op zulke voorwerpen terecht komt, is al dadelijk 
betrekkelijk gering; vervolgens is de kans, dat zij, overge- 
bracht met die voorwerpen in ’t nieuwe land, daar terecht ko- 
men op hun bepaalde voedsterplant, alweer zeer klein; en ten 
derde, mocht die buitengewoon zeldzame samenloop van om- 
standigheden toch hebben plaats gevonden, dan is het nog 
weer de vraag, of de voorwaarden voor het tot stand komen 
der ziekte gunstig zijn;ook van inheemsche parasieten komen 
iramers tallooze sporen op hun voedsterplant terecht, zonder 
dat een infectie tot stand komt, Voor insectenplagen is de kans, 
dat zij met kistenhout of zakkengoed overkomen, misschien 
iets grooter. 

Er is echter een andere categorie van goederen, die op zeer 
eenvoudige wijze de plantenparasieten van het eene land naar 
het andere overbrengen, nl, de planten zelf, 


1) Dr. RoEPKE maakte mij erop opmerkzaam, dat vooral de kans op over- 
brengiog van kleine insecten, zooals schild- en bladluizen, thrips, Psoeciden, 
enz. groot is. Ook tal van de in Ned.-Indië thans inheemsche schildluizen 
behooren oorspronkelijk hier niet thuis en zijn ingevoerd, Tal van bastkever- 
tjes (Ipidae) zijn met dood of levend hout van het eene land naar het andere 
— ook naar Ned.-Indië — overgebracht. 


Ot 


Bewortelde planten in aarde, stekken, wortelstokken, knollen, 
bollen, vruchten, zaden — alle, de een meer de andere minder, 
zijn vervoermiddelen voor schimmelziekten cf dierlijke vijanden. 

Bewortelde planten zijn van de genoemde categorieën de ge- 
vaarlijkste. Alle ziekten van het bewuste gewas kunnen hiermee 
meekomen : de planten kunnen door bladziekten, stengelziekten, 
wortelziekten zijn aangetast, schadelijke insecten kunnen huizen 
in de bovenaardsche deelen, in de wortels of in de aarde. Ook 
stekken, bollen, knollen, wortelstokken, vruchten zijn uiterst 
gevaarlijk als overbrengers van schimmelziekten of insecten. 

Zaden leveren minder gevaar op. Het aantal schimmels, dat 
. in zaden huist, is zeer klein; grooter is wel is waar het aantal 
parasitische schimmels, wier sporen zich aan het zaad kunnen 
hechten en aldus vervoerd worden, en ook insecten kunnen in 
zaden huizen; maar parasieten treft men hier toch veel minder 
vaak aan dan in of op planten, stekken, bollen, knollen of 
vruchten. 

Een kijk op het groote aantal vijanden, dat met planten of 
plantendeelen van het eene land naar het andere wordt ver- 
voerd, verkrijgt men, door de jaarlijksche of maandelijksche 
inspectie-rapporten na te gaan, die uitgegeven worden in lan= 
den, waar een contrôle bestaat op den invoer van planten. 

Zulk een contrôle wordt o.a. uitgeoefend door het Federale 
Gouvernement van de Vereenigde Staten, en bovendien heeft 
iedere afzonderlijke Staat hier nog zijn eigen contrôle. De 
contrôle van het Federale Gouvernement is eerst enkele jaren 
geleden begonnen; een zeer hardnekkige oppositie in Congres 
en Senaat moest overwonnen worden, voordat de betreffende 
wet er door kwam. De Staten daarentegen hadden reeds 
sedert geruimen tijd een meer of minder volledige en georga- 
niseerde contrôle. 

De Staat Californië heeft hierbij altijd vooraan gestaan en 
is de eerste of een der eerste geweest, die een scherpe contrôle 
instelde op alle zendingen planten en deelen van planten, welke 
van buiten af werden ingevoerd. 

De contrôle is toevertrouwd aan de "State Commission of 
Horticulture”, welke belast is met den geheelen phytopatho- 
logischen dienst, die ‘zoowel de boomgaarden betreft als het 


en 


materiaal, dat vervoerd en ingevoerd wordt. De contrôle op 
den invoer is toevertrouwd aan den “Chief Deputy Quarantine 
Officer“, welke betrekking thans is toevertrouwd aan den zeer 
bekwamen Frederick Maskew. Deze Quarantine Officer met 
zijn staf van ondergeschikte ambtenaren onderwerpt alle in- 
gevoerde planten, stekken, zaden en verder plantmateriaal aan 
een nauwkeurig onderzoek en beslist, of het zonder meer mag 
worden ingevoerd, of eerst een bepaalde ontsmettende behan- 
deling moet ondergaan, of wel geweigerd of onmiddellijk 
vernietigd moet worden. 

Dit onderzoek wordt in Californië uitgevoerd in de 5 havens, 
die open zijn gesteld voor planten-invoer, nl. San Francisco, 
Los Angeles, San Diego, Eureka en Santa Barbara. ledere 
maand wordt in het ” Monthly Bulletin of the State Commis- 
sion of Horticulture’ het resultaat der contrôle meegedeeld. 

Om een indruk te geven, wat die contrôle oplevert, vermeld 
ik hier de uitkomsten over Augustus en September 1917 van 
de werkzaamheid van het Contrôle-station — de Amerikanen 
spreken van een ’Quarantine Station”—te San Francisco. 
Hier werden in die maanden 145 schepen geïnspecteerd: van 
7.553 reizigers, die uit havens kwamen, waar de fruit-vlieg 
(Ceratites capitata) voorkomt, werd de bagage onderzocht en 
173.304 zendingen planten uit het buitenland werden aan een 
onderzoek onderworpen. Van deze zendingen werden 165.379 
‘ stuks doorgelaten als zijnde vrij van ziekten en vijanden, 
7.129 stuks werden gefumigeerd (met blauwzuurgas behan- 
deld), 28 werden met stoom ontsmet, 127 werden niet toege- 
laten en 41 werden vernietigd. Daarbij werden de volgende 
vijanden aangetroffen en verhinderd binnen te sluipen : 

uit Australië: Zwlecantum cornt {een schildluis) en mten 
op kruisbessen-planten ; 

uit China: Cylas formicartus (het batatenkevertje) op bata- 
ten; een schimmelsoort op sinaasappelen; 

uit Guatemala; een Ceraputo-soort en wantsen op orchideeën ; 

uit Hawaii: Coceus longulus (een schildluis) op sirih-blade- 
ren; Diaspts bromelrvae en Pseudococeus bromeliae (twee schild- 
luissoorten) op ananassen; larven van Zyypetidae (fruitvliegen) 
in perziken en in komkommers; sxuifkevers in peulen; 


EG EE 


uit Engelsch-Indië: Pseudococeus sp. (een schildluis-soort) 
op pompelmoezen ; 

uit Japan: Awlacaspis pentagona (een schildluis) op kersen- 
boompjes; rupsen in boonen en in gedroogde vijgen; Pseuda- 
onidia duplex (een schildluis) op Camellia; suuztkevers in droge 
kruiden en wortels; suuzfkever-larven in bataten; 

uit Java: Calandra oryzae (de rijstklander) in rijst; Pseu- 
dococcus sp. (een schildluissoort) op pompelmoes; 

uit Pago Pago: schildluizen en schimmels op sinaasappelen ; 

uit Nicaragua: Spermophagus pectoralis (een keversoort) in 
boonen ; 

uit Tahiti: schimmel op sinaasappelen, boorder-larven in Ci- 
trus-hout. 

Al deze, in twee maanden tijds door de „Quarantine Service” 
onderschepte plantenvijanden zijn wel niet alle onbekenden 
voor Californië, zoodat men, oppervlakkig beschouwd, ze ook 
niet alle gevaarlijk zou achten; maar terecht plaatst de con- 
trôle zich in Amerika op het standpunt, dat iedere ingevoerde 
plantenvijand een gevaar kan worden, ook al is hij morpho- 
logisch gelijk aan een reeds in ’t land inheemsche soort; 
immers het kan dan toch een nieuw biologisch ras zijn, dat 
nieuwe schade kan teweegbrengen. Iedere maand wordt door 
den contrôledienst een dergelijke hoeveelheid plantenvijanden, 
als hierboven opgesomd, ontdekt in de planten, stekken, vruch- 
ten zaden enz, die voor icvoer uit den vreemde worden aan- 
geboden. 

Zulke contrôle-rapporten zijn wel in staat om zelfs den meest 
sceptisch gezinde te overtuigen van het groote gevaar, dat aan 
invoer van plantenmateriaal uit het buitenland verbonden ís. 
Vindt in eenig land zulk een invoer ongehinderd en zonder 
contrôle plaats, dan kan men overtuigd zijn, dat jaar in jaar 
uit nieuwe plantenziekten en dierlijke vijanden hun intrede doen. 


S 3. Welk plantenmateriaal levert als mogelyke drager van 
ziekten en plagen het grootste gevaar op? 


Ik wees er reeds op, dat bebladerde en bewortelde planten 
uit den aard der zaak het meeste gevaar opleveren als over- 
brengers van ziekten en plagen, dat ook stekken, bollen en 


EE 


knollen veelal aan ziekten lijden of door insecten zijn aange- 
tast, die met hen hun intrede kunnen doen in het nieuwe land 
en dat van invoer van zaden nog betrekkelijk het minst te 
vreezen is. 

Maar daar staat tegenover, dat de parasieten op planten, 
stekken, bollen of knollen in den regel gemakkelijker te ont- 
dekken zijn dan op zaden; dit geldt vooral voor schimmels, 

Immers op de eerstgenoemde categorie komen de eenmaal 
aanwezige ziektekiemen tot ontwikkeling — schimmeisporen 
ontkiemen — of de reeds uitgebroken ziekte ontwikkelt zich 
verder. Doch met de zaden staat het anders; gedurende de 
reis blijven de zaden veelal droog; schimmelsporen ontkiemen 
dan niet en een ziektebeeld komt hier trouwens toch niet tot 
stand. Zaden, beladen met talrijke gevaarlijke schimmelsporen, 
zien er bij aankomst dan ook even onschuldig uit als volkomen 
ziektekiemvrije. 

Bieden dus de meeste zaden betrekkelijk weinig gelegenheid 
tot het overbrengen van ziektekiemen, zij leenen zich zeer 
slecht tot een onderzoek op schimmelsporen. Een onderzoek 
door deskundigen kan hier dus alleen met het oog op dierlijke 
vijanden beteekenis hebben, doch niet het gevaar van invoer 
van schimmelziekten afwenden of zelfs zeer beperken. 

Niet alle plantenzaden zijn even gevaarlijk als mogelijke 
dragers van sporen van parasitische schimmels, 

Gaan wij eens na, welke concrete gevallen bekend zijn van 
door zaden overgebrachte plantenparasieten. Een opsomming 
volgt hier !): 

de brandschimmels (Ustagineeën) op onze graangewassen 
(zooals de stuifbraná van de gerst, Ustilago nuda, de stuifbrand 
van de tarwe, Usflago fritici, de stengelbrand van de rogge, 
Urocystis occulta, de stuifbrand van de haver, Ustrlago avenae, 
de steenbrand of stinkbrand van de tarwe, Zilletia tritici, de 
bedekte gerstebrand, Ust/lago hordet, enz); 


1) Dit lijstje is vermoedelijk niet volledig; bij verdere nasporing zullen er 
nog wel meer parasitische schimmels te vinden zijn, waarvan het bekend is, 
dat zij met het zaad meegaan. Ook zijn er schimmels, waarvan het wermoed 
wordt, o, a. Gloeosporiwn ecaulivorum, de oorzaak van de ‚„stengelbrand"' 
van de klaver. 


+ 


Bd 


edn art ed 


sommige roestzwammen (Uredineeën) op granen en grassen ; 
bv. Puccinia graminis op tarwe, Puccura glumarum op gerst, 
Pucciria sp. op enkele grassen als Bromus mollis en Agropyrum 
caninum }); 

Helminthosporium gramimeum, de schimmel van de strepen- 
ziekte der gerst; 

Fusarium roseum, de schimmel der kiemziekte van de 
granen; | 

Phoma betae, de oorzaak van het omvallen der kiemplanten 
en het hart-rot der bieten: 

Cercospora beticola, oorzaak van een bladvlekkenziekte van 
de biet; 

Phoma apticola, oorzaak van een schuríftziekte der seldery- 
knol. 2) 

Septorta apii, oorzaak van een bladvlekkenziekte in de 
seldery. %) 

Urocystis cepulae, oorzaak van de uienbrand. &) 

Peronospora Schlerdentana, de meeldauw van de ui. 

Macrosporium porrt, oorzaak van een ziekte van de ui. 

Nu valt in dit lijstje al dadelijk één ding op, nl. dat de 
schimmels tot de meest uiteenloopende families behooren, doch 
dat het aantal voedsterplanten zeer beperkt is; in dit lijstje 
zijn het er maar vier: granen, biet, seldery en ui, en ieder 
van deze heeft verscheidene parasieten, die met het zaad 
worden overgebracht. 

Dit feit leidt al dadelijk tot de veronderstelling, dat het al 
of niet met het zaad meegevoerd worden der sporen meer 
van de voedsterplant dan van den fungus afhangt, m.a.w. 
dat ingeval de voedsterplant gelegenheid biedt aan schimmel- 


í) Bauwverie, Les germes de rouille dans l'intérieur des semeneces de grami- 
nées (Revue générale de botanique XXV bis page 11—27). 

2) QWuanjer en Slagter. De Roest- of Schurftziekte van de selderieknol ete. 

(Tijdschrift over Plantenziekten 20e Jaargang, 1914, bl. 13) Zie ook Vlug- 
schrift 9 van het Phytopath. Instituut te Wageningen. - 

3) Klebahn. Allgemeine Phytopathologie bl, 64 en Zeitschrift f, Pflkr. 1910. 

Pethybridge. The spread of the celery leafspot disease by the use of affected 
seed and its prevention (Journal Dep. Agr, and Techn. Instr for Ireland, 
Vol, XIV 1914 No. 4). ì 

4) Chapman. Notes on the oeceurenee of fungus spores on onion seed 
(Yearreport Experiment Sta. Massachusetts 1910 p. 15). 


nde 


NEP ee 


sporen om zich op het zaad te hechten, meerdere parasitische 
schimmels van deze gelegenheid gebruik maken. 

Waar zit het nu in, of een voedsterplant zulk een gelegen- 
heid aanbiedt of niet? 

De zaden ontwikkelen zich in het vruchtbeginsel en blijven 
gedurende hun ontwikkeling in den vruchtwand opgesloten. 
Gedurende die ontwikkeling kan de plant aan schimmelziekte 
onderhevig zijn en de schimmelsporen hebben dan alle 
gelegenheid om zich ook aan den vruchtwand te hechten ; niet 
zelden ontwikkelt zich de ziekte zelf ook in den vruchtwand. 

Is de vrucht nu van dien aard, dat het zaad bij rijpheid uit 
zijn vruchtwand wordt bevrijd — wat bij de meeste vruchten 
immers het geval is —, dan is de kans niet groot, dat sporen 
van parasitische schimmels van de voedsterplant op de zaden 
terecht zullen komen. Denken wij ons b.v. een doosvrucht, 
als die van de Ricinus, waarvan de vruchtwand vol moge 
zitten met gevaarlijke ziektekiemen: bij rijpheid springen de 
vruchten open en de zaden vallen eruit. Of een vleezige vrucht 
als de koffiebes: de wand van de bes moge bezet zijn met 
schimmelsporen, de zaden worden ten slotte bevrijd van het 
vruchtvleesch en daarmee van schimmelsporen. 

Blijft daarentegen de vruchtwand om het zaad en wordt 
dus de vrucht in zijn geheel verspreid en ook later in zijn 
geheel uitgezaaid, dan hebben wij een ander geval. De spo- 
ren, die gelegenheid hebben gehad om zich op den vruchtwand 
vast te hechten terwijl de vrucht nog aan de moederplant zat, 
worden met de vrucht mee verspreid en uitgezaaid. 

En nu blijkt het, dat van de gewassen, die wij hierboven 
opnoemden (granen, biet, seldery, ui), inderdaad de meeste 
een dergelijke vrucht bezitten: bij de granen (als bij alle gras- 
achtige) blijft immers het vruchtwandje vast om het zaadje 
zitten; bij de Chenopodiaceeën (of ganzevoetachtigen), waartoe 
de biet behoort, eveneens; en ook bij de Umbelliferen (of scherm- 
bloemigen), waartoe de seldery behoort, blijft de vruchtwand 
ieder der beide zaden van het splitvruchtje vast omsluiten. Bij: 
al deze gewassen is dus wat bij het „zaad” voor zaadhuid 
zou kunnen gehouden worden eigenlijk de vruchthuid, waar- 
binnen dan weer de zaadhuid ligt, 


A ee 


Slechts de ui maakt een uitzondering; deze heeft een doos- 
vrucht, die bij rijpheid openspringt en waar de zaden uitval- 
len. Dit geval maant tot voorzichtigheid en bewijst, dat gevaar 
van overbrenging van ziektekiemen door het zaad niet uzfsluz- 
tend bestaat bij planten, waarvan de vruchthuid het zaad blijft 
omsluiten. 

Toch is bij de planten, waar dit wél het geval is, de kans 
van overbrenging het grootst en de zaden van zulke planten 
zullen dus, bij invoer uit den vreemde, onderwerp van bijzon- 
dere zorg moeten zijn. 

De in dit opzicht „gevaarlijke” zaden zijn die van de volgende 
plantenfamiliën of van sommige geslachten uit die familiën: 
Potamogetonaceae, Cyperaceae, Graminaceae, Palmae, Typha- 
ceae, Betulaceae, Corylaceae, Cupuliferae, Juglandaceae, Myri- 
caceae, Urticaceae, Cannabinaceae, Polygonaceae, Piperaceae. 
‘Chenopodiaceae, Portulacaceae, Lauraceae, Geraniaceae, Tropae- 
olaceae, Aceraceae, Papilionaceae!), Umbelliferae, Plantaginaceae, 
Labiatae, Valerianaceae, Dipsaceae, Compositae en eenigeandere. 

De insecten, die in zaden huizen, zijn niet zeer talrijk, maar 
toch talrijk genoeg om een onderzoek van geïmporteerde za- 
den op schadelijke insecten noodig te maken. Herinnerd mag 
worden aan de beruchte reeds genoemde „cotton boil weevil”, 
het katoenzaad-snuitkevertje (Axthonomaus grandis), en de in 
Amerika eveneens zeer schadelijke „pink boll worm”, het roode 
katoenzaadrupsje (Gelechia gossypiella), die beide zich in het 
katoenzaad ontwikkelen, de klander in het rijstzaad (Calandra 
Oryzae) en de klander in de graanzaden, de boeboek, die leeft 
in koffiebessen, maar ook in koffiezaden (Cryphalus hampet), 
het kevertie (Araeocerus fasciculatus) dat zich in de zaden 
van Tephrosia ontwikkelt, de verschillende Bruchus-soorten 
(snuitkevers), die in Amerika en Europa in de zaden van 
erwten en boonen leven; het rupsje van Szfotroga cerealella, 
dat vooral in de zaden van maïs leeft, enz. 


1) Vele Papilionaeceae, nl, die waarvan de peulen openspringen, beheoren 
natuurlijk niet tot de groep, waarvan de zaden door den vruchtwand om- 
sloten blijft; doeh dit is wel het geval bij die soorten, waarvan de peulen 
niet openspringen en bij rijpheid in geledingen, die ieder 1 zaadje bevatten 
uiteenvallen (Mimosa, Ornithopus, Onobrychisenz.), of wel niet openspringend 
en eenzadig zijn (klaversoorten, Pterocarpus). 


EAT 


S 4. De maatregelen tot wering van plantenziekten 
wit het Switenland. 


Drieërlei maatregelen staan te onzer beschikking om het 
gevaar af te wenden, dat ingevoerde planten met zich mee- 
brengen: a. invoer van bepaalde planten of plantendeelen geheel 
te verbieden, en tot vernietiging over te gaan ingeval een po- 
ging tot invoer wordt gedaan, 


b. planten, knollen, bollen, stekken, vruchten bij aankomst 
aan onderzoek te onderwerpen, en vervolgens, indien ziekten 
worden aangetroffen in ernstige mate of in geringe mate, den. 
invoer te weigeren of ontsmetting voor te schrijven, 


c. de zaden aan een onderzoek op dieren te onderwerpen 
(een onderzoek op schimmels is practisch meestal onuitvoerbaar). 
en te ontsmetten, indien gemeend wordt, dat hiertoe aanleiding 
bestaat, hetzij wegens aanwezige dierlijke vijanden of met het 
oog op mogelijke parasitische schimmelsporen, of zonder meer 
den invoer te weigeren, indien gemeend wordt, dat aan den 
invoer ernstig gevaar is verbonden. 

Over deze verschillende maatregelen valt het volgende op. 
te merken, 


a. het algeheel verbod tot mwvoer van bepaalde planten wordt 
toegepast ingeval geacht wordt, dat aan den invoer dier plan- 
ten zeer groot gevaar is verbonden en het beletten van den 
invoer niet om de eene of andere reden overwegende bezwaren. 
met zich zal meesleepen. 

Zoo is in Amerika o. a, verboden: 

de invoer uit het buitenland van alle planten en planten- 
deelen van Crfrus-soorten (sinaasappelen, oranjes, mandarijnen, 
citroenen, enz.) van welk land ook; en dit wel om de zeer 
belangrijke Citrus-cultuur in Amerika, vooral in Florida en. 
Californië, te beschermen tegen den invoer van nieuwe ziek- 
ten; 

de invoer van alle denne-soorten uit Europa, om den ver- 
deren invoer van een motje, waarvan de rups de dennescheuten 
aantast (Bvefria Owoltana), tegen te gaan, 

de invoer van alle mais uit Java en Britsch-Indië, ten einde 
invoer van de omo-lyer (Peronospora maydis) en de Britsch 


en 


Indische Sclerospora-ziekte (Sclerospora maydis) te beletten, 
de invoer van alle suikerrietplanten of stekken uit het 
buitenland, uit welk land ook, 

enz. enz. 

In Australië is o. a. verboden: 

de invoer van planten en plantendeelen van steenvruchten 
(pruim, abrikoos, perzik, kers enz, uit staten van de Ver. 
Staten v. N. Amerika, waar de ziekten heerschen bekend als 
„peach rosette” en „peach vellows”, 

de invoer van kruisbessenplanten of deelen hiervan uit alle 
landen, waar de Amerikaansche kruisbessenmeeldauw voorkomt 
(Sphaerotheca Mors Uvae), 

de invoer van pereboomen of deelen hiervan uit alle landen, 
waar de Amerikaansche „pear blight’ (een bacteriëele ziekte, 
veroorzaakt door Bacillus amylovorus) voorkomt, 

enz. enz. 

In Canada is verboden: 

de invoer van aardappelplanten of deelen daarvan uit Europa, 
New Foundland en het eiland St. Pierre, 

enz. enz. - 

In Trinidad is verboden: 

de invoer van cacaoplanten of deelen hiervan uit Suriname 
en Demerara (met het oog op de daar heerschende „krulloten- 
ziekte”). 

In Nederlandsch-Indië bestaat geen volstrekte verbodsbe- 
paling op den invoer van eenige plantensoort. Slechts bestaat 
een absoluut invoerverbod voor suikerriet uit het buitenland op 
Java en Madoera; invoer van suikerriet mag echter op de buiten- 
bezittingen plaats vinden op bepaalde voorwaarden en vanhier 
weer op Java (van het verbod van invoer op Java en Madoera 
kan ook nog vrijstelling verleend worden door den Directeur 
van Landbouw). 


6. Het onderzoek en de behandeling van planten, stekken, 
bollen, knollen, vruchten en andere plantendeelen, die voor in- 
woer worden aangeboden, witgezonderd zaden. 

Dit onderzoek kan alleen door deskundigen worden verricht. 
Zij alleen kunnen beoordeelen, of de ingevoerde planten inder- 


ne 


daad volkomen ziektevrij ziju, en, indien ziekten of schadelijke 
insecten worden gevonden, of deze door de eene of andere be- 
handeling onschadelijk zijn te maken of wel als zoo gevaarlijk 
moeten worden beschouwd, dat vernietiging der planten nood- 
zakelijk is. 

Het onschadelijk maken van parasieten kan echter hier bij 
slechts een beperkte mate van toepassing vinden. Bijna steeds 
zal men, ingeval een zending planten door ziekten of scha- 
delijke insecten is aangetast, den invoer moeten verbieden en 
de aangetaste planten vernietigen. 

In enkele bepaalde gevallen is dit echter niet noodig en kan 
een ontsmetting worden toegepast, waaronder de planten niet 
noemenswaard lijden en waardoor de parasieten worden ver- 
nietigd. 

Dit is het geval wanneer de schadelijke insecten uitsluitend 
buiten op de planten zitten. De meest talrijke groep van pa- 
rasieten, bij welke dit 't geval is, is die der schildluizen. En 
het is dan ook voornamelijk bij ingevoerde planten, die door 
schildluizen zijn aangestast, dat ontsmetting vaak voldoende is 
om het gevaar af te wenden, althans indien de schiidluizen in 
niet al te groot getal voorkomen en niet tot een gevaarlijke 
nieuwe soort behooren. In dit laatste geval zal men immers liever 
voor alle zekerheid tot vernietiging der zending overgaan. 

Ook ingeval bladluizen, wantsen of andere, uitsluitend uit- 
wendig levende insecten worden aangetroffen, kan somtijds met 
ontsmetting worden volstaan. Geldt het evenwel wantsen, die. 
hun eieren in het plantenweefsel deponeeren (Capsiden, kleine 
Cicade-achtige Hemipteren), dan is weder geheele vernietiging 
aangewezen. 

De ontsmettingsmethode, die in zulk een geval wordt toege- 
past, met name tegen schildluizen, is het fumigeeren met 
cyaanwaterstof, Cyaanwaterstof is een hoogst vergif- 
tige stof, die bereid wordt door in een afgesloten ruimte water 
en zwavelzuur bij elkaar te brengen en hieraaan cyaankalium 
toe te voegen, I) Het meest toegepaste voorschrift voor het 
fumigeeren van potplanten en stekken is: 


1) Zie over de béreiding: No. 17 van de Mededeelingen van het Labora- 
torium voor Plantenziekten, bl. 15. 


hd 


3gram cyaankalium, 4'|5 gram zwavelzwur en 7 cM3, water 
per kubieke meter ruimte gedurende één uur }), 

Een van de groote voordeelen van deze methode is, dat zij 
zoo weinig tijd kost (zie ook over deze methode S 5 van dit 
artikel). 

Tegen insecten, die zich in de planten of knollen of stekken 
bevinden, of tegen parasitische schimmels, zelfs indien deze aan. 
de oppervlakte leven (zooals bv. de meeldauwachtige of Erysi- 
pheeën) is in ’t algemeen geen afdoende ontsmettingsmethode 
toe te passen. In zeer enkele gevallen is dit echter mogelijk. 

Zoo heeft men tegen een van de ernstige vijanden van de 
aardappelcultuur in Australië, het kleine rupsje van de aard 
appelmot („potato moth’, Pithorimaea opercultella), dat zich in 
de aardappellen inboort, een doeltreffend ontsmettingsmiddel 
gevonden in zwavelkoolstof. 

Zwavelkoolstof heeft boven cyaanwaterstofgas het voordeel, 
dat het beter in alle hoekjes en gaatjes doordringt en dus 
meer doeltreffend is tegen insecten, die zich 22 plantendeelen 
bevinden (de „penetrating power”, zooals de Engelschen het 
noemen, is grooter dan bij cyaanwaterstof). Men dient echter 
de zwavelkoolstof veel langer te laten inwerken. 

Voor de ontsmetting van aardappelen, die door ’t rupsje 
van het aardappel-motje zijn aangetast, laat men de aard- 
appelen gedurende 2 etmalen (48 uur) in een gesloten ruimte- 
liggen, waarin per kubieke Meter 25 gram zwavelkoolstof is. 
gebracht. 2?) De rupsjes zijn bij deze behandeling reeds na 15. 
of 16 uur dood, doch de eieren en poppen pas na 48 uur;en 
dan soms nog niet alle, zoodat het gewenscht is, na een week 
de behandeling te herhalen. De aardappelen lijden door deze- 
behandeling niet. 

Nog een ander geval, waarin, naar het schijnt, een Bt 
die in den aardappel zit, gedood kan worden zonder nadeel 


1) Zie o, a. Ballou. Desinfection of imported plants (Wegt Indian, 
Bulletin X 1910, bl. 349). 
W.G. Johnson. Fumigation methods (Orange Judd Co). 

2) SrEwARD. The intensity of the life forms of the potato moth to various. 
poisons (Australasian Assn. for the Adv. of Sc, Melbourne 1913) Ref … 
in Review of Applied Entomology A. I. bl. 377. 


A gen 


voor den aardappel zelf, is de desinfectie door middel van heete 
lucht tegen de schimmel der gewone aardappelziekte (Z%y- 
tophthora infestans). Deze methode werd door MAc ALPINE 
gevonden. MAc ALPINE laat de aardappelen gedurende vier 
uur im een droge Mitte van 490 — 500 C kegen. t) Volgens 
hem gaat het mycelium van de Phytophthora-schimmel dood, 
terwijl de knollen niet lijden en zelfs eerder uitloopen. 

Ten slotte kan nog vermeld worden de ontsmettingsmethode 
tegen de schurftziekte van den aardappel, veroorzaakt door de 
schimmel Oöspora scaöies. Deze schimmel is vrij gevoelig voor 
desinfectantia. Men laat de aardappels gedurende 154 of 2 uur 
liggen in een oplossing van 1 per mille sublimaat (een gram 
sublimaat per Liter water); zij worden vervolgens niet afge- 
wasschen, doch in den wind gedroogd. Of ook men gebruikt 
als ontsmettingsvloeistof een oplossing van 3 per mille forma- 
line op dezelfde wijze. 

Al zijn deze desinfectantia wel doeltreffend, zij zijn toch niet 
volkomen betrouwbaar en zeker is het aan te bevelen om in 
ieder land, waar aardappelschurft of de gewone aardappelziekte 
nog niet voorkomt, iederen aardappel, die een spoor van deze 
ziekten vertoont of schijnt te vertoonen, te weren en al de overige 
voor alle zekerheid aan de warme-lucht-methode en de subli- 
maat-desinfectie te onderwerpen. 

Men bedenke echter, dat aardappelen al deze ontsmettings- 
methoden alleen goed verdragen, zoolang zij nog niet zijn uit- 
geloopen en de knoppen nog volkomen in rust zijn. Zijn de 
knollen reeds aan ’t zwellen of reeds uitgeloopen, dan verdragen 
zij deze bewerkingen niet zonder nadeel. 

c. Het onderzoek en de behandeling van zaden, die voor im- 
‚ voer worden aangeboden. 

Zooals reeds gezegd werd, het onderzoek van zaden heeft 
slechts beteekenis met het oog op schadelijke insecten ; onder- 
zoek op parasitische schimmels, die als sporen met het zaad 
meegevoerd kunnen worden, is uiterst lastig en tijdroovend en 
is in ’t algemeen practisch niet in het groot uitvoerbaar. 

Á. De behandeling van zaden tegen schadelijke insecten. 


1) MAC ALrPINE. Testing potato varieties for irish blight (Journal Dept. 
Agr Victoria VIII (1910) p 358). 


Sn 


Ingeval het onderzoek de aanwezigheid van schadelijke in- 
secten aan het licht brengt of de aarwezigheid ervan vermoed 
wordt, zoodat ontsmetting geboden schijnt, komen twee ontsmet- 
tingsmiddeien voor toepassing in aanmerking; het zijn de hier- 
voor reeds genoemde: zwavelkoolstof en eyaanwaterstofgas. 

Zwavelkoolstof heeft de voordeelen, dat het beter overal in 
doordringt dan cvaanwaterstof (de „penetrating power” grooter 
is), dat het niet zoo spoedig de kiemkracht der zaden aantast 
en men dus niet zoo nauwkeurig op den tijd van inwerking 
behoeft te letten, en dat het niet zulk een zwaar vergif voor 
den mensch is, zoodat de bijzondere voorzorgsmaatregelen, die 
bij de cvaanwaterstofmethode in acht genomen moeten worden, 
hier onnoodig zijn. 

Cyaanwaterstof daarentegen heeft de voordeelen, veel sneller 
te werken en niet ontplofbaar te zijn. 

In ’t algemeen echter wegen deze voordeelen niet tegen die 


van zwavelkoolstof op en geeft men de voorkeur aan deze 


stof voor het dooden van insecten in zaden. 

De meest toegepaste doses zijn de volgende: 

1) voor zwavelkoolstof : 

15o gram 1) per kubieke Meter gedurende 1 etmaal (24 uur) 
voor larven en volwassen insecten; voor sommige poppen en 
eieren moet deze behandeling twee maal geschieden met een 
tusschenpoos ; 

2) voor cyaanwaterstof: 

3 gram cyaankali, 4/2 gram zwavelzuur en 7 cMS. water per 
kubieke Meter gedurende 1 uur. 

Zoo eenvoudig als deze „recepten” schijnen is de zaak der 
ontsmetting echter niet. En dit ligt hieraan, dat zet alle zaden 
even gevoelig (of ongevoelig) zijn voor deze stoffen en dat ook 
niet alle imsecten een gelijke gevoeligheid vertoonen, 

Al zijn nu bovenstaande voorschriften zóó gekozen, dat ze 
in de meeste gevallen doel treffen, d. w. z. de schadelijke 
insecten ermee gedood worden en de kiemkracht der zaden er 


1) De hoeveelheden zwavelkoolstof worden hier steeds opgegeven in gram- 
men. 

Het 8. g. van zwavelkoolstof ig bij de gemiddelde tropische temperatuur 
1.25; 1 gram zwavelkoolstof staat dus gelijk met 08 cM3. . 


DEE 


niet sterk door achteruit gaat, de uitwerking is toch lang niet 
altijd zoo. Er zijn gevoelige zaden, waarvan de kiemkracht bij 
de toepassing sterk achteruit gaat, en er zijn weinig gevoelige 
insecten-soorten, waarvan bij toepassing der genoemde quanta 
niet 100 pCt. der individuen omkomt. 

Bovendien zijn zaden van hetzelfde gewas niet altijd even 
gevoelig. Volkomen droge zaden zijn veel minder gevoelig 
dan zaden, die reeds water hebben opgenomen en die reeds in 
het allereerste begin van kieming verkeeren. Ja, zelfs vertoont 
zich verschil in gevoeligheid in zaden van hetzelfde gewas, al 
naarmate het op de eene of op de andere grondsoort is geteeld. 

Dit zijn bijzonderheden, die ons straks bij: de zaadontsmet- 
ting tegen schimmelsporen nog grooter moeilijkheden zullen 
bezorgen, doch die toch ook al bij de desinfectie tegen insecten 
een rol spelen. 

Door de verschillen, die de insecten eu de zaden vertoonen in 
hun gevoeligheid ten opzichte van zwavelkoolstof, kwamen de 
verschillende onderzoekers dan ook tot uiteenloopende resultaten. 


Voor hen, die hier belang in mochten stellen, volgt hier een opsomming van 
enkele dezer resultaten; de hoeveelheden zijn alle bedoeld per Kubieke Meter. 

1) Ckhittenden (zie Hollrung, Chemische Mittel gegen Pflanzenkrankheiten, 
1914) past toe voor zaden-ontsmetting in 't algemeen 

"900 gram gedurende 1 etmaal (24 uur) 

2) Hollrung geeft in zijn boek: Chemische Mittel gegen Pflanzenkrankhei- 
ten (1914) als algemeen recept: 

600 gram gedurende 2,3 etmaal (16 uur). 

3) Hunter (Farmers tulletin of U.S. Dep. of Agrc. No. 512) geeft voor de 
bestrijding van de „cotton boll worm” de volgende formule: 

800 gram gedurende 116 etmaal. 

4) Frantechi en ook Morettieri (zie Experiment Station Record XXV[L bl. 
131, 342 en 633) gebruiken voor onts netting van graanzaden: 

850 gram gedurende 114 à 2 etmaal (36 à 48 uur). 

De vier bovengenoemde formules zijn alle sterke doses; de twee eerste komen 
neer op ongeveer 900 gram gedurende 1 etmaal, de derde en vierde op on- 
geveer 450 gram gedurende 1 etmaal. De volgende formules betreffen weer 
liehtere doses. 

5) John B. Smith geeft in zijn bekende boek +Our insect friends and ene- 
mies” (Philadelphia 1912) op bl. 305 d* volgende formule voor grootere ruimten: 

150 gram gedurende 1 etmaal (24 uur) 

Voor kleine ruimten kan echter met de helft worden volstaan (2 gram per 
kubieke voet). Hij wijst er echter op, dat insecteneieren hiermee niet worden 
gedood en dat om ook deze te dooden, hef materiaal na eenigen tijd een twee- 
‚de keer moet worden gefumigeerd. 


Aa Ce 


6) Dr. Dammerman begon op voorstel van den schrijver van dit artikel eeni- 
gen tijd geleden proeven te nemen betreffende zwavelkoolstof-behandeling 
van mais-zaden, die door den &lander waren aangetast. Uit deze proeven 
bleek, dat bij toepassing van 50 gr. gedurende 1 etmaal het grootste deel der 
klanders bleef leven; dit was ook nog het geval wanneer men deze hoeveel- 
heid gedurende 2 etmalen liet inwerken; de kiemkracht der zaden leed dan 
niet; bij inwerking van 100 gram gedurende 1 etmaal was het grootste deel 
(95 pCt.) der klanders dood en de kiemkracht der zaden een weinig gedaald; 
liet men deze hoeveelheid gedurende twee etmalen inwerken, dan waren alle 
klanders dood en was de kiemkracht nog iets verder achteruitgegaan (van 
80 pCt op 63 p t.); ook bij inwerking van 200 gram zwavelkoolstof geduren- 
de 24 uur waren alle klanders dood (kiemkracht van 80 pCt op 65 pCt. gedaald), 
De juiste dosis lag hier dus tusschen 100 en 200 gr. gedurende 1 etmaal. We 
mogen deze, totdat nadere resultaten zijn verkregen, stellen op: 

150 gr. gedurende 1 etmaal, 
dezelfde hoeveelheid dus, die John B. Smith za De eieren werden bij 
deze proeven van Dr Dammerman nog niet nagegaan, alleen de kevers. 

1) Tegen den erwtenzaadkever (Bruchus pisi) en den boonenzaadkever 
(Bruchus rufimanus) geven sommige handboeken aan: 

125 gram gedurende 2 etmalen 
(zie bv. Sanderson, Insect pests of farm, garden and orchard”. New York 
1912); doen andere beweren dat voldoende ig: 

125 vam gedurende 1 etmaal 

(zie bv. Petherbridge. „Fungoid and Insect pests”’, Cambridge 1916 bl. 127) 

8) Jones vond, dat bij nog niet gebaalde tabak (een medium dat wat gemak- 
kelijke doordringbaarheid betreft gelijk is te stellen met een hoeveelheid za- 
den) ter vernietiging van het tabakskevertje (Lasioderma) toereikend was: 

32 eM* = 4o gram gedurende 116 etmaal, 

(zie Keuchenius De tabaksboeboek (Lasioderma) en het tabaksmotje (Seto- 
morpha) in Mededeelingen van het Besoekisch Proefstation No. 26 bl. 84). 

3) Ballou geeft in zijn artikel ,,Desinfeetion of imported plants’ (West In- 
.dian Bulletin X 1910 bl, 349) aan: 

15 gram gedurende 1ó a 1 etmaal (12 a 24 u r), 

of. : 
75 gram gedurende 7 a 2 uur. 

Deze kwantiteiten zijn echter voor de meeste inseeten bepaald onvoldoende. 

16) Ten slotte moge herinnerd worden aan de reeds vermelde door Steward. 
aangegeven behandeling van aardappelen tegen het rupsje van de aardappel- 


mot (Phthorimaea operculella), waarbij de rupsjes reeds gedood werden door 
een behandeling met slechts 


25 gram gedurende 2 etmalen 
(éenmaal te herhalen voor de poppen en eieren). 


Uit het bovenstaande blijkt, dat de zwavelkoolstof-behande- 
ling van zaden tegen schadelijke insecten door verschillende 
onderzoekers op verschillende wijze is toegepast. Al naarmate 
de weerstand van de te dooden insecten tegen zwavelkoolstof 
groot of gering is, zijn ook meer of minder groote hoeveel- 


A 


dy f 


heden zwavelkoolstof noodig; steeds zal men de voorkeur ge- 
ven aan de geringste dosis, die afdoende blijkt, teneinde de 
kiemkracht der zaden zoo min mogelijk achteruit te doen gaan. 

In ’t algemeen is, zooals gezegd, een hoeveelheid van om- 
streeks 150 gram per kubieke Meter gedurende 1 etmaal (24 
uur) afdoende ter dooding van de insecten en niet of weinig 
schadelijk voor de zaden; doch zeer gevoelige zaden lij- 
den hier wel van en sommige insecten hebben ook zoo veel 
weerstandsvermogen, dat deze hoeveelheid niet afdoende is, Voor 
het dooden van insecten in rusttoestand (poppen) en van eieren 
moet de bewerking na een tusschenpoos herhaald worden. 

Volledigheidshalve moge nog vermeld worden, dat fefra- 
chloorkoolstof op soortgelijke wijze werkt als zwavelkoolstof, doch 
in minder sterke mate, zoodat grootere hoeveelheden of langer 
inwerkingsduur noodig zijn — om welke reden aan zwavelkool- 
stof de voorkeur moet worden gegeven, 

B. De behandeling van zaden tegen schadelijke schimmels. 

Het onderzoek van zaden op schadelijke schimmels, met na- 
me op sporen van schadelijke schimmels, die aan de opper- 
vlakte mochten gehecht zijn, is in 't algemeen practisch niet 
uitvoerbaar. Wij kunnen dus niet, zooals bij bewortelde plan- 
ten, stekken, knollen en bollen, de ingevoerde zaden onder- 
zoeken en dan verdeelen in twee categoriën: ziektekiemvrije, 
die zonder meer kunnen worden toegelaten, en besmette of 
verdachte, die gedesinfecteerd of vernietigd moeten worden. 

Bij geïmporteerde zaden is daarom tot wering van “schim- 
melziekten slechts één algemeene maatregel mogelijk : alle zaden 
te desinfecteeren tegen schummelsporen. 

Maar dit is weer gemakkelijker gezegd dan gedaan, want 
evenals bij het desinfecteeren van zaden tegen insecten, staan 
wij hierbij voor de moeilijkheid, dat de zaden een zeer ver- 
schillende mate van gevoeligheid toonen voor verschillende 
desinfectantia en dat ook niet alle schimmelsporen in gelijke mate 
gevoelig zijn. 

Die moeilijkheid is hier zelfs nog veel grooter dan bij de 
behandeling tegen insecten en een zoo algemeen doeltreffend 
middel als zwavelkoolstof is hier niet gevonden, 

De oorzaak ligt in den grooteren weerstand, dien schimmel- 


Ek Nee 


sporen tegen ontsmettingsstoffen bieden, zoodat naar sterker 
werkende stoffen dan zwavelkoolstof of cyaanwaterstof moest 
worden omgezien, waarbij echter de voorwaarde om de zaden 
zelf niet te beschadigen weer moeilijker te vervullen wordt. 


De onderzoekingen, die op dit terrein zijn uitgevoerd, had- 
den voor een deel een practisch doel, nl. zaden van een be- 
paald landbouwgewas te zuiveren van bepaalde ziektekiemen 
en -zoodoende de overbrenging van die ziekte met de zaden 
op de dochterplanten tegen te gaan; voor een ander deel had- 
den zij de bedoeling, zaden geheel te zuiveren van alle aan- 
hechtende sporen, ook sporen van onschadelijke schimmels en 
bacteriën. 

De eerstgenoemde categorie van proeven betreft slechts 
de zaden van eenige weinige landbouwgewassen; wij zagen 
immers reeds op bl, 70 en 71. dat de landbouwgewassen, waar- 
van de zaden geregeld ziekten overbrengen van moederplant 
op dochterplant, niet talrijk zijn; slechts de granen, de biet, 
de selderij en de ui werden in ons lijstje genoemd. 


De „practische” proeven met zaadontsmetting hebben bijna 
alle betrekking op granen en biet en vonden plaats met het 
oog op enkele zeer bepaalde parasitische schimmels, nl. voor 
de granen de Ustigsrelaên of brandzwammen, de kiemschimmels 
(A wsarum roseum en consorten) en ook, doch slechts in de 
laatste plaats, de schimmel van de strepenziekte van de gerst 
(elminthosporium gramineum);, voor de biet vrijwel uitsluitend 
Phoma betae, de parasiet van den wortelbrand; voor de selderij 
de Septoria der bladvlekkenziekte en de Proma der schurit- 
ziekte. Deze proeven zijn dus zeer beperkt in hun proefobjec- 
ten, zoowel wat betreft de gewassen, waarvan de zaden, als 
wat betreft de parasitische schimmels, waarvan de sporen wer- 
den onderworpen aan verschillende ontsmettingsstoffen. 


Voor ons doel is het echter wenschelijk, een stof te vinden, 
die de grootst mogelijke waarborgen biedt, verschillende soor- 
ten parasitische schimmelsporen te vernietigen en tevens de 
zaden van verschillende plantensoorten niet of slechts in 
geringe mate te beschadigen. 

Nog in een ander opzicht kunnen de uitkomsten der proeven 


er 


op biet- en graanzaden ons niet geheel helpen. Bij deze proe- 
ven is het doel slechts, een voor den landbouw practisch 
resultaat te bereiken, d. w. z. het aantal levenskrachtige sporen 
op het zaad tot een zeker minimum te beperken, nl. tot zulk 
een minimum, dat de ziekte zich in het gewas in zeer geringe 
mate vertoont, Zoo is de in Nederland toegepaste „omschep- 
methode’ met kopervitriool in de practijk uitstekend gebleken, 
al werd ook door PRÉvosT en KüHN aangetoond, dat niet 
alle sporen van den steenbrand (Zö/letra fritìict) op de tarwe- 
korrels erdoor worden gedood; maar de steenbrand was na 
uitzaaiing van het behandelde zaad zóózeer verminderd — hoe- 
wel niet geheel uitgeroeid —, dat dit voor den landbouwer vol- 
doende was en op den duur zelfs leidde tot het geheele ver- 
dwijnen van den steenbrand in Nederland. *) 

Met een dergelijke uitkomst zouden wij echter, indien het 
gold, een nieuwe ziekte buiten te houden, niet tevreden zijn, 
en de bezwaren van PREVOST en KüHN zouden in zulk een 
geval inderdaad overwegend zijn. Immers ook indien van 
een duizendtal uitgezaaide planten er slechts zeer enkele de 
nieuwe ziekte vertoonden, zou zij hiermee haar intrede hebben 
gedaan in het nieuwe land en zich misschien voorgoed hebben 
gevestigd. 

Bij de zaadontsmetting tegen den invoer van nieuwe ziekten 
moeten wij dus bepaald als eisch stelln, dat a//e parasitische 
schimmelsporen onschadelijk worden gemaakt. 

Toch hebben de uitkomsten der proeven over graanontsmetting 
tegen brandschimmels, over bietenzaadontsmetting, tegen wor- 
telbrand en over selderij-zaad-ontsmetting, tegen blad vlekken- 
ziekte en schurft ook waarde bij het zoeken naar een meer alge- 
meen en meer volkomen afdoend desinfectans, omdat zij ons 
althans georiënteerd hebben over de uitwerking van eenige des- 
infectantia en ons reeds dadelijk hebben geleerd, dat bij nauw- 
verwante plantensoorten, zooals onze granen, de gevoeligheid 
voor vergiften toch zeer kan verschillen. Ook leerden zij, 
dat betrekkelijk geringe verschillen in temperatuur reeds van 


1) QUANJER. Nederlandsche onderzoekingen over de bestrijding van graan- 
en grasbrand en van strepenziekte (Mededeelingen Rijks Land-, Tuin- en 
Boschbouwsehool VIII (1915) blz. 132). 


ee Bs 


grooten invloed waren op de uitwerking der ontsmettings- 
middelen. 


Zoo is verder o.a. gebieken, dat met kopervitriool wel voor 
den landbouw zeer goede practische resultaten verkregen 
kunnen worden bij de zaadontsmetting van granen tegen brand 
en van bieten tegen wortelbrand, maar dat er een volkomen 
ontsmetting der zaden niet mee te bereiken is, zonder de 
kiemkracht zeer ernstig te benadeelen. Bij de methode Künn, 
waarbij de graankorrels 12 tot 16 uur bleven liggen in een 
kopervitriool-oplossing van J4 pCt. werden immers niet alle 
brandsporen gedood, en bij de proeven van PETERS!) werden 
de sporen van Poma Betae zelfs door een verblijf van 24 uur 
in een oplossing van 5 pCt. kopervitriool niet volkomen gedood 
en vertoonden de planten nog 8 pCt. wortelbrand. Tegen 
een verblijf van 24 uur in een 2 pCt. oplossing zijn echter 
reeds de meeste zaden niet bestand 2). 


Meer rechtstreeks tot het doel, dat ons hier bezig houdt, 
nl. een algemeene zaaddesinfectiemethode te vinden, leidde de 
andere categorie van onderzoekingen, die ik bedoelde. Deze 
onderzoekingen hebben ten doel, een middel te vinden om alle 
op het zaad gehechte schimmelsporen en bacteriën te dooden 
— onverschillig of zij van parasitairen aard of wel onschadelijk 
zijn —, teneinde geheel zuivere („steriele”) zaden te verkrijgen, 
een object, waarover men bij verschillende physiologische ex- 
perimenten, zooals proeven over de ademhaling van zaden 
en kiemplanten, beschikken moet. 


Zeer nauwkeurige en uitvoerige proeven op dit gebied wer- 
den een 7-tal jaar geleden gepubliceerd door DE ZEEUW 5). 

Hij wees erop, dat blijkens vroegere proeven niet veel te 
verwachten was van kopersulfaat en van formaldehyde, omdat 
concentraties en inwerkingstijden, waarbij schimmelsporen en 
bacteriën gedood worden, ook voor de zaden zeer nadeelig 


1). Perers. Uber die Desinfection des Rübensaatgutes (Mitteil K. Biol. 
Anstalt Dahlem Berlin 1909, bl. 25). 

2). Zie o,a. PETHYBRIDGE |. c. 

3). DE Zeeuw. The comparative viability of seeds, fungi and bacteria when 
subjected tot various chemical agents (Centralbl. f. Bakt. 2te Abt. XXI, 1911 
bl, 4). 


En 


waren gebleken '). Van sublimaat was, meende hij, meer te 
verwachten; immers door CZAPEK °) was reeds een volkomen 
sterilisatie verkregen door zaden eerst af te borstelen en 
vervolgens 2 of 3 minuten in een 1 pCt. (10 per mille) oplossing 
van sublimaat te laten liggen; en STEWARDS) had ditzelfde 
resultaat verkregen door mais-zaden drie kwartier in een 0.5 pCt. 
(5 per mille) oplossing te laten. 

DE ZEEUW zelf experimenteerde met een 7-tal desinfectantia en 
ging daarvan den invloed na op zaden van lupine, erwt, tarwe, 
gerst, mais en mosterdzaad. 

De resultaten waren iu ’t kort de volgende: 

Kaltumbichromaat, pyrozwavelzure anmomak en formalde- 
Ahyde-gas leverden geen goede resultaten; de zaden waren pas 
gedesinfecteerd bij concentraties en inwerkings tijden, door 
welke het kiemvermogen ernstig leed. 

Betere resultaten werden bereikt met de volgende vier stoffen : 
Sublimaat. Vooraf werden de zaden even gedompeld in 70 pCt. 
alcohol; een oplossing van 0.2 pCt. (2 per mille) sublimaat 
gedurende 15 minuten maakte tarwezaden steriel; toegepast 
gedurende 20 minuten, maakte zij maïs-zaden in drie van de 
vier gevallen geheel steriel, terwijl in 1 geval een fungus was 
blijven leven, bij de erwten waren na 30 minuten geen fungi, 
wel nog bacteriën aanwezig. De meeste zaden verdroegen 


1). Hier moge er even aan herinnerd worden, dat kopersulfaat indertijd 
door ZIMMERMANN (Teysmannia XI, 1900, b'. 546) werd aanbevolen om geim- 
porteerde koffiezaden te steriliseeren, wat hij voornamelijk wenschelijk achtte 
tegen schimmelziekten, die uit Amerika zouden kunnen worden overgebracht 

Hij beval aau, de koffiezaden gedurende 24 uur in 1/2 pCt oplossing van 
kopervitriool te laten liggen en daarna zonder uitwasschen af te spoelen in 
5 pCt. kalkmelk, en hij toonde aan, dat deze bewerking de koffiezaden niet 
veel schaadde en de kiemkracht slechts deed dalen van 92 pCt. op 70 pCt. 

Hiertegen is echter aan te voeren, dat terwijl de koffiezaden niet zeer van 
deze bewerking lijden, het dubieus is, of de schimmelsporen er wel door ge- 
dood worden; uit de proeven van Peters met Phoma betae bleek, dat althans 
de sporen van deze schimmel er tegen bestand zijn. Zimmermann nam hier- 
over geen proeven en nam stilzwijgend aan, dat de schimmelsporen er door 
gedood zouden worden, doch ten onrechte, en met zijn methode zouden wij 
het doel waarschijnlijk niet bereiken. 

2). CzaPEK Zur Lehre der Waurzelausscheidungen (Jahrb. f, Wiss. Bot., 

Bd. 29, 1896, p. 387) 

3) STEWARD. On endospermic respiration in certain seeds (Annals of Botany, 
Vol. 22, 1908, p 415). 


Ee 


een behandeling met O1 à 0.2 pCt. sublimaat vrij goed, doch 
gerst was vrij gevoelig (de kiemkracht daalde reeds na 2 
minuten verblijf in een 0.1 pCt. oplossing van 92 pCt. op 60 pCt.) 
en bij mosterdzaad was na 30 minuten verblijf in 0.2 pCt. op- 
lossing de kiemkracht van 96 pCt. gedaald op 8 pCt. 

Waterstof-superoxyde (gewone handelssterkte nl. 30 pCt.) 
maakte reeds na 3 kwartier zaden van Sinapis alba (mosterd- 
zaad) geheel steriel, na 7 uur ook lupinezaden ; bij tarwe waren 
na + uur nog een schimmelsoort en bacteriën in leven; bij 
mais na 5 uur evepeens, !) 

Broomwater (verzadigde oplossing van bromium in water) 
steriliseerde in 1% uur lupinezaden zonder de kiemkracht 
ernstig te benadeelen. 

Remgingsvloeistof (sterk zwavelzuur verzadigd met kalium- 
bichromaat) ontsmette in 8 minuten zaden van mosterdzaad 
en in 3 uur en 3 kwartier zaden van Lupine, zonder schade 
voor de zaden, 

Gaven DE ZEEUW’s proeven ons dus geen universeel des- 
infectiemiddel en slechts eenige geschikte methoden voor 
bepaalde zaden, zij zijn toch in meer dan één opzicht ook 
voor ons doel leerzaam geweest. 

Ten eerste hebben zij ons weer getoond, hoe vedtnleed 
gevoelig de zaden zijn tegenover chemicaliën, en vervolgens 
bleek, hoe verbazend resistent sommige zaden en ook schim- 
melsporen en bacteriën kunnen zijn. 

Zoo was het zeker verrassend, dat een zoo sterk werkende 
stof als reinigingsvloeistof (sterk zwavelzuur verzadigd met 
kaliumbichromaat, een stof, die alle organische stoffen ten slotte 
geheel vernietigt) door lupinezaden gedurende 2 uur verdragen 
werden zonder eenigen achteruitgang der kiemkracht (bij tarwe 
daarentegen was reeds na een verblijf van 7 minuten de 
kiemkracht van 96 pCt op 28 pCt gedaald, bij gerst na 10 
minuten van 92 pCt. op 44 pCt). Sublimaat van 0.2 pCt. (2 


1) De door pe Zeeuw verkregen resultaten bewijzen, dat somtijds van de 
zaadontsmettende werking van sublimaat te veel is verwacht en men met 
veel te geringe dosis gewerkt heeft Een oplossing van 1 per mille toegepast 
gedurende 5 minuten — zooals wel eens aanbevolen is voor de ontsmetting 
van theezaden —of gedurende 10 minuten — zooals in Britsch West Indië 


geschiedt om katoenzaad te ontsmetten — is zeker onvoldoende. 


Eer ds 


per mille) had na 30 minuten de kiemkracht van lupine niet 
verminderd (96 pCt), bij de erwt was de kiemkracht gedaald 
van 96 pCt. op 88 pCt, bij tarwe van 96 pCt op 52 pCt., bij 
maïs van 100 pCt. op 68 pCt, bij mosterdzaad van 96 pCt. op 
8 pCt. En wat de schimmels en bacteriën betreft, na een 
verblijf van 15 minuten in reinigingsvloeistof of na 20 minuten 
in 2 per mille sublimaat waren op de maïszaden nog schimmels 
in leven, na 1 uur in 7 pCt (70 per mille) sublimaat nog 
bacteriën op lupinezaden ; na 5 uur verblijf in waterstofsuperoxy- 
de nog bacteriën en schimmels op maïszaden; na 1 uur in !/, 
N. kaliumbichromaat nog bacteriën op lupinezaden en na 30 
minuten in 1/10 N. kaliumbichromaat nog schimmels op mais. 

De proeven van DE ZEEUW waren dus wederom leerzaam, 
maar zij brachten ons nog niet waar wij wezen willen. Geen 
van de door hem beproefde chemicaliën gaf voor alle onder- 
zochte zaden een goede uitkomst en in ’t algemeen moest 
gezegd worden, dat dus geen aan den gestelden eisch voldeed. 
„When the action of the desinfectant was stopped at the point 
where still a fair percentage of the seeds were germinable 
the results showed quite uniformly that the contaminating 
organisms had not been destroyed except in a few instances’ 
(DE ZEEUW bl. 20). 

Ongeveer gelijktijdig met DE ZEEUW werden door ROBIN- 
SON !) proeven genomen met het desinfecteeren van zaden. 
Van belang was, dat hij gunstige resultaten verkreeg met 0.5 % 
(5. per mille) sublimaat, toegepast gedurende 5 minuten en 30 
minuten, en met waterstofsuperoxyde, toegepast gedurende 1 
uur. Zijn resultaten zijn dus veel gunstiger, d. w. z. hij bereikte 
spoediger een sterielen toestand, immers bij DE ZEEUW waren 
in eenige gevallen na 4 en 5 uur inwerking van waterstofsu- 
peroxyde nog schimmels en bacteriën in leven. Dit moet mis- 
schien worden toegeschreven aan een minder volkomen uitwas- 
schen van het desinfectans of aan een minder doeltreffende 
methode om in leven gebleven schimmelsporen tot ontwikke- 
ling te brengen. De resultaten van ROBINSON zijn dus onder 
eenig voorbehoud te aanvaarden. 


1) ROBINSON. Seed sterilisation and its effeet upon seed inoeculation (U. S. 
Dept of Agr. Bureau of Pl. Industry Circular 67, 1911; referaat in Exp. 
Station Ree. XXIV. 1911, bl. 146). 


Mee 


De waarde van waterstofsuperoxyde werd nader nagegaan 
door Ivy MASSEE. *) Zaden van 11 verschillende plantensoor- 
ten en eveneens een elftal soorten schimmelsporen werden 
op de proef gesteld; deze laatste behoorden alle tot parasiti- 
sche schimmels (Usfilago Avenar, Ustilago Varllantii, Uromyces 
Picartae, Aecidium ranunculacearum, Sclerotinia sclerotiorum, 
Leptosphaeria acuminata, Erysiphe graminis, Macrosporium 
solani, Heterosporium echinulatum, Cladosporrum epiphyllum, 
Verticellium laterittum). Sommige schimmelsporen waren reeds 
dood na !/, uur inwerking, het grootste aantal na l- uur, één 
(Cladosportum) eerst na 2 uur, en één (Ustrlago Vaillantii) eerst 
na 4 uur, De zaden bleken zeer weinig gevoelig voor deze 
stof; na 24 uur in het waterstofsuperoxyde te hebben gelegen 
was van de 11 soorten, waarmee geëxperimenteerd was, van 
7 soorten de kiemkracht geheel onverzwakt, van 4 eenigszins 
verzwakt. [Vy MASSEE meent te mogen aanbevelen: een be- 
handeling der zaden met waterstofsuperoxyde gedurende 3 uur, 
en verwacht, dat hiermee een afdoende steriliseering der op- 
pervlakte bereikt wordt. 

Deze conclusie moet echter alweer met eenige reserve aan 
vaard worden. Wel is waar «ijn de resultaten zeer aanmoe- 
digend en toonen zij opnieuw, dat van waterstofsuperoxyde 
als zaaddesinfectans veel te verwachten is, maar men mag niet 
aannemen, dat sporen, die of de zaden zitten en dikwijls min 
of meer verscholen en beschut in scheurtjes, even sterk door 
een desinfectans worden aangetast als wanneer men ze een- 
voudig ín zulk een stof onderdompelt. Bij de proeven van 
DE ZEEuW bleek dan ook, dat de op de zaden vastgehechte 
sporen niet zoo spoedig voor het waterstofsuperoxyde bezwe- 
ken: bacteriën en schimmels waren op tarwezaden nog in 
leven na een verblijf van 4 uur in waterstofsuperoxyde en 
op maiszaden na een verblijf van 5 uur. 2) 


1) Ivy Masser. The sterilisation of seed (Kew Bulletin 1913, p. 183). 

2) De waterstofsuperoxyd-methode is voor landbouwdoeleinden zeker in 
veel gevallen zeer geschikt. Zoo verkreeg PETHYBRIDGE (lee) hiermee zeer 
gunstige resulta en bij desinfectie van selderij-zaden tegen de Septoria-blad- 
vlekkenziekte (toepassing gedurende 3 uur, als aanbevolen door Massee). De 
behandelde zaden leverden gezonde planten en de kiemkracht had in het 
minst niet geleden, 


Ten slotte nog één onderzoek van recenten datum, dat in- 
derdaad op het vraagstuk wel een nieuw licht werpt. Reeds 
DE ZEEUW had zich de vraag gesteld: wat is in 't algemeen 
aan te bevelen, gedurende korten tijd een sterke oplossing op 
de zaden te doen inwerken of gedurende langeren tijd een 
zwakke oplossing ? Hij is geneigd om aan te nemen, dat de ont- 
smettende stof des te doeltreffender werkt, naarmate zij sneller 
werkt; immers des te grooter de kans, dat zij nog niet is door- 
gedrongen tot het embryo. 

Zulk een gedachtengang.leidde EOKORNY Y) bij zijn proeven 
met bijzonder geconcentreerde stoften, die hij zeer korten tijd 
liet inwerken. De zaden, waarop hij experimenteerde, waren 
die van; gerst, linzen, witte boonen, kool en waterkers. Met 
de volgende desinfectantia verkreeg hij bij deze planten inder- 
daad volkomen steriliseering zonder ernstige vermindering der 
kiemkracht. 

Alcoholrsche kaliloog (gelijke deelen kaliloog van 30°/ en 
alcohol van 96%) gedurende 1 minuut. 

Zoutzuur-alcohol, (gelijke deelen ruw zoutzuur en alcohol 
van 96 %) gedurende !|s minuut. 

Kopervitriool, \ per mille, kokendheet gedurende 4 menuut 

Soda 1°/, kokendheet gedurende Hè minuut. 

Alcohol van 96 PCT. gedurende 1 minuut, 

Alcohol van 96 PCE kokendheet gedurende 6 minuut. 

Bij al deze middelen bleef de kiemkracht der zaden goed en 
werden, volgens Bokorny, alle aanhangende schimmelsporen 
gedood. Vele andere middelen, eveneens door hem beproefd, 
faalden, door dat òf de schimmels niet alle werden gedood òf 
de kiemkracht der zaden sterk leed. 

Wil men nu zeer critisch zijn, dan is er nog een lacune aan 
te wijzen in de onderzoekingen van de Zeeuw, Robinson, Steward 
en Bokorny, wanneer men nl. de resultaten voor oxs doel, het 
steriliseeren van zaden tegen parasttrsche schimmels, wil aan- 
wenden. Het is deze, dat bij deze onderzoekingen na de behan- 
deling der zaden werd nagegaan, of er zich nog schimmels 


1) BokoRniJ. Einige orientierende Versuche über die Behanalung der 
Samen mit Giften zum Zwecke der Desinfection (Biochem Zeitschr. Bd. 62, 
1914; uitvoerig referaat in Bakt. Centralbl 2te Abt. 46 Bd. 1916 p. 212). 


eee pie 


ontwikkelden op kunstmatige voedingsbodems, vloeibare of 
vaste. Echter — er zijn schimmels die zich op zulke voedings 
bodems, niet ontwikkelen en tot deze behooren eenige groepen 
van zeer beruchte parasieten: de roestschimmels (Uredineeën) en 
velezg. „valsche meeldauw”-zwammen (Peronosporaceën). De aan- 
wezigheid van levende sporen van zulke schimmels komt bij 
deze proeven dus niet aan het licht. 

Men kan echter tegen dit bezwaar aanvoeren, dat, indien van 
de vele verschillende soorten saprophytische of in ’t algemeen 
wèl cultiveerbare schimmels alle door de desinfectie te gronde 
gaan, er geen reden is om aan te nemen, dat er onder de niet. 
cultiveerbare zouden zijn, die de behandeling doorstaan. 

Eindelijk is er nog een reden, waarom wij de resultaten, door 
de genoemde onderzoekers verkregen, niet zonder meer kunnen 
gebruiken bij onze pogingen om een methode te vinden om geim- 
porteerde zaden te steriliseeren. Al hun onderzoekingen von- 
den plaats met versche zaden. De resultaten, hiermee ver- 
kregen, kunnen echter niet klakkeloos worden overgebracht 
op geïmporteerde zaden, althans niet indien deze een reis van 
eenige weken achter den rug hebben, Vaak zijn ze verpakt 
in een eenigszins vochtige stof en zijn reeds gezwollen of ver- 
toonen zelfs een begin van kieming. In ’t algemeen kan bij 
geïmporteerde een grootere gevoeligheid voor desinfectantia 
verwacht worden dan bij versche zaden. 

Vatten wij hetgeen hierboven werd meegedeeld over zaad- 
ontsmetting tegen schimmelsporen samen, dan kan de conclusie 
slechts luiden, dat wij niet beschikken over een middel, dat 
zoo universeel kan worden aangewend als de zwavelkoolstof 
bij de zaadontsmetting tegen dierlijke vijanden, terwijl het er 
ook niet naar uitziet, dat zulk een middel spoedig zal gevonden 
worden. Eerder is het te verwachten, dat wij tot verschillende 
middelen onze toevlucht zullen moeten nemen, van welke ieder 
voor zaden van bepaalde gewassen doeltreffend is. Als zoodanig 
komen, naar het schijnt, vooral in aanmerking: de vijf boven- 
genoemde desinfectantia van Bokorny, waterstofsuperoxyde en 
sublimaat. 

Ten opzichte van de sterkte dezer middelen en den tijdsduur 
van inwerking zijn verdere proeven noodig, niet alleen met 


MERE 


versche zaden, doch ook met geïmporteerde zaden of zaden, 
die eenigen tijd bewaard zijn. 


8 5 Andere overbrengers van nieuwe plantenziekten 
dan mgevoerde planten en plantendeelen, 


Vornen levende planten en deelen van planten verreweg 
de bele ugrijkste bron van nieuwe ziekten uit het buitenland, 
en is de aandacht der overheid vooral op deze bron gericht, 
in enkele bijzondere gevallen kunnen nieuwe ziekten of plagen 
toch somtijds op andere wijze binnensluipen, 

Boombast voor ververijen of leerlooierijen bestemd, kan 
allerlei ongedierte bevatten. Hetzelfde is het geval met 
gedroogde kruiden, die in sommige landen voor medische 
doeleinden in vrij aanzienlijke hoeveelheden worden geïmpor- 
teerd. 

Zoo bevat gebaalde katoen — wel een product van plant- 
aardigen oorsprong, maar toch niet bestaande uit Zevende 
deelen van planten — niet zelden dierlijke vijanden van de 
katoen. Dit is de reden, dat in Californië alle gebaalde katoen 
of alle ia anderen vorm voor invoer aangeboden ruwe katoen 
gefumigeerd wordt. Het is weder vrees voor de katoenzaad- 
snuitkever en de roode katoenzaad-rups, die tot dien maatregel 
heeft geleid. 

Het quarantaine-station te San-Francísco beschikt daartoe 
over een groot fumigatie-toestel, waarvan het cilindervormige 
reservoir niet minder dan 75 balen katoen kan bevatten. Met 
hulp van een electrisch gedreven luchtpomp wordt dit, nadat 
de te ontsmetten katoen erin is gebracht, luchtledig gemaakt 
en vervolgens wordt blauwzuurgas toegelaten, Dit laat men 
1 uur en 3 kwartier inwerken. 

Maar niet alleen de katoen zelf, ook alle goederen-wagens 
van spoorwegen, komende uit katoenstreken, waar de twee 
bewuste vijanden voorkomen (de zuidoostelijke staten van Ame- 
rika), worden onderzocht; indien er dan overblijfsels van ka- 
toen in voorkomen, zoodat blijkt, dat de wagons gediend 
hebben voor 't vervoer van katoen, dan worden zij ontsmet, 
Dit geschiedt door stoom, die door een opening in den vloer 
wordt binnengeleid. Voor deze stoomontsmetting is een spe- 


dn 


ciale installatie nabij San Francisco ingericht. Maandelijks 
worden gemiddeld 200 wagons „gestoomd”’. 1) 


S ó. Coxnclusze. 

Zooals wij zagen, vindt over de geheele wereld overbrenging 
van plantenziekten en dierlijke vijanden van het eene land 
naar het andere plaats. Hoe drukker het verkeer met het 
buitenland, des te grooter de kans, dat nieuwe parasieten van 
de cultuurgewassen zullen binnensluipen. 

De goederen, met welke die vijanden binnenkomen, zijn 
bijna uitsluitend de levende planten en plantendeelen (stekken, 
enthout, bollen, knollen, wortelstokken, vruchten, zaden). Van 
deze zijn bewortelde planten, stekken, enthout, bollen, knollen, 
wortelstokken en vruchten de gevaarlijkste overbrengers; za- 
den leveren in dit opzicht niet zooveel gevaar op, maar zij 
kunnen op hun beurt toch ook als dragers van nieuwe para- 
sieten fungeeren. 

Vooral voor landen als de Ver. Staten van N. Amerika, 
die ten behoeve van hun kweekerijen groote hoeveelheden 
bewortelde planten en plantendeelen invoeren, is het gevaar 
groot, dat daarmee nieuwe vijanden der landbouwgewassen 
binnendringen. Dit blijkt reeds uit het feit, dat in dat land 
meer dan de helft der thans daar aanwezige dierlijke vijanden 
van de landbouwgewassen oorspronkelijk niet inheemsch is en 
uit het buitenland is ingevoerd. 

Het eenige middel om dit gevaar, dat aan den invoer van 
planten en deelen van planten verbonden is, zooveel mogelijk 
af te wenden is: den invoer te verbieden, indien aan invoer 
van een bepaald gewas uit een bepaalde streek bijzonder ge- 
vaar is verbonden voor de cultuurgewassen, en verder alle voor 
invoer aangeboden planten, stekken, zaden enz. aan contrôle 
te onderwerpen en zoo noodig te ontsmetten of te vernietigen. 

Verbod van invoer is aangewezen ten opzichte van planten, 
die uit eenig land komen, waar het gewas in kwestie door eene 
of andere zeer gevaarlijke ziekte wordt geteisterd. Zoo zou 
het bijvoorbeeld wenschelijk kunnen zijn voor katoenverbou- 


1) Zie MASKEW. How the Quarantine Division protects the cottonproducer 
(Monthly Bull. Calif. State Comm. Hortie., Vol. V, Sept. 1916, P 311). 


er ONE 


„wende streken om allen invoer te verbieden van katoenplanten, 
katoenzaden of andere deelen van katoenplanten uit streken, 


waar de katoenzaad-snuitkever of het roode katoenzaad-rupsje 
voorkomt; voor landen, waar de Hevea-cultuur van belang is, 
om allen invoer te verbieden van Hevea-planten of deelen van 
Heveaplanten uit landen, waar de Zuid- Amerikaansche Hevea- 
bladziekte voorkomt. 

De contrôle kan zich uitstrekken over alle overige planten, 
die voor invoer worden aangeboden (zooals dit bv. in Amerika 
het geval is), of alleen over bepaalde plantensoorten, die men 
in ’t bijzonder als gevaarlijk beschouwt. 

De contrôle betreft dan vooral planten, stekken, enthout 
bollen en knollen. Vertoonen deze een ernstige ziekte of dier- 
lijken vijand, dan is veelal vernietiging aangewezen, somtijds 
ook is ontsmetting reeds voldoende (dit is bv. niet zelden het 
geval, als schildluizen op de planten voorkomen; in cyaan- 
waterstof hebben wij dan een doeltreffend desinfectans); blij- 
ken de planten volkomen gezond, dan kunnen zij toegelaten 
worden. 

Een onderzoek van zaden kan de tegenwoordigheid van dier- 
lijke vijanden aan ’t licht brengen; vernietiging kan dan wen- 
schelijk zijn of ontsmetting met zwavelkoolstof. Een onderzoek 
van zaden op schimmelsporen is in ’t groot niet uitvoerbaar ; 
wil men dus het gevaar afwenden, dat zaden opleveren als 
overbrengers van sporen van parasitische schimmels, dan is de 
eenige weg, alle ingevoerde zaden of zaden van bepaalde ge- 
wassen te desinfecteeren. De gewassen, bij welke de kans op 
overbrenging van ziekten door hun zaden het grootst is, wer- 
den hierboven aangegeven. Een algemeene en afdoende zaad- 
desinfectiemethode, waardoor de op het zaad aanwezige schim- 
melsporen worden gedood en de kiemkracht van de verschil- 
lende zaadsoorten niet wordt geschaad, is echter nog niet ge- 
vonden. 

De verschillende landen hebben tegenover het gevaar van 
nieuwe plantenziekten uit het buiteniand een zeer verschil- 
lende houding aangenomen. 

De Vereenigde Staten van Amerika staan thans door een 
algemeene contrôle op den invoer van planten en zaden, die 


SDE 


goed is opgezet en goed wordt uitgevoerd, aan de spits; de 
afzonderlijke staten hebben de federale contrôle nog met een 
locale contrôle aangevuld, die in sommige staten, met name in 
Californië, uitmunt door volledigheid en doeltreffendheid: een 
toonbeeld van Amerikaansche „efficiency”. 

Ook Australië, Canada, tot op zekere hoogte Japan, hebben 
organisaties van contrôle op den invoer, die volledig en doel- 
treffend genoemd mogen worden. 

In andere landen is de contrôle nog onvolledig of wordt zelfs 
in dit opzicht een volkomen zorgeloosheid aan den dag gelegd. 

In Ned.-Indië hebben wij contrôle op den invoer van suiker- 
riet, van theezaden, van versche vruchten uit Australië en 
van koffiezaden uit Amerika. Wij zijn dus nog lang niet, 
waar wij wezen moeten. Wellicht zal echter ook hier later 
een meer algemeene contrôle op den invoer van zaden en 


planten worden ingesteld. 
C.J. T- NANGHALE 


ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE DE PRAKTIJK- 
WAARDE VAN DE LIJNEN-SELECTIEMETHODE VOOR 
VERSCHILLENDE EENJARIGE LANDBOUW- 

GEWASSEN (VERVOLG). 
DOOR 
iS oeH, 


Het vermengen van zuivere rassen. 

Toen in den loop van het jaar 1915 uit de uitkomsten van 
de verschillende hierboven beschreven selectieproeven de ge- 
volgtrekking kon worden gemaakt, dat het geen aanbeveling 
verdient, onder omstandigheden zooals die algemeen in Indië 
worden aangetroffen, zaad van zuivere rassen als plantma- 
teriaal te bezigen, werd naar een wijziging van de lijnenselec- 
tiemethode omgezien, omdat men toch wenschte gebruik te 
maken van het verschil in individueel productievermogen van 
verschillende zuivere rassen. 

Aangezien de voorsprong, die een populatie heeft boven zui- 
vere rassen (voor zoover zulks kan worden nagegaan), groo- 
tendeels het gevolg is van de grootere souplesse, en deze ten 
nauwste samenhangt met het feit, dat de populatie een mengsel 
van zuivere rassen is, lag het voor de hand, dat men tot vermen- 
ging van superieure lijnen zou moeten overgaan. 

Door het op deze wijze scheppen van een „kunstpopulatie” 
hoopte men het hooge individueele productievermogen van elk 
der uitgekozen lijnen te kunnen combineeren met de groote 
souplesse van het aldus ontstane mengsel. 

Men achtte het aannemelijk, dat op elk stukje grond de meest 
geschikte lijn op den voorgrond zou treden!) 

Teneinde dit vraagstuk nader té bestudeeren, werden in den 
regentijd van 1915-1916 verschillende z, g. „mengproeven” met 


padivariëteiten aangezet, 


!) Het was in dezen tijd, dat ons bij geruchte ter oore kwam, dat in een 
bepaalde streek in Frankrijk het mengen van een tweetal zuivere rassen bij 
de bevolking gebruikelijk is, omdat men aldaar had opgemerkt, dat het aïdus 
ontstane menesel een hooger opbrenest caf. 


EA tE 


‘Aangezien een mengsel van lijnen nooit op het oog in de ver- 
schillende componenten kan worden gescheiden, werd het 
noodig geacht, naast een proef, waarin verschillende lijnen werden 
gemengd, er ook eenige te nemen, waarin verschillende varië- 
teiten gemengd werden verbouwd Door de soorten zoo te 
kiezen, dat de habitus van het product voldoende uiteenloopt 
om na den oogst een uitzoeken van de verschillende variëteiten 
mogelijk te maken, kon men later nagaan, welke rol elke 
soort in het mengsel had gespeeld, en dus ook, of eventueel 
nog andere factoren bij een dergelijke vermenging tot uiting 
kunnen komen. 

De soorten moesten zoo worden gekozen, dat zij niet alleen 
gemakkelijk van elkaar te onderscheiden waren, doch dat zij 
ook een even langen groei duur hadden, om het mogelijk te maken, 
ze later gezamenlijk te oogsten. 

Verder mochten zij tijdens den groei slechts weinig in hoogte 
van elkaar verschillen, opdat niet de ééne variëteit de andere 
zou beschaduwen. 

Een viertal proeven werd als volgt geconstrueerd: 


Mengproef 1 (lijnen Glindoeran). 
De verschillende vakken van deze proef waren respectievelijk 


beplant met: 


| vakken No. 


Be Glindoeran zuivere lijn No. 12. 
5 No. 2: á 5 „NO Z0E 
nd No. 3: 5 … Nemas 
SND: populatie, 
„No. 5: 50 -pCt.-, zuivere lijn ‚No. 1290 pe 
No. 28. 
„No. 6:50 t pCt, zuivere -lijn No. 12 SOR 
No: 35 
„No. 7:50- pCt „ zuivere lijn No. 28 SO BOE 
No. 35. 


„ No 8: 33!/spCt. „ zuivere lijn No, 12 33!/3 pCt. zl 
No. 28, 331/3 pCt. z. 1. No. 35. 


0e en L 


nn ge 


Mengproef II (Glindoeran— Mamas). 


De verschillende vakken waren beplant met: 
vakken No, 1: Glindoeran populatie. 


zl No. 2: Mamas populatie. 

vd No. 3: 75 pCt. Glindoeran, 25 pCt. Mamas, 
j No. 4: 50 pCt. JO PCE À 

5 Not 520r pC N 19 PEEL : 


Mengproef III (Mamas— Pandan). 


De verschillende vakken waren beplant met: 
vakken No. 1: Mamas populatie. 


ze No. 2: Pandan 5 

DN No. 3: 75 pCt Mamas, 25 pCt. Pandan. 
4 Net 0rpCRi, t SOEPEL s 

ü Nemo 25 DCE ö 1e pCt. 5 


Mengproef [V (Rogol— Pandan—Baok). 


De verschillende vakken waren beplant met: 
vakken No. 1: Rogol populatie, 
No. 2: Pandan À 


mosse No a Baok e 

5 No 4: 50 pCt Rogol, “50 pCt Paudan. 

4 No: 55 30 PCE Bandau, 50: pCt. Baok. 

5 No. 6: 33!/3 pCt. Rogol, 33!/3 pCt. Pandan, 33!/3 pCt. 


Baok. 

Het zaad van de mengsels bestond uit zooveel gewichtspro- 
centen van de verschillende soorten als hierboven in de sche- 
ma's is aangegeven. Aangezien het gemiddeld korrelgewicht 
voor de verschillende vermengde soorten niet geheel gelijk is, 
komen deze gewichtsprocenten niet geheel overeen met ge- 
talsprocenten. 

Het zaad van al de in deze proeven genoemde lijnen en 
variëteiten bleek volkiemkrachtig te zijn (minstens 90 pCt, 
kiemkracht te bezitten). 

De verschillende vermengde soorten zijn gemakkelijk van 
elkander te onderscheiden. Glindoeran is een witbenaalde va- 
riëteit met lichtgekleurde lange korrel, Mamas is onbenaald 
en heeft een grijs gestreepte korrel. Pandan is zwart benaald 


DEE 


en heeft een donker gekleurde korrel, Rogol is onbenaald en 
heeft een zeer licht gekleurde grove korrel. 

Tijdens den groci werd verscheidene malen van elk vakje over 
een oppervlakse van 6 R. v2 het aantal uitloopers geteld, om 
te kunnen nagaan, in hoeverre de vermenging invloed kan 
hebben op den groei van het gewas. 

Het uitzetten van het oppervlak, waarop het aantal der uit- 
loopers zou worden geteld, geschiedde als volgt: 

In elk vakje werd op een plaats, waar de stand van het 
gewas ongeveer als het gemiddelde van dien van het geheele 
vakje zou kunnen worden beschouwd, een bamboe lang 6 R. v. 
gelegd, en vervolgens werd met behulp van een stokje lang 
1 R. v. bepaald, welke stoelen, aan één zijde van de staak ge- 
legen, dichter bij waren dan 1 KR. v. 

Deze wijze van uitzetten van een bepaald oppervlak is na- 
tuurlijk slechts vrij globaal, doch omdat van elke proef eenige 
malen de uitstoeling werd geteld, en elk -nunmer op minstens 
7 contrôlevakken voorkwam, geven de gevonden cijfers toch 
wel eenige aanwijzing, hoe zich de uitstoeling voor de ver- 
schillende nummers verhield. Er werd steeds zorg voor ge- 
dragen, dat de staak niet dichter bij den rand van het vak werd 
gelegd dan !/, M., omdat de uitstoeling van randplanten in 
den regel grooter is dan die van planten in het midden van 
een aanplant, 

Alle vakken van de hier genoemde proeven waren nauw- 
keprig 1 R.R? groot. Het aantal contrôlevakken bedroeg 
bij mengproef 1 zeven, bij proef II en III acht en bij proef 
IV negen. 

Geen der proeven had in noemenswaardige mate van ziek- 
ten of plagen te lijden. 


Mengproef 1 (lijnen Glindoeran). 


Een viertal malen werd de uitstoeling geteld, n.l. op den 
Isten, 8sten, 15den en 22/23sten Februari. De vierde telling 
hed in duplo plaats. De uitkomsten van deze tellingen zijn 
vermeld in tabel 24. 


— 100 — 


Tabel 24. Aantal uitloopers geteld op een 
oppervlak van 42 R. v? 


Mengprcef I (lijnen Gendoeran). 


| | 22/23 Februari 
Vakken No. 1 Februari 8 Februari | 15 Februari Tl 
| RE 
1 (12) 590 437 451 419 412 
2 (28) ahl 482 490 418 457 
(JJ) 396 564 526 sel, 606 
4 (pop.) 360 490 450 509 500 
5 (12-28) 434 532 583 536 528 
6 (12435) 387 923 480 520 520 
7 (28-35) 252 410 421 439 474 
8 (124-28-35) 319 466 488 476 440 


Bij het bezien van de cijfers van deze tabel valt het onmid- 
dellijk op, dat de uitstoeling op de vakken No. 5 grooter en 
op de vakken No. 7 veel geringer geweest is dan wij zouden 
hebben mogen verwachten. Wanneer we ons voorstellen, dat 
op elk vak, waarop twee of meer lijnen gemengd werden aan- 
geplant, deze lijnen in dezelfde verhouding, doch afgescheiden 
van elkander werden verbouwd, zouden wij geheel andere cijfers 
voor de uitstoeling hebben gevonden (berekende uitstoeling). 


Tabel 25. Berekend aantal uitloopers vergeleken met 
gevonden aantal uitloopers. 


Mengproef I (lijnen Glindoeran.) 


1 Febr. | 8 Febr. || 15 Febr. 


No. 
| | 
vakken ber : | gev: || ber: | gev: || ber gev 
Ì 
5(12-28) 3835 | 434 || 4505 | 532 || 475.— | 583 
6.12+-35) 303. — \ 387 | 5005 | 523 || 4885 | 480 
7(28-+35) 3865 | 252 ||523—| 410 || 5125 | 421 
8(12-+-28 388.— | 319 || 404— | 466 || 402— | 488 
| | 
+35) | | l 


2223 | 
Eebr:-:A5 

| Ì 
| ber: | gev | 
| 

418,5 | 536 | 
| 487— | 520.— | 
486.5 | 439.— | 
464 — | 476— | 


22/23 
Febr. B 
ber gev 
434. — | 528. — 
509.— | 520.— 
481,5 | 474. — 
492. — | 440, — 


— 101 — 


De cijfers voor de berekende en de gevonden uitstoeling, 
welke in tabel 25 vermeld zijn, onderling vergelijkende, vin- 
den wij, dat de verschillen gering zijn voor de nummers 6 en 
8, doch dat overal de gevonden uitstoeling bij de nummers 
5 hooger en bij de nummers 7 lager was dan de berekende, 

De cijfers van de vierde tellingen zijn in een aantal gevallen 
lager dan van de derde, Dit is geen gevolg van onnauw- 
_keurigheid, doch moet grootendeels worden geweten aan het 
feit, dat een aantal jonge uitloopers op ouderen leeftijd ver- 
droogt en afsterft, 

De proef werd geoogst 11 Mei 1916. De opbrengsten in 
K.G. droge padi vindt men vermeld in tabel 26. 


Tabel 26. Resultaten van de mengproef met Glindoeranlijnen 
(Mengproef 1) 
Opbrengst in K. G, droge padi. 


ê ej je | Ee | 
Glindoeran Glindoeran | Glindoeran | 


| | Glindoeran 
lijn 12 | lijn 28 lijn 35 Íĳ populatie _ 
EN ER. | A 
Pr OE EVEN EET 54 4e 
LB 66 Aben 075 sb | 5E MR 
le SA Zig. 2E 6.7 3C 62e 6.9 
ide TE NR Aad 6,5 Ad 
ler 6,9, A NZE 6.4 de 6.5 de 6.6 
VA etek 6.9 3f 7.7 af 64 
1 ee le lede 38 5.6 4g | 61 
Totaal | 45.9 | Totaal | 48.8 || Totaal | 43.7 i Totaal | 46.1 
Glindoeran | Glindoeran | _Glindoeran | Glindoeran lijn 
ln:124-28 || lia 124-35 || lijn 28455 MEE 
m 5 3 Ta EEE 
stalen? 6a--|-62 | Jarl SAM 
5b 6.5 6b 58, {| 7b- [-- 40E 
5C 13 6c 69 I-7C | OEE 
5de AP 6d z-as 
se 7- be 6.5 "Tej SOZ 7.6 
sf 6.3 óf 62 | 708 ANNE 
sg 6.4 6g | 40 TS | SS 
Totaal | 47.9 | Totaal | 42,9 | Totaal | 40.5 || Totaal | 46.4 


— 102 — 


De werkelijke en de berekende opbrengsten waren respec- 
tievelijk bij de 


nummers 5 47.9 K.G. en 47.35 K.G. 
jr 6 429 K.G. en 448 K.G. 
E 7 40.5 K.G. en 4625 K.G. 
d 8 464 K,G. en 4613 KG. 


Ook al zouden we de vrij geringe verschillen tusschen de be- 
rekende en de gevonden producties bij de nummers 5, 6 en 5 
nog kunnen toeschrijven aan onvermijdelijke onnauwkeurig- 
heden bij het nemen van de proef, het groote verschil, dat bij 
nummer 7 werd waargenomen, gevoegd bij de ervaringen 
tijdens de tellingen opgedaan, wekt een sterk vermoeden op, 
dat we hier met iets anders te doen hebben dan met een louter 
naast elkander groeien van de gemengde lijnen; daf deze, op 
welke wijze dan ook, een zuvloed op elkander hebben witgeoefend, 
welke invloed op het geheel blijkbaar een nadeelige geweest is. 
Door latere onderzoekingen, die hieronder nog nader zullen 
worden beschreven, wordt dit vermoeden nog versterkt. 


Mengproef II (Glindoeran - Mamas). 


De uitstoeling werd geteld op den 29sten Januari en den 
ISden en 22sten Februari. De laatste maal geschiedde de telling 
in duplo. (zie tabel 27). 


Tabel 27. Aantal uitloopers geteld op een opper- 
vlakte van 48 R. v. *. 
Mengproef II (Glindoeran-Mamas). 


| | 
Vakken No. | 29 Januari | 15 Februari | 22 Februari. 

| Î 

| A. B. 
1(100%— 0%) | 517 | 640 639 683 
2(04,— 100%) | 551 694 724 722 
(75/— 25%) | 559 744 PETA Tet 
4(50/—50°/) | 567 646 113 | 766 
25/0 73%/0)| 563 654 | 670 tka d4S 


— 105 — 


Het gevonden uitstoelingscijfer is hier over het algemeeen 
_ hooger dan het berekende cijfer, zooals uit tabel 28 kan blij- 
ken. 
Tabel 28. Berekend aantal uitloopers vergeleken met 
gevonden aantal uitloopers. 


Mengproef II (Glindoeran-Mamas). 


| _29 Januari | 15 Februari || 22 Februari 
| | | AS HE B. 
Vakken, bere- gevon-| bere- gevon-| bere- Een bere- | gevon- 
No. | kend , den | kend den | kend ‚ den | kend Ben 
| | | | 
EAD ED Ne ee, 653 5 744 |660.25| 777 (692.75 1E | 
4 |534.—\ 567 | 667 646 ||681. 5| 713 'zoz. 5 | 766 
5 [54250 563 | 680.5 | 654 |70275| 676 712.25 | 745 


De opbrengsten in K.G. droog product zijn vermeld in 
tabel 209, 


Tabel 29. Resultaten van mengproef II (Glindoeran—Mamas). 
Opbrengst in K. G. droge padi. 


SL 5 ge RR 
En sp | S | 20 
Vak. 2 Vak © Vak 2 Vak 2 Vak rd 
SI S 3 if Ez) Ke) 
a || & || & || a. a 
Ol OO | Oi Ö e 
HH Í | Í 
la } 5— | 2a | 3 sa 3.2 4a | 4.2 da Ke ) 
Ib | 37 | 2b | 42 | 3b | 52 | 4b {55 pob 45 
Het SD AEC el 5 3e |4— | AC [SNE 4.8 
Id | 5.5 2d-| 5.5 3d |=6. [4d | 5— | 5d 4,1 
ie f-48° ol Ze PS SBE. 5:8-uj He 31E 6.1 
If | 55 | 2£ 46 | 3f | 46 | 4f JS 
1e .S9 2e | 5— || 38 |J. | 42 | SO N58 4.— 
Ih | 5.3 || 2h | 3.5 | 3h | 5.2 | 4h | Sennan 
Totaal | 389 Totaal{ 333 en AAS Totaal 36 3 ari 36. — 
| | | 


| ij I 1 ll 


104 — 


De berekende opbrengst was hier in alle Jrie gevallen lager 


dan de werkelijke; zij bedroeg: 
voor de nummers 3: 
ine 


” „ ” 


5 


„ 1 ” 


groei reeds uitte, 
hooge producties. 


Teneinde te kunnen nagaan, 


Sl SE 
361 K. G 


GIR IS Ge, 
De grootere souplesse van het mengsel, die zich tijdens den 


is hier blijkbaar oorzaak 


’ 


» 


instede van 41.- K. G. 
36:53 KK. G. 
36E. G. 


van de relatief 


of de variëteiten tijdens het 
gernengd opgroeien invloed op elkander hebben uitgeoefend 
(wat ons de resultaten van de vorige mengproef zouden doen 
verwachten), werd het product van elk der vakken 
uitgezocht op Glindoeran- en Mamas-pluimen. 
Aangezien de pluimen van deze soorten zeer. gemakkelijk 
van elkander te onderscheiden zijn, leverde dit uitzoeken ge- 
nerlei- bezwaren op. De gevonden cijfers zijn vermeld in tabel 30, 


Ĳ, 


4 en 5 


Tabel 30. Bij uitzoeken van het product gevonden gewicht 
in grammen. 
Mengproef II (Glindoeran — Mamas). 


No. vak \Glindoeran| Mamas Totaal | °/ Glin- | 0/, Mamas 
doeran | 
Ja 1875 790 2665 10.36 29.64 
3b 2915 1625 4540 64.21 35.79 
3e 2570 TE 23857 76.56 | 23,44 
3d 3855 1680 5535 6965 | 30,35 
3e 3535 1445 4980 70.98 | 29.02 
3f 3325 959 4284 Auen ee o0 88 
32 454 9 1717 6059 11.66 | 28.34 
3h BEI 1075 4465 7144 | 2856 
25607 _ | 10278 35885 7113600 | _28.64 0/0 
4a LRAS ere TOR Ae :3670 42,18 57.82 
4b ga cn 2005 rr 4997 45.96 54.04 
de 1410 1865% | — 3275 43.05 | 56.95 
4d 2147 2407 | 4554 41.15- | 565 
de 2174 2969 | 5143 ENE 37. 73 
af TOB ies, 1640 | 8175 4740 | © 52.60 
dg tabel 1610v =S 3185 4945 _{ _ 50.55 
4h dd cle "1890 | 4152 5472 | 45.28 
| | 
|_14928 reis ei ett 46.430/0 |__ 53.57 0/o 


— 105 — 


No, vak Endeerse Mamas ‚ Totaal | 0, Glin- €, Mamas 
|_doeran 

| I [ 
Saru 2480 | 3097 of AO DES 
sb SB 3185 © | 4053 Zes 
Bend 32020 {4177 el AD 
oo BEN TVD BD 3667 | ATA TS 
Seat 1070 A 18:05 EAS 
Sf 677 02447 | 314 Ae 
5e 823 2630. | --#3455 ARN 76.17 
Sh ss 037 3807, A 47944 ADE 79.41 

| ! [ 

| 6792 | 25220 | 32012 | 21.22% | 7878% 

| | 


De afwijkingen met de hierboven gegeven totaal cijfers 
moeten, behalve aan een verdere indroging, geweten worden 
aan het onvermijdelijk verlies aan materiaal tengevolge van 
het opstapelen en het verrichten van een onderzoek als het 
hier bedoelde. 


Zooals uit de cijfers van tabel 30 kan blijken, zijn de ver- 
houdingen een weinig ten gunste van Mamas verschoven, Aan- 
gezien echter het gemiddeld korrelgewicht van Mamas kleiner is 
dan dat van Glindoeran en er dus uit een zeker gewicht aan kor- 
rels in verhouding meer planten opgroeien, behoeven we aan dit 
verschil op het eerste gezicht nog geen groote waarde toe te 
kennen. 


Het gemiddeld korrelgewicht van onvermengde Glindoeran 
(vakken No. 1) werd bepaald op 36.26 m. gram, dat van 
Mamas op 31.29 m. gram. ) 

Bij het samenstellen van de mengsels zaad, die waren uit- 
gezaaid, was uitgegaan van gewichtsverhoudingen, Het aantal 
planten, dat opgroeide, moest dus, indien al het zaad zich tot 
planten ontwikkelde, bij Mamas noodzakelijk grooter zijn dan 
bij Glindoeran. | 


1) Abusieveljk was nagelaten, het gemiddeld korrelgewicht van de soor- 
ten in het gebruikte zaaizaad te bepalen. 


— 106 — 


Houden we met den factor van het gemiddeld korrelgewicht 
rekening, dan zouden we op het veld hebben mogen verwachten, 
wanneer het percentage uitvallers door ziekten en plagen ge- 
lijk geweest was: 


bij No. 3 : 72.14 pCt. Glindoeran planten. 


21.86 „ Mamas : 
MENO mA 40 32 Glindoefan: „ 
5368 .„ Mamas pe 
Bi Nor’5: 22,39 '4'…=‘Glindoetan 
77.65 „ Mamas 5 


Houden we nu echter nog rekening met het verschil in pro- 
ductievermogen van Glindoeran en Mamas, dan zouden we 
hebben mogen verwachten een opbrengstverhouding : 


72.14 X 38.9 


bij No. 3 van ° of 75.15 pCt. Glindoeran, 2485 
ASC 33,3 pCt. Mamas. 

Es le À & ES shr 
bij No. 4 van ES 25 X A of 50.25-pCt. Glindoeran, 49.80 
Weme 3 pCt. Mamas. 


22.35 XC 38.9 


of 25.16 pCt. Glindoeran, 74.84 
77.65 X 33.3 


bij No. 5 van 
pCt. Mamas. 


Mamas heeft dus, zooals uit tabel 30 blijkt, Glindoeran 
overal een weinig verdrongen. 

Teneinde te kunnen onderzoeken. of er wellicht nog iets kon 
worden gevonden, dat wees op een onderlinge inwerking van 
de soorten op elkander, werd van Glindoeran en Mamas zoo- 
wel in den onvermengden als in den gemengden aanplant 
het gemiddeld pluim- en korrelgewicht bepaald. 

Voor het bepalen van het gemiddeld plumgewicht werd 
het aantal der pluimen geteld, en het cijfer voor het gewicht 
der pluimen door dit aantal gedeeld (zie tabel 30 en 31). 


Tabel 31. 


— 107 — 


Resultaten van een onderzoek op het gemiddeld 


pluimgewicht. 


Mengproef II (Glindoeran-Mamas). 


Gewichten in grammen 


Il 
GLINDOERAN | MAMAS 
| Jr 

See 2 EE de OPMER- 
Sl 8 LEE WES 8 IE Ze NEN 
Z an ee 5 zi AE IoEE 

== MRS vv a 3 z . rd 5 iz v az 

3 Ze) 5 Ke, D= s | ie) > 5 Ss ae) Fn e 

5 2 op ee 5 4 z 2 oo Z Zon 

el 5 5 | < zE 5 

Be 5 | 5 
Ei Ii 

Ib | 1083 | 3412 | 3.151  2b | 1465 | 3850 | 2.630| afkomstig van 
Le | 1 140 3255 2,855 I 2e 1200 3460 2,883 de vakken Je en 
ld | 1385 | 5270 | 3.805 2d | 1511} G094 SST Ont en waor 
le | 609 | 2147 | 3.525 | | 2e => 2 en. df malt: voos. 
1f 321 | 5217 | 3.949 of 690 ("2042 | 2.959 
le | 1556 | 5029 | 3.232 2e | 1537 | 4534 | 2.950 
Ih | 1359 | 4840 | 3.561 | | _2h Ee en ee 

9672 133612 | 3.475 Í 7463 |21800 | 2.951 
3a 579 | 1875 | 3.238 | 3a 292 | 790 | 2.705 
3b 894 | 2915 | 3.260 3b 517 | 1625 | 3.143 
3e 951 | 2570 | 2,702 {3e 324 | 787 | 2.429 
3d | 1054 | 3855 | 3.657 3d 506 | 1680 | 3.320 
3e 977 | 3535 | 3.618 3e 428 | 1445 | 3.376 
3f 976 | 3825 | 3.407 3 351 | 959 | 2.732 
3g | 1203 | 4342 | 3.609 3g 498 | 1717 | 3.448 
3h | 1184 | 3190 | 2.813 3h 548 | 1275 | 2327 

7168 [25607 | 3.296 3464 |10278 | 2.967 
4 572 | 1548 | 2.706 4 828 | 2129 | 2563) VCC Plimen 
a À 2. a 212 2. : 
Ab | 562 | 2292 | 4.078 Ab. | 722 | 2605 | Stas vn 
4c 484 | 1410 | 2,913 Ac 722 | 1865 | 2.583| de vakken 4f, 
Ad 579 | 2147 | 3.108 4d 783 | 2407 | 3074| Agen 4h waren 
4e 693 | 2174 | 3137 4e 949 | 2969 | 3.129 | voos of half 
Af 564 | 1505 | 2,668 Af 831 | 1670 | 2.010 Be 
Ag 619 | 1575 | 2.544 Ag 683 | 1610 | 2.357 5 
Ah 888 | 2272 | 2573 4h 866 | 1880 | 2.171 


4956 5,011 


14925 


| 
6384 [17218 | 2.697 


— 108 — 


GLINDOER AN II MAMAS 


Î 
Í | 
Ee { Í 
EEA BET | 
5 = il 5 p= | 
Ev => Pand IG IH el EE |© | pa 
5 E 9 [ES 5 be 4 PME 
pn E Ee Dn Sa || Sn 5 [Er SN JPMER 
ME ee ae ES gra EINGEN 
le) Pe! tm el | Î en Z. iz A= | 
5 KE a. Bel [EE EZE 
FE: Ton A Ko AN kr EEE At: 
Ez dol sel & | 7 lend ene 
= 5) © je. Í Zi = | o 8 zi 
à Ee hen OH 5 IE EZ | 
5 © | EE > 
Ee AE Í | © |& | 
> | tl rel 
| | Í { 
Ba | 196| 617 | 3.148 5a | 945 | 2480 | 2,624| Vele pluimen 
5b 232 868 | 3.741 5b 972 | 3185 | 3.277 | afkomstig van 
5e 289 | 915 | 5.814) 5c | 1008 | 3202 | 3.117 | de vakken 5f, 
5d | 267 | 715 | 2.902, 5d | 1117 | 2892 | 2.589| en 5g waren 
Be | 245 | 1070 | 4,367, Be | 1157 | 4571 | 3.956, voos of half 
5E 230 | 677 | 2.943 BE | 1154 | 2447 | 2120 EE 
bg | 382| 823 | 2479 Se | 1254 | 2630 | 2097, 
af | > - DI | 
| | | | | | 
2114 | 6792 | 3.251 | | 8922 [25220 | 2.827 | 
| | Î Í | 
L ! Í ! | 


Voor het bepalen van het gemiddeld korrelgewicht werden, 
zooals zulks gebruikelijk is, 100 willekeurig afgeplukte gave 
korrels op een chemische balans gewogen 1) (zie tabel 32). 


Tabel 32. Resultaten van een Onderzoek op het gemiddeld 
korrel gewicht. 
Mengproef II (Glindoeren-Mamas). 
Gewicht in milligrammen. 


Glindoe- | Glindoe- | Glindoe- | Glindoe- 


Mamas. | Mamas. | Mamas | Msmas 


ran. | ran. Ein.or | man: 
Î 
ía=35.3 3a=34.4 \ 4a=343 | 5a—=35,6 | 2a=28.—| 3a=29 7 | 4a=29.4 | 5A=29.7 
1b=33 9 3b=334 | 4b=35 2 | 5b=355 | 2=292 | 35298 | 4b=30.3 | 5b=28 3 
1e =33.1 3e=35,7 | 4e =354 | 5e =35.6 | 2e=29.6 | 3e=301 | 4e =29.2 | 5C=30.4 
1d=31.1 | 3d=34.6 | 44368 | 5d-356 |, 24-295 | 3A—296 | 4d-311 | 5291 


1e=348 | 3e—341 | 4e 364 | 50373 ( 2e 30.8 | 32306 | de 31 —| 5e 31.8 
1f=347 | 3f 35.6 | 4356 | 5f 358 || 4299 | 321 | 4284 | 5f—306 
19328 | 39-342 | 49=36.6 | 4g="62 || 29296 | 32301 | 49-301 | 59292 
1h=33.8 | 3h=341 | 4h-359 | 5h=35 5 | 2h=30.9 | 3h=294 | 4h—288 | 5h=30 2 


gem: 33.7 | gem: 34 5 
Î 


gem: 35,8 | em: 35.9) gem: 29.7 | gem: 39 2 | gem: 29 8 | gem: 29,9 


1) Ter verkrijging van een goed gemiddelde wordt het in den regel nood- 
zakelijk geoordeeld, minstens 300-400 korrels te wegen, doch waar bij deze proe- 
ven voor alle 7 contrôlevakken van elk nummer een bepaling plaats had, kon 
per vak met 100 korrels worden volstaan. 


— 109 — 


Zooals men zien kan, loopt het gemiddeld pluimgewicht voor 
de verschillend vakken nogal uiteen, hetgeen gedeeltelijk moet 
worden geweten aan de meerdere of mindere voosheid. Het 
gemiddeld pluimgewicht van Glindoeran is echter, daar waar 
deze soort vermengd verbouwd werd met Mamas, beslist lager 
dan dat van den zuiveren aanplant. Het staat te bezien, of 
we voor Mamas bij elimineeren van de sterk vooze vakken 
cijfers zouden hebben gevonden, waaruit zou kunnen’ worden 
opgemaakt, of vermenging met Glindoeran het gemiddeld pluim- 
gewicht heeft doen stijgen of dalen. Met een dergelijk eli- 
mineeren moet men trouwens zeer voorzichtig zijn, wil men 
niet tot geheel verkeerde gevolgtrekkingen komen. 

Het geringe gemiddelde pluimgewicht van Glindoeran is 
mogelijk mede oorzaak van de in verhouding gunstige pro- 
ductiecijfers van Mamas. 

Zooals uit de cijfers van tabel 32 kan worden opgemaakt, 
is het gemiddeld korrelgewicht van Glindoeran, daar waar 
deze soort gemengd met Mamas werd aangeplant, regelmatig 
gestegen naarmate het percentage Mamas grooter was. Hieruit 
blijkt dus, dat Mamas en vrij sterken invloed op Glindoeran 
keeft uitgeoefend. 


Mengproef III (Mamas— Pandan). 


Een drietal tellingen van de uitstoeling had plaats. De laatste 
geschiedde in duplo. De uitkomsten dezer tellingen zijn vermeld 
in tabel 33 


Tabel 33. Aantal uitloopers op 48 R.v?. geteld. 
Mengproef III (Mamas — Pandan). 


No. vakken B Februari 15 Februari 
Í | 


22 Fehn 22 Februari 
A-Z 


No. 1(1000/9—0 0/0) 577 624 | 577 565 
» 2( _00/9—1000/0) 511 541 489 483 
» 3( 750/p—25 0/0) 630 r005 561 589 

Jo ) 


4( 500/0—50 0fo)| _ 615 639 540 601 
> 5( 250075 0 514 510 517 543 


— 110 — 


Over het algemeen heeft, voor de vakken, waar een mengsel 
werd uitgeplint, het gevonden uitstoelingscijfer het berekende 
overtroffen ; (zie ook tabel 34). 


Tabel 34. Berekend aantal uitloopers vergeleken met 
gevonden aantal uitloopers. 


Mengroef III (Mamas-Pandan). 


No. 


22 Februari 
A 


} 22 Februari 


15 F i 
5 Februari B 


1 Februari 


| 


‚ vak- | bere- igevon- bere- |\gevon-f bere- |gevon-| bere- \gevon- 
ken | kerd den [ kend | den [| kend | den eene den 


3 560.3 6307 1603:251 669 f 999 561 |544.5 | 589 
4 544. 615 |582.5 639 | 533 540 [524.— | 601 
5 527.5 st ps61t dor 510 pest f 917 4503: op 543 


De bij deze proef verkregen opbrengsten zijn vermeld in 
tabel 35. 


Tabel 35. Resultaten van de mengproef Mamas-Pandan. 
Mengproef III, 
Opbrengst in K.G. droge padi. 


Baäl lil tlg dal dg 
o os © og | © os | le o8 o og 
Zi RS) Z | ‚S | ef Re) z a Zi ES) 
| | | | 
lande) 2245 | sa 37 dae Sa 42 
Aba A te 2b-h 55-36 1-65 | 4b | 44. Sb | 46 
KERS Zer k 450 ke IC ZO Ae Se Se teS 
id | 58 | 2d | 48 | 3d | 4—| 4d | 42 | 5d | 45 
le | 36 | 2e | 46 | 3e | 43 | 4e | 65 | 5e | 6— 
RE edes OS vene AB AE SS SE KO 
kee 54 2e | 71 | 3-6 4e 164 Sg | 6 
ih | 45 | 2h | 76 |-3h | 58 |-4h | 62 | Sh | 7.2 
| | | | | 
Totaal| 35.9 || Totaal 45.1 Bee 39,0 || Totaal | 42.2 | Totaal | 43.2 
| | 


— 111 — 


De werkelijke opbreugst heeft in dit geval overal, evenals 
bij de hierboven beschreven meugproef II, de berde nent 
troffen. Zij bedroeg: 

voor de No. 3:39.—K.G.in plaats van 38. 2 KG 
4:42, 2 KG. , „400 

vrt rede BG. f „4208 

De weliswaar vrij geringe, doch constante verschillen in 
uitstoeling en opbrengst ten gunste van de mengsels pleiten 
ervoor, dat de grootere souplesse van een mengsel ze een 
gunstige factor moet worden beschouwd. 

Het product van mengproef [Il werd aan analoge onder- 
zoekingen onderworpen als dat van mengproef Il, De uitkomsten 
van deze onderzoekingen zijn weergegeven in de tabellen 36, 
37 en 38. | 


” Hd ” 


Tabel 36. Bij uitzoeken van het product gevonden ge- 
wicht in grammen. 


aen IUI (Mamas-Pandan). 


No. vak | Mamas ‚ Pandan | Totaal | Do Mamas f %/ Pandan 
! 
I Î 
3a 3055 | 570 3625 843 %o | 15.7 Oo 
Ì 
3b 5335 | 960 6295 34.7 0/0 15 3 %o 
3C 3220 4 070 3890 82.8 Of, 17.2 9fo 
3d 3180 545 3725 85.4 0/o 146 9fo 
je 3335 670 4005 | 83.3 0/0 16.7 Ofo 
3f 3825 | 725 4550 84.1 Ojo 15.9 Oo 
32 4755 | 915 5670 839 %o | 161 %o 
3h 4665 835 5500 | 848 %, 15.2 Oo 
[enso [seso [sz] seem | uee 31370 | 5890 | 37260 34.2 Oo | 15.8 00 


No. vak |. Mamas | Pandan [ Totaal |®/o Mamas [°/, Pandan 


| 
da 2100 | 1610 | 3710 | 56.6 %o | 43.4 Oo 
4b 2690 | 1275 3965 | 678 of 322 Wo 
Ac 3055 | 1580 4635 | 659 Oo | 34.Â Oo 
4d Sedan ion 4080 69,2 0, 30.8 0/0 
de 3880 | 2145 6025 | 64.4 9/, 35.6 Of, 
af 3345 | 1850 5105 | 644 %o | 35.6 Oo 
dg 4110 | 2105 6215 | 66.1 Oo 33.0 Oo: 
th 3625 | 2395 6020 | 60.2 00 | 398 0/5 

| | heh 

25630 | 14215 | 30845 | 64.3 9) | 35.7 Oo 

Í | 
Sa 1765 2265 4030 | 43.8 Ojg 56.2 0/9 
Sb | 2340 | 1940 | 4280 | 547% | 45.3 Oo 
5e 2480 | 2485 4965 | 49.9 Oo 50.1 0, 
sd 1030 | 3150 4180 | 24,6 %o | 154 Jo 
se 2695 | 2980 5675 | 475 © 525 Olo” 
sf 2070 | 3235 | ‘5305 | 39. 61e: 
5g 1475 4260 5735 | 257 Oo | 743 Co 
sh 2420 | 4350 6770 35.7 Oo 64 3 oo 


ac ken 


Tabel 37. Resultaten van een onderzoek op het gemiddeld 
pluimgewicht. 
Mengproef III (Mamas — Pandan). 
Gewicht in grammen. 


MAMAS PANDEN 
No. Gewicht | Gemid- No. Gewicht | Gemid- 
Ser Aantal | pluimen) deld vak Aantal |pluimen{ deld 
pluimen |in Sa peten en |pplaim)  jPieimen |” Ben. |p-plaim pluimen Jin Sn ed 
EK NEEDE EE er 
la | 1078 | 2805 | 2,602} -2a tT | as | se | oes | ozer 4365 | 3.782 
ib | 1340 | 3807 \ 2.841 | zb | 993 | 4350 | 4,381 
deal 1247 | 3252 | 2,629 |- 2e | 1 
1d | 1777 | 5395 | 3,030 | 2d | 1199 | 4550 | 3.795 
te | 1187 | 3350 | 2.822 | 2e | 1152 | 4195 | 3,641 
if | 1524 | 4675 | 3.068 | 2f | 1461 | 6360 | 4.353 
12 1454 | 4980 | 3,425 | 2g | 1575 | 6729 | 4.272 
ih ofet2a1e | 3423 | 2.678 2h | 1264 | 6465 | 5.114 
A NEEN MENEN ORNE. MENNE BESS | | | 
{rosae | suser | zona 10838 | 31587 | 2914 | | sro} sar ns 9970 | 41379 | 4,150 
! 
3a 977 | 3055 1e5. 12741 Saa se | 176 | 510: A43 
3b | 1651 | 5335 | 3.231 | 3b | 248 Pesoon nn 
3c | 1190 | 3220 | 2.706 | 3c 212 | 670 | 3160 
3d | 1114 | 3180 | 2.855 | 3d 139 545 | 2.884 
3e | 1168 | 3335 | 2.855 | 3e | 242 | 670 | 2769 
3f 1360 | 3825 | 2.942 3f 229 sf JAR ai ast6b 
3g | 1441 | 4755 | 2.300 | 3g EEE 268 | 015 3414 
3h 1391 | 4465 | 3.210 | 3h 219 | 835 bee 
| 10252 | 31370 [rosse ans soo| | wesl seoof sao 3.060 | | 1783 | 5890 | 3.303 


EE 


No. 


MA MAS 


| Gewicht 


A 


| 


Gemiddeld 


No. 


PANDAN 


1 
Gewicht |Gemiddeld 


Ree ON bnlennen tn | teewichts |” vak. JA (timen | “gewicht 
En (grammen, | per pluim pluimen | rammen | per pluim 
ARP ET 
4a | 841 | 2100 | 2495 | 4a | 483 | 1610 | 3.333 
4b | 860 | 2690 | 3.128 | 4b | 377 | 1275 | 3.382 
4e 931 | 3055 | 3.281 | 4c 46C | 1580 | 3435 
4d |_ 866 | 2825 | 3.262 | aa | 355 | 1255 | 3.535 
4e | 1112 | 3880 | 3.480 | 4e | 625 |-2145 | 3.432 
4f 914 | 3345 | 3.660 af 493 | 1850 | 3.753 
4g | 1i3l | 4110 | 3.634 | 4g | 529 | 2105 | 3,979 
ah | 1022 | 3625 | 3547 | 4h | 600 | 2395 | 3.992 
7677 | 25630 | 3.339 | 3922 |14215 | 3.624 
EE | Ees 
Sa | 663 | 1765 | 2662 | Sa | 614 | 2265 | 3.689 
sb | 715 | 2340 | 3273 | sb | 522 | 1940 | 3.716 
se | 704 | 2480 | 3.523 | 5e | 677 | 2485 | 3.671 
Sd 323 | 1030 | 3,189 | 5d | 790 | 3150 | 3.987 
se | 657 | 2695 | 4.102 | 5e | 590 | 2980 | 5.000 
st | 586 | 2070 | 3.532 | sf | 766 | 3235 | 1.223 
5g | 505 | 1475 | 2.921 | 5g | 1100 | 4260 | 3.873 
5h | 728 | 2420 | daaar | Sh | 903 | 4380 | 4.381 
| | 


— MS — 


Tabel 38. Resultaten van een onderzoek op het 
gemiddeld korrel gewicht. 


Mengproef III (Mamas-Pandan). 


enten 
| | | 
Mamas | Mamas | Marnas Mamas | Pandan Pandan | Pandan | Pandan 
| | | | Ep 
{ | Ì Ì Í ” 
la = 29.7 [as — 303 | Aa = 311 | 5a = 20.8 Bf | 3a=35.5 | 4a = 36.1 5a — 33.5 
Ib —= 30.— | 3b—=309 | 4b=30.1 |5b=306 |W —=331 |3b=43 | 4b—=5N [I= 
Ic =30.6 | 3c —= 29.6 | 4e =301 |5ec=3l7 || 2e=A45 | 3C —= ISA VAC SE 
Id==303 |3d—=297 |4d=203 |5d—=302 |2d 356 |3d=344 |4d=353 | 5d — 346 
le—=29.6 | 3e =284 | 4e = 304 | 5e — 31,2 2e=345 |3e=352 | 4e — 44 Des, 
If — 30.8 | A= |A 34 |= 2 362 | 49 | Af — 35.1 5f — 35.7 
1g=28.5 | 3g — 30.8 | 48 — 321 \5g—=202 ||2g =343 |38g 335 | 48-355 | 5g — 36.1 
Ih=306 |3h—209 |áh=313 |5h—314 ||2h—366 |3h—342 |4n 339 | 5h 42 


gem: 30, — | gem: 303 |; gem: 30.7 \gem: 30.7 leem: 35.5 |gem: 34 5 |gen: 34.9 |gem: 35,4 


Zooals de cijfers van tabei 36 aangeven, heeft Mamas Pandan 
in sterke mate verdrongen, verder zijn Mamaspluimen tengevolge 
van het gemengd uitplanten vrij wat zwaarder, en Pandan 
pluimen lichter geworden dan die van de zuivere aanplantingen. 
Mamaskorrels zijn over het algemeen zwaarder, Pandankorrels 
lichter geworden. De werking, die de*verschillende variëteiten 
op elkander hebben uitgeoefend, moEEn dus wel vrij sterk geweest 
zijn. 

Brengen we in rekening, dat Mamaskorrels lichter zijn dan 
Pandankorrels, en dat Mamas in zuiveren aanplant minder op- 
brengt, dan zouden we hebben mogen verwachten, indien het 
percentage uitvallers voor beide soorten even groot geweest 
was, een verhouding in opbrengst: 


voor No. 3 van: BT = 72.46 P/o Mamas, 27.54 fo Pandan. 
5241 X 35,9 

voor No. 4 van: ET == 46.71 9/0 Mamas, 53.29 0/g Pandan. 
< A SC EE 0/0 0 

voor No. 5 van: aas — 22-61 °° Mamas, 77.39 0/o Pandan. 


De werkelijke verhoudingscijfers wijken hiervan in zoo sterke 
mate af‚ dat. zelfs wanneer we rekening houden met de wij- 
zigingen, die de gemiddelde pluimgewichten hebben ondergaan, 
we de verschillen nog niet kunnen verklaren, 

„Brengen we de wijzigingen in het gemiddeld pluimgewicht 
in rekening, dan zou de verhouding ongeveer hebben moeten 
zijn: 


— 116 — 


Bij No. 3: SOXMO . WKE 77,630/0 Mamas, 22,37 Oo 
Pandan. 
bij No. 4: En : SOE == 53.49 fj Mamas, 46.5 1 0/0 
Pandan. 

3.334 X 2261 4.071 X 77.39 } 
bij No.5: SS : SEKS == 25,41 0/9 Mamas, 74.59 0/0 
Pandan. 


De thans verkregen cijfers komen evenmin overeen met de — 
verhoudingen, welke in de werkelijkheid werden geconsta- 
teerd. Het is natuurlijk mogelijk, dat tijdens het opgroeien 
van Pandan in verhouding meer planten zijn afgestorven dan 
van Mamas, doch aangezien, zooals hierboven bleek, op ver- 
schillende factoren in de plant invloed is uitgeoefend, is het 
volstrekt niet uitgesloten, dat het hier gevonden groote ver- 
schil geheel of gedeeltelijk aan ons nog onbekende werkingen 
moet worden geweten. 

Het feit, dat de gemiddelde pluim- en korrelgewichten 
vrij sterke veranderingen hebben ondergaan is een duidelijke 
aanwijzing, dat in het leven van de plant sterk is ingegrepen, 
vooral waar ons destijds is gebleken, dat het gemiddeld kor- 
relgewicht bij rijst een zeer constante factor is. 

Het verdringen van Pandan door Mamas kan niet het 
gevolg geweest zijn van een weliger opschieten van Mamas, 
of van een belangrijk sterker uitstoeling, De groei van Pandan 
is over het algemeen iets forscher dan die van Mamas. 

Vermengingsproef IV (Rogol — Pandan — Baok). 

Een viertal tellingen had plaats op den Ìsten, 8sten, \Sden 
en 22/23sten Februari, De laatste telling geschiedde in duplo. 

De verkregen cijfers zijn vermeld in tabel 39. 


Tabel 39. Aantal uitloopers op 54 R. v.? waargenomen. 
Mengproef IV (Rogol-Pandan-Baok). 


No. [1 Febr.|8 Febr.l15 Febr.| 22/23 Febr. | 22/23 Febr. 
Vakken | | ZA | B, 
MER eos 794 reads | 628 618 
MEM 30de 302 | 488 | 175 446 
3(B) | 278 baton eest 502 Ae 
4(R+P) 460 694 | 584 566 | 608 
“5(P+B) | 398 545 | 505 517 | 571 
6(RHPHB)| 431 | 573 579 508 523 


— 117 — 


Een vergelijking tusschen het berekende en het gevonden 


cijfer voor de uitstoeling is gegeven in tabel 40. 


Tabel 40. Berekend aantal uitloopers vergeleken 


met gevonden aantal uitloopers. 
MOE IV een — Pandan — Baok). 


99 
1 Febr. 8 Febr. 15 Febr. Eee 
LE ama / 

SM Ee B weke OD je 
4 AN! © va dl oe aes hl os = os 
> VD | 5 © ie | > © Ee > 0 Di 5 © 
ee ar Br EAR el 

af op af ap 5 en af op 

| 


| 
| 
Ì 
| 
| 
| 


4 [472,5] 460.- 678.- | 696.- 600.5/ 


| 335.-| 398,-|513.- [545.-| 473. 484,5| 57 H- 
6 1407.7/431.-|606.7/573.-f553.-1579 -|535 -|908-f520,-|523.- 


22/25 Febr. 
5 
TI LJ 
I= 
25 SE 
en el) 


584 -[551.5/566.-|532.-|608.- 


De verschillen zijn over het algemeen gering, doch gemid- 


deld een weinig ten voordeele van de mengsels. 


De cijfers, die op de opbrengst aan droog product betrek- 


king hebben, zijn vermeld in tabel 41. 


Tabel 41. Resultaten van de vermengingsproef 


Rogol-Pandan-Baok. 
Mengproef IV, 
Opbrengst in K. G, droge padi. 


| B | Ez Z Ez 8 
No, 8 |_No. bn | No, Ë No, 5 No, Ë No, 9 
vak Novak ol aal pak eder | vak Ia vak | £ vak beed 

A | 2 A 

8 | 8 | el SN KEE 

| NEET ed 
la 5.5 | 2a | 593 da 64 | 4a | 4- Da 4,5 | Ga | 5.2 
Lb 8.3 2b 32 | 3b 44 | 4b | 47 5b 7.5 6b 6.2 
lech i n2e nIn6 4 Beas. de dede ol DO | 6e | 4.1 
ld {49 | 2d | 56: | 3d 79 | Ad 6 [bd NEE 
ie |68 | 2e |42 | 3e |62 |'4e |42 | 5e |56 | Ge | 55 
1f se Ban ET Sf 6. Af | 64 | cht ES Sein 6.1 
lg {46 | 2e | 44 | 3g 59 | 4e | 5 | DERGE 
ih | 57 | 2h | 78 | Sh |B «Ah .36 | GLAS 
ij 86 1 DT Dj 41,2 Aj 628 {bi rs 6j 1.5 
I | { | 

Totaal | 45.3 Totaal 47.7 | Totaal | 58.3 | Tot hal Ps Totaal} 56.8 [To taalf 51.7 


_— 118 — 


De werkelijke en de berekende opbrengsten loopen voor 
No. 4 en 6 een weinig uiteen; het schijnt echter, dat het 
vermengen van Pandan met Baok (No. 5) een gunstige wer- 
king op het productievermogen heeft gehad. 

De berekende opbrengst was: 
voor No. 4:46,5 K.G., de werkelijke 45,8 K‚G. 
voor No, 5:53,— K.G., de werkelijke 56.8 K.G. 
voor No. 6:50,4 K.G., de werkelijke: 51.7 K.G. 

Na den oogst werd het product op analoge wijze onderzocht 
als hierboven werd beschreven. Het schiften van de soorten, 
daar waar Rogol en Baok gemengd waren geteeld, dus in 
No. 6, leverde moeilijkheden op, omdat Baok, waarschijnlijk 
als gevolg van een vroegere toevallige bastaardeering, bleek 
een zeer heterogeen mengsel op te leveren, waarin behalve 
zuivere Baok ook nog andere typen, sommige met een Ro- 
golachtig voorkomen, werden aangetroffen. 

Rogol en Baok werden dan ook bij de schifting samenge- 
voegd, zij staan ín de tabellen vermeld als: Rogol + Baok, 

De uitkomsten van deze onderzoekingen zijn weergegeven 
in de tabellen 42 en 43. 


Tabel 42. Bij uitzoeken van het product gevonden 
gewicht in grammen droge padi. 


Mengproet IV (Rogol-Pandan-Baok) !). 


Opbrengst in grammen 0, van de opbrengst 
NE GG Ee Wi En Ei 
Rogol |__Pandan Rogol \ _Pandan 
ta 2855 1348 63.60 _ | _ 36.40 
4b 2145 1805 60,30 89.70 
de 5167 1784 68.97 36.08 
4d „482 | 2252 60.94 99.06 
de 2700 1325 67.08 32.92 
af „959 1597 70.— 30.— 
da 2842 | 1869 650.38 29.67 
th 2380 672 di 98 22.02 
dj 2287 1412 61.83 98,17 
oP SElk, |__12144 | 64.69 Of, | 35.31 Ofo 


1) Bij deze schif:ing schijnen eenige kleine fouten te zijn ingeslopen, anders 
zouden in tabel 42 de totaal cijfers, voor de nummers á4j, 5a en 6b nietzoo sterk 
hebben kunnen afwijken van die welke in de opgave voor de totaal opbrengst 
werden vermeld. 


Opbrengst in grammen ho van de peen 
NOV SE Ul ek TEE BIS 
Pandan Baok | ran | mok | Paden, ao Pandan | Baak 
OK EE 
Sa | 2174 2375 47,79 AE 
5b 3955 3155 55,50, 5 AT 
5c 2637 2892 47.60 52.31 
5d 3573 3072 53.77 44,25 
se 2047 2450 54.60 | _- 45,40 | 
sf 1832 3603 57,29 ICE | 
5g 3482 2230 69.86 39.14 
5h 2240 2366 48.63 _ | 51.37 
5j ads 3957 2788 | 58,67 27} CARDS 
ef em | so | se 20777 24040 ef om | aso | sai 54.52 45.48 
| randen Resor vanden |RogottBat Pandan Rogol+Baok Pandan 'Rogol-+ Baok 
EEEN GEE OENE OO 
ba 1314 3652 26,46 — A. salad 
ob 1590 5073 23.86 | 76.14 
6c 1055 2080 26.14 | 73.86 
6d 1675 4254 28,25 | 71.75 
be 1545 3685 29,54 | 70,45 
6f 1630 4180 28.06 | 71.94 
6g 1964 4472 30.52 {6948 
6h 972 3042 24,21 OTO 
6j | 2007 5012 | 28.59 | 71,41 


12,55 90 


Î 


13752 |___36350 | 27.45 O/o 
| 


— 120 — 


Tabel 43. Resultaten van een onderzoek op 
het gemiddeld korrelgewicht. 
Mengproef IV (Rogol — Pandan — Baok). 


Gewichten in milligrammen. 


| | 
Rogol | Rogol Pandan ( Pandan ‚ Pandan | Pandan 


Raon a df 24=I0.3 | 4a=32.3 | 5a=32,9 [| 6a=31.9 
1b=30.- , 4b=33.8 | 25-344 | 4b=33.5 | 5b=34.1 | 6b=33.4 
fe=33.8 | 4C-=32.2 | 2e=33.3 | 4C=32.9 | 5C—35:5 | 6C—34.3 
1d=33.7 | 4d= 33.3 | 24-343 | 44-345 | 5d=33.1 | 6d=32.1 
le=337 | 4e-333 | 20331 | 40-334 | Se 348 | 6e 334 
1f=334 | 4f-35.1 | 2353 | Af -34,9 | 5f-33.2 | 6f 31.8 
Ke IA | 2322 49331 | 5320 | 63= 33,1 
1h=33.2 | 4h=323 | 2h=3.53 | 4h-319 | 5h-32.7 | 6h=32.7 
1j =34.1 Ee 4j=341 | 2 ) | 4329 | 5j=3l- | 6j =32.8 
gem. 32.9 | | gem. 33.2 | gem. 34 2 | gem. 33.3 ‚gem. 33 4 | gem. 32.8 


Bij het onderzoek op het gemiddeld pluimgewicht van elk 
der soorten in den gemengden en ongemengden aanplant werd 
het volgende waargenomen. 

Rogol onvermengde aangeplant had een gemiddeld pluimge- 
wicht van 3.331 gram, 

Rogol, waar deze soort voor 50/9 gemengd was met Pan- 
dan, had een gemiddeld pluimgewicht van 3.526 gram. 

Pandan onvermengd verbouwd had een gemiddeld pluimge- 
wicht van 4,550 gram. 

Pandan gemengd met Rogol had een pluimgewicht van 
3,850 gram. 

Pandan gemengd met Baok had een pluimgewicht van 4,695 
gram, 

Pandan gemengd met Rogol en Baok had een pluimgewicht 
van 4,341 gram, 


1) Nief hepaald, 


— 121 — 


Ofschoon Rogol zuiver verbouwd een lager opbrengst gaf 
dan Pandan, bleek deze soort Pandan toch te verdringen. Dit 
verdringen ging samen met een zwaarder worden van de Ro- 
golpluimen en een lichter worden van de Pandanpluimen. 


Pandan verdringt op zijn beurt Baok, ofschoon deze va- 
riëteit het in den onvermengden aanplant van Pandan heeft 
gewonnen. 


In No. 6 gaat het verdringen van Pandan door Rogol 
en Baok samen met een lichter worden van de Pandan- 
pluimen. 


Het is opvallend, dat we bij de vorige mengproeven een 
analoog verschijnsel konden waarnemen. Glindoeran werd 
eenigszins verdrongen door Mamas, Glindoeranpluimen wer- 
den lichter, door sterke voosheid van het product is van 
de Mamaspluimen niets met zekerheid te zeggen (mengproef 
II). 

Pandan werd in sterke mate verdrongen door Mamas, 
Pandan pluimen werden lichter, Mamaspluimen zwaarder. 
(Mengproef III). 


Een bepaald verband tusschen het lichter worden van de 
pluimen en het zwaarder worden van de korrels schijnt niet 
te bestaan. 


Het Zehter worden van Glindoeran pluimen in mengproef 
II- ging samen met een s/yging van het gemiddeld korrelge- 
wicht. 

Een zwaarder worden van Mamas pluimen (mengproef III) 
ging eveneens samen met een geringe s/yguug van ‘het kor- 
relgewicht. 

Een Ziehter worden van Pandan pluimen in mengproef III 
ging samen met een daling van het korrelgewicht. 

Een zwaarder worden van Rogolpluimen (mengproef IV) 
ging samen met een ongeveer gelijk blijven van het korrel- 
gewicht. 

Een Zichter zoowel als een zwaarder worden van Pandan- 
pluimen ging samen met een daling van het gemiddeld kor- 
relgewicht. 


In verband met hetgeen hierboven gezegd werd over het 
verdringen van een productieve soort door een, die minder 
opbrengt, is het niet ondienstig, kennis te nemen van de uit- 
komsten van een aantal proeven, door den landbouwleeraar 
Stenvers te Djogjakarta in den Westmoesson van 1912 — 
1913 in de dessa Patoekan genomen. 


De heer Stenvers vergeleek een bevolkingsrijstsoort met 
de verschillende typen, die hij door uitzoeken er uit kon 
afzonderen. 


Bij het uitzoeken van deze bevolkingssoort konden +4 dui- 
delijk van elkaar afwijkende vormen worden geïsoleerd; het 
zaadgoed, dat men van de bevolking kreeg, bestond voor : 

500 uit een type, dat door de bevolking Goend:l Molok- 
genoemd werd. 


30 Oo was Geudjah Klepon. 
12 Oo was Srikoening. 
8 Of, was Papaharen. 

Wij willen nog even in herinnering brengen, dat de ver 
schillende typen zooals die in een bevolkingssoort worden aan- 
getroffen, vaak volstrekt niet op elkaar gelijken, zoodat het 
uitzoeken in den regel geen bezwaren oplevert. 


In de betrokken streek zoekt de bevolking haar zaadgoed 
slechts uit op vooze of slecht ontwikkelde pluimen. 


Men zou op het eerste gezicht verwachten, dat van de hier- 
genoemde variëteiten Goendil Molok productiever zou blijken 
te zijn dan de drie andere vormen, en dat Gendjah Klepon 
meer zou opbrengen dan Srikoening en Papaharen, vooral 
waar de groeivoorwaarden zoo weinig verschillend waren van 
die, waaronder het mengsel vroeger was opgegroeid; de be- 
volkingssoort was n, l, uit hetzelfde dorp afkomstig. De proeven 
wezen echter anders uit: 

In proef l werd Srikoening met de bevolkingssoort verge- 
leken. De vakken waren alle, zoowel van deze als van de 
andere hieronder beschreven proeven, 20 vierkante meters 
groot. 

De cijfers voor de opbrengst in kati’s (0.62 K. G.) natte- 
padi zijn vermeld in tabel 44, 


— 123 — 


Tabel 44. Resultaten van een vergelijkende proef tusschen 
de variëteit Srikoening en de bevolkingssoort. 


(proef I) 
Opbrengst in kati's natte padi per vak (1 kati=0.62 K. G.) 


Srikoening | Bevolkingssoort 


10, — Ek 
11.4 | ge 
Bn | gat 
11.— | 7.5 
en 8.— 
1.— 83 
Per ed 
re 
piepte: 31.58 | 27.67 


Het percentage vochtverlies door indroging bleek bij Srií- 
koening te zijn 20 ®/), bij de bevolkingssoort 21 °/o, zoodat in 
luchtdroog product perbouw omgerekend werd opgebracht : 

door Srikoening; 25.26 picol; 

door de bevolkingssoort 21.86 picol. 

In proef 4 werd de variëteit Goendil Molok met hetzelfde 
mengsel (bevolkingspadi) vergeleken. De cijfers voor de pro- 
ductie in kati’s natte padi zijn vermeld in tabel 45. 


Tabel 45. Uitkomsten van een vergelijkende proef tusschen 
de variëteit Goendil Molok en de bevolkingssoort. 


(proef 4.) 
Opbrengst in kati’s natte padi per vak. 


Goendil Molok. | Bevolkingssoort. 

19,— EE 
Len Aes 
A 214 
EE | 21.3 
20— | 13.4 
vAn | kben 
18.— | 17.— 
19,— | 17.— 

Best: © 05 ME 68 3 


mmm 


nt 


Rekening houdende met het percentage gewichtsverlies 
door indroging, hetwelk voor Goendil Molok 16 9/0, en. voor 
de bevolkingssoort 18 °/, bleek te zijn, bracht: 

Goendil Molok per bouw omgerekend op: 55.86 picol droge 
padi; de bevolkingspadi : 56.01 picol. 

In proef 5 werden zoowel Srikoening als Papaharen met het 
mengsel vergeleken, De cijfers voor de opbrengst in kati's 
natte padi zijn weergegeven in tabel 46, 


Tabel 46. Uitkomsten van een vergelijkende proef tusschen 

de variëteiten Srikoening, Papaharen en de bevolkingssoort. 
(proef 5) 

Opbrengst in kati's natte padi per vak. 3 


Srikoening | Papaharen | Bevolkingssoort 
| Í 
| | 
13.— bul 18, — 19,6 
17.— | 20,— 20.— 
20.— | 18.— Oe 
DE He | he 
17.— | 22— | 190,1 
21. 21.— | .19— 
24, — | 21. 
| 20.— 
| 
Per bouw | | 
omgerekend Í 
in picols. 67,41 70,96 Î 68.69 


Dat Papaharen slechts op 6, en Srikoening op 7 contrôlevak- 
ken werd aangeplant, moet worden geweten aan gebrek aan 
plaatsruimte. 

Het percentage gewichtsverlies door indroging bleek te 
bedragen bij Srikoening 24 0/,. 

bij Papaharen 21 0/0. 
bij de bevolkingssoort 24 0/0. 
‘zoodat de producties in picols droge padi per bouw md 
bedragen voor: CE 
Srikoening 51. 23 picol. 
Papaharen 56 06 picol. ej 
bevolkingssoort 52. 20 picol. LE 


— 125 — 


In proef 8 werden Goendil Molok en Gendjah Klepon ver- 
geleken met de bevolkingssoort. De cijfers voor de opbrengst 
in kati's natte padi zijn vermeld in tabel 47. 


Tabel 47. Uitkomsten van een vergelijkende proef tusschen 
de variëteiten Gendjah Klepon, Goendil Molok 
en de bevolkingssoort. 


(proef 83) 
Opbrengst in kati’s natte padi per vak. 


Gendjah Klepon | Goendil Molok | Bevolkingssoort 
| on 
13.— | We 14.— 
1E | en 15.— 
25.— | WI 16.— 
Le 18 — | 10.— 
ne 18 | 16,— 
ERE Ee | 14.3 
Ae | U 17.— 
18 tn be 16.— 17.— 
Per ‘bouw 
pico ES SEM 54.55 | 52.94 


Het percentage gewichtsverlies door indroging bedroeg 
respectievelijk 13%, 13% en 12 °/o, zoodat de producties in 
picols droge padi per bouw omgerekend hebben bedragen 

bij Gendjah Klepon: 55.76 picol. 
bij Goendil Molok: 46.46 picol. 
bij de bevolkingssoort: 46 59 picol. 


Ofschoon Gendjah Klepon in een veel kleiner percentage. 
in het mengsel werd aangetroffen, bracht deze soort toch 
belangrijk meer op dan Goendil Molok. 

In proef 10 werden Papaharen en Srikoening vergeleken 
mer de bevolkingssoort. De cijfers voor de opbrengsten in 
kati's natte padi zijn vermeld in tabel 48. 


— 126 — 


Tabel 48, Uitkomsten van een vergelijkende proef tusschen 


de soorten Papaharen, Srikoening en de bevolkingssoort, 
(proef 10). 
Opbrengst in kati's natte padi per vak. 


Papaharen | Srikoening | Bevolkingssoort 
| | 
14.7 | 14,6 | 16.— 
13.8 | 12.3 | Der 
21.— 16, — 12,— 
19. — | 19,— 19, — 
ti | IE | 1 
14.— | 13.— 15.— 
| 17. 14, 
Per bouw 
Mitpieon. 57.65 | 54.04 53.72 


Het gewichtsverlies door indroging bedroeg bij: 
Papaharen: 18 0/0. 
Srikoening : 16 0/o. 
Bevolkingssoort: 18 0/0, 
zoodat de productie in picols droge padi per bouw omgerekend 
heeft bedragen: 
bij Papaharen: 47.27 picol. 
bij Srikoening: 45.39 picol. 
Bevolkingssoort: 44.05 picol. 

Ofschoon beide soorten tesamen niet meer dan 20 ®/, van 
het mengsel uitmaken, brengen zij toch, ieder voor zich, meer 
op dan het mengsel. 4 

Voegen we de uitkomsten van de verschillende proeven 
tesamen dan blijkt, dat; 


1) Goendil Molok in de beide proeven, waarin deze soort 
voorkwam, opbracht 56.86 en 46.46 picol droge padi, gemid- 
deld 51.16 picol, tegen de bevolkingssoort 56.01 en 46 59 
picol, gemiddeld 51.30 picol. 


AD 


Het productievermogen van Goendil Molok en de bevol- 
kingssoort was dus praktisch geheel gelijk. 

Gendjah Klepon bracht in de enkele proef, waarin deze soort 
was opgenomen, op 55. 76 picol droge padi, tegen de bevol- 
kingssoort 46. 59 picol. 

Srikoening bracht in drie proeven op respectievelijk : 25.26 pi- 
col, 51.23 en 45.39 picol droge padi, tegen de bevolkingssoort : 
21.86 picol, 52.20 picol en 44.05 picol, of Srikoening ge- 
middeld 40 63 picol tegen de bevolkingssoort 39,37 picol. 

Papaharen bracht in de beide proeven op: 56.06 en 47.27 picol, 
gemiddeld 51.67 picol droge padi, de bevolkingssoort 52.20 en 
44,05 picol, gemiddeld 48.13 picol. Elke variëteit, waaruit het 
mengsel bestaat, brengt dus, afzonderlijk aangeplant, minstens . 
evenveel op als het mengsel, terwijl de variëteit, die 50% van 
dat mengsel uitmaakt, ongeveer even productief is. 

Deze uitkomsten kunnen mede als een sterke aanwijzing 
gelden, dat er in een gemengden aanplant nog andere factoren 
gelden dan die, welke gewoonlijk worden aangenomen. Hoe 
zou anders het mengsel minder kunnen opbrengen dan drie 
der soorten en evenveel als de vierde? 


Uit de hierboven uitvoerig beschreven mengproeven kunnen 
we de volgende gevolgtrekkingen maken. 

1) In sommige gevallen brengt een mengsel meer op dan men 
zou mogen verwachten wanneer de betrokken soorten naast 
elkander waren verbouwd in dezelfde verhouding, waarin zij 
in het mengsel worden aangetroffen (mengproeven IL en III). 

2) In sommige gevallen is bij vermenging een beslist nadee- 
lige werking waar te nemen (mengproef I, No 7). 

3) In sommige gevallen wijken de cijfers voor de mengsels 
weinig af van die, welke we bij aanplant van de soorten naast 
elkaar zouden hebben gevonden (mengproef IV). 

Als waarschijnlijk mag worden aangenomen: 

4) De verschillende variëteiten, welke gemengd worden ver- 
bouwd, kunnen een sterken invloed op elkander uitoefenen. 

5) Het pluimgewicht van de verdringende variëteit neemt 
toe, dat van de verdrongen soort neemt af. 


(Slot volgt), 


— 131 — 


* E F Eid | | Sr 
5 Gewone _Maladivische 
Van ieder 4 stuks). eg E 
( ) klapper. en klapper. 
AerghttofhuskSn sd. Zifs Iii Sbn be ie 00/gt, ID 
Weight of nuts after husking. 13 954 | Sif, 
Estimated No of nuts to the | 
| 2240 


Saey of coptaht ‚sn 4 896 1378 


Ikeandreis br A20 Ke Ge 
Uit deze getallen blijkt, dat ze betrekking hebben voor de 
Javasoort op een gewone grootvruchtige; maar tevens dat de 
zg.n. Ceylonklapper een kleinvruchtige is en de Maladivische 
een poejoeh 


Fort de Koek, 26 Januari. M. B. Surrs, 


— MAO 


» Dj 


het oliegehalte van het vruchtvleesch. 


1. vermindert de hoeveelheid vezel in sterke mate; 
- » de » dop L) "Sa 
5. vermeerdert de A water ; 

4 de vruchtvleesch ; 


: 


» 

Maar bovendien blijkt, dat de roode klapper zeer weinig hierop 
reageert, de groene daarentegen zeer sterk. Deze eigenschap 
blijkt ook op te gaan ten aanzien van de vruchtdracht, waarover 
elders wordt gepubliceerd. 


Eveneens werd reeds de kwestie- behandeld omtrent de ver- 
andering in samenstelling met den leeftijd. Geconstateerd kon 
toen worden, dat het geen invloed had of men nam geheel 
rijpe klappers (kalapo) of bijna rijpe (adik kalapo). 

Thans werd een nog jongere serie onderzocht, nl. de reeds 
volwassen klapper, die echter nog geen zwarte vlekken vertoont 
(de toeo). Alle jongere klappers heeten karambil of karambil 
moedo, In de twee kolommen volgen nu: gewichtssamenstelling 
en procentische samenstelling. 


Gewichtssamenstelling. Procentische id. 


kalapo. toeo. kalapo toeo. 
Gemiddeld gewicht 159 KG. 2,14 KG en — 
Ontbolsterd LOE 1400 Men 100. 100. 
Bolster ORS 105 55.8 96 3 
Water O2 054 28.4 31.2 
Doppen OEM O2 24.5 25.7 
Vruchtvleesch 048% OAT En 46.8 43.5 
Coprah 0263020 257 23,9 
Oliegehalte vruchtvleesch 34.— 34.5 


Oliegehalte v.d. coprah 62.10/0 67.90/0 


Hieruit blijkt dus, dat ook de „toeo” niet van de coprabe- 
reiding behoeft te worden uitgezonderd. 


Ten slotte nog een kleine aanteekening naar aanleiding van 
een opgave in „the Tropical Agriculturist” van Juni ’17, pag. 352. 
Men vindt daar eveneens gegevens over eenige klappersoorten, 
nl. het volgende: 


— 129 — 


Daarom werd een nieuwe proef aangezet met coprahberei- 
ding van klappers uit een goed bemesten en bewerkten tuin 
te Naras bij Priaman. Ook hier worden de cijfers van Priaman 
er naast vermeld. 


Gemiddelde gewichtssamenstelling per 100 vruchten in K.G. 


Priaman Naras, 

k. idjau. k sirah. k. idjau. k. sirah. 
Gem. Gewicht 153 140 140 138 
Ontbolsterd 98 95 104 102 
Boister ole) 45 36 36 
Water 26 24 32 31 
Doppen 37 28 23,5 25 
Vruchtvleesch 35 43 47 48 
Coprah 19 25 23:09 25:03 26.40 
Olie A 16,83 14,83 
Oliegehalte coprah 58,10/0 550/0 65.100 56.205 


Uit deze gegevens valt reeds op te maken, dat de samen- 
stelling der klappers door goede verzorging inderdaad veran- 
dering ondergaat, maar dat beide soorten daarop niet in even 
sterke mate reageeren. Dit blijkt nog duidelijker wanneer men 
de procentische samenstelling vergelijkt, berekend op ontbol- 
sterde noot en dan het oliegehalte van ’t vruchtvleesch mede 
in aanmerking neemt. 

Procentische samenstelling 
Priaman (slechte aanpl). Naras (goede aanplant) 
k. idjau. k. sirah. k. idjau. k. sirah. 


Bolster 56 0/o 47.30/0 34 60/0 35.30/0 
Doppen IT Are ZO Ene ZA, 
Water Te AE EO 
Vruchtvleesch Sleen AIA Ee AR 
Coprah 10e) 240 ZE en AIR 
Olie NE ie Le 
Oliegchalte vruchtvleesch 32.5 „ 30.2 , 358, 309, 


Uit deze gegevens blijkt, dat door een betere verzorging 
(grondbewerking en bemesting) de samenstelling van de vrucht 
in aanzienlijke mate verandert: 


COPRAHBEREIDINGSPROEVEN. 
IT, 


In het nummer 9 en 10 van 1916 publiceerde ondergetee- 
kende de resultaten van eenige proeven met de bereiding 
van copral1. 

Nadien werden wederom eenige proeven genomen, waarvan 
de resultaten hier volgen. 

Reeds vroeger was gebleken, dat het geen invloed had op 
de samenstelling van den klapper of deze meer of minder 
dicht bij de zee was gegroeid. ’t Was nu de bedoeling, deze 
kwestie eveneens na te gaan voor een streek, waar de invloed 
van de zee absoluut was uitgesloten, n. l. Pajakoemboeh ter 
hoogte van 500 M. geheel in ’t binnenland. Ook hierbij werd 
onderscheiden tusschen de roode en de groene klapper (groot- 
vruchtig, laatrijp). 

_’t Resultaat was als volgt, waarbij de vroegere te Priaman 
verkregen resultaten er naast worden gevoegd en alles is 
berekend op 45 pct. indroging. 

Gemiddelde gewichtssamenstelling per 100 vruchten in K. G. 


Priaman. Pajakoemboeh. 

k. idjau. k. sirah k. idjau k. sirah 
Gemiddeld gewicht 153 140 159 154 
Ontbolsterd 98 95 100 94 
Bolster 55 45 59 60 
Water 26 24 29 22 
Doppen 37 28 27 21 
Vruchtvleesch 35 43 44 51 

Coprah 19.25 23.65 24,20 28.05 

Olie mies 15 13.55 14.95 


Oliegehaite coprah 59.1 pet. 55 pet. 56 pet. 53.3 pet. 

Hieruit blijkt dus geenszins, dat de nabijheid van de zee 
een gunstigen invloed uitoefende op de samenstelling van 
de klappers. Evenwel waren deze twee gevallen niet geheel 
vergelijkbaar, daar de eerste klappers afkomstig waren van 
onverzorgde aanplant en de tweede van erfbeplanting. Dit 
wees op de bekende meening der Chineezen, dat goede ver- 
zorging de kwaliteit der klappers verbetert, 


SEREH-CULTUUR EN BEREIDING VAN 
CITRONELLA-OLIE 


DOOR 
G. DE GRAAF. 


Znleiding. Doel van dit opstel is het weergeven van eenige 

practische ervaringen, opgedaan bij de cultuur van Andropo- 
gon Nardus in de Palembangsche Benedenlanden, van resul- 
taten der olie-extractie, alsmede eenige aanteekeningen over 
het bedrijf elders. 

De onderneming waarop de te geven cijfers betrekking heb- 
ben, ís gelegen op + 50 voet boven zee. 

Onteinning. Over de wijze van ontginning in Palembang 
valt weinig nieuws mede te deelen, Vrij algemeen gaat het 
veel te ruw toe, tengevolge van de Bn om te 
werken met steeds wisselend, ongeschoold vrij werkvolk, waar- 
op niet in voldoende mate gerekend kan worden. Gewoon 
boschterrein wordt na het schoonbranden hoogstens een enkele 
maal ruw gepatjold. Vaker worden zonder die voorbewerking 
eenvoudig plantgaten geslagen. 

Alang-alangvelden worden twee of drie malen gepatjold 
nadat het gras kort is afgesneden, gedroogd en verbrand. 
Ook bij het patjollen van de alang-alangvelden moest meer 
rekening gehouden worden met de beschikbare arbeidskrachten, 
gepaard aan drang van „boven” tot vlug afplanten, dan wel 
goed was voor het gewas De Andropogon Nardus kwam in 
bijna alle tuinen van de prilste jeugd af in minder «gunstige 
omstandigheden, 

De alang-alang wortelt in de Palembangsche Benedentanden 

„in den regel” niet Ge op de meeste plaatsen slechts 15 tot 
25 centimeter, 

Uitzetten van tuinen en wegenaanleg, In het licht geacci- 
denteerde terrein worden de tuinen vierkant uitgezet met een 
oppervlakte van 4 H. A. Rondom komt een karreweg, ter wijl 


— 134 — 


bovendien aan den, in verband met de terreingesteldheid meest 
geschikten kant, nog een weg van zoo M. lengte naar het 
midden van het vak wordt gemaakt. De karrewegen rondom 
de tuinen worden voor zooveel noodig verhard en van goede 
afwatering voorzien. De hulpwegen naar het midden der tuinen 
hebben slechts weinig vervoer te dragen en behoeven in den 
regel geen verharding. Ze worden juist zoo breed genomen 
als noodig is om de karren doorgang te verleenen. 

Planten. Het planten zelf moet met zorg geschieden. Ter 
bevordering van een geregelden gang van zaken bij de oogst- 
werkzaamheden zoowel als bij het onderhoud, behoort regel- 
maat betracht te worden. 

Hoezeer ook het planten ín geulen aanbeveligg zou verdicnen 
met het oog op het aanaarden der pollen en tevens ook om 
afspoeling van de bouwkruin tegen te gaan, kan deze werk- 
wijze tengevolge van gemis aan voldoende arbeidskrachten 
niet op belangrijke schaal worden toegepast. Gevolg hiervan 
is, dat slechts plantgaten worden gemaakt met den pootstok 
of hoogstens met een enkelen patjolslag. Men kan met deze 
manier van werken volstaan. Het blijft slechts een kwestie 
van goed, beter of best werken, in aanmerking nemende de 
riemen, waarmede men te roeien heeft. Het planten van twee 
flink ontwikkelde, bewortelde stengels per plantgat is voldoende. 
Een goede contrôle bij het planten is een onmisbare factor 
voor het verkrijgen van een regelmatigen aanplant. Noodzakelijk 
is het, dat de grond rondom de planten goed wordt aangedrukt. 
Als dit verzuimd wordt, moet later zeer veel worden ingeboet, 
terwijl „als er goed geplant is, maar zelden iets mislukt 
zelfs als het weer niet al te gunstig is. 

Plantverband. Op schrale gronden bleek een plantverband 
van 21/s X 21/, voet ruim voldoende; op betere plekken 
bedekken de bladeren van goed uitgegroeide pollen den bodem 
nog bij een plantverband van 3 X 3 voet, zonder elkaar te 
benadeelen. Tendeele moet bij het bepalen van het plantver- 
band ook rekening gehouden worden met het tijdsverloop, dat 
meu zich voorstelt tusschen twee snitten, met dien verstande 
dan, dat bij ruimer groeitijd, aan de pollen te schenken, ook 
ruimer plantwijdte moet worden toegepast. 


— 135 — 


Bij het eerstgenoemde plantverband komen er 11500 planten 
op 1 bouw, bij 3 X 3 voet 8000. 

Winning van plantmaterrvaal. Soms kan aanvankelijk een 
dichter plantverband nut hebben en dit werd door mij met 
succes toegepast voor het winnen van bibit. In de hiervoor 
bestemde tuinen werd, naar gelang van den aard van den bodem 
de afstand Zusschen de rijen onveranderd op 21/5 resp. 3 voet 
gelaten, doch 2 de rijen de afstand tusschen de planten gehal- 
veerd, Dit geschiedde in het laatst van het plantseizoen, zoodat 
bij het weder invallen van de regens in den volgenden west- 
moesson systematisch uitgedund kon worden, door om den 
ander één plant te verwijderen. Van het dunsel werd het 
blad op normale snijhoogte afgekapt en dit natuurlijk op olie 
verwerkt. Van de daarna gescheurde pollen werden slechts 
de forsche stengels als plantgoed naar de nieuwe tuinen over- 
gebracht en de rest vernietigd. 

Bij voorkeur is dit systeem slechts toe te passen wanneer 
de dichte plantwijze niet meer dan 6 of hoogstens 8 maanden 
behoeft te worden gehandhaafd. Iedere pol levert een tiental 
flinke stengels. 

Rekent men op twee stengels per plantgat, dan geeft één 
bouw dunsel voldoende plantmateriaal voor 5 bouw nieuwen, 
regelmatigen aanplant. 

Het volgen van deze methode had ten doel te voorkomen, 
dat, ter wille van de voorgenomen uitbreiding, gedeelten van 
of geheele produceerende tuinen zouden moeten worden op- 
geofferd en opnieuw beplant. 

Nu leverde de in Januari beplante tuin tot aan het volgende 
plantseizoen ongeveer 60 KG. olie per bouw. Na de uitdunning 
leverde de snit 8 KG. olie per bouw, tegen 13 KG. te voren. 

De door dunning genormaliseerde aanplant toont dus voor 
het overgebleven deel terstond een progressie van 20 pCt, terwijl 
de planten van de meerdere ruimte, dermate profiteerden, dat 
weer twee maanden later het Tes peil van 13 KG. per bouw 
opnieuw bereikt was. 

Onderhoud: onkruidbestrygding. Een eerste vereischte voor 
het verkrijgen van een goed loonende opbrengst van serehgras 
is: een intensief onderhoud. 


— 156 — 


Zorgvuldig moet gewaakt worden tegen alle onkruiden, en 
in het bijzonder wel tegen de alang-alang. De wortels van dit 
onkruid schieten gemakkelijk onder de pollen en vormen daar 
haarden, vanwaar het kwaad gemakkelijk kan voortwoekeren, 

Onvoldoend patjollen bij ontginning van alang-alang velden 
wreekt zich dan ook door een van den aanvang af veel te 
duur onderhoud. 

De helaas veel te veel verspreide opvatting dat sereh de 
alang-alang verstikt, is dan ook een sprookje. Wel wordt de 
groei van het venijnige goedje belemmerd, maar bij redelijk 
ruim plantverband zijn na iederen snit gedurende een dag of 
veertien de voorwaarden voor de ontwikkeling van de alang- 
alang gunstig en profiteert het vuil daar ook ter dege van. 

Ook de gewone grassen en vooral roempoet pait belemmeren 
groei en uitstoeling der pollen, maar het gewas gaat er niet van 
dood, wat te betreuren is, Was dit wel het geval, dan zou er 
beter voor gezorgd worden en zouden die zorgen aan de op- 
brengst ten goede komen. 

Aanaarden. In het begin van dit opstel werd gewezen op 
de wenschelijkheid van het planten der sereh in geulen. Het - 
doel hiervan is, na verloop van tijd, als de pollen zich begin- 
nen uit den grond te werken en alle stengels slechts door 
een enkelen wortelstok gevoed worden, de planten te kunnen 
aanaarden, zoodat de voeten der stengels weer behoorlijk wor- 
tel kunnen schieten. Voor den levensduur van den aanplant. 
is zulks van veel belang. Begint men nu in geulen te planter, 
dan zorgen de regens voor die aanaarding, terwijl bij het 
planten op den vlakken grond alle aanaarding veel handen- 
arbeid eischt, en ook veel te veel wordt nagelaten. 

Bemesting ; Kunstmest. Voor proeven met kunstmest ontbrak 
mij de gelegenheid. Door Dr. A. W. K. de JoNG te Buiten- 
zorg zijn verschillende proeven op dit gebied genomen, waar- 
van enkele met uiterst belangrijke resultaten. 

Ampasbemesting, De door mij genomen proeven met am- 
pas zijn door omstandigheden niet in cijfers vastgelegd, Zon- 
der die cijfers kan ik slechts verzekeren, dat het verschil 
tusschen al of niet met ampas bemeste stukken enorm was. 
De gunstige werking op den vasten kleigrond, waarop de 


NI 


bemesting toegepast werd, was voor het oog duidelijker waar- 
neembaar dan bij de groenbemesting, waarover ik het straks 
zal hebben. 

Een eigenaardige ervaring, welke ik opdeed tijdens een rond- 
reis over verschillende serehondernemingen verdient hier ver- 
melding. Op een onderneming, welker eigenaar ten volle 
overtuigd bleek van het nut van ampasbemesting, lagen de sereh- 
tuinen rondom de fabriek. Aan het vervoer van de ampas naar 
de velden waren dus slechts minimale kosten verbonden, daar er 
tevens ook werkvolk voldoende was. Toch werd het pracht- 
middel niet aangewend ten bate van de sereh, maar verhuisde 
naar de aangrenzende pepertuinen. Volgens den eigenaar 
woog de verhoogde opbrengst van de peperranken ruimschoots 
op tegen de voordeelen van een verbeterde serehproductie. 

M, i. kreeg de peper in den aanvang veel te veel en zou, 
indien aanvankelijk de helft aan de peper en de wederhelft 
aan de sereh gegeven was, de opbrengst van dit laatste gewas in 
weinige maanden zoodanig verhoogd geworden zijn, dat spoe- 
dig een extra bemesting aan de peper had kunnen worden 
gegeven. Nu lag de pasgestrooide ampas ongeveer een voet 
hoog in de tuinen en werd een kleine kring om de peperranken 
vrij gelaten. 

Later vernam ik van Dr, DE JONG, dat de dikke laag sereh: 
ampas vermoedelijk dezelfde rol moest vervullen als in den 
Riouwarchipel de afval van de gambir-stokerijen. Daar isde 
dikke laag gambirblad en -stengels ook meer te beschouwen 
als een middel om schadelijk onkruid te bestrijden, terwijl 
tegelijkertijd de grond er onder vochtig en rul zou blijven. 
De peperranken schijnen volkomen bestand te zijn tegen zulk 
een wijze van grondbedekking, 

Waar dus de ampas slechts ten deele te beschouwen is als 
een bemestingsmiddel voor de peper, zou wel degelijk uitge- 
rekend kunnen worden, welk deel van de meststof men ten 
voordeele van de pepertuinen aan de serehvelden onttrekken 
moet alvorens er toe over te gaan, de serehaanplant geheel 
van bemesting te spenen om de betrekkelijk geringe kosten 
van het volkomen onkruidvrij houden van de pepertuinen uit 
te sparen. 


kh 


Groenbemesting. Aangaande groenbemesting, hiervoren reeds 
aangestipt, kan ik de volgende bijzonderheden mededeelen : 
In twee proefvakken, elk met een oppervlakte van 6000 M?, 
_ waren te voren arachides geplant, welk gewas geheel werd 
ondergepatjold. Er naast werd als contrôle-vak een strook 
genomen van gelijke oppervlakte, welke het zonder arachides 
moest stellen, doch overigens dezelfde bewerking onderging. 

De groenbemeste stooken zijn verder aangeduid met A en B, 
het contrôle-vak met C. 

De geringe hoeveelheden blad van de drie eerste snitten 
boden te weinig kansen om verschillen duidelijk in cijfers vast 
te leggen en dienden in het bijzonder om de velden vrij te 
krijgen voor de geregelde wieding. De waarnemingen vingen 
dus aan na het beëindigen van den derden snit, welk tijdstip 
voor alle drie velden op één dag viel. 

Het snijden, Daarop werd het groenbemeste vak A onder 
goede contrôle voor het eerst gesneden na 73 dagen en leverde 
21.03 K.G. olie op. De volgende snit had 41 dagen later plaats 
en gaf 21.48 KG. 

Vak B werd, in afwijking van vak A, reeds na 43 dagen 
voor het eerst gesneden en leverde toen op 15.34 KG. De 
tweede snit, 30 dagen later, gaf slechts 11.22 KG. en de derde 
snit, na 41 dagen rusttijd, 18.02 KG, 

Vak C, het onbemeste contrôlevak, werd op dezelfde dagen 
gesneden als vak A en gaf na 73 dagen 17,72 K.G of 
331 K‚G. minder dan A, terwijl de volgende snit, 41 dagen 
later, 17,63 KG. olie opleverde, of 385 KG minder dan 
het bemestc 

De tijd, waarover de snijproeven loopen, is voor alle vak- 
ken 114 dagen, immers 73 + H of wel 43 + 30 + 41 


dagen. 
De geheele opbrengst der vakken was in dat tijdvak als volgt: 
A bemest 42,51 K.G. 
B id, 44,56 # 
C _onbemest 35.35 nx 


Per jaar en per bouw zouden deze opbrengsten komen op 
resp. 158,59 K.G, 166,20 K.G, en 131,93 K.G, waarbij 
dan echter geen rekening is gehouden met de regelmatige 


BN 


» 


A. 1 snit overgestaan 
<atjangbemesting. 


ing. 


t overgestaan ; Katjangbemesti 


‚ nie 


B 


onbemest. 


» 


C. 1 snit overgestaan 


— 139 — 
toeneming in productie gedurende het overige °/3 deel van 
het jaar. Let wel, het doel ís niet, uit te maken, welk maxi- 
mum product verwacht kan worden, maar wel aan te toonen 
dat eenige groenbemesting spoedig loonend is. En verschil- 
len van 27 en 31 K.G. dure olie per bouw wettigen reeds de 
aan de bemesting verbonden onkosten, 

Afgaande op de totaie olieproductie per vak over bet tijds- 
verloop van 114 dagen, zou men, oppervlakkig beschouwd, 
kunnen zeggen, dat vak B de voordeeligste behandeling heeft 
ondergaan. Daar werd immers in den proeftijd 238 K.G. 
meer gemaakt dan in A en 9.21 K.G. meer dan in C. 

Beschouwt men echter de cijfers van de afzonderlijke snitten, 
dan valt het op, dat bij den laatsten snit, welke voor het ge- 
heele proefveld na 41 dagen plaats vond, in vak A de pro- 
ductie 21.48 K.G. bedroeg tegen 18.02 in vak B. Een ver- 
schil dus van 3.46 K.G, in het voordeel van vak A, dat in 
den proeftijd niet te lijden heeft gehad van een te vroegen 
snit, wat met B wel het geval was met den tweeden snit, 
welke 30 dagen na den eersten viel. 

De verwachting is volkomen gerechtvaardigd, dat bij den 
volgenden rondgang de hoogere opbrengst van B door A 
geheel zal zijn ingehaald. De cijfers over de-verdere snitten 
Zijn door omstandigheden niet tot mijne beschikking. Ook is 
het jammer, dat geen cijfers van parallelveldjes ter beschikking 
staan, waardoor de waargenomen verschillen betrouwbaarder 
grondslag voor gevolgtrekkingen zouden opleveren. 

Regeling der snitten. Een zeer voornaam punt voor het 
opvoeren der tuinproducties is de regeling der snitten. Een te 
korte groeiperiode is niet alleen oorzaak van achteruitzang in 
de opbrengst, maar schijnt bovendien de legering der pollen 
geducht in de hand te werken. Binnen een jaar kunnen de 
tuinen er grondig door vernield worden, te meer daar een 
zoo roekelooze methode, gevolg van gemis aan waarnemings- 
vermogen van het personeel, vaak gepaard zal gaan met gemis 
aan zorg voor de planten in andere opzichten. 

Hoeveel schade een te korte groeitijd kan berokkenen, moge 
blijken uit onderstaande cijfers van een tuin, welke aanvan- 
zelijk een opbrengst gaf, die goede verwachtingen mocht 


: _ 


doen koesteren voor de toekomst, doch in de eerste zeven 
raauden veel te ruw gesneden werd: 


Maand. | Groeitijd | Gewonnen olie per bouw. 
| 

Januari ? dagen | 18,33 REI 
Februari Zj ” | TIE 
Maart 31 A | 12,00 
April 25 | 10.56 
Mei Behe 11e 
Juni | 2e É | O7 
Tiles va Od AE 12:12 
Augustus | — £ | — 
September 69 À 16:80 5 
Geteber. 1. bar mies tad 12.60 
November -— 5 | En 
DEEEmBDEEN WAEGZ 4 | 16,86 005 


Totaal 13246 6 


Voorwaar geen aanmoedigend productiecijfer, geheel ver- 
oorzaakt door den al te beperkten groeitijd in het grootste 
deel van het jaar. 

Tot en met Juli vertoont zich duidelijk de neiging tot 
onderdrukking van de progressie, welke een gevolg moet zijn 
van het ouder worden der tuinen. Van den September-sni: 
af, na langere rustpoozen, waarin de planten gelegenheid 
kregen om zich iets te herstellen, worden de cijfers beter, 
zonder dat echter aan het einde van het jaar de productie 
van Januari bereikt kan worden. 


De hierboven bedoelde tuin was aanvankelijk onder de 
goede te rangschikken, vol levenskracht, en zou, indien rekening 
was gehouden met den strikt benoodigden groeitijd — waar- 
over hierachter meer — en indien bovendien in den drogen 
tijd een extra rustperiode was gegeven, volgens mijne bere- 
kening de ondervolgende opbrengsten hebben moeten geven: 


eo en 


SNP, K.G. olie per bouw 
„begin Januari he: 
midden Februari 20.16 10°/ vermeerdering 
eind Maart 22m idem 
midden Mei | 24.38 idem 
eind Juni 26.81 | idem 
midden Augustus — |_ rustperiode 
eind September 29,49 10°/ vermeerdering 
midden November 32.43 idem 
eind December | 30:07 | idem 
…_ fotaal 209.44 


De directe schade heeft in dit geval minstens bedragen 
209.44 — 132.46 == 76,98 K.G. Indirecte schade wordt voorts 
veroorzaakt door de hoogere kosten, verbonden aan het oog- 
sten van de veel geringere bladproductie van eenzelfde op- 
pervlakte. 

Men mag gerust zeggen, dat het regelmatig oogsten met 
maximum tusschenruimten van een maand noodlottige gevolgen 
heeft, niet alleen in de oudere, maar ook in- de krachtigst 
groeiende jonge tuinen. 

Een groeiperiode van dertig dagen of iets meer brengt in 
den regel mede, dat de productie in de eerste tijden niet 
achteruitgaat. Stilstand beteekent echter ook hier achter- 
uitgang. 

Aan de andere zijde moet ook overwogen worden, of te 
lang overstaan geen schadelijke gevolgen heeft. Overdaad 
schaadt in den regel, en ook in dit geval is de schade aan 
te toonen. Hier echter is er in de verste verte geen sprake 
van benadeeling van het gewas, en de overdaad brengt ook 
nog in een enkel opzicht voordeel mede, n. 1. in den vorm 
van geringer uitgaven voor onderhoud. 

Het nadeel is, dat er veel minder product wordt gewonnen 
dan mogelijk is zonder blijvende schade voor den aanplant. 


rp 


Gestreefd moet worden naar een rationeele uitbuiting van den 
aanplant. 

Het nadeel van te lang overstaan voor de oliewinning 
komt dan ook tot uiting in de cijfers over een jaar van den 
hierboven bedoelden tuin Zoo leverde snit. Juni na 22 dagen 
9,79 KG. per bouw, of per dag groeitijd 0.445 K. G. 
olie. 

De Juli-snit, welke 30 dagen later viel, zou op die basis 
hebben moetzn opleveren 30 > 0.445 KG. = 13,33 KG-olie, 
doch blijft daar 9,2 % beneden en levert per dag slechts 
0.404 KG. 

In September, - na een rustpoos van 69 dagen werd 
geoogst 16,80 KG., terwijl volgens basis van den Juli-snit 
de opbrengst moest zijn 69 > 0.404 KG. = 27.87 KG. 
Hier ziet men dus een minder productie van 11.07 KG. of 
40: 

De snit van Juli heeft 8 dagen meer groeitijd gehad dan de 
voorgaande (36 %/%) en geeft 23 %/, meer product. 

De September-snit heeft 130 % meer groeitijd gehad, doch 
geeft slechts een productievermeerdering van 38 % te zien. 

De verhooging van de productie-uitkomsten is hier dus bij 
lange na niet evenredig aan de langere groeiperiode. 


Aan de hand van deze waarnemingen was te verwachten, _ 


dat voor de onderwerpelijke tuinen de optimum groeitijd dich- 
ter gelegen zou zijn bij 30 dan bij 69 dagen, en de latere waar- 
nemingen bevestigden dan ook die verwachting. Hier bleek 45 
dagen de gewenschte termijn te zijn. Immers, zoolang met 
inachtneming van deze tijdruimte gesneden werd, viel er steeds 
een belangrijke progressie waar te nemen in de olie-producties 
en bleef tevens de aanplant er voordeelig uitzien, d. w. z. 
de stengels bleven krachtig omhoog groeien zonder merkbare 
neiging tot afwijking in horizontale richting, wat meestentijds 
de voorbode is van legering der pollen. 

Vrij duidelijk komen nog de verschillen in olie-productie 
ten gevolge. van korter of langer overstaan, tot uiting in onder- 
staande cijfers van elkaar opvolgende snitten. 


Rd 
Ä EEL ED Dar E En Er EE GER 

EN CE Pe Mok Il ECE CH: 

En 5 Ea! rs | 5 DE NE: Gin 

À | EN EA end 8 
Tuin 1 | 33 |861| 22 | 5.40| 44 [10.45] 28 | 6.98 
ned 32 |9.55| 29 |6.44| 42 (13.68) 10,64 
Ad 3068430 0,95 AT |1163 SA ATD 
En 2 8.98 3091 7.80 43 [13,21 30° PE 851d 


Bestaat er dus geen noodzaak om het gras langer te laten 
doorgroeien dan strikt noodig is om economisch te werken, 
aan den anderen kant is veel goeds te verwachten van het, 
b, v. ééns per jaar, een snit over laten staan van de tuinen. 
Zulks kan om beurten geschieden en behoeft op die manier 
geen hinderlijken invloed te hebben op de totaalproducties. 

Gaat zoo’n rustperiode gepaard met een flinke grondbewerking 
en bemesting, dan lijkt dit wel de aangewezen weg om den 
langsten tijd met voordeel van het gewas te kunnen oogsten. 

Ten dienste van de beoordeeling van het nut van overstaan 
in het algemeen, was ook de snijproef op de bovenbehandelde 
drie proefvakken van bijzondere waarde. 

Reeds bij de bespreking van die proef vestigde ik de aandacht 
op de gunstige werking van de extra lange rustperiode tusschen 
de snitten, en in het bijzonder daarop, dat op het, wat bodem- 
gesteldheid betrof, gelijkwaardige vak A bij den laatsten snit 
meer clie gewonnen werd dan op vak B. 

De foto's van de proefvakken doen bovendien het verschil 
in stand van het gewas eenigzins uitkomen, niet alleen ten 
gunste van het bemeste vak A, maar ook van het onbemeste . 
vak C, tegenover het te vaak gesneden vak B. Beschouwing 
van de proefvakken zelf toonde duidelijk aan, dat de stengels 
in A en C krachtiger ontwikkeld waren en vrijwel rechtstandig 
opgroeiden, terwijl ook B de schade van de vroegere, elkaar 
vlag opvolgende snitten, nog niet was te boven gekomen en 
nog steeds een afwijking van den stengelgrosi naar het hori- 
zontale vertoonde. 


Oogstwerkzaamheden, Heeft men eigen tuinen en liggen deze 
binnen een afstand, welke een degelijke contrôle mogelijk 
maakt, dan komt het mij voor, dat het aanbeveling verdient, 
alle oogstwerkzaamheden in dagloon te doen verrichten. 

Borongan toch eischt vaak, dat ieder man zijn eigen bagearn 
moet snijden, bundelen en naar de fabriek vervoeren. Het ver- 
richten van deze verschillende werkjes door ieder man betee- 
kent verspilling van kracht en tijdverlies. Vlotter gaat het 
wanneer een bepaald aantal menschen zich in ’t bijzonder 
bezig houdt met het snijden, een andere groep uitsluitend met 
bundelen en ten slotte groep drie met het vervoer van de 
velden naar de fabriek. Bovendien brengt het werken in 
borongan mede, dat de oogsten van de verschillende velden 
moeilijker gescheiden blijven, hetgeen weer ten nadeele is 
van de contrôle, terwijl het ook moeilijk is, een billijke beta- 
ling vast te stellen. 

De betalingskwestie is wel te overkomen, maar als men 
moet werken in een streek, waar men niet zeer gemakkelijk 
aan werkvolk kan komen, zal men in den regel duurder uit 
zijn met borongan dan met harian. Betaalt men krap aan, 
dan loopen de lieden weg, en betaalt men ruim, dan zal dit 
spoedig voor de onderneming een belangrijke schade beteekenen. 

Het beste resultaat kreeg ik door te werken met groepen 
van 22 menschen. 

Van dit aantal werden er 12 (liefst vrouwen) naast elkander 
opgesteld om te snijden, waarbij iedere persoon naar gelang 
van de plantwijdte drie of vier rijen te snijden kreeg, zoodat 
over een frontbreedte van == + 36 à 40 M. gewerkt werd. 

Achter twee snijders of snijdsters kwam één bundelaar, zoo- 
dat in ’t geheel 6 bundelaars noodig waren, en het gebun- 
delde gras werd in den regel gemakkelijk door 3 mannen 
naar een der wegen gebracht. 

Nummer 22, de mandoer over de groep, kan de frontbreedte 
goed overzien en alle werkzaamheden beheerschen. 

Alleen het vervoer naar de wegen werd in den beginne 
nogal eens in de war gestuurd, doordat de menschen steeds 
neiging hadden om te ver te gaan loopen met hun vrachtjes, 
vooral als een eind verderop karren bezig waren met het op- 


Re 


ee 


laden der bundels. En juist dat wilde ik vermeden hebben. 
Om te voorkomen dat de menschen te ver zouden moeten 
loopen, was ook de weg naar het midden van den tuin ge- 
maakt, waardoor de maximum te doorloopen afstand ongeveer 
50 M. was. 

Intusschen heb ik de snij- en transportloonen, gemiddeld voor 
een snit van den geheelen aanplant, nooit lager kunnen krijgen 
dan 16,2 cent per picol, in de fabriek geleverd. In dat bedrag 
was dan begrepen: het loon voor de snijkoelis en hunne man- 
doers, het bundel- en uitdraagloon, de loonen voor karrevoerders 
en de kosten voor extra veevoeder. Bij beoordeeling van het 
bedrag dient voorts in aanmerking te worden genomen, dat 
het basisloon voor mannen 60 cent bedroeg en gemiddeld 45 
cent voor vrouwen en kinderen. 

Deze kosten behoeven nergens op Sumatra veel hooger te 
zijn, doch bij het bezoek van Java-ondernemingen ervoer ík, 
dat het juist de transportkosten zijn, die bijzonder zwaar op 
het bedrijf drukken, niettegenstaande daar dichtbijgelegen vel- 
den zijn, vanwaar in borongan het gras in de fabriek geleverd 
wordt tegen 12% cent per picol en misschien nog minder. 

Vervoermiddelen. Vrij algemeen wordt voor de sereh ge- 
bruik gemaakt van karrentransport en zoo ook op de onder- 
neming, waarop bovenstaande cijfers betrekking hebben. Het 
zou bepaald onecononisch zijn, het primitievere transport te 
vervangen door een vrachtauto-bedrijf, Immers hebben de 
meeste serehfabrieken geen grooter capaciteit dan circa 60 K. G. 
zuivere olie per werkdag of 120 K,G. per etmaal. Bij een goed 
rendement van 1 pCt: is daarvoor aan grondstof benoodigd 
circa 6000, resp. 12000 K.G. of 100 tot 200 picol, waarvan 
het transport met gewone karren uit de rondom de fabriek 
gelegen tuinen snel genoeg kan geschieden om geen stagnatie 
in het bedrijf te behoeven te vreezen. 

Een ander geval wordt het, wanneer, zooals op Java vaak het 
geval is, de grondstof van heinde en ver moet worden aan- 
gevoerd, waarmede een transportloon van + 2} cent per picol 
en per paal gemoeid is. zoodat vaak 30 cent en meer aan 
transport betaald moet worden. Kan voor het vervoer in zulke 
gevallen gebruik gemaakt worden van postwegen of matig 


AG Se 


verharde binnenwegen, dan kan het snelle autotransport spoe- 
dig voordeel bieden boven de langzame sapikarren of draag- 
koelies. 

Zijn de te vervoeren hoeveelheden groot genoeg, dan ren- 
deert de vrachtauto wel. Het vrachtautobedrijf bevordert in 
belangrijke mate het onafhankelijk zijn van den goeden wil 
der beschikbare werkkrachten. 

Voor ondernemingen met een verspreid liggenden aanplant 
is het een kwestie van rekenen, terwijl de andere er niet 
spoedig voordeel bij kunnen hebben. 

Een fabriek, welke geheel of voor een groot deel steunt op 
opkoopblad, kan vrij onbezorgd zijn aangaande de tranport- 
kwestie. De afstand, waarover het blad vervoerd moet worden, 
zal ook daar wel van invloed zijn op den prijs per picol blad, maar 
daar staat het voordeel tegenover, dat geen risico gedragen be- 
hoeft te worden van het aanleggen en onderhouden van een 
eigen aanplant, vaak op te dure huurgronden voor zoover Java 
betreft. Het enorme nadeel van te groote afhankelijkheid van 
de producenten blijft dan buiten beschouwing. 

Een lichtpunt in de kwestie van het vervoer over groote 
afstanden geven intusschen de jongste onderzoekingen van 
Dr. A. W. K. Dr JONG, waarbij dien onderzoeker gebleken is, 
dat de extraheerbare hoeveelheid olie bij droging van het 
blad constant blijft. De proeven van Dr, DE JONG, liepen over 
twaalf dagen, een tijdruimte, welke men in de praktijk wel 
nooit noodig zal hebben. De transportkosten kunnen hierdoor 
belangrijk verminderen, waartegenover eenige uitgaven komen 
te staan voor eenvoudige droogplaatsen. 

Fabriekswerkzaamheden.. Als eerste eisch voor een goed 
rendeerend bedrijf, dienen de werkzaamheden in de fabriek met 
zorg geregeld te worden. 

Noodzakelijk is het vooral, terdege rekening tn houden met 
de eischen van de praktijk en niet te schromen, die verande- 
ringen aan te brengen, welke verbeteringen in de behandeling 
van het product ten gevolge hebben, of er op berekend zijn, 
een hooger rendement uit de grondstoffen te bekomen. Het 
voordeel van eenige verbetering overtreft al spoedig de finan- 
tieele opofferingen. Voorloopig kan nog niet gezegd worden, 


Ee 


dat de installaties over het algemeen zoo worden afgeleverd, 
dat er niets aan te verbeteren valt. 

Fabrreksruirmte. Tets wat in tal van fabrieken ontbreekt, is 
de noodige ruimte voor het behandelen van het blad. In het 
bijzonder is dat gebrek voelbaar, wanneer dag en nacht door- 
_ gewerkt moet worden, zoodat des avonds vóór het vertrek 
van de veld- en transportkoelies een vooraad van acht à 10 
ton blad aanwezig moet zijn om te kunnen doorwerken tot 
den volgenden morgen het blad van den nieuwen snit binnen- 
komt. Om broeien te voorkomen is het gewenscht, geen 
dikke lagen opeen te stapelen, en tevens moet er voof zorg 
gedragen worden ter wille van de noodzakelijke contrôle, dat 
de bladproducties der verschillende tuinen niet gemengd worden, 
Broei treedt zeer spoedig op, reeds in partijen van een picol 
of tien die ’s nachts op een grobak blijven over staan, en zelfs 
in gesneden blad, dat voor den volgenden morgen in krandjangs 
wordt gereed gezet. Beschikt men over veel fabrieksruimte, 
dan kan het blad worden uitgespreid en gedroogd. In streken, 
waar de brandstoffen duur zijn, kan zulks een aanmerkelijke 
besparing medebrengen, aangezien voor het destilleeren van de 
olie uit droog blad belangrijk minder stoom benoodigd is. 

Heeft men ruime voorraden goedkoope brandstof, dan is 
niet spoedig voordeel te verwachten van deze extra bewerking. 

Hakken van het blad: In de meeste fabrieken is hetregel, 
dat het blad gesneden wordt, waarvoor zeer eenvoudige hak- 
selmachines ter beschikking staan. Slechts weinige van de 
fabrieken, welke met afgewerkt blad stoken, brengen het blad 
in zijn geheel in de distilleerketels, 

Ongerekend de hoogere olieopbrengst, welke men volgens 
de onderzoekingen van Dr. DE JONG krijgt van gehakt blad, 
heeft het een groot voordeel boven het ongesnedene: dat het 
zich beter laat behandelen. 

Wanneer de vulling der ketels met krandjangs geschiedt, 
kunnen deze gemakkelijker gevuld worden, terwijl bovendien 
de een à anderhalve duim lange stukjes zich regelmatiger zet- 
ten in de bladketels, waardoor de kans op gelijken druk over 
het geheele keteloppervlak gunstiger is dan hij het vullen met 
ongesneden blad, 


nen 


Wegen van de grondstof. Tenzij men het snij- en transport- 
loon, mitsgaders andere werkzaamheden, per gewicht betaalt, 
kan het wegen van het blad in de fabriek achterwege gelaten 
worden, zoolang men niet al het te verwerken blad gelijk- 
matig droogt en men tevens niet beschikt over een practische, 
weinig kostbare manier om het watergehalte in het blad te 
bepalen. Juister lijkt het dan, meer aandacht te schenken aan 
het volume. 


Wanneer men b. v. bladketels heeft van 1 M? inhoud, welke 
gevuld worden met, op het gevoel, droog blad, zooals dat 
binnenkomt tegen den middag van een drogen, niet zonnigen 
dag, dan zal men zien, dat 300 KG, blad zoo’n ketel juis: 
vullen, zonder dat indrukken of instampen noodig is. Zoo'n 
hoeveelheid kan gereedgezet worden in 20 krandjangs van 
15 KG. netto inhoud. Weegt men daarentegen 300 KG. nat 
blad af‚ dan zijn er uit den aard der zaak veel minder kran- 
djangs noodig en zal de bladketel ook niet voldoende gevuld 
zijn, terwijl met zéér droog blad juist het omgekeerde het 
geval is en men dan veel moeite heeft om met een vulling 
van 300 KG. het deksel op den ketel te krijgen. 


Om die reden lijkt het mij toe, dat het de voorkeur ver- 
dient, te werken op een zooveel mogelijk gelijke vulling wat 
het volume betreft. Desnoods kan men dan voor zoo’n volume 
als hulpmiddel voor de administratie een standaard gewicht 
droog blad aannemen. Wel houdt men op die manier ook nog 
niet onbelangrijke verschillen, doordat zeer droog en matig 
droog blad een iets luchtiger vulling medebrengen dan nat 
aanvoelend blad, maar dit laatste heeft in den korten tijd, 
noodig voor de vulling der ketels, weinig gelegenheid om 
belangrijk opeen te pakken. 

Dat de verschillen, bij vulling naar gewicht, duidelijk zijn, 
moge blijken uit onderstaande olieproducties, gewonnen van 
hoeveelheden van 300 tot 310 KG. 


— 149 — 


Gewonnen 

| K.G. blad. | OE IEG. | Rendement. 
308 3.628 1.17 % 
306 3.296 1.07 
50 Sil ZS 
304 31717 1-22 
509 O2 1.18 
308 3.650 1.18 
305 3.783 1.24 
302 3:002 LESLIE) 
305 3.938 1.29 
300 2.964 —.08 
307 4.026 1.31 
306 4.425 1.44 
306 3.097 1.01 
305 3.009 —.98 
306 4.336 1.41 
309 2.964 Sl 
309 2.876 —_.93 


Deze cijfers zijn genomen in een weinig vochtige periode, bij 
opvolging uit groote reeksen van verschillende tuinen, zoodat 
men kan nagaan, dat in den vollen regentijd de verschillen 
nog scherper zijn. 

Op de onderneming, welke onder mijn contrôle stond, nam 
ik persoonlijk een hoogste rendement waar van 1,49%, bere- 
kend over het blad zooals het binnengebracht werd, terwijl. 
het laagste rendement 0.72 0/9 bedroeg. 


Als voorbeeld wil ik hier nog geven de cijfers, verzameld 
van den suit van één tuin in de maanden November December 
(volop Westmoesson dus), run voor run en op de achtereenvolgen- 
de rundagen, waaruit nog duidelijker de onbetrouwbaarheid 
blijkt van de cijfers der bladproducties als basis of zelfs als. 
hulpmiddel bij berekeningen: 


— 150 — 


otaal se 5419 


Datum K.G. blad K.G. olie | Rendement Rendement 
30/11 | 397 3097 | 0.78 
398 3.363 0.84 
| 373 3.274 0.87 
| 310 | 2.699 0.87 
| 368 3.385 0.91 
| 295 2.283 | 0.77 
407 3.385 | 0.83 
| 255 2.611 1.05 
| 386 | 2.854 0.73 
| 100 0.770 0.77 
Totaal . | 3289 27 12A | 0.84 
112 52 0.478 | 092 
305 3.540 1.16 
303 3.495 1.15 
311 3.584 bel 
312 3.473 11 
311 3451 1.10 
308 3.628 17 
27 0 324 1.20 
309 3.761 1.21 
207 2.608 1.26 
307 3761 1.22 
291 3 550 1.22 
303 3 540 1.16 
352 3.385 0.96 
286 3.459 1.20 
319 3.584 1,12 
338 3.141 092 
97 1.241 1,26 
334 3017 11 
26 0.344 1.22 
321 | 3.451 | 1.07 
| 61.515 1.13 


— 151 — 


nn ee ee en err ee enen tn 


Datum K.G. blad K.G. olie Rendement 


2/12 310 3.451 1.1 
317 3 363 1.06 
309 2,964 0.95 
313 3.208 1.02 
118 “0.967 0.82 
308 3.628 1.17 
309 2,876 0.93 
310 3.186 1.02 
302 2,964 0.98 
Totaal . . 2596 26.607 1.02 


Om 1 K,‚G. olie te bekomen waren noodig de ondervolgende 
hoeveelheden blad: 


op den eersten dag; 119 KG. 
tweeden ,: 388 KG. 
ae derden? irr O8 KG 


De voornaamste factor om tot deze verschillen te geraken 
was de weersgesteldheid, welke oorzaak was, dat op den 
eersten dag 31 K.G. water per K.G. olie extra moest worden 
vervoerd en verdampt 


Bij een dagproductie van + 60 K.G. olie moet dus niet 
alleen stoom geleverd worden voor de olie extractie, maar boven- 
dien voldoende voor de verdamping van een extra hoeveelheid 

“van 1860 K.G. water, wat minstens een MS, brandhout extra 
kost, aannemende dat wij den tweeden dag voor normaal re- 
kenen. Volgens deze rekening eischt de derde dag een nutte- 
looze verdamping van + 600 K.G. water. 


Werd de weersgesteldheid hierboven als de voornaamste fac- 
tor aangegeven voor de enorme verschillen in rendement, niet 
uit het oog dient verloren te worden, dat de extractie voor 
iederen ketel van de batterij ook nog verschillen te zien geeft. 
Deze verschillen kunnen voor een deel verklaard worden 
door fouten in de stoomleiding, meer of minder gunstige 


— 152 — 


plaatsing van de condensors ten aanzien van de koelwater- 
voorziening, enz. 

In onderstaande tabellen komen die verschillen aan het licht, 
De cijfers zijn gelicht uit den runstaat van een drogen dag 
in December. 

Het verwerkte blad was afkomstig van één tuin. 


== 


| 
| 


| 
| 


Nummer | Ketel | Gewicht Gewonnen olie Rende- 
kooksel | nummer | vulling | LRE K.G. ment 
1 354 | 4.600 at a a 4,071 1.15 
2 321 4,600 |__+.071 1.26 
3 315 3.600 | 3.186 1.01 
+ 317 4,100 3.628 1.14 
2 1 Et A PET 4,159 1.18 
2 338 4.600 4,071 1.20 
3 333 4,550 4.026 1.20 
4 331 rees | 31 | 4600 | 
3 Î 347 4,550 a 4050 1.16 
2 315 4,100 3,628 1.15 
3 359 4,600 ‘ 4.071 tatin 
- WEE EE en 4,900 4, zen 1.19 
4 1 3453 4,550 | 4.026 1.17 
2 341 4.750 | 4.203 1.23 
3 358 4.350 -} AGE 1.07 
— 351 4,500 3.082 1.13 


Verder dienen ten aanzien van het te maken rendement in 
aanmerking genomen te worden de al of niet gunstige groei- 
voorwaarden, waaronder ook begrepen moet worden het al of 
niet intensieve onderhoud. 

Ook zou aangenomen moeten worden, dat de groeiplaats 


— 153 — 


van de sereh van veel invloed is op het rendement. Zoo wordt 
b.v. op een paar fabrieken in het Soemedangsche een ren- 
dement gemaakt van 0,8 à 1.—pCt., terwijl. fabrieken in ver- 
schillende andere gewesten nooit zoo hoog komen en zich 
tevreden moeten stellen met !/, à 0,6 pCt. 

Of het noodig is, dat diefabrieken op zoo'n laag rendement 
blijven staan, is een vraag, welke slechts opgelost kan worden 
door waarneming van de verschillende factoren, waardoor het 
bedrijf gedrukt wordt, ter plaatse zelf. 

Echter is mij bij het bezoek aan enkele fabrieken, die onder 
minder gunstige omstandigheden schenen te werken, opgevallen, 
dat door weinig kostbare verbeteringen en verbeterde contrôle 
betere resultaten moesten worden behaald. Er moet terdege 
op de kleintjes gepast worden. Stel u voor, dat een fabriek met 
een capaciteit van 10000 K.G. blad, bij een gemiddeld rende- 
ment van 0.6 er in slaagt, bij evenredige toename van blad- 
productie, het rendement op te voeren tot 0.7, dan beteekent 
dit per jaar van 300 run-dagen een vermeerdering van olie- 
productie van 300X100X0.1 KG== 3000 KG, waartegenover 
slechts extra uitgaven staan voor emballage en transport en 
waardoor de gemiddelde kostprijs van het product aanmerkelijk 
wordt verlaagd. 

Zelfs bij een prijs van f 1 50 vertegenwoordigt de vermeer- 
dering de rente van een kapitaal van f 75.000 à 6 pCt. 

Een deel van het lagere rendement moet, waar het opkoop- 
blad geldt, op rekening gesteld worden van den producent. 
Voor den leverancier is het van belang, het blad zoo nat, en 
dus ook zoo zwaar mogelijk af te leveren, terwijl de fabriek 
er in elk opzicht Pelang bij heeft, dat het blad zoo drog 
mogelijk binnenkomt. Om het belang van de fabriek te 
dienen zou het blad op de velden gesneden moeten worden 
zoodra zon of wind de sporen van dauw en regen heeft doen 
verdwijnen, aangezien een andere werkwijze oorzaak is, dat 
een groot percentage water als blad betaald wordt. Bleef 
het nu nog maar bij vocht van dauw of regen, dan was er 
minder schade en men zou tenminste de overtuiging hebben, 
dat deze niet moedwillig werd toegebracht. Vaak echter worden 
dicht bij de plaats van aflevering de bundels gras ruim over- 


Et en 


goten en soms zelfs geheel in de riviertjes ondergedompeld. 
In den regel wordt door het personeel van de fabrieken wel 
rekening gehouden met die akals en tracht men de schade te 
bestrijden door met of zonder — doch meestal zonder — voor- 
kennis van den producent, belangrijke spillages in rekening 
te brengen, of wel te knoeien bij de weging. 

Zoo werd het rendement voor een zekere Java fabriek uit- 
gedrukt als te zijn 0.6 pCf. van de hoeveelheid binnengebracht 
en 0.9 pCf. van het betaalde gewicht. 

Werd dus 10 picol blad binnengebracht, dan werd daaruit ge- 
wonnen 0,6 pCt. van 600 K‚G. =3.6 K.G. olie. Volgens hetgeen 
betaald werd, zou echter 0.9 pCt. gemaakt zijn, waaruit volgt 
dat slechts 400 K G. betaald werd, 

De in rekening gebrachte spillage was gemiddeld 33 
BEE, 

Ik kan me voorstellen, dat het voor dien Java-fabrikant 
onaangenaam is, steeds bedrogen te worden, maar dat neemt niet 
weg, dat het daar toegepaste spillage-systeem niet goed te pra- 
ten is, omdat de grens van billijkheid te spoedig overschreden 
wordt, en men het vertrouwen van de bevolking spoedig ver- 
liest. En al ziet de Inlander er geen kwaad in, te trachten 
ons, de fabrikanten, de kapitalisten of hoe hij ons ook be- 
schouwt, te bedriegen, wij moeten te hoog staan voor het ne- 
men van représaille-maatregelen als hierboven bedoeld. Beter 
is het, te trachten tot een ander systeem van betaling te ko- 
men, desnoods een veel lageren prijs vast te stellen voor druip- 
nat blad, waarvan wij dan van te voren niet àl te onnauw- 
keurig weten, hoeveel droge stof er in zit. 

De grootste fout in het sereh-berijf is, dat wij nog niet be- 
schikken over een vlugge en nauwkeurige methode om het 
watergehalte in het blad te bepalen. Men kan niet zeggen: 
Ziezoo er is 10.000 KG. blad binnengekomen en daaruit moet 
110 KG. olie gedistilleerd worden, en zoo niet, dan is er een 
fout ergens in m'n fabriek of in m'n administratie. — 

Fabrieksinrichting. Wat de te volgen werkwijze in de fa- 
briek betreft, deze hangt voor een groot deel af van de soort 
van installatie, waarmede gewerkt moet worden. 

Ideaal zijn die inrichtingen, waar het blad, zonder Jacobs: 


— 155 — 


ladders, direct komt op een vloer, welke iets boven de vul- 
opening van de bladketels gelegen is. 

De hakselmachines staan daar dus ook op de bovenverdieping. 

Verder, voor zoover mijn waarnemingen strekken, verdienen 
de kiep-ketels verre de voorkeur boven de vaste, Wel heeft men 
voor kiep-ketels een zwaardere constructie noodig voor den 
kap van het fabrieksgebouw ingeval de hijschtoestellen, waar- 
mede de keteldeksels moeten worden gelicht, daaraau beves- 
tigd worden, maar daartegenover staat, dat zij een vlotte over- 
storting van het kokend heete afgewerkte blad bevorderen 
en een alleszins belangrijke tijdsbesparing geven in vergelijking 
met de vaste ketels met hunne kleine mangaten voor vullen 
en ledigen, 

Bij het gebruik van draaibare ketels, welke de ampas over- 
storten in op rails loopende kiepkarren, heeft men bij zeer 
weinig oefening van het fabrieksvolk maar weinig tijd no. dig 
om het nieuwe kooksel onder stoom te brengen, doch hier- 
over aanstonds nader, 

In het algemeen gesproken, kan verder worden aangenomen 
— bovenal in den tegenwoordigen, duren tijd —,dat iedere 
installatie voor sereholie, waarbij voor de afsluitingen gebruik 
moet worden gemaakt van pakking, uit den booze is. 

Kooktyd. Bij het gebruik van een goede installatie, waarbij 
de maximum druk, waaronder de stoom in de kookketels 
wordt toegelaten, niet meer bedraagt dan 3 atmosfeeren, kan 
men rekenen, dat iedere twee uur de serie ketels geheel af- 
gewerkt kan zijn. 

Van het overkomen van de eerste olie, of liever gecon- 
denseerden stoom —+ olie, af, tot aan het afsluiten van den stoom, 
heeft men 1 */, uur noodig bij de kiep-ketel-installaties, waar- 
op ik hierboven doelde. Hierbij dient echter op den voorgrond 
gesteld te worden, dat stoomproductie en stoomverdeeling aan 
de eischen voldoen. Het volgende half uur is bestemd voor: 
le, het lichten van de deksels 
2e, het overwippen van het afgewerkte blad in de kiepkarren 
3e. het opnieuw vullen van de ketels 
4e. het verzorgen der afsluitingen. 

Daar deze werkzaamheden in 10 minuten afgeloopen zijn, 


— 156 — 


blijven er van het halve uur nog twintig minuten over, welke 
gebruikt worden voor het geleidelijk toelaten van stoom— 

Intusschen is het totaal van twee uren onder zekere om- 
standigheden voor aanmerkelijke bekorting vatbaar, zij het 
dan ook ten koste van een zeker verlies. 

Om de wijze, waarop de bekorting kan worden toegepast, 
aan te toonen, wil ik eerst de resultaten mededeelen van een 
kookproef, waaruit blijkt, in welk tempo de citronella-olie 
uit de grondstof wordt losgemaakt en overgebracht naar de 
Florentijnsche flesschen: 

De ketelvulling bestond uit 362 KG. handdroog, gesneden 
gras, dat gekookt werd gedurende 1 !/, uur. Als kookduur 
werd gerekend de tijd, welke verloopt tusschen het over- 
komen van de eerste olie en het afsluiten van den stoom. De 
druk was 2!/, tot 3 atm, op den reduceerafsluiter. 

De totale olie-productie was 4,525 L: met een s.g. van 0.885, 
of 4.004 KG. 

Het rendement bedroeg dus 1.10 %. 

De olie kwam over als volgt: 


lteshalfaur..3:105, 14 5120807 dE 
Ze mn. 0:9600L5 == 0:84Dn 
je. kwartier 04230 LSO Z15 0e 


be 5 0130 ED 

Van het geheele rendement werd gewonnen in bovenstaande 
volgorde: 0.78 pCt, 0.23 pCt, 006 pCt. en 0.03 pCt., zoodat, 
als men b.v, slechts 1 uur gekookt had, uit deze partij blad 
zou gewonnen zijn 0.78 + 0,23 = 1.01 pCt. 

Verkorting van den kooktyd. Hiervóór gaf ik reeds aan, dat 
iedere twee uren een serie ketels kon afgewerkt worden met 
een normalen kooktijd van 1!/, uur. Beschikt men dus over 
een serie van 4 kookketels, dan kunnen in een werkdag van 
12 uren afgewerkt worden (12: 2) X 4 = 24 ketelvullingen. 

Bij regelmatige vulling van 300 KG. per ketel, wordt in 
dien tijd 24 X 300 = 7200 KG. grondstof verwerkt, die bij een 
reudement van 1.10 (zie bovenstaande proef), 72 X 1.10 = 79,20 
Kg. olie kan opleveren. 

Wenscht men thans den kooktijd te beperken tot 1 uur, 
dan zou van die 7200 KG. blad slechts gewonnen worden 


— 157 — 


72 X 1.01 = 72,72 KG. De beperking komt ons dus te staan op 
een verlies van 6,48 KG. olie. 

Past men echter toch de beperking toe, dan wint men 6 X !/, = 
3 uur, en zou men in dien bespaarden tijd nog twee kooksels 
van beperkten duur kunnen winnen, die, als compensatie voor 
het hooger aangegeven olie-verlies van 6,48 KG, nog zouden 
kunnen opleveren: 1.01 pCt. van 2X4 ketelvullingen van 300 
KG. = 24,24 KG. 

In ’t geheel zou men dus kunnen winnen 72,72 4-24 24 = 
96,96 KG , wat dus bij verminderd rendement een vermeerdering 
van dagproductie beteekent van 96.96 — 79,20 = 17.76 KG. 

Men kan dít systeem in toepassing brengen, wanneer het 
blad door te geringe capaciteit van de installatie onnoodig 
lang te velde zou moeten staan. 

Zoolang echter slechts overdag gewerkt wordt en de moge- 
lijkheid van overwerk niet op bijzondere bezwaren stuit, zal 
het zaak zijn, goed te rekenen, alvorens tot beperking van 
den kookduur over te gaan. 

In het voorbeld werden in ’t geheel verwerkt 7200 + 2400 == 
9600 KG blad, welk kwantum bij vollen kooktijd zou uitleveren 
96 X 1.10 = 105,60 KG. Door verwaarloozing van een half uur 
kooktijd werd dit echter 96,96 KG. zoodat wij moedwillig ver- 
loren lieten gaan 105,60 — 96,96 KG. = 8,64 KG. Bij een prijs 
van f. 250 per KG. beteekent dit een geldelijk verlies van 
f. 21.60. Thans valt in verband met de plaatselijk loonen, het 
beschikbaar zijn van voldoend personeel en verdere omstandig- 
heden, welke zich. zouden kunnen voordoen, uit te rekenen, 
wàt voordeeliger is: zich het olieverlies te getroosten, of eenige 
uren overwerkgeld te betalen. 

Bij lage olieprijzen zal men zich in den regel wel over het 
olieverlies heenzetten, maar toch moet men niet vergeten, dat 
er voor f 10 — heel wat overwerk kan verricht worden. 

Ingeval men reeds dag en nacht doorwerkt, is er geen keuze 
en moet men bij eenige overproductie aan blad zich geheel of 
gedeeltelijk bekrimpen ip den kooktijd, en wanneer het verlies 
al te belangrijk zou worden, overgaan tot uitbreiding. 

Capaciteit van den stoomketel, Voor iedere serehfabriek is 
het van belang, dat reeds bij den opzet de stoomketel niet te 


— 158 — 


klein genomen wordt. Over een grooter aantal installaties dan 
men zou verwachten. wordt de klacht geuit, dat theoretisch de 
capaciteit der stoomketels voldoende is doch dat bij de geringste 
stoornis of tegenvaller, b. v. slecht stoken, wijziging in kwaliteit 
der brandstof, lekkage van stoomleidiug of wel slijtage van de 
stoommachines voor het drijven van de hakselmachines, men de 
kans loopt, dat een of meer destilleerketels geen stoom van vol- 
doende spanning kupnen krijgen om uit het blad te halen 
hetgeen er in zit, 

Mag er op Java in verband met het brandstofvraagstuk al 
eens aanleiding zijn om de capaciteit van den ketel zoo krap 
mogelijk te nemen, op de Buitenbezittingen doet zich zoo iets 
niet spoedig voor en kan men gerust de veiligste zijde kiezen 
en den stoomketel belangrijk grooter nemen dan theoretisch 
noodig is, zonder ernstig nadeel aan de productiekosten van 
de olie toe te brengen. De verhoogde bedrijfszekerheïd is des- 
noods wel een cent meer brandstof per KG. olie waard. 

Gebruik van veduceerafslutters. Door het aanbrengen van een 
reduceerafsluiter op de stoomleiding kan meu veel stoomver- 
spilling tegengaan, doch dit nuttige instrument ziet men slechts 
in weinig fabrieken. Roekeloos stoomverbruik naar de zijde 
van de destilleerketels behoort dan ook tot de veelvuldig voor- 
komende fouten. 

Condensors. Verder hebben verschillende der bij de installa- 
ties afgeleverde condensors een onvoldoenden toevoer van 
koelwater, wat tengevolge heeft, dat een deel van den stoom, 
met kostbare olie, niet gecondenseerd wordt, waardoor een niet 
onaanzienlijk verlies kan worden geleden 

Contrôle op de twinproductres. Voor de contrôle op de tuin- 
producties is het van belang, dat iedere ketel zijn eigen Floren- 
tijnsche flesch heeft. De flesch behoort na elke run te wor- 
den afgetapt en het gewonnen kwantum olie zorgvuldig te 
worden aangeteekend. Aan de hand van de transportboekjes 
is dan, voor iederen tuin afzonderlijk, gemakkelijk de gepro- 
duceerde hoeveelheid olie vast te stellen. Alleen de olieeyfers 
zijn onaantastbaar als contrôlemiddel op de tuinen en geven 
een basis, waarop doorgewerkt kan worden. 

Llorentyynsche flesschen. Om die contrôle zoo goed moge: 


Florentijnsche flesch, geconstrueerd door den Heer 
J. VAN OUWERKERK te Palembang. 


— 159 — 


lijk te doen zijn, is het echter zaak, van iedere ketelvulling 
alle olie te verzamelen zonder aanmerkelijk tijdverlies, 

De gewoonlijk bij de installaties geleverde Florentijnsche 
flesschen leenen zich hiervoor minder goed. Dit toch zijn 
meestal cylindrische tanks van circa !/, M. middellijn, waarin 
de olie boven op het breede watervlak drijft en daar zorgvul- 
dig afgeschept moet worden, Een tijdroovende geschiedenis, 
waarvoor, als men run voor ren wil nagaan, geregeld een 
mannetje moet aan 't werk gehouden worden, zonder dat men 
er ooit ín slaagt, zich zelf de overtuiging aan te praten, dat 
men de hoeveelheid overgekomen olie vrij juist heeft vastgesteld. 

Gebruik makende van de op bijgaande foto afgebeelde 
Florentijnsche flesch, is het mogelijk, in korten tijd de verza- 
melde olie af te tappen en de hoeveelheid nauwkeurig te meten. 

Het instrument, geconstrueerd door den Heer J. van Ouwerkerk 
te Palembang, ziet er uit als twee met de ondereinden aan- 
eengesoldeerde trechters, waarvan de onderste iets grooter is 
dan de bovenste, Door het aanbrengen van een paar steunen 
is voor voldoende stevigheid gezorgd. Aan den hals van den 
bovensten trechter is een buis met aftapkraantje bevestigd ; 
onder aan den ondersten trechter ziet men de opstijgende buis 
voor den afvoer van het water. 

Zoodra het destilleeren is afgeloopen en de afvoerbuis van den 
condensor niet meer nadruppelt, wordt het aftapkraantje aan 
de onderzijde van den bovensten trechter opengezet en het 
eerst uitstroomende water opgevangen in glazen en in den 
eventueel aanwezigen tweeden scheitrechter overgestort of 
weggeworpen. 

Zoodra de eerste olie mee overkomt, wat men onmiddellijk 
ziet, wordt het laatste glas niet weggeworpen, doch terzijde 
gezet om er de olie later af te zuigen of te gieten, en kan 
men de olie verder in maatglazen laten afloopen. 

Daar de doorsnede van den trechterhals uiterst gering is, 
blijven er slechts enkele droppels olie op het watervlak drijven, 
zoodat er, practisch gesproken, geen verlies is, 

Hiervóór deed ik reeds uitkomen, hoe het bladgewicht niet 
het geringste vertrouwen verdient. Immers, wat geeft het of 
een zekere tuin 40 picol blad geeft per snit en per bouw, 


— 160 — 


wanneer het rendement slechts 0.6 bedraagt, en dus aan olie 
14.40 K.G. gewonnen wordt? 

Een naastliggende tuin levert misschien maar 30 picol op, 
doch geeft met 1 pCt. rendement 18 K.G. olie. 

Van die hooge bladproducties profiteert alleen de snij- en 
transportkoelie, voor zoover in borongan gewerkt wordt, 

Laboratormum. De Florentijnsche flesschen staan in deu 
regel in een soort van laboratorium, althans in een afsluitbare 
ruimte, welke met den weidschen naam van laboratorium be- 
stempeld wordt. In die ruimte, waar slechts het hoog noodige 
personeel wordt toegelaten, heerscht slechts zelden die reinheid, 
welke wel gewenscht zou zijn. De olie moet daar immers voor 
de aflevering worden gereed gemaakt en de geringste ver- 
ontreiniging van het product wordt gaarne door de makelaars 
te baat genomen om te protesteeren en wat minder te betalen. 

Zuivering der olie. Afgetapt uit de Florentijnsche flesschen, moet 
de olie nog een reiniging ondergaan alvoren verkoopbaar te zijn. 

De meest gebruikte methode is: het neerslaan van het grove 
vuil door middel van talk. Na een korte rustpoos kan de dan 
reeds vrij heldere olie voorzichtig worden afgegoten, waarop 
de verdere zuivering geschiedt door trechters met filtreerpapier 
en (of) watten. Het filtreerpapier wordt met talk bestreken. 

Een andere methode is, de versch afgetapte olie door roeren 
innig te vermengen met een flinke dosis talk. 

Na eenige uren rust zou dan al het vuil zijn neergeslagen, 
men hevelt dan slechts de zuivere bovenlaag over. Het over- 
blijvende vuil wordt dan verzameld in een afzonderlijke flesch 
en als er een voldoende hoeveelheid is, gezuiverd over filtreer- 
papier. Mij werd verzekerd, dat bij deze methode het reini- 
gingsverlies geringer moet zijn dan bij de eerste Ik beschik 
eehter niet over vergelijkende cijfers. 

Zuivermngsverlies. Dat het gewone filtreeren over papier een 
belangrijke verlies oplevert, kan blijken uit de volgende proef; 
Gedurende een 10 daagsche periode liet ik met maatglazen 
aftappen uit de Florentijnsche flesschen 670.50. K.G. olie. 

Na neerslaan van het grove vuil en afschenken van de ge- 
klaarde olie over filtreerpapier bleek er 646.23 K.G. over te 
zijn. Uit het afgezonderde vuil werd later nog 5 10 K.G. terug- 


— 161 — 


gewonnen, zoodat uit de 670.50 K.G. ongeklaarde olie in ’t ge- 
heel 651,33 KG. zuivere olie verkregen werd. In mijn tiendaag-— 
sche periode was dus verloren gegaan 19,17 K.G, of 28 pCt. 

Verlies bij zuivering is niet te voorkomen. Dat het hooge 
percentage ten deele veroorzaakt wordt door verdamping op 
de filtertrechters, is te vermoeden. 

Het loont stellig de moeite, te speuren naar het beste mid- 
del om het verlies te verminderen. Allicht is er het loon van 
het Inlandsch fabriekspersoneel mee te verdienen. 

Kostprijs der olte. Mijn voorbeeld betreft een snit van 2200 KG. 


lie. 
a Uitgegeven werd per. KG.: 


snij en uitdraagloon dale eenk 
transport serehblad IE dd 
Inl. fabriekspersoneel vlan 
Eur. idem 13 — 
brandstoffen KO Ste, 
onderhoud fabriek 20 an 
Totaal 16;8 cent. 


Bij de beoordeeling der verschillende posten dient men in 
aanmerking te nemen, dat het basisloon voor de fabriekskoelies 
60 cent was en het machinepersoneel belangrijk hooger loonen 
ontving (n. 1. tot max. f 1.— per dag). 

Als brandstof werd uitsluitend hout gebruikt, dat aan de 
fabriek werd afgeleverd voor f 1.50 per stapelmeter. 

Bij geregelde goede contrôle in de tuinen zijn snijloon en 
transportkosten nog in niet onbelangrijke mate voor vermin- 
dering vatbaar. 

Al naar gelang men te doen heeft met een onderneming, 
uitslutend bestemd voor de productie van sereholie, of wel 
met eene, welke het gras slechts plant als catch erop, dient 
bovenstaand bedrag nog verhoogd te worden met de volle 
som of met een billijk deel van de kosten van afschrijving 
der fabriek, rente van kapitaal, tuinonderhoud, grondhuur, ad- 
ministratiekosten, tuinpersoneel, vracht en emballage. Al deze 
kosten verschillen voor onderscheidene plaatsen te sterk, dan 
dat het nut zou hebben, hierover bijzonderh ‘den te geven aan- 
gaande de fabriek, waarop mijn productieprijs betrekking heeft. 


— 162 —- 


Admintstratre. Ten slotte wil ik nog in korte trekken een 
en ander vertellen vau de administratie. 

Een degelyke onderneming zonder administratie is niet be- 
staanbaar. De administratie is niet alleen ‘een contrôlemiddel 
voor de directie, maar bovenal noodig voor zelfcontrôle. 

Blijft op een sereh-onderneming de gewone tuinadministratie 
noodig, daarnevens is het meer dan gewenscht, een uitvoerig 
overzicht te hebben van de werking der destilleerinrichting 
en van de productie der afzonderlijke tuinen. 

Om hiertoe te geraken, begint de snijmandoer met het in- 
vullen van de transportboekjes der grobakvoerders, die aan 
de fabriek gecontrôleerd en afgeteekend worden (model 1). 

In den regel toch laat men niet meer grooaks uitkomen dan 
noodig is; er moet de hand aan gehouden worden, dat er re- 
gelmatig opgeladen en gereden wordt. 

Van te voren wordt, met het oog op de ligging der tuinen, 
weersgesteldheld en toestand, waarin het trekvee verkeert, vast- 
gesteld, hoeveel malen door iedere grobak gereden wordt. 

Aan de hand van de transportboekjes is het voor den fabrieks- 
employé geen heksenwerk, het gras der verschillende tuinen 
uit elkaar te houden, 

De run-rapporten kunnen er uitzien als model 2 en het 
daarin vermelde stelt den fabrieksemployé in staat om, in 
combinatie met zijn aanteekeningen op een bord of lei bij de 
kookketels betreffende brandstof, stoomverbruik, stoomdruk en 
runtijd, het rapport samen te stellen volgens model 3. 

Voor den beheerder is het een klein werk, uit den run-staat 
de juiste gegevens op te diepen voor de tuincontrlôe. 


„Patem……… … Model No 1. GROBAKNNGEESEEN 
Hoeveel HOE LAAT. ES HOE LAAT. 
Er aangeko- | vertrok- 5 aangeko- vertrok- 
gereden, |—_ men in ken uit | 5 men in ken uit 

den tuin. a, de fabriek. 
| | 
| 
3 
: | | 
5 
6 a 
7 
8 


— 163 — 


MODEL No. 2, 


Oi ben 


Ketel | Kooksel EN Ee __Gewonnen olie _— onnen olie 
uin 
No, | No, | vulling Liters Ee Pnnes | me 
1 1 
2 
8 | 
4 | 
5 
6 


enen ige | Aanteeke- 


olie ningen 


Totaal | | | 


9 1 
2 
3 
4 
5 
8 | 
Totaal | | | | 
3 1 | 
3 | 
4 | 
5 | 
Ö | 
| I 
E ! 
Totaal | | | 
ri ee | 
Zet 
3 | 
4 | 
5 
6 
Totaal 
Totaal ketel 1 neee K.G 
” ” 2 Praten ng Sfeer „” 
„ ) ee MER een „ 
” ” Ren OREN ” 
Totaal generaal  --------rennennnnnn K.G. ongezuiverde olie, welke hoeveelheid 


uitleverde 


in drum No. 


Zuiveringsverlies 


KG. gezuiverd product, dat overgegoten werd 


sedwe en 


sedure IN 


| 
te 
\© 
nk 
| 


ARO Telde Ren juerso rt 
DM 1[OOs1o A 
« « 
TeezoL 
« « Ek 


pueeu azap ur wvoworoslre 
€ 
IOU sTAL pueeur ABLIOA Jojspuerg 3UeJsor 


1 WOOS 


-1a99n pel 


[1239 WOOS 


eN Jojspueig 


sT u 


Zee 


pueew ozop 3uejso 
ydaagosro A 

[eezauod-reezo ry, 
pueeur AHMOA JUEISONT 


CO 
| pioAinzas 


P19A 
-Inza8uo 


Proamzoöuo ) 


y 


SUIRGEEN 


1 


REIN 


LLP WOOS 


ano UD, LA, \ 
‘ON TATON 


| ut ueSuijgnA 


Pen nnn en ne ne een en ene nn nnen nn nn _ Dee ne nn nnn nee en en ne ns ea 


ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE DE PRAKTIJK- 
WAARDE VAN DE LIJNEN-SELECTIEMETHODE 
VOOR VERSCHILLENDE EENJARIGE 
LANDBOUWGEWASSEN. (S/oé) 


DOOR 
LE KOCH 


Vermengingsproeven met andere gewassen. Behalve met padi 
werden ook nog vermengingsproeven genomen met andere 
gewassen, n.l. met maïs (Zea mays), katjang kedelee (soya boontjes, 
Soya hispida) en aardnoten (katjang tanah. Arachis hypogaea). 

Van de 3 mengproeven, welke met maïs werden genomen, 
leverde er één een normaal gewas op, de beide andere waren 
door stengelboorderaantasting (Sesamia) zoo abnormaal opge- 
groeid, dat de uitkomsten van deze proeven geen waarde 
hebben. 

Met kedelee werden 2 mengproeven genomen, van welke 
er één slaagde. De andere leverde, tengevolge van krekelvraat 
en aantasting door den peulboorder, een zeer slecht gewas op. 

Bij Arachis slaagde van vier mengproeven er één zeer goed; 
de drie andere proeven hadden een zoo groote sterfte aan 
bacterieziekte, dat zij niet als proef werden geoogst. 

Slechts de geslaagde mengproeven zullen hieronder worden 
beschreven. 


Mengproef met maïs. 


De maïs werd in deze proef uitgelegd in pootgaten op 
onderlingen afstand van 2 voet in de rij bij een rijenafstand 
van 214 voet. Per pootgat werden 4 zaden uitgelegd. 

Op de vakken 1 werd uitgezaaid Gele Menado mais, op- 
de vakken 2 de paardentandmaïssoort Saipan Corn. De vakken 
3, 4 en 5 werden respectievelijk beplant: de vakken 3 met 
3 zaden Gele Menado mais en 1 zaad Saipan Corn per plant- 
gat, de vakken 4 met 2 zaden van beide variëteiten per plant- 


— 166 — 


gat, en de vakken 5: met 1 zaad Gele Menado maïs en 3 
zaden Saipan Corn. 

Deze verhoudingen komen dus overeen met die, welke in 
de rijstmengproeven Mamas — Glindoeran en Pandan — Mamas 
werden gebezigd, n. 1, 75 — 25%, 50 — 50 °/,en 25 — 75 %. 

Gele Menado maïs is een geelzadige paarlmaïs, Saipan Corn 
heeft witte paardentandkorrels. 

De planten gelijken in hun geheelen habitus tijdens den 
groei sterk op elkaar, zóó sterk, dat zelfs iemand, die beide 
soorten goed kent, zich nog gemakkelijk kan vergissen; de 


stammen worden ongeveer even hoog en dragen ongeveer. 


evenveel blâren. Beide soorten rijpen in gelijken tijd. 

Het productievermogen loopt in den regel weinig uiteen; 
nu eens wint de eene soort het, dan weer de andere. 

Het uitgelegde zaad was volkiemkrachtig. De aanp werd 
niet uitgedund, wel gewied en aangeaard. 

Elk vak van de proef bestond uit 3 rijen, die ieder 17 
Rijn). voet lang waren, 

Gedurende den groei werd een aantal planten aangetast door 
een stengelboorder (Sesamia); op lateren leeftijd was van de 
gevolgen van deze aantasting echter weinig meer te bemerken. 
Korten tijd voor den oogst legerde door hevige rukwinden 
ongeveer 2/3 van het gewas. De gelegerde planten groeiden 
echter, op weinige uitzonderingen na, door. 

De aanplant was in den grond gebracht 24 Mei 1916, en 
werd geoogst O- September op een leeftijd van 108 dagen. 
Gewoonlijk worden aanplantingen van deze beide maïssoorten 
geoogst op een leeftijd van 105 — 115 dagen; de groeiduur 
was in dit geval dus normaal te noemen. 

Eij den oogst werd het aantal planten, dat op de verschil 
lende vakken werd aangetroffen, geteld, 

Het bedroeg bij no. 1 (Gele Menado maïs): 

86, 70, 86, 81, 82,-94, 77, 80, 75, 77, 86, S&pvdusntotaaln0s 
of gemiddeld 81,2 planten. 

Bij no. 2 (Saipan Cornu): 

80, 68, 66, 75, 81, 76, 68, 65, 60, 64, 74, totaal 794 of gemid- 
deld 72.5 planten. 

Bij no. 3 (3 zaden Gele Menado maïs en 1 zaad Saipan Corn) : 


Ten 


— 167 — 


84, 836, 74, 83, 88, 78, 76, 75, 86, 97, 79, totaal 906, ged 
deld dus 82,4 planten. 

Bij No. 4 (2 zaden Gele Menado maïs en 2 zaden Saipan 
ME 62, 72, 86, 62, 74, 71, 76, 66, 76, 80, 86, totaal 811 
dus gemiddeld.73,7 planten, 

Bij No. 5 (1 zaad Gele Menado maïs en 3 zaden Saipan 
MBE 2, 78 80, 69, 63, 68, 69; 71, 82, 77, 78 totaal dus 
803 of gemiddeld 73, — planten. 

De variatie in de cijfers is voor de verschillende vakken 
niet grooter dan men redelijkerwijze zou mogen verwachten. 

Waren de vakken No. 3, 4 en 5 beplant geweest met Gele 
Menado maïs en Saipan Corn naast elkander in stede van 
gemengd, dan zouden we een aantal planten hebben mogen 
verwachten: 

bij No, 3 van 79.5 planten in plaats van 824. 

bij No. 4 van 77.2 in plaats van 75.7. 

bij No. 5 van 74.7 in plaats van 73— 

Het gevonden aantal is dus tesamen iets geringer dan het 
op deze wijze berekende, doch komt dit cijfer zeer dicht nabij. 

De cijfers voor de opbrengst aan natte kolven met schut- 
blad zijn gegeven in tabel 49, 


Tabel 49. Uitkomsten van een mengproef met mais. 
(Gele Menado mats — Saipan Corn). 
Opbrengst in K. G. natte kolven met schutblad. 


Gontrôle. wakken Opbrengst. 


al bleldl|e| | 8 | hi | k | 1m mofaar) Zee Der 
No. 1 (100%o- CO) f5.6 [6.1 [6.7 |4.4 (7-2 6.1 1655" (4,9 en le.4 6.9 lio.6 16.1 | 6.34 
No. 2 ( _00/0-100%) [6.—|9.1 17.5 5.8 4-9 16.2 (6.7 d.—{10.-|7.2 16.9 | 14.3 6.75 
No. 3 ( 750)- 2500) (7.7 [5.3 [5.6 [6.5 5.9 |[8.—/7.5 (5.2 (5.5 (7.3 (5.9 | 11.4 | 6.49 
No. 4 ( 500/0- 5000) 5.7 (6.6 [9.—/6.9 6.5 [5.5 (6.3 [6.9 16.8 10.8/9.—, 80.— f 7.27 
No. 5 ( 250o- 75%) [8.4 |7.6 |5.1 15.8 6.—5.7 (9.1 |7.—|/7.3 6.8 (9.3 | 18.1 7.10 


Vergelijken we de berekende en de werkelijke productie, 
dan vinden wij de volgende cijfers: 
berekende opbrengst bij No. 3: 6.44 K.G. natte kolven in- 
plaats van 6.49 K.G. 


— 168 — 

berekende opbrengst bij No. 4: 6.55 K.G. in plaats van 
127 KG. 
5 bij No. 5 : 6.65 K.G. ín plaats van 
7110 K.G. 
We zien ook hier, dat de cijfers voor de mengsels verkre- 

gen gunstig afsteken bij die van de zuivere soorten. 
De cijfers voor de opbrengst aan natte kolven zonder schut- 

blad zijn vermeld in tabel 50. 


Tabel 50. Uitkomsten van een mengproef met mais. 
(Gele Menado mais — Saipan Corn). 


Opbrengst in K. G. natte kolven zonder schutblad. 


Controle vaken Opbrengst. 
- £ Zed p Gem. per 

a b Cc d e Î EA h i | k 1 m { Totaal ee 

No. 1 4A1{3.9 [4.8 (3.2 |4.9 '4.3 |4.6 |3.—13.6 [4.3 |4.6 |7.4| 52.7 | 4.39 
No. 2 4.3, 6.6 | 5.4 43/31 |4.4|4.6 [2.9 7— 5.3 |5.— 33.5 4.86 
No. 3 5.4|3.5 |4.7 |4.7 |4.3 5.6 !5.3 |3.8 3.8 [54 |d. 50.7 4.62 
No. 4 415.17. 5.1 4.0 4.465. 5.1 17.8 6.8 50.4 5.40 
No. 5 6.2! B 3.1 14.2 |4.6 {4.1 16.7 | 4.6 15.5 {4.6 {7.1 ay Er 5.21 


De gevonden opbrengsten overtreffen ook hier de berekende, 
De cijfers zijn: 


gevonden berekend. 
No. 3 4.62 4,51 
No. 4 5.40 4.63 
No. 5 5.21 4,74 


Met vrij groote zekerheid mag worden aangenomen, dat 
onder omstandigheden zooals die tijdens het nemen van de 
proef heerschten, een mengsel van de beide maïssoorten meer 
opbrengt dan ieder der soorten afzonderlijk. 

Bij het drogen van het product werden door het Inlandsche 
personeel eenige fouten gemaakt, zoodat de cijfers voor de op- 
brengst aan droog product niet kunnen worden gegeven. 


Mengproef met kedelee (Soyaboonen — Glycine Soya). 
Van een tweetal mengproeven met kedelee slaagde er één. 


— 169 — 


Deze proef werd als volgt aangezet: 


Een gelijkmatig terrein werd verdeeld in 99 bedden, ieder 
8 R.v. breed en 2 R.R. lang. Hierop werd de kedelee in 
7 rijen, ieder 2 R.R. lang, op onderlingen afstand van | R. v. 
door dibbelen uitgezaaid. 

Elk nummer van de proef werd op 9 contrôlevakken aan- 
geplant. Het zaad van de verschillende nummers was als volgt 
samengesteld. 


No. 1 zwarte kedelee onvermengd. 

No. 2: nt 90%, witte -kedelee 10%. 
No. 3: n 5 IS Ea , 20, 
No. 4 : : 5 JONA enn 5 a0 > 
No. 5: » » 60 „ » Dj 40 „ 
No. 6 : Sy 5 OER MS a JONES 
Noa7: E ne Arent ws e GOB, 
No. 8 : » ” 30 ” ” ” 70 ” 
Ne. 9: » » 20 , » ” 80 „ 
No. 10: À 5 KONE It > } 90, 
No. 11 : onvermengde witte kedelee. 


De percentages geven gewichtsverhoudingen weer, 

De kiemkracht van het gebruikte zaad was zeer goed, zij 
bedroeg : 

voor zwarte kedelee: 91 pCt. 

voor witte kedelee: 95 pCt. 

Het zaad was uitgelegd op 26/27 Mei 1916; geoogst werd 
op den 17den Augustus op een leeftijd van ongeveer 80 dagen. 

De aanplant had niet noemenswaard van ziekten of plagen 
te lijden, en leverde een buitengewoon gelijkmatig gewas op. 

De cijfers voor de opbrengsten aan luchtdroge ongedorschte 
planten zijn vermeld in tabel 51. 


— 170 — 


Tabel 51. Uitkomsten van een kedelemengproef 
(zwarte kedelee — witte kedelee). 


Opbrengst in KG. luchtdroge ongedorschte kedeleeplanten. 


CONTRÔLE VREEEN 


ES lalejs sne 
| | | I| 

No. 1(100 pCt. — OpCt) [45 [54 49 5.9 31 33 46 34 | 40,1 
re O0 es 10 IG PAND 175) 42 4.7 13,3 [3.6 (5.2 | 38.6 
„ 3(80 „ — 20 „62 |57 59 87 63 Ks B aha | 427 
IO eo 150 3 5.2 44 56 547 46 47 (454 
„ 5(60 „ — 40 „)|55 |47 |48 |44 [5.7 34 [36 44 42 || 40.7 
„850 , — 50 „52 49 |l 453 5.6 46 |t 4 398 
„ 7(40 „ — 60 „)|57 [3.5 (48 [58 4-—B— 41 144 89 | 392 
„ 8(30 „ — 70 „) let 44 lag lar lag ha 39 lag [34 | 37.8 
 9(20 „ — 30 „) 543 42 154 (33 Al 13.7 [28 [28 | 356 
„10(10 „ — 90 „)|52 429 45 (45 [36 46 A—l36 | 369 
„1( 0 „ —100 „) [442 42 |5,4 [31 |3,9 [3.8 [3.8 [8.5 || 35.9 


Een graphische voorstelling zou ons, instede van een lang- 
zaam dalende lijn, er een laten zien, die, na eerst een oogenblik 
te zijn gedaald (No. 2), in een stijgende phase overging, om bij 
No. 4—70 pCt. zwarte, 30 pCt. witte Kedelee haar hoogtepunt 
te bereiken en vervolgens langzaam te dalen. Had vak 2 d 
niet een misoogst, doch een normaal gewas opgeleverd (4.6 
KG), dan zou het verloop van deze lija nog regelmatiger 
geweest zijn. 

De cijfers voor de productie aan luchtdroge zaden zijn ip 
tabel 52 gegeven. 


1) Een zeer slecht geslaagd vakje, waarschijnlijk in jeugdigen toestand 
door krekels aangevreten. 


— 171 — 


Tabel 52. Uitkomsten van een kedeleemengproef 
(zwarte kedelee — witte kedelee). 


Opbrengst in KG. droge kedeleezaden. 


GIOENEEERSOMNE VEASKE ISEEN 


| | | | | | Totaal, 
a | b ede jtjgjnje 
1 | - | 
No. 1 NA de Re 15 2 LSL 
2 23 |2— [20114 (16 [1-12 [18 [14 
A EA el EE Cn EO OE IE | 
td DEE a EN Ar EEZ Er A | 
aL PEN En TeK KEA DN MS 1154 
n6 DR AE nr AC a 
re 215 [19 (23 [16 [1-16 [17 [LA |15— 
ie 48 18 \L8 (18 16 [LE 14 (16 17 LL |139 
A) 16 [19 [15 (13 |l—|15 [16 [12 [1-2 |128 
A10 18 [18 [17 [15 113 |14 [17 [15 [18 |M 
Ren 17 [19 (18 [18 [13 (12 [15 14 |L2 [138 


Ofschoon in de cijfers van deze tabel de mengsels niet zoo 
gunstig uitkomen als in die van de vorige, is de werking van de 
souplesse toch duidelijk waarneembaar. 

We mogen de gevolgtrekking maken, dat ook hier de mengsels 
zich van een zeer gunstige zijde hebben laten zien, en dat onder 
omstandigheden, zooals die bij het nemen van de proef werden 
gevonden, een mengsel van ongeveer 70 pCt. zwarte en 30 pCt. 
witte kedelee een hooger opbrengst geeft dan zoowel zwarte 
als witte kedelee onvermengd uitgezaaid. 


Mengproef met aardnoten (katjang tanah-Arachis hypogaea). 

Van een viertal mengproeven met aardnoten werden er drie 
hevig door bacterieziekte aangetast, bij de vierde was het aan- 
tal uitvallers vrij gering. 

Bij het aanleggen van de goed geslaagde mengproef was als 
volgt te werk gegaan: 

Op een vrij gelijkmatig veld werden 143 vakken uitgezet. 


1) Een zeer slecht geslaagd vakje, waarschijnlijk ia jeugdigen toestand 
door krekels aangevreten. 


— 172 — 


Op elk vak werden in 3 rijen op onderlingen afstand van 
1 R.v. zaden uitgelegd. De onderlinge afstand in de rij was 
t R.v. De vakken waren van elkander gescheiden door het 
weglaten van 1 rij. De rijen waren lang 11 Rv. 

In totaal werden 15 lijnen en mengsels van lijnen geplant. 
De vakken genummerd 1 waren beplant met zaden van de 
variëteit Holle zuivere lijn No. 182, 

No. 2 met zuivere lijn No. 184. 

die van No. 3 met zuivere lijn No. 187. 


” » No, 4 » » ” No. 189, 

ER AR EENOL ID We je NO: 20, 

pri N Ds 10.n 2 „ lijnen 182 en 184. 

nk ENDE AE, 4 „ TeZ ver ke 
ond HNO KB 5 „ASZ en NS 

sle NO HOR 2 „TSL EIK MEN 
se ANG: 0 ke nds lsdsen tee 

hen Snor KAS 5 „ t87-en Hac 
DEN OE Zn A „182, 184 en S 
eN Oe 195 5 „182, 184 enne 
ar ANO As 184 187 ee 
oen 5 „ 182, 184, TOS 


Per plantgat word één zaad uitgelegd, Daar waar meerdere 
variëteiten op één vak waren geplant, werden de zaden om 
beurten uitgelegd, en was er voor gezorgd, dat de volgorde 
voor de verschillende naast elkaar liggende rijen niet dezelfde 
was, maar a. h. w. versprong. De nummers 1 —S8 telden 10, 
de andere 9 contrôlevakken. 

De aanplant was 23 Mei 1916 in den grond gebracht, en 
werd den 4den September d. a. v. geoogst op een leeftijd 
van 104 dagen. 

Alle lijnen waren gewonnen uit een populatie, welke door 
de bevolking in de omgeving van Buitenzorg sedert vele jaren 
wordt geplant; lijn 21 werd ín 1911 afgescheiden, de andcre 
een tweetal jaren later. 

Bij den oogst werd het aantal nog levende planten geteld, 
De gevonden getallen zijn vermeld in tabel 53. 


— 173 — 


Tabel 53. Mengproef met Arachislijnen. 
Aantal der bij den oogst nog levende Arachtsplanten. 


Contrôle en 


; | 4 | Siks | enke es Totaal | Gemiddeld 
A 
No. 1 (182) bale 44 | 51| 42! 31|45|49| 28| 433 | 43.3 
No. 2 (184) s8|5s|53l as! aol asl at|ss|s1laa) 487 | 48 
No. 3 (187) 42| 47 | 46 | 50|51|48| 40|37|43|36| 440 | 4 
‚No. 4 (189) 55|53|44|40| 4 26/52) 41) 46|45| 443 | 443 
No. 5 ( 21) 49/47 | 4854 44/5748 | 4444 aaf 479 | 479 
No. 6 (182-184) Bils2|a3) 54 55|47|so| 4043 ao} 483 | 463 
No. 7 (1824187) 53|47| 39) 40|51|42|51|50|45|a1} 459 | 459 
No. 8 (182-189) 59|51|36|42|50|40|51|52|53|45| 488 | 488 
No. 9 (184-187) 47 | 42 | 51|40|52| 54 | 48| 50 | 42 426 | 473 
No. 10 (184-189) 52|50|46|47| 53/53) 45| 50| 41 437 | 48.6 
No. 11 (187189) 49 | 45| 45 | 47 | 54| 53| 50| 48 | 45 436 | 48.6 
No. 12 (1824-184187) | 51/5448 41| 54 49) 43, 43) 41 424 | 471 
‘No. 13 (1824-184189) | 39[53|56|49| 47 | 51 | 44 |20* | 45 404 | 449 
No. 14 (1844+187-+189) | 48[46|43| 50| 49 | 43| 39 | 46 | 48 412 | 458 
No. 15 (1824184187180) | 50 | 47 | 52| 47 | 51) 42/35 | 51) 43 418 | 464 


Zooals uit de cijfers duidelijk te zien is, was het aantal 
uitvallers vrij groot, niettegenstaande de geringe sterfte door 
bacterie-ziekte. Wanneer alle planten geslaagd waren, zouden 
er per vak 66 zijn geoogst. Ofschoon omstreeks 30 o/, van 
de zaden het niet tot volwassen planten had gebracht, was 
toch de aanblik van den aanplant een buitengewoon gelijkma- 
tige, en waren er vrijwel nergens gaten te zien. 

Eigenaardig is het, dat de mengsels over het algemeen 
een geringer percentage uitvallers hebben gehad dan de 
zuivere rassen, zooals uit tabel 54 is op te maken. 


*) Dit vak had abnormaal veel uitvallers. 


ee DL: ge 


Tabel 54. Mengproef met Arachislijnen. 


Berekend aantal planten per vak vergeleken met gevonden 
aantal planten. 


| Berekend mi evonden 

hink ne MIES BO EAD nd 
No. 6 woef se 48,3 
Ne: Hd 43.65 45.9 
No. 8 43.80 48,8 
N09 46.35 47.3 
No. 10 46.50 48.6 
No. 11 44,15 48,6 
No. 12 | 45.33 47.1 
No. 13 45.43 44,9 
No. 14 45.67 45.8 
No. 15 45.08 EEE 46.4 


Of zulks aan het toeval moet worden geweten of dat hier- 
voor een bepaalde reden bestaat, is vooralsnog niet te zeggen. 
De cijfers, die betrekking hebben op het aantal nog levende 
planten in de hierboven beschreven maismengproef, zijn in dit 
opzicht niet zoo gunstig voor de mengsels. 

De opbrengst van de verschillende vakken werd gewogen 
onmiddellijk «na den oogst en later, na te zijn gedroogd, 
opnieuw gewogen. Het percentage vochtverlies bleek vrij- 
wel overal gelijk te zijn, het schommelde tusschen 38.3 en 
400 oh 

De cijfers"voor de opbrengst aan droge peulen zijn vermeld 
in tabel 55. 


— 175 


Tabel 55. Resultaten van een mengproef met Arachislijnen. 


Opbrengst in K.G. droge peulen. 


dee EN Ker Ke) 0 RS a 


GONSO ER VEASKS ISEEN. 


Totaal Gem: 
b „ d E 6 E h k | En opbrengst, | opbrengst 
f 5 | per vak, 
| Bedel 

0 599,0 887/0 8680 7851 115/0 845,0 973/09120978,0731| 8693 0 8695 
0 8721 O10/0 945,0 9371 110/1 060,0 6261 00211 025,0 824| IJ 411 09411 
0 680,0 760/0 7620 8321 0671 065,0 838,0 872,0 523/0 559 8 558 0 8558 
0 880,0 845/0 7180 817,0 875/0 645 0 870,0 8321 037/0834| 8355 0 8555 
0 753/0 712/0 720,0 740/0 900,0 925,0 870,0 978,0 907/0 67S| _S 185 08185 
0 7940 6570 7101 0901 255,0 970,0 98411 080,0 987,0 792| 9299 09299 
0 805,0 735/0 688,0 967,0 982,0 925/0 895/1 065,0 9160828) 8806 0 8806 
0 762/0 882/0 7621 0721 007/0 9821 018,0 9551 047/0888f 9355 09555 
0 805/0 840/1 107/0 9101 065,0 952,0 947/0 991,0 965 8 580 0 9533 
0 820,0 880,0 7521 0401 137/1 0550 991,0 992,0 848 8525 09472 
07821 050,0 9601 0271 1171 160,1 2401 0050 842 9 183 1 0205 
0 722|1 090,0 918,0 9951 067/1 0431 0410 995,0 725 8 596 0 9551 
0 742/1 0821 115,0 845,1 018/1 017,0 928)0 352,0 820 {919 08799 
1 065/0 8441 034,1 000, 1 052/0 990,0 976/0 739,0 810 8 510 0 9456 
0 9200 8561 0980 965 1 182/0 979,0 773,0 897,0 747 s 417 0 9355 


„ 


Vak No. 13h had buitengewoon veel uitvallers en bracht 
daardoor zeer weinig op. Wordt dit vak geëlimineerd, dan 
zou. de gemiddelde opbrengst per vak voor No. 13 hebben 
bedragen 0.9459 KG. 

Bij berekening blijkt, dat we, indien de soorten niet ge- 
mengd waren uitgeplant, per vak een opbrengst aan droge 
peulen zouden hebben mogen verwachten: 


bij No. 


bj} 


No. 
No, 
No. 
No. 


ek 
ih 
oe, 
on, 


Gevan 00052 KG 


7 
8 
9 
10 


bj 


» 


Dh} 


bj 


, 


” 


„ 


Moen, 


we vonden 0.9290 K, 


oeaos Is. 
ee 035ä K. 
TeK SR. 
en OLE 
notte 0203 Ke 
et dte 
an OBO: 
0450: 

0.9353 K. 


, 


t 


hd 


Ld 


PPPDPDADAA 


— 176 — 


In 9 van de 10 gevalien, en, zoo we vak 13 h elimineeren 
in alle gevallen, brengt het mengsel meer op dan men zou 
kunnen verwachten indien de soorten naast elkaar inplaats 
van gemengd waren verbouwd. Hier is dus al een sprekend 
voorbeeld van de gunstige werking, die de grootere buig- 
zaamheid van een mengsel heeft, Of de verschillende lijnen 
ook nog op elkaar hebben ingewerkt, zooals we dat bij 
de rijstmengproeven zagen, is uit deze cijfers niet met volstrekte 
zekerheid te zeggen, het zeer groote voordeelige verschil bij 
No. 11 (ruim 20 pCt.) wijst er echter wel op. 

De vraag doet zich voor, of de gunstige cijfers voor de 
mengsels niet geheel moeten worden geweten aan de geringere 
sterfte, die bij die mengsels werd waargenomen. Ten einde 
dit na te gaan, werd de gemiddelde opbrengst aan grammen 
droge peulen per plant berekend Gevonden werden toen de 
volgende cijfers: 


Ze 
je) 


20.07 gram. 
1952 
VOS Sn 
L8:30v 
TOS 
hors 
TOKO 
| OA A 
20:10, Ake, 
OE 
20 SO 
20.29 
KOOG 
200 Etn 
loi LOOR AE 


O OO OO Nan RN 


nh md 
TES MOPS) 


, 


bh} 


Stellen we de gemengde aanplantingen (no. 6 tot en met 
no. 15) tegenover de onvermengde (nummers 1, 2, 3 en 4), 
dan vinden we voor de gemiddelde productie per plant bij de 
zuivere aanplantingen 19.43 gram, bij de gemengde 19.88 gram. 

Niettegenstaande de dichtere standruimte is toch de ge- 
middelde opbrengst per plant bij de mengsels hooger. 


— 177 — 


Resultaten van de hierboven vermelde onderzoekingen. De 
gevolgtrekkingen, die uit de resultaten van de tot dusver ge- 
nomen proeven en gedane onderzoekingen kunnen worden 
gemaakt, luiden, in het kort onder woorden gebracht, aldus: 


1) Het is bewezen, dat, wanneer planten van 
ongelijke genetische samenstelling, doch overi- 
gens vrijwel gelĳjken habitus, gemengd in 
een aanplant worden aangetroffen, de groei 
van het totaal,dier planten een andere-kan 
Zune den wanneer elk dier gemetischeeen: 
meden In sdewverheudins, waarin zj in-den 
gemengden aanplant wordt aangetroffen, vol- 
komen afgescheiden: op hetzelfde terrein 
onder gelĳke klimatologische omstandighe- 
‚den werd verbouwd 


2) Het is in hooge mate waarschijnlijk, dat 
door een plant een sterke invloed kan wor- 
densurtseoetend op een plant. vaneen nauw 
verwante botanische variëteit, niet alleen 
door mechanische inwerking, doch ook door 
dat de laatste bepaaldeafscheidingsproduc- 
Bens de se Tstie lan opne m Een: 


De waarde van hetgeen in de eerste gevolgtrekking is 
vastgelegd, is voornamelijk hierin gelegen, dat het bezigen 
van gemengd plantmateriaal in vele gevallen tot hooger op- 
brengsten leidt dan wanneer plantmateriaal van dezelfde 
variëteiten zuiver werd gebruikt, zulks als gevolg van de groo- 
tere souplesse van een mengsel. 


Vooral in gevallen, waar men niet of moei- 
lĳk vooruit zeggen kan, welke der beschik- 
bäre rassen de hoogste opbrengst zal geven, 
zooals dat in Indië zoo menigmaal voorkomt, 
is dit laatste van belang, omdat het een mid- 
del aan de kanddoet om de opbrengsten 
niet alleen gemiddeld hooger te doen zĳn, 
doch ze tevens meer constant te maken. 


EEn 


Zijn in een bepaald geval de groeivoorwaarden voor een 
bepaald terrein overal praktisch volkomen gelijk, dan zal men 
bij het nemen van een groot aantal vergelijkende proeven 
kunnen opmerken, dat bv: variëteit A het steeds van de 
soorten B, C, enz, wint, terwijl als de groeivoorwaarden 
zich een weinig wijzigen, het geval zich kan voordoen, dat 
B of C overal meer opbrengt. 

Zijn de groeivoorwaarden op het terrein niet overal vol- 
komen gelijk, dan zal een groot aantal vergelijkende proeven 
ongetwijfeld uitwijzen, dat soort A niet steeds de beste is, 
doch dat B, of C, enz., op sommige plekken beter voldoen. 

Wordt opgemerkt, dat A ook bij ongelijke groeivoorwaar- 
den overal boven andere variëteten uitsteekt, dan is zulks nog 
geen bewijs voor de onjuistheid van het hierboven geschre- 
ven, doch moet men het wijten aan de minderwaardigheid 
van alle andere soorten. Pij nauwkeurig zoeken uit een groot 
aantal soorten zal men er steeds vinden, die ook onder niet 
sterk afwijkende omstandigheden het van A winnen, Z.g. „all 
round” typen, die overal en altijd het best slagen, bestaan niet. 

Aangezien de groeivoorwaarden ongetwijfeld zeer zelden, 
zelfs over een vrij klein oppervlak (bv. + H.A.) werkelijk 
homogeen mogen worden genoemd, en men bovendien niet 
vooruit kan weten, onder welke omstandigheden een gewas 
zal opgroeien, is vermenging, als dit met zorg ge- 
schiedt, van een algemeen standpu 
schouwd, te, verkiezen boven het planten van 
een zuiver ras, hoe superieur dit oek 
zjn: 

De praktijk stelt natuurlijk hare eischen, hierover later. 


De kans dat aan een mengsel de voorkeur moet worden 
gegeven, is des te geringer naarmate de souplesse kleiner is. 
Deze kans zal groot kunnen zijn daar, waar het plantverband 
klein is, waar bv. zaad voor 25 planten is uitgestrooid en van 
deze 25 het slechts 1 tot vollen wasdom brengt. In een plant- 
soen of boomgaard echter, waar de standruimte in den regel 
zoo is genomen, dat de planten elkander zoo weinig mogelijk 
hinderen, zal van een voordeel van dit standpunt uit, geen sprake 


ni ge 


behoeven te zijn; ook al zou op 1/3 deel van het terrein een 
over het algemeen minder productieve soort zijn te verkiezen 
boven een andere, dan nog zou deze soort, indien zij gemengd 
met de betere producent werd geplant, zich niet in die mate 
kunnen doen gelden, dat de geringere productie op het overige 
2/3 deel van den aanplant er door zou worden goedgemaakt. 
“Het voordeel zullen we dus vooral daar kunnen waarnemen, 
waar de planten dicht opeen staan en waar aan elk individu 
op zich zelf geen waarde wordt toegekend, dus voornamelijk 
bij de landbouwgewassen met korten groeiduur bv. granen, 
vele leguminossen, grassen enz. 

Aangezien de praktijk hare eischen stelt, zijn we in de 
keuze onzer mengsels beperkt. Voor de teelt voor verkoop 
zal het gemengd planten van gele paarl- en witte paarden- 
tandmais niet aan te raden zijn, omdat het product ongetwijfeld 
veel minder handelswaarde zal bezitten. Het vermengd verbou- 
wen van roode en witte rijst zou uit dezelfde overweging 
weinig aanbeveling verdienen. Bij ongelijken groeiduur van 
de gemengd verbouwde rassen zouden we hierbij ook nog 
het bezwaar ondervinden, dat de eene soort reeds meer of 
minder overriĳp zou zijn tegen den tijd, dat de andere kon 
worden geoogst, hetgeen natuurlijk de kwaliteit van het product 
schaadt. 

Ook al wordt het product in ruwen vorm niet verhandeld, 
dan nog zal tengevolge van ongelijken habitus (men denke 
slechts aan verschillende korrelvorm of hardheid bij granen) 
het mengen van twee of meer bepaalde rassen ongewenscht 
kunnen zijn, al is het mengsel meer productief, Voorbeelden 
als deze, waar de praktijk onverbiddelijk grenzen stelt, zijn 
er te over, zoodat hierop niet verder behoeft te worden 
ingegaan. Î 

Alhoewel de praktijk dus steeds zal hebben uit te maken, 
of aan een mengsel van soorten de voorkeur moet worden 
gegeven boven een dezer soorten onvermengd, kunnen we 
toch wel vele gevallen aangeven, waar in den regel bepaalde 
mengsels een voorsprong hebben, Hierover zal later worden 
gehandeld, 


— 180 — 


De veronderstelling, welke hierboven in de tweede gevolg- 
trekking is geuit, berust geheel op de resultaten van de onder- 
zoekingen van het geoogste product der padimengproeven. 
Het feit dat zoowel het productievermogen als het gemiddeld 
pluim — en korrelgewicht van de vermengde soorten vrij sterke 
veranderingen heeft kunnen ondergaan, kan, in gevallen als 
deze, waar de habitus der bovenaardsche deelen een groote 
gelijkenis vertoont, naar onze meening worden geweten aan 
invloeden van chemisch-physiologischen aard. 

Indien variëteiten niet op elkander konden inwerken, zou 
een mengsel van twee lijnen nooit een lager productie kunnen 
geven dan de slechtste producent van deze beide lijnen alleen, 
aangezien de werking van de meerdere souplesse van een 
mengsel steeds een gunstige is. 

Het onderzoek naar de oorzaken van de inwerking is on- 
getwijfeld zeer bezwaarlijk, aangezien van tal van biologische 
en chemische werkingen nog zoo weinig bekend is. Het vraag- 
stuk, of elke plant door middel van haar wortels behalve 
koolzuur nog andere stoffen afscheidt, is nog weinig onderzocht. 

Zulks is vooral hier te bejammeren, waar het voor de hand 
ligt, dat juist deze excretiestoffen bij de hier bedoelde inwer- 
king zulk een voorname rol spelen. Men heeft wel kunnen 
aantoonen, dat de wortels sommige koolhydraten kunnen opne- 
men, zoodat de.celwand van de wortels blijkbaar wel per- 
meabel is voor verschillende organische stoffen. 

De verschillende verschijnselen zooals zij zich voordoen 
wekken den indruk, dat de werking der afscheidingsproducten 
ongeveer overeenkomstig moet zijn met die van een aantal 
anorganische en organische verbindingen: dat zij nl, zoowel 
giftig als stimuleerend kunnen werken. 

Sinds langen tijd is bekend, dat planten soms sterk gunstig 
kunnen reageeren op bepaalde anorganische stoffen, die voor 
hun bestaan niet noodzakelijk zijn. Eigenaardig is het, dat 
in vele gevallen, waar een bepaalde concentratie dier stoffen 
gunstig bleek te werken, een sterkere oplossing duidelijke 
vergiftigingsverschijnselen in het leven riep. Een gunstige 
invloed werd gewoonlijk geconstateerd wanneer een giftige 
stof in zeer geringe hoeveelheden werd aangetroffen. 


— 181 — 


Waar zulks voor oplossingen van verschillende anorganische 
(en enkele organische) stoffen reeds kon worden vastgesteld, 
ligt het voor de hand, dat sommige afscheidingsproducten 
ook een dergelijken invloed, hetzij stimuleerend, hetzij ver- 
giftigend, kunnen hebben. 

Het is zelfs zeer aannemelijk, dat een bepaalde concentratie: 
van een afscheidingsproduct voor plant A als een gif, voor 
plant B als een stimulans werkt, als deze beide planten van 
niet gelijke genetische samenstelling zijn, en dat dus plant C, 
die het afscheidingsproduct voortbrengt, A ín haar groei sterk 
belemmert en B onder gunstige voorwaarden doet leven. Reeds 
geringe Verschillen in concentratie kunnen oorzaak zijn, dat 
een stof, instede van stimuleerend te werken, een nadeeligen 
invloed uitoefent; proeven met oplossingen van verschillende 
zouten hebben dat aangetoond. 

Zoo vermeldt b.v. J.A. VOELCKER in „the Journal of the 
Royal Agricultural Society of England, London 1912 pag. 
314 — 325, dat bij de door hem genomen proeven een 0.003 P/, 
oplossing van lithium in zoutvorm giftig bleek te zijn voor 
een zekere graansoort, dat echter een 0.002 °/, oplossing een 
stimuleerende werking uitoefende, en dat deze gunstige invloed 
nog sterker was wanneer de concentratie werd verminderd 
tot 0001 °/,. 

Een oplossing van zink ter sterkte van 0.02 °/, bleek giftig: 
te werken, een geringere concentratie had een gunstig effect 

Ook bij lood werd iets dergelijks gevonden: een oplossing: 
van 003 /, had geen uitwerking, een geringere concentratie- 
versterkte den groei. 

Van Bordeauxsche pap is bekend, dat deze stof in vele-ge- 
vallen niet alleen gunstig werkt als fungicide, doch dat de 
sporen koper, die in den bodem in oplossing komen, den groei 
van het bespoten gewas in sterke mate bevorderen. 

Mocht inderdaad blijken, dat de hier geuite meening, als 
zouden sommige afscheidingsproducten een voor- of nadeelige- 
werking op den groei van verschillende planten kunnen uit 
oefenen, juist is, dan zouden we in deze werking in sommige. 
gevallen de oorzaak van bodemmoeheid kunnen zien. 

Het succes van zaadwisseling en van het volgen. van. een. 


— 182 — 


bepaald systeem van vruchtopvolging zou dan in bepaalde 
gevellen ook aan deze werking kunnen worden toegeschreven. 

Denken wij ons bv., voor wat de zaadwisseling betreft, het 
volgende geval: î 

Een mengsel van twee rassen (eenvoudigheidshalve zullen 
wij ons tot twee rassen bepalen) geeft in piaats een zeer goede 
productie indien het zaaizaad bestaat voor: 

30 pCt uit zaad van ras A. 
TO Nd EJ), 5 „B. 

Gaan we van deze verhouding uit, dan kan zich het geval 
voordoen, dat, tengevolge van de inwerking van A op B 
(of andersom), zich de verhouding na den eersten aanplant ge- 
wijzigd heeft in: 

zaad van A 45 pCt. 
zaad. BrooapEt 

Het productievermogen van dit mengsel is lager dan dat, 
waarvan is uitgegaan, omdat de verhouding niet de meest gun- 
stige is. Het zaad uit den derden oogst bestaat nu bv. uit: 

zaad van A: 58 pCt 

zaad van B: 42 pCt, 
waardoor het zaad van den derden aanplant weer minderwaar- 
dig wordt aan dat van den eersten en tweeden enz 

Naarmate A soort B steeds meer en meer verdringt, en de 
verhouding steeds verder verwijderd raakt van de meest gunstií- 
ge, daalt ook de opbrengst: „het zaad degenereert”. Ten slotte 
zal een soort van evenwichtstoestand intreden (bv. bij een ver- 
houding, waarin het product voor 70 pCt. uit zaad van A, voor 
30 pCt, uit dat van B bestaat), in welke verhouding B zich 
sterk genoeg zal kunnen vermenigvuldigen onder speciaal 
voor deze soort geschikte omstandigheden om zich staande te 
houden. 

Wordt het mengsel in quaestie ook in plaats Y aangeplant, 
dan zal ook daar A soort B trachten te verdringen, doch we 
kunnen ons best in het geval denken, dat Ber zulke gunstige 
groeivoorwaarden vindt, dat van terugdringen geen sprake is, 
en dat de verhouding constant A 30 pCt, B 70 pCt. zal zijn. 
In dat geval zal importzaad uit plaats Y te X een hooger 
opbrengst geven. 


TTI Me 


Is de verhouding te Y bv. A 20 pCt, B 80 pCt, dan zal het 
zaad na eenmaal te X te zijn verbouwd, er nog beter op ge- 
worden zijn. 

Hangen quaesties zooals het gebruik van enter — of twenter 
graanzaad hiermede samen? 4) | 


In hoeverre zijn de hierboven gegeven beschouwingen van 
belang voor het toepassen van selectiemethoden ? 

De eerste conclusie leert ons, dat een zuiver ras op vele 
gronden te exclusief zal zijn, te weinig speciale voor dat 
ras geschikte voorwaarden zal vinden, en dat het daa cm in 
sommige gevallen raadzaam ís, twee of meer zuiver. rassen 
te vermengen, 

De tweede conclusie vestigt er de aandacht op, dat in een 
mengsel de rassen niet eenvoudig naast elkander leven, doch 
invloed op elkaar uitoefenen. 

Stellen we ons voor, dat voor een bepaalde streek een meng- 
sel moet worden gezocht, dat aldaar goed zal blijken te voldoen, 
dan zal het aanbeveling verdienen, na te gaan, welke variëteiten 
of lijnen de hoogste praktijkwaarde hebben, Voor eventueele 
vermenging komen deze waarschijnlijk 2) het eerst in aarimerking. 

Men zou van deze soorten er willekeurig 2 of 3 kunnen 
vermengen, doch aangezien de praktijk hare eischen stelt, 
en factoren als groeiduur enz. zelden voor verschillende varië- 
teiten gelijk zijn, is men bij deze vermenging zeer gebonden. 

Slechts zelden zal men in de gelegenheid zijn om twee variëtei- 
ten te vinden, die een gelijken groeiduur hebben en een product 
leveren, dat aan de eischen van de praktijk goed voldoet. Men 
loopt bovendien nog de kans, dat de gekozen soorten elkander 
niet „verdragen” en dat tengevolge daarvan hun mengsel 
minder opbrengt dan de minste producent. Men zal dan ook 


1) Het is allerminst de bedoeling, allerlei in de praktijk waargenomen de- 
generatieverschijnselen aan inwerking van verschillende genotypen op 
elkander te willen toeschrijven; degeneratie van clonen (ongeslachtelijke. 
afstammelingen van één plant) bv. moet veroorzaakt werden door geheel andere 
invloeden. 


2) „Wearschijnlijk”, aangezien het geenszins is uitgesloten, dat een mengsel 


van twee of meer soorten, die elk voor zich in het geheel niet uitblinken. 
beter blijkt te zijn dan andere mengsele of soorten. 


er IDDM: 


een dergelijke methode van keuze van plantmateriaal slechts 
kunnen toepassen waar men over een groot aantal variëteiten 
beschikt, of de eischen, die aan het product worden gesteld, 
geen belemmering in den weg leggen, bv. bij cassave. 

Men kan bv, indien men, zooals in Europa, over tal van 
graanvariëteiten beschikt, er zulke uitkiezen, wier product zonder 
schade zou kunnen worden vermengd en wier groeiduur weinig 
uiteenloopt. 

Deze methode heeft echter het groote bezwaar, dat het zaai- 
zaad elk jaar opnieuw in een bepaalde verhouding moet wor- 
den vermengd. Doet men zulks niet, dan zal één der rassen 
teruggedrongen worden en het mengsel neemt in praktijkwaarde 
af. Dit telken jare opnieuw vermengen is de reden, dat deze 
selectie alleen daar is door te vozren, waar het kweeken van 
zaad voor zaaigoed een hoogen trap van ontwikkeling heeft 
bereikt, zooals bij den graanbouw in Europa, of waar de cultuur 
zeer intensief gedreven wordt, zooals bv. bij de tabakscultuur. 

Gesteld dat men heeft kunnen aantoonen, dat onder de bij 
de cultuur gewoonlijk heerschende omstandigheden gemengd 
aanplanten van twee tabakvariëteiten een gunstige werking 
heeft op de hoedanigheid van het product, of, dat bij gelijke 
hoedanigheid de opbrengst hooger wordt, dan zou men de 
beide variëteiten afzonderlijk kunnen uitzaaien, en later bij het 
overplanten de soorten om de andere of in de gewenschte 
verhouding gemengd kunnen uitplanten. 

Bij inboeten heeft men dan wel is waar de moeilijkheid, 
dat men niet weet, tot welke soort de afgestorven plant be- 
hoort, doch dit bezwaar weegt niet op tegen het groote voor- 
deel, dat vrijwel de geheele aanplant bestaat uit planten van 
het gewenschte mengsel, 

Aangezien de cultuur van tabak toch feitelijk die van een 
tuinbouwgewas is, en elke plant afzonderlijk wordt uitgeplant, 
aangeaard, enz, zou zulk gemengd planten daar allerminst 
tot de onmogelijkheden behooren. 

Klachten over te groote eenvormigheid van het product 
(z. g. geringe musikaliteit), zooals die thans door den handel 
meermalen worden geuit, zouden dan gemakkelijk kunnen 
worden vermeden. 


— 185 — 


Bij de cultuur van cassave zal vermenging geenszins tot de 
onmogelijkheden behoeven te behooren, aangezien bij dit gewas 
niet van een nauwkeurig vasttestellen tijdstip dat het „rijp” is 
sprake kan zijn, en uit wortels van verschillende soorten toch 
meel van dezelfde qualiteit kan worden gewonnen, Technische 
bezwaren behoeft hier het gemengd planten ook niet op te leveren. 

Aangezien de maïsbouw in Indië nog op een lage trap staat, 
en om verschillende redenen soortenvermenging voor deze cul- 
tuur nog al bezwaren met zich zou brengen, is deze quaestie 
voor Inlandsche maïsverbouwers voorloopig nog niet aan de orde. 
In landen echter, waar de cultuur van zaadmaïs van belang is, 
zooals in Amerika, zou men door doelmatige vermenging onge- 
twijfeld voordeel kunnen behalen. 

In gevallen, waar de qualiteit van de geoogste maïs bijzaak 
is en Modele hoofdzaak, waar b.v, het product aan eigen vee 
wordt opgevoerd, zal men bij het uitkiezen van de te vermengen 
variëteiten minder kieskeurig behoeven te zijn, en b.v. gele 
en witte maïs samen mogen uitplanten; in andere omstandig- 
heden zullen er echter ook gewoonlijk wel soorten te vinden 
zijn, die zoo weinig van elkander verschillen, dat de kooper van 
het product niet bemerkt, met een mengsel te doen te hebben, 
of geen bezwaar tegen de onzuiverheid heeft. 

Bij de groote graangewassen tarwe, haver, gerst en rijst kan 
men, behalve de hierbuven reeds beschreven selectiemethode 
(vermenging van twee of drie soorten, die een gunstigen in- 
vloed op elkander hebben) ook voordeel trachten te trekken 
uit de betrekkelijk groote souplesse, die een mengsel van een 
vrij groot aantal genotypen bezit. Men zal een dergelijk meng- 
sel dan uit lijnen moeten samenstellen, aangezien vormen, die 
vrij sterk van elkander afwijken, een te heterogeen product 
zouden geven. 

Alhoewel betreffende dit onderwerp door den schrijver nog 
geen proeven werden genomen, neemt hij voorloopig aan, dat 
in een mengsel van een vrij groot aantal lijnen de voor- en 
nadeelige invloed van de rassen onderling elkander gemiddeld 
zullen opheffen, en dat in een mengsel van bv. twintig lijnen 
slechts de voordeelige werking der grootere souplesse ze 
zichtbaar zijn. 


Te 


De souplesse zal tot op zekere hoogte stijgen met het 
toenemend aantal der gemengd geplante lijnen. Door een vrij 
groot aantal superieure zuivere rassen te vermengen en hier- 
door de onderlinge inwerking te neutraliseeren, zal het voor- 
deel van de grootere souplesse zoo groot mogelijk zijn, 

Wil men deze methode toepassen, dan zal men hebben uit 
te gaan van een orgeselecteerd ras. Van dit ras worden bv. 
250 zuivere lijnen gekweekt. Men zal bij het afzonderen van 
deze lijnen wellicht goed doen, de Vilmorin-methode inplaats 
van de Zweedsche methode toe te passen, omdat de eerste 
uitgaat van willekeurige lijnen, en de andere reeds dadelijk 
een schifting uitvoert, waarbij misschien zeer goede rassen, 
die toevallig niet tot hun recht kwamen, worden uitgeschakeld, 

Na vermeerdering van de afgescheiden lijnen worden deze, 
met als contrôlevariëteit de populatie, onderling op hunne 
praktijkwaarde vergeleken. De 100 — 125 hoogste producenten 
worden aangehouden en opnieuw met de populatie vergeleken, 
thans echter op twee proefvelden, één waar de groeivoor- 
waarden voor zoover men die in de hand heeft, gunstig, en 
één waar deze minder gunstig zijn, waar bv. struktuur en 
“vruchtbaarheid van den bodem te wenschen overlaten. Men 
houde bij het kiezen van de proefvelden natuurlijk rekening 
met de omstandigheden, waaronder later het veredelde gewas 
zal hebben te groeien. Het zaad van de 10 hoogste produ- 
centen van het eerste proefveld wordt dan in gelijke ver- 
houdingen gemengd met dat van de 10 beste rassen uit de 
andere proef. Het aldus verkregen mengsel zal dan a.h.w. 
een kunstpopulatie, zijn, die de goede eigenschappen van elk der 
gemengde lijnen en van een mengsel in het algemeen, bezit. 

Het is zeer wel mogelijk, dat er onder de 10 beste lijnen 
van het proefveld, waar de minder gunstige groeivoorwaar- 
den heerschten, zijn, die ook op het andere veld tot de beste 
behooren, doch ket lijkt ons allerminst waarschijnlijk, dat 
zulks bij het meerendeel het geval ís. In plaats van 20 lijnen 
zal men er wel eens 18 of 19 hebben te vermengen, doch 
zelden zal men het aantal zien ‘beperken tot bv. 15. 

Het mengsel zal het wel eens kunnen afleggen tegen een 
der zuivere rassen onvermengd, als toevallig de groeivoorwaar- 


— 187 — 


den voor dat ras bijzonder gunstig zijn, doch zulks zat waar- 
schijnlijk tot de zeldzaamheden behooren. 

De imethode is vrij omslachtig, doch geeft o, i, wel waar- 
borgen, dat het verkregen mengsel in omstandigheden, díe 
niet te veel afwijken van die, welke op de proefvelden werden 
aangetroffen, het winnen zal, zoowel van de populatie als van 
elk der afgezonderde lijnen. 

Een voordeel van deze methode is, dat men niet elk jaar 
opnieuw zaad in bepaalde verhoudingen zal hebben te vermengen 
en zulks zelfs, wanneer onderlinge bastaardeering praktisch 
geheel afwezig is, voor geruimen tijd waarschijnlijk geheel 
achterwege kan laten, zoodat men voor het op peil houden 
van de veredelde soorten met weinig moeite en kosten zal 
kunnen volstaan. 


Naschrift: Sinds het opstellen van de hierboven-staande publí- 
catie hebben de uitkomsten van verschillende proeven een 
sterk vermoeden doen rijzen, dat het betrekkelijk hooge produc- 
tievermogen van een rijstpopulatie ten deele moet worden 
toegeschreven aan de gevolgen van toevallige bastaardeeringen, 

Hoe groot de invloed van deze bastaardeeringen op het 
productievermogen kan zijn, is vooralsnog niet te zeggen; 
evenmin is bekend, of verschillende der hierboven beschreven 
verschijnselen, welke aan de inwerking der rassen op elkan- 
der werden toegeschreven, wellicht gedeeltelijk aan de hierdoor 
ontstane genetische onzuiverheid moeten worden geweten. 


BIJLAGE. 


Eerst na het beëindigen van deze publicatie kwam de schrij- 
ver toevallig in het bezit van een afschrift van een gedeelte uiteen 
in Frankrijk verschenen boek, getiteld: „Le Blé”, par F, et P, BERT- 
HAULT. In het bedoelde hoofdstuk wordt de invloed van vermen- 
ging van rassen op het productievermogen behandeld, en 
komt men tot dezelfde gevolgtrekkingen als die, welke door 


1) Voor de rijsteultuur in Indië hebben de hier genoemde beide selectieme- 
thoden voorioopig nog geen waarde, omdat het peil, waarop de teelt than 
nog staat, te laag is. 


— 188 — 


den schrijver werden gemaakt. Deze gaat echter, wat betreft 
den invloed, dien vermenging op het leven van de plant kan 
hebben, nog een stap verder, zooals later zal blijken. 

Hieronder volgt, zooveel mogelijk woordelijk vertaald, het 
bedoelde hoofdstuk. 

„In de meeste gevallen vermijden de boeren, als zij niet het 
„graan zooals zij het oogstten, gebruiken, het zuiver aanplanten 
„van de áoor hen gekozen variëteiten, en ze zijn gewend deze 
„onderling te vermengen. Deze handelwijze is een zeer geluk- 
„kige te noemen; men is, bij toepassing ervan, steeds verze- 
„kerd van een verhoogde productie, wanneer men slechts soorten 
„mengt, welke ter plaatse zullen slagen. Het mengsel der 
„variëteiten geeft zelfs altijd een grooter oogst dan de beste 
„soort in het bepaalde jaar, zuiver aangeplant, zou hebben 
„gegeven”. (Hiermede ben ik het niet eens; de door mij ver- 
„kregen uitkomsten wijzen anders uit. de schr.) „Dit verschija- 
„sel vertoont veel overeenkomst met hetgeen wij opmerken 
„bij het aanleggen van kunstweiden, Ook hier brengen de 
„mengsels van verschillende Leguminosen en grassen veel meer 
„op dan elk dier soorten zou hebben geproduceerd, indien zij 
„zuiver was aangeplant. 

„Iedere graanvariëteit onderscheidt zich, zooals HENRY DE 
„VILMORIN heeft aangetoond, van alle andere, niet alleen door 
„haar habitus, maar tot op zekere hoogte ook door hare wijze 
„van zich te voeden, door hare speciale eischen en de samen- 
„Stelling van de stoffen, die zij aan den bodem onttrekt. Het 
„gaat hier om geringe verschillen, doch deze zijn groot genoeg 
„om een duidelijk verschil in opbrengst te geven. 

„Men heeft wel eens gezegd, dat het schadelijkste onkruid 
„voor de tarwe, de tarwe zelve is; zulks is juist, vooral wan- 
„neer alle wortels, die voedsel uit den bodem opzuigen, be- 
„hooren tot hetzelfde ras. Deze toch zullen in den bodem op 
„hetzelfde oogenblik en op dezelfde diepte precies dezelfde 
„voedingsstoffen zoeken. Indien twee variëteiten gemengd 
„zijn uitgezaaid, kan men zich voorstellen, dat deze strijd om 
„voedsel minder hevig is. 

„Bovendien is bij een oordeelkundig mengsel de kans op 
„legeren bij granen minder te vreezen. 


ak 


— 189 — 


„De goede resultaten van vermenging van tarwevariëteiten 

„spreken duidelijk uit de uitkomsten der volgende proeven: 
„De proeven van GRIGNON in 1901 gaven de volgende 
„uitkomsten ; 

„Golden Drop baverdegd: 36,30 H. IL per H. A. 

„Japhet onvermengd: 38.40 H. L. per H. A. 

„Gris de Saint Laud: 38.15 H. L. per H, A. 

„Mengsel der drie variëteiten: 38,80 H. L. per H. A. 

„Hoc heeft te Bourdan de volgende resultaten verkregen 
„in 1892. 

„Blanc de Flandre: 27.82 centenaar per H. A. 

„Leouge d' Ecosse: 25,12 centenaar per H. A. 

„Mengsel dezer fwee soorten: 30.08 centenaar per H. A. 

„Chiddam de Mars: 27.32 centenaar per H. A. 

„Rouge de Bordeaux: 24,76 centenaar per H. A. 

„Mengsel der twee soorten: 21,59 centenaar per H. A. 

„Noe: 25,12 centenaar per H. A. 

„Browick: 24.68 centenaar per H. A. 

„Mengsel der twee soorten: 27,66 centenaar per H. A. 

„Victoria: 23.14 centenaar per H. A. 

„Epi carré: 27,15 centenaar per H. A. 

„Mengsel dezer twee soorten: 28.68 centenaar per H. A. 

„De mengsels, die men kan samenstellen, zijn zeer talrijk. 
„De heer GAROLA schrijft, dat zijn vader in de Haute-Marne 
„een mengsel zaaide van Spalding, Chiddam d'automne en 

„ Victoria. 

„De heer MiroN, van Merchines (Meuse) mengde: Dn 
„tallett en Golden Drop, terwijl de heer PAurL GÉNOY bij 
„Lunéville vermengde: 150 liter Rouge de Lorratne, 15 liter 
„Hallett, 35 liter unter en 10 liter Rouge d' Ecosse, 

„De heer Nicolaas te Arcy en Brie mengde 40 °/, Bordcaux 
„met 40 °/, Bli bleu en 20 °/, Dattel, 

„In de kalkrijke vlakten van Berry gebruikten wij met suc- 
„ces het mengsel: 1/3 Richelle hâtive, 1/3 Bordier, en 1/3 
„Gros bleu, speciaal waar de gronden licht waren; op de 
„Zwaardere stukken gaf het volgende mengsel goede resultaten : 
„1/3 van elk der soorten: Gaumur, Bordier, en Gros bleu. 

„De gemengde granen geven bij den oogst een mooi product 


— 190 — 


„tengevolge van de tegenstelling der witte, gele en roode 
„zaden, die ieder voor zich evenveel waard zijn. 

„Hoe het gebruikte mengsel ook zij, men mag het product 
„nooit bewaren voor zaargoed, doch moet elk jaar methodisch 
„opnieuw mengen, uitgaande van zuivere soorten. Men voor- 
„komt op die manier, dat een der variëteiten langzamerhand 
„de andere verdringt, en men behoudt het mengsel in de 
„meest voordeelige verhoudingen.” 


Tot zoover het artikel in het hierboven genoemde boek. 
De correspondent, die zoo vriendelijk was, mij hiervan op de 
hoogte te brengen, de heer MUNISSIER, génétiste de la maison 
Vilmorin Andrieux, voegde er nog uit zijn eigen ervaringen 
het volgende aan toe: 

„Mengsels van granen. Indien goed gecombineerd, en be- 
„staande uit rassen, die in eenzelfde jaargetijde moeten worden 
„gezaaid, brengen mengsels vrijwel altijd, zoowel quantitatief 
„als qualitatief, meer cp dan zuivere aanplantingen (Henry de 
„Vilmorin), omdat de voedingsstoffen, die de bodem bevat, beter 
„gebruikt worden en omdat de gemengd uitgezaaide granen 
„niet op den zelfden dag bloeien, welk laatste een waarborg 
„biedt tegen niet-bevruchting. Deze mengsels geven gewoon- 
„lijk 2 of ,3- H.L; meer opbrengstsper TIEN 

„Men drage zorg, gemengd slechts soorten te verbouwen, die 
„in hetzelfde seizoen moeten worden uitgezaaid. Deze beper- 
„king is van grooter belang dan die, welke betrekking heeft 
„op de al of niet vroegrijpheid. Men heeft inderdaad opge- 
„merkt, dat als een vroeg- en een laatrijpe soort gemengd worden 
„verbouwd, zij ongeveer terzelfder tijd rijpen; het verschil in 
„groeiduur wordt steeds zoo onbeduidend, dat men zonder vrees 
„het graan kan snijden zoodra een der soorten rijp is; de andere 
„rijpt volkomen na in de bos of in de schoof, wijl bij tarwe 
„de inwendige rijpheid de uitwendige voorafgaat. 


„Voorbeelden van mengsels: 
„De heer REMOUD te Mainpincier (Seine et Marne) plantte: 
„Bordeaux: 40 °/. 
„Chiddam d'automne: 40 


es 


— 191 — 


„Aiatiehs 20 %- 

„De heer NICOLAS te Arcy (Seine et Marne): 

„Nod 40 %, Bordeaux 40 %, Chuddam of Dattel 20 %. 

De heer GILBERT te Montigny (Seine et Oise): 

» gny 

„50 % Rouge de Hongrie; 25 % Victoria; 25 O/, blanc de 
Flandre. 

De heer MEUNISSIER voegt hier nog aan toe: „Men moet 
bij vermenging van soorten van de variöteit die het minst 
„BIJ ging 
„uitstoelt, het meeste zaad nemen. Dit wordt steeds toegepast 
bij het vermengen der beide hybriden: MZâlif Imversable en 
P)| ij [=) y 
„Bon Fermier, die gewoonlijk worden uitgezaaid in een verhou- 
dine van: 2/3 Mâtif Inversadle, 113 Bon Fermrer”’, 

D) 5 


DNA 


DE TABAKSMIER (SOLENOPSIS GEMINATA F). 
DOOR 
DR. W. ROEPKE. 
(Met 17 afbeeldingen). 


In den loop van het jaar 1917 werden mij door Dr, Hy. JENSEN, 
Directeur van het Proefstation voor Vorstenlandsche Tabak 
te Klaten, twee partijen z.g. „tabaksmieren” ter hand gesteld, 
die in 17 resp. 37 glazen buisjes op formol waren bewaard. 
Dr. JENSEN vroeg mij, deze mieren te determineeren en ev. 
wetenswaardigheden daaromtrent mede te deelen. 

Alvorens dit materiaal nader te onderzoeken, was het wen- 

schelijk, te weten te komen, of er al iets over de „tabaksmieren”’ 
op Java was bekend geworden. De eerste vraagbaak, die men 
raadpleegt, wanneer men hier met minder bekende schadelijke 
insecten te doen krijgt, is Dr. KONINGSBERGER'S: „Zweede 
overzicht der schadelijke en nuttige insecten van Java” (Mede- 
deelingen van het Departement van Landbouw, No, 6, 1908) 
Op bldz. 98 en 99 leest men, dat meerdere mierensoorten zich 
schuldig schijnen te maken aan het rooven van tabakszaad, 
dat echter slechts één door den Heer KONINGSBERGER Op 
heeterdaad werd betrapt, n. l. Plagiolepis longipes JERD, de 
bekende gramang! Deze waarneming zal allerminst in twijfel 
worden getrokken, want de gramang komt zoo algemeen en 
„overvloedig voor, dat zij best een enkelen keer ook op tabaks- 
bedden zal worden aangetroffen. Echter is dit beslist een 
uitzondering ; want zij is van huis uit geen zaadroofster resp. 
— oogster, al zal zij een enkelen keer wat tabakszaadjes in de 
wacht sleepen. Haar levenswijze is een geheel andere en 
heeft niets te maken met die der eigenlijke zaadroovers, die 
alle tot de familie der AZyrmucinen behooren, terwijl de gramang 
een Camponotine is. Onder het rijkelijke materiaal van Dr. 
JENSEN, dat van verschillende ondernemingen afkomstig was, 
bevond zich dan ook geen enkele gramang. 


— 193 — 


Helaas is de toevallige waarneming van Dr, KONINGSBERGER 
reeds in de phytopathologische litteratuur overgegaan, wat 
zeer te betreuren is, omdat zulke minder nauwkeurige aan- 
teekeningen gewoonlijk niet meer zoo gauw uit te roeien 
zijn. In het klassieke „Zandbuch der Pflanzenkrankhetter’* 
van SORAUER, Bd. II[ (1913) p. 613, lezen wij n. 1, dat Pagzolepis 
longipes op Java de zaden van de tabaksbedden wegsleept, 
waarbij naar de mededeeling van den Heer KONINGSBERGER 
verwezen wordt. Omdat kritiekloos compilatie-werk nu eenmaal 
niet te vermijden is, zal de gramang wel nog een heelen tijd 
als ,tabaksmier” in de litteratuur blijven voortleven: Deze 
mier heeft weliswaar veel op haar geweten, den naam van 
„tabaksmier” echter verdient zij allerminst — 

De eerste partij der mieren, in 17 tubes, was verzameld 
door buiten het seizoen speciale „lokbedden” van tabakszaad 
aan te leggen. Het personeel, dat met het verzamelen belast 
was, heeft blijkbaar met allen ijver naar mieren op de bedden 
gezocht, want deze kleine collectie bevatte een aantal verschil- 
lende soorten, waarvan sommige wèl (o.a. Solenopsts), andere 
zeer zeker niet als zaadroovers in aanmerking komen (b. v. 
Ponertnen). Omdat Dr. JENSEN zelf aan deze collectie geen 
groote waarde hechtte, verschafte hij mij de tweede partij 
van 37 monsters die in den planttijd (Juli-Augustus 1917) en 
op de ondernemingen zelf, was verzameld. Het denkbeeld, dat 
men zich met behulp van dit laatstgenoemde onderzoekingsmate- 
riaal omtrent de tabaksmier kan vormen, beantwoordt dus 
beter aan de werkelijkheid. 

De inhoud dezer 37 buisjes bleek 32 keer te bestaan uit 
talrijke individuen van Solenopsis geminata [., welke mier ook 
in de eerstgenoemde partij behoorlijk was vertegenwoordigd. 
Op grond van dit resultaat mag dus gevoegeliĳjk worden 
aangenomen, dat, in het Klatensche althans, de z. g. tabaksmier 
identiek is met Soflenopsis geminata [. Of dit ook voor andere 
streken van Java geldt, moet natuurlijk eerst nog worden 
uitgemaakt. Evenwel is dit zeer waarschijnlijk, want Solenopsts 
zal denkelijk nergens ontbreken. De mier rooft ook andere 
zaden; mij zelf is een geval bekend, dat zij telkens de pas 
uitgelegde selasi-zaden (Oc)meum bastlicum) weghaalde, waarop. 


AC) ee 


ik straks nog terug zal komen. Solenopsis geminata is een 
cosmopoliet, die thans over alle warme streken der aarde ver- 
spreid is. Vanwege de zeer pijnlijke steken, die zij in staat 
is toe te brengen, staat ze bij de Engelschen als …„fire-ant” 
te boek, wat geheel beantwoordt aan den naam van „semoet 
api” of „semoet gent” 1), waarmede de Inlanders op Java haar 
geregeld: plegen aan te duiden. 

Aangezien over Solenopsis geminata op Java totnogtoe niets 
is gepubliceerd, lijkt het mij niet geheel overbodig, eenige 
bijzonderheden over dit insect mede te deelen. De bedoeling 
is meer, het insect gemakkelijk kenbaar te maken dan in bij- 
zonderheden te treden over de, tot nogtoe niet volledig on- 
derzochte levenswijze. 


Algemeene opmerkingen. 


De tabaksmier, zooals ik onze soort eenvoudigheidshalve zal 
blijven noemen, behoort tot de groep der Myrmicinen, die zich 
van andere mieren op het eerste gezicht onderscheiden door 
het bezit van een tweeledig „achterliĳfssteeltje'’. Dit laatstge- 
noemde vormt de verbinding tusschen achterlijf (abdomen) en 
borststuk (thorax); voural van ter zijde gezien. komt dit kenmerk 
‘zeer duidelijk uit, vergelijke onze afbeeldingen fig, la, 2a, 3a. 

Er komen op Java talrijke vertegenwoordigers van de Myrmi- 
cinen voor, die gedeeltelijk nogal moeilijk te kennen zijn, omdat 
zij, evenals vele andere minder opvallende insecten, tot nogtoe 
weinig volledig zijn onderzocht, en bovendien de litteratuur erover 
hier grootendeels onbereikbaar is. Evenwel beschikt Solenopsss 
over een gemakkelijk waarneembaar kenmerk, dat haar op het 
eerste gezicht dadelijk van alle andere Indische Myrmicinen 
onderscheidt: de arbeider, resp. z g. soldaat, heeft n 1. een 
10-ledigen spriet (het lange basale gedeelte, de z. g. schacht, 
medegeteld), wáarvan slechts de twee eindleden vergroot zijn 
en een slanke knots vormen, zie onze afbeelding Fig. 3c. 
Alle andere Indische Myrmicinen (zoo ver deze bekend zijn « 
natuurlijk) hebben méér sprietleden, n 1. 11 tot 12, waarvan 
dan gewoonlijk de drie uiterste de eindknots vormen ; een paar 


1) Api (Mal ) — geni (Jav.) == vuur. 


Oe 


soorten hebben ook minder dan 10 sprietleden (6 tot 7) Hier 
zij opgemerkt, dat voor de geslachtsdieren, d, w. z. de wijfjes 
of koninginnen en de mannetjes, dit kenmerk niet geldt, wat 
echter voor de praktijk van minder belang is, omdat men in 
den regel met de zaadroovende werkers resp. soldaten te doen 
zal hebben. De mannelijke en vrouwelijke spriet bestaat uit 
respectievelijk 12 en 11 geledingen. 

Wat echter voor den leek in het eerste oogenblik verwar- 
rend kan zijn, is het verschijnsel, dat de werkers van Solenop- 
sis gemmata. in grootte zeer uiteenloopen. Vooral de kop 
wordt naar verhouding onevearedig groot; hij bereikt 
niet alleen veel grooter afmetingen, maar neemt cok een 
anderen vorm aan, zooals uit de vergelijking onzer af- 
beeldingen fig. Ib en 3b zonder meer zal blijken. Men 
noemt deze veranderlijkheid der mierenwerkers, die speciaal 
bij Myrmicinen een gewoon verschijnsel is, „polymorphisme”. 
De individuen met de grootste koppen heeten dan „soldaten ”, 
terwijl men nog verschil maakt tusschen „groote” en „kleine” 
werkers. Zijn soldaten en werkers bij sommige mieren scherp 
van elkaar gescheiden, bij onze Soflenopsts komen allerlei 
tusschenvormen voor, die het niet mogelijk maken, een scherpe 
grens te trekken tusschen soldaten en groote werkers, evenmin 
als tusschen groote en kleine werkers anderzijds. Ik zal dit 
bij de ondervolgende beschrijving, door opgave van een aan- 
tal afmetingen nog nader aantoonen. 


Beschrijving van Solenopsis geminata F. 


Arbeiders en soldaten (fig. 1-3d). De kleur van deze 
is een mooi, krachtig roodbruin. Het achterlijf toont soms, min 
of meer geprononceerd, een donkere, grijze tint, vooral 
langs den achterrand der segmenten. De kop is dieper roodbruin 
dan het overige lichaam, wat bij de grootkoppige soldaten 
natuurlijk het meest opvalt. Het geheele lichaam is glad en 
glimmend, niet noemenswaard behaard. Bij de kleine werkers 
is de kop niet opvallend groot, hij is langer dan breed en 
naar boven iets versmald. Zie fig. Ib, De sprietschacht is 
niet zoo lang, dat hij den achterrand van den kop bereikt De 
negen overige geledingen van den spriet, de z g. „geesel"', 


— 196 — 


zijn gezamenlijk slechts weinig langer dan de schacht. De 
tweeledige eindknots beslaat ongeveer 2/5 van den geesel. 

Het borststuk bezit nergens uitstekende doorns, tanden en 
punten, zooals deze bij vele andere Myrmicinen in den regel 
voorkomen. De pooten zijn nogal slank, evenals bij alle 
overige mierensoorten dragen de voorste pootjes ook hier een 
klein „kammetje” aan het uiteinde van de tibia (onderdij), 
terwijl z. g tibiaalsporen aan het middelste en achterste paar 
pooten geheel ontbreken. Zie fig. 3d en 4d. Dit kammetje 
dient voornamelijk om de sprieten te reinigen. 

Van het z.g. achterlijfssteeltje zijn beide geledingen, van 
boven gezien, vrijwel even breed, en niet gekenmerkt door 
het bezit van dorens tandjes of een dergelijke armatuur. Het 
achterlijf is, van boven gezien, langwerpig eivormig, het 
eerste segmeut is breeder dan de drie volgende tezamen. 
Aan de achterlijfspunt steekt niet zelden de angel iets naar 
buiten. De lengte van den kleinen werker bedraagt 3.5 à 4 
m.M, gerekend van de achterlijfspunt tot aan de mond 
deelen. 

Zooals reeds gezegd, komen er naast de kleine werkers ook 
grootere (fig. 2-2b) voor ; hun voornaamste morfologische ken- 
merken zijn dezelfde, alleen is hun kop naar verhouding iets 
grooter, breeder en van achteren dieper uitgerand. Zulke groote 
werkers bereiken een lengte van 4 tot 5 m. M. 

De soldaten (fig. 3-3d) eindelijk, hebben de grootste 
afmetingen. Vooral hun kop is in verhouding tot hetlichaam. 
opvallend groot en breed, van achteren diep uitgesneden en 
in de lengte-richting voorzien van een scherpe, diepe mid- 
denlijn (zie fig. 3b). Hun borststuk is van voren iets krachti- 
ger gebouwd, teneinde den zwaren kop beter te kunnen dra- 
gen. Het achterlijf is iets meer gedrongen, De lengte der 
grootste soldaten bedraagt 6 à 7 m. M 

Teneinde uit te maken, of de verschillende ongeslachtelijke- 
vormen scherp van elkaar gescheiden kategorieën vormen, heb. 
ik een aantal individuen van verschillende grootte uitgezocht 
en daarbij de breedte van den kop gemeten. De lengte-afme- 
tingen van het geheele lichaam heb ik niet vastgesteld, omdat 
de dieren door het conserveeren in formol sterk gekromd: 


— 197 — 


waren en zoo hard waren geworden, dat zij voor metingen min- 
der geschikt waren. Ik sneed daarom de koppen eraf en plaat- 
ste deze naast elkaar op een voorwerpglas. Met behulp van 
den micrometer verkreeg ik de volgende reeks van cijfers 
(in m.M.) voor de breedte van den kop: 0.90, 1.00, 1,07 
ORO sne 115, 1:20, 1e26,- 1.30; 1.32, 1.38, 1,44, 1.50, 1,56; 
mas 1-681,80;- 1-98, 2,10, 2:28. 

Met deze twintig metingen meen ik te kunnen volstaan. Al 
zijn de overgangen soms wat groot, ongetwijfeld zullen deze 
kleiner worden naar mate meer exemplaren gemeten worden. 
Uit deze reeks blijkt m. i. voldoende, dat een scherpe scheiding 
tusschen arbeiders en soldaten bij de tabaksmier niet bestaat. 


Wijfjes of Koninginnen (fig. 4—4d). Deze onder- 
scheiden zich van alle overige kategorieën voornamelijk door 
hun belangrijke grootte en de sterkere ontwikkeling van het 
achterlijf De achterliĳĳfsringen zijn met uitzondering van het 
laatste vrijwel even breed; van het borststuk is het z.g. 
middenborststuk (mesonotum) van voren sterk gewelfd, wat 
duidelijk uit onze figuur 4a blijkt. De kop is in verhouding 
tamelijk klein en meer rond. De vrouwelijke sprieten (fig. 4c) 
zijn 1l-ledig, de twee eindleden vormen weer de knots. Jonge 
wijfjes, die nog niet gepaard hebben, bezitten twee paar 
vleugels. Na de paring worden deze afgeworpen en de dieren 
zijn voor hun geheele verdere leven ongevleugeld. De lengte, 
die de wijfjes bereiken, bedraagt ongeveer 8 à 9 m. M. 


Mannetjes (fig. 5) Deze zijn betrekkelijk groot en zijn 
dadelijk te herkennen aan den geheel anderen bouw der sprie- 
ten, díe noch een eindknots bezitten, noch een verschil in 
schacht en geesel vertoonen. Het aantal geledingen, waaruit 
de mannelijke spriet bestaat, is 12. De kop is klein en heeft 
een eigenaardig uiterlijk door de drie sterk uitpuilende bijoo- 
gen, die op het voorhoofd zijn ingeplant. Twee daarvan zijn in 
onze afbeelding fig. 5 zichtbaar. Van het borststuk is het meso- 
notum eveneens sterk ontwikkeld en iets naar voren gewelfd, 
Het achterlijf is kleiner, slanker en puntiger; men telt er zes 
„segmenten, waarvan het eerste bijna zo breed is als de vijf 


— 198 — 


overige. De kleur van het achterlijf is iets donkerder, grijs- 
achtig. De vleugels der mannetjes zijn blijvend. De lengte 
der mannelijke Soflenops:s eemimnata is ongeveer 6.5 m.M. 


De jeugdige ontwikkelingsstadia,. Op deze zal 
hier niet nader worden ingegaan, te meer daar zij niets 
bijzonders bieden, maar zich geheel aansluiten bij de over- 
eenkomstige stadia van andere mieren. De eieren, larven 
en poppen zijn wit; het voorste gedeelte der larven is 
verjongd en sterk haakvormig omgebogen, het lichaam is kort 
en dik, afgerond. De pop is „naakt’, d. w. z. niet door 
een cocon omsloten. 


De levenswijze. 


Sotlenopsis is een echte grondbewoner, die in den regel onder- 
aardsche verblijfplaatsen kiest. Deze laatstgenoemde zijn steeds 
van zeer tijdelijken aard, want de mier is eigenlijk voortdu- 
rend aan het verhuizen. Men kan daarom niet goed van 
nesten spreken, immers de mier bewoont vandaag kleine, on- 
regelmatige holten in den grond, die zij allicht morgen al 
weer verlaat. Daarbij heeft, naar het mij toeschijnt, voortdu- 
rend een splitsing der kolonies in kleinere of grootere gezel- 
schappen plaats, en zeer waarschijnlijk doet zich ook het om- 
gekeerde geval voor, n. 1, een versmelting van zulke troepjes, 
uit verschillende „nesten” afkomstig. 

Op Java kent men Solenopsts tot nog toe slechts als zaadroo- 
ver. Het wegsleepen van zaden nu is geen specifieke eigenschap 
van Solenopsis alleen. het komt n. 1. bij een geheele reeks van 
Myrmicinen uit verschillende geslachten (Phedole, Pheidologe- 
ton, Holcomyrmex e. a.) voor. Een Europeesch geslacht heeft 
er zelfs zijn naam aan te danken, n. 1. „Messor’ wat „oogster’’ 
beteekent. De zaden worden naar de gemeenschappelijke ver- 
blijfplaatsen gebracht en dienen voor de voeding der kolonie. 
De larven worden grootgebracht met een „voedingsbrij'’, die 
uit half verteerd voedsel bestaat en die door de werkers wordt 
uitgebraakt. Mogelijk komen behalve zaden ook andere stoffen 
als voedsel voor onze tabaksmier in aanmerking, als doode insec- 
ten en dergelijke, echter moeten hieromtrent nog opzettelijke 


— 199 — 


waarnemingen worden verricht, Als bezoekster van planten- 
luizen zag ik So/enopsts op Java nooit, alhoewel zij in andere 
landen wel degelijk als zoodanig bekend staat. In de katoen- 
verbouwende streken van Noord Amerika maakt zij zich 
bovendien verdienstelijk door den schadelijken katoen-snuit- 
kever („cotton boll weewil)’ te verdrijven, Op Java behoort 
Solenopsis niet tot die mierensoorten, die men hier dagelijks 
te zijn krijgt. Wil men ze bemachtigen, dan moet men ze 
bepaald lokken door het eene of andere zaad uit te leggen, 
waarop zij belust is. Dan verschijnt zij dadelijk in grooten 
getale, wat bewijst, dat zij geenszins zeldzaam is. 

Overigens zullen wij hier niet verder op de levenswijze van 
Solenopsis gemmata ingaan, daartoe ontbreekt ons de noodige. 
persoonlijke ervaring. In de gewone phytopathologische litte- 
ratuur zal de belangstellende tamelijk veel gegevens kunnen 
vinden omtrent het optreden dezer mier in andere warme 
landen. Alleen zij in het kort nog gewezen op de waar- 
schijnlijke rol der z, g. soldaten. Deze maken door hun 
grooten kop en hun sterke kaken een vrij gevaarlijken indruk 
(onwillekeurig doen ze denken aan de „soldaten” van sommige 
witte-mierensoorten), maar het is al verschillende onderzoekers 
opgevallen, dat deze individuen volstrekt niet aanvallend of 
verdedigend optreden, althans niet aggressiever zijn dan de 
gewone werker, of zelfs voor dezen onderdoen, Een mier als 
Solenopsis trouwens, die over een krachtigen angel beschikt, 
heeft nauwelijks nog een lijfgarde van soldaten noodig. Nieu- 
were waarnemingen hebben dan ook op de functie der groot- 
koppige Myrmicinen-werkers (soldaten) een geheel ander, 
eigenaardig licht doen vallen, Het is n. 1. gebleken, dat deze 
dieren met hunne sterke kaken en groote koppen (de massa 
dezer koppen bestaat uit spierweefsel en niet uit hersens!) de 
rol van notenkrakers spelen. Zij hebben n. 1. tot taak, de 
bijeen gegaarde zaden stuk te bijten! Dit feit is bekend 
en o.a. door JACOBSON voor de Javaansche Petdologeton 
diversus JERD bevestigd. ') Nu wordt het begrijpelijk, dat juist 
bij de zaadroovende Myrmicinen in den regel grootkoppige 


1) Zie Tijdschrift voor Entomologie Llil (1910) p. 328 e, v. 


— 200 — 


„„soldaten’ optreden! Maar de titel soldaten” is verkeerd 
gekozen! 


De bestrĳding van Solenopsis geminata. 


De bestrijding van mieren, die in den grond leven, is niet 
altijd eenvoudig; dit geldt in het bijzonder voor Solenopsss. 
Aan een stelselmatig vernietigen der nesten valt niet te den- 
ken omdat deze veel te verspreid zijn en bovendien in den 
regel slechts een klein gedeelte van de geheele „kolonie”' zul- 
len bevatten. De mieren op eene of andere wijze te beletten, 
dat zij het uitgelegde zaad bereiken, is derhalve het meest 
aangewezen middel. Naar Dr. JENSEN mij mededeelde, worden 
in het Klatensche de tabaksbedden dan ook algemeen geï- 
soleerd door stroomend water, dat voor deze mieren een on- 
overkomelijke hindernis vormt en daarom werkelijk afdoende 
is. Stilstaand water zal daarentegen niet veel helpen, daar dit 
in den regel heel spoedig wordt overbrugd, en wel met be- 
hulp van aangewaaide blaadjes, stof, vuil, enz, Kan men niet 
over stroomend water beschikken, dan wordt de bestrijding 
moeilijk, omdat de velerlei huismiddeltjes, die ter verdrijving 
van lastige mieren, vooral van Inlandsche zijde, worden aan- 
bevolen, hoegenaamd niet helpen De beste resultaten zijn nog 
te bereiken door de bedden met petroleum-zeep-emulsie te 
besproeien. Jaren geleden werden te Salatiga, in den sedert 
verdwenen proeftuin van het oude Proefstation, proeven ge- 
nomen met houtasch, trasi, lerak- pitten, tabakswater, kalk e.d, 
om Solenopsts geminata af te houden van pas uitgezaaide se- 
lasi. Geen van deze middelen had het gewenschte resultaat. 
Slechts door voortdurend in te boeten, resp. over te planten, 
kon een — zij het dan ook onvolledige — aanplant worden ver- 
kregen. 


Verklaring der Afbeeldingen. 


Solenopsis geminata F., de Tabdaksmuer. 


Kleine 
id. 
id. 
Groote 
id. 
id, 
Soldaat. 
id. 


werker. 

van ter zijde. 
kop. 

werker. 

van ter zijde. 
kop. 


van ter zijde. 
kop. 

spriet. 
voorpoot. 


Gevleugeld wijfje 


id, 


van ter zijde. 
kop. 

spriet. 
voorpoot. 


Mannetje van ter zijde 


vergroot 25 


25 
57 
29 
25 
57 
18 
18 
25 
57 
37 
10 
10 
30 
57 
57 
18 


EEDE OO MDD 


ICT eh 


Lik EASIFF ECT pelt 


de are | de 
ts men 


aas 


al yr 
Á tn nk 


H. J. Lovink. 


. 


DR 


Ë 


Tree 


ENE TEEN 


2 Ee 
kl 


r 
| 


BĲ HET VERTREK 
VAN 
DR. H. J. LOVINK. 


In den loop van deze maand zal de Directeur van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel, Dr. H. J. Lovink, Indië verlaten, 


; na zich gedurende acht jaren gewijd te hebben aan een van 


de moeilijkste betrekkingen die bestaan. 

Zijn werkzaamheid is door velen op hoogen prijs gesteld, 
door anderen zeer gekritizeerd, Wij willen in dezen strijd 
hier geen partij kiezen doch slechts aan Dr. Lovink op het 
oogenblik van zijn vertrek een hartelijk vaarwel toeroepen, 

Elders zal zeker Lovink's werk in den breede worden be- 
sproken; doch hoe men ook over zijn werk moge denken, 
hierover zullen allen het wel eens zijn, dat hij door de taak 
van Directeur van Landbouw op zich te nemen, zich een 
zware en lang niet altijd dankbare taak op de schouders lieeft 
geladen en dat hij zich daaraan gewijd heeft met een bewonde- 
renswaardige energie. Hij heeft met onnoemelijk veel moeilijk- 
heden te kampen gehad, Op een gegeven oogenblik scheen het 
dat zijn gezondheid hem in den steek liet, en hij werd genood- 
zaakt zijn werk tijdelijk aan anderen over te laten. Maar na een 
korten rust hervatte hij weer met nieuwe krachten zijn werk 
om zich te wijden aan problemen, nog moeielijker dan de vorige. 

De verschillende vraagstukken, die voortvloeiden uit de 
economische verwikkelingen, regelingen op het gebied van 


_ in- en uitvoer, het voedingsvraagstuk, de inlandsche nijverheid 
de Kamers van Landbouw namen zijn werkkracht in beslag, 


en hij toonde in staat te zijn, met tact en energie de maatre- 


_ gelen te nemen, die noodig waren. 


Lovink is zeker bij zijn arbeid door verschillende mede- 


_ werkers bijgestaan en gesteund, maar erkend moet ook worden, 
_ dat hij van verschillende zijden op heftige en onbillijke wijze 
is tegengewerkt. 


od 
p — II — 

Een ander zou dit misschien hebben verbitterd en ontmoe- 
digd, doch Lovink zette zijn werk met dezelfde opgewektheid 
voort, zonder zich uit het veld te doen slaan, van welke zijde 
ook de tegenwerking werd ondervonden. 

De groote hulde, die hem bij de eerste zitting van den 
Volksraad is gebracht, was dan ook welverdiend. 

Onder de talrijke onderwerpen, aan welke hij zich gewijd 
heeft, zijn er een paar, aan welke zijn naam in het bijzonder 


verbonden zal blijven: vooreerst de kina-overeenkomst, welke 


een weder-opleving van de kina-cultuur deed ontstaan, en 
voorts vooral de organisatie van den Voorlichtingsdienst. Door 
dit laatste werk is eerst een werkelijk contact ontstaan tus- 
schen den inlandschen landbouwer en het Departement van 
Landbouw en is bewerking mogelijk geworden van de talrijke 
vragen, waarvoor wij komen te staan bij onze pogingen om 
den inlaadschen landbouw op te heffen. 

Dr. Lovink gaat niet naar Europa om een rust, hoe wel- 
verdiend overigens ook, te genieten. Hij zal zich blijven 
wijden aan de belangrijke vraagstukken op het gebied van 
den tropischen landbouw en in het bijzonder aan die van de 
kinacultuur. 

Wij wenschen Dr. Lovink in die nieuwe phase van zijn 
nuttig en werkzaam leven al het succes dat hij verdient en 
wij betuigen hem bij zijn vertrek onze hartelijke sympathie. 


CH. BERNARD. 
Vv. HARIE 


MERTILA MALAYENSIS DIST., EEN ,BLOEMWANTS” 
(CAPSIDE), SCHADELIJK VOOR ORCHIDEEËN. 


DOOR 
Dr. W. ROEPKE 


met 9 afbeeldingen. 


Omstreeks begin December 1917 kwam een dame, bekend 
als ijverige Ochideeën-kweekster, te Salatiga onze hulp inroe- 
pen, omdat haar planten-lievelingen, speciaal haar talrijke ang- 
grek-boelan's, aan de gevolgen eener even ernstige als raadsel= 
achtige ziekte dreigden ten onder te gaan. Daar ik mij uit 
de beschrijvingen geen duidelijk beeld van den waren toestand 
kon vormen, begaf ik me naar de plaats des onheils en zag 
dadelijk, dat het verhaal niet overdreven was, maar dat de 
planten er meerendeels zeer treurig voorstonden Tevens werd 
onmiddellijk en zonder moeite de oorzaak der ziekte ontdekt: 
er konden n. l. op de aangetaste planten bijna overal kleinere 
of grootere groepen van eigenaardige wantsenlarfjes worden 
aangetroffen, die bij de geringste verontrusting op de vlucht 
sloegen. Ongetwijfeld hadden wij met de boosdoeners te doen. 
Ook gelukte het, een aantal imagines, d. i. volwassen ontwik- 
kelingsvormen, te bemachtigen. 

Deze zien er geheel anders uit dan de larven: de voorste 
helft van het lichaam is n. 1. licht rood en de achterste don- 
ker zwartblauw. Aan deze opvallende kleurencombinatie, die 
meer aan sommige bladkevertjes (Au/acophora’s) dan aan 
wantsen doet denken, zijn deze insecten nogal gemakkelijk te 
herkennen. 

In den loop der daarop volgende weken kon een bijna 
onbeperkte hoeveelheid materiaal van alle ontwikkelingstadia 
worden verzameld en onderzocht; ook mocht het gelukken, de 
insecten in gevangenschap uit de eitjes op te kweeken, zoo- 
dat wij over voldoende gegevens beschikken, om hier het 


een en ander. over dit schadelijke insect mede tedeelen. Ten 
slotte zal worden aangegeven, op welke wijze wij deze wer- 
kelijk niet onbeduidende plaag eindelijk meester zijn geworden. 

Vooraf zij opgemerkt, dat MZertila malayensis eerst in het 
jaar 1904 door den Engelschen entomoloog W.L. DISTANT 
van het Maleische Schiereiland werd beschreven. Uit onzen 
Archipel is het insect tot nog toe niet bekend. Wel is er 
een Mertila brevicornis PorPPprus van Java beschreven op 
grond van een door JACOBSON te Semarang verzameld vrouwe- 
lijk exemplaar; een derde soort M. fernatensis Disí, is afkom- 
stig van Ternate. Over de levenswijze der Mertila-soorten 
verluidt tot nog toe niets. De wantsenfamilie, waartoe zij behoo- 
ren, is die der Capsiden — thans weer in „Miriden' herdoopt — 
of _bloemwantsen“. Deze laatstgenoemde, populaire naam | 
is weinig gelukkig gekozen, omdat het meerendeel van alle 
Capsiden volstrekt niet op bloemen leeft; zij zuigen nl. de sap- 
pen der levende planten, die zij met behulp van hun zuigsnuit 
vooral aan de teerste en jongste deelen hunner voedsterplanten 
weten te onttrekken. Op deze wijze ontstaan de ernstige be- 
schadigingen, waaraan menige Capside haar beruchtheid te dan- 
ken heeft. De eieren worden in het weefsel der voedsterplant 
gelegd, waarvoor de wijfjes over een betrekkelijk krachtigen 
legboor beschikken, Ook hierdoor ontstaan bij sommige soorten 
— Helopeltis ea. — even ernstige beschadigingen. 

Bekende Capsiden zijn o.a. de reeds genoemde verschillende 
Helopeltts-soorten; onze Mertila malayensis toont hiermede, 
vooral wat betreft haar gedrag, menige opvallende overeen- 
komst. Wij zullen hierop verscheidene keeren terloops de aan- 
dacht vestigen. Wanneer wij Melopetis buiten beschouwing 
laten, is onze kennis van de levenswijze der Capsiden overigens 
een hoogst onvolledige, wat voor ons een reden te meer is om 
die van MZertila iets uitvoeriger fe beschrijven 


Korte beschrijving van Mertila malayensis Dist. 


a). Volwassen insecten. fig. 1. Totale lengte, zonder 
sprieten, ongeveer 5.5 à 6 mM,, grootste breedte + 2,2 
m.M. Sprieten 4ledig, korter dan het lichaam, fijn afstaand 


MERTILA MALAYENSIS DiST. 


Fig. 5. 


NES 


ee 


„‚ 


EE 205 

behaard. De twee eindleden doorschijnend lichtgrijs of bijna 
kleurloos, veel dunner dan de twee iets verdikte, krachtige, 
zwarte basale geledingen. Bij het levende insect maakt het den 


indruk, alsof de beide eindleden als een fijn haar op het meer 


massieve, basale gedeelte van den spriet zitten. Oogen donker- 
rood, zijdelings sterk uitpuilend. Kop, borststuk, schildje en 
pooten grootendeels helder steenrood, sterk glimmend. De 
dekschilden alleen aan de basis helder rood, overigens zwart, 
met een sterken metaalgroenen of-blauwen weerschijn. Het 
achterlijf, van onderen, vrijwel zwart. Achterpooten grooten- 
deels zwart; van de midden- en voorpooten de femora geheel 
of nagenoeg geheel steenrood, de tibiën zwart. De tarsus van 
alle pooten meer bruinachtig. Het geheele lichaam is fijn en 
dicht donzig behaard. De vorm van het lichaam is eenigszins 
afgeplat, het achterste derde van den rug valt iets schuin naar 
beneden af. De pootjes zijn in verhouding tamelijk kort en 
krachtig. 

Beide sexen in voorkomen zeer op elkaar gelijkende, de wijfjes 
echter gemakkelijk te onderscheiden aan het bezit van het leg- 
apparaat. De mannetjes met een ingewikkeld, geheel asymme- 
trisch gebouwd uitwendig genitaal-stelsel, waarvan de onder- 
deelen echter slechts mikroskopisch kunnen worden onderzocht. 
Bij de mannetjes zijn de oogen iets grooter en sterker uitpuilende, 
zoodat de kop een ietsje breeder is dan bij de wijfjes. 

6). Nymphen en larven, (fig 2—6). Onder nymphen 
verstaat men het oudste larvale stadium, dat zich onderscheidt 
door het bezit van vleugelstompjes, zie fig. 2. Echter vertoont 
ook het voorlaatste larvestadium reed; duidelijk den eersten 
aanleg van vleugelstompjes. Alle jeugdstadia van MZerfila zien 
er geheel anders uit dan de imagines. Zij zijn nl, nog platter, 
hun omtrek is meer kort ovaal, hun kleur is dof purpergrijs, 
de sprieten en pooten zijn lichter grijs en doorschijnend. Door 
deze doffe, grijze tint, alsmede door den afgeplatten lichaams- 
vorm en den meer ovaalronden omtrek gelijken deze larfjes veel 
meer op wantsen dan de imagines, en wel meer speciaal op 
wandluizen, Echter is het geheele lichaam vrij sterk en donker 
behaard, wat men met een goede loep duidelijk kan waarnemen. 
De grootte der larven hangt natuurlijk geheel af van hun leeftijd, 


Re 


resp. van de vervelling. die zij bereikt hebben. Volwassen 
nymphen hebben een lengte van 4 à 4.5 m.M. bij een grootste 
breedte van 2 à 2.2 m.M De allerjongste larfjes (fig 6). die 
pas het ei verlaten hebben, zijn geheel robijn-rood, met licht- 
kleurige sprietjes en pootjes. Ziet men ze op de bladeren der 
Orchideeën-planten zich bewegen dan doen zij denken aan 
kleine, roode mijten (Zrombtdtum-larven). Zij zijn ongeveer 
1 m.M. lang. 

Wat de vervellingen betreft, dient opgemerkt te worden, dat 
de larfjes onmidddellijk na het verlaten van het ei, zonder voed- 
sel te hebben opgenomen, hun huid voor den eersten keer 
afstroopen. N 

Totdat zij den gevleugelden toestand bereiken, maken zij 
minstens nog vijf, zoo niet zes vervellingen door. Ik heb den 
1. Februari 1918 een 12-tal pas uit het ei gekomen larfjes 
geïsoleerd om het aantal vervellingen na te gaan. Echter 
liepen de vervellingen tijdens de ontwikkeling eenigszins door 
elkaar, zoodat ik niet geheel zeker van mijn waarnemingeu ben. 
Ik heb, met inbegrip van de eerste en de laatste, zeven ver- 
vellingen opgeteekend, maar misschien waren het er maar zes. 
De insecten bereikten den gevleugelden toestand den 1. en 2 
Maart 1918; dus de geheele ontwikkeling, van jongste larve 
tot imago, nam precies vier weken in beslag. De weersge- 
steldheid was echter doorloopend kil en vochtig; in een warmer 
klimaat zal de ontwikkeling misschien korter duren. 

c). Eieren. fig. 7. De eieren van Mertila malayensis Dist, 
Zijn buitengewoon moeilijk zichtbaar, ook al zijn zij in grooten 
getale aanwezig, wat bij sterk geinfecteerde planten in den 
regel het geval zal zijn. Zelden heb ik naar de eieren van een 
insect zoo lang tevergeefs gezocht. Eerst door bevruchte wijfjes 
op gave bloemstengels van Palaenopsis te isoleeren — in een 
Jampeglas, dat van onderen en boven met een lapje werd af- 
gesloten —, gelukte het mij, de eieren, die gelegd werden, te- 
ontdekken. Nadat zij eenmaal gevonden waren, was het gemak- 
kelijk, de eieren ook op de andere deelen der plant, voorname- 
lijk op de bladeren, in grooten getale aan te toonen. 

Even als andere Capsiden plegen te doen, schuiven de 
Mertila-wijfjes haar eieren met behulp van den legboor in het 


B ee 


plantenweefsel. Terwijl echter de eieren van MZelopeltis bv. 
vrij diep in het plantenweefsel ingebed zijn — in de schil van 
een Cacao-kolf liggen zij soms bijna loodrecht op de opper- 
vlakte —,zijn die van JZertrla uiterst oppervlakkig gelegen, 
en wel zoo, dat hun lengte-as evenwijdig met de oppervlakte 
is, terwijl zij slechts door de bovenste cel-lagen van de buiten- 
wereld afgescheiden zijn Het eitje zelf is zeer teer, ivoor- 
achtig wit en langwerpig. Zijn lengte bedraagt 1.02—1.08 m.M., 
zijn dikte + 0.27 m.M, Aan het benedeneinde is het afge- 
rond, aan het boveneinde meer puntig, met een kort en breed, 
min of meer omwald, zwart streepje aan de eene zijde. Dit 
zwarte streepje ligt precies in het oppervlak van het planten-. 
weefsel, het eenige, dat van het eitje uitwendig zichtbaar is. 
Daar het echter zeer klein is—zijn lengte is 0.18 — 0.2 m.M. 
en zijn breedte 0 05 - 0.06 m.M, —, zullen de meeste menschen 
het alleen met een sterke loep kunnen waarnemen. De lengte 
der omwalling van het zwarte streepje bedraagt 0.25 — 0.26 m.M. 


_ 


De levenswijze. 


Uit het voorafgaande is reeds gebleken, dat de ontwikkeling 
van het pas uitgekomen larfje tot volwassen insect in een 
maand tijds werd doorloopen. Hoe lang de eieren noodig 
hebben totdat ze uitkomen, is nog niet bekend. Ik heb voor 
de kweekproeven slechts één ouderlijk paar gebruikt, dat den 
29,12.’17 ’s namiddags buiten in copulatie werd aangetroffen. 
Hoe oud deze twee individuen toen waren, valt natuurlijk 
niet uit te maken. In den regel echter heeft de paring reeds 
eenige dagen na de laatste vervelling plaats, zooals ik meer- 
malen kon waarnemen, Den volgenden ochtend bleek de 
copulatie beëindigd te wezen. Beide exemplaren werden voor- 
zichtig onder een lampeglas op een bloemstengel met jonge 
knoppen, van Phalaenopsis, geïsoleerd. Een hernieuwing der 
paring werd niet waargenomen. Den 30/31.l. ’18 bleken 
een aantal jonge larfjes pas uitgekomen te zijn. Het 
ouderlijke paar was nog in leven. De bloemstengel werd 
afgesneden; hij bleek met tarijke eieren bezet te zijn. Den 
1.218 werden 12 pas uit het ei gekomen larfjes afzonder- 


— 206 — 


lijk gehouden, teneinde hun verdere ontwikkeling na te gaan. 
Dit zijn de exemplaren, waarvan reeds gewag werd gemaakt. 
Dit eene geval toont dus aan, dat eerst na ongeveer een 
maand tijds, gerekend van het tijdstip der paring, de eerste 
larfjes verschenen. Denkelijk zal het wijtje niet dadelijk met 
het eierenleggen begonnen zijn, in alle geval duurt de ontwik- 
keling van het ei zeker minder dan één maand. 

Hoe veel eieren een wijfje voortbrengt, staat evenmin vast, 
hoogst waarschijnlijk is het aantal vrij belangrijk. Het feit, 
dat men telkens tamelijk veel larfjes van eenzelfden leeftijd 
bij elkaar aantreft, doet veronderstellen, dat door één wijfje 
steeds een vrij groot aantal eieren tegelijk wordt voortge- 
bracht. Dit is een tegenstelling met ZZelopeltis, die slechts en- 
kele — meestal niet meer dan 2 á 3 — eieren per keer legt; 
om deze reden vindt men dan ook gewoonlijk twee à drie 
Helopeltis-larfjes, resp. jonge imagines, in elkaars nabijheid. 

De levensduur der volwassen individuen is lang; het eene 
paar, waarvan hier sprake is, was eind Februari 1918 nog in 
leven, het had dus reeds een imaginalen leeftijd van meer 
dan twee manden bereikt! In dit opzicht komt Mertila weer 
met Melopellis overeen ; ook ZZelopeltis leeft als imago maan- 
denlang, terwijl zijn larvale ontwikkeling slechts kort duurt. 

Een echte Capsiden-gewoonte openbaart zich in de reeds 
vermelde neiging der larfjes om zich tot kleinere of grootere 
groepjes aaneen te sluiten. Zoo een larvengezelschap bestaat 
uit 10, 20 of 30, soms zelfs 40 tot 60 individuen; vaak zijn 
oudere en jongere individuen door elkaar gemengd, De imagines 
echter treft men slechts sporadisch tusschen d> larven resp. 
nymphen aan; zij schijnen zich meer te verspreiden, vormen. 
althans nooit zulke groote gezelschappen. 

Een ander Capsiden-kenmerk, dat wij eveneens gewoon zijn, 
bij Melopeltis te zien, is de groote schuwheid, die zoowel de 
larven als ook de imagines van Mertila aan den dag leggen. 
Zoodra gevaar dreigt, spat een groepje Mertila's naar alle 
richtingen uiteen. Bij voorkeur loopen zij eerst naar den ach- 
terkant van het blad, en wanneer zij zich hier nog niet veilig 
genoeg gevoelen, verschuilen zij zich tusschen de basale ge- 
deelten der bladeren, om eindelijk, wanneer het gevaar nog niet 


— 207 — 


mocht zijn geweken, tusschen het warnet der orchideeën wortels, 
te verdwijnen. Hier zijn zij inderdaad op eene uitstekende 
wijze tegen vijandelijke achtervolgingen van buitenaf beschermd. 
Daarbij is het opvallend, hoe kwiek de beestjes in hun be- 


wegingen zijn; zij weten zich buitengewoon snel aan de blik- 


ken van den waarnemer te onttrekken, en deze omstandigheid 
maakt het observeeren der diertjes niet altijd gemakkelijk. 
Wat de imagines betreft, die kunnen natuurlijk vliegen, maar 
maken van dit vermogen niet dadelijk gebruik. Zij trachten 
zich eerst te verschuilen, evenals de larven dit doen; en eerst 
wanneer de verontrusting niet ophoudt, trachten zij al vliegende 
aan het gevaar te ontkomen, Wel vliegen zij van de eene 


‚plant naar de andere over, vooral wanneer het voedsel schaars 


wordt — doordat de aangetaste plant begint af te sterven —, 
maar ver reiken hun vluchten blijkbaar niet, aangezien de plaag 
te Salatiga vrijwel tot een enkelen tuin beperkt bleef. Echter 
dient opgemerkt te worden, dat deze tuin tamelijk geïsoleerd 
ligt en voor Mertila zeer gunstige bestaansvoorwaarden biedt, 
vanwege zijn uitgestrektheid, zijn mooie beschaduwing en zijn 
rijkdom aan orchideeën-planten. 

Mertila is, evenals Zelopeltts, een echt dagdier, dat ’s ochtends 
vroeg nog een weinig verstijfd is van de nachtelijke koelte en 
dan het gemakkelijkst te vangen is, dat echter met toenemende 
warmte spoedig zeer levendig wordt. Gedurende de heetste 
middaguren zijn de insecten verdwenen; zij zijn op de meest 
beschutte plaatsen der plant gaan schuilen. 

Zooals bekend is, hebben de meeste wantsen een eigenaardig 
„luchtje”. Dit geldt ook voor de Capsiden. Echter zijn zij niet 
zoo onuitstaanbaar geodoriseerd als de bekende „walang sa- 
ngit” — Zeptocorisa — en dergel. ; hun odeur is van fijneren aard. 
Helopeltis bv. ruikt niet onaangenaam naar terpentijn; andere 
soorten — Calocoris bv, — hebben een sterk esterachtige lucht. 
Bij Mertila echter heb ik geen geprononceerde geur kunnen 
vaststellen. 

Natuurlijke vijanden van Mertila zijn niet waargenomen. 


De beschadiging. 
Elke steek, door JZerfila aan het orchideeënblad toegebracht, 


B a 


heeft dadelijk het ontstaan van een klein, gecachann chloro- 
tisch stippeltje of vlekje ten gevolge. Zulk een vlekje is op ke 
zich zelf weinig in het oog vallend en zou voor de plant niet je 
veel te beteekenen hebben, ware het niet, dat Merfi/a, naar Capsi- 
den-gewoonte, met het toebrengen van steken bijna onafgebroken 
doorging en bovendien bij voorkeur in troepjes leefde. Zoo- 
doende is spoedig de bladschijf bezaaid met tal van witte 
stippen. Waar deze bijzonder dicht opeengehoopt zijn, vloeien 
zij ineen en verkleurt het bladgedeelte in zijn geheel tot 
bleek geel. Als fig. 8 hebben wij een foto gereproduceerd, 


PETE zen 
ve ed 
ak) 


Nr Bdal INET u Tant 
A GER 


IE 
EP id 


AE Ae 
ef 


Eee, „pie 
en) hest ÂN 
| bh 


E genomen van twee aangetaste bladeren, terwijl fig. 9 de foto | 
Ke wan een geheele plant toont, die met een Mertila-kolonie | 
ee behept is. Aan de basis van het eene blad herkent men 


kai 
ï 


Dele 
2 
pi K u 


duidelijk een groepje larven; helaas is het meerendeel tijdens - 
de opname naar den achterkant van het blad verdwenen. 
Duidelijk ziet men op deze foto de witte verkleuring van het 
aangetaste, basale bladgedeelte 
Aan de verdeeling der witte stippeltjes over de bladschijf 
kan men soms duidelijk zien, hoe een MZertila-kolonie zich 
geleidelijk over de bladschijf verplaatst heeft. 
Bij voorkeur worden zoowel oude als jonge bladeren van 
anggrek boelan aangetast, en wel aan den bovenkant even 
goed als van onderen. Maar ook de bloemstengel en de 
knoppen blijven niet gespaard, evenmin als de wortels. De 
laatstgenoemde moeten het echter eerst dan flink ontgelden, - 
wanneer de overige plantendeelen den wantsen geen voedsel 
meer bieden. Door de aanwezigheid van het vliezige opper- 
huidje, het zg. velamen, is de aantasting der wortels minder 
in het oog vallend. Eieren zijn om dezelfde reden jk de wor- | 
bn tels bijna niet te herkennen. | 
De verdere gevolgen der aantasting toonen zich daarin, 


Re ali odin ge. 


Eat 


en dat de planten duidelijk een kwijnend uiterlijk verkrijgen. 

EE Een enkelen keer verdroogt het bladweefsel op sterk aange- 

î taste plekken, echter is dit niet de regel. Gewoonlijk worden | 

E na eenigen tijd de aangetaste bladeren een voor een herfst- 

d Á 
Ô 


E achtig geel en vallen af. Het is alsof de plant het laatste 
Es beetje chlorophyl voor zich zelf in veiligheid wil brengen. 
Ten slotte echter worden ook de jongste bladeren op dezelfde 


witte vlekjes, ontstaan door Mertila-aantasting. 
Iets verkleind, 


Twee bladeren van Phalaenopsis amabilis, dicht bezaaid met 


Fig. 9. 


Phalaenopsis met klein groepje Mertila aan de basis 
v.h. omlaag gerichte blad. Duidelijk herkent 
men de witachtige verkleuring. 


md 


Barn 


dd 


_ wijze afgestooten en d 


e plant bestaat in hoofdzaak alleen nog 
uit de wortels. Het is merkwaardig, dat op zulke wortels 
de insecten nog lang een heenkomen vinden; ik hield er 
volwassen individuen nog wekenlang op in het leven. 

Ongetwijfeld zijn zulke planten ten doode gedoemd, wat 
niet wegneemt, dat zij opnieuw uitspruiten, wanneer de insec- 
ten voor goed mochten verdwenen zijn. Maar in alle geval 
hebben deze planten een zeer ernstige en langdurige groeistoor- 
nis ondergaan. 

Mertila moet daarom als een zeer kwaadaardig insect voor 
Orchideeën, in ’t bijzonder voor Phalaenopsis amabilis, worden 


aangemerkt Ook andere Orchideeën worden door Mertila 


aangetast, alhoewel in minder sterke mate: soorten met dik- 
vleezige bladeren hebben er de meeste last van, andere, met 
dunnere bladeren, zooals l'anda's, worden slechts weinig aan- 
getast en ondervinden er dus niet veel nadeel van. 

Wij wezen er reeds op, dat W/erfila groote behoefte aan vocht 
heeft. Zij zuigt niet slechts voortdurend plantensappen, zij 
„drinkt“ ook dauw en regendruppels. In gevangenschap moeten 
zij steeds flink gesproeid worden. Men ziet ze dan niet alleen 
vloeistof opnemen maar ook weer afgeven. Van tij d tot tijd n. 1. 
treedt uit de achterlijfspunt een druppel kristalhelder vocht 
uit; bij het opdrogen laat deze een klein wit vlekje achter. 
Deze vlekjes zijn meestal op de bladeren te zien als kleine 
kalkachtig witte spatten. Merkwaardig genoeg, duiden zij vaak 
de plaats aan, waar een of meer eitjes in het weefsel verbor- 
gen zijn. De eigenlijke excrementen van MZerttla zijn dit niet, 
want deze zijn zwart en smeerig en drogen glimmend op de 
Orchideeënbladeren op. 


De bestrijding. 


Mertila was voor mij een zeer welkom object om de uit- 
werking van eenige sproeimiddelen na te gaan. Daar echter 
de nood aan den man was, werd besloten, niet eerst de resul- 
taten van eenige laboratoriumproeven af te wachten, maar 


_ dadelijk alle aangetaste planten met een insecticide te behan- 
delen. Toevallig had ik juist van een firma uit Batavia een 


— 210 — 


nieuw Amerikaansch sproeimiddel, „Marbas oi: geheeten, ont- 
vangen, waarvan de prospectus, zooals gewoonlijk, veel goeds 
vertelde. Alle anggrekboelans en andere Orchideeën-planten, 
die sporen van aantasting vertoonden, werden op een mooien, 
zonnigen ochtend flink met „MZarbas-oil-emulsie van 7 pCt. 
bespoten, waarbij gebruik werd gemaakt van een verstuiver, 
die de vloeistof uiterst fijn verdeelde. Speciaal werd er op 
gelet, dat de wortels een flinke beurt kregen, omdat de 
insecten onmiddellijk naar het wortelstelsel der planten vlucht- 
ten. Een uitwerking kon niet dadelijk worden waargenomen. 
De omstandigheden waren in zoover gunstig, als de weers- 
gesteldheid droog bleef. Eenige dagen later bleken de planten 
weer vol Mertila’s in alle stadia te zitten, terwijl de planten 
duidelijk de sporen der opgedroogde emulsie vertoonden, die 
een vischtraan-achtige lucht verspreidden. Toen werd de 
besproeiing herhaald; het resultaat was echter weer hetzelfde. 
Eindelijk werd een aantal planten, dat er bijzonder droevig 
voor stond, omstreeks een week later nog een derden keer flink 
bespoten. Maar ook deze behandeling had geen tastbare uit- 
werking op ons insect; de planten bleken na de behandeling 
practisch, weer even vol Merfila te zitten als voordien. De 
ondeugdelijkheid van „Mardas-or!” als contact-vergif tegen Mer- 
tila was dus hiermede voldoende gebleken, alhoewel een ster- 
kere concentratie werd gebruikt dan die, welke als maximum 
in de prospectus wordt aanbevolen! 

Om echter de uitwerking van dit middel nog nauwkeuriger 
na te gaan, werd een sterk met JZertr/a bezette plant opgehan- 
gen in een der groote ZZelopeltis-kweekkooien van het Proef- 
station, Den volgenden dag_werd de plant sterk met Zardas- 
oil-emulsie van 7 %, bespoten en gelet op het aantal individuen, 
dat eventueel dood op den bodem terecht zou komen. De bodem 
was van te voren met vloeipapier bedekt. Er was echter geen 
sprake van, dat ook maar een enkel larfje bedwelmd naar be- 
neden viel. Alle bleven in leven en ontwikkelden zich onge. 
stoord op de plant verder! De plant zelf vertoonde na eenigen 
tijd op de bladeren, waar de emulsiedruppels ineen waren 
gevloeid, een verkurking der opperste cellagen, die later af- 
schilferden. Overigens dient gezegd te worden, dat een nadeelige 


— 211 — 


invloed op de plant niet te bespeuren was. Echter bevestigde 
ook deze proef afdoende, dat het middel ten opzichte van 
Mertrla van nul en geener waarde is! 

Gelijktijdig werd een parallelproef met een maagvergif ge- 
nomen, en wel met een zeer zwakke natrium-arsenicosum-op- 
lossing, volgens het voorschrift van Eichinger in „Der Pflan- 
er”, VIII nr. 6, Juni 1912, bldz. 316. !) | 

Dit middel werd in Duitsch Oost-Afrika destijds met succes 
tegen de „koffiewants'’ toegepast; volgens opgave zouden de 
planten er geen noemenswaard nadeelige gevolgen van onder- 
vonden hebben. Dit insecticide, eveneens 's ochtends fijn over 
een proef-plant gesproeid, had een vervassend resultaat; reeds 
na een uur tijds lagen 18 Mertila's dood, resp. in hun laatste 
stuiptrekkingen op den bodem van de kooi; 's namiddags waren 
er nog zes dooden bijgekomen, den volgenden ochtend nog eens 
twee, en hiermede waren alle aanwezige Mertila'’s gedood. In 
dit opzicht liet de uitwerking van het middel dus niets te wen- 
schen over. Maar o wee, met de operatie, die zoo mooi gelukt 
was, overleed helaas ook de patient! Na eenige dagen n.l. ver- 
toonden alle behandelde planten — ik had voor de contrôle ook 
eenige buiten hangende anggreks besproeid — een slapworden 
van alle deelen, dat hoe langer hoe erger werd. Niet alleen de 
bladeren werden slap, week en rimpelig — echter zonder te ver- 
kleuren —, ook de luchtwortels vertoonden hetzelfde verschijnsel. 
Binnen de veertien dagen waren de planten volkomen afgestor- 
ven. Hieruit blijkt dus, dat P%alaenopsts voor arsenicum zeer ge- 
voelig is, De aangegeven concentratie is voor deze Orchidee 
beslist doodelijk. 

Daar voor verdere pre geen tijd meer ter beschik- 
king stond, werd geadviseerd, hetzelfde middel toe te passen dat 
bij Melopeltis nog de beste resultaten geeft, nl. het geregeld 
wegvangen van de insecten. Elken ochtend werd een Inlander 
met dit werkje belast en reeds na verloop van ongeveer een 
week was een sterke afneming der plaag te constateeren. Echter 
werd er nog eenigen tijd mce doorgegaan, omdat telkens weer 


1) 100-150 g natrium arsenicosum 
2-3 L warm water 
1 Kg suiker of melasse. 


— 212 — 


insecten aanwezig bleken te zijn, die waarschijnlijk tot nog toe 
hadden weten te ontsnappen. Ook omdat nog steeds eitjes uit- 
kwamen, was het geraden, met de behandeling niet te gäuw uit 
te scheiden. De jongste larfjes kunnen gemakkelijk worden afge- 
veegd, met een lapje of watje, dat met petroleum zeepemulsie 
vochtig is gemaakt. Men veegt daarbij van den bladsteel naar den 
bladtop omdat anders de diertjes naar het wortelwerk toe zou- 
den worden gedreven. Zoodoende werd de plaag op betrekkelijk 
eenvoudige wijze volkomen tot stilstand gebracht. 

P.S. Bij nader informatie in Buitenzorg bleek, dat de plaag 
voor verschillende Orchideeën-liefhebbers geen onbekende is. 
Het insect zal dus wel een grooter verspreiding hebben. 


HET TJANGKOKKEN VAN AMHERSTIA. 


Deze sierboom, waarop door den Heer WIGMAN Sr. in de 
jaargangen No. 11 en 13 de aandacht werd gevestigd, wordt 
nog niet algemeen in onze tuinen aangetroffen, 

De Heer WIGMAN schreef o.a. in Teysmannia jaargang 
11 blz. 450 aangaande Amherstia nobilis het volgende: „deze 
boom laat zich uiterst moeilijk vermenigvuldigen, slechts zeer 
zelden geven onze exemplaren een vrucht, die dan nog dik- 
wijls geen zaad bevat en in gunstige omstandigheden slechts 
één enkel; ook tjangkokans slagen hoogst zelden, zoodat aan 
verspreiding van deze uit Burmah afkomstigen boom voorlopig 
niet kan gedacht worden.” 

In een artikel in het zelfde tijdschrift twee jaren later werd 
o.a. meegedeeld, dat het tjangkokken van Amherstia weinig 
succes had. 

Daar Amherstia nobilis zeker een eerste plaats onder de 
sierboomen inneemt, vond schrijver dezes het wel van belang, 
nog eens een proef met het tjangkokken van dezen boom te 
nemen. 

Het aantal sierboomen, die gemakkelijker te vermeerderen 
Zijn, is wel groot, doch geloof ik dat weinige zoo’n mooi 
effect op een gazon maken als Amherstia. De iange trossen 
sierlijk gevormde bloemen trekken ieders aandacht; de bloem- 
blaadjes vallen spoedig af, echter blijft de bloemtros nog lang 
hare schoonheid behouden omdat de meeldraden, en vooral 
de twee groote roode schutblaadjes er nog lang aan blijven. 

Ook het jonge, eerst rose, later donker bruin, nog later 
groen gekleurde loof, dat in trossen afhangt, verhoogt niet 
weinig de schoonheid van den boom. 

In September prijkt hij met talrijke bloemtrossen. 

Een boom, die op het grasveld staat voor het vroegere ad- 
ministrateurshuis van den Cultuurtuin, werd een paar jaar ge- 
leden een weinig verzorgd, nl. door het gras om den boom 


5 


El ee 


weg te patjoelen en hem te bemesten met stalmest. Na dien 
tijd ging de boom veel krachtiger groeien; in 1916 werd er 
een tiental tjangkokans van gemaakt, ee: 

In het kort geschiedt het tjangkokken als volgt: 

Bij Amherstia werden recht opgaande takken van 5 à 6 
cM. dikte en ongeveer 1 Meter lang voor het tjangkokken 
uitgezocht. In het algemeen is het beter, takken van boven 
uit den boom te nemen, die veel krachtiger groeien, dan de 
beneden krom groeiende, of zijtakken. 

Op het deel, waar de tak reeds houtig is, wordt een 
ringvormig stukje bast van ongeveer 2 à3 cM, weggesneden 
tot aan het hout. 

Aan de onderzijde van het weggesneden stukje bast wordt 
wat klappervezel gebonden, die daarna in de vorm van een 
zakje naar boven gebogen en met vochtige aarde opgevuld 
wordt, waarna het zakje aan de bovenzijde van het weggesne- 
den stukje bast met oamboetali wordt dichtgebonden. Bij niet 
regenachtig weer wordt de tjangkokan geregeld begoten, 

Na 4— 5 weken waren alle tien gemaakte tjangkokans 
beworteld en werden van den boom afgesneden, van alle 
bladeren ontdaan en in een pot of bamboemandje verder opge- 
kweekt. Toen zij een paar uitloopers hadden gevormd, konden 
zij in den vollen grond worden uitgeplant. 

In het begin van dit jaar werden weder een tiental takken 
getjankokt, die alle reeds beworteld zijn en in mandjes werden 
overgeplant. 

Het tjangkokken is in Indië wel de gemakkelijkste wijze 
van vermeerdering en kán dan ook door elken kebon verricht 
worden. 

Naar aanleiding van het verkregen resultaat hoopt schrijver, 
dat bezitters van een Amherstia ook proeven met het tjang- 
kokken zullen nemen, waardoor zeker deze sierboom wel meer 
op de erven zal worden aangeplant. Want hoewel het aantal 
sierboomen, waarover wij in Indië beschikken, groot is, worden 
nog helaas weinig fraaie boomen op de erven aangetroffen. 

Met een weinig zorg zouden de erven er heel wat beter 
kunner wirzien dan over het algemeen het geval ís. 

W __ een verscheidenheid van bloeiende heesters hebben wij, 


— 215 — 


waarmede onze tuin een geheel ander aanzien zou krijgen, dan 
met de potten‘of tonnen met kwijnende palmen, Begonia s enz. 
die op*bijna alle erven worden aangetroffen. 

Met weinig kosten en onderhoud zouden de tuinen een veel 
beter voorkomen kunnen hebben. Dikwijls reeds werd door 
den Heer WIGMAN Sr. in dit tijdschrift de weg aangegeven, 
hoe men zijn erf met weinig moeite tot een aantrekkelijk plekje 
kan maken, zoodat hier niet weder in herhaling behoeft ge- 
treden te wordea. 

W. M. v. HELTEN, 


ILT TT TET TLT Se 


- 


OVER DE AANTASTING VAN EENIGE STAPELPRO- 
DUKTEN DOOR INSEKTEN EN DE MIDDELEN 
TER BESTRIJDING DAARVAN 


DOOR 
P. E. KEUCHENIUS. 


In het vorige jaar hebben. wij de biologie en bestrijding 
der tabaksinsekten Zastoderma en Setomorpha nog eens aan 
een nadere bestudering onderworpen. De bedoeling was, meer 
nauwkeurige gegevens te verzamelen omtrent levenswijze en 
verspreiding dezer insekten, en na te gaan, of op de tot nu toe 
voor ontsmetting van tabak gebruikelike kwanta zwavelkool- 
stof niet aanzienlik kon worden bezuinigd, daar de aanvoeren 
van deze vloeistof dreigden op te houden. 

Het was bekend, dat Zostoderma ook in andere stapelpro-” 
dukten kon voorkomen, welke zodoende een besmettingsge- 
vaar voor de tabak kunnen opleveren. Het lag daarom voor de 
hand, ons onderzoek ook tot de bestudering van de aantas- 
ting van andere belangrijke stapelprodukten uit te breiden. 
De door ons verkregen resultaten zijn reeds gedeeltelik be- 
kend gemaakt o. a. in Julie 1917 bij gelegenheid-van een 
bezoek van Z. E‚ de Gouverneur Generaal aan het Proefsta- 
tion te Djember, verder op de Landbouwvergadering van 8 

ept. 1917 te Banjoewangi en voorzover tabak betreft meer 
uitvoerig in de „Mededeelingen van het Besoekisch Proefsta- 
tion” No. 27. 

Ook tans is nog niet te voorzien, wanneer de stagnasie in 
het scheepvaartverkeer zal zijn opgeheven en het kwam ons 
daarom voor, dat het van nut kon wezen, de door ons ver- 
kregen resultaten te resumeren, zonder in bizonderheden om- 
trent de biologie der insekten te treden. 

Allereerst geven we een overzicht van de docr ons, in 
verschillende hier in Oost-Java opgeschuurde producten aan- 


— 217 — 


getroffen insekten. In de daartoe gemaakte tabel (blz. 218) 
zijn door een + aangeduid de producten, welke door het insekt 
in de horizontale rij kunnen worden aangetast. 

Het valt in de tabel op, dat vele insekten niet zo gespe- 
cialiseerd zijn in de keuze van hun voedsel en dikwils in meer- 
dere produkten voorkomen. Wij moeten hierbij opmerken, 
dat niet alle in de tabel aangeduide insekten schadelik zijn, 
doordat ze het genoemde produkt aantasten. Integendeel er 
zijn nuttige soorten onder, zoals b. v. MNecrobia rufipes en 
Thaneroclerus buguet, welke jacht maken op andere insekten 
in hetzelfde produkt. Hun aanwezigheid is echter toch een 
nadeel, aangezien op de markt niet gevraagd word, of een 
insekt in een bepaald produkt nuttig of schadelik is. De 
aanwezigheid van „worm”, om de geiĳkte term daarvoor te 
bezigen, betekent verontreiniging, verraad de aantasting van 
het produkt en is voor de koper gewoonlik een welkom mo- 
tief om de prijs te drukken. 

Produkten aan aantasting van hetzelfde insekt onderhevig 
kunnen in dezelfde opslagruimte voor elkaar gevaar van be- 
smetting opleveren, wanneer het ene produkt aangetast is en 
het andere niet. Het kan zodoende in vele gevallen van belang 
wezen, hiermede rekening te houden bij het opschuren van 
produkten in het zelfde pakhuis. 

De vraag is tans: hoe kunnen aangetaste produkten we- 
derom ontsmet worden? Voor ontsmetting van verschil- 
lende produkten zijn de volgende middelen in aanmerking 
gekomen, n.l,: stoom, lage temperaturen, Röntgen-bestraling, 
tetrachloorkoolstof, blauwzuur (cyaanwaterstof), zwaveldioxyde 
(uitzwaveling), hoge temperatuur en zwavelkoolstof. Omtrent 
deze ontsmettingsmethoden en -middelen zij het volgende 
meegedeeld. 

Stoomontsmetting kan tot beschadiging van verschillende 
produkten aanleiding geven en vereist bizondere installasie’s. 

Lage temperatuur. Voor een tropies klimaat zijn koelinrich- 
tingen voor temperaturen beneden o°C. met grote kapasiteit 
bizonder kostbaar, zoals vanzelf spreekt. 

Röntgenbestraling is alleen doenlik in het klein en dan nog 
slechts in streken waar elektrisiteit weinig kostbaar is. 


— 218 — 


AARD VAN HET AANGETASTE PRODUCT. 
Aard van het 


insect 


tabak 
koffie 
cacao 
copra 
coca 
HIE 
mist | 
ara- 
ehides 
meel 


Lasioderma 
serricorne, 


F 
l 


Setomorpha 
margalaestriata. 


An 
+4 
+ 


Araeocerus fas- 
ciculatus. 


Rhisoper ta do- 
minica 


E | 


Tenebroides 
enk enens, 


namensïis. 


Calandra ory- 


dair suri- | 
zae. | 


Tribolium ca- 
staneum. 


Gonoeephalum 
hoffmannseggi. 


Thaneroclerus 
buquet. 


Neerobia rufi- 
pes. 


Laemophloeus 
spec. 


Carpopbilus 
spee. (groot). 


spee (klein). 


Bruine carabi- 
de. 


Donkergrijze 
mot. 


Thagora VrabOA red igu- 
rana 


Carpophilus | 


— 219 — 


Zetrachloorkoolstof is een zware, brandbare” doch weinig 
brandgevaarlike, neutrale vloeistof, waarvan de dampen giftig 
zijn. De kwanta voor ontsmetting benodigd, zijn vrij groot, 
terwijl de vloeistof niet goedkoop is. Tetrachloorkoolstof kan 
voor Indië wel in aanmerking komen, doch is in de toepassing 
sterk in het nadeel bij zwavelkoolstof. 

Blauwzuur is een bizonder giftig gas, dat ontstaat bij het 
samenbrengen van cyaankalium en zwavelzuur. De nadelen 
van de aanwending van dit gas zijn: het grote gevaar voor 
de met de behandeling belaste personen; verder zijn speciale 
glas-generatoren voor de ontwikkeling van het gas benodigd 
en ten slotte gaat het effekt van zijn giftigheid licht te loor 
door de gemakkelike absorbsie in het water, dat in het te 
behandelen produkt aanwezig is. Het leent zich slechts voor 
ontsmetting van vlak uitgespreide produkten. 

Zwaveldioxyde heeft, zoals bekend is, in het groot toepas- 
sing gevonden door de pestbestrijdingsdienst. Men verkrijgt 
het gas door verbranding van zwavel, Het grote bezwaar van 
de uitzwavelirg is, dat zwaveldioxyde een ongunstige invloed 
heeft op tal van producten, o.a. tabak, cacao, meel, en boven- 
dien geen grote giftigheid heeft, hetgeen ons uit proefnemingen 
gebleken is. 

Hoge temperatuur, In verscheidene gevallen is men in de 
gelegenheid om van hoge temperatuur gebruik te maken voor het 
ontsmetten van produkten, o.a. op ondernemingen, welke een 
droog-inrichting bezitten. Zo zou men aangetaste koffie, cacao, 
coca, copra in het drooghuis kunnen ontsmetten en voor deze 
produkten is dit zelfs de aangewezen weg, voor zover zij ten- 
minste op de onderneming zijn opgeschuurd. 

Zwavelkoolstof, Voor ontsmetting van onderscheidene pro- 
dukten heeft deze vloeistof sinds jaren toepassing gevonden. 
Zwavelkoolstof is een vrijwel kleurloze, onaangenaam riekende, 
zware en snel verdampende vloeistof, De dampen zijn zeer 
giftig en zeer brandbaar, Voor aanwending van zwavelkoolstof 
is nodig een ruimte, die Aermeties kan worden afgesloten. Men 
kan hiervoor een lege kamer, een prauw enz. bezigen. De 
ruimte word met het te ontsmetten produkt opgevuld en de 
zwavelkoolstof in platte schalen of bakken boven in de ruimte 


— 220 — 


aangebracht. Men plaatst deze schalen boven in de ontsmet- 
tingsruimte, omdat de dampen van de vloeistof zwaarder zijn 
dan lucht en men dientengevolge een snellere inwerking te- 
weeg brengt. 

Door ons is gevonden, dat voor ontsmetting voldoende is 
een hoeveelheid van: 

100 cM3. zwavelkoolstof per M$3, ruimte en 2 etmalen 
behandelingsduur 

80 cM3. zwavelkoolstof per M? ruimte en 3 etmalen 
behandelingsduur: 

Wil men in één etmaal ontsmetten, dan is het aan te wenden 
kwantum 185 cM3. Door een behandelingsduur van twee etma- 
len verkrijgt men dus een aanzienlike besparing van zwa 
velkoolstof. 

Zwavelkoolstof is een neutrale vloeistof. Op de volgende- 
produkten is door ons, bij gebruik van 100 cMS. vloeistof per 
M53. gedurende twee etmalen inwerkingsduur, niet de minste 
nadelige invloed waargenomen: Hybride-koffie, cacao, tabak, 
arachides, meel, copra, maïs, rijst, boengkil en coca. Bij 
robusta-koffie heeft deze behandeling een uiterst geringe kleur 
verandering ten gevolge; men gaat echter eerst tot ontsmet 
ting over, wanneer de koffie aangetast is en heeft dan tussen 
twee kwaden het beste te kiezen. De aangewezen weg voor 
ontsmetting van koffie op ondernemingen blijft echter, het 
produkt weer op het drooghuis te drogen bij een temperatuur 
van + 700, C. Het voordeel hiervan voor koffie is niet alleen, 
dat daardoor de koffie ontsmet, doch tevens een heraantasting- 
voor lange tijd voorkomen word. Het is nl. bekend, dat koffie 
van lieverlede vocht aantrekt. Zodra een zekere vochtigheids- 
graad bereikt is, word de koffie voor aantasting door de snuit- 
kever ontvankelik. Deze graad van vochtigheid word door 
gepelde Java-, Liberia- en Hybride-koffie reeds na —- 1 jaar 
verkregen, bij Robusta-koffie na ongeveer twee jaren „liggen”. 
Het is ons gebleken, dat ook deze koffiescort door de snuit- 
kever aangetast word. In „glasharde” koffie kan de kever niet 
leven. Het schijnt, dat ongepelde koffie minder snel vocht 
aantrekt dan gepelde en in dit verband is het gewenst, indien 
de opslagruimte zulks toelaat, de koffie in hoornschil te bewaren. 


— 221 — 


Waar dus het drogen van het produkt bij hoge temperatuur 
niet ín aanmerking kan komen, is ontsmetting met zwavel- 
koolstof de aangewezen weg. De methode is zo eenvoudig 
mogelik en de enige voorzorg, die in acht moet worden geno- 
men is, dat geen brandende voorwerpen in de nabijheid van de 
vloeistof of de ontsmettingsinrichting gebracht worden, omdat 
zwavelkoolstof in gasvorm zowel als als vloeistof zeer brand- 
baar is, 

Daar ‘zwaveldioxyde een nadelige uitwerking heeft op ver- 
scheidene produkten, is het te verwonderen, dat ontsmetting 
met zwavelkoolstof nog niet op ruimere schaal toepassing heeft 
gevonden bij de pestbestrijdingsdienst. Omtrent de kosten van 
ontsmetting kan ten slotte nog meegedeeld worden, dat deze 
bij de huidige prijzen van zwavelkoolstof, bedragen 10 à 15 
cent per pikol. 


NIG ITL EELT ALAIN 


SCHIJNGESTALTEN VAN DE MAAN EN REGENVAL. 


„Tegen die en die datum kunnen we ander weer verwach- 
ten,” zegt men in Holland vaak, „want dan is het nieuwe 
(of volle) maan”. In Indië hoort men deze zegswijze niet zoo 
dikwijls, omdat men hier over het algemeen minder over het 
weer spreekt en de klimatologische schommelingen gewoonlijk- 
niet zoo groot zijn. 

Vraagt men dengene, die de meening is toegedaan, dat de 
maan, en in het bijzonder de phase, waarin zij verkeert, een 
bepaalden invloed heeft op het weer, welke werking hij dan 
wel van de maan verwacht, dan luidt het antwoord gewoon- 
lijk: „bij wassende maan is de kans op regen geringer dan 
bij afnemende maan”. 

Teneinde na te gaan, of er voor Buitenzorg een duidelijk 
verband is aan te toonen tusschen „maanphase’”, „grootte van 
den regenval’ en „aantal dagen met neerslag”, werd door schrij- 
ver dezes het volgende onderzoek ingesteld : 

Van September 1907 tot September 1917 werd met behulp 
van een „wereldkalender” |) nagegaan, op welke data in dit 
tijdvak een nieuwe maan viel. De 29 of 30 dagen tusschen 
twee nieuwe manen werden vervolgens in vier perioden ver- 
deeld, de drie eerste zeven dagen, de vierde acht of negen 
dagen lang. Het beeld, waarmede de maan zich gedurende 
elk dezer vier perioden aan ons oog vertoont, kwam dus vrij- 
wel overeen met wat men in het dagelijksch leven de 
„maanphase” noemt. Voor elken dag in deze perioden gedu- 
rende de tien hierboven genoemde jaren werd nu de regenval 
opgeschreven, terwijl tevens de dagen met neerslag werden 
geteld. 2) 


1) Deze „wereldkalender” is samengesteld door Dr. P. C. F. Frowein, en 
was destijds in Holland verkrijgbaar. 

(2) De cijfers betreffende den regenval worden mij welwillend ter inzage 
afgestaan door den Botanisch Assistent van het Proefstation voor Rijst a. c. 


aat Pir 


— 223 — 


Van 7 September 1907 (de eerste nieuwe maan na 1 September 
1907) tot 3 Januari 1998 (de eerste nieuwe maan in 1908) viel 
in vier „eerste perioden” 461.4 m.M. regen in 28 dagen, in de 
„tweede perioden“ 271,9 m.M. in 20 dagen, in de „derde perio- 
den: 294,6 m.M. in 22 dagen, en in de „vierde perioden‘“ 689.5 
m.M. in 28 dagen. De „vierde perioden“ telden tesamen 34 
inplaats van 28 dagen. 

Voor de volgende jaren ene hetzelfde nagegaan, met dien 
verstande, dat het jaar werd gerekend te beginnen niet met 
1 Januari, maar op den dag van de eerste nieuwe maan in 
Januari, en te duren tot de eerste nieuwe maan in het volgen- 
de jaar, Stellen we de uitkomsten van het onderzoek kort- 
heidshalve tabellarisch voor, dan zien we het volgende: 


Jaren Eerste periode | Tweede periode | Derde periode Vierde periode 
Regen val | Bas Regen val ESE Regen val Ee Regen val NE SSS 
in #85 “in DER in Sa5l in PES SSN 
m.M. | a of m.M. Oe She m.M A Sf m.M. A Sat 
1907 461,4 | 28 220 204622 689.5 | 28 34 
RODEN 123.81 73} MA63:3 | 61 815.9 | 73 | 1209.2| 84 112 
1909 105.85 57} 10688 |. 67 839,3, 64 f 1104.8| 70 102 
1910 Gass 63 hel dSN.8 LZ 686.3 | 67 1140.4 | 81 111 
1011 809,8, 60 457.- | 59 880.21 61 1230.3 | 80 102 
1912 BAO el HOTZ 4 Ae 12641172: | 10760.3 1225 102 
Reek 76.21 66 | 1146-37 60 f 13168 65 | 116522} "84 111 
1914 756,9 | 49 805.1 | 54 669.6| 48 | 10208, 61 102 
1915 997,9 | 58 85955 Mm G1 1208.9 ‚ 63 1087.9 ‚ 69 103 
1916 712.- | 60 Alde pag 1283.- | 74 14431 91 111 
1917 728,4 | 43 563,- | 36 blote NE. BA JZ 94 


| 9165.5 | 615 | 9657.3 | 612 [10026.8 | 644 [119431 | 775 [1084 


Zooals de tabel aangeeft, is er in de tien jaren van het onder- 
zoek: gedurende de „eerste perioden“ 1965.5 m.M. regen geval- 
len in 615 dagen, dus had de regenval per dag gemiddeld 


14.90 m.M. bedragen. 
Voor de andere perioden vinden we bij berekening: voor 


Ged 


de tweede periode gemiddeld 15.78 m.M. per regendag; voor 
de derde periode gemiddeld 15.57 m.M. per regendag; voor 
de vierde periode gemiddeld 15.41 m.M. per regendag. 

Deze gemiddelden zijn dus praktisch gelijk. Dit valt te meer 
op, wanneer we de enorne verschillen in de besproken jaren 
in aanmerking nemen. 

Ook in het percentage dagen met neerslag zien we voor 
de vier perioden slechts geringe verschillen. De som van de 
dagen van elk der drie eerste perioden bedroeg 868, die der 
vierde perioden 1084, zoodat het in de eerste periode geregend 


had op 70.85, in de andere op 70.51, 74.19 en 71.49 pCt. van 


alle dagen. 

De invloed, dien de maan in een bepaalde schijngestalte op 
den regenval heeft uitgeoefend, is dus, als hij al bestaan heeft, 
zeer klein geweest. 

L. Kocr. 


Ed 


RNN OTE 


LADANG-SAWAHBOUW. 


Het is bekend, dat men vrij algemeen de meening is toe- 
gedaan, dat voor den verbouw van padi op sawah over voldoende 
bevloeiingswater moet worden beschikt om flinke oogsten te 
krijgen, en dat een plotseling afbreken der bevloeiing, door 
wegslaan van dammen b.v. misgewas ten gevolge kan hebben. 

Wij zullen hieronder echter zien, dat die meening niet in 
alle opzichten als volkomen juist moet worden beschouwd. 

Nu heden ten dage het vraagstuk van de voedselvoorziening 
van Indië zoozeer op den voorgrond is getreden, en het Gou- 
vernement voornemens is, allerwege dure irrigatiewerken tot 
stand te laten brengen, waarmee millioenen zullen gemoeid 
zijn, is het m.i. meer dan urgent, dat in zake de bevloeiing 
van de sawahs meer licht worde ontstoken. Wellicht kunnen 
die millioenen gedeeltelijk voor andere nuttige doeleinden 
worden aangewend. 

Zooals bekend is, wordt de rijstcultuur in Ned.-Indië op 
tweeërlei wijze gedreven: op bewaterbare en op droge gronden. 
De eerste zijn onder de benaming van „sawah” bekend, de 
laatste onder die van „ladang”. 

Naar de wijze, waarop de sawahs bevloeid worden, onderscheidt 
men haar in: van levend water voorziene en van den regen 
afhankelijke sawahs of, zooals de gebruikelijke Maleische termen 
luiden: sawah: berbendar hidoep en sawah berbendar langit. 

In streken, waar ’t veel regent, kan men de sawah berbendar 
langit dikwijls op denzelfden tijd bewerken en beplanten als 
de sawah berbandar hidoep. Maar in een streek, waar weinig 
regen valt, kan men eerstbedoelde sawahs bijna nooit tegelijk 
met de andere beplanten. Men moet dan wachten tot er vol- 
doende regen is gevallen. 

„Gewoonlijk legt men de kweekbedden tegelijk met de andere 
aan, maar wanneer men zal kunnen planten, is niet zeker. 
Het gebeurt dan menigmaal, dat de bibit te oud wordt om 


— 226 — 


ze nog over te planten op de sawahs, en men moet dan opnieuw 
persamaian aanleggen. Plotseling komt dan regen, de sawahs 
worden bewerkt, maar ...... de bibit is nog niet oud ge- 
noeg, om over te planten. Men wacht, de sawahs worden 
weer droog, en als de bibit dan weer groot genoeg is, is er 
weer geen water genoeg. Zoodoende krijgt men geringe op- 
brengst en bovendien lijdt men veel schade, en doet men veel 
werk, zonder nut. 

In de onderafdeeling Priaman komen ook groote uitgestrekt- 
heden van dergelijke sawahs voor. Doordat hier veelal voldoende 
regen valt, kunnen die sawahs gewoonlijk op denzelfden tijd 
beplant worden als de bevloeibare. Het pas afgeloopen jaar 
1917 echter kenmerkte zich door een bijzonder drogen west- 
moesson. De regentijd, die in October had moeten beginnen, 
liet maar aldoor op zich wachten. Eerst medio Maart vielen 
eenige stevige regenbuien. Het gevolg daarvan was, dat 
groote complexen van de onbevloeibare sawahs niet meer be- 
werkt en beplant konden worden. 

De ondervolgende tabel geeft ons eenig beeld van den ge- 
ringen regenval in den regentijd van 1917—1918. Ter verge- 
lijking dient de tabel, aangevende den regenval in 1916. 


Maanden | 5 —… | Maanden z —… | Maanden z —… | Samenvat- 
1916 es 1917 ‚2 1918 85 ting 
4 a 4 
Januari 297 fJanuari \ 355 | Januari 45 | _Regenval 
Februari 85 [Februari | 288 | Februari 91 | Westmoesson 
Maart 372 | Maart 274 | Maart 308 [1917 — 1918 
April 440 | April 169 October -Jan. 
Mei 267 | Mei 147 958 m.M. 
Juni 142 [Juni 127 
Juli 263 | Juli 131 Regenval 
Augustus ‚ 227 | Augustus | 310 Westmoesson 
» September | 305 | September| 265 1916 — 1917 
October 359 | October 440 October -Jan. 
November { 360 | November| 167 1798 m.M. 
December 724 | December | 306 


— 227 — 


De Landbouwcursus te Sikapak (Priaman) heeft een stuk 
droge sawah, en een tiental meter daarvan verwijderd ook 
een stuk rawa-sawah. De grond van de rawa-sawah werd 
op de gewone wijze tot modder bewerkt en daarna met 
padi Tjinto kajo, zijnde een vroegrijpe padisoort (+ 100 da- 
gen oud) beplant. De bibit was te voren op droge bedden 
gekweekt, en-op ’t tijdstip van overplanting 45 dagen oud. 
____Met de sawah berbendar langit werd heel anders te werk 

gegaan. Hiervoor werd geen bibit gekweekt. De grond, 
die uit losse tuf bestaat, werd volkomen droog door de cur- 
sisten gepatjoeld en daarna schoongemaakt. In de pematangs 
(galangans S.) werden openingen gemaakt, om te zorgen, dat het 
regenwater, dat er mocht vallen, ongehinderd kon weg vloeien. 
Op denzelfden dag, di, dat voor de rawa-sawah bibit op de 
kweekbedderni werd uitgezaaid, 4 Dec 17, werden op de andere 
sawahs padikorrels gepoot. In ieder plantgaatje werden 10 à 12 
korrels geworpen, waarna ’t gaatje weer werd dichtgestopt. 

Op het oogenblik di. 18 Maart 1918, is de toestand van 
het padigewas als volgt: 

De sawah berbendar langit hebben tot nu toe nog geen 
enkelen keer onder water gestaan, van wege de weinige regens 1) 
en de poreusheid van den grond. De padi heeft desondanks 
een opvallend donkergroene kleur en ziet er krachtig en ge- 
zond uit, in tegenstelling met de padi op de van regen af- 
hankelijke sawahs van de bevolking, die overal door de droogte 
sterk geleden heeft en lichtgeel ziet, Een niet minder ziekelijk 
aanzien vertoont ook de padi op de rawa-sawah van den 
cursus. Zij is wel 2 à 3 weken ten achter in groei bij de 
padi van de droge sawah, niettegenstaande het pooten en het 
uitzaaien op denzelfden dag hebben plaats gehad. 

Cok de uitstoeling is bij de uit korrels geplante padi bui- 
tengewoon groot. In een roempoen heb ik meer dan 100 
flinke anakans geteld, 

Gemiddeld bedraagt de uitstoeling 40. 

Dit gemiddelde is bij de sawah berbendar langit van de 
bevolking niet meer dan 12. 

1) Regenval 1 December ’17 — 1 Maart '18= 442 m.M. 

„ 1 5 161 „171367 m.M. 


ORB 


Uit het bovenstaande blijkt dus, dat de sawahpadi inderdaad 
niet zooveel water noodig heeft voor een goede ontwikkeling 
als algemeen wordt aangenomen, ten minste wat de tjeresoor- 
ten betreft. Van de benaalde soorten, welke voornamelijk op 
Java geteeld worden, heb ik te dien opzichte nog geen erva- 
ring opgedaan. Doch:ik houd het er voor, dat een onafge- 
broken bevloeiing van den tijd van overplanten tot vlak bij 
den oogsttijd, welke bevloeiingsmethode algemeen op Java 
wordt gevolgd, de padiplant meer kwaad dan goed doet. Het 
wil mij voorkomen, dat voor het padigewas een overvloed aan 
gemakkelijk opneembare voedingsstoffen van meer belang 
moet worden geacht dan een overvloed aan bevloeiingswater. 

Hier op Sumatra's Westkust heeft men een andere methode 
van bevloeiing bij de bewaterbare sawahs. 1) 

Wanneer de bibitplantjes zog geen nieuwe wortels hebben 
gevormd, mag er slechts weinig water op de sawah worden 
toegelaten, Naarmate echter de plantjes zich hersteld hebben, 
en opnieuw beginnen te groeien, moet er voor gezorgd wor- 
den, dat de watertoevoer gaandeweg vermeerderd wordt. De 
groei van de padi is heel anders dan die van vele planten. 
Eerst neemt het stengeltje in omvang toe, en worden er 
veel nieuwe bladeren gevormd, doch plotseling houdt de 
lengtegroei gedurende eenigen tijd op. Aan den voet van de 
stengels komen nu nieuwe stengeltjes, anakans, te voorschijn, 
waarvan het aantal bij de verschillende rijstsoorten nog al 
sterk varieert. Ook spelen hierbij de vruchtbaarheid van den 
grond en het plantverband een groote rol. 

Gewoonlijk begint de uitstoeling + 1 maand na het uitplanten, 
en houdt een maand daarna weer op, waarna het gewas sterk 
in de lengte begint te groeien. Die lengtegroei moet een beetje 
getemperd worden, aangezien de ervaring ons leert, dat 
plantjes, die vlug in de hoogte groeien, zwak stroo, dus neiging 
om te legeren bezitten. 

Om dit dus zooveel mogelijk te voorkomen, is het noodig, 
de sawah gedurende eenige weken droog te leggen, en hier 
en daar tusschen de padirijen en aan de kanten der pirings 


1) Men zie ook het artikel van den Heer M. B. Smits in Teysmannia 1915, 
blz 619 vlg. 


. \ 


— 229 — 


greppels te graven. Hierdoor groeit de padi niet zoo vlug 
meer in de hoogte, en krijgt zij een steviger stroo. 

Voorts zijn er nog andere voordeelen aan verbonden: 

io De bloei zal door het droogleggen gelijkmatiger plaats 
vinden. 

2o, Het gebeurt vaak, dat padi op een leeftijd van ongeveer 
2 maanden door Omo mentek aangetast wordt, welke ziekte 
het best bestreden wordt door volkomen drooglegging der 
sawah, waardoor de lucht gelegenheid heeft, om de zure reac- 
tie van den grond weg te nemen. 

Het in de aar schieten van de padi kondigt ons weer het 
oogenblik aan, om water op de sawah te brengen. En dit duurt 
zoo lang, tot dat de padistengels van onderen een geelachtige 
kleur aannemen, en de onderste bladeren beginnen te verdrogen 
en af te sterven. Nu wordt de bevloeiing wederom gestaakt 
tot den oogsttijd. 

Op Java geldt de eisch, om goede oogsten te krijgen, een 
onafgebroken bevloeiing van den planttijd tot vlak tegen den 
tijd van rijpworden van de vrucht. 

Uit verschillende waarnemingen is mij echter gebleken, 
dat men aan het water voor den sawahbouw een grootere 
beteekenis hecht dan het inderdaad verdient, Mijn overtuiging 
is, dat wij het bevloeiingswater alleen moeten beschouwen als 
aanbrenger van voedingsstoffen en slib, welke zoowel voor 
de voeding van het gewas als voor de verbetering van de 
structuur van den grond noodig zijn. Verder bevat het water 
nog zuurstof, noodig voor de ademhaling van de plantenwortels, 
welke zuurstof echter niet in opgelosten vorm aan de wortels 
behoeft gebracht te worden. Derhalve, ìndien een stuk sawah 
voldoende vruchtbaarheid bezit, dan kan daarop zonder nadeel 
sawahpadi geteeld worden zonder bevloeiing. 

Deze conclusie heb ik uit de twee volgende feiten getrokken: 

lo, De padi van de droge sawah te Sikapak (Priaman), uit 
korrels gepoot, vertoont een gezonder uiterlijk en heeft meer 
anakans gemaakt dan de padi van de van regen afhankelijke 
sawahs van de bevolking, die op de gewone wijze bewerkt, en 
uit bibit geplant zijn. Ook steekt zij gunstig af bij de padi van 
sommige van levend water voorziene sawahs. 


EN 
$ 


: — 230 — 


2. In het Loeboek-Basoengsche wordt een zekere soort 
sawahpadi, genaamd Padi Ado of Padi Gando Radjo, heel 
veel op de ladangs geplant. 

Op nieuwe ladangs geeft zij een grootere opbrengst dan 
op de bevloeibare sawahs, hoewel de grond van dezelfde 
gualiteit is, 

Ik wil met het bovenstaande echter geenszins zeggen, dat 
bevloeiing voor de sawahs niet nuttig zou kunnen zijn. 

Is de grond arm aan voedingsstoffen en kan men daarop 
water brengen, dat hiervan rijk voorzien is, dan is het na- 
tuurlijk gewenscht, dat men zijn sawahs irrigeert. Mijn bedoeling 
is alleen, enkele bewijzen aan te voeren, dat het overal heer- 
schende denkbeeld, alsof bij den verbouw van sawahpadi 
altijd over veel water moet worden beschikt, zóó dat de sawah 
gedurende een aantal maanden onder het natte element mòet 
staan, dat de sawahpadi niet op de ladangs kàn worden 
verbouwd, dat de ladangs àltijd mimnder opbrengen dan de 
sawahs, niet geheel juist is gebleken. 

Verder heeft de proef op de cursus-sawah te Sikapak ons 
nog geleerd, dat het beter is, op de van regen afhankelijke 
sawahs de padi uit korrel te poten dan uit bibit te planten. 

Deze wijze van sawahbouw nu zou ik gaarne willen noe- 
men „de ladang-sawahbouw.’ De werkwijze, welke hierbij 
gevolgd wordt, komt ongeveer op het volgende neer: Onge- 
veer twee maanden voordat men begint met het aanleggen 
van kweekbedden voor de irrigeerbare sawahs, begint men 
met de bewerking van de ladang-sawahs. Deze zijn dan nog 
droog. Eerst maakt men ook daar de bandars en de pema- 
tangs in orde Daarna gaat men de sawah droog ploegen 
of patjollen. De bedoeling hiervan is, den grond fijn te 
maken en het onkruid te dooden. Dit gaat natuurlijk niet 
op eenmaal, Men ploegt den grond hier drie of viermaal 
en egt hem eenige malen. De sawah is nu bewerkt als de 
andere menschen de persamaians maken. Met een pootstok 
maakt men pootgaten in den grond en werpt hierin 10 à . 
12 padi-korrels. 

Tegelijk met de bibit op de persamaians komt vok de padi 
op de ladang-sawah op, Maar deze padi groeit veel beter 


ed 


— 231 — 


dan de bibit op de persamaians. omdat zij meer ruimte heeft. 
Wanneer nu de menschen de sawah berbendar hfdoep gaan 
beplanten, is de padi op de sawah berbendar langit reeds vrij 
groot. 

Intusschen vallen de regens in, Volgens de gewone methode 
moet men anders de droge sawah nog gaan bewerken. Maar 
nu zijn de ladang-sawahs reeds beplant. En al het gevallen 
water kan dus dienen om de padi beter te laten groeien. Op 
deze wijze zullen de van de regen afhankelijke sawahs bijna 
nooit mislukken, maar altijd een zekere opbrengst geven. 

Alleen moeten deze sawahs goed schoon worden gehouden. 
Ook vereischen zij meer mest. 

Wij hebben hier boven reeds het een en ander medegedeeld, 
hoe de sawahs bevloeid dienen te worden, en dat sawah-padi 
voor haar groei eigenlijk niet zooveel water noodig heeft als 
algemeen wordt gedacht, doch dat bevloeïing voor de sawahs 
heel vaak noodig is, om de vruchtbaarheid van den grond in 
stand te houden. 

Het komt ook wel eens voor, dat bevloeiing, hoewel technisch 
mogelijk, uit een landbouwkundig oogpunt niet aan te raden 
is, o.a. in de volgende gevallen: 

to, Wanneer het bevloeiingswater armer is dan de te 
bevloeien grond: instede van verrijkend zal het water verar- 
mend op den bodem kunnen werken. 

2o, Indien de sawahgrond heel poreus is, zal drainage 
van de voedingsstoffen kunnen plaats hebben. 

30, Wanneer het bevloeiingswater stoffen bevat, die giftig 
zijn voor de padiwortels zooals aluin, zwavelverbindingen 
en humuszuren. Kalkhoudend water kan op phosphorarmen 
grond ook een nadeeligen invloed uitoefenen. 

Er zijn verder ook gevallen, waarin bevloeiingen, hoewel 
uit een technisch en uit een landbouwkundig oogpunt zonder 
bezwaren megelijk, economisch niet wel mogelijk is, Het vol- 
gende voorbeeld kan dit duidelijk maken. 

In een streek liggen 1000 bouw sawahs, waarvan, zullen wij 
zeggen, 500 bouw ieder jaar gebrek aan water hebben. Het 
is dus noodig, de bevloeiing in die streek te verbeteren, 
waarvoor b.v. f 100.000 door den Irrigatieingenigur noodig 


— 232 —. 


wordt geacht: voor het aanleggen van permanente dammen * 
betere, grootere leidingen, enz, enz. / 

Gesteld, dat het Gouvernement voor de uitvoering van 
genoemde werken een leening sluit tegen 5 °/, rente 's jaars, 
en dat later het onderhoud jaarlijks een som vordert van + 1 e/, 
van de aanlegkosten. Het Gouvernement moet dus ieder 
jaar ten behoeve van de irrigatie in genoemde streek aan 
rente en onderhoud uitgeven 6% van f 100.000 d.i. f 6000. 
Dit bedrag moet teruggevonden worden van de vermeerderde 
belasting van de eigenaars van de sawahs. 

Wanneer wij aannemen, dat door het verbeteren van de 
bevloeiing de genoemde 500 bouw sawah een hoogere op- 
brengst geven van 5000 pikols gaba, in geld uitgedrukt + 
f 15000 —, dan bedraagt de vermeerdering van de belasting in 
di: streek 4% van f 15000 d.i. f 600.-, waartegenover door 
het Gouvernement een jaarlijksche uitgave moet worden ge- 
daan van f 6000, de aflossing der schuld nog niet mede- 
gelekend. 

Het ligt wel voor de hand, dat het Gouvernement geen 
leening zou willen sluiten, waar de uitvoering van werken, 
waarvan de voordeelen bij lange na niet opwegen tegen de 
nadeelen. 

In zoo’n geval zou men beter doen met de bevolking te 
wijzen op de voordeelen van den ladang-sawahbouw, en 
haar daarmede goed vertrouwd te maken (demonstraties, be- 
sprekingen, premies uitloven). 

De ladang-sawahbouw is het best te vergelijken met den 
graanbouw in Europa, waarbij voor het verkrijgen van goede 
oogsten het zwaartepunt moet worden gelegd op de groote 
vruchtbaarheid van den grond. 

Wordt bij de bevloeibare sawahs de vruchtbaarheid van den 
grond door den voortdurenden aanvoer van slib en voedings- 
stoffen in stand gehouden, bij de ladang-sawalis moet men, 
evenals bij den graanbouw, zijn toevlucht nemen tot verschil 
lende meststoffen. En het is nog de vraag, wat eigenlijk ín 
het algemeen belang beter is, de aanleg van dure, niet ren- 
deerende irrigatiewerken of het gebruik van meststoffen. 

Men zal mij, hoop ik, niet van jeugdigen overmoed gaan 


LE) 
5) 
95) 


verdenken, wanneer ik hier de vrijheid neem, er bij de Regee- 
ring op aan te dringen, deze kwestie ernstig in overweging 
te nemen, want indien later, door allerwege genomen proeven, 
blijkt, dat de sawahpadi zonder bezwaar op droge velden kan 
worden gekweekt, evenals het graan in Europ® dan kan daâr- 
door in vele streken het voedselvraagstuk, zoo niet geheel dan 
toch gedeeltelijk worden opgelost. 

In Deli b. v., waar jaarlijks duizenden tonnen rijst van elders 
moeten worden aangevoerd, voor de talrijke koelibevolking 
zouden de tabaksondernemingen best haar eigen rijst kunnen 
verbouwen. Daarbij zou dan gebruik kunnen worden gemaakt 
van mechanische werktuigen, zooals zaaimachine, maaima- 
chine, dorschmachine e.a. 

Een tabaks-onderneming van 300 bouw b.v, die dus onge- 
veer 1500 koelis telt, zou voor den verbouw van haar eigen rijst 
niet meer dan 60 mannen noodig hebben. In Europa rekent 
men bij den graanbouw voor 4 H. A. land, d.i. +6 bouw, 1 
arbeider noodig te hebben, hetgeen bij den ladang-sawahbouw, 
waarbij van mechanische werktuigen gebruik wordt gemaakt, 
ook het geval zal zijn. 

Schatten wij de opbrengst van de ladang-sawah op 25 pikoel 
gaba per bouw — d.i, heel laag getaxeerd, — dan bedraagt de 
totale opbrengst 60 X 6 X 25 == 9000 pikol gaba, welke 
hoeveelheid 1500 koelis ’s jaars ongeveer aan rijst noodig hebben. 

Samenvattend komen wij tot de volgende zaken: 

1o, Sawahpadi (tjere) behoeft voor haar groei niet zooveel 
water als algemeen wordt aangenomen. 

20, Om van de sawah berbendar langit een zekere op- 
brengst te krijgen, moet men haar behandelen als de ladang- 
sawah. De ladang-sawah is niet zoo afhankelijk van den regen 
als de sawah berbe:ndar langit, getuige de geslaagde proef- 
aanplant van de droge cursussawah te Sikapak, in den zoo 
goed als drogen regentijd van 1917-1918, 

30, Bevloeiingswater hebben de sawahs dikwijls noodig 
vanwege zijn voedende bestanddeelen. 

40, Bevloeiing is dikwijls technisch mogelijk en ne 
economisch niet aan te bevelen. 

5e, Bevloeiing kan soms verkeerde gevolgen hebben. 


ZO 


60, In streken, waar bevloeiing, zoowel om technische als 
om economische redenen niet mogelijk is, moet men zijn toe- 
vlucht nemen tot den ladang-sawahbouw. 

Voorts verdient het m.i. aanbeveling, de volgende vragen 
door proeven te doen uitmaken : 

1. Bestaat er wezenlijk verschil tusschen sawah- en ladang- 
door padi ? 

2. Welke padisoorten, zoowel benaald als onbenaald, zijn 
't meest geschikt voor den ladang-sawahbouw ? 

Ik ken er op het oogenblik reeds 5, nl.p. bandang poetih, 
p. tjinto kajo, p. randah bawan, p. gando radjo, padi bandang 
sirah. 

De laatste drie soorten worden zoowel op de ladangs als op 
de sawahs verbouwd, de eerste twee nu nog alleen op de sawah. 

3. Wat brengt meer op, een stuk bevloeibare sawah of een 
stuk goed bemeste ladang-sawah, van dezelfde grootte en op 
dezelfde soort grond ? 

ABD. Aziz ST. KENAIKAN. 
Priaman. 


De inzender van bovenstaand ártikel zal wel begrijpen, dat 
niet ieder zijn meeningen deelt, dat ook niet ieder zoo gemak- 
kelijk tot het trekken van conclusies overgaat, dat velen de 
zijne niet zullen overnemen. 

De oude rijken aan den Nijl, de Tigris en de Eufraat dankten 
hun bloei, ja zelfs hun ontstaan aan de bevloeiing der bouw- 
velden. 

De Indiaansche rijken van vóór de ontdekking van Amerika. 
pasten bevloeiing toe. 

Het grijze verleden van China en Indië vertoont zich aan de 
nageslachten niet dan in de spiegeling der van oudsher be- 
vloeide velden. 

Engeland voerde een zwaren oorlog tot herovering van Soe- 
dan om het brongebied van den Nijl te beheerschen, in de 
overtuiging, dat de bevloeiing van Egypte's velden een vitaal 
belang was. 

Een eenigszins intensieve cultuur vindt men in geen enkel 
tropisch land als algemeene cultuur zonder bevloeiing: 


dk 


Waar het dichter worden der bevolking dwong om van roof- 
bouw over te gaan tot intensieve cultuur, ging men hier vrijwel 
algemeen over tot den sawahbouw. Waar het maar even mogelijk 
was, legde men zelfs in oude tijden leidingen aan, gaf men 
zich daarvoor dikwijls zooveel moeite, dat het nageslacht, be- 
ter bewapend met allerlei technische middelen, slechts eerbied 
kan hebben voor dat historische werk. In Zuid-Bali liggen ge- 
bogen tunnels van meer dan een Kilometer lengte, aangelegd 
door een vrij primitieve bevolking zonder gebruik van andere 
meetwerktuigen dan een touwtje en een stokje. 

Zou de reuzenarbeid van al die voorgeslachten kunnen be- 
rusten op een vergissing ? 

Zouden de voorvaderen zich hebben kunnen vergissen in 
een zoo belangrijke zaak als de voedselvoorziening, waaraan 
‘hun bestaans-mogelijkheid hing ? 

Zouden de afzonderlijk opgekomen beschavingen (Indië; 
Amerika) in eenzelfde fout haar basis gevonden hebben ? 

Zou alles wat de wetenschap leverde om verklaring te zoe- 
ken van het feit, dat de bevloeide sawahs meer opbrengen 
dan de droge velden, doelloos en nutteloos zijn, doordat het 
nl. een onwaarheid is, dat de goed bevloeide sawahs veel 
voor hebben boven de onvoldoend bevloeide en zeer veel voor 
‘hebben boven de gaga ? 

Zouden de groote moeiten en kosten, die de bevolking van 
Java en Bali zich steeds heeft getroost voor den aanvoer van 
irrigatiewater nutteloos geweest kunnen zijn ? 

Ik kan mij niet voorstellen, dat de Heer Abd. Aziz be- 
doelen kan, deze vragen met „ja”’ te beantwoorden. 


De groei van derijstplant wordt geheel beheerscht door dien- 
‘genen van de voor haar ontwikkeling noodige factoren, welke 
in het minimum is, Daar de rijstplant bij voorkeur in het water 
‘groeit, ligt het voor de hand, dat het al of niet aanwezig zijn 
van voldoende water op de ontwikkeling van het gewas van 
«grooten invloed moet zijn, Het gevaar, dat de factor „water” in 
‘het minimum komt, is bij slechte watervoorziening zeer groot. 

Dat de aanwezige hoeveelheid water als de factor in het 
minimum den oogst zeer sterk beheerscht, blijkt voldoende dui- 


— 256 — 


delijk uit het feit, dat regenrijke West-Moessons op Java steeds 
beter oogst geven, dan regenarme. 

Noch bemesting, noch zorgvuldige grondbewerking, noch 
doelmatig uitplanten en uitzaaien, noch het kiezen van goed 
zaaizaad kan den oogst vermeerderen indien er watergebrek 
heerscht, indien de factor water in het minimum is. De onder- 
vinding leert niet anders Op slecht bevloeide sawah's hebben 
cultuurverbeteringen in den regel geen, meermalen zelfs een 
negatief resultaat, doordat de behoefte aan het in het minimum 
zijnde water door bemesting en door bevordering der ver- 
damping nog verhoogd wordt en de aanplant nog gevoeliger 
wordt voor watergebrek. 

Kapitalen vastgelegd in irrigatiewerken, tot stand gebracht 
na grondig onderzoek van het water, zoowel als van den te 
bevloeien grond in verband met den economischen toestand 
der bevolking, kunnen moeilijk nuttiger aangewend worden. *) 

Waar geen irrigatie mogelijk is, waar de sawah’s van regen 
afhankelijk zijn, gaat men ook op Java, inzonderheid in Kediri 
en Madioen, over tot wat de Heer Abd. Aziz ladang-sawahbouw 
noemt. De naam gaga-rantjah is hier gangbaar. 

Op velden met zeer onzekere watervoorziening heeft die 
cultuurwijze zeker veel voor boven den gewonen sawahbouw, 
daar de planten door directe uitzaaiing op het droge veld een 
wortelstelsel krijgen gelijk aan dat van de bibit op droge 
kweekbedden. Dat wortelstelsel stelt ze beter in staat om de 
droogte te verdragen door haar betere uitrusting met wortel- 
haartjes, die bijna altijd nog wel genoeg water aaa den bodem. 
weten te onttrekken om de plant frisch te houden. 

De gemiddelde opbrengstcijfers (19 picol per bouw) staan. 
echter altijd achter bij de gemiddelde opbrengsten van behoor- 
lijk bevloeide sawah’s (30 picol). Wanneer de regenmoesson 
zich mild toont, zoodat de bevolking vertrouwt, de velden wel 
ie kunnen bevloeien, sluit men in Kediri en Madioen de ga 
Jangans om de velden tot gewone sawah’s te maken, die dan 
een gelukkig jaar geven. n 


1) Men leze de hoogstbelangrijke publicatie van Dr. P. vAN DER Erst „Inlei- 
ding tot bet onderzoek van kleine irrigatieontwerpen”, 


hs, 


Het openhouden van deze mogelijkheid is wel het grootste 
voordeel van de gaga-rantjah boven de gewone gaga. 

Boven de gewone van den regen afhankelijke sawah's heb- 
ben ze het voordeel van de veel grootere oogstzekerheid. 

Twee redenen, die maken dat de gaga-rantjah of ladang- 
sawahbouw recht heeft op onze bijzondere belangstelling. 


K. Vv. D. VEER. 


nnen nnn EN Rn enn neen nnn nnn nnn nn ns NNI 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


De tabaksrupsen in de Filippijnen en hunne bestrijding. 


Voor de Filippijnen is de tabakscultuur van bijzonder belang ; 
geen wonder dat aan de ziekten en plagen dezer cultuur thans 
verhoogde aandacht wordt geschonken. Van rupsenplagen 
dienen vermeld te worden /die, welke veroorzaakt worden 
door Prodenia Litura F., Chloridea assulta GUEN, Guort- 
moschema heliopa TROWER, Plusta ertosoma GUEN. en Ache- 
rontia lachesis F, Dit zijn juist dezelfde rupsen-soorten, die 
ook op Java en Sumatra schadelijk zijn voor de tabak. Prodenta 
ltura F. — synonym Zétoralis GUEN — is in de Filip- 
pijnen de grootste tabaksviĳĳand. De rups leeft er echter 
ook nog op tal van andere planten; haar levenscyclus duurt 
ongeveer een maand. Chloridea assulta GUEN. — het is dezelfde 
soort, die op Java abusievelijk als Ch/oridea resp. Heloths 
obsoleta, armigera enz. te boek staat, waarop de heer JENSEN 
zoo juist mijn aandacht vestigde, Ref. — leeft ook op katoen 
en andere planten; van de tabak vernielt zij graag de zaad- 
doozen en de bloemen door deze aan te boren, zelfs aan te 
vreten. De ontwikkelingsduur bedraagt gemiddeld ongeveer 
36 dagen en daar de eieren spoedig na de paring worden 
gelegd en de paring terstond na het uitkomen plaats heeft, 
kunnen per jaar allicht 10 op elkaar volgende generaties 
optreden. Gxorumoschema heliopa TROWER — op Java lange 
jaren ten onrechte /Zzfa solanella geheeten, waarop het eerst door 
KEUCHENIUS is gewezen —, de „dikbuik” op Deli, leeft borende 
in den stam, een opzwelling ervan veroorzakende; behalve 
tabak zijn er geen andere voedsterplanten bekend. De geheele 
ontwikkeling duurt gemiddeld 32 dagen. Jonge zaailingen 
worden zeer sterk aangetast, vooral wanneer deze lang op 
de zaadbedden worden gehouden. Maar ook de toppen worden 
aangetast en het talrijkst is het insect te vinden op de uitloo- 
pers. — Plusia eriosoma GUEN. bleek bijzonder schadelijk te zijn 


— 239 — 


voor jonge tabaksplanten op de bedden; stonden de planten echter 
eenmaal in den vollen grond en hadden zij het bloeistadium 
bereikt, dan kwamen deze rupsen slechts zeer sporadisch 
voor. Ook van deze soort duurde de ontwikkeling, van het 
tijdstip der paring af gerekend, weinig langer dan één maand. 
dArcherontia lachests, de doodshoofdvlinder, is slechts eenmaal als 
rups op de tabak waargenomen; ook werd de rups op Sesaneum 
mdicum —Jav widjen, Ref, — aangetroffen. 

Ter bestrijding van de bladetende rupsen werd toegepast 
Parijsch groen als sproeimiddel. 1 lb. Parijsch groen werd 
met versch gebluschte kalk tot een pasta vermengd en ver- 
volgens met 100 gallons water aangelengd — d.i. dus 1 dl. 
Parijsch groen op + 1000 dln. water —. De eerste besproeiing 
dient te geschieden twee à drie weken na het overplanten ; 
tien dagen later moet deze behandeling herhaald worden. Er 
mogen geen regendroppels op de planten aanwezig zijn, en 
het sproeimiddel mag slechts een zeer fijn laagje op de bla- 
deren vormen. De late namiddaguren zijn het meest geschikt 
voor de besproeiing. Ook werd Parijsch groen droog gebe- 
zigd, en wel gemengd met kalkstof, 1:50, De menging moet 
zeer goed wezen en moet reeds eenige dagen vóór de toepas- 
sing hebben plaats gehad. De planten worden hiermede fijn 
bestoven, De planten, die met het sproeimiddel waren behan- 
deld, vertoonden na eenigen tijd lichte verbrandingsverschijn- 
selen. De uitwerking van beide methoden bleek onvolledig 
wanneer de bladeren niet ook aan den onderkant werden 
geraakt. Immers de rupsen bleven dan de bladeren van on- 
deren aanvreten. Herhaalde toepassing — in een geval tot zes 
keer toe! — bleek daarom noodzakelijk, echter moet men 12 à 
15 dagen vóór den pluk ermede ophouden om het middel 
weer door de regens van de bladeren af te doen spoelen, 

Het bestuiven der planten is het goedkoopste: 60%, goed- 
kooper dan het besproeien. 

Het verzamelen van de rupsen, dat eveneens werd toege- 
past, bleek de duurste methode te zijn: 54°/, duurder dan be- 
sproeien. Aanbevolen wordt, kippen in de tabaksvelden rond te 
laten loopen, omdat verwacht wordt, dat deze de rupsen zullen 
opeten. De vlinders der bladetende uilrupsen kunnen gelokt 


DRAG 


worden met de rijpe vruchten der Axona maurzcata — zuurzak —, 
die in stukken gesneden op borden worden uitgelegd. Hier 
komen de vlinders in de avonduren, voornamelijk tusschen 
half 6 en half 7, op af en kunnen dan gevangen worden. 

Natuurlijke vijanden der P/usia zijn kleine sluipwespen uit het 
geslacht Urogaster, Microgasterine, terwijl een verwante soort, 
Microplitis mamlae, leeft in de rupsen der Chloridea. Ook 
maakt een parasitische schimmel, Cordiceps, slachtoffers onder 
de rupsen en poppen van beide uilvlinders. Een wants, Zua- 
goras plagiatus BURM., maakt jacht op deze rupsen en zuigt ze uit. 

Gnorimoschema is het moeilijkst te bestrijden. Parijsch groen 
voorkomt niet, dat de eieren op de plant worden gelegd. Ver- 
nietiging der aangetaste planten wordt aanbevolen; zeer 
krachtige planten kunnen gered worden door de rupsjes met 
een scherp mesje operatief uit het aangetaste stamgedeelte te 
verwijderen. Alle uitloopers uit de basis der plant en uit de 
bladoksels, waarin de dikbuik zich gaarne ontwikkelt, dienen 
vernietigd te worden. 

De publicatie, waarop dit referaat slaat, bevat uitvoerige 
tabellarische gegevens omtrent den duur der verschillende 
ontwikkelingstoestanden van deze insecten, behalve van 
Acherontia, 

EDROzO, LEON B. A Study of Zobacco- Worms and Mcthods 
of Control The Phlippine Agriculturist and Forester vol VT. 
nr. 7 (March 1918) fp. 195 tm 209. 


Java-Para. 


Begin 1914 nam de Heer D. MAC GILLAVRY op aanraden 
van Dr. P.J. S. CRAMER zijn eerste proeven met de Brazi- 
liaansche rubberbereiding. 

Van stonde aan werd een gewichtsvergelijking gemaakt, 
waaruit bleek, dat door de rookmethode uit dezelfde hoeveel- 
heid latex 20 °/o meer aan rubbergewicht werd verkregen 
dan bij bereiding tot crêpe. 

Dit verschil werd steeds weer gevonden, bleek een enkele 
maal zelfs 22 0/, te bedragen. 

Had aanvankelijk elke tapper 2 uur noodig om 1 Kilo 


Ee Sh es 


rubber te rooken, nu de noodige handigheid verkregen ís, 
rookt ieder tapper zijn eigen productie in drie kwartier per 
K. G., zoodat alle dagen om 1 uur de geheele dagproductie is 
verwerkt. Voor elke drie tappers is een rookoventje inge- 
richt in een open loods; samengestelde werktuigen worden 
niet gebruikt. 

Was aanvankelijk het viscositeitscijfer nog niet het ge- 
wenschte, na verdere proefnemingen mocht het den Heer MAC 
GILLAVRY gelukken, ook daarin afdoende verbetering te 
brengen. Van 1 Augustus 1914 af wordt op Sido Recjo 
alle latex tot rubberballen verwerkt. 

De eerste partij, die de onderneming op de markt bracht, 
werd als caucho-ballen ver beneden de waarde verkocht. 
De tweede partij werd einde 1915 als Java-Para gelijkwaardig 
getaxeerd met prima plantage. Latere partijen brachten te 
Singapore en te Semarang 10 °/, minder op dan de hoogste 
prijs voor prima plantage. In 1917 werd een kleine partij 
te Amsterdam verkocht voor 4 °/, beneden den prijs. van 
prima plantage. In Februari 1918 werd een partij verkocht 
tegen f 1- per half Kilo, terwijl de prijs van prima plantage 
toen f 092% was. 

Daar de kostprijs lager is dan bij de bereiding van crêpe 
of sheet, die ook niet altijd voor den hoogsten prijs verkocht 
kan worden, geven de gemaakte prijzen een mooie zuivere winst. 

Franco Semarang komt de rubber van Sido Redjo, emballage 
en transport inbegrepen, op f 0.27 2 per half Kilo. 

Doordat uit den latex steeds 20°/, meer product verkregen 
wordt, was de opbrengst steeds minstens 10 °/, boven den 
hoogsten prijs, die voor prima plantage werd besteed. 

De bereiding is hoogst eenvoudig: Elke tapper zeeft bij aan- 
komst op het etablissement zijn latex, waarvan de hoeveelheid 
wordt aangeteekend om te kunnen nagaan, hoeveel Liter noodig 
is tot het verkrijgen van ! Kilo rubber. Met de gezeefde 
latex komt de tapper in de open rookloods, waar zijn oventje 
reeds rook produceert, zoodat hij onverwijld kan beginnen, 
Een stok van 5 cM. dikte wordt warm gemaakt, waarna 
de tapper heel voorzichtig kleine hoeveelheden latex op den 
stok laat vloeien 


De stok wordt onophoudelijk rondgedraaid, terwijl de afdrui- 
pende latex in een bakje wordt opgevangen om weer op den 
stok gegoten te worden. Op deze wijze wordt alle latex bij 
onafgebroken inwerking van den rook om den stok gecoaguleerd 
bij een temperatuur van ongeveer 40 graden Celsius, Daar - 
na wordt de deegachtige massa om den stok uitgeknepen 
en vastgekneed. Eindelijk wordt de bal in een open loods 
op een rek geplaatst om verder uit te druipen. Den volgenden 
dag wordt de latex op gelijke wijze op de laag van den 
vorigen dag gecoaguleerd, tot de bal cen gewicht heeft 
verkregen, dat na droging 8 à 10 Kilo zal bedragen. 

Om te voorkomen, dat de binnenste lagen door onvoldoende 
doorwerking bij te snelle vorming van mindere kwaliteit zou- 
den zijn dan de buitenste lagen, verdient het aanbeveling, 
dat ieder tapper zijn latex verdeelt over 5 ballen, dus steeds 
begint met 5 stokken, waarop de lagen van de eerste dagen 
dan minder dik worden. 

Zijn de ballen van voldoende gewicht, dan worden zij van 
den stok genomen en in de droogloods op een verticalen 
stok gestoken. 

Na een maand nemen ze niet meer in gewicht af en zijn 
ze dus droog. | 

Eerst dan kan het loon van de tappers berekend worden. 
Betaald wordt f 0.40 per Kilo rubber, wat een dagloon ver- 
tegenwoordigt van 60 tot 79 cent bij een werktijd van ’s morgens 
vroeg tot ongeveer 1 uur ’s middags. Vooraf is een dagloon 
uitbetaald, dat op dat berekend loon in mindering wordt ge- 
bracht, waarna de rest als premie wordt uitgekeerd, Goede tap- 
pers ontvangen soms f 15.—- premie. Door deze regeling loopen 
goede tappers niet weg en tracht ieder een zoo groot moge- 
lijk gewicht rubber te verkrijgen. De contrôle op het werk 
is eenvoudig, daar niemand belang heeft bij het bijvoegen 
van water. 

Na droging worden de rubberballen gewasschen en verpakt 
in kisten. 

Bij de bereiding van Java-Para krijgt men zonder omslachtige 
fabriekscontrôle een uniform product van grooter gewicht, 
zonder gebruik van chemicaliën. 


Behalve de strenge contrôle van het sap, vervalt het nauw- 
gezet toezicht op de verdere afwerking, zoodat men geen hoog 
betaalden, zeer kundigen bereidingsemployé in dienst behoeft 
te nemen. De betaling in stukwerk kan door hoogst eenvou- 
dige berekening bepaald en gecontroleerd worden. 

De kwaliteit van de rubber gaat door het bewaren vooruit, 
de vulcanisatiesnelheid wordt zelfs de helft van die bij crêpe, 
terwijl de uniformiteit volgens het Centraal-Rubberstation 
minstens even groot is als die van de smoked sheet of crêpe van 
ondernemingen, die de meeste zorg besteden aan de bereiding. 

Het behoud van meerdere serumbestanddeelen in de rubber- 
ballen waarborgt regelmatige cijfers bij de vulcanisatie. 

Alle latex wordt tot para verwerkt, terwijl bij sheet- of 
crêpe-bereiding altijd een deel van’ den latex tot product van 
minder kwaliteit moet verwerkt worden. 

Als nadeel zou men kunnen aanvoeren, dat de rook hinderlijk 
is voor de tappers. Door ventilatie is dit nog wel te vermijden, 
maar de tappers vinden den rook volstrekt niet hinderlijk. 

Ernstiger is het bezwaar, dat elke nieuwe kwaliteit niet 
dan met zeer groote moeite te plaatsen is op een markt, die 
sceptisch en wantrouwend staat tegenover ieder nieuw procédé. 
Iets geheel nieuws geeft de Java-Para echter niet, daar zoowel 
de Londensche markt als de expert uit Maraos de rubberballen 
van Sido-Redjo vergeleek met „medium” of centrefine” Para. 

Is de aangeboden hoeveelheid, behalve van nieuwe kwaliteit, 
ook nog klein, dan worden de verkoop-bezwaren des te grooter. 

Zijn er meerdere rubberplanters, die overgaan tot de Para- 
bereiding, zoodat groote hoeveelheden Java-Para ter markt 
komen, dan is er alle kans, dat door het wegvallen van deze be- 
zwaren de productiemethode nog winstgevender wordt. 

Stelt men de vraag: hoe bereidt men het product op de goed- 
koopste wijze en hoe verkrijgt men de grootste opbrengst 
van zijn product, dan beantwoordt de door den Heer D. Mac 
Gillavry toegepaste methode het best aan het gestelde doel. 

Voordracht van den Heer D. Mac Gillavry voor de Kedirt- 
sche Landbouwvereeniging, Ruöbertydschrift van 16 Maart 18. 


EE MOA 


Over Lamtoro. 


Behalve als schaduwboom heeft men Leucaena glauca op 
Ceylon ook als groenbemester en voedselplant voor vee leeren 
waardeeren. 

Te Peradeniva is de plant als groenbemester in rubber- 
tuinen beproefd en heeft men door geregeld snoeien (4 à 5 
keer per jaar) de volgende hoeveelheden groen materiaal 
per acre verkregen. 


In het eerste jaar 29000. Ib. 
er a EEE 77000. — 
„ »„ derde „ 91900. — 


In Mauritius, waar de plant veelvuldig in het wild voorkomt, 
is het hout als brandstof zeer in trek. 

De bladeren, die zeer in den smaak van het vee vallen, 
zijn rijk aan stikstof en kali, zooals uit onderstaande analyse 
blijkt: 


Asch 90e 
Stikstof Er 
Kali 239 


2 


Phosphorzuur 0.45 ,„ 
Ook de zaden vormen een zeer goed voedsel. Een analyse 
gaf de volgende resultaten: 


water hes 
asch FI 
Cellulose 140 0e 
vetten be, 
Koolhydraten 40.11 „ 
Eiwit 29,94 „ 
100.00 %, 


De zaadhuiden, die ongeveer 50/, van het zaad uit- 
maken, en de kernen zijn oek afzonderlijk geanalyseerd. De 
eerste zijn rijker aan koolhydraten, de laatste aan eiwit. Bij 
toepassing als veevoeder is het ’t beste, de zaden vooraf te malen. 

Voor paarden is dit voedsel niet geschikt, daar uitvallen 
van het haar er het gevolg van is. 

Tropical Agriculturist Febr. 1918, Pp. go. 


| 
LES) 
de 
Ut 
| 


Over eenige ziekten en plagen van de Thee op de 
Oostkust van Sumatra 


In de hier gerefereerde mededeeling worden achtereenvol- 
gens in vier verschillende hoofdstukken behandeld : wortelziek- 
tep, verschillende plantaardige of dierlijke parasieten, Helopel- 
tis en Pachypeltis en oranje mijt (Brevipalpus obovatus). 

Op de Oostkust van Sumatra is het opvallend, hoe krach- 
tig de theeplant groeit; zij kan weerstand bieden aan alle 
ziekten en plagen, alleen de wortelschimmels schijnen op som- 
mige ondernemingen soms zeer hevig op te treden en geheele 
complexen aan te tasten. De plaatselijke omstandigheden wer- 
ken de ontwikkeling der schimmels in de hand, zoodat som- 
mige plekken ernstig besmet schenen, maar het is zeer 
waarschijnlijk, dat de veroorzaakte schade slechts van tijdelijken 
aard zal zijn. Het is zeker noodig, den grond goed schoon 
te maken, boomstammen, stronken, takken en wortels moeten 
verwijderd worden, maar zoodoende kan men zeker de wortel- 
ziekten met succes bestrijden. 

Schrijver wijst uitdrukkelijk op het feit, dat men niet meer 
mag spreken van een bepaalde wortelschimmel, zooals b. v. 
op Sumatra van Zvmes, op Ceylon van Rosellinia. Het is ge- 
bleken, dat men in de meeste gevallen met geen van beide 
te doen heeft. Het is ook op het oogenblik nog van weinig 
belang, uit te maken, hoe al de verschillende soorten heeten. 
De hoofdzaak is, dat de vegetatieve organen van een groot 
aantal dezer zwammen, de mycelia, zich op onderaardsche 
plantorganen ontwikkelen, welké aan het verrotten of verschim- 
melen zijn, en dat zij ook naar de wortels van verschillende 
levende planten kunnen over gaan. Dan vormen ze op of in de 
weefsels strengen, draden en netten van mycelia en veroorzaken 
binnen een korten tijd het afsterven der planten. 

De vroeger aangeraden bestrijding gaf in de meeste gevallen 
bevredigende resultaten ; de grond moet flink gepatjold worden 
tot een diepte van 50—60 cM.,‚ alle houtoverblijfsels worden 
verwijderd en om stronken, die men niet kan uitgraven, 
worden zeer diepe greppels gegraven, om deze als het ware te- 
isoleeren en te beletten dat de besmetting van uit den stronk 
verder gaat. Op hellende terreinen, die goed doorlatend zijn, 


EN en 


werd de minste last ondervonden van wortelziekte,- meer 
daarentegen op gronden, die gemakkelijk met mos bedekt 
worden. In dikwijls aangetaste tuinen heeft schrijver aan- 
geraden, de snoeisels te verbranden en niet te begraven. 

Tot de volgende rubriek der parasieten behooren in de eerste 
plaats de brown blight, de red rust en de grey blight, die alle 
voorkomen op oude blaren, maar op de Oostkust van Sumatra 
op de jongere organen bijna niet worden aangetroffen. Deze 
parasieten toch vertoonen zich alleen in door andere ziekten 
verzwakte tuinen, en zulke tuinen vindt men op S. O K, 
haast niet. Het. is echter nuttig, er op te wijzen, zoodat de 
planters alle maatregelen kunnen treffen om te beletten, dat 
hun tuinen ooit in omstandigheden komen, dat dergelijke para- 
sieten kunnen optreden. 

Ook de dierlijke parasieten zijn voorloopig van weinig belang. 
Sporadisch kan men er wel aantreffen, maar de veroorzaakte 
schade is uiterst gering. Toch is het ook hier zaak, voortdurend 
te blijven controleeren. Schrijver geeft een heele reeks van in 
theetuinen aangetroffen sinsecten, welke hem door de welwii- 
lendheid van den Heer DugBoIs van Haboko toegezonden 
werden. Ten slotte wordt nog gewezen op de theezaadvlieg 
en het gevaar van het besmetten van gebarsten pitten op de 
kiembedden, waarom ook aangeraden wordt, zaad alleen te 
trieeren in vliegvrije klamboekamers. De afgekeurde pitten 
moeten onmiddellijk vernietigd worden. 

Een veel belangrijker geval, dat door schrijver dan ook uitvoe- 
riger behandeld wordt, is het voorkomen van Helopeltis en 
Pachypeltis. Op de gambir-plant werd nl, de z.g. Helopeltss 
sumatranus gevonden, die bleek ook op de theeplant te kunnen 
leven en geen bijzondere voorliefde voor de gambirplant.te 
hebben. Eveneens werd op de Djamboe een Helopeltissoort, 
Helopeltis Antoni, gevonden, zoodat men veilig kan aannemen, 
dat op Sumatra eenige Helopeltis-soorten voorkomen, waarop 
de aandacht der planters dient gevestigd te worden, Ten slotte 
werd ook nog een Pachypeltis-soort gevonden in een bosch 
vlak bij een theeonderneming. Deze soort, Pachypeltis hume- 
ralis (?), komt in de nabijheid van theeondernemingen vooren 
veroorzaakt dezelfde beschadiging als de gewone Helopeltis., 


EB 


Het blijkt dus, dat de Sumatra-planters op de hoogte moe- 
ten blijven van de. door genoemde insecten veroorzaakte schade 
en onmiddellijk maatregelen moeten nemen om te voorkomen, 
dat dezelfde uitgebreide verwoesting zou ontstaan als op 
Java. Het is geenszins de bedoeling van den schrijver, de 
planters te ontmoedigen, maar alleen er op wijzen, dat er 
een gevaar bestaat, dat men echter nog met alle kans op 
succes kan bestrijden. Het is zelfs niet zeker, dat de insecten 
zich in de theetuinen zullen verspreiden, maar het zou zeer 
onvoorzichtig zijn, dit als vaststaand aan te nemen. De planten 
zijn zeer krachtig op S. O. K. en dus heeft een Helopeltis- 
plaag minder kans van slagen, waar deze zich toch in de 
eerste plaats ontwikkelt op ziekelijke planten. Toch blijft 
het een veronderstelling, als men aanneemt, dat, omdat de 
planten krachtig zijn, ze nooit zullen aangetast worden door 
Helopeltis. Schrijver geeft dan nog den raad, het boek van 
LEEFMANS — Mededeeling van het Proefstation voor Thee 
No, XLVI, Over Helopeltis in Theetuinen — nauwkeurig te 
bestudeeren en tijdig met vangen te beginnen, al zijn er 
slechts enkele insecten, die optreden. 

Ten slotte wijst schrijver nog op het voorkomen van de 
oranje mijt, die op Java op laag gelegen ondernemingen 
zonder beteekenis is en eerst boven de 1000 M. begint schade 
aan te richten. Op S. O0. K, liggen de ondernemingen lager, 
zoodat men kan aannemen, dat deze plaag zich niet zal uit- 
breiden. De aangetaste planten moeten op de pépinières 
uitgegraven en vernietigd worden. : 

Eindelijk zijn er nog twee bijlagen, waarvan de tweede 
behandelt eenige op Sumatra aangetroffen Capsiden, waarvoor 
verder naar het oorspronkelijke wordt verwezen. 

Mededeeling van het Proefstation voor Thee, No. LIV. 
Over eemge ziekten en plagen van de Thee op de Oostkust 
van Sumatra, door DR. CH. BERNARD. 

d.. 


Over de Theegronden van Java en Sumatra. 


In de hier bedoelde eerste, voorloopige mededeeling over 
genoemd onderwerp wordt gewezen op het gebrekkige van 


| 
| 


de chemische analyse alleen, om de waarde van een grond 
voor cultuurdoeleinden te kunnen bepalen. Waar men nu 
echter naast de gewone chemische analyse ook toepast de slib- 
analyse en de analyse volgens de methode van ATTERBERG, 
komt men tot veel gewichtigere resultaten. In het kort wor- 
den de verschillende analysemethoden uiteengezet. Wat be- 
treft de slibanalyse wordt de door MOER uitgewerkte me- 
thode toegepast. In Britsch-Indië worden, in plaats van tien 
fracties zooals op Java, slechts 6 fracties gemaakt, maar men 
zal toch de verkregen resultaten kunnen vergelijken door van 
de hier gemaakte fracties er enkele samen te voegen. 

Tot nu toe hebben de Atterbergsche cijfers nog geen in het 
oog loopende resultaten gegeven, maar het verzamelde mate- 
riaal is ook nog niet groot genoeg. 

Er volgt dan een korte uiteenzetting over de verweering 
van den grond, in hoofdzaak naar het boekje van MOHR over 
de gronden van Java. Daarbij wordt vooral ook gewezen op 
de z. g. zwarte onderlaag, die hier en daar voorkomt en totaal 
onvruchtbaar is, ook al is ze van een mooi zwarte kleur. Dit 
is waarschijnlijk een vroegere bovengrond, die bij een uit- 
barsting onder een aschlaag is geraakt. 

Ten slotte worden enkele verkregen resultaten besproken. 
Bij het rangschikken der gronden in een driehoek, blijkt hoe 
aan één kant alle grondentypen liggen, die gemakkelijk be- 
werkbaar zijn, terwijl aan den tegenaverliggenden kant de 
moeilijk bewerkbare liggen. Zeer opvallend is het, dat de 
Sumatra-theegronden geheel afzonderlijk liggen. Deze gronden 
zijn rijk aan veldspaath en kwarts, | 

Aan het einde zijn enkele gegevens samengevat over de 
z.g. „toxinen” in den bodem. Er wordt op gewezen, dat men 
er zich geen onrustbarende voorstellingen van mag maken 
zoolang de resultaten van het gedane onderzoek in deze nog 
zoo weinig bewijzen. 

Mededeelingen van het Proefstation voor Thee, No. LV. 
Over de Theegronden van Java en Sumatra, Eerste voorloopige 
mededeelineg door Dr. J. J. B. Deuss. d. 


ke sf 


nt Te je 
Helopeltisbestrijding. 


Deze mededeeling bevat enkele gegevens, verzameld door 
verschillende planters bij de Helopeltisbestrijding. Deze gege- 
vens werden in de eerste plaats gepubliceerd om door middel 
van een eventueel volgende discussie het voor en tegen der 
gevolgde methoden te bespreken. 

Het eerste geval, dat behandeld wordt, is van een zwaar 
aangetaste onderneming, die door gebrek aan werkkrachten 
gedurende twee op elkaar volgende jaren niet heeft kunnen 
vangen. Ten slotte werd echter door den administrateur erop 
aangedrongen, voldoende middelen ter beschikking te stellen 
om de Helopeltis krachtig te bestrijden en in het afgeloopen 
jaar werd hiermede begonnen. De geheele onderneming wordt 
nu twee maal in de acht dagen geheel afgezocht door de 
pluksters en door speciale zoekers. Na den snoei werd baven- 
dien met 2%, zeepoplossing gespoten. Dit wordt gedurende 5 
maanden om de 7 — 8 dagen herhaald. Tuinen, waarin zich 
weinig hout vormt na den snoei en waarin zwaar aangetaste 
plekken voorkomen, worden gespaard. De gewone snoei werd 
na den zwaren aanval van 1916 uitgesteld en er werd slechts 
een geringe ondersnoei toegepast. 

Na het toepassen van deze maatregelen is in bedoelde tuinen 
beslist een verbetering merkbaar. Het gevangen aantal insec- 
ten is nog enorm, maar er zijn geen zwarte plekken meer en 
slechts sporadische aantastingen. Een interessante tabel geeft 
nog een duidelijk overzicht van het geheel. 

Een volgend geval van Helopeltis-bestrijding is dat van de 
onderneming Ijigombong, die werkelijk zeer zwaar aangetast 
was en waar LEEFMANS talrijke proeven heeft genomen. De 
administrateur dezer onderneming, de heer ZEEHANDELAAR, 
heeft de technische zijde der bestrijding door middel van sys- 
tematisch vangen en het nauwkeurig opvolgen der voorschriften 
van LEEFMANS uitvoerig besproken, en het resultaat wijst tot 
nu toe uit, dat praktisch de onderneming niet meer lijdt van 
de Helopeltisaanvallen. De administrateur is overtuigd, dat de 
voor de bestrijding uitgegeven sommen, al zijn ze enorm, geen 
weggeworpen geld vormen; integendeel! Men zal echter nog 


— 250 — 


eenigen tijd moeten wachten alvorens volkomen zekere gevolg- 
trekkingen te mogen maken. 

Op de onderneming Maswati werden met succes proeven 
genomen door middel van uitzwavelen tegen Helopeltis. Men 
moet er echter bijvoegen, dat dit alleen toegepast werd bij 
de bestrijding in twee afdeelingen. LEEFMANS was overtuigd, 
dat het zwavelen niets geeft. Het schijnt echter in enkele 
afdeelingen nog wel succes te kunnen hebben, dus daar, waar 
niet een geheele onderneming is aangetast. Dit zal nog nader 
moeten worden onderzocht. 

Mededeelangen van het Proefstation voor Thee, No, LVI, 


Helopeltisbestrijding. 
d. 


De Theecultuur in Fransch-Indo-China, de Vereenigde 
Staten van Noord-Amerika, Britsch Nieuw-Guinea en Natal. 


In de noordelijkste afdeeling van Indochina, in Tong-Kiug 
is de theecultuur inheemsch en komt zelfs de theeplant in 
het wild voor. Dit zeer gewichtige feit was reeds een jaar 
of 10 geleden gepubliceerd terwijl LOUREIRO in 1793 melding 
maakt van een Z%ea coekunchinensis, EBERHARDT in zijn „Thea 
sinensis a l'état spontané au Tonkin” deelt mede, dat hij twee 
vormen vond. De inlanders kenden daar de planten niet, maar 
toen men ze er op opmerkzaam had gemaakt, vonden zij het 
aftreksel naar hun smaak en voor men er op verdacht was, 
hadden ze de boomen gekapt en van de bladeren beroofd. 

Nog verschillende andere vindplaatsen worden aangegeven 
door LEMARIE en LOUVEL, die ook het eerst op het bestaan 
van een theecultuur in Ban-Xang (Haut-Tonkin) wijst. De 
inlanders kregen voor de door hen bereide thee op de inheem- 
sche markten 59 cts. voor eerste kwaliteit en 38!/, cts. voor tweede 
kwaliteit per kilo. Zeer vitvoerige mededeelingen over deze 
streek vindt men nog bij BONIFACY, „La culture du thé dans le 
troisième Territoire militaire” (Tonkin). De tuinen zijn aange- 
legd op maagdelijken humusrijken grond op een hoogte van 
100-1000 meter. De zaden worden 10-20 cM. diep, 20-40 cM, 
van elkaar uitgelegd en als de planten 25-30 cM. hoog zijn, 
worden ze als poeterans uitgeplant in plantgaten van 50-60 


— 251 — 


cM. diepte en op onderlinge afstanden van 14-3 meter. De 
struiken worden gesnoeid op 1-2 meter hoogte en vormen 
dan dichte heesters, 

Men plukt slechts driemaal ’s jaars nl. in April-Mei, Juni-Juli 
en in September-October. Voor de bereiding wordt het blad 
zacht in een pan verwarmd, met de hand gerold en in de 
zon gedroogd. In vochtige streken droogt men het nog eens 
extra in een heete pan. Schrijver geeft dan enkele cijfers 
voor de drie export-centra: Ha-Giang, Pac-Quang en Vinh- 
Thuy. Men ziet uit de hiervolgende tabellen, dat er tamelijk 
wat wordt geproduceerd in het bovengenoemde kleine stukje 
van den Tongking. De prijzen, die gehaald worden zijn ook 
vrij hoog, zoodat b. v. de Dai-Mien thee 65 cts. per kilo op 
een plaatselijke afgelegen markt maakte. 


Ban-xang-/San-nhan-|_ 
s N Totaal. 
chè. ché. 
Bwoerdotte(lin: KG.) ern . 49 836 29 904 | 79740 
Uitvoer 1912 (eerste 4 mnd.) . | 8 925 5355 | 14280 


fe - Wederverkoop, ps 
Uitvoer | Fris DE vg eld 5 
Naam. EG im s oe 
1911 OR 5 5 

cents, ahjne DEABE B 

Er brengst. 
le kwaliteit| Sui-sà |4200 K.G 43 1764 47 f_ 1960 mi 
2e » Chung-sà! 2880 K.G 28 806 53 » 1008 | — 
de : lâu-sâ |2580 K.G. 19 480 23 » 602 == 
| 

Totaal — | 9660 K.G, =- f_ 3050 ve | f 3570 f 520 


— 252 — 


| Uitvoer lo 3 | Wederver- | HEE 
| 1911 Opbrengst. kei) | inst. 
| | 
le kwaliteit 1600 K.G. f 504 f 560 | — 
2e 720 K.G. || „ 201 RIS a 
Iens 480 KG. „90 RES. == 
| | | 
Totaal [2800 KG. || f 795 f 924 | f 130 
| | 


| 


Voor de andere distrikten bezit men dergelijke nauwkeurige 
cijfers niet en kan men alleen te weten komen, waar de thee- 
cultuur voorkomt. 

LEFEVRE-PONTALIS spreekt van gekweekte thee in de heu- 
vels rondom: de delta, en van wilde thee op den Bavi-berg 
ten westen van Hanoi. terwijl GUIGNON melding maakt van 
theecultuur in Son-tay en Hung-Hoa bij de Muongs en in 
Ninh-Binh, in Dock-Minh en bijna 1000 hectaren bij Lock- 
Nam. Later komen hier nog enkele aanvullingen bij, aan- 
wijzende dat de theecultuur zich in Tongking steeds uitbreidt. 
In hoofdzaak is de cultuur er echter een inlandsche en in het 
algemeen tamelijk achterlijk. 

In een naschrift noemt schrijver de volgende soorten thee, 
die in Tong-King bereid en verbruikt worden: 

A. Bladtheeën: Che tuoi — versche blaren door den gewonen 
koelie gebruikt; 

Che kho of che bang — oude, zelfs afgevallen blaren fijn- 
gehakt; dit is de allerslechtste soort. 

Bac-gang thee — droog gekneusd blad. 

Van chan thee — droog gebroken vuilgroen blad. 

Moc-thee — droog plat en gekneusd blad. Volgens de 
Annamitische kooplui heeft men hier te maken met een andere 
theeplant dan de gewone, dus misschien een wilde soort. De 
buitengewoon groote blaren geven aanleiding om aan een 
bijzondere soort of variëteit te denken. 

Phu-oan thee of che-taij — droog overlangs gerold blad met 
weinig steeltjes. 


mn D55 


Pho-lu thee — droog deels gerold, deels gekneusd blad. 

Che-tuijet — ietwat geurig, onregelmatig gekruld blad. 

Hiervan bestaan verschillende soorten, van de prijzen van 
105 cts de kilo tot 65 cts. 

Che-taij — droog geurig zwart blad. 

B. Samengeperste theeen: Che-nam of Che con gai — platte 
ballen bestaande uit groote middelmatige blaren. Het vormt 
een luxe-artikel. 

Che-tung — ronde briketten uit middelmatige blaren; zeer gewild. 

Phoung-xa — vierkante tegels, bestaande uit groote middel- 
matige en kleine blaren; vrij goed, 

Ten slotte wordt‘nog genoemd een valsche tegelthee, een surro- 
gaat van een Myrtacee, de theebloemen en geparfumeerde thee. 

Volgens Prins HENRI VAN ORLEANS werd de theecultuur 
in Annam in de streek van Tourane door zendelingen in- 
gevoerd. Uit onderstaande tabellen blijkt, dat de uitvoer van 
Annamthee van 1913-1914 is toegenomen met 50 pCt. Hier 
zijn dus de vooruitzichten zeer gunstig voor deze cultuur. 

Over het botanisch type en verdere bijzonderheden is niets 
bekend. \ 


5 - 
fnlennans kerst. 
Buitenland. lei 
| hein | lean Ge 
El . | 
Invoer van Chineesche thee . | — (f 50500 | f 161 140 
Uitvoer van An-nam thee. . | f 141 960 mk | „36 260 
In 1914 bedroegen de zelfde cijfers : , 
| Frankrijk | rte 
| en Buitenland.) 
| koloniën | ‚handel. 
Î 
q | 
Invoer van Chineesche thee . | — || f 36400 | f 104 300 
Uitvoer van An-nam thee. . || f 217000 „ 4.900 | „ 179 200 
| | 
EN AN EN 


a Te 55 ej 


> 


In Cochinchina wordt op partikuliere landen een weinig 
thee verbouwd volgens allerlei verkeerde methoden, en wel - 
direct in de laaglanden, niet ver van Saigon. De gegevens 
lijken wel wat onwaarschijnlijk, wat productie enz. betreft. 

Voor selectie der theeplant heeft het Theeproefstation zich 
zaad en plantjes uit Tong king en Cochinchina verschaft door 
de groote bereidwilligheid van het Departement van Landbouw 
aldaar, waarmede ook verdere samenwerking zal plaats vinden. 


Wat nu betreft de cultuur der theeplant in de Vereenigde 
Staten van Noord-Amerika, daarover kan men gegevens vinden 
in een brochure van G. F. MITCHELL van 1912, In 1800 
werden enkele planten in de buurt van Charleston (South 
Carolina) geplant, terwijl de eerste proef op groote schaal 
gebeurde in 1848 bij Greenville. In 1858 werden vanwege 
het Gouvernement zaden ingevoerd uit China en uit de goed 
ontwikkelde plantjes hadden de planters thee voor eigen ge- 
bruik, In 1880 werd er nog een proef genomen onder leiding van 
een Britsch-Indisch planter, maar ook weer verlaten tot in 1890- 
Dr, SHEPPARD de kwestie grondig onderzocht. Hij was van 
meening, dat de grond en het klimaat van de Staten langs den 
Atlantischen Oceaan en langs de Golf van Mexico zeer gunstig 
voor den groei van de theeplant waren en dat de werkkrachten, 
bestaande uit kleurlingen (vrouwen en kinderen), voldoende en 
goedkoop genoeg zouden zijn; duizenden acres, die in deze streek 
niet in gebruik zijn, zouden na rationeele bewerking zeer geschikt 
voor de theecultuur kunnen worden. Zijn hoofdargument was, 
dat in U, S. jaarlijks 16 millioen dollars worden uitgegeven 
voor het invoeren van een product, dat in het land zelf bereid kan 
worden, welk product zindelijker en zuiverder zou zijn, terwijl 
de kans van beschadiging door een lange zeereis zou verdwijnen. 

Hij dacht verder, dat de mislukking van de eerste proeven 
in de eerste plaats aan gebrek en volharding toegeschreven 
moest worden. 

Schrijver geeft verder enkele raadgevingen en beweert b.v, 
dat de Assam en Ceylon-typen beter zijn voor het maken van 
zwarte thee en de China en Japan-typen beter voor groene. 
Hij raadt aan, een theeonderneming alleen te beginnen on 
een vlak stuk terrein om gebruik te kunnen maken van 


5 Se 


machines om den grond te bewerken. Het klimaat schijnt nog 
al gunstig voor de cultuur te zijn, terwijl voor de armere 
gronden een bemesting noodig is. Verder zijn er nog gegevens 
over oogst en bereiding, waarbij een proef genomen werd om 
shelterthee (beschutte thee) te maken, die dus geheel in de 
schaduw gekweekt is. Voor deze soorten krijgt men in Japan 
de zoo hooge prijzen. De theeën bevatten zeer veel coffeine en 
weinig looistof. Op Java is men zeer sceptisch omtrent het kwee- 
ken onder schaduw en gelooft men, dat de thee er door achteruit 
gaat in kwaliteit. Nadere proeven hieromtrent zijn in gang. 

Ten slotte trekt de schrijver der brochure de conclusie, dat 
tuinen op rijke gronden zonder bemesting 250 pond per acre 
kunnen geven en nog een kleine winst opleveren, terwijl bij 
400 pond de cultuur met bemesting rendabel zou zijn. 

In Britsch Nieuw-Guinea schijnt een proef met een thee- 
aanplant door den Directeur van den bergtuin en het proef- 


station te Hornbrond Bluff Papua genomen, succes te hebben, 


zoodat door genoemden heer de conclusie getrokken wordt, 
dat er thee met voordeel gekweekt kan worden. 

Aangaande de theecultuur in Natal valt weinig bijzonders 
te vertellen; de gevolgde cultuurmethoden zijn die van 
Britsch-Indië en Ceylon. Een nadeel voor .de cultuur is de 
werkvolkskwestie. De werkkrachten zijn er zeer duur, zoodat 
het produkt te duur wordt en daar de kwaliteit niet goed genoeg 
is, niet kan concurreeren met de andere soorten, die in Europa op 
de markt komen. De theeën schijnen vooral te slap te zijn, en 
dat vindt men in Natal juist goed, want als de theeën nog sterk 
zijn, beschouwt men ze als niet voldoende gefermenteerd. 

De gronden schijnen ook zeer arm te zijn, vooral aan humus; 
aangeraden werd, groenbemesters te planten, maar ook kalk toe 
te voegen, hetgeen blijkbaar voortdurend gebeurde om nog 
wat uit den grond te halen. De cultuur wordt gedreven op 
een hoogte van 1000 voet en beslaat een oppervlak van 5000 
acres met een productie in 1911 van 2000000 pond, 

Mededeelingen van het Proefstation voor Thee, No, LVL. 
De theecultuur in verschillende landen. d. 


— 256 — 


Jaarverslag van het Proefstation voor Thee over het 
jaar 1917. 


Zooals ieder jaar, wordt hierin een kort overzicht gegeven 
van wat er in het verslagjaar verricht werd, en van de ver- 
anderingen, die plaats hadden zoowel in het personeet als in 
het werk of anderszins. Tevens werden er in opgenomen -de 
notulen van verschillende vergaderingen, zoowel van het Bestuur 
als van de leden, en tenslotte zijn toegevoegd verschillende 
bijlagen over Helopeltis, wortelschimmel, contrôle op de analyse 
der meststoffen, overeenkomst met A. V.R.O.S., en eindelijk 
lijsten van leden, donateurs en niet-leden van het Proefstation. 

Mededeelingen van het Proefstatton voor Thee, No. L VIII. 
Verslag van het Proefstation voor Thee over het jaar 1917, 
door DR, CH. BERNARD. d. 


Ontginning en Onderhoud der tuinen van een Theeon- 
derneming. 


Het ís uiterst moeilijk, de vraagstukken ontginning en 
onderhoud van theetuinen van elkaar te scheiden; bij 
ieder onderdeel van deze kwesties merkt men op, dat ze in 
elkaar grijpen en de bij het onderhoud der tuinen toe- 
gepaste werkwijzen zullen steeds in direct verband staan met 
de bij de ontginning toegepaste. Het staat dan ook vrij vast 
bij de planters, dat het zeer verkeerd is, bij de ontginning 
te sparen, want de uitgaven, die men dan doet, worden later 
ruimschoots beloond door minder onderhoud en beter uit- 
ziende planten. Het is dan ook zeer verkeerd, een theeonder- 
neming aan te leggen op slecht ontgonnen terrein, waar 
boomstronken zijn achtergebleven, waar grassen niet of ge- 
deeltelijk zijn verwijderd, waar niet of slechts oppervlakkig 
gepatjold is enz. 

Een der grootste gevaren voor een theeonderneming is de 
afspoeling, en een gebrekkige ontginning is de zekerste manier 
om de afspoeling in de hand te werken. Na zeer korten tijd 
kan de humus en de goede bovengrond reeds verdwenen zijn, 
en dan moet al het werk geconcentreerd worden op het 
verbeteren van den grond, die minderwaardig werd door in 


— 257 — 


het begin gemaakte fouten. Veel gemakkelijker zou het geweest 
zijn, een goede en duurdere ontginning te maken. Bij de slechte 
ontginning toch keeren ieder jaar de uitgaven terug en deze 
drukken dus zwaarder, terwijl het nuttig rendement minder is. 

Naast oerbosch, waarop meestal een theeonderneming ont- 
gonnen wordt, gebeurt het ook, dat men kreupelhout en oude 
tuinen van koffie-, kina- en theeaanplantingen moet ontginnen. 
Er is natuurlijk eenig verschil in de wijze van werken. Bij 
zwaar oerbosch begint men enkele wegen te kappen om een 
overzicht te krijgen en daarna begint men volgens vakken het 
bosch te kappen. Men ruimt zooveel mogelijk hout op; het 
timmerhout wordt gemerkt en gebruikt, terwijl takken, struik- 
gewas enz. verbrand worden. Hierbij moet men voorzichtig zijn 
om zoo min mogelijk humus mee te verbranden Stronken 
laat men ook zoo min mogelijk staan. met het oog op wortel- 
schimmels. Groote stammen, die men niet kan vervoeren, wor- 
den in de richting der helling gelegd, zoodat ze niet naar 
beneden kunnen rollen en later een tuin eventueel beschadigen. 
Jong hout en kreupelhout en grassen worden afgesneden en 
verbrand. De ontginning is dan gemakkelijker, maar de grond 
is er ook meestal minder mooi. 

Oude koffie-, kina- of theetuinen worden gerooid en men 
plant daarna op nieuw. Jammer genoeg, blijkt dit in de praktijk 
dikwijls heel moeilijk of niet te gaan, en dan moet men her- 
bosschen met groenbemesters, waarna men na enkele jaren 
den grond weer kan gebruiken. 

Na de ontginning komt het patjollen, en de diepte hiervan hangt 
af van den aard van den grond. Bij zandgronden, die zeer poreus 
zijn, is het niet noodig, en niet altijd gewenscht, diep te patjollen, 
terwijl de kleigronden er zeer dankbaar voor zijn. Bij dit patjollen 
worden ook onkruid en grassen verwijderd, en dit voor de slechte 
met zeer veel zorg. want later is het vrijwel een onmogelijkheid, 
alang-alang en lalampoejangan volledig uit te roeien. 

Is dit alles gebeurd, dan begint men met het wegennet, dat 
systematisch moet aangelegd worden, waarbij men in de eerste 
plaats moet bedenken, dat de wegen niet als afvoergoten 
mogen dienst doen. In bergterrein moeten de wegen liefst 
een weinig hellen om nergens stilstaand water te krijgen. De 


— 258 — 


groote wegen moeten alle tot een soort van spinnewebstelsel 
aangelegd worden, met het fabrieksterrein als centrum. Men zal 
er ongetwijfeld steeds meer toe komen om kabelbanen of mis- 
schien smalspoor aan te leggen voor het transport. Hierdoor 
zullen de hoofdwegen eenigszins ontlast worden van het trans- 
port van balken en mest. 

De tuinwegen dienen voor het verkeer in de tuinen en hier- 
bij is het noodig, rekening te houden met de z. g. „troessan’’ 
van den inlander, die met geen stekeldraad te verhinderen zijn. 

Het stelsel van afvoergoten moet, althans eenigermate, reke- 
ning houden met de maximum hoeveelheid regen. De goten 
moeten niet te lang zijn, want dan wordt de stroom te zwaar 
en er gebeuren doorbraken en dergelijke. De valleien zijn 
natuurlijke afvoergoten, waarin de hoofdafvoergoten moeten 
worden aangelegd. Op deze hoofdafvoergoten moeten de af- 
voergoten uitkomen. Deze laatste moeten een flauwe helling 
hebben Het voor en tegen van verschillende systemen worden 
door schrijvers hier besproken. 

Voor een goede draineering zijn ook noodig de z. g. vang- 
kuilen, die tusschen de rijen planten worden gemaakt en water 
en grond opvangen, en die regelmatig verplaatst worden. 

Over het al of niet nuttige van terrassen om afspoeling tegen 
te gaan zijn de meeningen nog uiteenloopend. Veel hangt af 
van den aard van den bodem en van den regenval. Zacht glooiend 
terrein en niet te zware regens geven de vrijheid om geen ter- 
rassen te maken en b v alleen vangkuilen en heggetjes van 
Leguminosen te planten om den grond tegen te houden. Op 
steiler terrein zijn terrassen met begroeide kanten tegelijk met 
vangkuilen van groot nut. 

Ten slotte worden nog enkele bijzonderheden behandeld over 
het maken der terrassen, het beplanten ervan, de kwestie van 
het schoonhouden der tuinen enz , waarvoor naar het oorspronke 
lijke verwezen wordt. 

Ontginning en Onderhoud der tuinen van een Theeonder- 
neming, door A. R. W. KERKHOVEN, Dr. Ch. BERNARD en 
Dr. J. J. B Deuss. Verzameling van verhandelingen omtrent 
hetgeen bekend is aangaande den grond van Ned, Indië, en 
zijn gebruik in den landbouw. d. 


é | 
Used 
ee 


pe 


£ 


2 
eN 


Er it 
Neb 
Ried 


ú B Ader 
eet dT 
nt 


ee. Gat £ es 
Ka ; Di E «, „ - n 7 
5 ve xl 
eenn > nn , 9 
& 
GERBERA | 
DOOR Je 


H.J. WIGMAN Jr. 


In de laatste jaren heeft zich hier de kunst, de goede smaak 
en de techniek in het maken van bloemstukken en bouquetten ' 


in hooge mate ontwikkeld. In verband met deze ontwikkeling 

worden nu en dan plantensoorten ingevoerd, waarvan de bloemen „an 
de groote verdienste hebben, zoowel door sierlijke vormen, als 3 
door schitterende kleuren, ne voor genoemd doel geschikt Dik 


te zijn. 
Wij mogen in de eerste plaats hierbij de Gerbera noemen; 
die verscheidene synonymen heeft, n.l. Axandrua, Afphyl- E 
locaulon, Atasites, Bermiera, Chaptalia en Clerstanthium. 
Dit geslacht wordt, o.a. met de CArysanthenum, Aster en 
Danhlta, gerekend tot de Composieten of Samengesteldbloemigen 
te behooren. Dikwijls zijn reeds deze sierlijke gewassen be- _ - 
sproken, vooral in de Fransche tuinbouwtijdschriften, De naam 
is ontleend aan den Duitschen botanist GERBER. B 
Het zijn kruidachtige, bijna stengellooze, overblijvende planten. ‚À 
De wortelstandige, leerachtige bladeren zijn min of meer diep 
| ingesneden en harig of donzig aan den onderkant. 
| De Index Kewensis noemt 37 soorten, terwijl de supplementen 


É er nog 15 bij geven. Die soorten komea zeer verspreid voor: Ek 
in Afrika — Abessynië, Madagascar tot aan de Kaap, vooral RK 
komen zij in het zuiden van dit werelddeel voor —, in Zuid E 
Amerika — Chili, Argentinië en vooral in Brazilië —, in de a 


Himalaya, Japan en China. b 

Eenige soorten zijn: : 

1. Gerbera Anandria ScHuLrt. De heer R. Adnet heeft zeit Á 
zaad hiervan in Japan geoogst; de bloemen, die blauwachtig- we 
wit gekleurd zijn, gelijken op een klein madeliefje, 

2, Gerberaaspleniifolha SPRENG. Deze Zuid-Afrikaan draagt KE. 
violette bloemen, die lange harige bloemstengels hebben. De 


__ Teysmannia. 16. 


— 262 — 


korte, vinnervige loofbladeren gelijken op varenbladen; terwijl 
zij aan de bovenzijde glimmend zijn, is de onderkant min of 
meer donzig. 

3. Gerbera viridifolta ScHuLtT. Over de nauwkeurige be- 
schrijving van deze soort bestaat eenige twijfel. Prof LYNCH, 
die slechts een enkel exemplaar van deze soort bezat en dat 
gebruikte om met G. Jamesonti Bolus te kruisen, geeft er de 
volgende beschrijving van. De bloemen hebben een diameter 
van 0.05 cM., ze zijn van binnen wit met lichtgele lint- of 
randbloemen, welke aan het einde min of meer lila van kleur 
zijn. Deze soort is verdwenen en sedert dien niet meer gevon- 
den. In den Prodromus, vol. VII, blz. 18, staat deze soort 
beschreven onder den naam Zastopus veridifoltus Dc, met gele 
lintbloemen, die aan den onderkant licht rood gekleurd zijn. 
De heer ADNET gelooft, dat het verloren type G. viridifolia 
‘wel weer voor den dag zal komen onder de uitgezaaide hy- 
briden, wat niet onwaarschijnlijk is. 

4, Gerbera aurantiaca ScHuLT. Deze soort is zeer verwant 
aan G. Jamesonii Bolus, zij heeft ook roode bloemen, maar met 
geelgerande lintbloemen. Alle deelen zijn zeer behaard. De 
bladeren zijn niet gelobd, ovaal en langwerpig van vorm. De 
plant werd door KRAvS in Transvaal gevonden en door een 
der dochters van Baron van Saint Paul bij Max Leichtlin 
ingevoerd. Voor de eerste keer bloeide de plant in 1905 in 
de Kew Gardens. 

5. Gerbera Jeamesonit Bolus. Van deze soort, die voor ons 
wel van het meeste belang is, heb ik van den heer C. A. BACKER 
de volgende beschrijving ontvangen. 

„Bloemhoofdjes ongelijkslachtig, stralend, 6-10 cM. middellijn, 
alleenstaand, lang gesteeld, stelen grondstandig, 25-45 cM. lang, 
rolrond, dicht met fijne haren bezet. Omwindsel klokvormig, 
groen, 15-20 mM, hoog, bekleed met fijne, vaak spinneweb- 
achtige haren, uit verscheidene rijen dakpansgewijs dekkende, 
spitse, van buiten naar binnen in grootte toenemende bladen 
bestaand. 

Randbloemen talrijk, in 1 rij, 8, rood, rose, zalmkleurig, 
oranje, geel of wit; vruchtbeginsel lijnvormig, dicht kortharig, 
kelkpluis uit talrijke, getande, witte, 5-10 mM. lange borstels 


ee 265 le 


bestaand, kroon met smalle buis en 2-lippige zoom, onderlip 
groot, lancet- of lijn-lancetvormig, 28-40 mM. lang, 2%%-5 mM. 
breed, kort 2-3-tandig of nagenoeg gaaf, bovenlip zeer veel 
kleiner, tot den voet in 2 smalle, 3-5 mM, lange slippen 
verdeeld, meeldraden verminderd tot staminodiën zonder helm- 
knoppen, stijl dun, 9-10 mM. lang, met kort 2-3-tandigen top. 
Schijfbloemen talrijk, 8, vruchtbeginsel als bij de randbloemnep, 
doch wat grooter, kelkpluis als bij de randbloemen, kroon 
met dunne buis en gekleurden zoom, onderlip lang werpig-lijn- 
vormig, 2-4 mM. lang, kort 2-3-tandig, bovenlip kleiner, tot 
aan den voet in 2-3 smalle, teruggekromde slippen verdeeld. 
Helmknoppen tot een buis vergroeid, aan den voet met 2 
staartvormige, gave aanhangsels, stijl draadvormig, kort 
2-tandig, Dopvruchten samengedrukt, geribd, ongesnaveld, 
behaard, Bladeren in een wortelrozet, gesteeld, in omtrek 
langwerpig-omgekeerd eirond, liervormig vinspletig-vindeelig, 
met stompe, grof getande lobben, aanvankelijk spinnewebachtig 
behaard. geleidelijk de haren verliezend, met inbegrip van 
den 2!/z-11 cM. langen steel 20-35 cM. lang, 5-10 cM. breed. 
Overblijvend kruid, zonder bovenaardschen stengel 0,25-0,45. 
Bloeitijd het geheele jaar. Inheemsch in Zuid-Afrika, op Java 
enkele jaren geleden ingevoerd en daar thans, vooral in de 
bergstreken, een geliefde sierplant in tuinen. 

Vele der op Java gekweekte vormen zijn afstammelingen 
van hybriden tusschen deze soort en een der vele andere van 
hetzelfde geslacht. Vandaar een groote veranderlijkheid.” 

‚Door REHMANN werd de plant in 1878 in Transvaal gevon- 
den, daarna doer JAMESON bij Barberton (Transvaal), waar- 
door ze den Engelschen naam kreeg van Barberton-Daisy 
(Madeliefje van Barberton). In 1887 werd zij in Engeland 
ingevoerd, waar zij bij Mr. Fillet de Morwich het eerst bloeide, 
eerst later in de Kew Gardens. Eigenaardig was het, dat 
niettegenstaande de pracht van de roodkleurige lintbloemen, 


‘de planten toch niet sterk werden verspreid; vermoedelijk 


was de nog al lastige cultuur hiervan oorzaak. Behalve dat 
de planten niet tegen de koude kunnen, gedijen ze slecht op 
een vochtige standplaats, 

In Cambridge en zelfs nog noordelijker in Engeland kweekte 


EE de 


men ze in een lossen, goed gedraineerden grond aan den voet 
van een muur, die tegen het zuiden staat; op dergelijke plek— 
ken bloeiden ze zeer mild. 

Hoewel potcultuur minder is aan te bevelen, bleek zulks. 
in sommige gevallen wel noodzakelijk. 

De Gerbera schijnt goed te groeien in Midden- en Zuid 
Frankrijk, vooral in Cap d'Antibes. De heer Adnet te Cap d’ 
Antibes heeft sedert verscheidene jaren eene studie gemaakt 
van de cultuur van deze planten. Hij heeft zeker wel de 
meeste en de mooiste hybriden verkregen. Volgens de Gardeners 
Chronicle van 4 September 1915, no 1497, blz. 58, verloor 
hij zijn rechterarm in den tegenwoordigen oorlog. Niettegen- 
staande het verlies van dit belangrijke lichaamsdeel, bleef hij, 
in dienst, | 

Sir MICHAEL FORSTER kruiste de planten, die hij uit Natal. 
ontving van W., R, Adlam, en kreeg daaruit verscheiden- 
heden, waarvan de bloemen varieeren van intens rood tot 
koraalroze en geel. Al deze variaties zijn verkregen door 
kruisingen van de G. Jamesonii Bolus; zij dragen den 
naam van G.Jamesonii Bolus SirMichael Forster. 

Mr. Irwin Lynch kruiste de laatstgenoemde hybriden met 
het type en noemde het product G. Jamesonii Bolus. 
Brilliant. Tengevolge van deze kruising is de roode kleur 
der randbloemen van de G. Jamesonii, door vermenging met 
de geelbloemige van de G. Jamesonii Sir Michael Forster 
helderder en schitterender geworden. 

LYNCH heeft het eerst kruisingen gedaan van G. Jamesonii 
met de G. viridifolia, de resultaten waren echter niet schit- 
terend, Hij kreeg n. l. planten, waarvan de kleur der lint 
bloemen varieert van wit tot zuiver roze; deze zijn weer 
gekruist met de G. Jamesonii Brilliant. 

Men kan wel aannemen, dat sedert die kruisingen de vol 
ledige reeks kleuren zijn verkregen, zooals die op de gekleurde- 
plaat in de Flora en Sylva van 1905 voorkomen. 

In een artikel bij die afbeelding geeft LYNCH bijzonder- 
heden, die bevestigd zijn door de aanwijzingen van ADNET 
en demonstreert het gemak en de noodzakelijkheid der 
kruisingen. 


— 265 — 


Het was LYNCH bekend, dat vele Composieten steriel zijn 
voor hun eigen stuifmeel, zulks is ook het geval met de 
Gerbera’s. De vrouwelijke organen worden het eerst rijp en 
verliezen hun.geschiktheid om stuifmeel te ontvangen voordat 
dit voldoende ontwikkeld is. Daarom, zegt ADNET, gaat geen 
bloem open van zijne belangrijke verzameling planten of zijn 
penseel voor de bevruchting wordt gebruikt, 

De verzameling van LYNCH werd langzamerhand te uit- 
gebreid voor een botanischen tuin; zij was voor den tuin- 
bouw van groot belang, daarom werd de collectie op de 
Temple Show in 1904 of 1905 met de hoogste onderscheiding 
bekroond. Later werd deze verzameling door een der grootste 
Engelsche tuinbouwinrichtingen aangekocht. Jammer genoeg 
werd deze collectie verspreid; vele planten gingen dood, door 
dat ze eensdeels in handen vielen van onervaren amateurs, 
anderdeels niet bestand waren tegen het Engelsche klimaat. 
Het werk van LYNCH dreigde verloren te gaan. Te meer 
was dit jammer daar de G. viridifolia anders nog wel door 
atavisme kon verkregen worden. Gelukkig waren eenige 
planten in den Botanischen tuin te Cambridge bewaard; deze 
werden vermeerderd en weer gekruist en brachten een deel 
der kleuren ez: vormen van het werk van LYNCH terug. 

ADNET, die sedert verscheidene jaren op zijn landgoed 
La Roseraie te Cap d'Antibes de G. Jamesonii kweekte, 
stelde veel belang in de nieuwe hybriden van de verspreide 
verzameling van LYNCH. Hij kon slechts vier variaties terug, 
eerst drie met rose bloemen, n. l. een licht rose, een donkerrose 
en een tint er tusschen, terwijl hij eerst later de dof-gele vond. 

In 1906 zond LYNCH aan ADNET een drietal planten met 
rose bloemen en eenige zaden, die hij verkregen had door 
kruisingen van rose-, wit- en geelwit-bloemigen. 

Zoo is de groote verzameling van ADNET begonnen. Enkele 
hiervan werden in den laatsten herfst tentoongesteld, daar ís 
A. bekend geworden als Gerbera specialiteit. Op het oogenblik 
heeft ADNET meer dan 2700 kruisingen, die alle voorzien zijn 
van een volgnummer, waarop tevens vermeld is de kleur van de 
wader- en van de moederplant. Het is wel interessant, de 25000 
planten van hem te zien, die vier generaties vertegenwoordigen. 


— 266 — = 


Een der mooiste resultaten van zijn werk is o.a. dat hij, 
door de licht-rose gekleurde bloemen mret de donker rose te 
bevruchten, reeds het eerste jaar uit die zaailingen een plant 
kreeg met witte en een met gele bloemen, Al de kleuren, die 
de bloemen gekregen hebben, zijn in eenige groepen gebracht, 
waarvan de tinten scherp afgebakend zijn. 


A. 1. Zuiver wit — enkel wit, 

Hiertoe rekent men de opeenvolgende kleuren van wit, 
groenachtig wit, geelachtig wit, totdat ze langzamerhand over- 
gaan in geel. 


IL. Geel. 
Van licht- tot goudgeel worden in deze rubriek opgenomen. 


HI. Oranje. 

Hier heeft men weer een onbepaalde hoeveelheid tinten, die 
langzamerhand overgaan in roodoranje, die dus zeer veel 
lijken op G. Jamesonii type. 


IV. Zalmkleurig. 
Dit zijn de kruisingen van de geel-, met de rosebloemigen, 
waaronder veel nuances van licht en rose voorkomen. 


V. Rose. 

Hiervan bestaat een buitengewoon groote opvolging van 
kleuren. De kruisingen van lichtrose met wit gaven heel licht 
rose tinten, veel zachter dan de buitenste bloemblaadjes van 
de rose Malmaison. De rose kleur gaat geleidelijk weer over 
in donkerrose, om na vele tusschennuances over te gaan in 
cerise-rood. 


VL. Cerise-rood, robijnrood en zuiverrood, waarin het geel 
volkomen afwezig is. Deze groep wordt het meest gezocht 
voor het maken van bloemstukken en wel om de zuiverheid 
en rijkdom der kleuren. 


VII. Paarsrood, 
Dit is de laatste kleur, die ontstaan is en zal zeker lang- 
zamerhand donkerpaars worden. 


B, Behalve naar de kleur der lintbloemen, kan men ze 
groepeeren naar de kleur der schijfbloempjes. 

De schijf- of buisbloempjes kunnen rood, rose, wit of geel 
zijn met een groen middengedeelte. 

Ook heeft men roode lintbloemen met rose schijven; rose 
lintbloemen met witte schijven; gele lintbloemen met òf veel 
lichtere òf donkerder schijven; gele lintbloemen met roode 
schijven, en dergelijke combinaties m er. 


C. naar den vorm van de bloem. 

Men vindt allerlei afmetingen en vormen van lintbloemen. 
Sommige hebben breede blaadjes, die evenals bij het madeliefje 
over elkander liggen, hierdoor gaat het sierlijke, stervormige 
van het type verloren. 

Andere hebben zeer fijne lintbloemen, zoodat die op draadjes 
gelijken; weer andere hebben den vorm van hoorntjes, die 
zich min of meer verspreiden, soms buigen ze zich geheel om 
en doen aan een slakkenhuis denken. Verder vindt men min 
of meer buisvormige lintbloemen en zelfs getande bloemkronen. 


D. Dubbele bloemen. 

Is voor veel bloemen het dubbel worden een vooruitgang, 
voor Gerbera, waar losheid een eerste vereischte is, is het tegen- 
deel waar. De bloemen schijnen neiging te hebben om dubbel 
te worden, hetzij door de aanwezigheid van lintbloemen op 
de schijf, hetzij door de vorming van een kransje tusschen de 
schijf- en de lintbloemen. In dit laatste geval is dat kransje 
meestal veel lichter van kleur dan de andere, nl, licht rose 
in de donkerrose bloemen of bijna wit in de licht rose. 


E. Bosvormig. 

Deze vorm komt in de verzameling van Adnet nog al voor, 
nl. dat op denzelfden stengel twee of drie hoofdjes min of 
meer van elkander gescheiden zijn. | 


EF. Dwergvorm. 
Van sommige kleuren, vooral van de geelbloemige komen 
uit zaailingen veel dwergvormen voor. 


— 268 — 


De heer SPRENGER uit Napels, die zich het eerst interesseer- 
de voor Gerbera, heeft door het kruisen van G. Jamesonii (type), 
de G. Jamesonii Bolus var. atrosanguina met bloedroode bloe- 
men gekregen. Het is alweer aan hem te danken, dat de 
G. Jamesonii Bolus var. illustris grooter en schitterender bloemen 
heeft dan het type. 


Cultuur. 

De Gerbera Jamesonii verlangt een lichte, maar voedzame 
grondsoort, die niet kalkachtig is Van veel belang is de drai- 
nage; als het overtollige water in de potten, waarin ze gekweekt 
worden, goed weg kan vloeien, dan komt zulks zeker ten voor- 
deele van de plant. In den vollen grond zijn de planten beter 
te kweeken dan in potten, omdat ze dan met hare vele en 
lange wortels meer ruimte vinden en beter haar voedsel kunnen 
zoeken. In potten vormen zij spoedig een kluwen, of men moet 
ze dikwijls verplanten, telkens in een slag grooter potten Dit 
vereischt, behalve een groot aantal potten, paso's, tonnen, enz, 
die er voor noodig zijn, ook nog veel werk, terwijl als men ze 
voor snijbloemen kweekt, er niet te veel onkosten gemaakt 
mogen worden voor dergelijke werkzaamheden. 

Voor den vollen grond kiest men zonnige plekken uit, op een 
min of meer hellend terrein. Tegen den tijd, dat de planten 
bloeien, worden er afdakjes boven geplaatst, zoodat de bloe- 
men niet verregenen, 

Ik kweek sedert eenigen tijd eenige planten ín potten en 
geef ze een grondmengsel van oude paardenmest met rivier- 
zand (1: 2). De grond, die door het gieten vast wordt, moet 
steeds open gehouden worden. Nu en dan geef ik een weinig 
koemest met water, dat gier genoemd wordt, aan de planten. 
In Europa krijgen de volwassen planten eenige malen in het jaar 
eene hoeveelheid stikstof, in den vorm van menschelijken mest, 
half vermengd met water (z.g. beer). De Gerbera Jamesonii 
wordt uit zaad of door splitsing (scheuren), van de sterke planten 
vermeerderd, de eerste methode is verkieselijker dan de tweede, 

Als de vruchtjes rijp zijn, worden zij door den wind opge- 
nomen en naar elders heengevoerd. Dit kan gemakkelijk ge- 
schieden door de krans van fijne haren (kelk); dit pluis voor- 


meme ek Ge en nd 


dh, kan 


FO pj VEP EN 


ER een 


komt, dat de vruchtjes aan de oppervlakte van het water aan- 
geland, zinken. 

Zijn de vruchtjes rijp, dan worden ze geoogst; men moet 
hier gauw bij zijn, anders heeft de wind ze weggevoerd. Direct 
na het oogsten wordt uitgezaaid, daar zij niet lang bewaard 
kunnen worden, of men moet ze in een reageerbuisje doen, 
waarvan de opening wordt dicht gesmolten. Ik heb indertijd 
zaad van Gerbera gekregen van Mevrouw Treub, die ze op 
deze wijze uit Europa had meegenomen; de zaden zijn goed - 
opgekomen. Er wordt oppervlakkig uitgezaaid in diepe potten, 
die met een zandig grondmengsel gevuld zijn. 

Na een 14-tal dagen ontkiemen ongeveer 90 à 95 ®% dier 
zaden, Zijn de zaailingen 1!/s.c.M. hoog, dan worden ze ver- 
speend op 5 c.M. afstand in een ander grondmengsel van !/s 
bladaarde en ?/, zand. De jonge plantjes mogen niet te veel 
water hebben, daar ze van droogte houden. Een flinke hoeveel- 
heid zonlicht is zeer gewenscht, zonder dit groeien ze ijl op en 
kunnen spoedig aan den voet wegrotten. Een voorname factor 
is, dat de hals der plant boven den grond uitsteekt, zoodat dit 
deel niet verrotten kan. Zijn de zaailingen sterk genoeg, dan 
worden ze dicht bij elkaar geplant (0.30 M.) op kweekbedden, 
waar men ze voor snijbloemen gebruikt. Na een jaar hebben 
de planten een flinke bladrozet gemaakt en kunnen dan reeds 
bloeien. De bloemen keeren zich, zooals de zonne-bloemen 
dat doen, steeds naar de zon. 

In Europa plant men er mooie bloemperken van, die door 
de warme kleuren en sierlijke vormen der bloemen een schit- 
terend effect maken te midden der gazons. 

Hoewel de planten o.a. te Buitenzorg wel bloeien, is het 
aantal bloemen klein, Ik heb aan mijne plant wel eens drie 
hoofdjes gehad, meestal vind ik er een of twee aan, In de 
bovenlanden groeien zij gemakkelijker en bloeien milder, daar 
kan ik ze ieder bloemenliefhebber aanraden. 

Man kan ze tegenwoordig wel krijgen bij de kweekers, zoo 
verkoopt o.a. de Heer R. Diemont, ’t Huis te Dago, Bandoeng, 
de Gerbera plantjes in verschillende kleuren à f0.25 per plant. 
Per 100 bloemen betaalt men daar j 4— 


en Dn En RR Rn Ae nn nne 


SIDERIDIS (LEUCANIA, CIRPHIS) UNIPUNCTA HAW, 
SCHADELIJK VOOR HET RIJSTGEWAS, 


DOOR 
DR. W. ROEPKE 
met 3 afbeeldingen. 


Eind Maart 1918 werden ons van Tjiblagoeng-Tjiomas 
(Buitenzorg) een aantal tot bovenvermelde soort behoorende 
rupsen en poppen gebracht, onder aanteekening, dat deze 
plaatselijk een zeer ernstige beschadiging van de bijna rijpe 
padi veroorzaakten. 

In verband hiermede werd een bezoek ter plaatse gebracht, 
waarbij het volgende kon worden opgemerkt. 


A. Waargenomen staat van zaken. 


1. De rupsen komen voor in padi-aanplant, die reeds droog- 
gelegd is. Hun aantal is echter verreweg het grootst in 
tuinen, die op het punt staan van gesneden te worden en 
die eenigszins droog zijn. In „moddertuinen”, waar de grond 
sterk doorweekt is doordat het regenwater er bleef staan, is 
de plaag aanmerkelijk minder. 

2. De rupsen vreten aan het blad. De beschadiging, die 
hierdoor ontstaat, is geheel onbelangrijk, want in jonge tuinen 
(„bladsawahs’’) zijn zij te weinig talrijk, resp. ontbreken zij 
practisch geheel, terwijl voor rijpe tuinen het bladverlies van 
geen beteekenis meer is. 

3. De eigenlijke schade wordt teweeg gebracht doordat de 
rupsen de gewoonte hebben, stukjes van de rijpe of bijna 
rijpe aren af te bijten, waardoor deze op den grond terecht 
komen en verloren zijn. In zulke tuinen is de grond letterlijk 
bezaaid met afgebeten stukjes rijst-aren. 

4. Volgens zeer globale schatting van den administrateur 
waren op het oogenblik denkelijk + 10 bouw rijpe sawah op 


wichten 


de beschreven wijze aangetast, en wel in de nabijheid van 
de desa Kemandoeran-Tjiapoes. Op grond van de door de 
Inlandsche rijstplanters verstrekte gegevens werd het oogstver- 
lies op bijna 18% becijferd, 


B. Bestrijding en voorkoming. 


Daar de administrateur een uitbreiding der plaag vreesde en wij 
deze vrees niet ongemotiveerd achtten, werd tot de ondervolgen- 
de handelwijze besloten: 

t. Bijna rijpe sawah wordt, waar de omstandigheden zulks 
toelaten, in moddersawah veranderd door haar een of twee 
etmalen onder water te zetten, resp. door eventueel het afloopen 
van het regenwater te beletten. 

2. Onmiddellijk nadat de snit is afgeloopen, worden aan- 
getaste complexen omgeploegd en onder water gezet. 

Door den sub 1) genoemden maatregel worden „vatbare” 
complexen beschermd, daar het immers gebleken is, dat mod- 
dersawahs voor de uitbreiding der plaag minder vatbaar zijn. 
Door 2) worden de rupsen en poppen gedood, bovendien wordt 
het voedsel voor de eventueel overlevenden vernietigd. 


C. Enkele bijzondere opmerkingen. 


Ter aanvulling van het bovenstaande mogen nog eenige 
bijzonderheden aangaande Szderidis unipuncta hieronder worden 
medegedeeld. | 

1) Levenswijze. Naar in de zeer omvangrijke litteratuur 
over dit insect wordt opgegeven, legt de vrouwelijke vlinder 
talrijke eieren — tot 700 stuks — aan den onderkant der blad- 
scheeden, resp. blaadjes, en wel in rijen van 10 tot 50 stuks, 
die met een kleverige stof overtrokken zijn. De ontwikkeling 
der eieren alsmede de groei der rupsen is zeer vlug. De rupsen 
verbergen zich over dag in het benedenste gedeelte hunner 
voedsterplanten. In de bewuste sawahs zaten zij tusschen de 
basis der halmen en min of meer reeds in den modder. Zij 
zijn gemakkelijk te vinden, wanneer men de halmen uit elkaar 
buigt, verraden overigens hun aanwezigheid reeds door hun 
geelbruine, smeerige uitwerpselen, die tusschen de halmen 
opeengehoopt zijn. 's Namiddags, omstreeks 4 uur, kruipen de 


rupsen tegen de halmen omhoog en beginnen te vreten. Wat 
‘het afbijten der aartjes betreft, in gevangenschap kon dit zoo 
worden verklaard, dat de rupsen de steeltjes daarvan opeten. 
Hetzelfde geldt ook voor de granen, die eveneens door de 
rupsen worden opgegeten resp. afgebeten 

Korte beschrijving der rups. Volwassen 3.5 
c.M. — zittend — tot 4.5 c.M. —loopend — lang en ongeveer 
5-6 m.M dik. Kop rond, bruin, glanzend, met een grijze of zwarte, 
dubbele streep over het gezicht, die naar beneden toe iets diver- 
geert; overigens min of meer fijn donker gestippeld. Het lichaam 
cylindrisch, slechts met enkele, verstrooid staande korte haartjes 
bezet, daardoor practisch onbehaard lijkend en vrijwel zonder 
glans. Algemeene kleur lichter of donkerder grijs, de buikkant 
steeds lichter, meer geelgrijs; bij de donkerste exemplaren steekt 
de lichte onderkant het meest af. Aan weerskanten scherp be- 
grensde overlangsche strepen. De kleur dezer zijstrepen is soms 
weinig, soms meer contrasteerend en dan met sporen lichtgeel 
en rose gemengd. De benedenste zijstreep is in den regel het 
lichtst, soms bijna vuil wit; aan zijn bovenrand staan de fijne, 
zwarte ademhalingsopeningen. Kenmerkend voor de zijstrepen 
is hun onderlinge scherpe begrenzing; de grenslijnen zijn fijn 
licht, en gewoonlijk van weerskanten nog door een donkere 
beschaduwing gemarkeerd. Over den rug loopt een zeer tijne, 
iets lichtere, aan weerszijden eveneens donker beschaduwde 
middenlijn. De pootjes zijn voltallig. Onze afbeelding fig. la 
stelt een donker gekleurde rups voor, waarvan de onderkant, 
alsmede een der zijstrepen — de z.g. subdorsale — in het oog 
vallend licht zijn. Fig. Ib toont den kop der rups, van voren 
gezien. 
De verpopping heeft eveneens plaats beneden tusschen 
de rijststengels, echter bij voorkeur iets hoogerop dan waar de 
rupsen schuilen. De pop ligt opgesloten in een los uit modder 
vervaardigde cocon. Zij is ongeveer 17 à 18 m.M. lang en5 
à 6 m.M. dik. Haar kleur is helder roodbruin, sterk glanzend. 
Haar chitineuze huid is betrekkelijk dun en teer. Het kopge- 
deelte is gelijkmatig afgerond, het achterlijf is konisch, alhoewel 
niet sterk puntig, en draagt aan het uiteinde eenige kleinere en 


twee grootere haakjes, die iets naar beneden zijn omgebogen. — 


PriGsldt 


SIDERIDIS UNIPUNCTA HAW. 
bijna 155 X vergroot. 


INSECTEN DOODENDE SCHIMMEL VAN 
SIDERIDUS UNIPUNCTA HAw. 


AE pee TE 
eden à 


In de beschadigde sawahs was een zeker percentage van 


alle poppen aangetast door een insecten-doodende schimmel, 
die in de vochtige omgeving blijkbaar gunstige bestaans- 
voorwaarden vond. Deze schimmel doet denken aan hetgeen 
bij de Europeesche entomologen als Zsarza farinodes te boek 
staat. Haar fructificaties hebben den vorm van kleine, witte 
miniatuurkoraalboompjes van slechts weinige c.M. hoogte. 
Niet zelden zag men deze opvallende schimmel-vegetatie, hier 
en daar tusschen de basis der padi-halmen, uit aangetaste 
poppen te voorschijn komen. De foto, gereproduceerd als 
afbeelding 2, geeft zulk een schimmel weer, op ongeveer de 
helft der natuurlijke grootte. Het donkere kartonnetje, dat 
als achtergrond heeft gediend, is door de RUE voortgebrachte 
sporen gedeeltelijk wit bestoven. 

De vlinder, Deze heeft een vlucht van ongeveer 38 
m.M. Het is een onoogelijke uilvlinder, die, zooals vele Gra- 
mineeën-eters, geheel de kleur van verdrogend gras of stroo 
heeft. Het geheele insect is dus van een stroo-achtig gele 
tot- grijze of licht roodgrijze tint; de voorvleugels zijn een 
weinig donker bestoven met een onduidelijke, soms slechts 
even aangeduide lijn, die van den vleugelpunt naar het midden 
van den achterrand toeloopt. De z. g. ring- en niervlek is 
geheel onduidelijk, aan den onderkant van den niervlek vindt 
men steeds een onscherp, wit stipje. De bovenzijde van alle 
vleugels heeft een zwakken glans (strooglans), terwijl de on- 
derzijde sterk glanzend mag heeten. 


Over dag wordt men de vlinder in den regel niet gewaar, 


daar zij schuilt tusschen de grashalmen, waar zij uit hoofde 
van haar kleur niet gemakkelijk wordt opgemerkt. ’s Nachts 
wordt de vlinder door het lamplicht aangetrokken. Als fig. 
3 hebben wij een iets vergroote foto van twee vlinders ge- 
_reproduceerd. Doordat geen orthochromatische platen ter 
beschikking stonden, komt de kleur te donker uit. 

2. Verspreiding, Stdersdis uwripunrcta HAW. komt 
op geheel Java voor en staat hier te lande als schadelijk 
voor suikerriet en rijst te boek, Van ernstige beschadiging 
wordt tot nogtoe echter niet gewaagd, evenmin werd vroeger 
het afbijten der rijstaartjes waargenomen. Het insect is over 


— 2174 — 


de geheele wereld verspreid en vormt in merig land een 
ernstige plaag voor grassen en graan gewassen. Soms worden 
geheele velden kaal gevreten en dan trekken de rupsen in 
geheele scharen er op uit cm nieuw vcedsel te zoeken. In 
Engelsch sprekende gebieden heeten zij daarom ,a791y worms”. 

3. Litteratuur. Fijnaelk l:r< heeft zijn speciale littera- 
tuur over dit insect. De belanghebbende kan zich gemakkelijk 
hierover orienteeren, door de ondervolgende werken te raad 
plegen: 

a. Koningsberger 's Tweede overzicht der schadelijke en 
nuttige insecten, 

b. Sorauer ’s Handbuch der Pflanzenkrankheiten Bd. IL. 

c._ Pemew of Applied Entomology, Series A, laatste jaargan- 
gen. 
Een mooie gekleurde afbeelding van het insect, ook zijn 
levenswijze duidelijk voorstellende, is reeds verschenen in: „44% 
Rep. U.S. Ent. Comm’, Wash. 1885, pl. V. j 

4, Syuonymie, Het zal niemand verbazen, dat een zoo 
algemeen verspreid insect onder verschillende namen te boek 
staat, resp. heeft gestaan. Het heeft geen nut, hier verder op 
in te gaan; alleen zij opgemerkt, dat de van Java afkomstige 
exemplaren vroeger ZLeucanta extranea Gn, werden geheeten, 
Wat betreft den geslachtsnaam, het oude geslacht Zeucanra 
is thans geheel verdwenen en heeft plaats gemaakt voor drie 
nieuwe genera waarvan voor ons alleen Szdersdis van belang 
is. Hiertoe behooren nl. het meerendeel van alle Javaansche 
soorten van het oude geslacht Zewcanza. Het geslacht „Cz7- 
phis’, waartoe unipuncta HAW. een tijd lang werd gerekend, 
is door WARREN, den bewerker der Indo- Australische Noctui- 
den in SEITZ: Gross-Schm. Bd. XI, gereserveerd voor eenige 
soorten, die in Tasmanië resp. Zuid-Australië tehuis be- 
hooren. Maar de nomenclatuur der genera is tegenwoordig 
zoo aan veranderingen onderhevig dat een herdooping niet uit- 
gesloten is. 


D. Vooruitzichten. 


Keeren wij terug tot ons uitgargspunt en stellen wij de 
vraag, of de beschreven plaag zich voor de toekomst ernstig 


laat aanzien, dan kunnen wij hierop gerust met „neen” ant- 
£ woorden. De voorgestelde maatregelen zullen zeer waarschijn- 
rt ijk doeltreffend wezen, bovendien zal de vermelde /sari- 
schimmel in het vochtige terrein veel slachtoffers maken, vooral 
Ê. ook onder die rupsen, die aan de voorgestelde mechanische 
bestrijding mochten ontkomen. 

_ Ongetwijfeld zullen et ook andere natuurlijke vijanden optre- 
_den, die aan de plaag mede zullen afbreuk doen. 


N 


fr 


TTT TT ITIL ILILILILIL 


HET OCULEEREN VAN HEVEA 
DOOR 
W. M. vAN HELTEN. 


De eerste oculeer- en entproeven met Hevea werden in 
den Cultuurtuin in 1910 en de daaropvolgende jaren genomen. 
Met de eerste proeven hadden wij geen groot succes, de 
meeste enten slaagden niet, welke mislukking hoofdzakelijk te 
wijten was aan het feit, dat nog niet bekend was, op welken 
leeftijd ent en onderstam geschikt zijn om verent te worden. 
Het bezwaar der melksapuitvloeiing bij het verwonden van 
den onderstam en ent, dat bij de eerste proeven werd weg- 
gewasschen, moet ook als een der oorzaken van de slechte 
slaging worden gerekend. Verschillende manieren van vege- 
tatieve vermeerdering bij Hevea werden in den Cultuurtuin 
in den loop der jaren toegepaët. 

In de eerste plaats mag genoemd worden het tjangkokken, 
dat bij jonge Hevea, nl. een- of twee-jarige planten, heel goed 
lukt, bij oudere boomen daarentegen weinig succes heeft. 

Planten, opgekweekt uit het zaad, dat door den Chef van 
het Selectie-Station, Dr. CRAMER, in 1913 uit Brazilië werd 
ingevoerd, werden op de kweekbedden door tjangkokken ver- 
menigvuldigd. Zoo goed als alle eenjarige zaailingen, die 
getjangkokt werden, slaagden en konden 3 à 4 maanden daarna 
in den vollen grond worden overgeplant. 

Ook werd beproefd, van takken van oude boomen tjangkok- 
ans te maken; daartoe werd als volgt te werk gegaan. 

Eenige takken op oude Heveaboomen werden ingekort met 
het doel hierop uitloopers te doen ontstaan; na 6 à 8 maanden 
ontwikkelen zich een paar uitloopers, die echter moeilijk te 
tjangkokken zijn. 

Op de gemaakte ringvormige snede ontstaat wel callusvor- 
ming — een verdikking, waaruit na eenigen tijd de jonge wor- 


dn enor nen 


— 211 — 


teltjes komen — doch de wortelvorming gaat langzaam en een k 
groot deel van de gemaakte tjangkokans mislukken. 

Veel succes is m.i, van het tjangkokken van oude Hevea- 
boomen niet te verwachten, terwijl toch nooit een groot aantal 
tjangkokans van één boom gemaakt kan worden, zonder dat 
dit een nadeeligen invloed op den boom heeft. 

Met het afleggen en stekken werden ook nog proeven ge- 
nomen; enkele slaagden wel, doch gingen meestal na eenigen 
tijd dood. Voor de practijk zijn deze methoden dan ook van 
geen belang. 

Wat de entmethoden betreft, werden in den Cultuurtuin met 
drie verschillende methoden proeven genomen, nl. spleetgrif- 
felen, aanplakken en copuleeren. 

Het entrijs, dat gebruikt werd, was van verschillenden leef-_ 
tijd en afkomstig van 10—40-jarige boomen Zoowel met als 
zonder entwas werd gewerkt. Hoewel een klein percentage 


slagers werd verkregen, werd toch besloten, met deze methoden 


niet door te gaan. 

Een nadeel namelijk van deze entmethoden is, dat men van 
een tak een grooter stuk als ent noodig heeft dan bij het 
oculeeren het geval is, terwijl de kans van uitdroging ook veel 
grooter is. 

Daar het van belang bleek, de proeven op grootere schaal 
voort te zetten, werden in 1916 eenige duizenden zaden uit- 
gelegd, die in 1917 als ondérstammen dienst konden doen, 
en besloten, in hoofdzaak de ocu/latse-methode toe te passen. 
Al spoedig bleek, dat de oculatie-methode een bevredigend 
percentage slagers gaf en in de practijk met succès kan toe- 
gepast worden. 

De ondervolgende drie methoden werden in den Cultuurtuin 
toegepast: 

Forkert-methode van oculeeren. 

Oculeeren met omgekeerde T snede. 

Plak oculeeren. 

In de eerste plaats wordt hieronder medegedeeld de behan- 
deling van onderstam en entrijs, een beschrijving van de drie 
oculeermethoden en ten slotte de verdere bewerking van den 
onderstam na het oculeeren. 


« 


\ 


\ 


ne te ie a Bn 
: p _ Wer 


De onderstammen. 

Voor onderstammen werden gebruikt zaailingen van 8—10 
maanden oud, die op een voet hoogte minstens een dikte 
bereikt hebben van 4—10 cM. Ook tweejarige onderstammen 
kunnen nog als zoodanig dienst doen. 

De zaailingen waren op een niet beschaduwd terrein op 2 
bij 2 voet afstand uitgeplant. 

Een voorname factor tot het slagen der oculaties is, zooals. 
bij alle entmethoden, dat de onderstammen zoo krachtig mo- 
gelijk groeien. Is de groei wat minder goed, dan kan daar- 
aan tegemoet gekomen worden door eenigen tijd vóór het 
verenten de onderstammen stalmest of, zoo deze moeilijk te 
krijgen is, wat boengkil te geven. 


Het entrijs. 

De oogen voor het oculeeren van Hevea worden zooveel 
mogelijk genomen van rechtopgaande takken, die vooral niet 
te jong mogen zijn: zelfs vrij oude takken kunnen gebruikt 
worden. 

In den Cultuurtuin werden de oculaties genomen van takken, 
die tusschen 7 en 18 cM. dik waren. Het opzoeken van de 
slapende oogen op zulke takken vereischt eenige oplettendheid 
van den enter, daar de bladstelen reeds lang tevoren zijn af- 
gevallen en dus niet, zooals bij koffie en cacao, de plaats door 
het bladlitteeken duidelijk wordt aangewezen. Op sommige 
takken is het niet moeilijk, het slapend oog te ontdekken, bij 
vele is het echter niet gemakkelijk, direct een oog te vinden; 
zoo komt het wel voor, dat een tak uiterlijk het aanzien van 
een oog vertoont, doch bij uitsnijding geen oog blijktte bevatten. 

Het is echter altijd na te gaan, of men bij het afgesneden 
stukje schors met een slapend oog te doen heeft, daar dan 
aan den binnenkant van de schors een witsteekseltje zichtbaar 
moet zijn, het zg. „zieltje"; het kan ook voorkomen, dat dit 
„zieltje”” op de tak is achtergebleven, wat merkbaar is door 
een kuiltje aan de binnenzijde van de schors. Het aantal oogen. 
dat men van een tak van ongeveer een meter lengte kan snij- 
den, ís verschillend; bij sommige takken bedroeg dit aantal 
40 en meer, maar soms ook minder. 


» 
\ 


„ 


De takken, waarvan de oculaties worden gesneden, worden 
des morgens- door den enter van den moederboom gekapt; 
gewoonlijk neemt men niet meer takken dan op een dag aan 
oculatie-oogen noodig zijn. Uit genomen proeven bleek, dat 
takken 3 tot 6 dagen in gedebog (pisangstam) bewaard nog 
goede oculaties geven, waarvan het percentage slagers niet 
minder is dan van versch gekapt oculatiehout. 

Een voorname factor, waaraan bij het oculeeren van Hevea 
„moet gedacht worden, is daf de oculatie zoo laag mogeljk op 
den onderstam wordt gezet, daar deze later het tapvlak moet 
vormen. Zet men de oculatie te hoog, dan loopt men het 
„gevaar, later een gedeelte van den onderstam aan te snijden. 

Voor den enter is deze wijze van oculeeren in 't begin niet 
gemakkelijk; doch hij raakt er gewoonlijk spoedig mee ver- 
trouwd. Een ander bezwaar is, dat na een regenbui de oculatie 
geheel met opgespatte aarde bedekt wordt, die er telkens 
voorzichtig van moet verwijderd worden. 

Om uitdroging van de oculatie zoo veel mogelijk te voorkomen 
„wordt zij aan de oostzijde van den onderstam gezet. 

Bij de oculatie-methode heeft men veel minder last van de 
latex-uitvloeiing dan bij de verschillende entmethoden. 
| Wel vloeit langs den kant van den bast een weinig latex, 
maar dat is zoo weinig, dat men bij de bewerking er geen 
hinder van heeft. Ook werd niet opgemerkt, dat het een 
nadeeligen invloed op de samengroeiing had. In elk geval 
moet men het niet door afwasschen met water of op andere 
wijze trachten te verwijderen. 

Na het snijden” van de oculatie en onderstam moet men 
zoo min mogelijk meer aan beide komen. 


ee 


De drie methoden van oculeeren. 

De drie methoden, die bij onze proeven gebruikt werden, 
zijn: de Forkert-methode, de omgekeerde T snede, en de 
plakoculatie. 


Re OT 


Forkert-methode. 


Met deze methode hebben wij bij het oculeeren van cacao 
veel succes gehad, vandaar, dat bij het oculeeren van Hevea 
« deze methode in de eerste plaats werd toegepast. 


5 


verschilt van deze doordat bij het plakoculeeren het oog, zoowel 


REE, AN nr 


Zij heeft veel overeenkomst met het plakoculeeren, doch: 


als het stukje bast van den onderstam wordt gelicht, terwijl 
bij de Forkertmethode deze beide afgesneden worden. 
In den vorm van een schildje wordt van het entrijs een 
stukje bast met slapead oog ter lengte van 5 à 6 c.M. afge 
sneden tot op het hout. 
Bij eenige oefening kan men den bast juist tot op het hout 
afsnijden. 
Het komt er niet op aan, of de baststukken boven en onder het 
oog even lang zijn. In den regel neemt men het onderste stuk iets. 
langer dan het lipje, dat mer op den onderstam heeft laten zitten. 
De onderstam ondergaat namelijk dezelfde bewerking als 
het entrijs, men laat hier echter onderaan een stukje schors. 
als een lipje zitten. 
Nadat het stukje schors van den onderstam is afgesneden, 
wordt de oculatie er op gezet, zoodat de onderkant komt te rusten 
op het lipje, dat men op den onderstam heeft laten zitten. Na 


het opplakken van het schildje wordt, om betere aaneensluiting 


te verkrijgen, de oculatie met een eindje bast omwonden. 
Het met deze methode in den Cultuurtuin verkregen resul- 
taat was wel het beste van de drie methoden. 


Van Juni 1917 tot Februari 1918 werden 722 oculaties gezet 


waarvan 417 slaagden, dus 58%; dit percentage is in Maart 


en April echter veel verbeterd; van 200 oculaties slaagden 166, 


dus ruim 80%. $ 

Een voordeel van de lorkertmethode is, dat zij gemakkelijk 
door den enter kan worden uitgevoerd; maakt hij bij de om- 
gekeerde T-snede 60 tot 70 oculaties per dag, bij de Forkert- 
methode is dit 100 of meer per dag. 

Het uitloopen van het oog na de samengroeiing gaat ook 


veel vlugger dan bij de andere methoden, terwijl men ook 


een veel betere ied krijgt. 


Oculeeren met binnelandse T-snede. 
De behandeling van deze methode is wel niet zoo ie 


kelijk als de Forkertmethode, doch. ook door den Inlandschen. Eh 4 


enter spoedig aan te leeren. 


Photo 26 Febr. 1918. 


Ld 
eN 
9) 
© 
A 
NN 
ze) 
de 
a) 
ù 
oe 
5 
3) 
© 
® 
e) 
® 
1e) 
© 
Ke) 
ed 
aj 
5 
D 
Jd 
u 
iv; 
Ju 
Ke) 
sl 


iensis 


Hevea brasil 


Mn. — 281 — 


Men begint met eerst een stukje bast van ongeveer 4 cM 
lengte met een oog uit het entrijs te snijden. _ 

lets boven het oog snijdt men twee eenigszins buitenwaarts 
loopende insnijdingen, die onder het oog met een dwarse 
snede verbonden worden. 

Om de oculatie gemakkelijk van het enthout te kunnen 
afnemen, snijdt men rechts van de gemaakte lengte snede 
een reepje bast weg, waardoor met den achterkant van het 
mes de oculatie zonder beschadiging eruit gelicht kan worden. 

Is de oculatie van het entrijs afgenomen, dan moet men 
zich overtuigen of het zze/fje niet op het entrijs is achtergebleven. 
Want is dit zieltje niet met het stukje bast meegenomen, 
dan kan er wel bastvergfoeiing plaats hebben, doch ontwik- 
kelt zich niet een jong scheutje. Is het zieltje met het stukje 
bast meegenomen, dan ziet men aan de binnenzijde van de 
schors ter hoogte van de knop een uitsteekseltje en op de 
overeenkomstige plaats van het hout van het entrijs een klein 
kuiltje Op den onderstam maakt men een dwarse insnijding 
en vervolgens in het midden hiervan, een loodrecht staande 
snede, waardoor de vorm van een omgekeerde T verkregen 
wordt. Beide insnijdingen mogen slechts tot op het hout 
reiken. Door middel van den achterkant van het mes licht 
men de bastlippen van den stam een weinig op en schuift 
vervolgens het stukje schors, waarop het oog zit, er zoodanig 
in, dat de onderzijde van de oculatie, de dwarse snede van 
den onderstam nauwkeurig raakt, terwijl het oog tusschen 
de slippen heenkomt. Vervolgens wordt de oculatie met 
band omwonden. Met deze methode werden 686 oculaties 
gemaakt, waarvan 347 slaagden, dus 51 ®/o; van de 150 in 

… Maart gezette oculaties slaagden 104 of ongeveer 70 °/,. 

Evenals de Forkertmethode, heeft ook deze methode een 
zeer bevredigend resultaat gegeven. 

Beide methoden zijn voor de Hevea wel de beste gebleken: 
de behandeling is gemakkelijk, het percentage siagers is goed. 
te noemen, terwijl de vergroeiing vlug plaats heeft. 


Plakoculeeren. 
Met deze methode, bij Hevea toegepast, was het resultaat 


— 282 — 


gering, de samengroeiing was vrij langzaam, nn het per- 
centage, dat daarna afstierf, vrij groot was. 

Ook het oog ontwikkelde zich langzaam, ongeveer na 3 tot 
5 maanden kwam het jonge scheutje te voorschijn. 

De bewerking neemt meer tijd in beslag dan bij de twee 
bovengenoemde methoden. 

De bewerking is als volgt: De bast van het entrijs wordt 
in een rechthoekigen vorm ter grootte van ongeveer 3 cM. 
gesneden, waarin zich een oog bevindt, terwijl uit den onder- 
stam een stukje bast van gelijke grootte gelicht wordt. Na het 
stukje bast met het oog van het entrijs hiervoor in de plaats. 
gezet te hebben, omwindt men de oculatie met bindbast. Van 
de 674 oculaties slaagden 213, dus 32 pCt. 


Verdere bewerking na het oculeeren. 


De Hevea-onderstam wordt nadat de oculatie er opgezet is 
niet dadelijk ingesneden; na drie à vier weken, als de oculatie 
met den onderstam is samengegroeid, wordt zij ingekort. Mis- 
“schien verdient het wel aanbeveling, met het inkorten nog een 
paar weken langer te wachten, waarna men zeker is, dat de- 
oculatie goed vergroeid is. 

In den Cultuurtuin werd op verschillende hoogte en met 
tusschenpoozen van een paar weken de onderstam ingekort ; 
het beste resultaat verkregen wij door den onderstam zoodra 
de oculatie is samengegroeid, tot 15 à 20 cM. boven de oculatie- 
in te snijden. Het snijvlak van den stam wordt met teer be- 
streken. Om insnoering van het stammetje te voorkomen wordt 
dan tegelijk de bindbast van den stam verwijderd. Evenals. 
bij cacao-oculatie duurt het uitloopen van de Hevea-oculatie- 
vrij lang; de kortste tijd was 2 maanden, de langste 5 maanden. 

Verschillende proeven werden genomen om het uitloopen 
te bespoedigen, zooals direct na samengroeiing het stammetje- 
over te planten, toevoeging van kunstmest, het niet te kort 
insnijden van den onderstam enz.; geen van deze bewerkingen. 
gaf echter eenig resultaat. 

Zijn de oculaties eenmaal uitgeloopen, dan kan men ze òf 
direct in den vollen grond overplanten, òf ze een jaar op het 
kweekbed laten staan en ze daarna als stump overbrengen in. 


— 283 — 


het veld. In den Cultuurtuin werden de oculaties nadat het 
jonge stengeltje het eerste stel jonge blaadjes had gevormd, 
overgeplant in de richting van de Oostzijde van de zon, ter- 
wijl zij den eersten tijd nog tegen de felle zonnestralen be- 
schermd werden. 

Het spreekt vanzelf, dat het overplanten liefst in den west- 
moesson moet geschieden. Het overplanten als stump zal ook 
wel geen bezwaren opleveren, terwijl men ook zeer goed 
direct in de tuinen eenjarige stumps zal kunnen oculeeren. 

Er moge hier ten slotte nog op gewezen worden, dat bij 
het oculeeren vooral op de volgende regels gelet moet worden. 

1e Het entmes moet steeds vlijmscherp zijn en goed 
schoongehouden worden. 

29 Het snijvlak van onderstam en van oculatie mag nooit 
met aarde of andere onreinheden in aanraking komen. 

39 De oculatie wordt zóó op den onderstam gezet, dat al- 
thans aan één kant het cambium van de oculatie vlak tegen 
het cambium van den onderstam komt te liggen. 


Het aantal regendagen met de hoeveelheid m.m. regen 
tijdens het oculeeren in den Cultuurtuin. 


Juni 1917 — 12 regendagen met 239 m.m. regen. 
Juli 1917 Ln 17 : lS ve Has 
Aug. 1917 — 17 3 wer O4 erk 5 
Sept. WOB eg st id06 ct 
Oct. VOE EL eere 1023 574 N 
Nov. 1917 — 20 A ù a Den á 
Dec. 1917 — 23 Ie Pi BES 0 % ' 
Jan. 1918 en 28 62e . 
Febr. 1918 — 28 ate! TA 
Maart —1918- _He 26 60 geine 


284 — 


Resultaten der oculeeringen. 


Datum 


van 
oculeeren 


10-12 Juni 1917) 


13-14 „ pe 
15-16 ” ” 
4-5 Aug. „ 
8-9 » ” 
DL rn a 
Ere eel 
3-4 jj ” 
5-6 5 
16e vais, 
18-19 ” 
20-21 » » 
26 NOv.sct 
27 ” ” 
28; s 5 
2 ER 
4 ” „ 
6 » „ 
10 je » 
12 5 — 
14 Kd 
6 Jan. 1918 
8 bid 
11 


[ 


Wijze van ocu- 


| 
| 
| 


leeren 


| 
{ 
| 


| | 


| Forkert Il 
\omgek. T snede 
‚_ Plak-oculatie | 
| Forkert | 
omgek. T snede | 


Plak-oculatie | 


| Forkert 
omgek. T snede 
‚_ Plak-oculatie 


| 
Forkert | 
omgek. T snede) 

Plak-oculatie | 


| Forkert 
omgek. T snede) 
‚_ _Plak-oculatie 
| Forkert 
omgek. T snede 
Plak-oculatie 


| Forkert | 
omgek. T snede 
Plak-oculatie 


Forkert 
omgek. T snede 
Plak-oculatie | 


Aantal oculaties | 


| 
| 
| 
| $ 
| 
| 
| 
| 


Ì 
Î 


Se) 
ie) 


e) 
rs 


Aantal oculaties 


na r maand 
samengegroeid 


| nn 
| Aantal | 5 
geslaag-, 3e 
de ocu-| 
‚ laties ER 
| 
Gort Or 
3 Sag 
Bak Gals 
32 132, 
Eer 
26 (26 , 
vk ES kn 
58 | 46.8, 
“38.6, 
9869, 
Kf: WD 
Se ded 
34. 168 
28 IS 
21E 
ebk ice 
58 oge 
31 lie ' 
70: 47003 
| OR tniog 
| 40 40, 
| 
| GST eig 
| CZE 
| 36 


UIT ’s LANDS PLANTENTUIN. 


VERZENDING VAN LEVENDE PLANTEN EN 
ZADEN, VOORHEEN EN THANS,. d 


In het eerste deel, pag. 111, van den eersten jaargang van 
het tijdschrift: „Tuinbouw-Flora van Nederland en zijne Over- 
zeesche Bezittingen, bevattende de geschiedenis en afbeeldingen 
van nieuwe of merkwaardige planten, bloemen, vruchten” enz, 
komt een interessant artikel voor over: „Wardsche toestellen, 
sedert eenige jaren gebezigd tot het overbrengen van levende 
planten uit overzeesche landen naar Europa, inzonderheid uit 
Indië naar Nederland, benevens een wijziging aan dezelve 
aangebragt in den Academie-tuin te Leiden”, van de hand van 
Prof. W. M. DE VRIESE. (21 Mei 1854). 

Dit artikel vind ik, ook uit een historisch oogpunt, dermate 
belangrijk, dat ik niet heb willen nalaten, een groot deel van 
het ruim 20 bladzijden lange opstel den lezers van Teysmannia 
onder de oogen te brengen. 

Prof. DE VRIESE begint zijn artikel met er op te wijzen, van 
welk een groot voordeel de ontdekking van de Nieuwe Wereld 
en de groote vaart op Oost-Indië voor Europa geweest is, 
niet alleen uit het oogpunt van handel, maar ook in verband 
met de uitbreiding der kennis van Europeesche volkeren. 

Niet alleen toch werden verschillende producten uit verre 
streken naar Europa overgebracht, die daar tot voordeel moesten 
dienen, zooals voedingsmiddelen, medicijnen, genotmiddelen, 
alsmede talrijke zaken voor huishoudelijk gemak en technisch 
voordeel, maar ook werden levende planten, niet altijd uit 
loutere weelde, maar vaak ook uit zucht naar onderzoek en 
kennis, derwaarts vervoerd. 

En allengs werden speciale tuinen, later meer bekend onder 
den naam van „botanische tuinen”, veelvuldig in Europa op- en 
ingericht voor het kweeken en het bestuceeren van allerlet 
uitheemsche gewassen. Verbazènd groot moet het aantal planten 
geweest zijn, dat in de 17e en 18e eeuw, door Engelschen, 
Franschen en Nederlanders, van uit hunne Overzeesche Be- 
zittingen, zooals Oost- en West-Indië, Cevlon, Zuid-Afrika enz, 


— 286 — 


in Europa ingevoerd werd. BOERHAVE vermeldt in de voor- 
rede tot den „Index alt. plant. qaae ín horto L.B.- coluntur” 
(1727): „Al wie eenig gezag of invloed in den staat uitoefende, 
bevorderde krachtdadig den in- en aanvoer van vreemde gewas- 
sen. Geen oorlogs- of koopvaardijvaartuig verliet onze havens, 
geen gezaghebber werd over Hollandsche bodems aangesteld, 
tenzij onder uitdrukkelijk bevel, of met dringend verzoek, om 
overal in vreemde landen zaden te verzamelen, wortels te doen 
opgraven, stekken af te zetten, gewassen in potten te planten, 
en wel verzorgd en bewaard herwaarts over te brengen”. 

In 1689 verscheen een catologus van de planten, die in den 
Amsterdamschen Hortus gekweekt werden; JOANNES COMME- 


„so dat desen hof, hoewel in haar eerste opkomste en nog maar 
4 jaren oud, geen anderen, hoewel van meerder jaren, behoeft 
te wijken”. De Amsterdamsche Hortus hàd dan ook ín die 
jaren eene Europeesche vermaardheid. 

DE VRIESE toont voorts aan, welke de redenen zijn geweest, 
dat in het begin van de 19e eeuw een verflauwing van de 
liefhebberij voor den invoer van uitheemsche gewassen ontstond. 
Dit hield, volgens DE VRIESE, nauw verband met de opheffing 
der Oost-Indische Compagnie, staatkundige omwentelingen, 
stremming van handel en scheepvaart, vreemde overheersching, 
maar vooral met de veranderde richting van den smaak van 
het groote publiek; misschien ook met het vaak mislukken 
van de meest welwillende pogingen tot den invoer van vreemde 
planten bij gebreke aan kennis van de meest gebruikelijke 
en geschiktste methode betreffende de verzending van gewassen. 

DE VRIESE vervolgt zijn artikel en moedigt iedereen, die 
in de gelegenheid mocht zijn om vreemde gewassen in te 
voeren, aan om zulks niet na te laten. 

Het bewuste artikel handelt voorts, gelijk DE VRIESE zelf 
aangeeft, 

Ìl. Over de wijze, waarop vroeger verzendingen van planten 
uit overzeesche landen naar Europa plaats had. 

2. Over de methode, ten deze, thans in gebruik. 

3. Over de resultaten van eenige proefnemingen door ons 
gedaan. 


dte 


ED 


4e. „Wenschen wij de wijze, middelen, voorbehoedingen enz. 
uiteentezetten, bijzonder aan te bevelen of te doen kennen, om op 
een zekere en veilige, noch omslachtige wijze, aan de Wardsche 
methode eenige belangrijke verbeteringen aan te brengen”. 

Vroeger werden de planten eenvoudig weg in potten of open 
kistjes vervoerd en waren zij aan de wisselingen van klimaat 
blootgesteld; werden bij hooge zeeën door zoutwater besproeid 
en maar al te vaak door het scheepsvolk op ruwe wijze behandeld. 
Men moet er zich wel over verbazen, dat nog zoo vele planten, 
in vroeger jaren, de plaats van bestemming levend bereikten ! 

„Bij de Engelschen is sedert eenige jaren in zwang, om 
planten uit de verst afgelegen landen naar Europa over te 
brengen, in kisten, welke, òf gedurende de geheele zeereis 
hermetisch (2) gesloten blijven òf nu en dan op de reis kun- 
nen geopend worden. De geleerde kruidkundigen LINDLEYy 
en HOOKER hebben, door hunne geschriften over dit onder- 
werp, op deze uitvinding van hunnen landgenoot Dr, N. B. 
WARD de aandacht hunner landgenooten gevestigd en de tui- 
nen der Engelschen, vooral echter die van „the Horticultural 
Society of London”, hebben van hunne wenken en raadgevin- 
gen de schoonste vruchten mogen oogsten. Prof. LINDLEY 
gaf afbeeldingen en beschrijvingen van doelmatig ingerigte 
kisten, welker aanwending Flora's overvloed van alle oorden 
der wereld heeft doen stroomen in de tuinen der Britten. 
Australië, Mauritius, de Kaap, Ceylon, Calcutta, het vaste land, 
ja zelfs de binnenlanden van Indië, zelfs China, Sierra Leone, 
en de verschillende deelen van Amerika, maar vooral Mexico, 
de Vereenigde Staten en Brazilië hebben op die wijze, als om 
strijd Europa de schatten van Flora aangeboden. Het is on- 
uitsprekelijk, welke nuttige gewassen men alzoo heeft leeren 
kennen, en welke belangrijke aanwinsten der wetenschap al- 
dus te beurt vielen. Eenige van de gewigtigste leerstukken 
der planten-natuurleer zijn daardoor alleen in helderder dag- 
licht gesteld. De prachtigste natuurlijke groepen van planten 
zijn uit schier ontoegankelijke wouden der Oude en Nieuwe 
wereld te voorschijn gebragt, en het wemelt in onze tuinen 
en die onzer na- en overburen van Palmen en Orchideeën, 
vroeger veelal ten eenemaal onbekend”, 


— 288 — 


„Zoo spreekt deze geleerde (Prof, J. LINDLEY) o.a, van 
den, op die wijze verkregen boterboom, Bassza butyracea, 
vroeger in Afrika ontdekt door den vermaarden MuNGO PARK ; 
‘hij beeldt voorts af en beschrijft een toestel voor het over- 
brengen van planten, gebezigd door Z. Ex. Sir Robert Farqu- 
‘har, van Mauritius allen in goeden staat overgekomen. John 
Damper Parks vertrok in het voorjaar van 18533 met kisten 
vol levende planten uit China en kwam vijf maanden later met 
dezelve in volkomen goeden welstand te Londen. Hij bezigde 
kisten met dubbele bodems, om bij het schoonmaken van het 
dek, de wortels te vrijwaren tegen indringen van zout water, 
De scheepskapitein R. Gillies voerde aldus, met het schip 
„Hibernia”, van Calcutta fijne planten met zich naar Engeland. 
Hij bezigde groote kisten met een, aan beide zijden schuins 
afloopend glazen dak; het glas was zoo sterk, dat het althans 
aan niet bijzonder zware, daarop vallende ligchamen, b. v. tou- 
wen kon weerstand bieden. De kisten waren hermetisch (?) 
gesloten met „chunan”, eene soort van kalk, in Indië gebezigd 
als cement bij het metselen van huizen. Zij werden, gedu- 
rende eene zeereis van vijf maanden, nimmer geopend. In 
Engeland aangekomen, waren de planten in den volmaaktsten 
staat van gezondheid, en hadden door haren weelderigen groei 
-de kisten geheel en al gevuld, zoodanig, dat de bladeren van 
binnen tegen het glas aangedrukt waren.” 


„Hoogst opmerkelijk is een brief van Dr. N. B. WARD aan — 


Dr. HOOKER, waarin deze de wijze blootlegt, waarop hij tot 
de ontdekking van de mogelijkheid om planten in besloten 
lucht in het leven te houden, geraakt is. 

„… «Eene eenvoudige en weinig beduidende omstandig- 
heid gaf aanleiding tot de door hem gedane uitvinding. Hij 
had de pop van eene Sphynx begraven in eene hoeveelheid 
vochtige aarde, die bevat was in eene wijden monds flesch, 
gesloten met een deksel Hij bemerkte, dat de binnenwand 
van de flesch midden op den dag altijd aanslag van vocht 


had, dat later immer verdween, als terugkeerende van waar 


het gekomen was, waardoor de aarde steeds dezelfde mate van 
vochtigheid behield. Eene week ongeveer vóór de volkomen 
gedaanteverwisseling van het insect, ontwikkelde zich een 


Eet 


EE eee 


grasje en eene varen op de oppervlakte der in de flesch. 
bevatte aarde. Nadat het insect in veiligheid gebragt was, 
vestigde WARD zijne aandacht en nauwlettende zorgen op de 
ontwikkeling der zoo naauw beperkte plantjes en de flesch 
werd geplaatst buiten het venster van zijn studeervertrek. De 
planten gingen voort met groeien en werden Poa Annxva en 
Nephrodium Filix-mas.” 

DE VRIESE verhaalt voorts over proeven genomen door 
C. BLAGDEN, die aantoonden, dat levende wezens uitersten 
van temperaturen kunnen verdragen, indien slechts de lucht, 
waarin zij verkeeren, niet bewogen wordt, terwijl die uitersten, 
indien de lucht wel bewogen wordt, doodelijk voor die orga- 
nismen zouden zijn. 

Hij geeft als voorbeeld, hoe goed de gestrenge koude der 
Poollanden door den mensch verdragen wordt als de lucht 
rustig is, terwijl dezelfde temperatuur ondragelijk wordt, als. 
er wind is, 

WARD nam in navolging van BAGDEN’s proeven met men- 
schen) dergelijke met planten. Zoo stelde hij verschillende 
schaduwminnende planten aan het volle zonlicht bloot en 
kweekte hij subtropische en tropische planten zonder warmte. 

„Eene andere uitkomst door den Heer WARD verkregen, 
was deze, dat, bijaldien slechts het in de kisten bevatte water 
niet kan ontvlieden, de planten vele maanden, ja zelfs jaren 


kunnen groeien, zonder bijvoeging van versch water te 


behoeven. Voorts, dat de graad van ontwikkeling, caeteris. 
paribus, afhangt van het volume lucht en vocht in de kisten. 
Eenige soorten van Varens, Mossen, Jungermanniën, Palmen, 
Standelkruiden (Orchideeën), Scitamineën, Bromeliaceën, (Ana- 
nasachtigen) enz. groeiden alzoo uitmuntend; sommige gedu- 
rende langer dan een jaar.” 

Ward ging door met het nemen var proeven en verzond 
in Juni 1833 twee kisten met grassen en varens onder toezicht 
en de zorg van den scheepskapitein MALLAN naar Sydney. 
De kisten werden aldaar in Februari 1834 op nieuw gevuld, 
bij een temperatuur van 90—100 graden F. Bij Kaap Hoorn 
daalde de temperatuur sterk (20°) en was het schip met een 
dikke sneeuwlaag bedekt. Bij den evenaar steeg de temperatuur 


5 — 290 — 


tot op 100 graden en bij het binnen varen van het Engelsche 
kanaal, in November, (derhalve 8 maanden na het plaatsen van 
de planten in de kist) daalde de temperatuur tot 40 graden. 
De planten werden gedurende de overtocht geen enkele maal 
begoten noch werden zij tegen de koude beschermd. Bij het 
openen van de kist bleek, dat de planten ín den meest ge- 
zonden toestand verkeerden. | 

„De Hoogleeraar C. G. C. REINWARDT, mijn (Prof. De Vriese's) 
geeërde voorganger, (Stichter van ’s Lands Plantentuin, 1817) 
heeft meermalen bezendingen, naar de Engelsche methode 
ingerigt, uit Indië ontvangen en naar Indië gezonden. 

Voor eenige jaren werden door hem naar Buitenzorg: afge- 
zonden 52 stuks heesters, in een hermetisch(?) afgesloten ton; 
alle welke levende en in goeden toestand te Batavia zijn aan- 
gekomen. Eene der voor de deugdzaamheid der methode het 
meest sprekende proeven nam de Heer P. N, KORTHALS, oud 
lid der natuurkundige commissie in Oost-Indië herwaarts. Ge- 
melde kruidkundige had een groot aantal planten, geheel van 
aarde beroofd (om het schimmelen te voorkomen}, eenvoudig 
in een gewoon vat doen kuipen en daar vast doen inpakken. 
Aldus kwamen er 56 soorten levend over: eene inderdaad 
zeer gunstige verhouding. Onder dezelve bevonden zich soor- 
ten uit de groepen der Scitamineeën, Aronskelken, Palmen, van 
de geslachten Dracaena, Cycas, Flacourtia, Volkameria, Kopsia 
enz.” 

De uitkomsten, die men met de verzending van levende 
planten, in Wardsch kisten verpakt, verkreeg, waren tamelijk 
uiteenloopend. In 1840 verzond Prof. C. L. BLUME, Directeur 
van ’s Rijks Herbarium te Leiden, voordien Directeur van 
’s Lands Plantentuin (1822-1826), 6 kisten met planten naar 
Buitenzorg, onder toezicht van den heer Pierot. Alvorens een 
en ander over de resultaten dezer zendingen mede te deelen, 
moet ik beginnen met te zeggen, dat, indien Prof BLUME deze 
zendingen als proef” bedoelde, de opzet alvast niet de ge- 
wenschte was. In ieder geval was het geen vergelijkende proef. 
In de eerste plaats niet omdat niet in iedere kist hetzelfde 
aantal planten en soorten aanwezig was; ten tweede omdat 
sommige planten, uit het hooge Noorden afkomstig, uit den 


aard der zaak (wen had dit kunnen voorzien) een tropenreis 
niet zouden verdragen. Het zou te ver voeren, den inhoud 
der kisten hier in zijn geheel over te nemen. Ik zal mij derhalve 
meer bepalen “tot de vermelding, op welke wijze de planten 
in de 6 kisten verzonden en behandeld werden. 

Kist 1, Luchtdicht, van boven met schuins afhellende dek- 
sels, waarin groote ruiten van dik glas, bevatte 27 planten, 


w.o. 19 Vanilia plantfolia. Bij opening bleken (op 8 Februari 


ein at ne ad so nn AE 


1841)14 Vanilla-planten in leven; met uitzondering van Littaea. 
geminiflora, Barleria buxifolia en vucca flaccida, de overige 
(10) planten dood. Gedurende de reis werd de kist eenige 
malen geopend om de rottende plantendeelen te verwijderen 
en om de planten te begieten. 

Kist 2, Evenals de vorige, met dít onderscheid, dat in 
het dekstuk of den makelaar, die de schuins afloopende deksels 
van boven vereenigt, een patentglas of zoogenaamde [llumi- 
nator” geplaatst en slechts één der zijdeksels met eene 
dikke glasruit van 8 duim in diameter voorzien was, zoodat 
de daarin beslotene planten veel minder licht, dan die van 
in Kist 1 ontvingen. De kist bevatte 28 planten, w. o. 15 
Vanilla-planten. Van deze kwamen slechts 2 levend over. 

Behalve deze en yucca flaccida waren alle overige planten 


dood. Hieronder was ook begrepen: Littaea geminiflora en 


Barleria buxifolia. 

N. B. deze kist bleef gedurende de reis ongeopend. 

"Kist 3. Een gewone, goed gesloten kist, waarin de ouder- 
scheidene planten alle in droog mos gewikkeld en alle tusschen- 
ruimten zorgvuldig met poeder van houtskool aangevuld 
waren, waarvan de inhoud, behalve 3 Vanilla-planten, uit 62, 
meerendeels in Noordelijk- Europa voorkomende planten bestond. 
Alle planten waren bij de opening in een uitgedroogden 
staat en bij geene enkele een spoor van leven aanwezig. 

Kist 4, De inrichting van de kist was als die van no. |, 
met dit onderscheid, dat zij dubbel, of uit twee met glazen 
ruiten voorziene kisten, waarvan de eene in de andere pasten, 
samengesteld was. Het getal planten in deze kist bedroeg 
21. Zes planten kwamen levend over. De kist bleef gedurende 
de geheele reis gesloten, 


UR 


Kist 5. Een gewone houten kist, in welke een collectie 
baomzaden, bolgewassen en Dahlia's, zorgvuldig met droog 
mos omwoeld en de tusschenruimten met gestampten houtskool 
aangevuld, was ingepakt. Bij opening bleken de Dahlia's en 


. 
bolgewassen in den besten staat te verkeeren, terwijl de zaden 


er oogenschijnlijk goed uit zagen 

Kist 6. Een zorgvuldig gesloten blikken kist, in welke boom- 
en heestergewassen (zonder bladeren) met mos omwikkeld en 
de tusschenruimten met poeder van houtskool opgevuld, be- 
sloten waren. Alle planten waren verrot of op een andere 
wijze bedorven. 

Interessant is het verslag over den staat van den Plantentuin 
te Buitenzorg, hetwelk in het artikel van den Heer De Vriese 
overgenomen is. Dit verslag acht ik van voldoende belang 
om het hier den lezers van Tesymannia voor teleggen. Het 
is samengesteld door den Hortulanus van ’s Lands Plantentuin 
den Heer J. E. TEYSMANN, die gedurende de jaren 1830-1869 
bij ’s Lands Plantentuin werkzaam was en aan wiens energie 
deze inrichting haar behoud te danken heeft, 

„Cyvperus Papyrus L. zeer onlangs van den Hoogleeraar 
BERGSMA uit den Academie tuin te Utrecht ontvangen, ís 
wegens hare bekendheid als het papier der Egyptenaren op- 
leverende, belangrijk genoeg om ook hier aangeplant te worden 

Phormtum tenax FORST, van den Hortus Botanicus te Amster- 
dam ontvangen. Dit is het zoogenaamde Nieuw-Zeelandsche 
vlas. 

Yucca draconis \. en Dracaena Draco Ll beiden uit den 
Hortus Botanicus te Amsterdam en een soort van drakenbloed 
opleverende. 

Smilax syphilstvica H.B., van den Heer Weimar te Batavia 
ontvangen. Deze plant levert, zooals bekend is, de sarsaparilla 
van den handel. 

Vanslla planifolta ANDR., door Dr. PriEROT het eerst in 
1840 op Java ingevoerd. Deze plant is wel reeds vroeger in 
den Catalogus opgenomen, doch heeft hoewel sedert eenige 
jaren sterk bloeiend, nooit een enkele vrucht voortgebragt, 
daar de vruchtbeginsels steeds eenige dagen na de bloeiing 
afvielen. 


Re 


— 293 — 


Op het bericht dat zij kunstmatig moet bevrucht worden, 
is daarmede de proef genomen en men er eindelijk in geslaagd 
om deze bevruchtingswijze uit te vinden, waardoor thans alle 
bloemen vruchten zetten, zoodat men spoedig tot de cultuur 
hiervan in het groot zal kunnen overgaan en Java in den 
vervolge vanille in overvloed zal voortbrengen. 

Musa textiis NEES, door wijlen den Heer CLEERENS van 
Amboina gezonden. Deze soort zoude het beste manilla vlas 
opleveren. 

Pandanus uiths BORY, van den Hortus Botanicus te Amster- 
dam, welks vruchten met die van den broodboom (Artocarpus 
incisa) het hoofdvoedsel der Zuidzee-eilanders uitmaken, 

Calamus draco L, en Calamus rotang L. door de Heeren 
Baron de Kock en Gallois van Palembang en Bandjermassin 
overgezonden, welké eerste het drakenbloed en de tweede 
fraaie wandelstokken oplevert. 

Sagus Kuffta JACQ, door den Heer D. T. Pryce te Batavia 
van Bourbon ontvangen „Madagascarsche sagoboom.”’ 

Llaets gutneensts L., van den Hortus Botanicus te Amsterdam 
en door den Heer D. T. Pryce te Batavia van Bourbon ont- 
vangen. Deze palm levert eene olie, welke ter kust van Guinea 
een voornaam handelsartikel uitmaakt. 

Araucaria excelsa AIT, door den Heer White, Engelsch 
geestelijke te Singapoera van zijne reize naar Sydney mede 
gebragt en A. brasiliana LAMB. van den Heer Jongeling te 
Utrecht ontvangen. Deze fraaie Amerikaansche Coniferen 
leveren niet alleen een zeer nuttig hout, maar zijn tevens ware 
sieraden van haar geslacht, geheel vreemd aan de Javasche 
vormen dier familie f 

Quercus suber L,‚ van den Academie-tuin te Leyden. Deze 
kurkeik kan, zoo hij hier goed groeien wil—dit is niet het 
geval gebleken — op Java goede diensten bewijzen. , 

Artocarpus venenosa Let M.…. eene nieuwe soort van ver- 
gifboom, door den Heer ZOLLINGER op Java verzameld en door 
den Heer W. J. M. van Schmid aan den tuin toegezonden. 

Laurus nobis L. en ZL. vobrlis var. salicifolta van den 
Academie-tuin te Groningen; beide om de welriekende bla- 
deren en gebruik in de huishouding genoegzaam bekend. 


ee 


Santalum album L., pas kortelings van den Heer BARON 
VAN LYNDEN van Timor ontvangen. Deze boom, hèt echte 
sandelhout opleverende, is eene belangrijke aanwinst voor den 
tuin. 

Nepenthes Rafflestana JACQ. en N.ampullacea JACQ. van den 
Heer Dr. OXLEY te Singapoera, zeer merkwaardig wegens 
hare zonderlinge bladverlenging. (Ook genaamd kannekens- 
kruid); „bekerplant”. 

Cinchóna alba HORT, van den Hortus Botanicus te Amster- 
dam. Indien het nader blijken mocht, dat deze heester eene 
genoegzame hoeveelheid quinine bevat, ware deszelfs voort- 
planting in hoogere streken zeer aan te bevelen. 

Strychnos nux-vomtca L., van den Hortus Botanicus te 
Calcutta (levert strychnine) en Sfrychnos tieute LESCH, door 
den Heer W.J. M van Schmid van Oost-Java toegezonden 

Crescentia cugete L, of kalabasboom, van den Hortus Bota- 
nicus te Amsterdam. Deze levert de in de West-Indiën tot 
veelvuldig gebruik benuttigde drinknappen, enz. 

Jsonandra (Palaguim) gutta Hook, of Geta-pertja, van 
Singapoera overgezonden. Deze levert de echte Geta-pertja 
van den handel, welké pooit op Java is gevonden en er hoogst 
waarschijnlijk ook niet voorkomt, hoewel sommigen de Zus 
elastica of karet, ook Kohlelot geheeten, als zoodanig gelieven 
aan te nemen. 

S1deroxylon species, door de Heeren Vertholen, van Lynden 
en Steinmetz van Borneo en Palembang overgezonden. Dit ís 
het ware ijzerhout, waarvan onlangs in de residentie Bantam, 
uit den voorraad van den Plantentuin, eene aanplanting is 
geschied. 

Anonacea? Minjak Tankawan, door den Heer Baron van Lya- 
den van Borneo medegebragt. Deze alsnog onbekende boom 
is een nieuwe soort van boterboom, op Borneo zeer geacht. 
De gestolde boter wordt door de Daijakkers op hunne reizen 
gemakkelijk in stukken medegevoerd en is voor de Europeesche 
keuken zelfs niet te versmaden. 

Cookta anisata DESF., door den Heer D. T. Pryce te Batavia 
van Bourbon ontvangen, De bladeren bezitten een aangenamen 
anijsgeur, 


he EN 


Calophyllum facamalhaea WiILLD., even als de vorige ver- 
kregen. Deze plant levert de in den handel onder dien naam 
bekende gom. 

Citrus auranttum 1. Hiervan zond de Heer Jongeling te 
Utrecht een fraaie collectie, 

Swietenia mahagonit L., van den Hortus Botanicus te Am- 
sterdam en van den Academie-tuin te Utrecht ontvangen. De- 
ze, het mahonie hout opleverende boom, schijnt hier wel te 
zullen voortkomen, zoodat hij als een belangrijke aanwinst kan 
beschouwd worden. (Volgens BACKER, vide Schoolflora voor 
Java, pag 218, wordt deze plant hier en daar in droge streken aan- 
geplant; is inheemsch in tropisch- Amerika. Boom 10-30 Meters 
hoog. Bloeit in Jan., Mei, en gedurende de maanden Oct.-Dec.) 

Hura crepitans L., of zandkokerboom, uit den Hortus Bota- 
nicus van Amsterdam en uit den Academie-tuin van Utrecht, 
ook laatstelijk van Suriname toegezonden Behalve de bekende 
eigenschappen, dat de- vrucht. rijp zijnde, met gedruisch van 
elkander springt en dat de bijna rijpe vruchten, doorgesneden, 
als zandkokers gebruikt worden, heeft men in den laatsten tijd 
bevonden, dat het sap uit dezen boom, zoo ook deszelfs bast, 
een zeer heilzaam middel is tegen de lepra. (Tegenwoordig 
hoort men hierover nooit meet iets, Thans is een andere boom 
aan de orde n.ml, Zuraktogenos Kurziú, een in Britsch-Indië 
inheemsche boom. De olie, uit de zaden, levert de z.g. „Chaul- 
mugra olie”, welke aanwending vindt in de bestrijding van 
lepra. De olie is zeer duur en zelfs niet in voldoende hoeveel- 
heid op Java te verkrijgen). 

Siphonia elastica PERS, syn. Mevea guianensis, welke de 
Amerikaansche kaoutchouk of elastieke gom oplevert. Deze, 
pas kortelings van den Hoogleeraar |} ERGSMA uit den Aca- 
demie tuin van Utrecht ontvangen, is overgebragt in eene kist, 
waarin 24 planten in potten gezet waren en waarin door 
een pijpje een weinig lucht was toegelaten. De kist leverde 
een dier gunstige resultaten op, welke zoo zelden verkregen 
worden, daar van de 24 planten slechts éene dood was en alle 
overige in zeer voordeeligen staat verkeerden. (Men verwarre 
de soort: brasiliensis, die tegenwoordig in het groot op Java 
aangeplant is, niet met de hierboven genoemde) 


— 296 — 


Schinus terebinthifolius RADD., door den Heer D. T. Pryce 
te Batavia van Bourbon ontvangen. Deze heester levert echten 
terpentijn op. 

Quassia amara L, van den Hortus Botanicus te Amsterdam. 

Samadera indica GAERTN. ( Vrtfmannia elliptica VAHL.: Ga- 
tep pait. Deze op Java inheemsche boom, in het Bantamsche 
voorkomende, is door den Hoogleeraar C. I, BLUME in zijne 
„Bijdragen” pag. 250 en 251 beschreven. Zij heeft onlangs 
voor het eerst in dezen tuin gebloeid, waardoor men haar aan- 
zijn is ontwaar geworden. De groote bitterheid van haren 
bast doet vermoeden, dat hierin, zooals reeds vroeger is op- 
gemerkt, geneeskrachtige bestanddeelen voorhanden zijn. 

Guagacum officinale L. van den Hortus Botanicus te Am- 
sterdam. 

Syncarpia Vertholenù T et B. door wijlen den Heer Clee- 
rens van Amboina gezonden en door Rumphius verkeerdelijk 
beschreven als Metrosideros vera, 

Eugenia pimenta Dec, van den Hortus Botanicus te Am- 
sterdam. De vruchten van dezen boom leveren het piment of 
de Jamaica peper. 

Myrtus prmentordes LINDL. van den Heer D, T. Pryce te 
Batavia, afkomstig van Bourbon. Nutrals dat der voorgaande. 

Pterocarpus indicus WiLLD. Hiervan zond wijlen de Heer 
Cleerens vier soorten of variëteiten, die onder den naam van 
Kajoe lengoa, als meubelhout zeer geacht zijn en ook van 
Amboina worden uitgevoerd. (A ngsana, j. m.s; sâná,j.). 

Andira retusa H. B. var. surinamensis. Van den Academie- 
tuin te Leyden. Eene geneeskrachtige plant, welke gebruikt 
wordt als braak- en purgeermiddel, 

Caesalpinia cortarta WILLD, of divi-divi van den handel, 
door Dr. WALLICH van Calcutta toegezonden voor een soort 
van Amerikaansche Sumach. Zij geeft hier reeds zaden, zoo- 
dat ze, van waarde bevonden wordende, spoedig over Java. 
kan worden verspreid. (Gelijk men weet, wordt divi-divi aan- 
geplant als looistof leverende plant). 

Poimncrana regia BOJER (flamboyant, door den Heer Dr. 
Oxley van Singapoera gezonden. Hoewel hier nog nooit ge- 
bloeid hebbende, moet deze een der fraaiste bloemen voort- 


brengen. (Thans op Java algemeen langs wegen en ín tuinen 
aangeplant). 

Haematoxylon campechianum L., of het „campêche” hout 
van den handel, van den Hortus Botanicus te Calcutta ont- 
vangen. Deze boom is, zoowel om zijne geneeskrachten (licht 
saamtrekkend', als om zijn fraai hout zeer geacht. 

Cassia parahyba ARRAB, van Brazilië aan den Heer Dr. 
Schwaner toegezonden, Een zonderlinge boom, zoowel wegens 
zijnen snellen loodregten groei, schietende met zeer lange 
gevinde bladeren tot de hoogte van p. m. 50 voeten op en 
brengende eerst dan eenige takken voort, als om zijne donker 
groene gladde schors. Men zond hem onder den naam van 
Caesalpinia Zambara. (Tegenwoordig is de plant geheeten: 
Schizolobium excelsum, Deze is een bizonder fraai bloeiende 
boom. De bloempluimen zijn aan de nagenoeg bladerlooze 
takken gezeten; de bloemen zijn hel geel gekleurd. De blade- 
ren van jonge boomen bereiken vaak een lengte van een 
2 tal Meters). 

Acacia arabica WiLLD., door den Heer ZOLLINGER op zijne 
tehuisreize uit Egypte overgezonden en Acacta vera WILLD., 
van den Hortus Botanicus te Calcutta. Deze groeien hier 
zeer weelderig en beloven met der tijd ook Arabische gom 
te zullen voortbrengen. (Tegenwoordig is Acacia vera syn. met 
A. arabica)” 

Het zou mij niet moeielijk vallen, aan de hierboven genoemde 
planten nog een groot aantal andere toetevoegen, die sedert 
1850 in 's Lands Plantentuin ingevoerd werden; planten, die 
zoowel als nutplant als siergewas voor Java van belang zijn. 

Mogelijk dat ik hiertoe nog eens gelegenheid zal vinden. 

Prof, DE VRIESE geeft in zijn artikel eenige nuttige wenken 
over de behandeling der planten vóór het plaatsen in de 
Wardsche kist en over de behandeling enz. van deze aan 
boord van het schip. Ik zal deze voorschriften zeer verkort 
thans laten volgen: 

1, De gewassen, bestemd om te worden verzonden, moeten 
eenigen tijd te voren geplant worden in potten of in houten 
bakjes. Ook bamboezen komen hiervoor in aanmerking. In 
den bodem moeten een paar gaten aanwezig zijn om het 


— 298 — 


overtollige water te laten wegvloeien. Houtachtige planten 
moeten door elkander 5—4 maanden vóóraf in de potten 
enz. staan; kruiden korter. 

De potten moeten met alle mogelijke voorzorg worden vast- 
gezet, zoo met mos als met kruiselings liggende latten, 

2. De glasruiten van de kist moeten, ter voorkoming van 
het breken, beschermd worden door middel van latwerk of 
ijzeren vlechtwerk. De voegen der planken moeten gedicht 
worden. Een dik, stevig zeildoek moet om de geheele kist 
kunnen worden gebonden bij hooge zeeën, koude, enz. De 
kist moet ín het volle licht geplaatst worden; te sterke zon 
werkt nadeelig. Aanbeveling verdient het, de planten nu en 
dan te „luchten” en zoo noodig matig te besproeien. 

3. De tijd van verzending dient vooral in verband te zijn 
met den groei der planten, Voor de aankomst hier te lande 
(Nederland), is de voorzomer zeker de geschiktste. 

Over het verzenden van bollen en zaden zegt DE VRIESE: 

1. Bollen verzendt men, als zij goed droog zijn, in papier 
of droog zand. (Ditzelfde geldt ook voor wortelstokken, zooals 
Canna’s, Zingiberaceae enz), 

2. Zaden. Voor de verzending moeten zij goed droog zijn 
en zoodanig ingepakt zijn, dat zij het nog daarin bevatte 
vocht op reis kunnen ontlasten en tevens voor de toenadering 
van insecten bewaard blijven. Het eerste bevordert men door 
ze in fijn zand in papieren zakjes te doen, Alle zaden, die uit 
haren aard vettig zijn, bederven, doordien vet ranzig wordt, 
waardoor het kiemvermogen verloren gaat. Daarom kiemen 
b. v. zeer moeielijk of in het geheel niet de zaden van Pal- 
men, Magnoliaceeër, Guttiferen, Sterculiaceeën enz, wanneer 
dezelve droog herwaarts worden overgebragt. Natuurlijk kiemen 
nimmer die, welke in vochtigheid verstikt zijn. 


Alle vette, zoo als de hierbovengenoemde zaden dient men 


in de kisten te zaaien; alsdan kiemen dezelve onder weg. 
Zaden van Camellia’s in China gezaaid komen als kleine boomp- 
jes aan. De scheepskapitein Ekeberg was (in het jaar 1763) 
de eerste, wien het gelukte aan de kruidtuinen theeboomen 
te verschaffen. Pas in China aangekomen, plantte hij v:rsche 
zaden in een pot met aarde, die, even na het passeeren van 


KE 
AE 4 
Re ‘cd 


— 299 — = 


de linie, bij de terug reis kiemden en van welke ééne plant 
levend in den tuin te Upsala in Zweden werd aangebragt. 

Op het onderwerp: „De verzending van zaden,” zal ik straks 
nog even nader terugkomen. 

Over de verbeteringen, door Prof DE VRIESE bij de con- 
structie van War ische kisten aangebracht, zal ik weinig zeggen. 
Hij heeft bij het „verbeterde ’ model slechts er naar gestreefd, 
de planten zoo veel mogelijk van licht te voorzien. 

Het ingewikkelde toestel, door hen bedacht, is heel aardig 
in elkaar gezet en heeft, zooals men straks zal vernemen, uit- 
muntend voldaan; in de praktijk zal deze kist” (het lijkt 
meer op een miniatuur luxe serre), van wege de kostbare 
samenstelling, geen opgang maken. 

„In Juni 1851 te Parijs zijnde, — zoo vermeldt DE VRIESE —, 
gelukte het mij van de Heeren Thibaut & Keteleer, Horticul- 
teurs aldaar, te bekomen eenen der echte Calisaya-boomen, 
(Cinchona Calisaya WEDD ), uit het zaad door den Heer WED- 
DELL uit Peru overgezonden, opgekomen. Ik heb deze plant 
vervolgens in den Leidschen Akademie-tuin gekweekt en op 
verzoek van Z.Exc. den Heer Minister van Koloniën, ín 
bovengezegden toestel, mede op last van gezegden staatsman 
vervaardigd, naar Amsterdam doen vervoeren en met den Hor- 
tulanus, den Heer Schuurmans Stekhoven, gebragt aan boord 
van den: „Prins Frederik der Nederlanden”, gezagvoerder de 
Heer P, Huidekòper. Dit had plaats op den eersten Decem- 
ber van dat jaar. De toestel werd gezet in de groote kajuit 
nabij de kagchel en ontving het licht van boven. De waardige 
kapitein zou den toestel, zoodra de weergesteldheid dit zou 
toelaten, op het dek brengen en met alle mogelijke zorg 


behandelen”. 


In het daarop volgende jaar ontving Prof, DE VRIESE een 
schrijven van den hierboven genoemden kapitein, (d.d. Bata- 
via 21 April), waarin deze berichtte, dat de plant in goeden 
staat den Plantentuin bereikt had. De plant droeg toen 80 
bladeren. Het moet dus wel een krachtig exemplaar geweest 
zijn. 

Bij het verder lezen van het artikel van Prof, DE VRIESE 
blijkt ‘dat men reeds vóordien getracht had, een soort van 


— 300 — 


kina op Java intevoeren en wel van Utrecht uit, door Prof. 
MIQver. Deze poging evenwel werd niet met succes bekroond. 

Tot zoover het artikel van Prof. DE VRIESE. Waar mogelijk 
de lezers er belang in stellen, iets over den invoer van den 
Pararubberboom op Java te vernemen, wil ik hierover een en 
ander mededeelen. Meer uitvoerig kan men de beschrijving 
aantreffen in het bekende werk van HERBERT WRIGET, “He- 
vea brasiliensis or Para Rubber, its botany, cultivation’’, etc. 

In 1876 werden een 2000-tal zaailingen van Hevea brasi- 
liensis uit den Kew tuin (nabij Londen) naar Peradeniya, 
(Ceylon), afgezonden. Deze waren in Wardsche kisten verpakt 
en kwamen per s.s. „Duke of Devonshire” in uitmuntenden 
toestand aan. Gedurende de reis waren zij verzorgd door den 
Heer CHAPMAN, De zaailingen waren uit zaad opgekweekt, dat 
door den Heer WiICKHAM in de Ciringals van de Rio Tapajos 
verzameld was, Deze was er in geslaagd, een 70.000 zaden 
van Mevea brasirensis aldaar, te verzamelen. 

De Heer CROSS was eveneens naar Zuid-Amerika gezonden 
met de opdracht, levende planten van Hevea naar Engeland 
te zenden, in geval het niet mogelijk mocht blijken te zijn, 
kiemkrachtige zaden daarheen te vervoeren. Hij kwam in 
November 1876 in Kew aan en bracht met zich mede 1080 
zaailingen zonder aarde om de wortels, van welke, ondanks 
de meeste zorgen, nauwelijks 3 /, in leven bleven. Van deze 
werden een aantal in Kew opgekweekt en vervolgens naar 
Ceylon opgezonden. De kosten voor het inzamelen van de 
taden en de planten met inbegrip van de kosten van verzen- 
ding enz. bedroegen niet minder dan £ 1,505 4s. 2 d. Burma Java, 
Singapore en de West-Indiën kregen eveneens, direct van Kew, 
"kleine zendingen Hevea's toegezonden. Dit had plaats in 1876. 
Uit een en ander is gebleken, dat in 1873 reeds eene zending 
van 6 Hevea-planten uit Kew naar Calcutta verzonden werd”. 

Eenigen tijd geleden ontving ‘s Lands Plantentuin een ge- 
drukte aanwijzing, getiteld: “How to send living plantmaterial 
to America”, uitgegeven vanwege “the Bureau of plant in- 
dustry, Office of Foreign Seed and Plant Introduction, United 
States Department of Agriculture”. Aan bedoeld astikel ont- 
leen ik het volgende: „De zaden moeten volkomen rijp zijn 


— 301 — 


alvorens ze te oogsten. De zaden moeten gedroogd worden, 
echter niet in de volle zon; het beste is, ze te drogen in de 
schaduw. De levensduur van zaden is lang niet steeds de zelfde, 

Sommige zaden sterven, wanneer zij droog bewaard worden, 
binnen eenige dagen, terwijl andere, zooals bijv. graan, ge- : 
durende 20 jaren of zelfs langer (echter geen eeuwen lang, 
zooals wel eens beweerd werd) hun kiemkracht bewaren. In 
het algemeen kunnen zaden met een harde of droge zaadhuid, 
zooals vele Gramineae, meloenen, zaden van groenten, droog 
verpakt, in zakjes verzonden worden. Palmzaden en zaden 
van vele soorten van vruchtboomen, in het algemeen, alle 
tamelijk groote zaden met een olreryken inhoud moeten verpakt 
worden in eenigszins vochtige houtskool (coir wordt ook vaak 
met succes aangewend). Het is aan te bevelen, de houtskool 
uit te wasschen om zoodoende de creosoot te verwijderen, 
Inplaats van houtskool en coir, zou men ook als verpakkings- 
materiaal voor zulke soort zaden kurnen gebruiken vochtig 
sphagnum. Een mengsel van houtskool en sphagnum, mits 
niet te vochtig, is zeer geschikt om er zaden in te verzenden, 
die zeer spoedig het kiemvermogen verliezen (mangga, mang- 
gistan, doerian, ramboetan, en dergelijke). De zaden moeten 
zorgvuldig van het vruchtvleesch ontdaan worden, goed ge- 
wasschen en vervolgens in de schaduw gedroogd worden, 
Aanbeveling verdient het, het verpakkingsmateriaal te wasschen 
met 2 pCt. formaline en het daarna goed uit te koken. 

Het verzenden van teêre tropische planten moet plaats vinden 
in een Wardsche kist. Deze moet van sterk hout gemaakt 
worden en een extra sterken bodem hebben. Korte, sterke 
pooten moeten onder de kist aangebracht worden; ter weers- 
zijden van de kist handvatten. Het schuin oploopende dak 
bestaat uit twee glazen ramen, waarvan één van scharnieren 
voorzien moet zijn, op de wijze als het deksel van een doos. 
Het glas moet door latten beschermd worden, terwijl de 
ventilatie plaats heeft door het aanbrengen van twee kleine 
gaten in de zijwanden van de kist, Deze gaten moeten van 
binnen afgesloten worden door fijn iĳzer- of kopergaas De 
Wardsche kisten moeten op het dek van het schip geplaatst 
worden en moeten beschermd zijn tegen het zeewater. Zoo 


De 


— 302 — 


mogelijk en zoo noodig worden de planten éénmaal per week 
begoten; gewoonlijk zal dit minder vaak behoeven te geschieden 
indien de aardkluit der planten omgeven is door vochtige 
klappernotenbast. 

Voor eenige jaren had ’s Lands Plantentuin weinig succes met 

de verzending van zaden (naar België) van Dammara. «Deze 
„kwamen steeds verdroogd of verrot aan. Bij wijze van proef 
“werden eens de zaden van genoemde plant, nog in de vrucht 
besloten, welke laatste in paraffine gedompeld werd, naar België 
verzonden, alwaar zij in den besten toestand aankwamen. Ter 
voorkoming van het uiteenvallen van de vrucht, werd deze 
eerst met een dun touw omwikkeld, Ook het verzenden van 
zaden van de cacao, die eveneens zeer spoedig het kiemver- 
mogen verliezen, had met succes plaats, nadat men de kolf 
van een paraffinelaag voorzien had. 

Zaden van waterplanten laten zich heel vaak niet droog 
verzenden; deze evenwel kunnen over groote afstanden ver- 
zonden worden, indien men ze bijv. in een met water gevuld 
reageerbuisje verzendt. 

Orchideeënplanten, die van:z g. ‚„schijnknollen” voorzien zijn, 
kunnen, in het algemeen, droog verzonden worden; ook die 
met dikke stengels, zooals de meeste soorten van de geslachten 
Dendrobium, Vanda, e. v. a. m. Alvorens deze planten te 
verpakken, moeten zij „luchtdroog” zijn. Dit drogen moet 
niet in de volle zon geschieden, maar op een schaduwrijke, 
zoo mogelijk winderige plaats. 

DAUBANTON. 


WARSZEWICZIA COCCINEA KrOTrzscH. t). 


Niet weinig verheugd was schrijver dezes, toen de hier boven 
genoemde — voor Java nieuwe — plant, die hem afgeschilderd 
was als een van de fraaist bloeiende tropische bloemheesters, 
voor de eerste maal een bloemstengel vormde. og 

Alhoewel ik destijds een zeer levendige beschrijving van be- 


1) Syn met W. macrophylla Wepp, W. maynensis WepD., W. Poeppigiana 


Krorzscn, W. pulcherrima KrorzscuH, W. Schomburgkiana KrorzscH, W. 


splendens WeEpD. De geslachtsnaam is van een persoonsnaam afgeleid. De soort- 
naam beteekent: scharlakenrood- 


„ 


j 
; 


WARSZEWICZIA COCCINEA. 


2 


doeld gewas kreeg en mij bovendien herbariummateriaal toe- 

gezonden werd, was het toch nog moeielijk, zich de fraaiheid 
van de plant goed voor te stellen, En thans vrees ik ondanks 
de duidelijke foto van den bloemtak, die aan dit artikel is 
toegevoegd, er niet volkomen in te zullen slagen, mijn lezers 
een duidelijk beeld van de inderdaad mooi bloeiende plant 
voor oogen te brengen; ik raad daarom iedereen, die iets voor 
sierheesters gevoelt, zelf het gewas aan te kweeken. Hiertoe 
zal men weldra ín de gelegenheid zijn; inmidelds werd door 
’s Lands Plantentuin eene hoeveelheid zaad van de plant in 
kwestie van elders aangevraagd, van welke, na ontvangst, 
materiaal aan belangstellenden afgestaan kan worden. Men 
wende zich hiervoor, omstreeks Juli as. tot den Directeur van 
die instelling 

Warszewtczia coccinea is een plant, die in Zuid-Amerika in- 
heemsch is Zij werd door ’s Lands Plantentuin in Mei 1914 
op Java ingevoerd uit zaad, hetwelk door den “Secretary of 
the Agri-Horticultural Society of Burma” (Kandawglay, Ran- 
goon) verstrekt werd, 

Warszewiczia behoort tot de zelfde familie als koffie, kina, 
soka, tot de Rubiaceeën, p 

Uit mijne aanteekeningen kan ik niet terug vinden, hoelang . 
het geduurd heeft vóórdat de zaden ontkiemd waren ; ik meen, 
dat dit binnen eenige dagen het geval was; echter met zeker- 
heid kan ik het niet zeggen. 

Hoe dit ook zij, wel weet ik, dat de ontwikkeling van de 
planten zeer langzaam was. Deze waren na één jaar nog slechts 
10 cm. hoog en hadden toen een 4-tal bladeren. 


| De plant, waarnaar ik deze beschrijving maak. staat in 
- den vollen grond en krijgt volop zon. Zij is thans 3 Meter 
hoog en tot op 1.50 Meter hoogte onvertakt. Het aantal zijtak- 
| “ken, waarvan er thans één bloeit, bedraagt 4. De zijtakken zijn - 
zonder de bloeiwijze 60 c.M. lang, terwijl de bloeiwijze 50 


c.M. lang is. De hoofdstam is tot op 1.50 M. hoogte overal 
vrijwil even dik; de omvang bedraagt 10 c.M 


| Opmerkelijk is het, dat 4 van de 5 exemplaren, die 
in den Botanischen tuin gekweekt worden, de zelfde zoo- 
even genoemde groeiwijze hebben, terwijl de vijfde van on- 


N 


Mt ME 


deren vertakt is. Deze leed door zware schaduw een kwijnend 
bestaan en had een gedeelte van den hoofdstam verloren, 
Dientengevolge hadden zich zijscheuten ontwikkeld. Nu be- 
doeld exemplaar op een gunstige plaats, in de zon, overgeplant 
is, zal zij zich wel spoedig herstellen en fraaier van vorm 
worden dan de andere, niet getopte. Ik raad dan ook ieder, 
die Warszewiczia zal kweeken, aan, den hoofdstam, zoodra 
deze een lengte bereikt heeft van een 30 c.M., tot op 15 
c.M. in te korten. 

Volgens den Secretaris van de » Agri-Horicult. Soc. of Burma” 
wordt de plant in kwestie 8 tot 10 voet hoog en 6 voet breed. 

Thans iets over de bloeiwijze Deze is een eindstandige 
samengestelde tros en draagt een groot aantal kleine, licht 
oranje gekleurde bloemen. Van sommige bloempjes is een 
van de kelkslippen loofbladvormig en hel rood gekleurd. *) Het 
zijn deze organen in het bizonder en minder de bloemen, die 
de plant zoo fraai doen zijn wanneer zij in vollen bloei staat. 

De loofbladeren zijn groot en licht groen gekleurd, onge- 
veer 50 c.M. lang en 20 c.M. breed. Zij zijn tegenoverstaand 
aan den stengel geplaatst. Tusschen de bladstelen in treft men 
de vrij groote steunbladeren aan. 

De zaden van Warszewiczia zijn zeer klein, ongeveer 1 
m.M. lang, en moeten daarom uitgezaaid worden in fijn ge- 
zeefden grond — bladgrond vermengd met zand, in eene ver- 
houding van 2/3:1/3 — en mogen wzef met aarde overdekt 
worden, Het gieten moet zeer voorzichtig gebeuren of nog 
beter : men houde de aarde vochtig door den pot nu en. dan 
voor een gedeelte in een bak met water te plaatsen. Zijn de 
zaailingen voldoende groot om gehanteerd te kunnen worden, 


1) Zulk een blad heet „lokblad”. BACKER in zijn  Schoolflora van Java” zegt 
hierover: ,lokblad : opvallend gekleurd blad, dat zich aan of onder een bloei- 
wijze bevindt en misschien soms dient om insecten te lokken. Bij Mussaenda 
is van sommige bloemen een der kelkslippen zeer groot en wit [of rood] 
gekleurd en valt reeds van verre in het oog; de bovenste stengelbladen van som- 
mige Euphorbia’s (o- a. E. heterophylla en pulcherrima) zijn zeer fraai rood 
gekleurd, evenzoo de met de bloem vergroeide schutbladen van Bougainvillaea 
en de schutbladen onder de hoofdjes van Congea. De kolfscheeden der Aroi- 
deae zijn tijdens den b'oei vaak helder gekleurd en doen dan dienst als lok- > 
bladen, terwijl ze na den bloei doorgaans verschrompelen of groen worden ” 


— 305 — 


dan moet men ze verspeenen. Men plaatse een of meer jonge 
plantjes in een kleinen pot, die gevuld is met humusrijken 
grond. Na één jaar kunnen zij in den vollen grond uitgeplant 
worden, Het is aan te bevelen, ze de eerste dagen na het uit- 
planten tegen het felle zonlicht te beschermen, bijv. door mid- 
del van een atappen dakje. 

Warszewiczia is morphologisch uitvoerig beschreven in het 
werk van Martius „Flora brasiliensis’ vol. 6, par 6, pag 218, 
en is daarin afgebeeld op plaat 114. Ten slotte nog de op- 
merking, dat de bladeren ook aangevreten worden door 
een licht geel gekleurden kever. Deze vliegt tegen het vallen 
van den avond rond Het is daarom zaak, iederen avond de 
planten na te zien en de kevers te vangen en te dooden. 


DRYMARIA CORDATA WILLD. 


Met een enkel woord wil ik de aandacht van belangstel- 
lenden vestigen op het hierboven genoemde gewas, hetwelk, 
naar ik vermeen, zeer geschikt is om aangeplant te worden 
op terreinen, waar afspoeling van den grond te vreezen is. 

Drymaria cordata is een neerliggend kruid, dat algemeen 

op Java, zoowel in het gebergte als in de laaglanden, voor- 
komt, Sommige der stengels zijn opgericht en kunnen een 
lengte bereiken van een 60-tal c.M. De neerliggende stengels 
slaan zeer gemakkelijk wortel en zoodoende beslaat de plant 
in korten tijd een flink groote oppervlakte grond, Eenmaal 
aangeplant, behoeft de plant geen verdere zorgen. 
„ In den Botanischen tuin te Buitenzorg wordt Drymarra cor- 
data —djoekoet iboen; dj. kasi moe kan; tjemp- 
lonan — in de volle zon gekweekt en ontwikkelt zich daar 
uitmuntend. Men kan ze aantreffen in den z. g. zaadtuin op 
vak A, 11. no. 16. Doordat de plant ieder jaar tendeele afsterft, 
maar na korten tijd opnieuw uitloopt, heeft zij als het ware 
een kussen van doode stengels gevormd, waarop de jonge 
stengels zich welig kunnen ontwikkelen. De laag van afge- 
storven stengels, die zich in den loop der maanden gevormd 
heeft, heeft hier en daar op het genoemde vak een dik- 
te bereikt van zeker wel éen d. M. 


— 306 — 


Drymaria cordata laat zich zeer gemakkelijk door stek voort- 
kweeken. De plant werd door KOORDERS — vide zijn Exkur- 
sionsflora deel 2 pag. 214 — nog in het Tengergebergte, bij Nga- 
disari gevonden op een hoogte van 2000-2200 Meter. 

Een nadere beschrijving van het gewas lijkt mij overbodig 
toe: het is te algemeen bekend. 


BYRSONIMA COTINIFOLIA. 


Op het eind van 1914 ontving ’s Lands Plantentuin van den 
Heer Regnard, Port Louis, Mauritius, enkele zaden van de 
hierbedoelde plant. Uit een begeleidend schrijven zij het 
volgende vertaald: 

„Byrsonima cotinifolia is een zeer fraaie heester, afkomstig 
uit Mexico”. „De bloemen, die tot trossen vereenigd zijn, 
wisselen in kleur van geel tot donker rood af; de vrucht is 
ongeveer een duim ín diameter en gelijkt op een kleinen 
appel. Ook in smaak komt zij met dezen overeen.” „De plant 
groeit snel”, 

Uit de toegezonden zaden werd een aantal planten opge- 
kweekt, die op verschillende plaatsen in den Bot. tuin te 
Buitenzorg uitgeplant werden. Zij ontwikkelden zich zeer 
voorspoedig en bloeiden reeds, toen zij nog nauwelijks een 
jaar oud waren. Nu en dan kwam het wel tot vruchtzetting, 
echter ontwikkelden de zeer jonge vruchtjes zich niet verder; 
het eene na het andere viel nog volmaakt onrijp of. Eerst thans 
mocht het gelukken, van een der planten, nu die ongeveer 2Î/, 
jaar oud is, eenige goed rijpe vruchten te plukken 

Inmiddels is het gewas tot een forschen, laag vertakten 
heester van + 5 Meter hoogte opgegroeid, bloeit zeer rijk en 
begint al heel aardig vrucht te dragen. De enkele exemplaren, 
die ik geproefd heb, bereikten een diameter van 2 c.M. Zij zijn 
geel gekleurd en hebben een eenigzins wrangen, echter toch 
aangenamen smaak. In iedere vrucht wordt één zaad aange- 
troffen, dat zwart gekleurd is. Dit zaad is rond en ongeveer _ 
5 m.M. in doorsnede, Veel vruchtvleesch valt er dus aan een 
zoo’n vruchtje niet te eten! 


— 307 — 


Vermoedelijk echter zou van een eenigzins groot aantal een 
aangenaam smakende compôte of zoo iets bereid kunnen worden. 
Als leek op dit gebied, kan ik over de bereiding van een der- 
gelijk praeparaat geen voorlichting geven. 

Daarentegen wil ik wel nog eenige nadere bijzonderheden 
over de plant zelf en hare cultuur mededeelen. 

Byrsonima cotinifolia behoort tot de familie van de Malpi- 
ghiaceae, waartoe o.a. ook de op Java nu en dan in tuinen ge- 
kweekte kleine heesters: Malpighia coccigera L.t) Galphimia 
gracilis Bartl ®) en Tristellateia australasiae A. Rich °) gerekend 
worden. De bladeren, die enkelvoudig en tegenoverstaand zijn, 
hebben een fraai groene kleur; de jonge stengeldeelen en jonge 
bladeren zijn min of meer grijs gekleurd. De talrijke fraaie 
bloemtrossen bevinden zich nabij de jongere takdeelen en 
worden te Buitenzorg inzonderheid gedurende den westmoesson 
voortgebracht. De bloemen zijn tamelijk klein, echter sierlijk, 

De plant laat zich gemakkelijk uit zaad voortkweeken, dat 
bij voorkeur in potten onder een afdakje uitgezaaid moet 
worden. Het zaad ontkiemt na korten tijd, terwijl de jonge 
planten, zoodra zij een hoogte van + 2,d. M. bereikt hebben, 
in den vollen grond uitgeplant kunnen worden. 

Byrsonima verlangt een zonnige standplaats en een zoo 
mogelijk humusrijken, goed water doorlatenden bodem. De 
onderlinge afstand, waarop de planten uitgeplant dienen te 
worden, bedraagt + 4 Meter. 


1) Dit bloemheesterije komt oorspronkelijk op de Antillen voor. De kleine 
leerachtige, sterk glanzende blaadjes zijn doornachtig getand ; de bloemen, 
die het geheele jaar door aan de plant waartenemen ‘ijn, zijn wit of bleekrood 
(rose), en bizonder fraai, Enkele bloeiende takjes, in een vaasje geplaatst, ma- 
ken een alleraardigst effect, D> vrucht is rood en gelijkt op een bes ; het aan- 
tal zaden bedraagt één of twee. De plant laat zich gemakkelijk door zaad, 
stek of tjangkokan voortkweeken, en verlangt een zonnige standplaats. 

2) Een klein, rijk bloeiend heestertje, uit Mexico afkomstig De kleine, gele 
b®empjes zijn in trossen vereenigd. De plant laat zich gemakkelijk uit zaad 
voortkweeken, verlangt een zonnige standplaats en bloeit het geheele jaar door- 
Dit zeer fraai bloeiende heestertje is o.a- bijzonder geschikt om in een pot of 
houten bak’ te worden gekweekt, 

3) De bloezen van dezen windenden heester zijn fraai geel gekleurd, De 
helmdraden verkleuren van geel tot rood, Hier en daar wordt de piant in 
gekweekten staat in tuinen op Java aangetroffen, terwijl zij in het wild al- 
leen aan het strand voorkomt 


Zoodra een aantal jonge planten of zaden in voorraad zal 
zijn, wat in Teysmannia in de rubriek „Beschikbare zaden en 
planten” zal worden aangekondigd, zullen deze aan belangstel- 
lenden op aanvraag afgestaan worden, 


WITBLOEMIGE KEMBANG-SEPATOE. 
(Hibiscus spec). 

Eeníige jaren geleden ontving s’ Lands Plantentuin door be- 
middeling van den op Java algemeen bekenden plantenlief- 
hebber en kweeker, den Heer M. Buijsman te Lawang, eenige 
zakjes zaad van verschillende soorten’ van kembang-sepatoe. 
Opzettelijk plaats ik het woord: „soorten’’ tusschen aanhalings- 
tekens omdat het juister geweest zou zijn. te spreken van 
„hybriden”; de zaden toch waren afkomstig van planten, 
wier bloemen waren bestoven met het stuifmeel, afkomstig uit 
verschillende andere kembang-sepatoe bloemen. 

Welk een verrassing toen de planten, die uit het zaad op- 
gegroeid waren, voor het eerst bloeiden! Welk een verscheiden- 
heid in vorm en kleuren van de verschillende bloemen, in den 
vorm der loofbladeren ! 

Een der zaailingen, nog jong plantje zijnde, trok door 
haar uiterlijk mijne bizondere aandacht. Als jonge plant, 
was zoowel de kleur als de vorm der bladeren en het hout van 
deze ééne zeer verschillend van alle andere uit het zaaisel 
opgekomen planten en van de mij bekende kembang-sepatoe 
soorten. Het loofblad is eivormig, gewoonlijk omstreeks 8 c.M. 
lang en 6 c.M. breed — enkele door mij gemeten bladeren 
waren niet minder dan 13 c.M. lang en 12 c.M. breed —, 
de nerven zijn licht rood gekleurd, de bladrand is gekarteld, 
de bladschijf glanzend, licht groen gekleurd en onbehaard. Het 
jonge en ook het oude hout is heel licht grijs. 

De plant werd, toen zij een 10-tal c.M, hoog was, in den 
vollen grond in een der kweekerijen van den Botanischen tuin 
te Buitenzorg uitgeplant. De grond van het vak, waarop ik van 
plan was, de plant, die mij zoo nieuwsgierig gemaakt had, 
uit te planten, werd terdege omgewerkt en met eene flinke 
hoeveelheid goed verganen stalmest en humus vermengd en 


— 309 — 


eerst daarna werd het jonge plantje, „met kluit”, zorg vuldig 
uitgeplant, Ik moet hier nog aan toevoegen, dat de plaats 
van uitplanting zonnig is en dat het plantje nogal vertroeteld 
werd; om de twee weken ontving het gedurende de eerste 
maanden na het uitplanten, eene kleine hoeveelheid kunstmest, 
in den vorm van zwavelzure ammoniak. Dat de plant zich 
„seneng” voelde, hiervan getuigde de inderdaad verrassend 
snelle groei en het totaal gezonde uiterlijk van het gewas. In 
een paar maanden tijds was het jonge ding opgegroeid tot 
een forschen heester van een tweetal Meters hoogte, was sterk 
en fraai pyramidevormig vertakt en ‘bloeide dat het een aard 
had. 

De 5 kroonbladeren zijn zuiver wit gekleurd: de meeldraden- 
buis is aan de basis licht rood, naar den top teer donker 
rood gekleurd evenals de stempels. Het aantal van deze 
bedraagt 5; dat der meeldraden meer dan 20. De geopende 


helmknoppen zijn oranjekleurig. De middellijn van de bloem 
bedraagt niet minder dan 17 c.M,; geen geringe afmeting dus. 

De plant bloeit vrijwel het geheele jaar door; zij is in het 
bizonder fraai als het eenige dagen lang niet geregend heeft; 
zij is dan overdekt met de groote, mooi helder wit gekleurde 
bloemen, die haar maken tot een sierheester zooals er niet 
zeer vele op Java worden aangetroffen. 

Onze kembang-sepatoe wordt, evenals haar zusjes en broer- 
tjes, gemakkelijk door stek en tjangkok vermeerderd; rijpe 
vruchten trof ik nog niet aan de plant- aan. En toch bemerkte 
ik een dezer dagen vruchtzetting; het is dus zeer wel mogelijk, 
dat het t.z.t. gelukken zal, rijpe vruchten (en ook kiembare 
zaden?) te oogsten. Mocht dit werkelijk het geval zijn, dan 
zou het wel zeer interessant zijn, deze zaden uit te zaaien en 
na te gaan, of dèze kembang-sepatoe „zaadvast” is. Mogelijk 
zou een en ander aanleiding kunnen geven dat ik nogmaals 
aan de redactie van dit tijdschrift om een klein plaatsje in 
„Teysmannia® zal verzoeken om mijne ondervindingen in deze 
aan belangstellenden te kunnen mededeelen. 

Ik kan aan het bovenstaande nog toevoegen, dat de Heer 
van Lith, pastoor te Moentilan, die talrijke hybriden van kem- 
bang sepatoe won, een type als de hierboven beschrevene 


EVANS aar ad. 


j 
} 


Dd 


nooit te midden van zijne zaailingen aantrof. Deze op Java 
welbekende amateur kweeker van kembang sepatoehybriden 
was niet minder dan vele anderen getroffen door de fraaiheid 
van het hier beschreven exemplaar. 
DAUBANTON. 


Naschrift. Inderdaad zijn kiembare zaden geoogst. De uit 
de zaden gewonnen planties zyn thans (Punt) voldoende hoog 
opgegroeid om in den vollen grond te worden uitgeplant. Hier 
zy alvast opgemerkt, dat de loofbladeren der zaailingen geen 
onderscheid vertoonen met die van de moederplant. 

di 


nnn nn nen DE ds 


DE SAMENSTELLING VAN RIJSTKORREL EN BIBIT. 


In een vroeger verschenen mededeeling over de samenstel- 
ling van de rijstplant in verschillende groeiperioden 1) werden, 
wat de samenstelling aan anorganische bestanddeelen van de- 
rijstkorrel betreft, alleen de gehalten aan kiezelzuur, stikstof, 
phosphorzuur en kali vermeld, daar de bepaling van de 
overige bestanddeelen der korrel voor de oplossing van de 
toen ter tijd gestelde vraag riet noodig was. Op verzoek van 
Dr. TH. VALETON, leeraar aan de Middelbare Landbouwschool 
te Buitenzorg, die de genoemde onvolledigheid betreurde, is. 
thans op de vroeger vermelde wijze de samenstelling van de 
rijstkorrel aan anorganische bestanddeelen volledig bepaald, 
terwijl bovendien de bibit opnieuw geanalyseerd werd. 

Op 14 November 1917 werd de rijst gezaaid op een droog 
kweekbed in den proeftuin van het Agricultuur-Chemisch La- 
boratorium; de variëteit (boeloe hitam) wordt door de 
bevolking in de omgeving van den proeftuin veel geplant. 
De groei was regelmatig, ziekten en plagen kwamen niet voor, 
van droogte had de aanplant niet te lijden. Op 24 December, 
toen de bibit op de sawahs zou worden overgeplant, werd 
een gedeelte er van geoogst op verschillende, regelmatig over 
het kweekbed verspreide plaatsen: zij was toen 40 dagen 
oud en dus 16 dagen jonger dan de vroeger onderzochte 
bibit. Het onderzoek gaf de volgende uitkomsten. 


Rijstkorrel. 

Gewicht van 1866 luchtdroge korrels: 56.6 gr. 
Bestanddeel luchtdroog monster 
Water 11:29 ;pEt 

watervrij monster 
Stikstof 0.99 pCt. 
Chloor 0.10 


1) Mededeeling van het Agricultuur-Chemiseh Laboratorium: No,. XVII: 
verkort weergegeven in dit tijdschrift Jaargang 1917. blz. 425: 


Teysmannia 1e 


— 312 — 


Zwavelzuur 0.35 pCt. 
Asch 4,52 
zuivere asch 
Kiezelzuur (SiO) 1791 pCt. 
IJzeroxyde (Fe,O.) 0,93 
„Mangaanoxyde (Mn;0,) spoor 
Kalk (CaO; 0.70 


Magnesia (MgO) 4,38 


Kali (KO) 4.39 

Natron (Nas0) 1.75 

Phosphorzuur (P205) 10,12 

Chloor 0.09 

Zwavelzuur (SO) 0.52 û 
Bibit. 


Gewicht van 3000 plantjes (nat): 0.943 KG. 
De opbrengst van den oogst bedroeg in kilogrammen: 


Nat. | Luchtdroog pCt. zand 
ei Wortel | Wortel in luchtdro- 
ane (zandhou- || BEDE (zandhou- gen wortel 
dend) | dend) 
213 | 2.13 E06 | 0.49 | 19.4 pCt. 
re Luchtdroog monster. 
Bestanddeel Stengel en blad Wortel 
(van zand gezuiverd) 
Water 15.17 14.67 pCt. 
Watervrij monster. | 
Bestanddeel Stengel en blad Wortel "3 
(van zand gezuiverd’. 
Stikstof 0.95 pCt. 0.61 pCt. 
Chloor spoor 0.16 
Zwavelzuur (SO) 0.79 0.94 
Asch 13.65 15.51 
zuivere asch 
Kiezelzuur (SiO,) 67.— 55.60 
IJzeroxyde (Fe,O,) 6.03 ò 250 


Mangaanoxyde (Mn;0,) 


Kalk (CaO) 
Magnesia (MgO) 
Kali (KO) 

Natron (Na,0) 
Phosphorzuur (P,0,) 
Chloor 

Zwavelzuur (SO) 


— 313 — 


2.58 
1,67 
14 67 
1.56 
3.70 
1.33 
2.21 


2.06 
1.86 
8.73 
1,65 
2.32 
0,60 
2,42 


Met behulp van de bovenstaande gegevens zijn de volgende 


tabellen berekend. 


Per 100 deelen van het watervrije monster 


| Bibit 
Bestanddeel REELS TR Wortel 
| blad | (van zand 
| en EEN 
Stikstof | 0.99 pCt. | 0 95 nek 0.61 pCt. 
Kiezelzuur (SiO.) | 3,92 | 915 |, 8.62 
IJzeroxyde (Fe,O;) 0.04 | 082 ONE 
Mangaanoxyde (Mn,0,) |_spoor | — | — 
Kalk (CaO) | 0.03 | 0.32 0.32 
Magnesia (MgO) RRD onse dts 7: 00 
Kali (K,O) EN A IE EEN 
Natron (Na,O) 0.08 | 021 0.25 
Phosphorzuur (P,O;) | 0.46 | 0.51 | 0.36 
Chloor | 0.10 … || spoor 0 16 
Zwavelzuur (SO;) | 0.35 | 0.79 | _0.94 


Rijstkorrels. 


gewicht in grammen 


êl 
| 
) En 


gewicht van 100 


korrels in gram- 
luchtdroog watervrij men watervrij 
| | 
| | 
1866 | 56.6 | 50.2 | 2.69 
| | 5 
| | 
neenstemmen nnen 


Bibit. 
opbrengst van den oogst opbrengst per 100 
in kilogrammen planten in grammen 
luchtdroog water vrij | watervrij 
— | | 
ed f Í 

2 5 | = 
E Ps E E 
— Í o © ke) 
ES En | > EEN De a > 
vm eo) | =| z4 = =d RE 
= ee S E S == S 
5 2 =® 5 pek 2 ze 
= Ee, 2 0 2 Sb en Ss 0 
< 5 | oz 5 ak 2 ez 
_— | eel — > Bf zz & 
5) A 7e) Es © en. 
= S ze N =O NS 
5 s 5 se) 5, | Es 
on Í nf ES | Ce 5 Í 5 
nn | > 9} > ua > 
l hf Í nd k | hd 

£ be hpi tad | 
13550 0.57 0.59 0.48 0.55 001 |- 2.M4 

| 

Î 


Men vindt dus aan anorganische bestanddeelen resp. van 
als uitkomst van het 


BAREN} eel 


100 rijstkorrels en 100 bibitplanten 
onderzoek in grammen: 


Bestanddeel 


Stikstof 
Kiezelzuur (SiO») 
IJzeroxyde (Fe20.) 
Kalk (CaO) 
Magnesia (MgO) 
Kali (K20) 

Natron (Naz20) 


Phosphorzuur (P,0;) | 


Chloor 
Zwavelzuur (SO) 


Vergelijkt men deze uitkomsten met die van het vroegere 
onderzoek, dan blijken de hoeveelheden stikstof, kiezelzuur, 
kali en phosphorzuur in de thans onderzochte rijstkorrels tel- 


rijst- 


korrels | 


0.027 
0.095 
0.001 
0.001 
0.005 
0,005 
0.002 
0.012 
0.005 
0.009 


Bibit 

stengel en big 

DRE gezuiverd) 
0.034 0.015 
0.324 0.210 
0.029 0.095 
0.011 0.008 
0.008 0.007 
0.071 0.033 
0.007 0.006 
0.018 0.009 
spoor 0.004 
0.028 0.025 


totaal 


0.049 
0.534 
0.124 
0.019 
0.015 
0.104 
0.015 
0.027 
0.004 
0.051 


dad 


tt MA SS 


kens van dezelfde orde als die in de rijstkorrels, die twee jaren 
geleden geanalyseerd zijn. Van de thans gevonden samen- 
stelling der bibit geldt hetzelfde in nog sterker mate, welke 
overeenkomst juist daarom opvalt, omdat de thans onderzochte 
bibit 16 dagen jonger was dan die van het vorige onderzoek. 
| Uit de laatste der hierboven gegeven tabellen volgt verder, 
| dat 100 rijstplanten in de eerste 40 dagen na het ontkiemen 
| uit den grond hebben opgenomen boven het bedrag aan 
voedingsstoffen, dat met de gezaaide korrels zelf reeds was 
| gegeven: 
Stikstof 22 milligrammen. 
Kali (K‚,O) 99 
K Phosphorzuur (P,O;) 15 
IJzeroxyde (Fe‚O;) 123 


Kalk (CaO) 18 ö 
Magnesia (MgO) 10 5 
Zwavelzuur (SO;) 42 n 


C. VAN ROSSEM en F. W. WEBER. 


hs 
lala ie y b 


Dn ed PITT 


UIT ’SLANDS PLANTENTUIN. 


STANHOPEA WARDIIL LODD. 


Het geslacht Stankhopea telt een 50-tal soorten, die alle in 
Midden- en Zuid-Amerika voorkomen. Het zijn epiphytisch !) 
groeiende planten, die groote, gewoonlijk sterk welriekende, 
fraai gekleurde bloemen voortbrengen. 

De plant, waarnaar ik deze beschrijving maakte en waarvan 
een fraaie foto, door den Heer H. HUYSMANS vervaardigd, 
dit artikel verduidelijkt, werd, vele jaren geleden, onder den 
naam van Sfanhopea oculata, in ’s Lands Plantentuin ingevoerd. 
Zij bloeide, dit weet ik zeker, gedurende de laatste 5 jaren 
niet; mogelijk is hetook thans welde eerste maal, dat zij hier 
bloeit. (Februari 1918.) 

Als een kleine bizonderheid zij hier alvast gezegd, dat het 
aantal bloemknoppen 10 bedroeg, waarvan 9 tot volkomen 
ontwikkeling kwamen, terwijl, volgens de werken, die ik 
raadpleegde, het aantal bloemen aan een tros niet meer dan 
8, gewoonlijk 3 tot 7, bedraagt. 

De schijnknollen van Stanhopea Wardii zijn min of meer 
eivormig en dragen elk, althans gedurende eenigen tijd, één loof- 
blad. Dit is vrij groot, 45 c. M. lang, op de grootste breedte 
ongeveer 15 c. M., terwijl de bladsteellengte 8 c, M. bedraagt. 

Het loofblad valt t. z. t. af, waarna de schijnknol, die eene 
hoeveelheid reservevoedsel bevat, nog jaren daarna aanwezig 
en groen blijft. Eerst dan verdwijnt de schijnknol, wanneer 
al het daarin aanwezige voedsel door de plant verbruikt is. 

De bloemen van Stanhopea Wardii zijn groot en zeer 
welriekend. De kleur van bloem- en kelkbladeren is goudgeel 
met fraai purperkleurige vlekjes. De lip is geel met roode 
vlekjes en aan de basis bruin, chocoladekleurig. Het geheel 


1) Epi-op : phytum-plant. Niet te verwarren met parasieten ! Epiphyten leven 
zoiet, parasieten wel ten koste van de plant, waarop zij voorkomen. 


PT STANHOPEA WARDII LODD, 


Rae 


ais 


w 


rd Gr 
pe 


es 


— 517 — 


is bizonder fraai, maar moeielijk juist te beschrijven ; slechts 
een zorgvuldig gekleurde afbeelding zou een goed denkbeeld 
kunnen geven van het zeer mooie effect, dat zulk een bloem- 
tros maakt. 

Stanhopea Wardt is o.a. afgebeeld en beschreven in „Cur- 
tis's Botanical Magazine” (vol. LXXXVIII, jaargang 1862, 
plaat 5289.) De kleuren van deze afbeelding zijn weinig ge- ° 
lijkend: tè geel; tè veel de kleur van een pas uit het ei gekro- 
pen kuiken. 

De bloemen van Stanhopea duren slechts kort: na één etmaal 
zijn zij gewoonlijk reeds min of meer verwelkt, althans niet 
frisch meer. 

De soort: Wardii komt in Mexico en Guatemala voor. Zij 
verlangt gedurende den groeitijd veel water en een vochtige 
atmosfeer; tijdens den rusttijd weinig water en een 
omgeving. Dit zelfde geldt ook voor de andere soorten van 
Stanhopea. Uit den aard der zaak is hét niet mogelijk, de 
Stanhopea-planten, die in den Botanischen tuin alhier, buiten, 
op kembodja boomen, en ook die, welke in de z.g. lattenser- 
res gekweekt worden, dusdanig te behandelen. Iets anders. 
zou het zijn, indien men de planten in een glazen, afgesloten 
serre, en dan bijvoorkeur in een drogere streek dan West 
Java, in het gebergte, kon onderbrengen. Ik twijfel er niet aan 
of zij zouden dan beter groeien en rijkelijker bloeien dan 
de in Buitenzorg gekweekte exemplaren. 

Stanhopea-planten zijn in Europa niet zeer duur. In „San- 
ders’ Orchid Guide” t) worden een groot aantal soorten van 
Stanhopea genoemd. Een lijstje van eenige van de fraaist 
bloeiende soorten volge thans, met vermelding der prijzen: 


S. bucephalus (10 s. 6 d.) 
S. Devoniensis (idem) 
S. tigrina (idem) 
S. Wardii (idem) 
S. eburnea (15 s) 
S. graveolens (5 s) 
S. oculata (idem) 
S. insignis (18 6d) 


1) Sanders & Co. Ltd. St. Albans, Londen. 


2E SNG ee 


Cultuur van Stanhopea 


Stanhopea’s worden het best gekweekt in uit djati-houten 
latten vervaardigde kistjes, z. g. „orchidee-mandjes”. Deze 
mandjes moeten dusdanig geconstrueerd zijn, dat er minstens 
een ruimte van eenige c.M. (bijv. van 5 à 6 c. M.) tusschen 
de latten overblijft. arn 

De bloemstelen van Stanhopea toch groeien recht of ter- 
zijde naar beneden en zoeken hun weg naar buiten. In ver- 
band hiermede doet men het best, de mandjes aan een ijzer- 
draad op te hangen en ze dus niet plat op den grond of op 
een rak neer te zetten. In een pot geplant, zou de bloem- 
steel tegen den wand van den pot groeien en natuurlijk niet 
tot ontwikkeling komen. Als grondmengsel gebruikt men 
varen-wortels (kedaka), vermengd met kleine potscherven. 
De kedaka-wortels moeten goed uitgeplozen en vooral niet 
te vast aangedrukt worden. Deed men dit wel, dan zou het 
water minder gemakkelijk verdampen en zouden de wortels, 
die veel lucht verlangen, tot rotting kunnen overgaan. 

Stanhopea,s verlangen de morgen en avondzon, maar moeten 
gedurende de warmste uren van den dag tegen het felle zonlicht 

‘beschermd worden. 


WAGATEA SPICATA DALZ. 


De hierboven genoemde, in Br, Indië inheemsche houtige 
klimplant (liaan) wordt sinds vele jaren in den Botanischen 
Tuin te Buitenzorg gekweekt. Dat Wagatea spicata, de een- 
ge soort, tot voor korten tijd, voor zoover mij bekend is, nergens 
anders op Java dan te Buitenzorg aangeplant werd, moet 
zonder twijfel geweten worden aan het feit, dat de plant hier 
uiterst zelden, en zelfs dan nog slechts enkele, zaden voort- 
brengt en bovendien zich niet, of zeer moeilijk, door tjang- 
kokken laat voortkweeken. Door „afleggen” !) mocht het onder- 


1) Het z. g. afleggen wordt hier op Java ‘minder vaak toegepast dan in 
Europa. In hoofdzaak komt het afleggen overeen met het tjangkokken (mar- 
cotteeren). Bij het afleggen wordt de tak naar den grond gebogen en nabij 
het uiteinde op ongeveer 1 voet afstand van den top in den grond vastgezet. 
De top van den tak wordt vervolgens aan een rechtopstaande stok vastgebon- 


wl 
ats 4 


WAGATEA SPICATA. DALZ. 


td bos 
SR 


ie 


— 319 — 


geteekende na enkele vergeefsche pogingen ten slotte gelukken, 
eenige jonge planten te verkrijgen, terwijl eenige tientallen 
van jonge planten eenigen tijd geleden uit zaad, afkomstig 
van Br. Indië, opgekweekt konden worden. 

Van het uit Br. Indië ontvangen zaad werd ook een ge- 
deelte aan verschillende personen en instellingen op Java en 
Sumatra afgestaan; er is dus reeds een begin gemaakt met 
het verspreiden van deze fraaie klimplant in onze Aziatische 
koloniën. 

Van de nog in de kweekerijen van ’s Lands Plantentuin 
overgebleven planten kan een gedeelte aan eventueele aan- 
vragers afgestaan worden. Het aantal beschikbare planten is 
beperkt, zoodat, mochten vele aanvragen binnen komen, niet 
allen aan het gewenschte geholpen zullen kunnen worden. 

Wagatea spicata Dalz, is, zooals hierboven reeds 
gezegd werd, eene houtige klimplant; zij behoort tot de famis 
lie van de Leguminosae (onderfamilie Ceasalpinieae). De sten- 
gels zijn van doornen voorzien evenals de hoofdbladspil en 
zijspillen van het dubbel gevinde blad. De blaadjes zijn aan 
de bovenzijde donker groen en glanzend, aan de onderzijde 
licht groen gekleurd. De bloeiwijze is een saamgestelde aar, 
vaak langer dan } Meter, waarop talijke, kortgesteelde, niet 
geurende bloempjes geplaatst zijn. De kelk is fraai scharlaken- 
rood, de bloemkroon geel gekleurd, De bloemen zijn niet alle 
tegelijkertijd geopend, dientengevolge is de geheele bloeiwijze 
nog opvallender en fraaier: de onderste geopende bloemen ver- 
toonen 2 kleuren (rood en geel), terwijl de, hooger op ge- 
plaatste bloemknoppen van één kleur (rood) zijn. De vrucht 
is een peul, die 4 of 5 zaden bevat. Deze, ter grootte van 
een kleine knikker, zijn rond. 

De plant bloeit vrijwel het geheele jaar door, het rijkst 
echter in Juni, Juli en Augustns, dus in den oostmoesson. 

Wagatea spicata kan tegen een hekwerk of tegen een 
boom op geleid worden, of —en dit is duidelijk op de foto te 


den. Na verloop van korteren of langeren tijd zal het gedeelte van den tak, 
dat in den grond verbleef, wortel schieten. Een tak, die in het begin van 
den westmoesson afgelegd werd, kan, als plant, in het begin van den daar- 
opvolgenden westmoesson voorzichtig uitgegraven en verplant worden, 


Ns! ri EE k 
— 520 — | 


“zien — met succes als gazonplant gekweekt worden 1), De tal- 
rijke ‘opstaande’ bloemtrossen en het fraaie loof vormen te zamen 
"eer zeer sierlijk geheel. De plant verlangt éen voedzamen bo 


“dem en een zonnige staridplaats. De bloemen; in een vaas ge- s 
plaatst èn vermengd bijv. met takjes van de tjemara, maken. een 


set 5 


alleraardigst « én lang’ niet alledaagsch effect. 

DENDROCALAMUS GIGANTEUS MUNROne : 
‘Tijdens het noodweer,’ dat’ Buitenzorg in den middag van 
=Z Maárt j. 1. teisterde, kwam een botanische bezienswaardig” 
3 heid, ‘een bamboeplant, die den hierboven genoemden weten- 
hiappelijken naam draagt, en die in den Botanischen, tuin 
van 's lands Plantentuin, op vak 13 no, 2, nabij den: ingang 
tôt ‘bedoelden tuin, tegenover’ toko’ ì Rikkers” angetroffen 


werd, aan de plantencoilectie te ontvallen. Gelukkig was dit 
exemplaar niet het eenige der collectie; op nog enkele andere 


plaatsen in den Bot, tuin is deze „ reuzenbamboe” aangeplant; 
„wel was het ’t oudste en ’t grootste. Een troost moge de, ge 
dachte zijn, dat het bewuste exemplaar het toch niet meer 
lang gemaakt zou hebben. Wat het geval dan wel was? Wel: 
een twee tal jaren geleden begon de plant te bloeien, 


hetgeen het afsterven der bloeiende stengels ten gevolge heeft. 


Ware het getal van deze gering geweest, dan zou dit niet zoo’ 


heel erg geweest zijn; want, niet waar?: „aan een boom zoo 


volgeladen” enz. Het aantal in bloei bottel en dus afster- 
vende stengels evenwel vermeerderde steeds, hetgeen” ten ge- 
volge had, dat de eenmaal zoo fraaie bamboestoel er tamelijk 
geplukt ging uitzien. De enkêle jonge scheuten, die de oude 
plant, eenige maanden geleden nog voortbracht, zij waren zie- 
lig om aan te zien. Zij waren niet veel dikker dan een flink 
dikke wandelstok, in tegenstelling met die, welke vroeger 
gevormd werden en die, als jonge loten reeds, een zoodanige 
dikte bereikten, dat ze met geen twee handen te omspannen 
waren ! 


pabij den ingang tot den Boschtuin, dichtbij den Rozentuin, op vak XII A, 
No. 166. 


1) De plant, waarnaar de foto genomen werd, komt in den Bot. tuin voor, 


e 
{ 


DENDROCALAMUS GIGANTEUS, MUNRO. 


Ik voeg hier Aedelijk aan toe, dat de bloemen geen vrucht 
zetten en derhalve ook geen rijpe zaden, dienstig voor de voort- 
planting, vormden. Dit is trouwens iets, wat bij bamboe 
veelvuldig voorkomt. 

_Het hierboven bedoelde bamboe exemplaar werd vele (min- 
stens 30) jaren geleden, uit den Botanischen tuin te Pe- 
radenija (Ceylon) in den Buitenzorgschen Plantentuin ingevoerd, 
Ik schat zijn leeftijd tusschen de dertig en veertig jaren. Be- 
ziet men de hierbijgaande foto, die eenige jaren geleden op- 
genomen werd, dan kan men zich een goed denkbeeld vor- 
men van de inderdaad verrassend krachtige ontwikkeling der 
stengels door den op de foto voorkomenden inlander als maat 


staf te nemen. Een aantal van de grootste stengels, die ik - 


gemeten heb, waren niet minder dan 75 voet lang en hadden 
nabij de basis een doorsnede van ruim 30 c. M. 

In aanmerking nemend de bizondere lengte der stengels, 
moet men zich verbazen over de geringe dikte der stengel- 
wanden; deze zijn niet veel dikker dan J!/, à 2 c. M. 

Dendrocalamus giganteus is, volgens BRANDIS, „Indian trees 
and shrubs”, waarschijnlijk in het gebergte van Martaban 
inheemsch. Zij wordt in het groot in Burma en Indië (Makum ; 
Assam), zoo ook in andere tropische landen gekweekt. De- 
stengels worden gebruikt voor het bouwen van woningen en 
voor het dragen van water. Zij laten zich niet gemakkelijk 
splijten. De stengels bereiken (in Britsch-Indië) een lengte 
van 80-100 voet. 

Opmerkelijk was het, dat de plant in kwestie regelmatig 
ieder jaar in de maanden December en Januari jonge scheuten 
vormde. (Deze mededeeling dank ik Dr. voN FABER te Bui- 
tenzorg). 

Dendrocalammus giganteus laat zich hier niet gemakkelijk 
voortkweeken ; van een vrij groot aantal geplante uitloopers 
mocht het mij evenwel tenslotte gelukken, één er van aan den 
groei te krijgen. Dit exemplaar kan men thans aantreffen 
in den Bot. tuin op vak. 13 M. Een ander, vrij groot exem- 
plaar, hetwelk ik op een 20-tal jaren schat, wordt aangetrof— 
_fenaan de tegenovergestelde zijde van den weg, recht tegen- 
over de plaats, waar vroeger de hier besproken bamboeplant 


— 322 — 
Ed 

voorkwam. Ook dit specimen is een spruit van het thans te 
gronde gegane; destijds hebben op die plek verscheidene ex- 
emplaren het afgelegd eer het gelukte, dit eene in leven te 
houden. Merkwaardigerwijze is ook dit nu met bloeien be- 
gonnen; zou dit ook voor deze plant het begin van het einde 
zijn? Als bizonderheid vermeldt BRANDIS in zijn bovengenoemd 
werk: „It should here be mentioned that offsets taken from a 
clump some time before it flowers come into flower at the same 
time as the parent clump.” 


Als dít juist is, dan vrees ik, inzonderheid voor het leven 


van het jonge exemplaar, dat ik op vak 13 M. uitplantte! 

In BRANDIS boek worden nog eenige bizonderheden over 
bamboe — Br. Indië — vermeld, die ik vrij vertaald thans zal 
laten volgen. 

„Er bestaan aanwijzingen, dat in droge steenachtige stre- 
ken en in bizonder droge tijdperken Bamboe's eerder en 
overvloediger bloeien.” 

„Wanneer na het bloeien der bamboe’s het vuur gedurende 
den drogen tijd de doode stengels vernietigd heeft, komen er 
tijdens den natten moesson millioenen en millioenen bamboe- 
zaailingen tevoorschijn, die spoedig tot 2 à 3 voet hooge planten 
opgroeien. Temidden van deze millioenen planten krijgen de 
sterke langzamerhand de overhand en ontwikkelen zich tot 
bamboestoelen. Hoe veel jaren er noodig zijn voor de ont- 
wikkeling van een bamboe-zaailing tot volwassen plant, is niet 
voor alle soorten bekend. Bij Bamdusa polymorpha en B. 
arundinacea duurt dit waarschijnlijk 8 à 10 jaar, terwijl uit- 
loopers de volle grootte bereiken in 2 à 3 jaar. Sommige 
geledingen van jonge bamboe zijn met een waterige vloeistof 
gevuld, die angetwijfeld kiezelzure potasch in opgelosten vorm 
bevat. Dit is waarschijnlijk de oorsprong van het kiezelzuur, 
dat dikwijls in de geledingen van oude bamboe stengels 
gevonden wordt. Het is o.a. gevonden in stengels van: Dex. 
drocalamus strictus, Bambusa arundinacea en Oxytenanthera 
nigroctlata en zal zonder twijfei ook wel bij andere soorten 
aangetroffen worden.” 

De hier bedoelde kiezelzuur-afzettingen, die men meermalen 
in geledingen vindt tegelijk met het vocht, waaruit ze zich 


| 
Gs 
bo 
Le) 
| 


afgescheiden hebben, zijn in Br. Indië bekend onder den 
naam van Tabasheer, en worden daar veelvuldig als me- 
dicijn gebruikt. Ook hier te lande vinden ze wel genees- 
kundige aanwending... Men spreekt hier van tai bamboe 
of van singkara. Het product bestaat uit onregelmatig 
gevormde stukken, waarvan de grootste soms ongeveer 24 
cM. in doorsnede zijn. De stukken zijn wit, in vochtigen 
toestand aan de dunnere randen blauwachtig opaliseerend. 


DAUBANTON, 


OVER HET VOORKOMEN EN HET GEBRUIK VAN 
INDISCHE HENNEP IN NED.-INDIË. 


DOOR 
W.G. BOORSMA, 


Het woord „Indische hennep’ zou licht doen denken aan 
Manila-hennep, Mauritius-hennep of een andere, oneigenlijk 
met den naam „hennep” aangeduide plant. Nochtans wordt 
. met „Ind, hennep” echte hennep bedoeld, Cannabis sattva 
dus, zij het dan ook een bepaald vorm van ‘deze soort. 

In deze Cannabis nl. valt tuschen twee eigenschappen, die 
oogenschijnlijk niets met elkaar uit te staan hebben, een zeker 
verband op te merken, in dien zin, dat zij min of meer an- 
tagonisten schijnen te zijn: het leveren van een bruikbaren 
vezel en het voortbrengen van een harsachtige afscheiding, 
die bedwelmende eigenschappen bezit. De vezelleverende hen- 
nepplant heeft weinig of geen hars; omgekeerd is de vezel van 
den harsrijken vorm minder geschikt voor de bereiding van 
touw. 

De harsachtige afscheiding komt voor aan de toppen van 
de vrouwelijke plant, die in Eng.-Indië onder den naam 
gandja bekend zijn; men maakt er daar praeparaten van 
— bang, garas e. a. —, die met tabak gerookt of in andere 
vormen tot bedwelming aangewend worden. MZaschisch is de 
naam, dien men in Westelijk Azië en in Noord-Afrika aan de plant 
en haar narkotische bereidingengeeft. Op Java schijnt voorheen 
eenige cultuur van Indische hennepin de buurt van Batavia te, 
hebben bestaan. 

Enkele jaren geleden is, deels door den Dienst der Opium- 
regie, deels door ’s Lands Plantentuin een onderzoek ingesteld 
naar het voorkomen van Indische hennep in: Ned.-Indië en 
naar het gebruik, dat daarvan wordt gemaakt. Aangaande 
de resultaten van dat onderzoek zij het volgende medegedeeld. 

Uit de door de Opiumregie verkregen gegevens bleek, dat 


— 325 — 


„in verscheidene deelen van den Archipel „Indische hennep” 


onbekend was. Wat Java betreft, gold dit voor de gewesten 
Bantam en Rembang, buiten Java voor Bengkoelen, Riouw, 
Bangka, Billiton, W. afdeeling van Borneo, Menado, Celebes, 
Amboina, Ternate, Zuid-Nieuw Guinea, Madoera, Bali en 
Lombok en Timoer. 

Van elders weer waren berichten omtrent het voorkomen 
van „idje— welk woord aan den Britsch-Indischen naam 
gandja voor Ind. hennep doet denken — of anders genoemde 
planten, die, hetzij niet in gebruik waren, hetzij, op zich zelf 
of met tabak vermengd, gerookt werden als geneesmiddel of 
om aan de tabak een gewilden smaak te geven, zonder dat 
van eenige bedwelmende werking sprake was. Zulke berich- 
ten waren herkomstig uit de gewesten Preanger-Regentschap- 
pen, Soerabaja, Madioen, Lampongsche districten en Djambi. 
In Soerabaja kwam, volgens bericht, de plant sporadisch in 
het bosch voor, doch men kende er geen gebruik van. In 
Madioen heette een kleine aanplant van gendje te bestaan, 
van iemand, die de plant alleen gebruikte tot de bereiding 
van uitwendige geneesmiddelen. Uit de Lampongs meldde 
men, dat hier Ind. hennep niet als genotmiddel werd gebruikt, 
doch uitsluitend om touw te maken. 

Voor Djambi waren twee verschillende gendje-planten op- 
gegeven, die op verschillende wijzen zouden dienen om tabak 
geurig te houden of het uitdrogen ervan tegen te gaan, doch 
waaraan geen narcotische werking werd toegekend. Ook 
uit Palembang kwamen dergelijke berichten. In de onderafd. 
Pasir van de Z. en O. afdeeling van Borneo zouden omboeng- 
bladeren wel met de tabak gerookt worden, 

In sommige berichten werd gewag gemaakt van een be- 
dwelmenden of althans slaperig makenden invloed, of ook 
van een andere giftige werking van gidje of van een andere 
als „Ind. henney/’ aangeduide plant, die echter niet als narkotisch 
genotmiddel dient, 

Zoo uit de Res. Batavia, waar in het Buitenzorgsche de 
gindje (—=sintrong, sckar petaf), die daar sporadisch zou voor- 
komen en hier en daar in het klein zou worden aangeplant, 
alleen als geneesmiddel tegen asthma zou gerookt worden, 


— 526 — 


maar bij sterk gebruik bedwelmend zou werken; zoo uit 
Cheribon, waar een infuus van den wortel van eendje, die 
hier en daar in het wild voorkomt, als abortivum en emmen- 
agogum in gebruik zou zijn; uit Pekalongan, waar men wel 
de bedwelmende werking van gezdje kent, maar deze alleen 
tegen hoest, asthma enz. rookt, niet als genotmiddel; 

Dergelijke berichten waren ingekomen uit de residenties 
Kedoe en Djogjakarta en uit de afd, Bangil; evenzoo uit de 
afd. Tjilatjap: de bladeren van een hier voorkomende banaan 
vormige plant zouden bij het rooken bedwelmend werken, 
echter nooit gebruikt worden. Ook uit sommige deelen van 
Palembang waren inlichtingen gezonden aangaande planten met 
bedwelmende eigenschappen, die echter niet in gebruik waren. 

Andere mededeelingen schenen van niet zoo volkomen 

geruststellenden aard, 
’ Voor de res. Semarang werd vermeld, dat in sommige: 
afdeelingen gizdje met tabak gerookt werd als genotmiddel 
en tegen hoofdpijn en asthma. Uit Besoeki werd gewag ge- 
maakt van een pohon tjandoe, waarvan het blad gerookt werd. 
Berichten uit Banjoemas — afd. Poerbolinggo en Brebes — 
spraken van planten (petjandon, gendi, gendji), wier bladeren 
als slaapmiddel gerookt werden. Ongeveer gelijkluidend was een 
bericht uit de afd. Malang en uit de res. Soerakarta. 

Een enkele maal zou ook geudji in de res. Soerakarta als 
genotmiddel gerookt worden, 

In Trenggalek, res. Kediri, zou gendji wel aangeplant wor 
den om als opiumsurrogaat dienst te doen, terwijl in Toeloeng 
agoeng en Blitar de bedwelmende eigenschappen bekend zouden 
zijn, al zouden ze slechts sporadisch tot gebruik aanleiding 
geven. 

Uit de onderafd. Oeloe Soengei en Martapoera werd mede- 
gedeeld, dat Javaansche opiumschuivers somtijds een decoct 
van oejah-oejahan-blad en van kordjadjirg drinken en de ampas,. 
met een weinig opiunr vermengd, in de opiumpijp rooken. 

Enkele berichten spraken van aanvoer van gandja van buiten 
af. Zoo werd uit Pasoeroean gemeld, dat Britsch-Indische- 
zeelieden somtijds gaxdja voor eigen gebruik aan boord hebben; 
maar dít product nooit aan den wal brengen. 


— 327 — 


Enkele Klingaleezen en Bengaleezen zouden het ook zijn, 
die in het gewest Oostkust van Sumatra Indische hennep kwee- 
ken en er, met opium, specerijen enz. een drank van bereiden; 
bij de inheemsche bevolking zou het, gebruik zeer gering zijn. 

Ook in Groot Atjeh zou Ind. hennep, gandja, hier en daar 
aangeplant worden: een gevoel van welbehagen en opgewekte 
eetlust zou het gevolg zijn van matig gebruik, duizeligheid en 
dronkenschap zouden door onmatig gebruik veroorzaakt worden. 
Ook uit sommige andere deelen van Atjeh werd van aanplant 
en gebruik—o.a. als surrogaat van morphine—gewag gemaakt. 
Het gebruik was echter gering. 

Uit Sumatra's Westkust waren berichten omtrent wilde en 
gekweekte gandjo, de cultuur zou blijkbaar door Klingaleezen 
ingevoerd zijn; behalve de hier gekweekte of wildgroeiende 
plant schijnt echter ook een ingevoerd product als genotmiddel 
dienst te doen, althans een bericht uit Padang Pandjang 
sprak van gandjo, die door Klingaleezen en Arabieren uit 
Padang verkregen werd. Onder de inheemsche bevolking was 
echter het gebruik van weinig beteekenis. 

Ten slotte zij nog gewag gemaakt van berichten uit Tapa- 
noeli; deze toonden op afdoende wijze, dat Indische hennep 
niet in het gewest voorkomt noch gebruikt wordt. Wel was 
er sprake van bereiding van een bedwelmenden drank, die door 
de Permalins bij plechtigheden zou gebezigd worden. Hoewel 
nu de Permalins in deze aangelegenheid zeer geheimzinnig 
deden, bleek echter uit de verkregen gegevens duidelijk, dat 
ook hier stellig niet aan Cannabis behoeft gedacht te worden. 

Ten einde nu omtrent de identiteit van de planten die voor 
Ind. hennep gehouden werden, zekerheid te verkrijgen, werd 
de hulp van onderscheidene bestuursambtenaren, alsmede van 
sommige landbouwleeraars ingeroepen. Het dientengevolge 


onder verschillende namen ontvangen materiaal bleek voor 


verreweg het grootste gedeelte géén Cannabis. 
Het sterkst vertegenwoordigd was de Verbenacee Clero= 
dendron Siphonanthus Deze Clerodendron werd gezonden 


‚uit verschillende streken van Java, n.l, uit Tangerang en 


Krawang (gendji), uit Tjitjoeroeg (gindji), uit Soemedang (se- 
kar petak), uit Pekalongan (Ind. hennep), uit Grobogan (Ind. 


Teysman nia 20 


Li ZAR 


hennep), Demak (Ind. hennep), uit Salatiga (gendji-benggala), 
uit Kedoe (gendji benggala), uit Banjoemas (de boven genoemde 
petjandon van Poerbolinggo), uit Djombang (Ind. hennep). 

Zelf spoorde ik in den omtrek van Batavia de plant op, die 
daar wel gendj: genoemd wordt, en bevond dat deze insgelijks 
Clerodendron Siphonanthus was. Ook uit het Buitenzorgsche 
werd mij dezelfde plant onder denzelfden naam — ook wel als 
sekar petak — aangebracht. 

Van deze Clerodendron is mij reeds sinds lang. bekend, dat 
zij niet vergiftig is, maar dat de bladeren wel gerookt wor- 
den. Ik kom op dit feit nog nader terug. Hier zij slechts 
vermeld, dat ik 5 kwartier achtereen de droge bladeren uit 
een tabakspijp gerookt heb zonder de minste bedwelming of 
andere uitwerking te ondervinden, 

De pohon tjandoe uit Besoeki bleek te zijn de Oleacee 
Fraxinus Eeden, 

Een andere plant, die eenige malen van Java ingezonden 
werd, is de Labiaat Zeonorus stbiricus. Ik ontving deze uit 
Cheribon (gendje), Kediri (gendje) en uit Ngawi (Ind. hennep). 
Ook het rooken van Zeonurus-blad bleek mij volmaakt on- 
schadelijk. 

Uit eenige deelen van Sumatra, n. l. uit Sangko (Djambi), 
uit Lahat, Moeara Enim en Tebing Tinggi (Palembang), als- 
mede uit de Z. en O. afdeeling van Borneo ontving ik als 
gendji resp. gandja de Capparidacee Polanista viscosa DC.; 
dit is ook de plant, die, gelijk boven vermeld, in Djambi en 
in Palembang met tabak vermengd wordt. Dat zij onschade-_ 
lijk is, bleek mij bij het rooken zoowel als bij inwendig ge- 
bruik van de bladeren. Niettemin wordt zij in den omtrek 
van Batavia wel voor vergiftig gehouden. 

Verder werd nog de Scrophulariacee Scoparva dulcis L, mij 
toegezonden, n, l, uit Banjoemas (gexdj:), uit Kedoe (gendji 
menir) en uit Salatiga (gendjì djepoen). Ook hier hebben wij 
met een onschuldige plant te doen. 

Koedjadjing, uit de Z. en O. afd. van Borneo, in het voor- 
gaande genoemd, bleek te zijn Arcus fistulosa Reinw.; ogjah- 
oezahan was eveneens als een Frcus-soort, nl. Ficus guercifolia 
Rox. gedetermineerd. Eenige bedwelmende werking werd bij 


— 329 — 


het rooken van de bladeren niet ondervonden, evenmin bij 
inwendig gebruik van het decoct. 

Van de omboeng-bladeren, boven voor Z en O. afd. van 
Borneo vermeld, werd materiaal verkregen; het was de op Java 
semboeng genoemde Composiet Blumea balsamifera 1. Ook 
de bladeren van deze plant oefenen bij het rooken geen nar- 
cotische werking uit. 

Uit Fort de Kock en uit Solok werd, als welde „andjo, een 
Artemisiasoort (Compositae) ontvangen. Wederom bleek mij 
het rooken van deze plant geheel onbedenkelijk. 

Wij komen thans tot de weinige gevallen, waarin inderdaad 
Cannabis-materiaal werd ingezonden 

Van Java alleen uit Salatiga, onder den naam gexzdji djawa. 
Verder van Fort de Kock en Painan (gekweekte gandjo, in 
tegenstelling met de boven genoemde wilde gandjo (Artemisia), 
uit het gewest O. kust van Sumatra en uit Atjeh en onder- 
hoorigheden. In het laatste gewest komt de plant in de meeste 
afdeelingen voor; in enkele afdeelingen bestaan er aanplantingen 
van. 

Bij het materiaal uit Fort de Kock was een pakje gandjo 
gevoegd, gelijk dat daar ter plaatse wel verkocht wordt. 

Uit Atjeh werden ook nadere bijzonderheden medegedeeld 


omtrent cultuur en gebruik van de Cannabis. Het overplanten 


van de uit zaad gekweekte bibit gaat daar vaak met eenig 
luidruchtig ceremonieel gepaard, waarvan het gevolg zou zijn 
een grootere werkzaamheid van het later te verkrijgen product. 
Gerookt worden de gedroogde bladeren, die men in water weekt, 
nogmaals droogt en fijn snijdt. „De gewone handelwijze is nu” 
— aldus het bericht —, «de gesneden gandja in een nipah-blad 
te wikkelen en dit bij wijze van sigaret op te rooken. De uit- 
werking van deze sigaretten is echter zeer gering. Krachtiger 
werkt gesneden gandja in een maisblad gewikkeld, terwijl bij 
omhulling met een pisang-blad, waarin bras poeloet gekookt 
is, de rooker reeds na 8-10 trekken volkomen bewusteloos is”. 

In hoeverre dit zonderlinge verhaal met de werkelijkheid 
strookt, kan ik niet nagaan. Ik heb een paar van het Atjehsche 
product — jonge vrouwelijke bloeiende toppen —, alsmede van 
dat uit Fort de Kock — jonge vruchtdragende toppen — gerookt 


— 330 — 


zonder er eenigen invloed van te ondervinden. Als een krachtig 
narcoticum schijnt de gandjo dan ook niet bekend testaan. De 
Atjehers rooken er voornamelijk van om den eetlust op te wek- 
ken, zoo werd mij medegedeeld; echter is „het geregeld gebruik 
er van verderfelijk voor het organisme: de consument wordt 
mager suf, terwijl het wit der oogen een geelachtige kleur gaat 
aannemen”. Verder wordt nog gezegd: „De Klingaleezen ma- 
ken uit de Ind, hennep een geneesmiddel, »madjoen” genaamd, 
waaraan zij een erotische werking toeschrijven. De werking 
van het vergift is ongeveer die van opium of jenever.” 

(„Madjoen” is een naam, die in het algemeen aan onder- 
stelde aphrodisiaca gegeven wordt). 

Naar aanleiding van de geringe werkzaamheid van de in- 
heemsche gandjo, voor zoover ik die leerde kennen, zij nog 
opgemerkt, dat ook in Eng-Indië vormen van Cannabis bestaan, 
wier werkzaamheid gering is. Voorts heeft het klimaat van de 
streek, waar men de plant teelt, een grooten invloed. 

De physiologische werking wordt in hoofdzaak uitgeoefend 
__door de hars, die voornamelijk door de toppen der vrouwelijke 
plant, tijdens den bloei of ook na de vruchtzetting, afgescheiden 
wordt, Harsrijke stengeltoppen kleven, in gedroogden toestand, 
door deze hars te zamen, en het is dit product, dat in Eng. 
Indië als het werkzaamste gezocht en als het verderfelijkste 
gevreesd is, Aan de vrouwelijke stengeltoppen, die ik hier in 
verschillende stadiën verkreeg, was van deze afscheiding wei- 
nig of niets te bespeuren. Dit geldt zoowel voor het materiaal 
van Sumatra als voor dat uit Salatiga. Uit laatstgenoemde 
plaats werden geen berichten omtrent het hits als genot- 
middel ontvangen. 

Op drie dingen zou ik, in verband met het bovenstaande, 
nog willen wijzen. Uit het feit, dat het mij gezonden Cannabis- 
materiaal, een enkele maal gerookt, geenerlei bedwelming 
veroorzaakte, mag natuurlijk niet afgeleid worden, dat het 
voortgezet gebruik geen schadelijke gevolgen hebben kaa, 
maar alleen, dat dit materiaal niet op één lijn te stellen is 
met den veel gevaarlijker vorm, die o,a. in Eng.-Indië voorkomt. 
Uit de ingekomen gegevens blijkt dan ook, dat het geregeld 
gebruik zelfs duizeligheid en dronkenschap kan veroorzaken, 


— 331 — 


al komt dit weinig voor, Trouwens, ook de Europeesche hen- 
nep, die insgelijks de uitwendige harsafscheiding mist, is toch 
niet vrij van giftige eigenschappen. 

Verder is het wel niet waarschijnlijk, maar toch niet onmoge- 
lijk, dat hier of daar een krachtiger werkende Cannabis 
gekweekt wordt dan die, welke ik leerde kennen. 

Eindelijk moet men nog de mogelijkheid in het oog vatten, 
dat sterker werkende hennep-praeparaten ingevoerd worden. 
Enkele berichten schijnen er althans op: te wijzen, dat wel 
eenige invoer ten behoeve van Klingaleezen en Bengaleezen 
plaats vindt. 

Resumeerende, komen wij derhalve tot de volgende con- 
clusies: 

De meeste planten, die in Ned.-Indië onder namen als gendji 
e. d. voorkomen, zijn geen Indische hennep en werken niet 
narcotisch. 

De hennep-plant komt in Ned,-Indie voor: 
in het gewest Semarang (afd. Salatiga), waar zij niet als 
genotmiddel dient; 

in de gewesten Sumatra's Westkust, Oostkust van Sumatra 
en Atjeh en Onderhoorigheden. De hennep wordt hier, hoewel 
niet in belangrijke mate, gekweekt en, behalve als genees- 
middel, ook op verschillende wijzen als genotmiddel gebruikt, 
echter in hoofdzaak door vreemdelingen, zeer weinig door 
de inheemsche bevolking. Voor zoover bekend, is het een 
betrekkelijk weinig schadelijke vorm van hennep, die men 
teelt. Niettemin is verslaving mogelijk en heeft voor den 
verslaafde nadeelige gevolgen, 

Mogelijk heeft wel invoer van hennep of hennep-praeparaten 
plaats, het is evenwel mzef gebleken, dat de inheemsche bevol- 
king in eenigszins beduidende mate van ingevoerd product 
gebruikt maakt, 


De volgende beschouwing vinde hier ten slotte een plaats. 
Men vraagt zich af, hoe het mogelijk is, dat hier te lande 
een aantal onschadelijke planten niet alleen een naam dragen, 
die blijkbaar identiek is met den Eng.-Indischen naam 
gandja voor. de gevaarlijke hennep-plant, maar ook in meer- 


— 332 — 


dere of mindere mate met het bezit van dergelijke eigen- 
schappen als de Indische hennep gedoodverfd worden. 

Voor enkele van de opgenoemde planten is de verklaring 
mogelijk wel te vinden. 

Het schijnt wel als vaststaand te mogen worden aangeno- 
men, dat eertijds de cultuur van Indische hennep hier inge- 
voerd is. Zoodoende, als ook door aanvoer van buiten, kan 
de gandja, en kan haar narcotische aard hier bekend gewor- 
den zijn. In hoeverre nu het gebruik onder de inheemsche be- 
volking van eenige beteekenis geweest is, door welke oorza- 
ken de cultuur, zoo zij geslaagd was, te gronde ging, zij in 
het midden gelaten. In ieder geval mag men m. i, de onder- 
stelling wagen, dat de naam gexaji en de praatjes, die omtrent 
de werking der dus genoemde planten hier en daar in omloop 
zijn, veelal moeten beschouwd worden als herinneringen aan 
den tijd, toen men de echte Ind. hennep en haar bedwelmen- 
de kracht hier had leeren kennen. 

Een zekere uiterlijke gelijknis, die ook thans nog den Inlander 
vaak voldoende is om tot innerlijke overeenkomst te besluiten, 
kan, althans in eenige gevallen, aanleiding gegeven hebben 
tot de verwisseling. 

Polantsia viscosa b. v. heeft, evenals Cannabis, handvormig 
samengestelde bladeren, en deze zijn vaak kleverig door de 
klierachtige beharing, die zij dragen : overeenstemming genoeg, 
om de plant op één lijn te gaan stellen met de Cannabis, met 
haar eveneens samengestelde en door hars samenklevende- 
bladeren. 

Bij Artemisia en bij Zeonurus sibiricus kan de vorm der 
bladeren de reden geweest zijn, die aan Cannabis deed den- 
ken, bij Scoparia duleis mogelijk de vorm der vruchtjes. Van 
Clerodendron Siphonanthus vindt men, dat de geur van den 
rook aan dien van opium herinnert — vandaar ook de naam. 
Petjandon —,en met eenigen goeden wil is dit wel toe te 
geven. Hetzelfde is het geval met het blad van Zraxsnus 
Eedeni. Deze beide zouden, naar ik voor het eerst, jaren ge- 
leden, van Dr. KOORDERS vernam, bepaaldelijk wel. van 
wege dien opiumachtigen geur gerookt worden. Echter zou, 
uit de inlichtingen, die ik te Batavia omtrent de uitwerking, 


— 333 — 


van den rook der Clerodendron-bladeren verkreeg, af te leiden 
vallen, dat ook deze plant om de eene of andere reden herin- 
neringen aan Cannabis opwekt, waarop ook de naam gendji 
wijst. Om welke reden, is mij echter een raadsel gebleven, 
en ik ben er niet in geslaagd, menschen te vinden, die be- 
weerden, zelf wel eens een Clerodendron-roes genoten of dien 
bij anderen waargenomen te hebben. 

Het lijkt op het eerste gezicht wel zonderling, dat het 
sprookje van de giftigheid van een plant als de genoemde 
Clerodendron zoo hardnekkig kan blijven bestaan. Zulke dingen 
komen echter elders ook wel voor. In mijn geboorteplaats 
gold in mijn jeugd, en geldt vermoedelijk thans nog, de vrucht 
van de gewone duindoorn — Mippophaë rhamnoides — voor 
uiterst vergiftig, geheel ten onrechte. Heeft een plant eenmaai 
een dergelijke reputatie, dan zal ze die niet licht weer ver- 
liezen: immers men vermijdt haar en stelt haar dus niet in 
de gelegenheid om haar onschuld te bewijzen. % 

Waar nu uit de berichten blijkt, dat onschuldige gendji-plan- 
ten niet alleen in zekere mate voor bedwelmend gehouden, 
maar ook werkelijk gerookt worden, heeft men zich natuur- 
-lijk niet voor te stellen, dat nu ook inderdaad door de 
rookers een narcotische werking ondervonden wordt. Wie 
sterk opium schuift, zal de behoefte van zijn verslaafd orga- 
nisme niet met den „opiumgeur” van Clerodendron-blad kun- 
nen bevredigen. Maar wel zal een zeer matig schuiver, als 
hem het geld ontbreekt om zich opium te verschaffen, in dien 
kosteloozen opiumgeur eenigen troost kunnen vinden. Anderen, 
die in het geheel niet schuiven, zullen zijn voorbeeld volgen 
en, krachtens de auto-suggestie, waartoe onontwikkelde men- 
schen in zoo sterke mate in staat zijn, meenen en beweren, 
de opium-achtige werking van het product ter dege te voelen. 
Zoo zou Clerodendron Siphonanthus en zoo zou ook Fraxt- 
nus Eedemi hier en daar in .den roep van opiumsurrogaat 
gekomen zijn. 

Op soortgelijke wijze zouden voorheen eenige planten op 
grond van een zweem van uiterlijke gelijkenis met Cannabis, 
de reputatie van hennep-surrogaat en den naam gandja, gen- 
dje enz. kunnen verworven hebben. Zulks des te gemakkelijker, 


BEK EO 


omdat stellig óók, zoo niet uitsluitend, hennep van betrekkelijk 
geringe werkzaamheid gekweekt werd. 

Dat in deze verklaring aan de verbeeldingskracht een niet 
onbelangrijke rol toegedacht wordt, behoeft haar nog niet 
onaannemelijk te maken. Men beleeft hier voorbeelden genoeg 
van dien aard. Ziet men bijvoorbeeld, hoe de Inlander te 
Batavia en elders met vreugde zijn spijzen bederft door het 
gebruik van een „specerij", die volmaakt geur- en smaakloos 
is en bestaat uit steenpoeder, waarin men kleine aartjes van 
een grassoort gerold heeft, maar die als „djinten" aan den 
man gebracht wordt — de aartjes komen n.l. in hoofdvorm 
ongeveer met djinten (komijn) overeen —, dan komt men tot 
de erkenning, dat men, de auto-suggestie te hulp roepende 
niet licht de grens van het mogelijke overschrijdt. 


ERN A 


KATOENCULTUUR IN DEMAK. 


Het zij mij vergund, op te komen tegen een onjuistheid, 
voorkomende in het stuk van den Heer K. Vv, D. VEER, getiteld : 
Vruhtwisseling in Teysmannia 28ste jaargang No. 8 t. m. 12. 
Op blz. 480 staat daarin onder kapas.: 

„Op het oogenblik ondervindt de bevolking van Demak, hoe 
gevaarlijk het ís, zijn vertrouwen te stellen op de katoenplant’'. 

Hiertegen kan ik aanvoeren, dat juist in 1917 in Demak de 
katoenoogst zeer goed is geweest. Opbrengsten van 7-8 picol 
per baoe waren geen zeldzaamheid, terwijl de prijzen wisselden 
tusschen 7.50 en 12,50 gld. p. p. Zeer veel van den oogst 
was eerste kwaliteit. Dat met dit gewas veel tegenslag onder- 
vonden kan worden, is juist, maar eveneens juist is, dat op 
de zeer zware Demaksche gronden kapas het gewas is, dat 
het minste risico meebrengt. Zoowel tegen zware droogte 
als tegen zwaren regenval is kapas veel beter bestand dan de 
meeste andere gewassen. Djagoeng b. v. mislukt in Demak 
zeer vaak, hetzij door droogte, hetzij door vocht, terwijl kapas bij 
droogte stilstaat in groei, maar bij nieuwen regenval weer den 
groei voortzet; en ook bij vocht lijdt kapas veel minder dan dja- 
goeng, al komen er dan veel wortelziekten bij voor, Valt er regen 
tijdens den oogst, dan gaat de kwaliteit van het product 
achteruit, product is er echter nog, en- bij voldoende zorg ís 
van dit product nog wel iets goeds te maken ook, mits de 
regens natuurlijk niet al te buitenissig zwaar zijn. 

Nog zij opgemerkt, dat de Tani in Demak zijn kapasaan- 
plant dan ook veelbeter verzorgt dan welk ander gewas ook, 
dus ook overtuigd is van de betere resultaten. 

Mijns inziens, en zoo was ook de meening van den vorigen 
landbouwadviseur te Semarang, den Heer DEINUM, heeft de 
kapascultuur in Demak een zeer goede toekomst, vooral in- 
dien de bevolking er toe gebracht kan worden, het gewas 
op rationeele wijze te bevloeien, c.q. af te wateren. 


— 336 — 


Juist omdat de landbouwadviseur v. n. sedert twee jaren 
proeven in die richting genomen heeft, en ik die proeven 
voortzet, zijn dergelijke onjuiste opmerkingen als boven be- 
doeld, voor ons zeer onaangenaam. 

Daarom verzoek ik U beleefd, deze tegenspraak in Teysmannia 
te willen opnemen. 

G. J. VINK, 
fgd. landbouwleeraar, Semarang. 


Naschrift Gaarne verleenen wy plaatsing aan de beschou- 
wingen van den Heer Vink, im de hoop, dat deze binnen 
niet te langen tyd gelegenheid zal hebben om in dit tydschrift 
de Demaksche katoencultuur in het juiste lieht te stellen. 


Red. 


NN A NA AL 


BOEKBESPREKING. 


Onze Koloniale Landbouw. Twaalf 
populaire handboekjes over Neder- 
landseh-Indische Landbouw-producten 
onder redactie van Dr. J. DEKKER. No. 
XIL „Vezelstoffen’, door Prof, Dr. G 
VAN ITERSON JR: 


Het is ons een genoegen, het verschijnen aan te kondigen 
van den heksluiter der serie handboekjes over de voortbreng- 
selen van den kolonialen landbouw, in Nederland verschenen 
op initiatief van Dr.J. DEKKER, den voormaligen Directeur van 
het Handelsmuseum van het Koloniaal Instituut. Onder de 
op deze wijze in het licht gegeven verhandelingen zijn er, 
die ver uitgaan boven den bescheiden titel van „populair 
handboekje” en de onderhavige publicatie vormt een waardig 
slot. De schrijver, Prof. VAN ITERSON, geeft ons in 80 blad 
zijden druks een overzicht van het meest belangrijke op het 
gebied der indische vezelstoffen, op de heldere wijze, kenmer- 
kend voor den man die zijn onderwerp volkomen beheerscht, 
zonder een zweem van geleerd vertoon. Wat hij neerschrijft, 
zijn de conclusies van rijpe overweging, in aantrekkelijken 
vorm, keurig en overvloedig versierd met meerendeels oor- 
spronkelijke photo's. De lezer, die immers een populair hand- 
boek verlangt, wordt niet lastig gevallen met de gronden, 
waarop het gegeven oordeel berust; men vertrouwt zich een- 
voudig toe aan den schrijver als raadsman en bezwaarlijk 
kan men zich een beteren gids kiezen. Oppervlakkig is echter 
het boekje in geenen deele. De hoofdstukken over de twee 
belangrijkste categorieën van vezelstoffen, die der agaves en 
de kapok, zouden in menig niet populair bedoeld handboek 
geen slecht figuur maken. 

Schrijver behandelt eerst de beteekenis der vezelstoffen voor 
den Indischen archipel in vergelijking met-producten van 
anderen aard en komt tot de slotsom, dat zij een vrij onder- 


ISO 


geschikte rol spelen. Daarbij stelt hij echter in het licht — 
zooals gebruikelijk, alle bind- en vlechtmaterialen, gelijk basten, 
slingerplanten, pandan, rotan, bamboe en zelfs atap tot dit 


gebied rekenende —, dat de vezelstoffen in het leven van den 


Inlander de eerste plaats innemen na de voedingsmiddelen, en 
daarin heeft hij zonder twijfel gelijk. Omtrent het oordeel, 
dat er onder de primitieve vezelstoffen der Inlanders voorkomen, 
die voor de Nederlanders van groot indirect belang zijn, kan 
men met den schrijver van meening verschillen. Op tentoon- 
stellingen en in musea treft men tal van z. g. vezelstoffen 
aan, die niet de minste practische waarde hebben. Ik meen 
er elders al eens op te hebben gewezen, hoe men aan al die 
quasi-vezelstoffen komt. Als de in een rijke tropische omge- 
ving verkeerende mensch, veel nauwer samenlevende met de 
natuur dan in het kille noorden, in de noodzakelijkheid komt 
om een bindmiddel te gebruiken, dan zal hij een stuk liaan 
snijden of een inkeping maken in den bast van een boom, 
een strook lostrekken, die vluchtig in elkaar draaien en in 
zijn behoefte hebben voorzien. Indien geen geschikte plant 
in de buurt te bekennen valt, moet het ook wel eens voor- 
komen, dat hij een begeerig oog slaat op den telefoondraad, 
als die voor zijn doel bruikbaar is. Gaat men nu na, wat 
er alzoo in vochtigen staat bruikbaar is voor noodhulp-bind- 
materiaal, dan is de veelheid der inlandsche „vezelstoffen”’ 
gemakkelijk te verklaren. Aan inderdaad bruikbare, duurzame 
vezelstoffen bestaat hier groote behoefte: dit bewijzen de 
betrekkelijk hooge prijzen, die door de Inlanders betaald 
worden voor basten als van tèërép (Artocarpus Blumet) eu 
Gnetum Gnemen (Blinjoe), en het ruime gebruik van 
geïmporteerd bindtouw van erbarmelijk slechte kwaliteit. 
Practisch belang als vezelplant voor den niet-inlander moet 
men al dadelijk ontzeggen aan alle boomen en klimplanten, 
en die leveren het meerendeel van de vezelstoffen der Inlanders. 

Doch terzake: na het inleidende hoofdstuk over de oecono- 
mische beteekenis der vezelstoffen behandelt de schrijver de 
harde touw- en borstelvezels, n. 1. agave en manilahennep, 
verder klapper-en arènvezels, de beide eerste vrij uitvoerig. 
Dan komen de fijnere textielvezels aan de beurt: katoen, 


— 339 — 


rami en juteachtige vezels. Vervolgens zijn kapok uitvoerig 
en plantenzijde, widoeri-vezel, in het kort aan de orde. Als- 
dan worden nog de vlechtmaterialen rotan, bamboe, pandan 
en poeroen, de grondstof der tabaksmatten, in vogelvlucht 
behandeld en het boekje sluit met een enkel woord over 
de papiervezels. Belangwekkend is hetgeen de schrijver 
mededeelt over den tegenwoordigen stand van het vraagstuk 
van het weven der kapok. Het moet thans mogelijk zijn, 
kapok te kaarden, doch het spinproces wordt door den uit- 
vinder, den Franschman SAINT RÉNÉ, nog geheim gehouden. 
Slechts wordt medegedeeld, dat gebruik wordt gemaakt van 
een vloeistof die, zonder aan de kapokvezel een van haar 
eigenschappen te ontnemen, in staat stelt om de, in het 
gekaarde vel parallel liggende, vezels te doen agglutineeren. 
Gezien den bijzonderen bouw van de kapokvezel, zal men 
echter naar het oordeel van referent goed doen, de practische 
resultaten ook van deze uitvinding af te wachten. Overigens 
staat het te bezien, of het vinden van een nieuwe toepassing 
voor de kapok wel van invloed zal zijn op hetgeen den produ- 
cent van de grondstof ten goede komt: kapok is reeds nu 
niet bijzonder goedkoop. 

Hoewel het van zelf spreekt, dat dit werkje niet is ge- 
schreven voor hen, die daadwerkelijk betrokken zijn-bij vezel 
cultuur en handel, en evenmin voor hen, die meer van het 
onderwerp indische vezelstoffen verlangen te weten, zullen 
toch zonder twijfel ook zij met genoegen ermede kennismaken, 
Het eenige wat hen mogelijk zal weerhouden is de afkeer 
tegen het betalen van O. W,; de hollandsche prijs vanf 2,— 
is naar referents meening voor 80 bladzijden druks met ín- 
begrip van de illustraties reeds rijkelijk hoog en de indische 
boekhandel legde daar nog eens 50 ®% op. 


BEHEE 


Ate 


Verslagen en Mededeelingen betreffen- 
de Indische delfstoffen en haar toepas- 
singen, uitgeg. door den Dient v. h. 
Mijnwezen in Ned, O. 1, No. 1en No.2 
Verkrijgb- bij Kolff en Go. Bat. elk 
f_0.50 

Wegens den aard van den inhoud zou een uitvoerige bespre- 
king van deze belangrijke geschriften, die wij reeds eenige 
maanden geleden ontvingen, in Teysmannia niet op haar plaats 
zijn. Wij bepalen ons tot het volgende: 

No. 1, van de hand van Ir. A. C. DE JONGH, is getiteld: 
„Over het voorkomen van zwavel en natuurlijke zwavelverbin- 
dingen in Ned.-Indië,” 

Behalve het voorkomen van zwavel, wordt er dat van sulfi- 
den — voornamelijk pyriet — en van sulfaten — gips en aluin — 
in behandeld. De lezing verstigt den indruk, dat er, voor zoo- 
ver bekend, haast nergens kans is op een loonende exploitatie 
van de genoemde mineralen. 

No. 2 is een, door Ir. J. KOOMANS samengesteld „Verslag 
over een reis naar Japan ter bestudeering van het steenkolen- 
en kooksvraagstuk .” 

De door de gasfabrieken geleverde hoeveelheid kooks is op 
verre na niet voldoende voor de behoefte, die stellig nog 
sterk zal stijgen, ook al komen geen nieuwe industrieën zich 
voegen bij de oude verbruikers: ijzergieterijen, suikerfa- 
brieken enz. Nu komen, wel is waar eigerlijke kookskolen, 
voor zoover bekend, in Ned.-Indië niet vcor, maar voorioopige 
proeven op kleine schaal hebben toch uitzicht gegeven op 
eenige kans van succes met althans eenigszins samenbakkende 
Indische kolen, als die van de Ombilin-mijnen. 

Om nu kennis te nemen van de elders met het verwerken 
van dergelijk materiaal opgedane ervaring, werd de reis onder- 
nomen, die het verslag bespreekt, en die tevens dienstbaar 
gemaakt werd aan het maken van eenige studie van de kolen- 
markt en van den kolenmijnbouw in Japan. 


MERE 


Het beri beri-vraagstuk in verband 
met de rijstvoorziening. 

Hoofdbureau van den Burgerlijken 
Geneeskundigen Dienst. 


De burgerlijke geneeskundige dienst speurt overal rond om 
hygiënische misstanden aan den dag te brengen, Overal verza- 
melt hij gegevens om bij de minste uiting van het optreden 
van epidemieën, die vroeger in het duister niet-weten bleven 
voortwoekeren, zijn maatregelen te nemen. Waar grooter 
sterfte optreedt, zoekt hij naar de oorzaken, streeft er naar, 
door het nemen van algemeene maatregelen het kwaad in de 
bron te stuiten. 

De krachtig georganiseerde dienst, die de volksaandacht 
weet te richten op de volksgezondheid, heeft ook het wapen 
der publicatie ter hand genomen in zijn strijd tegen alles wat 
onze gezondheid bedreigt. 

Het „Kort bericht No. 1”, dat ons aanleiding gaf om in een 
landbouwtijdschrift een hygiënisch onderwerp ter sprake te 
brengen, is door inhoud en vorm een aangename en nuttige 
lectuur voor ieder, die . . . . . rijst eet; een lectuur be- 
langrijk ook voor ieder, die rijst voortbrengt. 

Eiwitten, vetten en koolhydraten zijn gebleken onvoldoende 
te zijn voor de instandhouding van ons lichaam, in welke ver- 
houding die stoffen ook worden opgenomen. De vitaminen 
mogen niet in ons voedsel ontbreken. Aangezien de rijstkorrel 
deze kostbare stoffen bergt in het zilvervlies, kan volledig 
ontbolsterde rijst ons niet beschermen tegen de „avitaminosen”, 
ziekten, waarvan de beri-beri er één is, die al heel gemakke- 
lijk tot uiting komt, inzonderheid wanneer het lichaam een 
harden aanval van een andere ziekte heeft te verduren. 

De publicatie levert dan ook een warm pleidooi voor het 
eten van zilvervliesrijst en voor het bereiden van onze nasi 
op zoodanige wijze, dat de vitaminen niet worden uitgeloogd, 
of onwerkzaam worden gemaakt door temperaturen boven 100 
graden Celsius. 

Het vitamine-gehalte kan niet rechtstreeks bepaald worden, 
doordat de scheikundige samenstelling der vitaminen nog 
slechts onvolledig bekend is, terwijl deze stoffen uiterst moei- 


Ed 


lijk zijn te scheiden van de grondstoffen. Het gehalte aan 
phosphorzuur geeft echter voldoende aanwijzing. Als dit min- 
stens 0,5% bedraagt, kan het gehalte aan vitamine vol- 
doende geacht worden. 

Daar zilvervliesrijst niet lang bewaard kan worden, doordat 
het altijd beschadigde eiwitrijke zilvervlies zoo gemakkelijk 
door allerlei organismen wordt aangetast, moet de strijd tegen 
het gebruik van geheel afgewerkte rijst in de practijk een 
strijd zijn tegen geïmporteerde rijst, een strijd voor verhoo- 
ging van onze rijstproductie, een strijd voor uitbreiding onzer 
sawah ’s, een strijd voor betere cultuurwijze, zorg volle selectie, 
economisch waterbeheer, kortom een strijd voor alles, wat den 
sawahbouw de hooge plaats kan bezorgen, die hem toekomt. 

v.d. :V. 


Notes statistiques sur les céréales, 
Avril 1918, Institut international d’agri- 
culture, 


Het Institut international d’agriculture heeft reeds geruimen 
tijd door het publiceeren van verscheidene statistieken de aan- 
dacht gevestigd op den ernst van den toestand, waarin de 
voedselvoorziening der wereld verkeert door de belangrijke 
vermindering der oogstoverschotten in de meeste produceerende 
centra, 

Nauwelijks zijn de oogstgegevens bekend, of het instituut 
neemt het voedselvraagstuk op nieuw in studie om de belang- 
hebbende volken de statistieken te kunnen voorleggen, waar- 
uit ze weten kunnen, hoe zij er voor staan met de productie, 
met de consumptie en met het transport van de oogstover- 
schotten naar de afnemende centra. 

In meer dan 60 staten worden de cijfergegevens gerang- 
schikt en met elkaar vergeleken, maar hoe omvangrijk de 
gegevens ook zijn, een juist beeld van den toestand voor heel 
de wereld kan niet gegeven worden door het ontbreken van 
de noodige gegevens betreffende de Centrale rijken en Rusland. 

Het hoofdstuk over rijst is vrijwel waardeloos, daar slechts 
cijfers zijn opgenomen voor Spanje, Italië, de Vereenige Staten, 
Guatemala, Voor-Indië, Japan, de Philippijnen en Egypte. 


p 


ek La 


Waardoor Ned.-Indië ontbreekt, is in de publicatie niet na 
te gaan. De „Korte Berichten voor Landbouw, Nijverheid en 
Handel’, uitgegeven door het Departement van L.N. & H., 
verspreiden de noodige statistische gegevens zoo ruim en in 
zoo geschikten vorm, dat het Instituut daarvan toch zeker wel 
een goed gebruik zou kunnen maken. 

Maken we aan de hand van deze publicatie de wereldbalans 
op, dan ziet die er volstrekt niet rooskleurig uit. 

De landen in Europa, die de vrije verbinding over zee be- 
houden hebben, komen 18 millioen ton graan te kort, wan- 
neer ze het uiterst schrale dieet van de bittere oorlogshonger- 
maanden handhaven. Wilden zij het verbruik terugbrengen 
op dat van vóór den vernietigingskrijg, dan zou dat tekort 
natuurlijk nog heel wat grooter zijn. 

Nu heeft Argentinië een oogstoverschot van 6 millioen ton 
en Australië een van 4 millioen ton, terwijl Noord-Amerika 
en Voor-Indië samen de ontbrekende rest zouden kunnen le- 
veren, indien Amerika zich dezelfde beperking wilde opleggen, 
die de bevolking van Europa zich door den nood ziet opgelegd. 

Mochten de oogstvooruitzichten, die een zooveel hoogere 
uitkomst voor 1918 beloven, ons niet bedriegen, dan is er 
zelfs een kleine hoop, dat de zoo moeilijk te verkrijgen oogst 
van Australië voor Europa niet behoeft aangevoerd te worden. 

Uit de statistieken blijkt, dat de benoodigde hoeveelheid 
voedsel er wel is, maar dat die zich te ver van de consu- 
meerende centra bevindt om door de zoo sterk gereduceerde 
vloot te worden aangevoerd, Vermeerdering van de productie 
in de landen, waar de tekorten voorkomen, en uiterste zuinig- 
heid met de verkregen oogsten zijn, naast schepenbouw, de 
zaken, waarop het aankomt, indien men ontkomen wil aan 
het hongerzwaard. 

v. dw 


Teysmannia hi 


SA 


The Dutch East Indian Archipelago. - 


A monthly commercial review. 
Editor: A. A. v.d. Kolk. Publisher: 
J. Veersema. 


De president van de Vereenigde Staten van Amerika heeft 
bij zijn uiteenzetting van het samenstel der volkerengemeen- 
schap der toekomst een bijzondere functie toegekend aan de 
onontgonnen deelen der aarde onder koloniaal beheer. 

Die gebieden zullen tot ontwikkeling moeten worden ge- 
bracht, niet ten behoeve van den Staat, die er het beheer over 
heeft, maar ten bate van de volkerengemeenschap. 

Op den beheerenden Staat wordt daarmee de verplichting 
gelegd om die streken op te heffen uit haar staat van woestheid 
tot een economisch arbeidsveld voor ieder, terwijl medewerking 
van andere Staten gedoogd zal moeten worden, wanneer de 
beheerende Staat onmachtig of onwillig mocht blijken om die 
taak behoorlijk te vervullen. 

Warneer aan het slot van den hopeloozen wereldkrijg een 
vredescongres de chaotische verwarring der _ economische 
toestanden zal trachten te ordenen, zou het wel eens kun- 
nen gebeuren, dat het door Wilson uitgesproken beginsel 
toepassing vond, waardoor ook ons, als beheerders van groote 
gebieden onontgonnen land, een verplichting werd opgelegd, 
die aan andere mogendheden aanleiding zou kunnen geven om 
zich te mengen in onze huishouding, zich meer dan ons lief 
is te interesseeren voor onze politiek inzake de opening der 
Buitenbezittingen. 5 

Aan ons voornemen om de Buitengewesten tot ontwikkeling te 
brengen diene stelselmatig uitvoering gegeven te worden, In het 
volgen van een vaste lijn moge blijken naar buiten, dat er geen 
plaats behoeft te zijn voor twijfel aan onze bedoeling om die taak 
met uitsluiting van anderen zel/ met kracht ter hand te nemen. 

Bij monde van den Heer ‘s Jacob heeft de Volksraad in zijn 
begrootingszitting de aandacht van de Regeering op deze hoogst 
belangrijke zaak gevestigd, of liever: heeft de Volksraad 
doen blijken, dat de Regeering bij het nemen van maatregelen 
tot opening der Buitenbezittingen er op rekenen kan, de volle 
sympathie en medewerking van den Volksraad te hebben. 


Ed 


8 


— 345 — 


Het bureau voor landbouw-economie, bij het Departement 
van Landbouw opgericht, is reeds bezig op de Buitenbezittingen 
te exploreeren en zal niet rusten voor het al het materiaal 
verzameld heeft, dat noodig is om de gegevens te overzien, 
die voor een beheorlijke exploitatie ter beschikking moeten zijn. 

De uitgave van het nieuwe hierboven aangegeven tijdschrift 
staat in nauw verband met het zich meer en meer uitend streven, 
deze gewesten als een eigen eenheid een plaats te doen vin- 
den in het zich vormende groote Oosten, dat alle landen om- 
vat, die tot het achterland behooren der kusten van den 
‘Grooten en den Indischen Oceaan. 

Het blad verschijnt in het Engelsch om in al die landen 
aandacht te vragen voor wat deze gewesten in economischen zin 
voor het geheele groote Oosten kunnen beteekenen. 

Was vroeger voor de afname van onze producten alle aan- 
dacht gevestigd op de havens van den Atlantischen Oceaan met 
zijn vele golven en baaien, meer speciaal op Holland, thans 
richt zich de belangstelling door de gewijzigde wereldvraag 
meer naar de kusten van den Grooten en den Indischen Oceaan. 

Door het geven van informaties betreffende import en export, 
mijnbouw, industrie, enz. wenscht het periodiek het aanknoo- 
pen van nieuwe betrekkingen te bevorderen, De gegevens 


zgilen zooveel mogelijk ontleend worden aan de publicaties 


van het Gouvernement, den Douanedienst, de Kamers van 
Koophandel, Handelsvereenigingen, enz. 

Naast het publiceeren van deze handelsgegevens wenscht 
‘het blad kennis te verspreiden in meer algemeenen zin aan- 
gaande deze gewesten en zijn bewoners door het plaatsen van 


artikelen daarover van daartoe bevoegde schrijvers. 


„Thankfully will also be received all information which any 
of our readers will think valuable for intelligence to subscri- 
bers of this periodical, so that anyone who has a word to say 


is cordially invited to: „Say His Say”. 


Het Hollandsche blad, uitgegeven in het Engelsch, wil in zijn 


„richting geen enkele bepaalde vreemde nationaliteit voortrekken, 


wil niet streven naar het bevorderen van het zaken doen met 
een bepaald land, De Engelsche taal is voor de publicatie 
gekozen, omdat het Engelsch de algemeene zakentaal is. „The 


546 WE 


editor is well. aware that it might entangle Netherlands India. 
in difficulties of a serious kind when capital of one definite- 
state were to be attracted on behalf of the development of the- 
East Indian resources.” 

Om eenig denkbeeld te geven van den inhoud van het tijd- 
schrift mogen hier de titels volgen van eenige der artikelen - 

Let us shake hands! — Some hints to businessmen who wish 
to open relations with the East Indies — Legal notes on Com- 
merce in the Netherlands East Indies. — Export and Cut-Throat 
Terms. — Sugar production of Java in 1917. — The rubber Pro- 
duction of Neth. East Indies in 1917. — Weather Notes, —The 
Java produce Market. — Mineral Oil industry in the Dutch. 
East Indies. — Iron in Celebes. — Dutch East Indian Shipping 
to America. 

Ieder, die belang stelt in den economischen groei dezer ge 
westen stelle zich door de lectuur van het blad zelf nader op. 
de hoogte. 

En wie bezorgt ons een goed verzorgde Economische Geo- 
grafie van Nederlandsch-Indië en van de landen, die een rond-- 
om ons bevinden ? 

vd. ME 


Locale en Centrale Proefstations. 
Een Algemeen Rubberproefstation. 


Deze publicatie, door den Voorzitter van het Landbouw 
Syndicaat aangeboden aan het technisch personeel en de be- 
stuursleden der Proefstations, bevat, behalve een zeer belangrijke 
leader van den Heer M. Ottolander, de nota door den Heer van 
Hasselt ingediend op de bijeenkomst van Voorzitters en Di- 
recteuren der Proefstations op Java, die zich met de rubber- 
cultuur bezig houden. 

Op die vergadering, eind Februari te Djogja gehouden, werd? 
besloten, dat de Directeuren der Proefstations omtrent het in- 
gediende voorstel praeadviezen zouden uitbrengen op een in 
October te houden algemeene vergadering. Op die verga- 
dering zal het voorstel in behandeling worden genomen, 
dus nadat door de meest bevoegden oriënteerend advies-is- 
gegeven. 


BEET 


Op de Februarivergadering was men algemeen van oordeel, 


«dat een beslissing aangaande een principieele wijziging van 
de bestaande inrichtingen verschoven diende te worden tor 
omtrent de instelling van de Kamers van Landbouw zekerheid 


verkregen was. 
Het inleidend woord van den Heer Ottolander vraagt de 


aandacht voor regeling van de geheele organisatie van de 


proefstations en het wetenschappelijk onderzoek, terwijl de nota 
van den Heer van Hasselt een vrij nauwkeurig uitgewerkt 
plan aangeeft voor een algemeen rubberproefstation, waarbij 
maast de voorlichtingsdienst het wetenschappelijk onderzoek 


‘ten volle tot zijn recht kan komen. 
Vn die ME 


NE A 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


Tegen zwarte schildluis resistente rassen van Katoen. 


Bij den aanvang van de katoencultuur op de West-Indische 


Eilanden in 1903 bleek het spoedig, dat de schildluis Saissetia 
nigra NIETN, een gevaarlijke vijand voor de katoencultuur was. 
In 1905 veroorzaakte dit insect reeds groote schade en gingen ver- 
scheidene aanplantingen geheel verloren. Sindsdien heeft men 
middelen gevonden om de verspreiding van het gevaarlijke insect 
tegen te gaan, door het vernietigen van oude katoenplanten en van 
onkruiden, welke de plaag ook herbergen. Het insect verschijnt dus 
thans alleen laat in het seizoen en wordt niet meer als een ern— 
stige plaag beschouwd. 

S. C. HARLAND, Asst Agric. Superint. van St. Vincent heeft in- 
middels ontdekt, dat sommige typen van katoen algeheele immunis 
teit tegen Saissetia vertoonen. Bij import van de Seredo soorten 
op St. Vincent in 1914 werden er merkwaardige verschillen in 
gevoeligheid geconstateerd. Al deze soorten waren ook immuun. 
voor de Bladmijt Eriophyes gossypii BANKS. Sommige echter wa- 
ren wel vatbaar voor Saissetia en stierven zelfs tengevolge van 
aantasting door deze luis af. Twee typen waren echter geheel 
immuun en zijn gedurende twee jaren zoo gebleven, hoewel de 
omringende planten zeer zwaar aangetast werden. Een type is 
reeds in 3 generaties voortgeplant en na zorgvuldig onderzoek 
bleek geen enkel exemplaar van Saissetia aanwezig te zijn. Ver- 
der blijkt het, dat er niet alleen typen zijn, die immuun zijn voor 
genoemde plaag, doch dat die immuniteit ook erfelijk is. 


Een wel voor de schildluis gevoelige soort werd op een immune 


plant geënt. De spruit werd 2 voet hoog en terwijl de rest der 
immune plant vrij bleef, werd de ent na eenige maanden zwaar 
aangetast. Omgekeerd, bleef, wanneer een immune loot werd geënt 
op een niet-immune plant, de eerste geheel immuun. 

Ten slotte werden immune typen en de plaatselijke soorten ge 
kruist. De bastaarden waren, wat morphologische kenmerken aan 
gaat, zeer uniform en ter zake van aantasting door Saissetia waren ze 
zoo goed als immuun. Slechts enkele verspreide exemplaren der schild 
luis werden er op aangetroffen en dan nog alleen laat in het seizoen. 


eh ed 


349 = 


De immuniteit blijkt zich dus te gedragen als een gedeeltelijk 
dominante eigenschap. 
West Indìan Bull. Vol. XVI 1917. Lfms. 


De Pisangsnuitkever en zijn bestrijding. 


Op Jamaica richt een snuitkever, waarvan de larven in pisang- 
stammen leven, dikwijls aanmerkelijk schade aan. Het is de soort 
Cosmopolites sordidus GERM. (De op Sumatra en Java in pisang 
voorkomende snuitkever is niet met deze soort identiek, doch heeft 
blijkbaar dezelfde gewoonten. Ref). Een uitstekend middel nu om 
de kevers te lokken is het neerleggen van in plakken gesneden 
pisangknollen (t. w. het gedeeltelijk onderaardsche knolvormige 
deel van den schijnstam. Ref). 

De kevers worden in massa door dit materiaal aangelokt en 
kunnen bij handen vol verzameld worden. 

Door het toepassen dezer methode, zijn vroeger sterk door snuit- 
kevers geteisterde districten in Jamaica thans in gunstige omstan- 
digheden. De methode kan ook toegepast worden om na te gaan, of 
de snuitkevers in een bepaalde streek voorkomen. 

(Of de methode hier ook bruikbaar is, zal door proeven moeten 
blijken Ref). 

Agric News 3 Nov. 1917. lfms. 


Ischerya purchasi op Ceylon. 


Eene waarschuwing voor Indië. 

BAINBRIGGE FLETCHER, de steller van dit vlugschrift, wijst op het 
voor kort gerapporteerde voorkomen van deze gevaarlijke schildluis 
en vertelt in het kort hare geschiedenis. Hij acht de mogelijkheid 


niet uitgesloten, dat deze soort ook in Britsch-Indië een inval zou 


kunnen doen, met groote kans op verderfelijke gevolgen. (Volgens 
KONINGSBERGER is deze schildluis reeds lang geleden op dadap 
gevonden. Op Java schijnt zij zich echter nooit als een ernstige 
plaag te hebben voorgedaan; tenzij de van Java gesignaleerde soort 
toch nog eene andere is. (Ref.) Lfms. 


— 350 — 


Een voor suikerriet gevaarlijke Homopteer. (Fulgoridae) 


Deze soort heet Pyrilla aberrans KiRBy en doet in Britsch- 
Indië nogal kwaad, zoodat hare levenswijze uitvoerig bestudeerd is. 
Behalve op suikerriet komt ze op tal van andere planten voor als: 
Triticum vulgare, Saccharum spontaneum, Bambusa arundinacea 
en Andropogon sorghum. De levensgechiedenis en die der parasieten 
wordt uitvoerig beschreven. Als bestrijding wordt aangegeven: le. 
het vangen der insecten, met handnetten en verder het verzamelen 
der eiermassa’s, het dooden der daaruit komende larven en het 
loslaten der parasieten. 

Memoirs Dep. of Agric. Aug. 1917 Ifms. 


Het Groentemotje. 


In „the Journal of Agricultural Research vol. X 1917” wordt de 
levensgeschiedenis en bestrijding van een motje beschreven, dat 
ook hier, tenminste in de bergstreken, voorkomt. 

Het is het kleine fraai geteekende motje, Plutella maculipen- 
…_ nis CURT. 

Het kleine groene rupsje van dit motje is in de Arkansasvallei 
zeer schadelijk voor allerlei koolsoorten en verder nog voor radijs, 
rapen, mosterd, allerlei andere Brassica-soorten en verschillende 
Amerikaansche planten, waaronder ook een Iberis. 

In Colorado zijn er niet minder dan 7 generaties per jaar. Een 
wijfje kan als maximum het aantal van 451 eieren leggen. In Ame- 
rika wordt Plutella sterk aangetast door een parasiet (Angita plu- 
tellae VIER.), doch helaas heeft deze parasiet ook weer een parasiet 
(Spilochalcis delira CRESSON). 

Als bestriidingsmiddel tegen de rupsjes wordt aangegeven: 

Parijsch groen: 0.9 KG. 
Zeep Een 
Water JL Ik 

(Ref. trof deze of een zeer nauw verwante soort aan op eene 
theeonderneming bij den Poentjak (Goenoeng Rosa) en op Taloen. 
De eerste onderneming ligt op ongeveer 3500, de tweede op onge- 
veer 5000 voet. Waar kool op groote schaal aangeplant wordt, _ 
zou deze soort ernstige schade kunnen veroorzaken, vandaar dat 
het wenschelijk is, haar hier even te signaleeren.) Ifms. 


hd ch aa dane nd a dn ded 


hk ham 


— 351 — 


Een duizendpoot die schildluizen vreet. 


Op Porto Rico is een duizendpoot ontdekt, die schildluizen vreet 
(Rhinoecricus arboreus SUASS.) Bij proeven bleek het diertje zeer 
vraatzuchtig; toch meent de ontdekker, dat zij, wegens hare zeld- 
zaamheid en polyphagie, als bestrijdster van schildluizen nimmer 
een belangrijke rol zal kunnen spelen. 

Journ. of the Dep. of Agric. Porto Rico. Juli 1917. Ifms. 


De waarde van de Metharrhizium-schimmel voor oeret- 
bestrijding. 


Een publicatie over „white grubs injuring the sugarcane in Porto 
Rico” (bij Eugene G. Smyth) bevat mededeelingen omtrent de waarde 
van voornoemde schimmel. Het percentage aangetaste individuen 
(hetzij eieren, larven of kevers) van eenige duizenden exemplaren 
(3533) was totaal ruim 25 pCt., wat vrij belangrijk ís. 

De meeste engerlingen werden na de derde vervelling aangetast. 
Van de poppen werd er geen geinfecteerd. 

Er werd ook een voor engerlingen pathogene bacterie waarge- 
nomen, waarvan weinig als „controlling factor” wordt verwacht. 

The Journal of the Department of Agr. of Porto Rico Juli 1917. 

Ifms. 


Kalk als insecticide. 


In de lucht gebluschte kalk (air slaked lime) bleek erwten uit- 
nemend te beveiligen tegen den erwtenkever. 

Van met zulke kalk gemengd bewaarde erwten (1 dl. kalk, 4 dl. 
erwten) kiemden 71 pCt, bij een verhouding 1 dl. kalk, 8 dl. erwten 
kiemden 48 pCt. carbolzuur en kerosene gaven veel minder gunstige 
resultaten (21 en 21,5 pCt.) en met CS» 2 (15-30 tw per 1000 
vierkante voeten) kiemden slechts 17,5 pCt. 

L. P. Metcalf in Journ. Econ. Ent 10. 1917. LIfms. 


Het „weevil problem” (klander-vraagstuk) in Australië. 


Terwijl een groot gedeelte van de Oude Wereld honger lijdt, liggen 
in Australië onnoemelijke hoeveelheden tarwe, afkomstig van de 
laatste oogsten, opgeschuurd omdat zij wegens gebrek aan scheeps- 


ruimte niet afgevoerd kunnen worden en ook wel niet zoo spoedig 
afgevoerd zullen worden. Deze tarwe-voorraden zijn aan bederf 
onderhevig; het zijn niet alleen muizen, die er groote schade aan— 
richten; in nog meerdere mate levert de klander, het kleine, onoog- 
lijke snuitkevertje, een buitengewoon ernstig gevaar op. Niet genoeg 
dat het insect zich met groote snelheid in de opgeschuurde partijen 
ontwikkelt, deze geheel bedervende, zelfs een geringe, onopge- 
merkt gebleven “aantasting tijdens de verscheping is voldoende om 
de tarwe onder het transport te vernielen, althans waardeloos te 
doen worden. Men kan wel zeggen, dat het geheele vraagstuk der 
tarwe-opschuring in Australië neerkomt op de klanderbestrijding. Zoo: 
ernstig is dit vraagstuk, dat de Britsche Regeering een harer meest 
bekende entomologen. Prof. MAXWELL LEFROY, die vroeger jarenlang 
in Britsch Indië werkzaam is geweest, naar Australië heeft gezon— 
den, ten einde den stoot te geven tot en de noodzakelijke lei- 
ding aan den veldtocht tegen den klander. Prof. MAXWELL LEFROY 
heeft zijn bevindingen in een officieel rapport samengevat. Hij 
heeft bovendien door voordrachten in de kringen der belanghebben- 
den propaganda voor zijn denkbeelden gemaakt, en het spreekt van: 
zelf, dat ook de pers, niet geheel zonder reclame, deze denkbeelden 
zoo veel mogelijk onder het publiek tracht te verspreiden. In het 
kort redeneert Prof. MAXWELL LEFROY als volgt: 

Vrijwel over de geheele wereld bestaat een groot gebrek aan voe- 
dingsmiddelen, inzonderheid aan tarwe, en dat zal met het sluiten 
van den vrede niet geringer worden, omdat dan Duitschland, Oos- 
tenrijk en Rusland weer als consumenten op de wereldmarkt zullen 
verschijnen. De tarwebouw in Australië zal daarom onder alle 
omstandigheden loonend of zelfs zeer winstgevend zijn, afgezien 
nog van het feit, dat Australië de verplichting tegenover de geal- 
lieerden heeft om zoo veel mogelijk voedingsmiddelen te produ- 
ceeren. Tot nog toe echter gold het bezwaar, dat tarwe niet be- 
waard kon worden. Hiertegenover echter plaatst Prof. MAXWELL 
LEFROY zijn meening, dat tarwe thans op zoodanige wijze kan wor- 
den opgestapeld, dat ze vrij van muizen- en klanderaantasting blijft, 
en dat voorts reeds geïnfecteerde tarwe een behandeling kan onder- 
gaan, die haar geheel van zulke aantasting bevrijdt. Geïnfecteerde 
tarwe, door een bepaalde machine behandeld, is gezuiverd, en ver- 
keert in goeden toestand; sindsdien hebben zich geen klanders 
noch andere insecten er in ontwikkeld. Het is volkomen goede, zui- 
vere tarwe, die gemalen, opgeschuurd of verscheept kan worden. Er 
zijn in Australië reeds verscheidene, volgens verschillende constructies. 


en nn 


O3 | 
UIt 
LO) 


gebouwde, machines, in werking. Thans is de kwestie, het bestc- 
systeem uit te kiezen en een groot aantal machines volgens dat 
systeem aan te bouwen. En de Professor richt een hartig woordje- 
tot de Australische ingenieurs om hieraan mede te werken, tenein- 
de een machine samen te stellen, die van zuiver Australische vin- 
ding en van zuiver Australisch maaksel is. 

De beste methode om den klander te vernietigen, is hitte. De- 
proeven hebben uitgewezen, dat een temperatuur van 120 — 122 ef 
de insecten bij eenigszins lange inwerking doodt, terwijl met nog 
hooger temperaturen hetzelfde resultaat reeds binnen enkele minu- 
ten wordt bereikt. Bij 1409 bv. wordt elk insectenleven in de tarwe- 
binnen drie minuten ten eenen male vernietigd. Een der reeds ge- 
construeerde machines werkt volgens dit beginsel. Tarwe meteen 
normaal vochtigheidsgehalte kan de inwerking van een temperatuur 
van 1509 gedurende 12 uren verdragen. Is het vochtigheidsgehalte- 
10 pCt, dan kan de behandeling met eenzelfde temperatuur nog 
altijd 45 minuten duren. Tusschen dezen maximalen inwerkings- 
duur en de vereischte behandeling van drie minuten bestaat dus. 
een breede speling. 

De te behandelen tarwe wordt eerst grof gezeefd, teneinde haar 
van allerlei grove verontreinigingen zooals doode muizen enz—te- 
bevrijden. Vervolgens wordt ze in draaiende trommels gedurende 
drie minuten tot 140eF verhit en komt nog heet op nieuw in de- 
zakken. Een lichte ventilator kan onder de behandeling in werking 
treden om zoo noodig de drogende uitwerking der hitte te verhoo- 
gen. Tevens is een sterilisatie der zakken met stoom gewenscht. 
In Amerika bestaan reeds vele soortgelijke machines, daar elk jaar 
een gedeelte der geoogste tarwe kunstmatig gedroogd moet worden. 
In 1917 is zelfs practisch de geheele tarweoogst nat binnengekomen. 
Maar bij deze machines werkt de hitte alleen om de tarwe te 
drogen Een niet om tevens de schadelijke insecten te dooden. De 
machines, die in Australië benoodigd zijn, moeten de hitte zoo 
vlug mogelijk doen inwerken, want het ís klaarblijkelijk een voordeel. 
dat de behandeling zoo kort mogelijk duurt. Daardoor wordt de- 
capaciteit der machine vergroot. Een te Enfield reeds in gebruik 
genomen machine verwerkt 150 tot 300 bushels per uur; de be- 
doeling is, bij andere machines de capaciteit tot 900 bushels (_- 300» 
zakken) per uur op te voeren. 

The Sydney Mail, April 10, 1918. rpke. 


De groote aardappel. 


Volgens Gardener's Chronicle Nov. 1917, No. 4011, is in Sheerness 
een aardappel geoogst, die niet minder dan 4 Ibs 12 oz. woog. De 
lengte bedroeg 11 inch, de omtrek 15% inch. De knol had een 
goeden vorm en was, van de grootte afgezien, in alle opzichten 
normaal. 

Het is te verwachten, dat dit bericht de centrale mogendheden 
tot nadenken zal stemmen en zijn goede uitwerking op het tot 
stand komen van den vrede niet missen zal. daub. 


Carum copticum Benth. 


The Agricultural News, vol. 16. no. 406, Nov. 17, 1917, pag. 
361, bericht, dat men op de West-Indische eilanden bezig is met 
het nemen van cultuurproeven met Carum copticum, Ajowan, hier 
te lande moengsi geheeten. De zaden leveren het z.g. „Thymol”’. 
Deze stof is enorm in prijs gestegen; betaalde men vroeger 9-s. 
per Ib. (Juli 1914), in Augustus steeg de prijs tot 25 s ; terwijl 
deze op het oogenblik niet minder bedraagt dan 48 s. 

Carum copticum Benth. is een éénjarig kruid, dat veelvuldig ge- 
kweekt wordt in vele deelen van Egypte, Perzië, Afghanistan en 
aangrenzende landen en zeer veelvuldig in Bengalen. Een paar 
jaren geleden ontving ’sLands Plantentuin, op aanvraag, eene 
hoeveelheid zaad van deze plant (— uit Br. Indië —), dat ten deele 
te Buitenzorg, ten deele in den Bergtuin te Tjibodas, op 4500 voet, 
uitgelegd werd. Het zaad ontkiemde vlug. terwijl de zaailingen 
zich voorspoedig ontwikkelden. In den vollen grond uitgeplant, 
groeiden de planten minder goed; een groot aantal ging dood. 
Sommige bloeiden weliswaar en brachten zaden voort; het aantal 
van deze echter was uiterst gering. Vermoedelijk hadden de aan- 
plantingen te lijden van de vele regens, die in dien tijd vielen. Het 
is lang niet onmogelijk, dat Carum copticum (ook wel genoemd : Carum 
Ajowan) in drogere streken beter zal groeien en produceeren. Zaden 
zullen in Br. Indië aangevraagd worden en na ontvangst aan moge- 
lijk belangstellenden afgestaan worden. Eenige bizonderheden over 
de cultuur van de plant in kwestie hoopt ref. t. z. t. in dit tijd- 
schrift te kunnen mededeelen. daub. 


— 355 — 


Talesgroente. 


Volgens het „Yearbook of the United States Department of Agri- 
culture”, 1916, leveren de bladeren van Colocasia antiquorum, 
tales j., een groente, die als uitmuntende spinazie smaakt. Hier- 
voor kiest men de jonge bladeren voordat zij zich ontplooid heb- 
ben. 

In de Zuidelijke Staten van Amerika worden de planten gekweekt 
op bedden in zanderigen, vochtigen grond, en van het licht afge- 
sloten. Het gevolg hiervan is, dat de jonge scheuten niet groen 
worden, maar wit blijven. In Europa noemt men dit „bieeken“ van 
groente; het wordt o.a. toegepast bij de cultuur van selderie, 
cichorei, „brusselschlof’’ (door het aanaarden van de planten). 

De jonge scheuten van tales worden in stukjes gesneden van een 
5-tal c‚. M lengte en daarna goed gekookt; hierdoor gaat de scherpe 
smaak, die aan plantendeelen van vele Araceeën eigen is, verloren. 
De scheuten zijn zachter dan asperges en bezitten een zeer fijnen 
smaak, overeenkomende met die van versche champignons. Het 
koken enz. van de scheuten heeft op de volgende wijzen plaats: 

1. De stukjes gebleekte talesscheuten worden.in water, waaraan 
eenig zout is toegevoegd, gedurende 12 minuten gekookt. Het water 
wordt daarna verwijderd. Gedurende 5 minuten kookt men de 
scheuten vervolgens in melk, al of niet met wat zout. De melk 
wordt vervolgens afgegoten en aan de groente wat boter toege- 
voegd. 

2. Inplaats van de groente in melk te koken, vermengt men deze 
met een stukje spek of boter en laat men ze gedurende 5 minuten 
in water koken. Aan het water voege men een hoeveelheid zout 
toe. Nadat het water verwijderd is, is de groente gereed om ge- 
bruikt te worden. 

Agriculture News, vol. 16, no. 408. Dec. 15, 1917. daub. 


Divi-divi. 

Caesalpinia coriaria, een Leguminoos, is in West-Indië inheemsch ; 
op Java wordt de plant om de looistofhoudende peulen gekweekt. 
Divi-divi is een boom, die een hoogte bereikt van 3-10 Meter. Op 
Java werd de plant vele jaren geleden ingevoerd. TEYSMANN ver- 


meldt in zijn verslag over den staat van den Plantentuin te Bu:- 
tenzorg (1853): 


„Caesalpinia coriaria WiLLD. of Divi-divi van den handel, door 
‘Dr. Wallich van Calcutta toegezonden voor een soort van Ameri- 
‘kaansche Sumach. Zij geeft hier reeds zaden, zoodat ze, van waarde 
bevonden wordende, spoedig over Java kan worden verspreid”. 
„Sumach” is de naam voor blaren en twijgjes van verschillende 
soorten van het plantengeslacht Rhus. Sumach wordt gebruikt voor 
het looien van leder en voor het verven van stoffen. Men onderscheidt: 
„Sumach” (Rhus coriaria L), die in het gebied van de Middelland- 
sche Zee voorkomt; de bladeren en bast leveren een grijze verf- 
stof en worden ook gebruikt om fijnere soorten van leder te looien ; 
voorts „Venetian Sumach” of „Young Fustic’ (Rhus cotinus L), 
een Zuid-Europeesche soort: deze levert een mooie, hel geel 
gekleurde verfstof, die gebruikt wordt bij de vervaardiging van 
„calico”’; „American Sumach” eindelijk is van Rhus glabra L. 
„Caesalpinia coriaria werd in 1858 door middel van zaad uit 's 
Lands Plantentuin afkomstig verspreid en in 1859 werden er proeven 
mede genomen in Bantam en in de Preanger Regentschappen. 
In den Cultuurtuin, te Buitenzorg, werd een aanplant van dezen 
boom gemaakt. Het gehalte aan door dierlijke huid absorbeerbaar 
looizuur vond ik (VAN ROMBURGH), in hier geoogste peulen, op 
droge stof berekend, 18 pCt. De bast bevat 7-8 pCt. De boom 
begint vrucht te geven in het 5de en 6de jaar. Van dan af 
‘wordt de opbrengst jaarlijks grooter tot in het 25ste jaar. De plant- 
wijdte in den Cultuurtuin bedraagt 3 Meter. Misschien is het goed, 
ze nog wat verder uit elkaar te zetten”. (Gedenkboek van 's lands 
Plantentuin, Mei 1892.) 

De bedoelde aanplant van divi-divi moest eenige jaren geleden, 
in verband met de plaatsing van het gebouw der Middelbare Land- 
bouwschool, opgeruimd worden. Inmiddels ontving ’s Lands Plan- 
tentuin, op aanvraag, zendingen zaad van divi-divi uit Br.-Indië, 
die op Java verspreid werden. Pogingen, in het werk gesteld om 
groote hoeveelheden zaad uit West-Indië te verkrijgen hadden geen 
succes; evenmin mochten wij er in slagen, deze van Java te beko- 
men, ofschoon de plant in kwestie in Midden-Java veelvuldig op 
de erven van Inlanders heet voor te komen en daar rijkelijk zaad 
zou voortbrengen. 

In nummer 49 van het tijdschrift „In en Uitvoer’, 2e jaar- 
gang, pag 1049, komt een tamelijk uitvoerig artikel voor over 
divi-divi en over eene op Curagao op te richten fabriek voor 
het extraheeren van de looistof uit de vruchten van den boom. 
Aan bedoeld artikel ontleen ik het volgende. Gedurende den 


| 


er 


/ 


loop van den oorlog ontstond er in Holland gebrek aan looistoffen 
omdat de in het land aanwezige voorraad uitgeput geraakte en 
nieuwe aanvoeren uitbleven. Werd het grootste kwantum der 
divi-divi vruchten vóór den oorlog uit de belangrijkste divi-divi 
produceerende landen (Venezuela, Curagao en omringende eilanden), 
naar Hamburg gevoerd, tijdens het begin van den oorlog waren: 
de afschepers van bedoeld produkt wel verplicht om andere ha- 
vens te kiezen om het produkt op de markt te kunnen brengen 
en werd het o.a. naar Amsterdam en Rotterdam vervoerd. Toen 
echter de tijd gekomen was dat de Nederlandsche Overzee Trust- 
Maatschappij geen consenten meer kon verleenen voor invoer 
van divi-divi, ontstond er gebrek aan deze soort van looitof, 
die meer en meer ingang gevonden had bij het leerlooien in 
Holland. Men had zich dermate aan het gebruik van dit looima- 
teriaal gewend, dat men er feitelijk niet meer buiten kon en men 
er gaarne groote bedragen voor over had. Om een denkbeeld te 
krijgen, hoezeer men om de divi-divi-looistof verlegen is, volge 
men de prijzen, die voor deze stof besteed werden. In het begin 
van den oorlog werden de eerste aanvoeren verkocht tegen 18 en 10 
gulden de 100 K.G.; in het tweede oorlogsjaar liepen de prijzen 
op tot 25 en 28 gulden, terwijl men in 1916 reeds 38 gulden be- 
taalde; nog later steeg de prijs tot 45 gulden! 

Het nijpende gebrek aan looistoffen was voor de Hollandsche 
regeering een motief om zelf den invoer van looistoffen op zich te 
nemen; in verband hiermede charterde zij een schip, S S. Vulcanus, 
welk schip een aanzienlijke hoeveelheid divi-divivruchten ingeladen 
heeft. 

In verband met de duurdere transportkosten en de beperkte 
scheepsruimte ging men er toe over, de vruchten van divi-divi tot 
balen te persen, waardoor 1/3 van de vrachtruimte minder gevor- 
derd werd dan bij de oude methode van verzending. Het schijnt 
echter, dat de benoodigde machinerieën tot het persen van de balen 
òf zeer duur waren òf niet verkrijgbaar; tenminste er is weinig 
gebruik van gemaakt. 

Een en ander is reden geweest, dat men het plan in overweging 
nam om een fabriek op te richten tot het extraheeren van de looistof 
uit de divi-divivruchten. Een maatschappij, de „Curagaosche Looi- 
en Kleurstoffen Fabriek”, werd opgericht met een maatschappelijk 
kapitaal van f300,000, onderverdeeld in aandeelen van f500. Bij 
de oprichting van de Maatschappij waren reeds 120 aandeelen 
geplaatst. De animo, die algemeen getoond werd bij de oprich- 


— 358 — 


ting van de Maatschappij geeft alle verwachting dat het benoodig- 
de kapitaal inmiddels bijeen gebracht zal zijn en met het bouwen 
van de fabriek, indien zich gzen onverwachte omstandigheden 
voordoen, spoedig begonnen zal worden. Van de benoodigde 
machinerieën tot het verwerken van de dívi-divivruchten heeft 
men zich kunnen verzekeren. Men schat met deze machinerieën 
per etmaal werktijd een productie van 10 à 12% ton extract te 
erlangen. Inmiddels zijn reeds onderhandelingen met een firma in 
Rotterdam aangeknoopt voor den alleenverkoop van de looistof in 
Holland en in Europa. Men verwacht, dat deze besprekingen tot 
het beoogde doel zullen leiden. 

Voor gebrek aan grondstof behoeft geen vrees te bestaan; Cu- 
ragao toch levert een belangrijke hoeveelheid divi-divi van prima 
kwaliteit en ligt in de nabijheid van landen, die eveneens groote 
hoeveelheden divi-divi opleveren. Tot de meest belangrijke be- 
hooren: Venezuela, Columbia, de Dominicaansche Republiek, Haï- 
ti enz daub. 


Invloed van in het water opgeloste bestanddeelen bij 
kiemproeven en waterculturen. 


MOLLIARD merkte eenige jaren geleden op, dat kieming van zaden 
beter verloopt in versch gedistilleerd en gesteriliseerd water dan in 
water, waarin reeds andere zaden ontkiemd zijn. MAQUENNE en 
DEMOUSSY schrijven dit verschijnsel hieraan toe, dat het water in 
glazen toestellen gedestilleerd en gesteriliseerd was en zoodoende 
gelegenheid had gehad om uit het glas bestanddeelen op te lossen, 
die, door de eerste kiemplantjes opgenomen, hun groei bevorderden, 
maar nu natuurlijk bij de volgende kiemproef ontbraken. 

Dat niet een vergift, bij de eerste proefneming afgescheiden, 
aan de ontwikkeling van de plantjes bij de tweede proef afbreuk 
deed, toonden zij als volgt aan. Zij lieten erwten kiemen op een 
laagje water in een schaaltje van kwarts, en gebruikten hetzelfde 
water voor een tweede kieming: nu was de tweede maal de groei 
van de plantjes beter dan de eerste, wat zij toeschrijven aan het 
feit, dat de tweede maal de kiemende zaden in het water organi- 
sche en anorganische stoffen aantroffen, die uit de zaadhuid bij de 
eerste proef waren opgelost. 

M. en D. meenen nu, dat bij kiemproeven glazen toestellen niet 
mogen gebruikt worden. Zelf werkten zij met water, dat uit een 
kolf van Jenaasch glas gedistilleerd was met behulp van een koel- 


— 334 — 


buis van kwarts, en dat in kwarts of platina bewaard was. Wordt 
250 cM3. van zulk water verdampt tot een volume van enkele 
druppels, dan kan men er geen spoor van kalk of andere minerale 
bestanddeelen in aantoonen. 

Met dergelijk zuiver water bevochtigd kwarts of kwartszand, dat 
vooraf met koningswater uitgekookt en met zuiver water uitge- 
wasschen is, beschouwen de schrijvers als het beste substraat bij 
kiemproeven. De zaden worden in een overdekt schaaltje van 
porcelein of van kwarts boven op deze onderlaag gelegd: zoo- 
doende zou voorkomen worden, dat in het water bestanddeelen 
uit de zaadhuid in oplossing gaan. 

Op deze wijze gingen M. en D. o. a. te werk bij vele proeven 
met een bepaalde erwtensoort. De ontwikkeling van het kiemwor- 
teltje was dan binnen 6 dagen tot staan gekomen. De lengte van 
het worteltje, dat zich nauwelijks vertakte, was hoogstens 26 mM., 
terwijl bij het gebruik van in glazen toestellen gedestilleerd water 
een lengte van 70 tot 80 mM. kan bereikt worden. Naar de mee- 
ning van de schrijvers moet het zeer in het oog vallende verschil 
geweten worden aan het geringe kalkgehalte, dat in het eene geval 
wel, in het andere geval niet aanwezig was. 

Ook bij waterculturen in glazen toestellen zal de opneming van 
kalk door het water uit het glas invloed kunnen hebben op de 
resultaten. 


GAUTIER, wien het in ’t bijzonder te doen was om den invloed 
van fluoor op den plantengroei te bestudeeren, had daarvoor een 
substraat noodig, dat zooveel mogelijk vrij was van fluoor in de 
eerste plaats, maar verder ook van kalk en andere vreemde be- 
standdeelen. Hij werkte aanvankelijk met poeder van een opzette- 
lijk voor dit doel vervaardigd glas. Daar dit echter sporen fluoor 
bleek te bevatten, ging hij later over tot het gebruik van uitge- 
gloeide, met zoutzuur uitgekookte en daarna met water gewasschen 
houtskool. G. beveelt dit materiaal. als zeer arm niet alleen aan 
fluoor, maar ook aan andere nevenbestanddeelen, ten zeerste aan 
voor kweekproeven, waarbij de invloed van meststoffen of van 
minerale stoffen in het algemeen moet nagegaan worden. 

Kwarts heeft volgens dezen onderzoeker het bezwaar, dat het 
Îfluoor bevat en silicium afstaat, wat althans in sommige gevallen 
hinderlijk kan zijn. 

C. R. 164, p. 979 en 985. b. 


— 360 — 


Het Kali-vraagstuk en de oorlog. 


Vóór den oorlog, in 1913, werd het wereldverbruik aan kali- 
meststoffen geschat op meer dan 1 millioen ton, uitgedrukt in K20. 
De volgende cijfers geven voor de voornaamste landen het geheele 
verbruik aan en de hoeveelheid K20O per oppervlakte-eenheid : 

Verbruik. K. G. K20 
aan K20O per K. Mz. 


in tonnen. bouwland. 
Duitschland 536.102 1.529 
Oostenr.-Hongarije 25.073 62 
België 13.182 677 
Frankrijk 33.115 90 
Gr.-Britt. en lerland 23 410 117 
Nederland 43.478 2.000 
Rusland 24.260 1 
Zweden 19.514 391 
Ver. Staten 231.690 120 


Men weet, dat de kali-meststoffen voor het grootste gedeelte door 
Duitschland geleverd worden, in hoofdzaak uit Stassfurt. Men schat- 
te in 1913 de opbrengst aan ruwe zouten in Stassfurt op 11.607.510 
ton, waarvan 3.567.423 ton werd aangewend tot de winning van 
meststoffen ; hieruit werden verkregen 956.000 ton kalizouten met 
een gehalte van 20-40 pCt. 484.524 ton chloorkalium — gehalte80 pCt. 
— en 110,784 ton kaliumsulfaat — gehalte 90 pCt. In de rest van de 
wereldbehoefte werd voorzien door Indische salpeter en door ver- 
schillende andere kaliumverbindingen, uit zeewier, uit melasse, enz. 

Enorm is de stijging, die de prijzen van Kaliumzouten door het 
uitvallen van den Duitschen uitvoer tijdens den oorlog ondergaan 
hebben. Op de markt te New-York was chloorkalium in Januari 
1916 12 maal zoo duur als 2 jaren te voren. Nadien is eenige 
daling ingetreden, die echter nog van weinig beteekenis was; 
in Augustus 1917 was de prijs nog 9 maal zoo hoog als vóór den 
oorlog. 

Op tal van wijzen heeft men getracht, in het tekort te voorzien. 

In de eerste plaats zijn nasporingen verricht naar nieuwe vind- 
plaatsen van oplosbare kaliumzouten. Immers omstandigheden als 

die, welke de Stassfurtsche zoutlagen hebben doen ontstaan, kunnen 
__zich ook elders voorgedaan hebben; in Opper-Elzas waren trouwens 
reeds: vroeger belangrijke zoutafzettingen gevonden en ook in 
exploitatie. 


g… 


— 361 — 


In 1915 nu heeft men in Spanje, in de provincie Barcelona, 
uitgestrekte lagen carnalliet en sylvien aangetroffen, die ten deele 
aan de Spaansche regeering toebehooren, voor het overige echter 
in verschillende handen zijn, o.a. in die van den bekenden Belgi- 
schen industrieel Solvay. Tot exploitatie is het tot dusverre niet 
gekomen. Daarentegen is men met een nieuwe vindplaats in de 
Italiaansche kolonie Erythraea reeds verder op weg: deze levert 
thans 20.000 ton per jaar. 

Voorts zijn er maatregelen genomen om de salpeter-opbrëngst van 
Britsch-Indië te verhoogen: de uitvoer, die in 1913 15488 ton 
bedroeg, was in 1916 tot 24.638 ton gestegen. 

Hoewel men in het zeewater een onuitputtelijke bron van Kalium- 
zouten heeft, kon er vóór den oorlog, wegens het lage gehalte — 
ruim | gram per Liter—en de kosten, die de scheiding van 
keukenzout enz meebracht, nauwelijks sprake zijn van een loonen- 
de exploitatie van die bron. Toch bestond in Salin de Giraud aan 
de Middellandsche Zee destijds een fabriek, die het water van 
lagunen verwerkte en o.a. 600 ton chloorkalium per jaar op leverde. 
Thans zal men de opbrengst gaan verhoogen. lets dergelijks geschiedt 
op Sicilië en in Tunis. Insgelijks in Tunis, maar vooral in- ver- 
schillende deelen van de Ver. Staten, is men bezig om de bereiding 
van kaliumzouten uit zoutmeren tot ontwikkeling te brengen. 
“Ook aan de bereiding vari Kaliummeststoffen uit onoplosbare 
kalium=houdende mineralen heeft men reeds lang ernstig aandacht 
gewijd. In den staat Utah wordt sinds enkele jaren kaliumsulfaat 
uit: aluinsteen gewonnen. Van veel grooter beteekenis zou het 
evenwel zijn, indien uit kalium houdende silicaten. die, in groote 
_ verscheidenheid en in reusachtige hoeveelheden, bestanddeelen van 
gesteenten vormen, op loonende wijze geschikte kaliumverbindingen 
konden bereid worden. Inderdaad zijn reeds sinds jaren allerlei 
processen tot de verwerking van veldspaat gepatenteerd, maar de 
toepassing in het groot laat toch nog op zich wachten. 

Door den nood der tijden, gedrongen, is men er toe gekomen, 
sommige afvalsproducten, die kaliumverbindingen bevatten, in be- 
werking te nemen Zoo het stof, dat in cementfabrieken zich ver- 
zamelt in de schoorsteenen van de ovens; het bevat kalium tot een 
maximum van 10 ” K2O. Men neemt nu, vooral in de Ver. Staten, 
maatregelen om het procédé zoo te leiden, dat een zoo groot mo-. 
gelijk deel van het in de gfondstof aanwezige kalium in het stof 
overgaat, en om van dit laatste zoo weinig mogelijk te doen ver- 
loren gaan. Met alle zorgvuldigheid werkende, zou men in de 


— 3602 — 


Ver. Staten per jaar 100.000 ton K20 van deze herkomst kunnen 
afzonderen. 150.000 tot 175.000 ton K20 zou volgens berekening, 
in Amerika uit de hoogovengassen kunnen gewonnen worden; 
men is op weg om zich ook dezen voorraad te verzekeren. 

Het winnen van kaliumcarbonaat uit houtasch, dat nog in de 
eerste helft van de 19e eeuw de voornaamste bron was, waaraan 
Kalium-verbindingen ontleend worden, is hier en daar in de Ver. 
Staten weer in eere gekomen: houtkrullen en zaagsel worden er 
tot dit doel verbrand. Ook het verwerken op kalium van allerlei 
plantaardig afval als aardappelblad, vruchtschillen van pisang, 
ananasschillen enz. is voorgeslagen of reeds ter hand genomen. De 
melasse van de bietsuikerfabrieken heeft reeds sinds lang ecn be- 
scheiden deel van de noodige kali-meststof opgeleverd. 

Insgelijks van oude datum is de bereiding van kalium-zouten 
uit zeewier; zij vormden daar een nevenproduct, terwij! het hoofd- 
doel was het afscheiden van het dure lodium uit de algen. boor 
de mededinging van het lodium uit chili-salpeter en van kalium ver- 
bindingen uit Stassturt is deze zeewier-verwerking in Europa al 
sinds decenniën onbeduidend geworden; de oorlog heeft nu een begin 
van opleving gebracht. 

Van grooten omvang belooft deze industrie te worden in de Ver. 
Staten. Langs de Westkust worden daar groote uitgestrektheden 
aangetroffen, die met reusachtige algen begroeid zijn, en deze al- 
gen hebben een betrekkelijk hoog ka}ium-gehalte. Er is, blijkens 
een ingesteld onderzoek, een oppervlak van 100.000 H.A., dat een 
jaarlijkschen oogst van 60 millioen ton algen kan geven; hieruit 
zou men ruim 2 millioen ton chtoorkalium kunnen maken Reeds 
vóór den oorlog was men op enkele plaatsen begonnen deze zee- 
wieren op Kalium en op lodium te verwerken. Thans geschiedt 
dit op groote schaal, terwijl van regeeringswege een proefstation 
is opgericht om de zaak te bestudeeren, en maatregelen genomen 
zijn om het oogsten van de algen binnen zekere grenzen te houden 
ten einde vernietiging tegen te gaan. 

In Japan is in 1915 1700 ton aan Kalium-zouten uit zeewieren 
gewonnen, d. í. 4 deel van het geheele verbruik daar te lande. 

Eindelijk leveren ook de wolwasscherijen een zekere hoeveelheid 
Kaliumzouten. Er wordt getracht, vooral in Australië en in Amerika, 
de opbrengst te vergrooten. 

Alles bijeengenomen, vindt men derhalve voor het oogenblik nog 
een groot tekort, echter voor de toekomst uitzicht op belangrijke, 
blijvende verbetering, voornamelijk in Amerika 


zetelt idd pe 


— 3603 — 


Voor 1916 schat de Geologische dienst van de Ver. Staten de 
opbrengst daar te lande aan kaliumzouten op 8818 ton aan Kz O, 
d. i. het 10-voud van hetgeen 1915 opbracht, maar nog eerst 1/20 
van het normale verbruik. Dit is dus eigenlijk nog niet veel. Maar 
alleen uit de zoutmeren van Nebraska werd voor 1918 reeds 32.000 
ton K2 O verwacht. 

En in alle richtingen wordt er aan het gewichtige Kali-vraagstuk 
hard gewerkt. Er is b.v. een maatschappij opgericht met een ka- 
pitaal van 5.5 millioen doll, waarin de Amerikaansche regeering 
voor de helft deelneemt, ten doel hebbende de exploitatie van de 
verschillende procédés voor kalibereiding. 

De schrijver van het hier in hoofdtrekken weergegeven artikel 
acht het dan ook niet onwaarschijnlijk, dat Amerika zich metter- 
tijd op kaligebied grootendeels onafhankelijk zal weten te maken 
van Duitschland, daarmee logenstraffende de — niet weinig ondoor- 
dachte — uitspraak van Ostwald, dat Duitschland het, door zijn 
grooten Kali-voorraad, in zijn macht heeft, te decreteeren, dat een be- 
paald volk in overvloed zal leven, een ander van honger zal omkomen. 

L. BRUNET, Revue des scienaes 1918, 175 vlg. b. 


Handel van Britsch-Indië in oliezaden. 


In deze tijden van algemeenen vet-honger trekt een artikel in 
Bull. of the Imp. Institute, dat op uitvoerige wijze den handel van 
Britsch-Indië in oliehoudende zaden bespreekt, van zelf bijzonder de 
aandacht. Wij ontleenen er eenige gegevens aan. 

Geen land ter wereld, zoo luidt de aanhef, levert een zoo groote 
verscheidenheid als Eng.Indië aan oliezaden in hoeveelheden, die 
voor den handel van beteekenis zijn..West-Afrika moge een grootere 
verscheidenheid aan grondstoffen op dit gebied bezitten, er zijn er 
slechts twee, palmpitten en aardnoten, die in den handel een ge- 
wichtige rol spelen. f 

Van de belangrijkheid van den Eng.-Indischen handel in oliehou- 
dende producten geven eenige cijfers een denkbeeld. De jaarlijksche 
opbrengst zal stellig meer dan 5 millioen ton bedragen, met een 
waarde van omstreeks & 50 millioen. De uitvoer aan oliezaden 
bedroeg in 1913-14 nagenoeg 1.6 millioen ton, met een geschatte 
waarde van £ 17 millioen. Hieraan moet toegevoegd worden een 
uitvoer van 3.250.000 gallons olie en 200.000 ton perskoeken, resp. 
een waarde vertegenwoordigend van £ 400.000 en £ 1000.000, zoodat 


_ 


Ee RE 
= NK Liet al 
— 364 — 


de uitvoerhandel — indien 1913-14 als normaal jaar beschouwd mag 
worden — jaarlijks een bedrag van £ 18.5 millioen aan oliezaden 
en hun producten. verwerkt. i 

Naar Groot-Brittannië werden in 1913-14 in hoofdzaak katoen- 
zaad en lijnzaad uitgevoerd; aan gewicht ongeveer !/3 van den 
geheelen oliezaad-uitvoer, aan waarde slechts ongeveer !/s; naar 
Frankrijk ging !4 van het gewicht —!/3 van de waarde —, in 
hoofdzaak aardnoten en lijnzaad; naar Duitschland: g van het ge- 
wicht— !6 van de waarde, vooral betrekkelijk dure producten als 
copra en Sesamum zaden — widjen —, verder ook mowra— 
van Bassia-soorten -, raapzaad en lijnzaad. De rest van den uitvoer 
was voornamelijk gericht naar België : lijnzaad, raapzaad, sesamzaad, 
naar Italië: lijnzaad en sesamzaad, en naar Oostenrijk- deg aned 
sesamzaad en aardnoten. 

Behalve de reeds genoemde, werden als meer belangrijke voor 
uitvoer gekweekte Br.-Indische oliezaden nog vermeld papaverzaad, 
Ricinus-zaad en enkele andere: Papaver en Ricinus behooren, 
evenals Arachis, sesamum, mowra en copra, tot de vetrijke — boven 
de 40 pCt. vet —, katoen-, lijn- en raapzaad tot de vetarme — min- 
der dan 40 pCt. vet bevattende grondstoffen 

In Engeland hebben de olieslagerijen tot dusverre in hoofdzaak 
zaden van de clie-arme groep verwerkt, wat volgens het Bull. ver- 
klaard wordt door de omstandigheid, dat het olie persen daar te 
lande begon in een tijd toen het eigenlijk voornamelijk te doen was 
om de koeken, voor veevoeder. Eerst later begon, op het vaste land 
van Europa, de groote vraag naar vethoudende grondstoffen vooral 
voor de bereiding van margarine en andere spijsvetten. Dit had 
ten gevolge, dat de Duitsche olieslagerijen zich van den beginne 
toelegden op het persen van vetrijk materiaal, als copra en se- 
samzaad, terwijl de Britsche fabrieken ingericht waren en ingericht 
bleven op de behandeling van materiaal, dat tot de vetarme groep 
behoorde. In ‘atere jaren heeft Duitschland echter ook niet onbe- 
langrijke hoeveelheden raapzaad en lijnzaad uit Eng.-Indië ontvangen. 

Aan olie werd uit Br-Indië in 1913-14 vooral klapperolie en 
castorolie uitgevoerd, elk ruim 1 millioen gall., ter waarde resp. 
van ruim £150000 en ruim £90.000. Verder ruim 100000 gall. 
lijnolie, voor £ 17.500, 280.000 gall. aardnotenolie, waarde £ 30.000, 
mosterd- en raapolie 400.000 gall.: £ 49.600, sesamolie 200.000 gal! : 
£ 28.700. De uitvoer van perskoek betrof voornamelijk aardnoten- 
koek 62000 ton, verder lijn-, raap- en sesam-koek samen 89.500 ton, 
katoenzaadkoek 10.000 ton. 


rr Mrs B 
ä tds 8 


— 365 — 


Intusschen wordt de oliebereiding in Eng-indië over het geheel 
nog op primitieve wijze, met gebrekkige toestellen gedreven. Eerst 
in de laatste jaren zijn hier en daar fabrieken met nieuwe machi- 
nerieën ingericht, doch gebrek aan technisch en oeconomisch 
geschoolde werkkrachten is vaak oorzaak geweest van groote te- 
leurstelling. Tegenwoordig echter ontwikkelt zich langzamerhand in 
Burma een op goede grondslagen rustende olie-industrie. 

Van verschillende zijden is de vraag besproken, wat voor Eng.- 
Indië het meest aanbeveling verdienen zou: voort te gaan met den 
uitvoer van groote hoeveelheden oliezàden òf in het land zelf zoo- 
veel mogelijk olie te persen om deze uit te voeren of plaatselijk te 
verkoopen. Het is niet van belang ontbloot, de gronden te vernemen, 
die van beide zijden aangevoerd worden in een strijd, die hier te 
lande eenigermate een analogon vindt. 

De voorstanders van oliepersing in Eng.-Indië zelf zeggen ter 
aanbeveling van hun stelsel : 

1. dat. de voordeelen van de industrie aan het land ten bate 
zouden komen ; 

2. dat de perskoeken voor een groot deel in het land zouden 
blijven om als voedingsmiddel en als meststof gebezigd te worden, 
derhalve den landbouwer ten goede zouden komen ; 

3 dat Eng.-Indië, door zich op het persen van olie te gaan 
toeleggen, alleen aan uitheemsche nijverheid concurrentie zou 
aandoen ; 

4. dat de verwerking van de versche zaden betere olie zou op- 
leveren dan uit de naar Europa vervoerde, dus niet meer versche 
zaden kan verkregen worden. 

Daartegenover stelt de tegenpartij : 

1. dat de uitvoer van oliezaden betrekkelijk klein is in vergelijking 
van den oogst, en dat men in de eerste plaats moet trachten, de 
groote hoeveelheid oliezaden die in het land blijft, op de meest 
oeconomische wijze aan te wenden, wat thans niet geschiedt; 

2. dat Britsch-Indië in hoofdzaak een landbouwland is,en dat er 
geen reden is, waarom het zich niet, als Java, in landbouwrichting 
zou ontwikkelen. (Dit klinkt juist in dezen tijd wel eigenaardig ! Ref) 
Van vrij wel ieder landbouwproduct zou de opbrengst verhoogd 
kunnen worden, en het zou uit oeconomisch oogpunt rationeeler 
zijn, de ontwikkeling van den landbouw te leiden in de richting 
van grooter uitvoer van grondstoffen dan te pogen, nieuwe indus 


‚trieën te vestigen; 


3. dat ‘verhooging van de opbrengst en verbetering van de 


— 366 — 


hoedanigheid der oliezaden meer voordeel zou opleveren, en dit 
voordeel aan meer menschen ten goede zou komen dan de ontwik- 
keling van een olie-industrie ; 

4. dat thans reeds olie en koeken uitgevoerd worden, waaruit 
blijkt, dat in de behoefte der bevolking aan deze artikelen in vol- 
doende mate voorzien wordt, dat derhalve bereiding van olie en 
koeken op grooter schaal wel vermeerdering van uitvoer van deze 
stoffen ten gevolge zou hebben, maar den landbouw niet in belang- 
rijke mate begunstigen zou; 

5. dat eindelijk, naar het zich laat aanzien, nog vele jaren in 
Eng.- Indië niet de fijne olie zou te bereiden zijn, die Europa 
verlangt, zoodat het hier verkregen product toch in Europa geraffi— 
neerd zou moeten worden. 

_ Aldus vat het Bull. de argumenten van beide partijen samen. De 
strijd zal stellig nog wel langen tijd aanhouden. 

In een „Special section” van meer dan 60 bladzijden, ruim voor- 
zien van statistische gegevens, wordt er vervolgens de wereld- 
handel in de belangrijkste oliezaden beschouwd met betrekking tot 
den Eng.-Indischen handel. Een overzicht van deze beschouwingen 
zou òf te veel ruimte innemen òf waardeloos zijn. 

Bull. of the Imp. Inst. XV (1917), 358. 8 b. 


Den en nn nennen tn ette ette teit ette ed nd 


ZUID-BALI EN ZIJN RIJSTBOUW. 
Bali zien, is den Balinees eeren om zijn rĳstbouw. 


Wanneer men zich met een Pakketstoomer naar Singaradja 
begeeft om van daaruit het belangrijkste der Kleine Soenda- 
eilanden te bezichtigen, dan teekent zich het middenbergland 
in de richting West-Oost af als een keten, die zich duidelijk 
in drie groepen laat verdeelen. Het meest westelijke deel, 
het bergland van Djambrana (1800 M.) hangt door een breed 
zadel samen met het centrale bergland, de Goenoeng Batoe- 
kaoe of Piek van Tabanan (2200 M.) Over dit zadel ligt de 
weg van Boeboenan via Poepoean naar Tabanan. 

De derde groep, de Goenoeng Batoer (1500 M.), door een 
slechts weinig ingezonken zadel met de centrale groep verbon- 
den, teekent zich eerst duidelijk af‚ wanneer men de reede 
van Boeleleng nadert. Het uitgestrekte hoogland van Tjatoer, 
Bali's voornaamste bronnenland, teekent zich vanuit zee af 
als een hooge kam tusschen de beide hooggebergten. Dicht 
langs den Batoer ligt de tweede weg naar het Zuiden via 
Kintamani. 

Van de Noordhelling is het gedeelte dat zich bevindt tus- 
schen de beide wegen die naar het Zuiden loopen voor den 
rijstbouw het belangrijkst, Verder naar het Westen is de bevol- 
king weinig dicht, zijn de hellingen der uitloopers gedekt met 
zwaar bosch, waarin men zelfs geen voetpaden aantreft. Verschei- 
dene deelen van dit woeste bergland zijn wellicht nooit door men. 
schenvoeten betreden. Ze wachten op ontginning. Langzaam 
maar zeker breidt de cultuur zich uit vanaf den weg van Boe- 
boenan naar Poepoean steeds verder naar het Westen. 

Het echte rijstland van Bali's Noordhelling bevindt zich aan 
den voet van het centrale gebergte en het hoogland van 
Tjatoer, over een lengte van ruim 50 K.M. langs de kust, 
opklimmend tot een hoogte van 500 M. boven zee, alzoo een 
strook vormend, die nergens veel breeder is dan 12 K.M, 

Teysmannia 23 


— 568 — 


Het gebergte daalt vrij regelmatig in de vlakte af, de rivieren 
slepen in die helling diepe dalen uit, maar de bevloeiïïng 
ondervond toch geen bijzondere moeilijkheden, zoodat de cul- 
tuur hier niet die opmerkelijke verschillen vertoont met den 
Javasawahbouw, zooals dat met den rijstbouw van Zuid-Bali 
in zoo hooge mate het geval is. Toen ík Bali bezocht, waren 
de velden juist afgeplant en vertoonde zich vanaf den kustweg 
een geheel gesloten aanplant van frisch opschietend jong groen, 
opklimmend tot het gebergte, waarin het lichtgroene vlak 
met weinig aanhangsels tusschen de met donker groen gedekte 
uitloopers verdween. Hier en daar rees er een desa met zijn 
donkere klappers uit het lichte groen op, of teekende zich 
eenzaam een poera af. 

Het centrale bergland is voor een groot deel nog gedekt 
met oerwoud, dat de bevolking tenbehoeve van de watervoor- 
ziening der lager gelegen velden spaart. 

Ik kan mij niet voorstellen, dat de Balinees, die nog in zoo 
veel opzichten tot de primitieve volken moet gerekend worden, 
een helder inzicht heeft in de hydrologische beteekenis van 
het begroeide hooggebergte. Maar de besten onder hen, de 
invloedrijke godenkenners, hebben toch bij intuïtie wel gevoeld, 
welke groote beteekenis het woud van het hooggebergte voor 
de lagere vlakten heeft. Hoe zou anders onder hen het geloof 
ontstaan zijn, dat de tjemara’s van den Tabanan het levenswater 
bevatten van dien berg, zoodat het wegkappen van die 
boomen de waterloopen zou doen opdrogen? Hoe zouden zij 
anders gekomen zijn tot het geloof, dat de boomen aan de 
meren nooit gekapt mogen worden, daar ze door de goden 
benut worden om er langs af te dalen, wanneer ze zich in het 
meer wenschen te baden ? 

Zuid-Bali heeft een groot deel van zijn welvaart te danken 
aan het behoud van die begroeiïng en het moet een gelukkig 
verschijnsel geacht worden, dat de koffiecultuur in het hoogland 
zoo extensief bleef, dat een koffietuin daar nauwelijks of niet 
te onderscheiden is van een wildbosch. Waren die tuinen 
aangelegd en onderhouden op de wijze, die op Java gebruikelijk 
is, dan zou de opbrengst zeker vele malen grooter zijn geweest, 
maar die intensieve cultuur op gronden, die tot welzijn van 


— 369 — 


‘het geheele eiland tot de boschreserve zouden moeten behooren, 
zou Zuid-Bali in zijn rijstoogst zwaar getroffen hebben. 

Men voelt nu reeds in het afnemend debiet van enkele 
rivieren, dat de hooger gaande ontginningen in het boven- 
stroomgebied van de Toekad Ajoeng nadeelig werkt. De 
boschreserve daar ingesteld, ‚wellicht te laat, in elk geval te 
beperkt, heeft niet kunnen verhoeden, dat de uitbreiding van 
gaga en djagoeng-velden in het hoogland van Tjatoer te groote 
afmetingen heeft aangenomen. Vele van die velden worden 
door het uitblijven van voortgaande cultuurbewerking tot 
weiden, waarboven dikwijls een dikke mist hangt, die vroeger 
vrij zeker zou neergeslagen zijn. 

De atmospherische neerslag, die door het vroegere oerbosch 
(quasi koffietuin) économisch werd beheerd, vloeit thans snel 
af, waardoor het debiet van de rivieren, dat vroeger vrij 
constant was, snel wisselt. Terreinveranderingen door de groote 
aardbeving van 1917 in de bovenlanden veroorzaakt, werken 
in denzelfden zin nadeelig. 

Het snel opkomend hooger peil stelt aan de vele stuwdammen 
eischen, die daaraan vroeger nooit gesteld werden; veroorzaakt 
een transport van vaste stoffen, waardoor de gegraven be- 
vloeïïngstunnels verzanden; jaagt een groote hoeveelheid water 
naar. zee, dat onbenut verloren moet gaan, terwijl bij gelijkmatig 
vrijkomen van dezelfde hoeveelheid geen druppel verloren 
ging. 

Voortgezette ontginning in het hoogland ten behoeve van 
maïs en gagavelden, zoowel als van „goed beheerde koffietuinen” 
bevat een ernstige bedreiging van het economische welzijn 
van Zuid-Bali. 

De economische welstand van Zuid-Bali en de sawahbouw 
zijn één. 

Wanneer men even bezuiden Poedjoengan de waterscheiding 
afdaalt, heeft men den top van den geweldigen Batoekaoe op 


slechts 5 K.M. links van zich, terwijl naar het Zuiden en Zuid- 


Oosten het gezicht vrij is tot den horizon van den Indischen 
Oceaan. De Preanger op zijn schoonst heeft men daar in zijn 
onmiddellijke omgeving, Indië's kostelijkst rijstland aan den 
voet van den kolossus, door wien men zich gedragen gevoelt, 


SE 


bespoeld door het witte schuim, dat de eeuwig aanrollende 
slaggolven van den einddeloozen Oceaan in regelmatig beweeg 
op het blanke strand van Koeta werpen, 

Daar voelt men, welk een machtigen indruk de natuur- 
verschijnselen moesten maken op een primitief volk, waarvan 
de gezichtskring zich niet verder kon uitstrekken dan tot de 
stranden van het eiland, dat het bewoonde. 

Daar voelt men, dat dat volk zich niet heeft kunnen voorstellen, 
dat die geheele natuur ten nutte van den mensch, ten behoeve 
van den Balinees zou geschapen zijn. 

Daar beseft men, hoe sterk de overtuiging zich moest ves- 
tigen, dat het land toebehoorde aan de goden. 

Bali, het land der goden. Bali, goedgunstig aan den Balinees. 
in gebruik gegeven, maar blijvend het eigendom der goden. 

Het eigendom van Batara Soeria, den god der zon, die de 
natuur bezielt, alle natuurkrachten beheerscht, die de weldadige 
regens doet neerdalen om de akkers te verfrisschen, opdat die 
rijke vruchten zouden voortbrengen; vruchten, die hij als offer 
wenscht te ontvangen, doch waarvan hij na gemaakt gebruik 
de voor hem waardelooze stoffelijke resten gaarne aan den 
Balinees laat. 

Batara Soeria geeft het regenwater, opdat het vruchten zou 
voortbrengen. Wee den Balinees, die dat water niet zuinig 
weet te beheeren, wee den landbouwer, die er slechts één 
tenah mee bevloeit, wanneer er voldoende is voor twee. Hij, 
verkwist de gaven van Batara Soeria, die hem daarvoor zal 
weten te vinden. 

Op elken hoogen berg troont een godheid, die zweeft over 
de wateren der meren, die de valleien tot zijn woning maakt, 
die zich beweegt over de bouwvelden, de kerkhoven en de 
nederzettingen. 

Geen plekje van het eiland, dat zich door eenige begren- 
zing van andere deelen onderscheidt, of het heeft zijn eigen 
goden, die de Balinees trouw zoekt te vereeren. Aan die 
trouwe vereering dankt hij volgens zijn vaste overtuiging 
zijn welstand. 

Toen ik een Balinees, die zes jaar op Java had vertoefd: 
om zijn opvoeding te voltooien, vroeg: Hoe komt het toch, 


— 311 — 


dat hier zooveel meer welvaart heerscht, dat de sawah’s hier 
overal zoo prachtig staan ?”, was het eerlijk antwoord: „Dat 
komt, doordat de Balinees in alles rekening houdt met de 
wensch der goden; dat blijft niet onbeloond. Onze goden 
hebben groote belangstelling voor de sawah's, dus de men- 
schen moeten wel hun uiterste best doen om die mooi te 
doen zijn”. 

De godsdienst van den Balinees moge door zijn vormen, 
door de aanwezigheid van bepaalde tempelversieringen en 
het feit der kastenindeeling Hindoe-godsdienst genoemd wor- 
den, het animisme dringt zich daarbij zoo krachtig op den 
voorgrond, dat het in het gedachtenleven van den Balinees 
stellig de eerste plaats inneemt. 

Den godsdienst van den Balinees zou ik hier niet ter sprake 
gebracht hebben, indien de inrichting van de geheele Balische 
maatschappij daarmee niet zeer nauw in verband stond en 
indien deze inrichting niet moest nagegaan worden om zich 
rekenschap te kunnen geven van het stadium, waarin op 
Bali het grondbezit verkeert. 

De godsdienst, de maatschappelijke ordening en het rechts- 
begrip betreffende den grond beheerschen geheel den sawah- 
bouw van Zuid-Balí. 

De bevolking is gevestigd in vaste woonplaatsen. Volgens 
berichten uit den ouden tijd, die spreken van desa’s, waarin 
een zekere mate van beschaving en welvaart heerschte, moet 
de bevolking reeds eeuwen op deze wijze gewoond hebben. 

Daar reeds bij eerste vestiging samenwonen op genealogi- 
schen grondslag door het centraliseerend karakter der Hirdoee 
overheersching wel reeds verdrongen moet zijn geweest 
door het vormen van territoriale rechtsgemeenschappen, zijn 
de desa's van Bali reeds van ouds geen uitbreiding van de 
familie, maar een dorpsgemeenschap, waarin afstamming en 
verwantschap der leden onderling geen of weinig beteekenis 
heeft, 

Het aantal. desa’s vermeerderde met de toename der be- 
volking door afscheiding van leden der oude desa, die zich 
afzonderlijk vereenigden om te zamen de moeilijkheden te 
weerstaan, die het zich afzonderlijk vestigen met zich bracht. 


Rn 


Lon 


„Hare leden (die der desa) voeren het beheer over eem 
zeker gebied, dat echter aan de goden toebehoort” zoo staat 
in vele desageschriften aangegeven. 1) 

Elke nederzetting wordt dan ook beheerd door een ver- 
eeniging, die zich tot eersten plicht rekent er voor zorg te 
dragen, dat den goden de hun verschuldigde eer bewezen 
wordt. 

Daar alle desa's steeds in vrijwel gelijke omstandigheden 
verkeerden en de elementen, die de desa samenstelden, na- 
genoeg geheel samengesmolten zijn, hebben alle desa's vrij- 
wel hetzelfde punt van beschaving en ontwikkeling bereikt. 

Onafhankelijk van de naburen zijn in de verschillende desa’s- 
gelijksoortige toestanden ontstaan, die alleen in ondergeschikte 
zaken verschillen, doch die in totaal genomen grond geven 
tot het trekken van de conclusie, dat de instellingen des lands 
tenslotte geen waarborg konden zijn voor de blijvende wel 
vaart en onafhankelijkheid van zijn bewoners. 

Elders hoop ik over eenigen tijd in de gelegenheid te zijn 
om aan te toonen, dat de desa (ook op Java) door haar in+ 
richting ten slotte een belemmering moest worden op den weg 
naar verdere ontwikkeling, meerdere welvaart en hooger cul 
tuur. Familiebezit en communaalbezit bleken ook op Bali 
ziekelijke vormen, die tegen de wetten der natuur ingaan en. 
de vooruitgang in den landbouw tegengaan. Waar de land- 
bouw vooruitging, moesten die ziekelijke vormen wijken ; waar 
natuurrampen, vorstendruk of epidemiën de desamaatschappij 
terug drukten, stak ook de ziekelijke vorm van communaal- 
bezit het hoofd weer op. Op Bali als overal elders geeft ver- 
gelijking tusschen de verschillende streken aanleiding tot het 
opmerken van een parallel gaan van deze vier: cultuurverbe- 
tering, volkswelvaart, hechter band aan den grond, ontwikkeld 
zelfbewustzijn. Waar één van deze vier terugloopt, volgen de 
andere; waar één er van vooruitgaat, volgen de andere. 

Hoewel in de naar Bali overgebrachte wetboeken de reehten 
van den: Soeverein op den grond op den voorgrond gesteld. 


*) Over desahuishouding op Bali leze men de belangrijke bijdrage van 
der Heer F. A. LIEFRINCK in het tijdschrift voor Ind. Taal-, Land-en Volken 
kunde, deel 33 van ’t jaar 1890. 


SEPT 


— 313 — 


worden, is de naieve inlandsche gedachte, dat het land met 
alles wat er op groeit het eigendom der goden is. 

Voor ontginning behoefde men dus de toestemming der 
goden. Bij den aanvang der ontginning is het oprichten van 
een altaar voor den god van die plaats het meest noodzakelijk. 
Een gedeelte van de opbrengst moet als offer aan de goden 
aangeboden worden. 

De desavereeniging zorgt voor de richtige uitvoering van 
een en ander en beheert het desagebied, feitelijk een kleine 
republiek, als rentmeester der goden. 

Aanvankelijk bepaalde de desa zich tot ontginning van den 
grond rondom de woningen, maar langzamerhand breidde de 
desa haar gebied uit tot aan de grenzen van andere desa’s, 
of niet te overwinnen terrein hindernissen. Alle binnen dat 
gebied gelegen gronden bleven het volle eigendom der goden, 
maar de desa kende zich met uitsluiting van anderen het 
beschikkingsrecht over den grond toe. Ook de verplichtingen, 
die uit dit beschikkingsrecht voortvloeien, werden door de desa 
aanvaard. Alle vreemdelingen staan zoolang hun verblijf op 
het desagebied duurt onder de bescherming der desavereeni- 
ging. Buiten de grenzen van zijn eigen desa beschouwt ieder 
Balinees zich van alle verplichtingen ontslagen, maar hij kent 
zich daar ook geen enkel recht toe: hij is daar de gast van 
de desa, op wier gebied hij zich bevindt. 

Zoolang het recht op den grond collectief werd uitgeoefend, 
was de grond desabezit, godeneigendom.… 

Aanvankelijk kon elk lid der desa een gedeelte van het desa- 
bezit in gebruik nemen om te voorzien in zijn levensonderhoud, 
tevens om te kunnen voldoen aan de verplichtingen, die het 
desaleven hem oplegde ten aanzien ‘van het onderhoud der 
tempels en der gemeenschappelijke instellingen. Werd de 
bewerking gestaakt, dan viel de grond terug in het desabezit, 
zonder dat de bewerker eenig meerder recht daarop behield 
dan wie ook zijner desagenooten. 

Het onafgebroken in cultuur houden eik den gebruiker echter 
een historisch recht, dat zich het best laat vergelijken met het 
erfelijk individueel bezit op Java 

Wel is er van collectiefbezit onder de desabewoners nog 


EE ee 


menig spoor te vinden, maar overal blijkt de neiging tot het 
meer en meer naar voren treden der rechten door de gebruikers 
op den grond individueel uitgeoefend, althans in de desa’s, 
waar de welvaart toenemende is. 

Zoolang de grond werd bewerkt door een desalid, kon de 
desavereeniging daarop geen rechten uitoefenen. Hieruit ont- 
stond de gewoonte, dat het recht van het individu.door de 
desa werd geëerbiedigd, zoolang zich op den grond de re- 
sultaten van den arbeid bevonden. Bij overlijden van den 
gebruiker der gronden gingen zijn rechten volgens het gel- 
dend erfrecht over op de kinderen. Niet de grond ging over 
als erfgoed, die bleef, aan de goden toebehoorer, maar de 
vruchten van den arbeid aan. den grond besteed, Worden de 
gronden door de nazaten niet langer bewerkt, dan vallen ze 
terug aan de desa? die dan aan de goden verplicht is, de 
gronden door anderen te laten bewerken, zoo daarvoor menschen 
te vinden zijn. 

Toen de bouwvelden tot sawah’s werden omgevormd, trad 
de desa geheel op den achtergrond. 

Kwamen de bewerkers van verschillende aaneengesloten 
velden tot de overtuiging, dat bevloeiïng mogelijk was, dan 
bleek het steeds, dat de vroeger vastgestelde desagrenzen bij 
den aanleg der bevloeiïngswerken onmogelijk in acht geno- 
men konden worden. 

Waar samenwerking noodig was om tot den aanleg van de 
leidingen te komen, kon de desa dus niet het initiatief nemen. 
In de eerste plaats niet, omdat niet de geheele desa in belangen. 
bij den aanleg was betrokken en in de tweede plaats niet, 
omdat de aanleg voor een deel buiten het desagebied viel. 

Er vormde zich een afzonderlijke vereeniging, waarvan alle 
belanghebbenden lid waren. De belanghebbenden waren de- 
genen, wier velden met het oog op de bevloeïïng een eenheid 
vormden. 

Zoo ontstonden de soebak-vereenigingen met een eigen be- 
stuur en eigen wetten. De inrichting van de vereeniging ver- 
toonde veel overeenkomst met die van de desavereeniging, 
maar de soebak bleef geheel onafhankelijk van de desa, 
vormde een eigen eenheid. 


ZTR 


Niemand zou zware offers willen brengen voor het aanleg- 
gen van dammen, leidingen en terrassen, wanneer hij niet de 
volle zekerheid had, dat hij eens de vruchten van zijn bemoei- 
ing zou plukken. Niemand zou dus er toe overgaan, die 
offers te brengen, indien hij op zijn grond een zwakker recht 
had dan wat wij gewoon zijn erfelijk individueel bezitsrecht 
te noemen. 

Toen de band tusschen de sawahgronden en de desavereeni- 
gingen geheel wegviel, stelde de desa zich ook niet meer 
verantwoordelijk voor wat op de soebakgronden voorviel. Hier- 
door werd de soebak-vereeniging geheel aansprakelijk voor 
alles wat de soebakgronden betrof, en werd zij een publiek- 
rechtelijk lichaam, dat belast is met de handhaving der politie 
en het berechten van overtredingen binnen haar grenzen. 

De zuiver coöperatieve soebakvereenigingen hebben de reus- 
achtige moeilijkheden weten te overwinnen, die in Bali den rijst- 
bouw in den weg stonden. Zij hebben door de uitkomsten 
van haar werk getoond, dat er voor een volk een weg is, 
wanneer de wil er is om zich de levensomstadigheden te seheppen 
noodig voor de instandhouding van het volk en de toename 
van zijn welvaart, 

Zuid-Bali daalt vrij regelmatig van het centrale gebergte 
naar het Zuiden af onder een hoek, die aanvankelijk wat 
grooter, vrijwel overal gemeten wordt door een helling van 
l op 30 

Evenwijdig aan elkaar stroomen vele rivieren in bijna zuiver 
zuidelijke richting, voor het meerendeel zonder belangrijke 
bijstroomen. Alleen de Toekad Ajoeng heeft in de bovens 
loop een breed stroomgebied. 

De rivieren hebben zich een diepe geul uitgeslepen, soms 
tot bij de 200 Meter lager dan het bebouwde terrein. De oe- 
vers zijn aan den bovenrand zacht hellend, maar worden al 
spoedig te steil om er langs af te dalen, terwijl ze vlak aan 
de rivier gewoonlijk loodrecht zijn. Het is slechts op enkele 
punten mogelijk de rivier te bereiken: Hoe de Balineezen 
zulke rivieren hebben kunnen benutten voor de bevloeing 
var hun velden blijft voor de meeste bezoekers van het schoone 
eiland een raadsel. 


— 376 — 


De rivieren zijn over het algemeen waterrijk met een vrij 
constant debiet, hoewel de regenval blijkens bijgaand staatje 
gering is. De opgaven zijn ontleend aan de regenwaarnemin- 
gen, bewerkt en uitgegeven door het Koninklijk Magnetisch 
en Meteoralogisch Observatorium. 
Maanden Tabanan Den Passar Gianjar Kloengkoeng. 


Jan. 201 324 185 108 
Febr. 220 226 211 190 
Maart 346 329 199 135 
April 5 1 5 1 
Mei 54 9 44 37 
Juni 26 25 89 114 
Juli 218 177 112 201 
Aug. 344 43 336 208 
Sept. 307 146 184: 171 
Oct. 258 191 163 105 
Nov. 417 183 169 157 
Dec. IN 614 386 377 
1016 20 2070 Dio 2090300 Zoe EDE 


Dat de rivieren betrekkelijk zooveel water hebben, is wellicht 
toe te schrijven aan de bodemconstructie. Aan de oppervlakte 
ligt een zandige vulkanische goed verweerde laag, die goed 
doorlatend en zeer vruchtbaar is. Daaronder ligt een padaslaag 
van zeer groote dikte, die’ naar beneden toe in stevigheid 
toeneemt. Dat die padaslaag zeer dik moet zijn, blijkt uit het 
feit, dat zelfs in de diepst ingeslepen rivierbeddingen de lood- 
rechte wanden uit padas bestaan, terwijl de rivieren bijna 
vrij zijn van rolsteenen., De grootste stroomen aan de west- 
zijde van Zuid-Bali zijn er het rijkst aan. Waar de wegen 
diep in het terrein zijn uitgegraven, leent de harde padaslaag 
zich tot het uitgraven of uitsteken van een inferieure soort 
bergsteen van grauwzwarte kleur. 

Het water dringt hoogstwaarschijnlijk niet door de dikke 
padaslaag heen, maar vindt zijn weg zijwaarts naar de diep 
ingeslepen’ rivieren, waarin dan alle neerslag terecht komt. 
Hierdoor kunnen de rivieren op verscheidene punten beneden 
elkaar worden afgetapt, terwijl ze ten slotte bijna zonder water 
de kust bereiken. 


—_ 377 — 


Werden de rivieren afgetapt op de wijze, die op Java ge- 
bruikelijk is, dan zouden daarvoor ontzettend lange leidingen 
moeten aangelegd worden, waarvan zeker verscheidene Kilo- 
meters als tunnel zouden uitgegraven moeten worden, doordat 
het benedendeel van de rivieroevers te steil is om er op een 
andere wijze een leiding aan te leggen. 

Men legt gewoonlijk aan een scherpe bocht een zeer hooge 
stuwdam, waarlangs een afvoergoot in den wand van het ravijn 
wordt uitgekapt om het overtollige water af te voeren. De 
stuwdam wordt opgebouwd door vaksgewijze opslibbing en 
bereikt soms een hoogte van 36 Meter. De buiten den dam 
omgelegde afvoergoot leidt het niet afgetapte water af, zoodat 
ook bij bandjir het water. niet over den aarden stuwdam 
heenslaat!) 

Wanneer de rivier een verhang heeft van 1 op +40, terwijl 
het water in de leiding een verhang van 1 op 70 kan gege- 
ven worden, spaart elke Meter hoogte van den dam een lei 
dinglengte (hier een tunnellengte) uit van bijna 100 Meter. 
Bij geringer verschil in verhang tusschen rivier en tunnel 

‚ klimt dit getal tot bij de 200 Meter. 

De tunnels worden aangelegd zonder toepassing van eenig 
modern. werktuig. Langs den rivieroever wordt gewaterpast 
om te bepalen, op welke hoogte de tunnel moet liggen, Vaun- 
uit geschikte punten aan dien oever graaft men eenige Meters. 
horizontaal in den wand, loodrecht op de richting van de 
rivier. Vandaar uit graaft men naar beide zijden de tunnel 
in aansluiting met de hooger en lager gelegen panden, die op 
dezelfde wijze worden aangelegd. Door het maken van meer- 
dere toegangen heeft men meer zekerheid, dat de tunnel den 
juisten weg volgt. Tevens verkrijgt men gemakkelijker afvoer 
van het uitgegraven materiaal, een betere luchtvoorziening 
en een eenvoudiger herstel ingeval van verzanding. Men 
volgt echter niet trouw de rivier. 

Als het de tunnel bekorten kan, graaft men ook wel dwars 
door een heuvelrug. Komt de tunnel op zoodanige hoogte- 
boven het rivierniveau, dat de oeverhelling het maken van 
een open leiding mogelijk maakt, dan legt men een open. 


1) Men zie de teekening achter dit opstel. 


leiding aan die aanvankelijk altijd nog tunneldeelen bevat. 
De tunnels zijn gewoonlijk een Meter hoog en ruim een 
halve, Meter breed, zoodat men er behoorlijk in werken kan. 
Schuurt de tunnel zoodanig uit, dat het water in de rivier 
terugvloeit, dan stopt de Balinees de opening niet, maar hij 
graaft een geheel nieuw tunnelvak dieper in den rug gelegen 

Op den stuwdam vindt men altijd een tempeltje, terwijl de 
hellingen gewoonlijk beplant zijn met alang-alang en klappers. 
De alang-alang is in Zuid-Bali een cultuurgewas, dat niet 
zelden evengroote voordeelen oplevert als de rijst, doordat 
de alang alang zoo uitgebreide toepassing vindt bij den tem- 
pelbouw, als dakbedekking en als bekleeding van den boven- 
rand der tallooze erfmuren. ten 

De tunnels zijn aan de monding door niets beschermd ; geen 
inrichting keert het bij bandjir sterk opdringende water, zoodat 
dichtslibbing dikwijls voorkomt. 

Erger is het echter, dat het afvoerkanaal langzamerhand 
uitschuurt, waardoor de rivier haar bed steeds verdiept, zoodat 
de tunnel ten slotte geen water meer kan opnemen, doordat 
het nieuwe niveau van den stroom daarvoor te laag gekomen . 
is. Wanneer zich die moeilijkheid voordoet, verlengt de 
Palinees zijn tunnel stroomopwaarts om eenige honderden 
Meters boven den stuwdam het water uit den vrijen stroom 
af te leiden. Maakt voortgaande erosie ook dat weer onmo- 
gelijk, dan verlengt hij zijn tunnel nogmaals Intusschen 
tracht men ook wel den bodem van het uitgeslepen afvoer- 
kanaal op het oude peil terug te brengen door versterkingen 
van klapperstammen, maar de op deze wijze aangebrachte 
stuwen houden het gewoonlijk niet lang uit. De Balinees 
kent geen metselwerk en voelt zich daardoor vrij machteloos 
tegenover de eeuwig erodeerende stroomen. 

De Regeering is sommige soebaks te hulp gekomen door 
de overlaat van den stuwdam te bemetselen, waardoor het 
in oorsprong zuiver Balineesche werk een zoo permanent 
karakter heeft verkregen, dat de onderhoudskosten tot een 
mivimum zijn gereduceerd. 

De ingenieur Werner Sorensen te Gianjar was zoo welwil- 
lend mij naar een van de werken te begeleiden, nl. naar den 


— 379 — 


stuwdam van de soebak Temesi in de Toekad Sang-sang. 
Die stuwdam was 27 Meter hoog en was voorzien van een 
bemetselde overlaat van 4 Meter breedte. De oude uitge- 
schuurde afvoergoot was 8 Meter uitgeslepen en moest, vóór 
de verbetering door den Waterstaat aangebracht, door klap- 
perstammen op peil gehouden worden, wat de soebak alle 
jaren op zeer hooge kosten joeg, daar elke bandjir de stuw 
vernielde en de tunnel deed verzanden. De bevolking had 
de oplossing gezocht in het verlengen van de tunnel in Noor- 
delijke richting, maar toen de sterk verlengde tunnel eindelijk 
de rivier stroomopwaarts bereikte, hadden juist twee andere 
soebaks iets hooger stuwdammen aangelegd, die vrijwel alle 
water aan de rivier ontnamen, zoodat er op dat punt niets 
viel af te leiden en de sawah's van Temesi zonder water 
moesten blijven. Lager, bij hun eigen stuwdam bevatte de 
rivier wel water genoeg, maar dat was voor hen onbereik- 
baar, indien hun geen andere middelen ten dienste werden 
gesteld dan de oud Balineesche. Toen bracht de Waterstaat 
redding door voor f 14 500. alles schitterend in orde te brengen. 
Den daarvoor noodigen arbeid leverde de soebak in zooge- 
naamde soebakdienst, zooals dat op Bali van ouds het gebruik is. 
Ook de soebaks hebben den steun van een centrale regee- 
ring noodig om ten volle aan haar doel te kunnen beant- 
woorden, daar zij, geheel onafhankelijk van elkaar werkend, 
in belangen zoo tegenover elkander kunnen staan, dat alleen 
een centraal gezag de ontstane moeilijkheden kan oplossen. 
Voor vrije samenwerking gevoelen de soebaks weinig. Door 
de zware aardbeving van 1917 waren dichtbij Kloengkoeng 
twee stuwdammen zoo zwaar beschadigd, dat herstelling aan- 
vankelijk onmogelijk geacht werd, Vooral de achterste der 
beide dammen had ernstig geleden. De voorste dam werd met 
behulp van den Waterstaat in orde gemaakt, terwijl een ver- 
deelwerkje werd gebouwd om het water, dat de tweede soebak 
voor haar velden behoefde van daar uit overde rivier te leiden. 
Het was natuurlijk dwaasheid twee dammen vlak achter elkaar 
aan te leggen, waar één dam “het water kon opstuwen voor 
beide soebaks. Maar zoo weinig zijn de menschen nog gewend 
_aan samenwerking buiten hun vereenigingen, zoo krachtig is 


— 380 — 


het gevoel voor de onafhankelijkheid van hun soebak, dat de 
B niet werd aanvaard. De tweede dam werd zoo. (ker en 
zoo kwaad als dat met Balische hulpmiddelen mogelijk was in 
orde gebracht om toch vooral geen water te gebruiken van 
een andere soebakleiding, ook al was die Rangeiegd met het 
doel beide soebaks te bedienen. 

Het bevloeiïngswater is gewoonlijk ruim genoeg om in den 
West-moesson alle velden te beplanten, terwijl in den Oost- 
moesson de helft, in enkele streken een derde met padi gadoe 
beplant kan worden. 

Daar deze beplanting jaarlijks wisselt, brengt een akker in 
twee jaar drie padioogsten en een polowidjooogst op, of in drie 
jaar vier padioogsten en twee keer polowidjo. 

Verder naar het Oosten worden de rivieren opmerkelijk armer 
aan water, zoodat daar de sawah’s soms slechts om de twee of 
drie jaar hun padibeurt kunnen krijgen. Bij gebrek aan water 
past men bijna overal op Bali beurtbevloeiïng toe, opdat elke 
akker op zijn tijd een padioogst kan voortbrengen, 

Ik heb geen gelegenheid gehad om de aanplant der tweede 
gewassen in de vlakte waar te nemen op een tijdstip, dat voor 
deze gewassen eenigszins gunstig is. Wat daarvan in het begin 
van Januari in de lagere landen te velde staat, beteekent niet 
veel, het maakte een sterk contrast met de uitnemend verzorgde 
sawah’s, die voor het overgroote deel juist beplant woerden. 

Elke groote soebak met eigen prise d'eau is onderverdeeld 
in kleine eenheden, ook soebak genoemd, van ongeveer honderd 
tenah. De bezitters van dien grond vormen een vereeniging, 
waarvan de leden elkaar zeer goed kennen (hoogstens honderd 
man) met een pekaseh aan het hoofd. Daar deze persoon tevens 
belast werd met de inning der belasting op de rijstvelden, 
werden de soebaks meer aangezien voor belastingeenheden 
dan voor het waterbeheer wenschelijk was. In sommige streken 
raakte de toestand daardoor eenigszins verward. Er zijn thans 
bijvoorbeeld pekaseh’s, die zich nauwelijks bewust zijn, dat zij 
als lid der coöperatie leiding hebben te geven aan de water- 
verdeeling, terwijl ze al hun- tijd en aandacht wijden aan de 
belastinginning, waarvoor zij betaald worden. De grenzen 
van de belastingeenheden konden niet overal zonder schade voor 


— 81 == 
de inning samenvallen met de soebakgrenzen, zoodat de oor 
spronkelijke toestand zich langzamerhand wijzigde ten nadeele 
van een zorgvol coöperatief waterbeheer. Voor de belasting- 
inning konden de eenheden zeer geschikt 500 leden omvatten, 
wat voor een intensief waterbeheer maar zelden mogelijk was. 
In Gianjar bleef de toestand nog het meest bij het oude. 

Aan het hoofd van de groote waterschappen staat de peng- 
loerah, die zorg heeft te dragen voor de waterverdeeling, die 
rapport moet uitbrengen over den cultuurtoestand, die belast ís 
met de politierechtspraak en ook nog de belasting van de pe- 
kaseh's in zijn gebied heeft te ontvangen om die weer af te 
dragen aan den Sedahan Agoeng. 

Dit laatste beschouwt de pengloerah als zijn hoofdtaak, ter- 
wijl de waterverdeeling, stellig zijn belangrijkste taak, moeilijk 
te behartigen is, waar de districtsgrenzen niet meer samenvallen 
met de natuurlijke grenzen van de waterschappen. Ook de 
Sedahan Agoeng is door andere ambtsbezigheden verhinderd 
zich met de waterverdeeling intensief te bemoeien. 

Door een zeer nauwkeurige waterregeling met beurtbevloeiïng 
zou de productie van den bodem stellig nog heel wat opgevoerd 
kunnen worden, 

Volgens waarnemingen van den Ingenieur Happée, van wien 
de Heer Werner Sórensen mij een zeer belangrijke nota ter 
inzage gaf, is het waterverbruik per tenah-seconde (een tenah 
kan op 4500 vierkante Meter gesteld worden) gedurende de 
eerste maand der grondbewerking 1,72 Liter; gedurende de 
tweede maand 1,18; in de volgende maanden van groei en 
rijping van het gewas worden de getallen achtereenvolgens 
0,885 0,61; 0,12 en 0,09. 

Door een stelsel van twee golongans met twee maanden 
phaseverschil zou men voor alle velden in de watervoorziening 
zoo groote zekerheid kunnen brengen, dat oogstschade door 
watergebrek vrijwel uitgesloten werd, terwijl de aanplant door 
verschuiving niet buiten het eigenlijke rijstseizoen zou komen. 

In Gianjar, waar deze wijze van handelen veel voorkomt, 
klaagt men niet over watergebrek, terwijl in Tabanan, waar 
de regenval grooter is, gewoonlijk zeer laat geplant moet wor- 
den, doordat de eerstkomende hoeveelheden water niet voldoen- 


| 
15) 
les) 
Le) 
| 


de zijn om alle velden gelijkelijk te drenken, zoodat ieder 
landbouwer feitelijk te lang moet wachten, doordat allen tegelijk 
geholpen willen worden. 

Worden de akkers van elke soebak tot twee golongans 
vereenigd, dan kan vroeg in den moesson alle water aan de 
eerste golongan gegeven worden, terwijl na het afplanten deze 
hoeveelheid sterk verminderd kan worden ten behoeve van de 
andere golongan, die dan ook vlug bewerkt en beplant kan 
worden. Jaarlijks moeten de golongans natuurlijk in rangorde 
wisselen, De op de velden te verrichten arbeid laat toch nim- 
mer toe, de velden in korter tijd te bewerken, zoodat de golo- 
nganverdeeling ook de arbeidsverdeeling slechts regelt, zonder 
het minste gevaar voor ontwrichting van de maatschappelijke 
arbeidsregeling. 

De sawahbewerking wordt door den Balinees met bijzondere 
zorg verricht. Zijn ploeg, tengala, getrokken door prachtig 
verzorgd vee, is van geheel anderen bouw dan de woeloekoe, 
maar kan toch moeilijk beter genoemd worden. 

De ploegzool bestaat met de opgaande staartzuil uit één 
stuk djati, dat daartoe met zorg gekozen moet worden, daar 
de zool een hoek van ongeveer 110 graden maakt met de zuil. 
De zool is aan de basis afgerond, wat zeker niet bevorderlijk 
is voor het vlak wegploegen van de bouwkruin. Aan het 
boveneind van de staartzuil is een handvat ingezet, waarmee 
de ploeg wordt gestuurd, Boven den vlakken bovenkant van het 
ploeglichaam is een lang ijzer aangebracht, dat met de daarop 
geklemde houten rister door een wig in de zuil wordt vastge- 
knepen. Het ijzer steekt met een scherpen rand een paar centí- 
meters naar voren uit en kan na afslijting vooruitgeschoven 
worden. De ploegboom van djakahout is weinig verstelbaar on- 
der een hoek van ongeveer 90 graden bevestigd in den staartzuil. 

Men ploegt gewoonlijk in een spiraal, maar waar de vorm 
van den akker het wenschelijk maakt ook wel in evenwijdige 
lange slagen. 

De hoeken van het veld worden omgewerkt met de tambah 
srampang,een werktuig met een zeer langen steel van paänghout. 
(Men zie de illustratie voor het verkrijgen van een juiste voor- 
stelling van ploeg en tambah srampang). 


‘DNVANVES HVENVJ NI 9HOTd 
IVd 


es 


De lange steel is ingezet in een tonvormig stuk djatihout, 
waarin gewoonlijk zes beitelvormige ijzeren pinnen van 20 
centimeter lengte zijn bevestigd. Het ronde hout is met ko- 
peren ringen beslagen om scheuren te voorkomen. De hoek 
tusschen den steel en het vlak door de pinnen gevormd is 
ruim 70 graden. De pinnen zijn aan den top spatelvormig 
verbreed, Men slaat de tambah met zijn eigen valgewicht in 
den grond en trekt dan de losgehakte kluit om, zoodat deze 
geheel gekeerd wordt. 

Een voordeel van het werktuig is, dat er mee gewerkt kan 
worden in ongebogen houding, iets waaraan de Balinees grooter 
waarde hecht dan de Javaan 

Na eenige malen ploegen bij ruime watervoorziening wordt 
de sawah geëgd en geëfend met een plank op zoo volkomen 
wijze, dat bij een waterstand van Ì/, c M. geen droge plekjes 
boven het watermveau uitkomen. Voor het eggen en effenen 
maakt de Balinees gebruik van een werktuig, de lampit, dat 
er op ingericht is achtereenvolgens verschillende diensten te 
verrichten. In bouw komt het overeen met de eg, zooals die op 
Java vrijwel algemeen wordt aangetroffen, maar de balk met de 
schuin naar achteren gerichte pinnen is op Bali verwisselbaar. 

Op Java tracht men de eg wel meer geschikt te maker voor 
het gelijktrekken van de sawah door voor de tanden een lat 
te binden, maar op Bali was men daarmee blijkbaar niet te- 
vreden en richtte men de eg er geheel op in om door het 
‘aanbrengen van wisselstukken het universeele werktuig ver- 
schillende diensten te doen verrichten. 

Eerst egt men de sawah met een scherp getande eg om het 
lange onkruid te verzamelen. Daarna vervangt men den balk 
met scherpe tanden door een met breede stompe punten om 
daarmee den grond te verkruimelen en gelijk te trekken. 
Eindelijk maakt ook deze balk plaats voor een lange plank, 
waarmee het effenen tot een hooge graad van volkomenheid 
„wordt gebracht Waar er nog iets aan ontbreken mocht komt 
de tani te hulp met een plank aan een langen stok. Vanaf 
de galangan strijkt hij het laatste bultje of randje weg. De 
Balinees rust niet voor zijn veld volkomen glad en volkomen 
horizontaal is. 


Teysmannia 24 


err 


De kweekbedden worden zoo mogelijk met nog meer zorg 
aangelegd. In plaats van de ploeg gebruikt men soms de 
langgestelde patjoel, de tambah noenggal. Zijn de velden 
gereed en is de bibit (de boelih) oud genoeg, dan graaft men 
de jonge planten met zorg uit en plaatst ze op een tétémpéh 
om alle wortelbeschadiging en kneuzing te voorkomen. De 
boelih wordt vrij kort afgesneden na zorgvuldig uitgekamd 
te zijn tot verwijdering van alle onkruid en dorre bladeren. 
De bibit wordt keurig netjes op de tétémpéh geplaatst. De 
Balinees hecht er aan, dat het geheel er onberispelijk uitziet. 
Alles wat met den padibouw in verband staat moet met zorg 
gebeuren. Te verwaarloozen kleinigheden zijn daarbij niet 
denkbaar. Er is geen plaats voor de gedachte dat dit of dat 
er niet zoo precies opaan zou komen. 

Op Java valt het steeds op, dat in den Inlandschen landbouw 
de kleinigheden veel minder tellen dan op de Europeesche 
cultuurondernemingen. De Balinees werkt even netjes als op 
de best georganiseerde Europeesche onderneming wordt ge- 
eischt. Hij voelt de groote waarde daarvan. Slordigheid in 
het kleine geeft aanleiding tot verwaarloozing in het groote. 
De landbouw kan de daaruitvoortvloeiende verliezen niet 
dragen, daarvan is ae Balinees overtuigd en zijn goden zouden 
zoo’n zorgelooze plantenteelt ook niet dulden. 

De boelih wordt op de tétémpéh naar het plantveld gedragen. 
Het uitplanten wordt meestal verricht door een vereeniging 
van mannen, die zich daar bijzonder op toegelegd hebben. 
Per tenah wordt er 250 tot 1000 kepeng voor berekend. (£ 0,40 
tot f 1,60.) De bezitter van de sawah doet het ook wel zelf 
met behulp van zijn vrienden, die daarvoor niets rekenen. De 
vrouwen bemoeien zich niet met het overplanten. 

De jonge plantjes worden gewoonlijk drie aan drie zeer 
nauwkeurig op rijen geplant met een onderlingen afstand 
van 33 c.M. Hoewel van geen touw gebruik gemaakt wordt, 
komen de planten zoo volkomen juist op haar plaats te staan, 
dat de rijen in elke richting, ook onder een hoek van 224 
graad met den plantregel, nog zeer duidelijk uitkomen. 

Men plant algemeen rechtop. 
Bij de verpleging van het gewas wordt bijzondere zorg 


en ne ad 


en pn. 


‘besteed aan het loshouden van den grond, wat mogelijk is 
door ‘het betrekkelijk ruime plantverband. Onkruid komt op 
de sawah's weinig voor, daar het nimmer gelegenheid krijgt 
om voort te woekeren. 

Een eigenaardig gevormd instrument, dat ik ook in de 
omgeving van Banjoewangi in gebruik zag, doet dienst bij 
het loshouden en’ schoonmaken van de beplante sawah’s. Op 
Bali heet het werktuig kiskis. 

Het bestaat uit een vlak ijzeren plaatje, dat aan de einden 
loodrecht naar boven omgeklonken is. De beide opgaande 
versmalde einden zijn bevestigd aan een gespleten bamboe 
van bijna twee Meter lengte. 

Het geheel gelijkt wonderveel op een schoffel, waarvan 
de steel dan niet aan het middel van het schoffelblad is be- 
vestigd, maar waarvan de steel het schoffelblad omvat tusschen 
de beide deelen van het gespleten eind, 

Het oogsten wordt verricht door vrouwen, die zich daartoe 
tot een vereeniging hebben aangesloten. Zij krijgen gewoonlijk 
10% van de opbrengst als loon. De oogstvereenigingen heeten 
sëké manji. Niet zelden oogst de Balinees zelf, want hij 
gaat er niet gemakkelijk toe over geld uit te geven, ook al 
is hij in het bezit van eenige petroleumblikken vol rijksdaalders 

Over het algemeen is de Balinees welvarend te noemen, 
zoodat een verlies van eenige tientallen rijksdaalders op een 
hanengevecht gedragen kan werden zonder dat dit invloed 
behoeft te hebben op zijn bedrijf, zonder dat 't ook maar den 
minsten invloed heeft op zijn stemming. Voor arbeid in dienst 
van anderen voelt hij niet veel, vandaar ook de betrekkelijk 
hooge loonen, die in den sawahbouw worden betaald, Bene- 
den den halven gulden per dag krijgt men geen arbeiders en 
altijd heeft men te strijden tegen de sterke neiging om in 
dienst van anderen toch vooral zuinig te zijn met zijn arbeids- 
kracht, opdat men daarvan na het ontvangen van het loon nog 
een maximale hoeveelheid over heeft om voor zich zelf te wer- 
ken. Bezitters van veel sawah gaan er dan ook niet licht toe 
over, hun velden in loondienst te doen bewerken, maar ze 
geven de voorkeur aan verhuur in deelbouw, waarbij de helft 
van den oogst wordt afgestaan. 


Rr ble PAI 


— 386 — 

Algemeen verbouwt men de variëteit Sambi, een benaalde soort 
met kleine korrel, die voor export naar Europa niet geschikt is. 

De oogsten zijn gemiddeld boven de 50 pikol per bouw droge 
padi. Oogsten van 100 picol zijn geen zeldzaamheid, In Kloeng- 
koeng zijn de oogsten het riĳkst. Karang-Asam, dat veel 
droger is, heeft lagere oogstcijfers, behoeft ook regelmatig 
aanvulling van rijst voor de voeding van zijn bevolking. 
Benoea kan soms wat rijst uitvoeren, maar over het geheel 
heeft Bali geen oogstoverschot. 

Per hoofd eet de Balinees opmerkelijk veel meer rijst dan 
de Javaan, maar hij spant zich ook opmerkelijk veel meer- 
in om die grootere portie machtig te worden. 

Van ziekten en plagen onder de rijst kon ik tijdens mijn 
zeer kort verblijf weinig stelligs vernemen. De goden schijnen 
te veel belang bij den sawahbouw te hebben om de Balinee- 
zen in hun rijst te treffen, wanneer zij een afstraffing behoeven. 

De walangsangit komt vrijveel voor., Men tracht dezen 
geurenden vijand te‘ verjagen door een touw over de sawah 
te trekken. Ook zoekt men eenige duizenden te verzamelen 
in een mand, die aan een stok over de halmen wordt ge- 
zwaaid. Het doel van deze verrichting is echter minder de 
bestrijding van een vijand, dan het verkrijgen van een zeer 
gewaardeerde toespijs bij de rijsttafel. De walangsangit, liefst 
in de olie gebraden, is voor den Balinees als voor menig 
Javaan een begeerde toespijs, waarvoor alleen misplaatste 
kieschheid ons den neus doet optrekken. 

Hier en daar merkte ik een spoor van hama poetih op, 
voor de rest was de sawah overal prachtig gezond van tint, 
zooals Java alleen in zijn beste streken in de gunstigste 
maanden vertoont. 


Bij de figuur. 


4. De breede lijn geeft den loop aan van de rivier door het 
landschap. Sterk kronkelend volgt ze haar weg door 
een nauw dal, waarvan de helling vooral beneden (zie 
de doorsnede bij C.) uiterst steil is. 

Zoolang de rivier haar weg zocht door het zachte materiaal 
aan de oppervlakte, kon zij een breed dal vormen, doordat 


TIVH-0INZ MNAOATANNN LL 


n ns ef EN ed ke , ì k | | ie | 
Ee vk: ke er 5, Et Pe Flirt bet Leid © kt ze Nes ae Bs Ei L 
| | | ang 

k + el . eee tegn k 


de 
: a in 


8 4 
Ee. : . “ L | 
| | % e Pe) 
lak An, u ee « ‚ 
{ ie td es” an | | 
. le k re 4 ef | | 
| | | ke 
® n ij | j 
‚Bk se « „- he K Kan E 1 ‘ ì 
| N ) Safe „Jae 
e $ ed p ar à p _ 5 | | | | 
| | | « ‘ * : ' « ' 
EN : id | | | | 
& | : hik de 
: | 
| | | pr - „ Kek 
- : 2 | 9 | 
s | | 
| * 
6 \ \ k ‚ sl 
E 6 p î k 
vr 
. od 5 
2 | 
ï 
: dn 
. { Ke 
. 
‘ | | | | 
' ' 
- 
: \ E 
Ek | 
} 
‘ 
Ui 
1 
. 
* 
: 


— 3587 — 


de losse wanden telkens instortten, wanneer de rivier 
zich weer wat dieper had ingeslepen. 

Toen de rivier eindelijk het meest vaste gedeelte van de 
padaslaag erodeerde, bleven de wanden kalm staan. 
Vandaar, dat het bijna nergens mogelijk is bij het water 
te komen 

De tunnel, door een dubbele stippelijn aangegeven volgt 
aanvankelijk vrij trouw de rivier. Door haar geringer 
verhang komt ze tenslotte op zoodanige hoogte boven 
de rivier, dat aanleg als open leiding in het minder steile 
deel van de bovenhelling van het dal mogelijk is. Aan- 
vankelijk geldt dit slechts voor kleine stukjes, eindelijk 
kan de leiding geheel open zijn en zich van de rivier af 
bewegen naar het hoogste deel van de vlakte tusschen de 
rivieren, om van dat punt uit de bevloeiïng te beginnen. 
Schematische voorstelling van de lengte doorsnede. 

De bovenrand van het rivierdal daalt naar het Zuiden 
ongeveer in dezelfde mate als het niveau van de rivier. 
De tunnelleiding begint door de damopstuwing 20 tot 30 
Meter boven het gewone rivierniveau. Door haar gering 
verhang daalt de leiding minder snel dan het terrein, 
zoodat de leiding, die eerst geheel als tunnel in het steile 
deel van den oever ligt, eindelijk ín het minder steile 
hoogere deel komt als open leiding, om ten slotte op het 
terrein te verschijnen, Á 
Hoe hooger de dam is, hoe minder ver de tunnel in de 
richting van den bovenloop van de rivier behoeft gegraven 
te worden. 

Is het verhang van de tunnel 1:80 en dat van de rivier 
1:40, dan spaart elke Meter damhoogte een tunnellengte 
uit van 1 Meter: (1 :40-1:80) of 80 Meter. 
Dwars-doorsnede. De tunnel ligt in den steilen wand. 
Het bandjir-kanaal ligt in den ouden vasten wand, waar- 
door het een bodem en wanden heeft van padas, die 
goed weerstand bieden aan het erodeerend vermogen van 
den stroom. Is alles in orde, dan ligt de bodem van de 
goot iets hooger dan de bodem van de tunnel, Het 
water mag nimmer over den dam stroomen. 


D. 


Ties ed 
iseen 


iN en 


De dam stuwt het water zoo hoog op, dat het in de 
tunnel kan dringen. Door verzanding stijgt het oude 
rivierbed voor den dam tot dicht onder den tunnelrand. 
De bandjirgoot voert het overblijvende water af, dat 
achter den dam met een val van 20 tot 30 Meter in het 
oude rivierbed terecht komt. 


K. VAN DER VEER. 


el tn 


VERDERE ONDERZOEKINGEN BETREFFENDE 
DE PRAKTIJKWAARDE VAN DE LIJNEN- 
SELECTIEMETHODE, MEDE IN VER- 
BAND MET HET GEMENGD PLANTEN 
VAN VARIETEITEN. 


DOOR 
Er ISOC: 


Znlieiding. Aangaande de voorloopige uitkomsten van een 
onderzoek betreffende de praktijkwaarde van de lijnenselectie- 
methode voor verschillende éénjarige landbouwgewassen, werd 
in November 1916 een rapport uitgebracht !) waarin de onder- 
volgende conclusies werden opgenomen: 

1. Het is bewezen dat, wanneer planten van ongelijke 
genetische samenstelling, doch overigens vrijwel gelijken habitus, 
gemengd in een aanplant worden aangetroffen, de groei van 
het totaal dier planten een andere kan zijn dan wanneer elk dier 
genetische eenheden in de verhouding, waarin zij in den gemeng- 
den aanplant wordt aangetroffen, volkomen afgescheiden op 
hetzelfde terrein onder gelijke klimatologische omstandigheden 
werd verbouwd. 

2, Het is in hooge mate waarschijnlijk, dat door een plant 
een sterke invloed kan worden uitgeoefend op een plant van 
een rauw verwante botanische variëteit, niet alleen door me- 
chanische inwerking, doch ook doordat de laatste bepaalde 
afscheidingsproducten van de eerste kan opnemen. 

Aangezien deze conclusies waren getrokken uit de uitkom- 
sten van een systematisch onderzoek van slechts korte duur, 
werden de proeven nog voortgezet. In de hierachter volgende 
pagina’s zullen de uitkomsten dezer proeven nader worden 
besproken. 


1) Dit rapport werd opgenomen in dit tijdschrift jaargang 1918, aflevering 
1,2 en 3. 


arn 
’ 


— 390 — 


A: PROEVEN MET ZUIVERE LIJNEN. 
A 1. Proeven met padt te Buitenzorg genomen. 


In den Selectietuin te Buitenzorg werden in den Westmoes- 
son van 1916-1917 een viertal proeven genomen, waarin zui- 
vere lijnen werden vergeleken met de populatie, waaruit zij 
waren afgezonderd. De uitkomsten van deze proefnemingen 
zijn achter dit opstel vermeld in de tabellen 1—4. 

Proef 1. Vergeleken werden onderling: 

No. Solo [ populatie. 

Solo 1 zuivere lijn No. 1. 

Solo 1 zuivere lijn „ 8, 

Solo 1 zuivere lijn „ 18. 

Solo I z.l. No.:1: 50%, zl Nonsens 

Solo Iz 1. 15 50%, Zika NE 

Solo IT zl „8: 50 %, No A6 

Solo Iz. „ 1:331/3 Joz eN 
z.L Nö: 18*-4aRni ss 

De uitkomsten van deze proef zijn vermeld in tabel. 1 1) 


OO TO PB Oe NO mk 


Proef II. Vergeleken werden onderling. 
No. Solo I[ populatie. 

Solo II zuivere lijn No. 11. 
Solo II zuivere lijn „ 25. 
Solo II zuivere lijn, 14:33 Wen zk 
No. 25 66 2/3 %. 
11: Gh AS 

No. 113-33alf8" 20e 
De resultaten zijn opgegeven in tabel 2. 


Ja ON == 


on 


Solo IL zuivere lijn 


bad 


1) Alle te Buitenzorg in den Westmoesson van 1816-1917 aangezette selec- 
tie- en mengproeven met padi werden als volgt genomen: 

Nadat was nagegaan, of het zaad van de in een proef op te nemen lijnen 
of soorten volkiemkrachtig was, (d w.z, minstens 90 pCt. kiemkracht had), 
werd nauwkeurig de te zaaien hoeveelheid bibit afgewogen. Per RR2 te 
beplauten oppervlak werd Ys K. G. zaadgabah voldoende geacht. In gevallen, 
waarin mengsels werden uitgezaaid, werd de zaadgabah van de lijnen of 
varieteiten gemengd in de gewichtsverhoudingen, welke in de beschrijvingen 
hierachter zijn opgegeven. Overgeplant werd 40-46 dagen na het uitzaaien, 
Elk proefvakje was nauwkeurig 1 RR2 groot. Per plantgat werden 3-4 plan- 
tjes uitgezet. Elke proef werd genomen met minstens 7 contrôlevakken. 

Slechts twee der proeven werden in noemenswaardige mate door ziekten 
aangetast, zij zijn hierachter niet beschreven. 


— 391 — 


Proef II[ en IV. Op analoge wijze als in proef [I Solo 
II-populatie en Solo IL lijnen werden vergeleken, waren in 
proef [IL en IV respectievelijk Rogo-populatie en -lijnen en 
Kowel-populatie en -lijnen ter vergelijking uitgeplant. 

De uitkomsten van deze proeven zijn vermeld in de tabellen 
geen 4. 

Van een merkbaar gunstige werking van het vermengen 
der in de proeven opgenomen lijnen is hier geen sprake, 
slechts kan het waarschijnlijk worden geacht, dat een mengsel 
van de beide Rogollijnen (proef III —tabel 3) onder de gege- 
ven omstandigheden waarschijnlijk de voorkeur zal moeten 
worden gegeven boven elk dier lijnen afzonderlijk en boven 
de populatie. 


A 2. Proeven met padt te Sidoardjo genomen. 


In den Zaadtuin te Sidoardjo worden in den Westmoesson 
van 1916-1917 een aantal proeven genomen, waarin zuivere 
lijnen van verschillende padi-variëteiten, welke door de bevol- 
king in de omgeving van den Zaadtuin worden aangeplant, 
werden vergeleken met de populaties waaruit zij waren afge- 
zonderd. De uitkomsten van deze proeven zijn in tabel 5 
vermeld. 

Slechts in één der vijf proeven (proef IX-tabel 5) brachten 
de lijnen gemiddeld meer op dan de populatie, en ook in 
dat geval was het verschil nog zeer gering. Blijkbaar heeft 
de lijnenselectie hier dus eer na- dan voordeelig gewerkt. 


A 3. Proeven met zuivere lijnen van katjang tanah te 
Buitenzorg genomen. 


In den Selectietuin te Buitenzorg werd in den loop van 
het jaar 1917 een drietal proeven geoogst, waarin zuivere 
lijnen van katjang tanah onderling en met bepaalde mengsels 
van die lijnen werden vergeleken. $ 

Een beschrijving van den opzet dezer proeven alsmede 
van de uitkomsten volgt hieronder. 

Proef X. Verschillende gegevens: 

Voorgewas: Cassave. 


— 392 — 


Grondbewerking: De grond werd geploegd en gepatjoeld 
tot op een diepte van 5-7 duim. 

Plantklaar maken: Onkruid en wortels werden verwijderd, 
vervolgens werd door het graven van kleine gootjes het 
terrein in bedden verdeeld, ieder lang 18 voet, breed 4 voet. 

Plantverband: 1'-h6', één zaadje per plantgat. 

Aantal zaden per bed uitgelegd: 3 X 34=—=102. 

Ziekten en plagen: Door kippen werd aan de kiemende 
zaden nogal wat schade toegebracht. 

Vergeleken werden onderling: 


No. 1: Holle zl; MNaal 82: 

ins eng Ee „ 184. 

IE e " el er 
4: ES 5 „ 182:50 % zl. No. 184: 50 %. 
AE 5 } „ 182:50 /,z.l. No: 187:50 Y.. 
gE SN E „ 184: 50 %, zl No ABO Ws: 


% „ 182:33 1/3 Zr zi NGEISAE 
33 1/3 %,z. l. No 1875 SSS SE 

In mengsels werden de zaden afwisselend uitgelegd. 

De uitkomsten van deze proef zijn vermeld in tabel 6. 

Zooals uit deze tabel te zien is, hebben de mengsels ge- 
middeld iets meer opgebracht dan de zuivere lijnen, doch 
het verschil is van weinig beteekenis. 

In 1916 werd bij een proef als deze }) waargenomen dat 
de sterfte onder de planten van de mengsels geringer was 
dan bij de zuivere soorten; iets dergelijks kon bij deze proef 
niet worden geconstateerd (zie tabel 7). 

Proef XI Verschillende gegevens: 

Op analoge wijze als hierboven voor proef X is beschreven, 
werden ín proef X[ de zuivere lijnen no. 182, 184 en 187 
eveneens onderling en met hunne mengsels vergeleken, met 
dit verschil echter, dat bij de nummers 1-6 2 zaden, en bij 
No 7 3 zaden per plantgat werden uitgelegd ?) De rijenaf- 
stand bedroeg overal, 1 voet, onderlinge afstand van de plantga- 


1) Zie ;,Teysmannia’”’ jaargang 1918afl 3- sd 
2) De opbrengsten voor No. 7 zijn niet geheel te vergelijken met die van 
de 6 andere nummers omdat de afzonderlijke planten bĳ No. 7 onder ongun- 


stiger voorwaarden moesten opgroeien. 
‘. 


ea as 


De 


— 395 — 


ten in de rij was respectievelijk 1 voet (No. 1—6}) en 1!/3 voet 
(No. 7). Bij de nummers 4 en hooger werden zaden van de 
verschillende te vermengen lijnen in de hierboven aangege- 
ven verhoudingen per plantgat uitgelegd. De uitkomsten 
van deze proef zijn vermeld in tabel 5. 

De zuivere lijnen brachten hier iets meer op dan de 
mengsels. 

Proef XII. In deze proef, die op analoge wijze als proef 
X werd genomen, trad plaatselijk in hevige mate slijmziekte 
(bacterieziekte) op, hetgeen tengevolge had, dat de opbrengst 
van sommige vakken zeer gering was en dat het maken van 
gevolgtrekkingen daardoor werd bemoeielijkt. De uitkomsten 
van deze proef zijn vermeld in tabel 9. 

De mengsels brachten hier gemiddeld vrij wat meer op 
dan de zuivere lijnen, maar de groote verschillen tusschen de 
cijfers onderling maken het niet mogelijk, na te gaan, in hoe- 
verre hier toeval in het spel is. 

Gevolgtrekkingen : Uit de hierboven beschreven proeven is 
het volgende af te leiden. 

1. Gemengd planten van zuivere lijnen behoeft bij padi 
en katjang tanah niet noodzakelijk te leiden tot het verkrijgen 
van hoogere opbrengsten dan de berekende. 

2. Lijnenselectie geeft bij padi in den regel onbevredigende 
uitkomsten. 


B. PROEVEN MET POPULATIES. 
B. 1. Proeven met padt te Bustenzorg genomen. 


In den Selectietuin te Buitenzorg werden in den Westmoes- 
son van 1916 — 1917 17 mengproeven met padi genomen. In 
deze proeven werden telkens populaties van twee verschillende 
variëteiten onderling en met bepaalde mengsels van die varië- 
teiten vergeleken. De uitkomsten van deze proeven zullen 
hierachter nader besproken worden. Bij het uitkiezen van de 
te vermengen soorten was er zooveel mogelijk zorg voor ge- 
dragen, dat de variëteiten, welke in één proef werden opge- 
nomen, een ongeveer even langen groeiduur hadden. Alle 
proeven waren volgens hetzelfde systeem aangezet. Verschil 


ze ZOAn 


lende gegevens, welke den algemeenen opzet betreffen, vindt 
men hieronder aangegeven. 

Voorgewas: Katjang tanah. 

Grondbewerking: De grond werd éénmaal geploegd en, 
gepatjoeld tot op een diepte van 5—7 duim, vervolgens geëgd 
daarna geploegd en gepatjoeld tot op dezelfde diepte en tenslot- 
te nog eens geëgd. , 

Plantklaar maken: Na het voor de tweede maal eggen 
werden wortels en onkruid zoo goed mogelijk verwijderd, of 
in den sawahbodem ingetrapt. 

Hoeveelheid zaadgoed per bouw: gerekend werd op 1 picol 
zaadgabah per bouw. !) 

Grootte van elk proefvakje: 1 RR? 

Ouderdom van de bibit bij het overplanten: 46 dagen. 

Plantverband: Er werd niet op rijen geplant. Door elkaar 
genomen, bedroeg de standruimte ongeveer S bij 8 duim, 3-4 
bibits werden per plantgat uitgezet. 

Wieden: Eénmaal werd gewied. 

Bevloeien van den aanplant: Slechts twee maal, n.l. kort 
voor den bloei en kort voor het snijden werd de bevloeiing 
telkens gedurende + 2 weken gestaakt. 

Ziekten en plagen: Twee der proeven hadden vrij ernstig 
van „hama poetih” te lijden. Zij zijn hier niet beschrever. 
De andere proeven werden niet noemenswaard door ziekten 
of plagen aangetast. 

Legeren van den aanplant: Tengevolge van hevige slag- 
regens, gepaard gaande met rukwinden, legerden sommige 
zwakstengelige variëteiten in hevige mate kort voor het- 
snijden. 

Wanneer men de beide variëteiten, die telkens in een proef 
waren opgenomen, respectievelijk A en B noemt, dan werden 
vergeleken: 

No. 1: A ongemengd 
No. 2: B 5 


1). Deze hoeveelheid is veel grooter dan die, welke voor het maken van 
aanplantingen wordt noodig geacht, doeh men moest rekening houden met de 
mogelijkheid, dat er, ten gevolge van het optreden van ziekten, bibitgebrek 
zou kunnen ontstaan. 


acti di oeren ir on eens 


— 395 — 


Nad, B 25 el DE ú 
hd _ _ y | L t 
NN AD B 50,| ESV Cc rd van he 
RL 5 ele z 

NO HARE Ee B 75 B ge 


Zoo bestond proef XIII uit: 
No. 1: Rogol onvermengd. 
No. 2: Gebang 5 
No. 3: Rogol 75 °/, Gebang 2 
No. 4: Rogol 50 „, Gebang 5 
No. 5: Rogol 25 „, Gebang 7 

De cijfers voor de opbrengsten in K. G. droge padi vindt 
men voor de verschillende proeven vermeld in de tabellen 
10—24. 

In 9 proeven overtreft de gevonden opbrengst van de meng- 
sels de berekende, in 6 proeven is de berekende hooger. Bij 
verschillende proeven (XIV, XVIII, XXV en XXVII) zijn de 
verschillen zeer gering. Door elkaar genomen, overtreft de 
werkelijke opbrengst de berekende met 2.93 €/,. 

Opmerkelijk is het vreemde gedrag van de mengsels in de 
proeven XIII, XVI en XXII, alwaar de gevonden opbrengsten 
de berekende verre overtreffen, waar zelfs producties worden 
waargenomen hooger dan die van de best produceerende zuivere 
soorten; opmerkelijk zijn ook de zeer lage opbrengstcijfers voor 
de mengsels in proef XXI. 

De reeds vroeger gemaakte gevolgtrekking (zie pag 3559, 
onder 1) wordt dus door deze proeven bevestigd. 


Jm, 


en, 
4 


CA 


Verschillende onderzoekingen. 


Teneinde te kunnen nagaan, in hoeverre het gemengd plan- 
ten invloed ‘heeft gehad op de uitstoeling en het gemiddeld 
pluimgewicht, werden onderzoekingen verricht op analoge wijze 
als zulks reeds vroeger in den aanplant 1915—1916 was 
geschied. Door het beschikken over meer cijfermateriaal was 
het tevens mogelijk, eenig inzicht te verkrijgen omtrent de 
vraag, of het gemengd planten invloed kan hebben op „het 
percentage pluimendragende uitloopers”. 

Uitstoeling. Het onderzoek betreffende de uitstoeling was 
veel uitvoeriger dan dat in het vorige jaar (1955 —1916). 


li 
Instede van 3 of 4 maal werd de uitstoeling 8 maal, telkens 
met tusschenpoozen van ongeveer een week, geteld. Een 


overzicht van de uitkomsten van dit onderzoek vindt men 
gegeven in tabel 25. 


Aangezien deze tabel voor personen, die niet geheel thuis 


zijn in de methode van onderzoek, wellicht veel onbegrijpelijks 
bevat, zal aan de hand van een enkel voorbeeld hieronder 
worden duidelijk gemaakt, op welke wijze de schrijver aan 
de cijfers gekomen is. 
Voorbeeld. Proef XIII. telling van 6 Februari 1917 
(eerste telling). 
Aantal uitloopers voor welk vak per 6 vierk, voet: 
Ds 82 4-12 H- 36 Je 24 50 4-05 LE 
2e 158 164 H-177 H- 183-163 GII 
110 15133 


32 54 H 85 + 51 H 57 JH 68 H 52 He 77 +65 — 509. 
4: 92 J 153 +118 +130 + 92-129 J-158 H- 83 —= 955. 
5: 86 4 139 H 159 + 110 45185 Lette 


134 
1034 


ed 


Berekend aantal uitloopers per 6 vierkante voet; 
voor No: 3: 75 pCt. van 427 + 25 pCt. van 1513 — 648 50. 
» 4:50 „van 427 H 50 „vann 
„9:23 -, van 427 Je 19, vante en: 
In werkelijkheid was de uitstoeling voor No. 3 21.5 pCt 


minder, voor No. 4 9,70 pCt meer en voor No. 5 5.3 pCt. 
2710 — 2498 
2710 

Uit tabel 25 kan worden nagegaan, dat het gemengd planten 


over het algemeen een gunstigen invloed heeft op de mate 
van uitstoeling, dat deze invloed echter niet groot mag worden 
genoemd, en dat hij, als de plant een zekeren leeftijd bereikt 
heeft — ongeveer een maand vóór het intreden van den bloei — 
begint af te nemen, welk afnemen blijft voortduren tot alle 
pluimen zich reeds gevormd hebben (zevende en achtste telling).!) 

Vergelijken wij de in tabel 25 gegeven cijfers met de in 


minder, voor het totaal == 7.8 pCt. minder (— 7.3). 


1) De rijstplant blijft‘tot den bloei eu zelfs nog na dien tijd nieuwe uitloopers 
vormen, maar door afsterven cf verdrogen —een in het leven van de plant 
natuurlijk verschijnsel — neemt het aantal na een zeker tijdstip — habis be- 
ranak — eer af dan toe. 


wd 


Jk 
PL 


— 397 — 


de vorige tabellen (10 — 24) vermelde producties, dan valt op, 
dat er geen rechtstreeksch verband tusschen beide bestaat. 
Hieruit is af te leiden, dat behalve op de uitstoeling ook 
nog op andere factoren moet zijn ingewerkt, en wel op « 
het percentage pluimdragende uitloopers of 5 het gemiddeld 
pluimgewicht, of op beide, omdat het productievermogen van 
de rijstplant, behalve door de uitstoeling, door deze twee 
grootheden bepaald wordt. 

Percentage pluimendragende uitloopers. 

Het gemengd planten heeft op het percentage pluimendra- 
gende uitloopers een geringe nadeelige werking gehad, hetgeen 
is af te leiden uit de in tabel 25 gegeven betrekkelijk ongun- 
stige cijfers voor de zevende en achtste telling. In den tijd 
dat deze tellingen werden uitgevoerd waren de aanplantingen 
nl. reeds in bloei, zoodat, wat toen als „uitlooper” geteld 
werd, feitelijk reeds „pluim” geworden was. !) 

Gemiddeld pluimgewicht. 

Het onderzoek op het gemiddeld pluimgewicht maakt een 
deel uit van het onderzoek betrekking hebbende op het geoog- 
ste product. Nadat de opbrengst van de proeven zoo goed 
mogelijk was gedroogd, werd door uitzoeken ook vak voor vak 
en pluim voor pluim nagegaan: 

1. Het aantal pluimen, dat per vak werd geoogst. 

a. Van de variëteit in het schema van den opzet der proe- 
ven A genoemd (zie bladzijde 6). 

6. Van de variëteit B. 

2. Het totaal gewicht van de pluimen der variëteiten A en B. 
Hieruit kon worden berekend: : 

3. De verhouding, waarin de vermengde variëteiten in de 
opbrengst werden aangetroffen, en. 

4. Het gemiddeld pluimgewicht van elk der variëteiten 
zoowel in zuiveren als in gemengden aanplant. 

In de tabellen 26—40 vindt men de cijfers opgegeven voor 
het hierboven sub 1, 2 en 4 vermelde. 

Uit deze tabellen blijkt, dat gemengd planten een zeer 
grooten invloed kan uitoefenen op het gemiddeld pluimgewicht 


1). Enkele kleine, nog jonge uitloopers werden niet geteld. 


— 398 — 


van de vermengde variëteiten. Deze invloed kan zoowel zeer 
gunstig als buitengewoon ongunstig zijn. \ 

Det hier zeer sterke invloeden moeten hebben gewerkt, kan 
blijken uit het feit, dat het destijds niet is mogen gelukken, 
een duidelijk verband tusschen vruchtbaarheid van den bodem 
en grootte van het gemiddeld pluimgewicht vast te stellen !), 
alhoewel het toch voor de hand lag, dat een factor, die van 
zooveel beteekenis is voor den groei van de plant, zich terdege 
zou doen gevoelen. 

Resumeeren we het voorgaande, dan zien we dat het ge- 
mengd planten invloed kan hebben op. 

1. de uitstoeling. 
het percentage pluimendragende uitloopers. 
het gemiddeld pluimgewicht, ’ 

en als gevolg van deze werkingen op: het productievermogen. 

De inwerking op het percentage pluimendragende uitloopers 
is van weinig belang en zal dan, ook niet nader worden be- 
sproken. Kan echter „uitstoeling” en „gemiddeld pluimgewicht” 
op een gunstige wijze worden gecombineerd, en zoo ja, 


Ús NO 


bestaan hiertegen dan in de praktijk geen bezwaren? 

Om in deze zaak een inzicht te kunnen krijgen is het noodig, 
dat wij ook in rekening brengen hetgeen hierboven op pag. 
397 onder No. 3 genoemd werd als „de verhouding, waarin de 
vermengde variëteiten in den opbrengst worden aangetroffen”, 

Uit de cijfers, welke in de tabellen 26 — 40 vermeld zijn, 
blijkt duidelijk, dat de verhouding tusschen het productie- 
vermogen van de onvermengde variëteiten in geen rechtsreeksch 
verband staat met de verhouding, waarin de gemengde variëteiten 
in de opbrengst worden aangetroffen, dat m.a.w. het niet vast 
staat, dat in een mengsel een goede producent een slechten 
verdringt Uit cijfers, die tijdens het uitvoeren der tellingen 
werden gevonden — hier niet nader vermeld —, kon echter 
worden opgemaakt, dat een dergelijk verband wel bestaat 
tusschen de verhouding van het uitstoelend vermogen en de 
verhouding, waarin de vermengde variëteiten in de opbrengst 
worden aangetroffen. Van twee variëteiten in een mengsel 


Ne 


1) Korte Berichten uitgaande van de Selectie- en Zaadtuinen voor Rijsten 
andere éénjarige Inlandsche landbouwgewassen No. 7, November 1917. 


ad il TT a 


— 399 — 


heeft de sterkste uitstoelende een neiging om de andere te 


„verdringen. 


In de vorige publicatie over dit onderwerp !) werd reeds het 
vermoeden uitgesproken, als zou het gemiddeld pluimgewicht 


van de variëteit, die een ander verdringt, stijgen, dat van de 


verdrongen soort dalen. 

Uit tabel 41 kan blijken, dat zulks inderdaad, met weinige 
uitzonderingen, in den regel het geval is. 

In de proeven, waarin een variëteit met geringe uitstoeling 
werd gemengd met een sterk uitstoelende soort, zijn de ver- 
schillen het grootst. De proeven, waarin mengsels hoogere 
productie gaven dan de meest produceerende zuivere variëteit 
(tabellen 10, 13, 16, 19 en 24) behooren tot deze groep; het 
schijnt, dat in die gevallen het zwaarder worden van de 
pluimen van de verdringende soort ruimschoots opweegt tegen 
het achteruitgaan van het pluimgewicht van de andere varië- 
teit. Helaas is deze regel ook niet zonder uitzonderingen, 
anders zou men slechts een goed produceerende sterk uitstoe- 
lende variëteit behoeven te vermengen met een soort met weinig 
uitstoeling om tot hooge producties, te komen. In de meng- 
proef Pandan — Radjamahi (tabel 18) is het pluimgewicht van 
Pandan zoo enorm gedaald, dat de vrij geringe toename bij 
Radjamahi bij lange na niet voldoende is om het tekort te 
dekken. 


Gevoletrekkingen, welke naar aanleiding van de mengproe- 
wen met padipopulaties konden worden gemaakt. 


1. Het werkelijke productievermogen van een mengsel van 
variëteiten overtreft, over een groot aantal proeven door elkaar 
genomen, het berekende, 

2. De werkelijke uitstoeling is bij een mengsel in den regel 
een weinig grooter dan de berekende. 

3. Het percentage pluimendragende uitloopers gaat door 
vermengen van variëteiten in geringe mate achteruit, 

4. Het gemiddeld pluimgewicht van een variëteit in een 
mengsel kan in sterke mate afwijken van dat van die zelfde 


1) Aflevering 1, 2 en 3 van dezen Jaargang. 


Teysmannia 25 


— 400 — 


variëteit in zuiveren aanplant onder overigens gelijke groei-_ 
voorwaarden. Door gemengd planten kan dit gemiddeld pluim- 
gewicht zoowel toe- als afnemen. 

5. In een mengsel kan één der variëteiten een ander in 
zeer sterke mate verdringen. 

6. De verdringende variëteit behoeft volstrekt niet degene 
te zijn, die in zuiveren aanplant onder overigens gelijke om- 
standigheden het meest opbrengt. 

7. De verdringende variëteit is, als de soorten ongeveer 
even snel opgroeien, in den regel die met de sterkste uitstoeling 
in zuiveren aanplant onder analoge omstandigheden. 

8. Gewoonlijk is het gemiddeld pluimgewicht van de ver- 
dringende variëteit in een mengsel grooter, dat van de ver- 
drongen soort kleiner dan in zuiveren aanplant onder dezelfde 
groeivoorwaarden. 

9. Het zal wellicht op den duur mogelijk zijn, proefonder- 
vindelijk variëteiten aan te wijzen, die, wanneer zij in een be- 
paalde verhouding gemengd worden uitgezaaid, te samen meer 
opbrengen dan de best produceerende dier variëteiten afzonder- 
lijk; de groeivoorwaarden, waaronder dit mengsel in de praktijk 
moet worden verbouwd, mogen dan echter niet te veel afwijken 
van die, welke bij het nemen van de proeven aanwezig waren. 


B 2, Proef met kedelee te Buitenzorg genomen. 


Iu den Westmoesson 1916 — 1917 werd in den Selectietuin 
te Buitenzorg een mengproef met kedelee genomen. Ver- 
schillende gegevens, die op deze proef betrekking hebben, 
vindt men hieronder vermeld: 

Proef XXVIII. 

Voorgewas: cassave. 

Grondbewerking: De grond werd eenmaal geploegd en 
gepatjoeld tot op een diepte van 5—7 duim. 

Plantklaar maken: Onkruid en wortels werden verwijderd, 
vervolgens werden bedden opgeworpen lang 1 R.R, breed 
7 voet, ‘hoog % voet. Hoeveelheid zaaizaad: 60 gram per 
bed (overeenkomende met + 1 picol per bouw). Op elk bed 
werden 6 rijen uitgezaaid, elk lang 1 R, R, het zaad werd 
in de rijen gedibbeld. 


en nd 


| 


_ 40 


Ziekten en plagen: een weinig schade werd veroorzaakt 
door kippen, Datum van uitzaaien: 22 December 1916. 

Datum van oogsten: 28 Maart 1917, ouderdom van den 
aanplant op den datum van oogsten 96 dagen. 

Vergeleken werden; 

No. 1: zwarte kedelee. 


Mel ze, 75 °/, witte kedelee 25 O/, 
NO: desi, MEEO Ol 5 bvd 
No4: BLEKIE Ne 1 EO 
ne Ez ke pt 1000/. 


(de verhoudingen geven gewichtsprocenten weer). 

Kiemvermogen van het gebruikte zaad van zwarte kedelee 
84 Of. 

Kiemvermogen van het gebruikte zaad van witte kedelee 
88 of. 

Aantal contrôlevakken:. 10 contrôlevakken van No. 1—4, 
9 van No. 5. Ie 

De cijfers voor de opbrengsten aan luchtdroge planten zijn 
vermeld ín tabel 42, die voor de opbrengst aan droog zaad 
in tabel 43. 

Zooals uit deze tabellen kan blijken, is de gevonden op- 
brengst vrij wat hooger dan de berekende. 


C‚ PROEVEN MET KRUISBESTUIVENDE GEWASSEN. 
C. r. Proef met maïs te Buitenzorg genomen. 


In den Oostmoesson van 1917 werd te Buitenzorg in den 
Selectietuin een mengproef met mais genomen. Verschillende 
gegevens, die op deze proef betrekking hebben, zijn hieron- 
der vermeld: 

Proef XXIX. 

Voorgewas: braak, voorafgegaan door tarwe, haver, gerst en 
cichorei (kleine aanplantingen alle te gelijker tijd in den 
grond gebracht). 

Grondbewerking : Eénmaal werd geploegd en gepatjoeld tot 


op een diepte van 6 — 8 duim. 
Plantklaar maken: Wortels en onkruid werden verwijderd, 


vervolgens werd de grond gelijk gemaakt, 


— 402 — 


Plantverband: 2 voet rijenafstand, 1!/, voet in de rij, 4 zaden 
per plantgat. 

Grootte van elk proefvakje: 20 X 10 voet (9 {6 plantgaten.) 

Datum van planten: 27 April 1917, 

Datum van oogsten: 20 Augustus 1917 (ouderdom 115 dagen). 

Vergeleken werden: 


No. 1: Witte Menadomaïs 4 zaden per plantgat 
No. 2: 5 n Saipancorn.4zaden „ 5 
No. 3 s ” Pr 5) ’ b | „” 1 zaad ” „ 
No. 4: » ” 2 ’ » » 2 zaden » „ 
No. 5: ) » 1 zaad „ n De OD 


De opbrengstcijfers van deze proef zijn gegeven in tabel 44, 

Het gemengde planten van Witte Menado maïs en Saipan 
Corn heeft, zooals uit tabel 44 kan worden opgemaakt, een 
beslist nadeelige werking gehad. Het is niet onwaarschijnlijk, 
dat zulks ten deele het gevolg is van het beschaduwen van 
Saipan Corn planten door de hooger opgroeiende planten 
van Witte Menado mais. 


D. PROEVEN MET CLONEN W), 
D. 1. Mengproeven met bataten. 


Gedurende den Oostmoesson van 1917 werden in den Selec- 
tietuin te Buitenzorg 14 mengproeven met verschillende bataten 
variëteiten genomen. De uitkomsten van deze proeven zullen 
hierachter in het kort besproken worden. Eenige gegevens, 
die voor alle proeven gelijk zijn, vindt men hieronder vermeld : 

Proef XXX—XLIII. 

Voorgewas : Katjang-tanah. 

Grondbewerking : De grond werd éénmaal geploegd en 
gepatjoeld tot op een diepte van + 6 duim. 

Plantklaar maken: Wortels en onkruid werden verwijderd, 
daarna werden ruggen opgeworpen. Afstand tusschen de rug- 
gen onderling 3 voet, lengte van elken rug 1 R. R. 

Plantverband: 2 Rijen stekken op elken rug, met een af- 


1) Onder een „clone’”’ verstaat men de groep van individuen, die door 
ongeslachtelijke voortplanting uit één individu zijn ontstaan. 


bites 


mente. soad Beene heden kde beer ROE den de Wi nn nn en ee edn en 
. 


SOR 


stand zoowel in de rij als tusschen de rijen van 1 voet. (Per 
rug 212 stekken). 

Datum van planten: 5 en 6 Juni 1917, 

Tijd waarin geoogst werd: 19 October —1 November 1917 

Aanslaan van de stekken: Goed. 

Vergeleken werden onderling : 

No 1: variëteit A . onvermengd. 

No 2: » B » 

No 5: 5 A 50 0/,, variëteit B 50°/,, d w.z. op elken 
rug werden om de anderestekken van A en van B geplant, met 
dien verstande. dat de variëteiten elkander in de beide op 
één rug gelegen rijen op gelijke wijze afwisselden. 

Aantal contrôleruggen : 8. 

De resultaten van deze mengproeven vindt men in tabel 45 
vermeld : - 

Bij beschouwing van de in tabel 45 gegeven cijfers blijkt, dat 
men niet van een algemeen gunstige of ongunstige werking 
kan spreken. Het is moeilijk te gissen, wat wel de reden mag 
zijn, dat zelfs de gunstige werking van de souplesse afwezig is, 
terwijl deze toch steeds daar, waar het verscheidene proeven 
betrof, kon worden aangetoond. 


D. 2. Mengproef met cassave. 


Slechts één mengproef met cassave werd in den Selectie- 
tuin te Buitenzorg genomen. Deze proef werd in den grond 
gebracht 27 October 1916 en gerooid 20/21 Januari 1918 dus 
op een leeftijd van + 15 maanden Verschillende gegevens 
betreffende deze proef vindt men hieronder aangegeven. 

Proef XLIV. 

Voorgewas: Katjang-tanah, gevolgd door braak. 

Grondhewerking: De grond werd geploegd en gepatjoeld 
tot een diepte van 6-8 duim. 

Plantklaar maken: Wortels en onkruid werden verwijderd, 
vervolgens werd de grond gelijk gemaakt. 

Plantverband: 3 bij 5 voet. 

Aantal stekken per vak uitgezet: 90. 

Aanslaan van de stekken, zeer goed. 

Ziekten en plagen: van geen beteekenis wel had de aan- 


- d 


plant in het begin van de groeiperiode te lijden van kwel- 
water, afkomstig van hooger gelegen sawahs. Op laten leeftijd 
herstelde het gewas zich weliswaar goed, maar toch moeten 
waarschijnlijk de vrij lage producties (450-500 picols ongeschilde 
wortels per bouw) ten deele hieraan worden geweten. 

Aantel contrôlevakken: 8, 

Vergeleken werden: 

No. 1: variëteit Mandioca Basiorao onvermengd. 


— 404 — 


No. Pp »” ” » 50 Ra | om ad an=- 
” en Sao PedroPreto 50 ik i dere uitge- 
plant. 
No. 3: ” » 5 » »„» onvermengd. 


Kort (+ 3-4 weken) vóór den oogst werden door diefstal 
verscheidene vakjes ernstig beschadigd. Speciaal planten van 
Mandioca Basiorao werden uitgerukt, die van Mandioca Sao 
Pedro Preto liet men, na een enkele plant te hebben gerooid, 
staan, waarschijnlijk cmdat de wortels van deze variëteit zeer 
bitter en een weinig giftig zijn. Bij het beoordeelen van de 
opbrengstcijfers is uitgegaan van de onderstelling dat de ge- 
stollen planten gemiddeld evenveel zouden hebben opgebracht 
als de andere, hetgeen veilig mag worden aangenomen wan- 
neer men in rekening brengt dat het tijdsverloop tusschen 
diefstal en oogst zeer kort is, zoodat de overgebleven planten 
geen belangrijk voordeel zullen kunnen gehad hebben van 
de wijdere standruimte, en dat de dieven allicht niet de 
wortels van de minst belovende planten zullen hebben gestolen. 

De uitkomsten van deze proef zijn vermeld in tabel 46. 

Het mengsel heeft zich, zooals uit deze tabel kan blijken, 
van een goede zijde doen kennen, aangezien het meer opbracht 
— zij het dan cok weinig — dan elk der beste soorten onver- 
mengd. Opvallend is het hooge productievermogen van Man- 
dioca Basiorao in het mengsel vergeleken met dat van Man- 
dioca Sao Pedro Preto. Misschien dat dit groote verschil 
tendeele moet worden geweten aan den veel forscheren groei 
van de bovenaardsche deelen bij Mandioca Basiorao. 

Gevolgtrekkingen. 

1. _Lijnenselectie van padi en katjang tanah geeft in den 
regel onbevredigende uitkomsten. | 


ET en 


2. Gemengd planten van zuivere lijnen behoeft bij padi 
en katjang-tanah niet noodzakelijk te leiden tot het verkrijgen 
van een opbrengst hooger dan de berekende, 

3- Padivariëteiten kunnen, wanneer zij gemengd in een 
aanplant voorkomen, een sterken invloed op elkander uitoe- 
fenen. Deze invloed kan zich op verscheidene wijzen doen 
gevoelen, 

4. Het is wellicht mogelijk, voor bepaalde omstandigheden 
proefondervindelijke mengsels samen te stellen, welke een 
hooger productiever-mogen vertoonen dan de variëteiten, 
waaruit die mengsels zijn samengesteld. 

5. Het is niet mogen gelukken, aan te toonen, dat de 
invloed, welke een plant kan uitoefenen op een plant van 
een naauwverwante botanische variëteit, behalve aan mecha- 
nische inwerking, ook aan het opnemen van bepaalde afschei- 
dingsproducten van de eerste plant door de tweede, kan 
worden toegeschreven. — Zie conclusie 2 pag. 389,— 


EBEN PPROEF T. 


Uitkomsten van de mengproef met Solo I lijnen I) 


2) 


Totaal opbrengst Totaal opbrengst |‘ Berekende totaal op- 


á ‚in K.G. natte padi in K.G. droge padi | brengst in KG. 
| | droge padi 

1 67.2 Dl | 

dee 69.7 Dd | 

8 | 648 52.9 | 

4 | 63.4 | 50.8 

5 66.8 bil 55.4 

6 66,5 50.6 52.4 

7 68.1 53,2 | 519 

8 64.5 50.9 | 52.5 


1) Aangezien de opbrengsten voor de verschillende vakken van eenzelfde 
pummer onderling weinig uiteenloopen, worden kortheidshalve slechts de 
totalen vermeld. 

2) Onder „berekende opbrengst’ wordt verstaan de opbrengst, die men zou 
hebben kunnen verwachten wanneer de gemengde varitëiten naast elkander, 
in plaats van gemengd, waren uitgeplant. 


RE boj se 


TABEL 2. PROEF IL 
Uitkomsten van de mengproef met Solo II lijnen. 


| 
‚Berekende totaal op- 


Ne Totaal opbrengst. ‚Totaal opbrengst {brengst in K.G. 
in K.G. natte padi in K.G. droge padi, droge padi 
Ens et # EE Ees 

| | 
ĳ 83.4 SE 65.8 | 
2 80.2 | 613 | 
3 81.5 | 61.3 | 
4 78.8 | Bis 613 
5 nde Dn | 61.3 
TABEL 3. PROEF III. 
Uitkomsten van de mengproef met Ragollijnen. 
ii zn nemer | EE We: 3 Dn ie RT 
| | 
No ‚Totaal opbrengst in, Totaal opbrengst in ge in 
K.G. natte padi | K.G. droge padi droge padi 
1 55.8 | 49.6 
Dail 57.2 | 5L4 
hd 56.9 | 524 
4 59.2 54.6 521 
5 62.4 56.3 51.7 


TABEL 4 PROBE NE 


Uitkomsten van de mengproef met Kowellijnen, 


Totaal berekende op- 


| 
No. ‚Totaal opbrengst in | Totaal opbrengst in, brengst in K.G. 


| K.G. water padi | K.G. droge padi droge padi 
1 59,1 44,4 
2 61.5 47. — 
3 59 — | 46 — 
1 57.8 43.2 46.3 
5 59.1 45.1 46.7 


mn ED 


hik 


== APT 


TABEL 5. PROEVEN V —IX, 
Uitkomsten van proeven met zuivere lijnen te Sidoardjo genomen, 


| Aantal der in Gemidd. opbr. in picols droge 


Sk ‚Naam van de de proef opge-| padi p. bouw omgerekend 
proef | variëteit nomen ZUIVErelvan de zuivere van de 
À semen | lijnen —— OS DOREN 
Ten NEN EE NN Mn 
Vv Gedangan 12 31.2 picol 33.6 picol 
VI Bali Kro 12 19.8 2E pr Ae 
VIL ‘Sawoeng galing 9 22.9 DE va 26.1 À 
VIII ‚Gropak Koen. 16 25.4 ae 25.8 he 
IX Nandi 12 346 „ 33.9 a 


omme mn en en nn en 


TABEB' 6. BROEFE X. 


Mengproef met lijnen van katjang tanah. Opbr. in KG, droge peulen. 


‚ Berekende 
| __totaal 
opbrengst. 
No. 1= 1.75 + 1.50 + 1.60 +170 +155 41.55 + 1.25 + 1.40 = 12.30 K.G.! 
A 4,80 1,45 + 1.60 + 1,50 + 1.10 + 1.50 + 1.50+ 1,60 1205 „ 
„3 1.30 +170 +1.55 + 1.60 1.10 + 1.50 + 1.70 +1.60=12.05 „| 
„ 4 1.55 +155 +140 +1.60 + 1.65 + 1.60 +1.70 +1.50=1255 „ | 1218 KG. 


5 0.90 + 1.60 + 1.40 + 1.60 + 1.80 + 1.55 + 1.10 +130=1190 „ | 1218 
BB L60 L70rt 1.70 1.60E A65 + 115-EN65 Lt 1201285 „ | 12,05 
7 


’ 


” 


N ERO HLO BOO Et ZO 160-EA.BOEE R5O= 13.20 „| 141 5 
PABEI Ze PROEF: X, 
Mengproef met lijnen van katjang tanah. Percentage 
overlevende planten bij den oogst. 
\Aantal der op-|___ ______|_ Percentage overlevende planten 
Md | gekomen Aantal der ge-””"”"” E 
| zaden en planten, gevonden. | berekend. 
he en ne mn mn | 
1 642 | 608 |_ 947 pCt. 
2 695 624 90.— „ 
3 667 | 602 90.3 „ 
4 696 642 ars 92,35 
5 665 514 863 „ 92.5 
6 669 625 SA helde 90.15 
DE 663 607 916 „ | 91.7 


NRR 


TABEL 8. PROEF XI. 


Mengproef met lijnen van katjang tanah. Opbrengst in K. G. 
droge peulen. 


Berdibnde 
| totaal op- 
| brengst. 


mmm gn 


No. 1= 1.30 +135 41.20 +135 + 1.40 +150 + 1,35 =9,45 KG. 
„2e 130+150+130+140+1404115+120=890 , 
3 Â10 +160 #1204-155 + 1 bt IOS | 
== 15 +140 H130H145 +110 +085 +0.90=845 „ | 9175K.G. 


no = 1.60 +140 F1 30 +1304 120 + 1.— +085 BR 
„ 6= 1401404170115 +1.20 +125 +1 =850 „ 8.125 
„ == 140 +1.20 +1.20 +1.30+ 1.20 +1,10 +0.6 =8.— S.97 


„” 


TABEL 9. PROEF XI 


Mengproef met lijnen van katjang tanah. Opbrengst in K. G. 
droge peulen. 


Berekende 


totaal op- 
brengst. 
No.1=04+22+12+11+25+21+13+16=124 KG, 
el Me hr 5 
„ 3-09+2AH1TH22H022+23OA=122 , 
„ 4=11+05+244224H04H19 + 24H1.-=125 | 12 KG. 
bd) bne Re koren es ek Me 
5 Pe k 318404 TAAL lans | 11-09 
A 05 HLGHOAH2.-+19+03 +21 495181 " ‚Rl , 


TABEL 10. PROEF XIII. 
Mengen Kegel Gebs. Ophrenge in K.G. droge padi, 


Brekinde 
totaal 
‚opbrengst. 


No. 15. +72459 +47 457461 +553 da ze. 
„ 2569 +927 1559310 69 TS EN 
„ 37.1 +HE8HTI +55 16355 HAA RN 47.7 K.G. 
„ 4=8—+63+95 +84+86+8.6 +81 484659 „ 513 „ 
„ 5=10- +69 +105 +8.2+7.5 +10.3 +86 +10.-=78.- „ 56.8 „ 


EE ad ole. 


e= 409 — 


TABEL 11. PROEF XIV, 


Mengproef Glindoeran-Oewen. Opbrengst in K.G. droge padi. 
nn 
Berekende 

totaal 
| opbrengst. 


No. 1=7.6 +85 +67 +7.-+85 +83 +8.5 + 6.6 — 61.1 K.G. 
2799-6175 +82F7IHT7IH7A=6L „ 


” 


„JB H93H6IHI4H45HTBHT.-H8I=CL- „ 61.7 K.G. 
ASG 6-4 73F8AHB3HT5HT72H8.- 617 „ GR ien 
„ 5=84H67 74476477 +81 +66 F8.-=60.5- „ GER 


TABEL 12, PROEF XV. 


Mengproef Glindoeran-Gebang. Opbrengst in K.G. droge padi, 


Jerekende 
totaal 
opbrengst. 
No, 1=4.7 +6.5 + 6.6 +66 + 6.9 + 6.8 + 7.- + 5,8 50.9 K. G. 
B 26E LitZSrTtE86r9685 66029 ,„ 

317826775767 =59. „ 53.9 K.G. 

KS EE TLE Tiet 61 +36 &6057,0 FT 6.7 5,02.1 E 56 As 

bet. t88+76 16883 A1 E74 + 6,9 625 —„ Te 


TABEL 13. PROEF XVI. 


Mengproef Carolina-Beunjing. Opbrengst in KG. droge padi. 


Berekende 
totaal 
opbrengst 


No.1=46+17+55 +49 +46H44H39 + 5.9 — 35,5 KG. 

2=83+83+86+86+91+91H92+ 8.5 69.9 ,„ 

38877 HT H78HT7AHBIHT- + 7261 , 

„ 491 +7.5+8248.7 +8.8+8.- +88 +10- =691 „ 5 

„ 5924928988848 97104735 „ 61. 
: 


hid 


„ 


== WIDE 


TABEL 14. PROEF XVII. 
Mengproef Radjamahi-Gebang. Opbrengst in K.G. droge padi, 


Berekende 


totaal 
opbrengst 
No. 1=98+ 8.2+7.9+94+94+8.8 8.9 +83 = 10.2 K.G. 
„ 2=91+103+8.5+91H89HI.- +I1 +84 Ber, 
3-81 947-4929681 t IER 10.9 KG. 
„ 4=81+ 8.9 +7.7+8.1 49.1 +9. +86 +85 ABE 5 ds 
„ 5=84+ 83+8149- +18+8.7+8.219.368A „ 728 5 


TABEL 15. PROEF XVIII. 
Mengproef Pandan-Rogol. Opbrengst in K.G. droge padi.” 


Berekende 
totaal 
opbrengst 


= 603 K.G. 


No-1 == 78 ETAB 1867102 OR 

„2=44A+62 +63 H6 +8 + 69 TLS Ma 

„8 =18 +11 +82 HIT + Br 8E A OA 56.5 K.G. 
„ 467 +61 4716 77 +86 + 66 +64 TE RNN 

„ 56263 48473 HUL F1 GO AES 48.9 ,„ 


TABEL 16. PROFF XIX. 


Mengproef Oeroen-Radjamahi. Opbrengst in K G. droge padi 


Berekende 
totaal 


opbrengst. 


No.1=83 + 67 +68 + 68-44-15 75 Ae 
2 15 + 8,6 +58 + 6.-+ 5.3 +53 — Ate 
313 + 83 +83 + 87 +49 + 6.9 TAA HORNE 46,33 K.G° 
„ 4-69 + 6,9 +64 +94 +52 +18 FT 62 ALS HE 46,55 „ 
„ 592 + 10,1 +56 HA MAA A BA TAG OEREN 46,78 „ 


Dd 


Nn 


FABEL 17, PROEF RN: 
Mengproef Melati-Carolina. Opbrengstin K.G. droge padi. 


Berekende 
totaal 
— | opbrengst. 


Net bla r6T625815I = 543 KG. 


2 18H18+564H56H5AIHT5H18H61 = 583 „ 
„ 3 =69+94+55H6TH63H84H8AHBT = 513 „ 54.05 K.G. 
„ A= A-+B1H61H52HT2H8.- +884 = 582, 58.80 „ 
„ b=T.-6l+44H69H8THEGHTAAE- = bl „ | 5855 , 


LABELS: PROEF XXL 
Mengproef Pandan-Radjamahi Opbrengst in K G.droge pad: 


Berekende 
totaal 
opbrengst. 


=8918.28.7H98+9,6+86+8.-+9.- = 708 K.G- | 


No. 1 

„ 2=4TH5-+52H62r55H62-6THTL =466 „| 

„ 3 =BAH58HO14H59+59+771+8.-+62 = 513 » 6415 KG. 
„ 4=52+6AH4AHTAH5- HTDI H56 = 458 „ | 58.70: „ 

„ 6 4645AH4-H62+74H5848TH5I = 48 „ | 5265 „ 


TABEL 19. PROEF XXII. 
Mengproef Pandan-Gebang. Opbrengst in KG. droge padí. 


Berekende 


totaal 
opbrengst. 
No. 1=86+8.3 +78 +8.9+ 8.7+8.- + 6.7 + 88658 K.G. 
Et 7655 IST Ge 
RO 0993 HEIT BITELE AAE Hee en 64. —K.G. 
ERE 2 EES BAAL At TLE REN 62.15 „ 
„ 5647485 T76t 8863 7.9+103=682 , 603: 15 


ATD 


TABEL 20. PROEF XXIII. 
Mengproef Glindoeran-Pandan. Opbrengst in K.G droge padi. 


Berekende 
totaal 
opbrengst. 
No. 158:6-84F 9:3- 8:31 9:5 t 82E tE 
„2=828910.- + 9, +78 +10. + 94 TD en 
11 87. 92795 F7 BA TSS TOO EE 69.43 K.G. 
st 05 ETAF "Sh IA4F 85 te 9D 76 tT TEN 70.45 „ 
594485 8-1-9486 + 8,3 8.7 TODA VAB es 


TABEL 21. PROEF XXVI 
Mengproef Carolina-Skrivimankotti. Opbrengst in K.G, droge padi. 


Berekende 
totaal 
opbrengst. 


No, 15 5.7+61+62+ 66+-73+71 684 13 a KAG 
210,54 7. +69 108 £ 10 +97 + 3.9 MEL 
8101 +812 33E "Dt B TOS T VEN 
410.58 IB der B DAT ISL Leren Ee 


| 

| 
RS REE: 

5 8SH88H84HI2A+ 978892106767 „| 


TABEL, 22, PROEF 205008 
Mengproef Pelak-Solo. Opbrengst in K.G. droge padi. 


Berekende 
totaal 
opbrengst 
No. 1=74 +01 H84 +93 + 866 HT I.7 67.8 KEG. 
„IT EIT HITS FLST ASEAN 
„a 8L "187781018753 6D Ft Tel Go 64.45 Ko. 
„488 +76 B A 67184 988 TBL GORE 61.10 „ 
„BETE TDT 467 76 FLT LA GORE BED, 


*) Ook 2a mislukte door ziekte. Als opbrengst werd aangenomen de ge- 
middelde opbrengst der andere vokken. 


kek, 


SAN 


TABEL 23, PROEF. XVI. 
Mengproef Glindoeran-Rogol. Opbrengst in KG, droge padi. 


‚Berekende 
‚_totaal 
‚opbrengst 
No: 1=89 +74 H8.4 +73 18.2 + 8.2 +82 +88 = 654 K.G. 
e ee RK tT 3.9 =J0N 
0 Tt Sit telt Br 881 88e, | 63.13 K.a. 
4 nT PEES [008 
enne ed Ve se Aal zie (6 16:78: =5D , 58.58 


» 


BABEL 24 PROEE XXVII. 
Mengproef Solo-Djempo Kantong. Opbrengst in K.G. droge padi. 


Berekende 
totaal 
‚opbrengst 
NOL Drona Oe: talk Oidet Bil" bOAKEG: 
Ba 06 21549, 316 F83HI4HT5HTA=6046 j 
EO Oe derde den 4. A PSF TA OSD 5 58 23 KG. 
St HO te tE 85 tE 75+ 6268608! [- 60:3D. „ 
„ 5-88 +81+84A+81 FSA FB5H73H69=66.- „ | 6248 „ 
WNBEE:26:- PROEF TI: 
Mengproef Rogol-Gebang. 
ROGOL GEBANG E 
o/o van het zaaizaad. o/o van het zaaizaad. 


nt ES HN nen 
100 o/ol 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 100 0/o| 75 o/o | 50 o/o | 25 ofo 
Aantal pluimen 12328| 12980, 552 299 | 17658 17835| 16192 865 
gewicht der pluimen*) [ 38256/ 37013, 1159 ‚ 658 [-53664 60376| 57051 3232 
3.103) 2.852 2.179, 2201| 3.039 3.385| 3.523 3.736 


gem. pluimgewicht, *) 


*) Ook ta mislukte door ziekte, Als opbrengst werd aangenomen de ge- 
middelde opbrengst der andere vokken. 


Zie Tabel 25, pag. 414 


TABEL 25. Voor- (+) of nadeeling (— 


, 


aten 


) verschil in 


procenten tusschen de cijfers voor de gevonden 


en berekende uitstoelingen. 


TELLING 


No. Proef 
le | 2e | 3e | se. | se. | 6e. | 7e. 8e 

Ï ERR + 29.7 4-17,6) H- 21 — AROSA ENDS 
3 LL 13 — 2 +209) FS 

19+ 66 | + 5.6| — 08| + 7.6| + 7.3 + 48|— 13|— 11 

II — Tl + 00 — 61 + 37 + AT H deel + 05| + 24 
II — 14.6 | —108) + 52E 21 4 LO OO 
IV + 54 | +196 — 02| + 8.2) + 63 + 62 — 23 + 0.3 
XIII — 78 | + 28 +13-l + 2.7) + 6.-| t 37 — 25 + 23 
XIV Je 83 |+ 48) + dij 24E Ll AEB 
XV + 9,3 | +13.) + 3,1 +115) +181 tT SA EAR 
XVI — Al O1 + 64 +222) +125) + 19[ +127) + 49 
XVII + 47 +02} + 74 F 54) + 28 FORE ENOS 
XVIII +149 | +228 + 43| + 13) +123 — 61 + 88| + 4,2 
XIX +33.—| +36.6| +39.7| + 5.-| + 3,4 + 96 + 37|— 2,7 
XX | + 75 | +109 + 61 — 03 + 38) +145| +184 | — 34 
XXI + 30.3 | +312 +50.5| +33.-| +20.-| +349 +40.1| + 9.7 
XXII 6.—| + 3.9 +24.-| + 9.6 + GA +166] +17.6| + 74 
XXIII 02 | + Ri A5j— 2,9} + 33 GA EER 
XXIV + 3.—| +188| +17.8| + 8.3| +18.7| +233| +123|— 4) 
RE en a + 5-l + 46 +16.7| — 8.1| + 09| + 33 
XXVI Er Zia +139 — 124 == Al dt SOE 
KKVIL | 7e 18: d +132) +228| +20.2| +142) +154 +107 
Gemiddeld |+ 57 |+ 88| + 9. 5.7 | EE 86) ne |+ zal + 65) +79 + 58) Ee 


1) Voor de combinatie vermeld als No. 6 in tabel I. 
No. 7 » 
No. 8 » 
Uitstoeling niet nagegaan omdat verscheidene vakken waren gelegend. 


2) 
3) 
4) 


» 


» > 


Ò 


AEL 
snel 


elke 


n if 415 tai 


FABEL 27, PROEF ARM: 
Mengproef Glindoeran-Oeroen. 


GLINDOERAN OEROEN 
o/o van het zaaizaad. o/o van het zaaizaad. 


100 0/ol 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o [100 o/o! 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 
Í Í Í 


| 
| 
| 


Aantal pluimen 11790, 10031, 6426 2798f 20982 13812 I538| 3400 
gewicht der pluimen 44742| 37275, 21580, 10065| 49401: 35395 27055| 9780 
gem, pluimgewicht, 8.795 | 3.716 | 3.358\ 3.597 | 2.354| 2.563 2,837 | 2.876 


TAEDS2S.  PROEENXV: 
Mengproef Glindoeran-Grebang. 


GLINDOERAN GEBANG 


o/o van het zaaizaad. o/o van het zaaizaad. 
1000 o 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o [100 o/o! 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 
| | 
| | | 
Aantal pluimen 10889, 4486, 1864, 729 | 18795) 17641! 14551 10178 
gewicht der pluimen 42080| 12818, 4620! 1500 | 52517| 50738, 46100| 35717 


gem. pluimgewicht, 3.864 | 2.857 | 2.479 | 2.058| 2.794 | 2.876 | 3.168 | 3.509 


TABEE 205 PROEF XVE 
Mengproef Caroline-Beunjing. 


CAROLINA BEUNJING 
o/o van het zaaizaad. o/o van het zaaizaad. 


100 0/0! 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o [100 o/ol 75 o/o ‚50 o/o "25 o/o 
| 


Aantal pluimen 8931, 1400, 493 | — If 19669, 18127, 16577) 12761 


gewicht der pluimen 39850| 3195 S77 | —= 44540 48295 46790| 42679 


gem, pluimgewicht, 3.678 | 2.282, 1.779 |° — 2.264 2.664 | 2.823 | 3.344 
| | 


*) Gewicht in grammen. 
1) De weinige aanwezige pluimen werden voor het Inlandsche personeel over 
het hoofd gezien. 


Er MGE 


TABEL 30. PROEF XVII. 
Mengproef Radjamahi-Gebang. 


GEBANG 
ofo 2e He zaaizaad 


RADJAMAHI 
Oo van het zaaizaad — 


1000/o 15 9/o | 50 o/o 95 ofo 100 o/o! 75ofo | 50 o/o 25 0/o 


== = = 7 


H Í 
| | | 
7.674) 18.469, 11.937, 


25.068! 19.910) 12.824 (295 3.352 


Aantal pluimen 


Gewicht der pluimen 62.105! 46.310) 29.975! 15.960 ‚63.3 355 36. 720, 23.118 11.685 
Gem, pluimgewicht 2.382! 2.326 2.337 2.080 3.430! 3.076, 3.260 3.486 
u Ë. 
TABEL 31. PROEF XVUL 
Mengproef Pandan-Rogol. 
PANDAN ROGOL 


_ o/o van het zaaizaad o/o van het zaaizaad — 


L00o/o 150/o , 50 o/o | 25 o/o 100 o/o Tofo | 50ejo 25 o/o 


1.520 5.608. 3.192 


Aantal pluimen 8.944| 6.117 728 1.891 ‚31 554l 

Gewicht der pluimen 354.140 35.320, 21.510, 11.435, 40.95 50, 32. 10 25. el 14.470 

Gem, pluimgewicht || 6.053} 5.774 5.710| 6.047, 4.284 a 4137, 4.533 
TABEL 32. PROEF XIX. 


Mengproef Oewen-Radjamahi. 


OEWEN 


o/o van an zaaizaad 


RADJAMAHI 
_ 0/o AE het zaand 


1009/o 15 o/o | 50 o/o | 


BRE 


Aantal pluimen 17.176, 5.094, 1.329 
Gewicht der pluimen \|37.495| 9.335) 2.145 
Gem, pluimgewicht 2.183 1.833 1.614 


25 o/o 100 ojo, 75 oje | 50 ojo | 25 fo 


| 


265 15.428 17.566 17.304 12.704 
0 pss s00es he 295 29.465 
1623 2.110, 2.982) aan zet 2.319 


eh 


CABEL:33,- PROEE 


Mengproef Melati-Carolina. 


RO MEL ATI | CAROLINA 
o/o van het zaaizaad || o/o van het zaaizaad _ 


__\100o/o| 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o |L00 o/o) 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 
Een 14.686) 14.841 13.670| 9.995[16 059) 4121| 1107 — 
Gewicht der pluimen 47.975| 46.325 40.460, 35.420/| 46 120/ 10.588) 2.210/ — 
Gem, pluimgewicht | 3.267) 3.121, 2.960| 5.344| 2.872| 2.569) 1.996) — 


TABEL 34. PROEF XXI. 
Mengproef Pandan — Radlamahi. 


PANDAN RADJAMAHI 
o/o van het zaaizaad o/o van het zaaizaad 


100 0/o| 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 


100 o/o| 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 
Aantal pluimen 13.983| 1.761 395 113/18.983| 17.089 16.512/ 15.235 
gewicht der pluimen ||68820| 4.791\| 885| 294|42.487| 39.902| 40.905| 41.280 
gem, pluimgewicht ZA OTN 22E) 2.602 2.238| 2.335| 2,441} 2.410 


Ï 
u 
} 


CABEB Sa BROER XXI. 
Mengproef Pandan — Gebang. 


| PANDAN | GEBANG 
o/o van het zaaizaad o/o van het zaaizaad 
| [ 


100 o/o 75 o/o | 50 o/o 25 e/o |1o0o/e 75 o/o 


50 o/o | 25 o/o 


I | 
Aautal pluimen 12.893 2.560 426 167// 15.124 16.287 16.785! 13.961 
gewicht der pluimen |(61.105\ 7.640 1.225) 381//53.515 57 539 59.670, 53.555 
gem, pluimgewicht | 4.739 2.984| 2.876 2 3.403’ 3.521! 3.555. 3.836 


Í . 


*) Noot. De weinige aanwezige pluimen werden door het Inlandsche per- 
soneel over het hoofd gezien. 


Bte 


TABEL-36. PROEF 4000 
Mengproef Glindoeran — Pandan. 


GLINDOERAN PANDAN 
o/o van het zaaizaad o/o van het zaaizaad 


En gi | Me] % TE EE EE 
100 o/o) 750/o | 50 o/o | 25 o/o, 100 0/0l 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 
| Í | Í | 


Al | | | | | 

15.808, 11 191: 8453) 5.469, 12.641) 7.983| 5648) 1.422 
gewicht der pluimen _ {61.280 46.355 38.095) 21.670/66.345| 37 635| 19.472| 6 272 
gem, pluimgewicht | 3,877 4142 4.507 3962| 5.248| 4714) 5.338) 4.411 


Aantal pluimen 


TABEL 37. PROEF XXIV. 


Mengproef Carolina — Skrivimankotti. 


CAROLINA | SKRIVIMANKOTTI 


|_o/o van het zaaizaad || o/o van het zaaizaad 
| \ d || 


100 o/o! 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o LOO o/ol 75 o/o 
| Ì | 


50 o/o 


25 o/o 


| EN | 
Aantal pluimen 113.658) 4.612) 1.848 Lo2dlleg. 553, 26.105) 25.999| 14.889 
gewicht der pluimen [49.895 13.140| 4.245) 2255164. 910, 62.540; 49.060/ 52:980 
gem. pluimgewicht _ || 3.653\ 2.849, 2.297 2.202! 2.275| 2,396 2.044| 2,215 


Sea el 
I | | | 
ZE _ e LS Et 


TABEL 385 PROEF XO 
Mengproef Pelak — Solo. 


PELAK SOLO 
o/o van het zaaizaad. o/o van het zaaizaad 


(100 o/o} 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 1100 o/ol 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 


gewicht der pluimen 60 915) 26.390) 14.310 4.526/[50.075 48,365/ 43.730] 26.910 
3.450| 3245| 3.313) 3.219 3.509| 3.786/ 3.871| 3.714 


gem, pluimgewicht 


| Ce, 
Aantal pluimen Wee 8.129, 4.319 1.409/14.270/ 12.774 11.296) 7.245 
| 


AE jj WS 


FABEL 39. PROEF XO6VI 
Mengproef Glindoeran — Rogol. 


| 


En T 


GLINDOERAN | ROGOL 
| o/o van het zaaizaad || o/o van het zaaizaad. 
(100 0/o 75 o/o | 50 o/o | 25 o/o 100 of/of 75 o/o | 5O o/o | 25 o/o 
| | | 
Aantal pluimen (15.171) 10.417| 6.653, 3.939//12.851| 6.579 4.349) 2,343 
gewicht der pluimen _ ||61.115/ 46.875[ 31.550/ 18,450, 52.635) 26.825 16.840, 8.835 
gem, pluimgewicht | 4.028| 4.500} 4.742, 4.684) 4.096/ 4.077 el 3.711 
TABEL 40, PROEF XXVIL 
ndi Solo — Djempo Kantong. 
| 
| SOLO TJEMPO KANTONG 


| o/o van het zaaizaad | o/o van het zaaizaad. 


|100 o/o! 75 o/o | 50 o/o \ 25 o/o 100 0/ol 75 o/o | 50 o/o | 25 0/o 
| | | Í | | 


2 1.666 559 22.019 


Aantal pluimen 13.292| 4.75 21. 508 17.505) 12.705 
gewicht der pluimen 47.180/ 12.150| 5.480, 965 55.690) 56. 195 48.910/ 30.540 
gem, pluimgewicht 8.550| 2.553, 2.059/ 1. 726 2, 529) 2.613| 2.794 3,112 


RN oel 


FABEL 427, BROEE XXVIII. 
Mengproef zwarte Kedelee-witte Kedelee. Opbrengst in KG. 
droge planten. 


T ESE: Û 
brei SE NE 
Contrôlevakken TR Ne Er | ERE 
A SE Z® 
|= kel Be EE AES E28 | 82 
(EEE o' Hel ales 
> T ee k el ! * vader dn Nier Ee 
| | | | 
1 aslaelzelzs (2.4/2.3 2.62.24 23, 24.6 2.46 | 
| | 
2 (2.41 2.8/2.2| 25/19 26123 242.721 239 239 | 2.38 
3 (26/26/28 2.9/2.3/2.3/2.42,4 19/24 24,6 2.46 2.29 
4 |26/252.5|2.9,2.5|1.9/2.4212.1 2.6) 241 | 2 2.21 
6 _|le-! 1.9|18|1.9l2-|a1j29l2B 17 | 191 | 212 


Zie Tabel 41, pag. 420. 


(ee 


| | Ii 
War &gor eon T gar erge o:8r es 6G'T2 (266 [€86 
Pe (€66 (E76 (186 (GETALLEN SE W68 
="801/6'201/8011 880: ITG {86 (96 (TTG (EEL [P'T6 
8°26 |6°801/8:68 1:26 129 (B'09 620 “8L |-58 S°96 
6:16 [868 \2TONTT8 8018 GOT GOT18'DOT26 (69 
6°901/8°EOIGFOIL EIT E'LG (LSP (409 |“69 (676 8'66 
"BLG FONLOTIT8TD 88 (940 (FGP [109 E86 (866 
g°oL [P68 |e'69 laa €01/9°06 86 [UPS 
9°201,5'EOT BPOT v BOT PLL ETL (GEL "18 |K'OG (286 
8'001 16:66 9°96 \s-4016 96 666 |ee6 eG (GOE (LEL 
G'66 (L°68 (-'46 9'TOUG PO (E28 TSG (926 I6EP L'69 
OETLLIT LTEIL LP (499 | — (PSF |-59 ILG |-'OOT 
FMG GONPEN 9681 8E9 |EEL (GTI (GEL (658 986 
ER SOBOaORIKEETEEG. 8 816 (688 (626 (GIS G'LL 
LOUW IUUG ENT GEEN LLL (GOL (GOL (676 (9EL 6'86 

| | | | I 
PS [SalSa Deo | RON Ort E [Sa | 

orgie | even ce 
31008 opBuowzoauo op | 


ugA pYoraoswmid p[oppruod OOT XS 
pyormo8 umd ploppruod Uowouod TEE A} 


PEG (992 
818 |G GT 
8'GL |G0G 
="66 [GIL 
See (61 
—"'86|4"28 
6'26 19:68 
Ea | — 
1476 | ‘GL 
6:18 [T 63 
(EP (106 
(5'86 [-'86 
6'06 19 84 
9'e8 (SOG 
-:86 (8 
| 
ess 
Sm lS vo 


ojAr A 


“ysöuorgdo Tee3O3 


IG6P 
194 
66 
gl 
ssp 
pPG 


0e 


9'9 

669 [78 
LPG (G'6P 
zh 686 
69 188 
-6 |G'6I 
Ie (POI 
876 '=001, 
64 [LPG | 
Sr (604 
SCG 662 
oe WE 
16 |='95 
PPP (GOL 
CH oa 
BSS 
Om |© eo 
LIE A 


op UBA oHBJUIO 


lt THAVL 


G5g | 'Suojuey odwoly,-orog 


“[edoy-ugdoopurs) 
‘O[OS ABI 

MOM 
-UB UIALIJS-BUIOLBD 
“uepug g-UÊeIoOpurfs) 
"Duggog-UepPUrd 
‘TUewelfpeg-uepurd 
BUIOLIRG-HE(O MN 
TUBWEBLPBH-UIAAD 
[o8oy-uepurd 
‘Burqgog-myeuelpeyg 
‘Buolnog-erugjorgg 
"Buega5-ugLoOpuI[s 
"UAA -UBLIO PUIG 
"BURJ -[OSOH 


MILVNIAHWOD 


‘ 
(MAXX 
IAXX 
AXX 
| AIXX 


PRCX 
IIXX 
IRN 
[latte 
EI 
IIAX 
TAN 
IAX 
AX 
AT 
IIX 


“yooad 
| op UBA 
ON 


Mengproef Witte Menado Mais-Saipon Corn. 


— A 


FABEL 43, PROEF XXVI 


Mengproef zwarte Kedelee-witte Kedelee. Opbrengst in K.G. 
droge zaden. 


ET 
di rn nd "nod 
ZN EN 
4 Contrôlevakken B dd 5 En 
5 85 SELS 
ga | AE NEK: 
A CNC GN B SEA Ss Seas 
1 '0.715/0.840/0 985/1.040/0.975/0.845/0.750/0 610 0.970/0.930. 8.690, 0.8690 
2 |0.630/0.840/0.945/0.970/0.66510.980/0.850'0.880 1.005 0.710, 8,475) 0.8475, 0.5379 
3 0.780 0.870,0 980'1.000/1.020;0.800/0 910 0 890/0.620/0,975 8.745 0.8745/ 0.5067 
|| | 
4 097 0.870 0.820/0.845/0.840/0.780/0.900/0.855/0.8C5/0.655/| 8.345! 0.8545/ 0,7756 
5 (0.680 0.650 0 660 0.820/0.800/0.845 (0.775 osrdjo.s00) — | 6.700, ot 
neren kier en L ledeng en res te es == een = en | ee mt en 
TABEL 44, PROEF XXIX. 


droge Kolven. 


No. 1 
ED 
sa, 
„ek 3 
nd 
ek! 
sn R 


Sa 


Opbrengst in K.G. 


\ Berekende 
| opbrengst 


| 

= 89-12 +10.6+12.2+ 76+ 95+ 6- +12.6= 803 K.G. | 

ZAL H17AH17.6410- +187 H1174142H15.2=1189 „ | 
*(a)= 86+ 98+ 794 65+ AAH 98H T-+ 68 606 „ ) 
Mn ao dst tart BIk st 28 2, SN 
*(a)= 81+ 61+ 664 364 BAH 564 584 31 43, | 
*(b)= 87+ T2H BEH 484 78H G1H 74+ 3-= 501, SPS on PLE on 
“(a)= 38+ 26+ 31+ 354 28 B-+8-+ 28 UI, | al 
*(b)=119+ 93+ 89HIL2H 89+ 9.64 93+ 17 168 , EE A 


ze A00 


TABEL 45. Uitkomst van de mengproeven met 
batatenvariëteiten proeven XXX — XLIII. 


„Totaal opbrengst ‘Totaal opbrengst aan 
MENG IEN aan bovgnaard- , knollen Variëteit. 
he il sche deelen in KG. 
berekend. Avi EN Te 
Negri-Asim Zaail, no. 8 | 1 16.7 25.5 
grompol (proef no. XXX). | 2 104.7 12.8 
| 3 9322 907 || AEG Sj 
Negri-Asim al: no. 8 Kong- Iser 65.- | 
gowongso (proef no. XXXI). | 2 í£ 952 17.4 
3 79.8 80.45 20.7 44 26.05 
Negri- Ásim Zaail no, 8 Trali Ì 57.8 25.4 
Zaail. no. 872 (proef. no, VS 11 71.6 33.5 
XXXII). [3e s 087 64.7 131 | 145 29,45 
Negri-Asim Zaail. no 8 Trali | Ì 44.5 30 | 
Zaail. no. 345 (proef no 2 47. 14,9 4 
XXXIII). | 3 * +473 15.75 15.6 5.9 2245 
Trali Zaail, no. 8 Tra || 1 554 ze 
Zaail. no. 519 (prf. no. IN 2 413 34.7 í 
XXXIV). 125 57.3 48,35 16.4 144 | _ 28.55 
| ER RTE 
Trali Zaail, no. 8 Trali Ie! 55.6 29.3 | 
moederras, (prf. no. XXXV). I 2) 51.7 32.1! d 
i 3 65.2 53.65 17.8 15.6}. … 90.7 
Trali Zaail no. 8 Moentoel 11 53.4 19.7 
{proef no. XXXVI). il 2 51.9 219 | 
5 50.2 52.85 11.5 112 | 208 
Menes Zaail. no. 1 Grom- | 1 48.7 36.1 | 
pol (proef no, XXXVII). 2 61.2 18,5 | 
| 8 : 48,6 54.95 21.8 | 6,52 027 
Menes Zaail. no, 19 Hong- | 1 B 22.9 | | 
gowongso (proef no. 2 54.8 8 | 
XXXVII). | 3 45.8 5365|| _ 147 | 48 | _ 20.35 
M enes Zaail. no 5 Wrak: A UN 61.3 | 36.2 % | 
Zaail. no. 872 (proef no Ii 2 52.9 218 | 
XXXIX). 3 57.2 57.1 189 | 1 32. 
Menes Zaail. no, 19 Trali ë Bed 342 sr 
Zaail. no. 345 (prf. no Xi = de || 5 
Rene KN PR 4215 162 | 18 |__298 
et Zaail. no, 19 Trali 4: 53.2 Ö 36.1 29.2 
Zaait, no. 519. (prf.no. XLI). | 2 AT Tal Í | san 
ä KS Zoe ccanse er 138 | 3415 
Menes Zaail, no, 19 Trali H 41.7 | 20.8 
moederras prf, no XLIII.) 1-9 0 SEN | Zr 
[-3 325 | __ 392) 10: | 1 AD 
Menes Zaail. no, 19 Moen- 1 455 Aal Sol 
toel moederras (proef no, 2 47.9 20.8 
XLIII). 3 492 | 48,35, 14.- | 11.9 27.9 


1) met roode knollen. 2) Van vergelijkbare cijfers de hoogste onderstreept. 


— 423 


‘o/o G7'L MANOG 


“MAnod 
"MANO 
"Anod 


« u u u 


P'G8 ps ke; 91op.loo pm 


8'CLF 3 ee 3 opuoyorod 
q's0q [psSuour Joy UBA JsHuorgdo oylroyre Mm 


u « 


« « 


‘d “ord 5800 


josSuow Joy UBA JsSuorgdo [eeIOT, 


"Anog *d | "MANOG Tod ‘Anod *d | "Mnodg 'd 

‘oid L'GFE 8'TL6 :[BBIOL | aid 8°999 S'TE8T [VLIOL ‘oid pepp ILG : [BLIOL ‘ord B'00G 4°08L5 : [EBW 
' | II | || | 

P'60T | "LOI Pp | ue | eers |eors| 17 | ue | e978 | 9e 06 ug || 6'OPe | €658 „8 UI 

slet \aeit | er | 3e Weeg | -ce0| F7 | Ie (9e peu) e8 | 3e ue “Pe | 9 ST 

"BET | ECT | GH Te IN veer | “euri Pr oge Epe EEGEGN NE Ie || ĳo88 |G'fO8 | 88 H 

PPGI | “IGI Pr % | 7PPG | @EEG | EP Ld | „108 |= Z66 06 og | @6E8 |CBIE | 28 or 

GFOT |G'TOT Gr Pó L'S9G | -87G Gr Pg | 6116 q 606 68 Pe || 8'618 | G'565 78 | PI 

966 €06 vr % [9955 |G'96 | EP )G GOIë | OTS 06 96 7146 "'6C6 18 91 

BOERE 1 210 L6 ad | GGG ROTIE ed 1868 | -°GO6 €8 qa6 G'L66 | @'LG6 06 qT 

GGL | GLI PP Bs | PSPe | AWG | EE vg -135 | 28 _06 86 || 9'686 “"GP6 6, er 

| | | 1 

Same loes © | os les 

SES oS lon, | aca lere Sion, sea let Ze Sen, | wal eres S len, | tea 

AE kk ed [SselSelis8Z (Ss Belse Soe |E 585 | 

SS is ele) ee IERSE eer Dee et nn aak Be A CE eel 

E58 sd ERE, IFES ZE IS8E ISES 48 ses SRS |SAs | 

BEE) | Sas\ Barman SEE 7 

el lr NE tee See le: ee | EE 

OJald OdPpad VOS VIOIPUEK OBLOISBJ VOOIPUE OJ OdPoJ OES BOOIPUER | OVLOISEEL BOOIPDUE IN 


‘S[oJJOAM opryososuo 'oy'y UI SSuaId) 
‘ojaId OAPodg OPS VIOIPUEN — OVHOISEE VIOIPUEN Joordduom 


XIX JHOAd 


Op THAVL 


ADE 


Vogelkoren. 

Onder de granen, die ons aan het onontbeerlijke zetmeel- 
voedsel helpen, zijn er enkele, die hoewel plaatselijk soms van 
groote beteekenis, de eigenschappen missen, welke hen geschikt 
zouden maken om algemeen aangeplant te worden. 

Wereldveroveraars als tarwe, maïs en rijst laten deze minder 
begunstigde granen ver achter zich. 

Tot die achteraankomers behoort ook het vogelkoren (Pen- 
nisetum typhoideum, ook wel: Penicillaria spicata). 

Cok in dezen tijd van voedselschaarschte zou het aanplanten 
van dit koren geen aanbeveling verdienen, daar ons betere 
gewassen ten dienste staan. Voor vogelliefhebbers heeft de 
plant echter bijzondere waarde, waarom ze verdient op het 
erf van ieder, die vogels houdt een plaatsje te vinden. 

Het vogelkoren is zeer verbreid in Voor-Indië, Egypte en 
in geheel Midden- en Noord-Afrika. In Europa groeit het 
niet, maar het wordt er wel ingevoerd en is daar bij vogel- 
handelaren gewoonlijk wel te verkrijgen. 

Om den eigenaardigen vorm van de zeer dicht bezette aren 
heet het gewas in de Fransche koloniën „Mil à chandelles”, | 

De zaden ontkiemen na 3 tot 5 dagen. De jonge plantjes 
zijn aanvankelijk moeilijk te onderscheiden van jonge rijst- 
plantjes, maar al spoedig ontwikkelen zij zich krachtiger en 
bereiken een hoogte van bijna twee Meter, De uitstoeling 
is afhankelijk van de vruchtbaarheid van den grond en het 
gebruikte plantverband. Het beste resultaat kan men ver- 
wachten bij een plantverband, waarbij 3 à 4 zaden op 2 dM. 
van elkaar in rijen worden gelegd, die op ruim 2 voet van 
elkander liggen. Het zaad mag niet dieper liggen dan ruim 
een centimeter. 

Elke stengel van de volwassen plant eindigt in een aar van 
bijna 2 decimeter lengte, waaraau zich zeer dicht op elkaar 
gepakt talloos veel ronde zaden ontwikkelen. Regen tijdens 
den bloei doet de bevruchting mislukken, zoodat het gewas 
in droge streken stellig beter resultaat zal geven dan waar 
de regen zoo weinig van de lucht is als te Buitenzorg. 
Op de droge Kleine-Soenda eilanden kon de Pennisetum wel 
eens een groot succes zijn. 


ED 


Om de wortelvorming te bevorderen, het gewas steviger 
te doen staan en krachtiger tot ontwikkeling te brengen, is 
het goed, licht aan te aarden, wanneer de planten 2 dM. hoog 
Zijn en dit te herhalen wanneer ze 0,5 M. hoog zijn. 

De rijpe aren gelijken wel wat op lampenragers. Ze kunnen 
daarvoor uitmuntend gebruikt worder., wanneer men er enkele 
tegen elkaar bindt, 

Alle zaadetende vogels verkiezen het vogelkoren boven 
alle andere zaden, waarom het nogal moeilijk is, de aanplant 
te beschermen tegen de belangstelling van hen, „die niet 
zaaien en nochtans maaien”, 

Aan de grenzen van de Sahara is het vogelkoren het gewas, 
waarvan de Neger zijn heil verwacht, daar is ‘t het gewas, 
waarmee de bevolking zich voedt. Aan de boorden van den 
Niger oogst men tot 1000 K.G. zaad per H.A. 

Door dorschen worden de zaden van de borstelige aar los- 
gemaakt. Teelt men het gewas voor vogels, dan is het beter, 
dit dorschen aan de gebruikers over te laten. Het is hun wel 
toevertrouwd. 

De Negers en. ook de bewoners van Voor-Indië eten het 
koren als boeboer. Tot meel gemalen is het vogelkoren zeer 
geschikt om er brood van te bakken. De Negers weten er 
ook bier uit te bereiden. 


De samenstelling van de zaden is ais volgt: 


NEEN See 11,98 
Aschbestanddeelen 1,90 
Zetmeelachtige stof 72,18 
ENEN BEN A PE 3,10 
Eiwitachtige stoffen. . . . 10,84 


In het volgende nummer van Teysmannia hoop ik, te gelijk 
met een teekening van een ander interessant weinig bekend 
gewas, een afbeelding te geven van het vogelkoren. In den 
Zaadtuin te Buitenzorg bevindt zich op het oogenblik, (half 
Augustus) een rijperide aanplant van het gewas. 


K. Vv. D VEER: 


nd en meen NN ed nd 


MEMORIE BOEK 
VAN PAKIIUISMEESTEREN VAN DE THEE TE 
AMSIERDAM 1818—1918, EN DE NEDER- 
LANDSCHE THEEHANDEL IN DEN 
LOOP DER TIJDEN. 
E 

Onder bovenstaanden titel hebben Pakhusmeesteren van de 
Thee te Amsterdam een keurig. rijk met platen en fac: similés 
voorzien werk doen verschijnen in navolging der achtiende-eeuw- 
sche voorgangers, die feitelijk den grondslag gelegd hebben, 
wasrop thans voortgewerkt wordt. We hebben gemeend, dat 
een résumé van bedoeld werk, waarin de geschiedenis van den 
zoo belangrijken theehandel voorkomt ook voor de lezers van 
dit tijdschrift van belang kan zijn. _ 

Een eerste hoofdstuk bevat het theeverbruik voorheen en 
thans. Toen de Jezuiten voor drie eeuwen in China het Christen- 
dom trachtten in te voeren, brachten ze naar Europa voor het 
eerst thee mede, die ze zeer roemden. De Hollanders echter 
waren de eersten, die er handel in dreven. Men beweert, dat 
zij op hun tweede reis naar China een grooten voorraad salie 
met zich voerden en dit product inruilden tegen thee, In het 
begin der 17de eeuw kende men ín Holland de thee echter 
alleen uit de reizen van LINSCHOTEN en de werken van BON- 
TIUS. BEVERWYK maakt nog geen melding van de thee in zijn 
werkea, en eerst tegen het midden der eeuw kwam de thee 
in de apotheek. Verschillende geneesheeren schreven haar voor 


tegen allerlei kwalen en het aftreksel werd aangeprezen als 


een gezonde en’ verfrisschende morgendrank. Een groot voor- 


‘stander van de thee was toen de philosoof VAN HELMONT, 


die het aderlaten en Purgeeren voor zonde hield en beweerde, 
dat thee dezelfde gunstige uitwerking had. De Amsterdamsche 
arts TULP verzekerde, dat er geen kruid ter wereld was, 
waarbij men ouder wordt. Het bevrijdt van de kramp en 


heeft de kracht, den mensch uit den slaap te houden. 


te 


EV ed 


Hetzelfde werdt verkondigd door andere bekende geneeshee- 
ren als BLANKAART BONTEKOE, SYLVIUS, VAN DUVERDEN 
en Brproo. „Thee was een geestige draak, zooals onze voorou- 
ders er geen hadden gekend, een secreet voor alle ziekten en 
krankheden, boven alles te achten wat de apotheek bevat”. 

De meest bekende voorstander van de thee was taen zeker 
DR. CORNELIS DECKER van Alkmaar, bijgenaamd BONTEKOE, 
naar zijns vaders uithangbord. Hij was liĳfdokter van den 
keurvorst van Brandenburg op het flinke salaris van 1052 
reichsthaler. Tengevolge van een ongelukkigen val van de 
trappen van het slot te Berlijn stierf hij in 1685, nog geen 
veertig jaar oud. Hij werd door de voorstanders van de thee 
beschouwd als en genoemd „het wonder der aarde”, „met wien 
al de artzenij was neergestort’ terwijl de voorstanders van 
het aderlaten en purgeeren hem „een snorker, lijfdooder wind- 
blazer” scholden 

BONTEKOE schreef zijn beroemd „Tractaat van het Excel- 
lenste Cruyt Thee’ waarvoor hij, volgens de traditie, van de 
O.1. Compagnie een flinke som kreeg daar deze er veel thee 
door verkocht. Hij zegt in dat „Tractaat”: „De thee verdrijft 
zware droomen, verligt de hersenen van zware dampen, verligt 
en geneest alle duizelingen en pijnen des hoofds, is zeer goed 
voor de waterzucht, verdroogt de vochtige catarren van het 
hoofd, verteert alle raauwe vochtigheid, neemt weg alle verstopt- 
heid, maakt het gezicht klaar, zuivert de verbrande humeuren 
en hitte der lever, geneest alle gebreken der blazen. verzacht 
de grove milt, verdrijft overtollige slaap, verjaägt de dommig- 
heid, maakt gaauw en wakker, courageert het harte, doet de 
vrees wijken, verdrijft alle pijnen des coliĳks, dat van winden 
zijn oorsprong heeft, is goed tegen de inwendige deelen en 
verterende krachten, scherpt het vernuft, versterkt de memorie, 
verwakkert het verstand, purgeert zachtelijk de galle en lescht 
den dorst” Het minste gebruik van thee bepaalde hij op 8-10 
kopjes per dag. Hij zag er echter ook niets in om 50-100 of2 00 | 
kopjes aan te raden en deze dan achter elkaar uit te drinken, 
zooals hij zelf wel eens deed,’ waardoor zijne balsemieke sappen 
zoo verdroogden, dat zijne gewrichten schenen te rammelen als 
castagnetten, wanneer hij voor den wind naar iemand toekwam.” 


mr 


SRE 


Ook in het buitenland was de geestdrift groot en vond de 
thee verdedigers, zooals in lrankrijk den kanselier SEGUIER, 
MORISSET, - die in 1648 promoveerde op de stelling, dat thee 
den geest verscherpt. Ook de beroemde geneesheeren PETITUS, 
HurrT en JOUCQUET roemden de thee als iets buitengewoons. 
In Duitschland schreef FELTMAN thee voor tegen de pest, 
terwijl WEBER verkondigde, dat iemand, die thee dronk, vele 
nachten achter elkaar kon waken zonder schade voor zijn 
gezondheid. Ook de Marburger professor WALDSCHMID raadde 
thee aan als drank tegen alle mogelijke kwalen. 

In Engeland scheen toen nog het enthousiasme voor thee 
geringer te zijn. THOMAS SCHORT verdedigde haar sterk, maar 
daar stonden veel invloedrijke lieden tegenover, die de thee 
veroordeelden, zooals lord BRISTOL, die de zwakke gezondheid 
van zijn zoon aan het gebruik van „die afschuwelijke en 
giftige plant” thee genaamd toeschreef. In 1661 was thee in 
Londen nog zeer zeldzaam. Natuurlijk had de thee niet alleen 
in Engeland tegenstanders, maar ook in de andere landen, 
zooals in Duitschland den Jezuit MARTINUS MARTINUS, die 
haar weer terug wilde sturen „naar de Garamanten en =au- 
romaten”. De beroemde Guy FATIN in Frankrijk noemde de 
thee „l'impertinente nouvauté de siècle”. Negen jaar lang 
waagde niemand meer de thee te verdedigen, totdat CRESSÉ 
het voor haar opnam in tegenwoordigheid van een aanzienlijk 
gezelschap, waarop de faculteit het den jeugdigen geneesheer 
gewonnen gaf en de thee niet alleen algemeen gedronken 
werd, maar ook gerookt. Toen werd ook het gebruik van de 
thee meer algemeen in de andere landen en ook in Holland, 
en sprak men daar van „'t excellente cruydt thee, ’t godje 
van China”, „t proefcruiĳdt voor lekkere monden”, enz. In 
plaats van in de apotheek werd nu de thee verkocht in 
speciale theewinkels en evenals de mannen zelf hun tabak 
gingen koopen, gingen de vrouwen er zelf op uit om thee 
in te slaan. Ze lieten zich de verschillende theesoorten zetten 
en proefden deze; ze stelden er een eer in, „een fijne tong” 
te hebben en gaven f 10, — tot f 100. - voor een pond. 

Men kan veilig aannemen, dat tusschen 1640 en 1650 de 
gewoonte am thee te drinken in de hoogere standen was 


ai: ha: rd 
SA4300EE ii 


binnengedrongen, terwijl tusschen 1660 en 1680 het bestendig: | 
gebruik ervan eerst in de heeren- en later in de burgerhuizen- 
algemeen werd. Men richtte een kamer in als Zreesalet, waar | 
een theebuffet en theetafel stond en die overigens deftig” 
gemeubeld was voor het ontvangen van gasten. Burgermen— 
schen hadden een theecomptoortje of dronken thee in het voorhuis. 

Op de theetafel stond het met goud of zilver beslagen 
porselein, blauw Chineesch of gekleurd Japansch. Het overige 
meublement van het theesalet is min of meer kostbaar en 
uiterst zindelijk. Tapyten zijn er nog niet, alleen fijne matten, 
terwijl de muren wit gekalkt zijn of met gekleurde tegels 
bezet en doorgaans behangen met min of meer kostbare schil _ 
derijen. Stoelen en tafel zijn van sacredaanhout met kussens. 
van Utrechtsch fluweel. Om twee of drie uur na noen komen. 
de gasten met vele stijve buigingen en complimenten, waarop 
men dadelijk plaats neemt met de voeten op de gloeiende 
stoven (winter en zomer). De gastvrouw nam daarop uit 
kleine sierlijke theebusjes verschillende theesoorten en zette- 
daar in kleine potjes thee van, die ze den gasten aanbood, 
opdat „de vrinden keuren mogten, welke soort ze begeerden”. 
Was dít bepaald, dan werd al naar gelang het aantal der 
gasten in een dubbele of enkele trekpot thee gezet en met 
saffraan gemengd aangeboden in groote met deksel voorziene 
kopjes. ‘Suiker werd er reeds bijgevoegd, maar melk nog 
niet. Deze gewoonte ontstond in navolging van de markiezin 
DE LA SABLIÈRE eerst in 1689. Het gesprek liep dan natuurlijk 
over thee en men hoorde de uitroepen van „een lekker theetje,. 
een costelijck setsel, een geurig orientaaltje”, enz. Men sprak 
echter ook van „opgeuringen” in een anderen zin en noemde- 
ze dan „Haegsche theecomplimenten”. De thee werd niet uit 
het kopje, maar uit het bakje of schoteltje gedronken. Men. 
diende er bij rond droge confituren (tegenwordig nog sterk 
bij de Russen in zwang; Ref). of theekoek, theelettertjes- 
ulevellen en hopjes. 

Nadat men een tien, twintig of zelfs veertig kopjes thee 
genoten had met de noodige confituren of gebak, verscheen 
de brandewijnkom met rozijnen, „het zoogenaamde afzakker- 
tje”. Later kwam hier nog bij de pijp. Vrouwen rookten, 


ZENE 


zoowel als mannen en niet alleen vrouwen van den geringeren 
stand, maar ook van den deftigen. 

Deze gewoonten van theesaletten houden waren zeer kostbaar 
en gaven aanleiding tot grove misbruiken”. „De huishoudens 
‘raakten ín de war, want de man van 't comptoir komende, 
geen wijf of spinnewiel vindende, gingh naer de taverne”. 
„Niet minder raekte men door porselein en thee als door tulpen 
en acties in lij’. „Honderden begonnen in te teeren en menig 
buggerman raekte in de vaert”, Terwijl de geneesheeren streden 
voor het nut of onnut van de thee en elkaar op zijn hevigst 
uitscholden, bezongen Latijnsche en Nederlandsche dichters 
‘haren lof of „hare schadelijkheid en rampspoedigheid” Zoo 
ontstonden kluchtspelen tegen de porselein- en theemanie- en 
werden vermeld „de aardige voorvallen, die zich te Amsterdam, 
Rotterdam, ben Haag, Utrecht en elders op de koffie- en 
theegezelschappen, zoo onder gehuwden als ongehuwden, hadden 
toegedragen, met al de débauches en ongeregeldheden, die 
onder het nuttigen dezer laffe dranken gepleegd werden”. 

Zoo bracht de invoering van thee een groote omwenteling 


teweeg. Ze gaf de eerste aanleiding tot uithuizigheid en tot 


de zucht tot leven boven stand en vermogen. De tijd. dat 


de „theedorst de ducatons verzwelgde” is nu lang voorbij. 


De „theekoepels”, die men hier en daar nog aantreft, zijn de 
laatste overblijfsels ervan. 

De thee, die men met saffraan schonk, was de z. g. scherpe 
„groene thee”, die nu in Europa vrijwel niet meer gedronken 
wordt In sommige streken der Vereenigde Staten en in 
Marokko en aangrenzende gebieden is ze nog gewild. Reeds 
in de tweede helft der 18de eeuw werd ze in ons land ver- 
drongen door de zwarte thee, die toen de koffie als morgen- 
drank begon te vervangen en ook als avonddrank genuttigd 
werd Dit is vrijwel zoo gebleven, behalve, dat er nog een 
namiddagthee — de z.g. Five o'clock tea — bijgekomen is, dus 
‘een hernieuwing in een zeker opzicht van de oude mode. 
De oorzaak van het meerdere verbruik van thee moet ook 
gezocht worden in de wijziging, die de thee zelve heeft ondergaan. 

In 1880 gaven ons de Engelschen het voorbeeld door niet 
meer de China-thee, maar den veel forscheren Assam heester 


isp 


aan. te planten, wier blad de dikkere, krachtigere thee geeft 
van onzen tijd. In Britsch-Indië en Ceylon wordt dan nu ook 
een thee bereid, die in korten tijd de China-thee in Engeland 
geheel verdrongen heeft. 

Op Java had men in het begin ook alleen thee ingevoerd 
uit China. Het product voldeed echter vanwege zijn zoetigen 
smaak niet bij het theedrinkend publiek en zoo kreeg de „Java- 
thee” geen goeden naam. De eerste van Java afkomstige „As- 
sam-thee” kwam aan het einde der jaren tachtig aan de markt 
en vond zoowel in Londen als in Amsterdam een gunstig 
onthaal. Het heeft echter nog lang geduurd voordat de cultuur 
opgevoerd was tot die hoogte, die ze nu bereikt heeft. Er zal 
hier niet verder ingegaan worden op de ontwikkeling der thee- 
cultuur in onze koloniën. De bedoeling ís alleen aan te toonen 
hoe onjuist de meening van het theedrinkend publiek is, als. 
zou de eigen koloniale thee van mindere hoedanigheid zijn 
dan die van andere theeproduceerende landen. De Java-thee 
heeft zich meer en meer een plaats veroverd eerst in ons land, 
waar zij zoo'n oude bekende was, daarna in Groot-Brittanië, 
toen in Rusland en Australië en ten slotte in Noord-Amerika 
De graphische voorstelling, die hier volgt, toont duidelijk aan, 
hoe de thee van andere herkomst in ons land werd verdron- 
gen door de Java-thee, en hoe het theeverbruik in ons land 
is toegenomen. 


Toen in Engeland de eigen koloniale thee werd ingevoerd, 
hielpen dadelijk publiek en staat mede om het nationale pro- 
duct er in te doen komen. Dat is bij ons, jammer genoeg, 
anders. Men meent nog dikwijls, dat „Engelsche thee’ beter 
is, terwijl het publiek heelemaal niet weet, wat het drinkt. 
Men drinkt Java-thee omdat de leverancier geleidelijk*zijn 
klanten deze heeft leeren drinken, maar men ziet deze nog 
voor China-thee aan. Zoo drinkt het Engelsche leger uitslui- 
tend thee uit de Britsche koloniën, maar voor ons leger moet 
menigmaal de niet-nationale thee worden aangevoerd. 


„Nadat de thee uit de apotheek verhuisde naar speciale win- 
kels, is het mengen der thee een speciaal vak geworden, 


5 4E 


waarvoor veel kennis van het artikel geëischt wordt. De men- 
ger moet steeds den smaak zijner afnemers tevreden kunnen 
stellen en tevens zorg dragen, dat hij steeds thee levert, die 
gelijk is van smaak. Hij kan echter niet altijd rekenen op 
gelijksoortig uitgangsmateriaal voor het mengen, omdat de 
thee niet het geheele jaar door uniform is. Î 

Eerst dacht men, dat uit Java niet voldoende soorten te 
verkrijgen waren voor het maken der mengsels, maar juist, 
de eerste graphiek bewijst, dat dit wel degelijk kan, al ge- 
beurde het in 1916 meer noodgedwongen. De Ned. Indische 
thee levert voldoende middensoorten, zoowel als goed-ordinaire. 
Het percentage superieure thee is in den Westmoesson niet 
voldoende, en dan is bijvoeging van Darjeeling-thee, die zeer 
geurig is, noodzakelijk. Het verbruik van ordinaire China-thee, 
die via Londen bij ons wordt ingevoerd, zal geheel kunnen 
ophouden. De pakjes van de Nederlandsche pakkers bieden 
voldoende keuze. 


De twee volgende hoofdstukken behandelen de thee-aanvoeren 
tot omstreeks 1795. In Januari 1637 schreven de Heeren Zeven- 
tien naar Patavia: „Alsoo de tee bij sommige int gebruijck. 
begint te comen, sullen wij met alle schepen, zoo van Chinese 
als Japanse, eenige potten verwachten”. Het duurde echter 
nog tot 1667 vóórdat de eerste aanvoer van beteekenis plaats 
vond. Niet lan r daarna echter werd thee het hoofdartikel van 
onzen handel op China. Het was de meest winstgevende koop- 
waar geworden, maar had het nadeel, dat het „een fijne juffer” 
was, zooals het de volkshumor noemde, omdat men er bij het 
verschepen zoo voorzichtig mee moest omgaan. Men mocht de 
thee niet opbergen in de buurt van materiaal, waarvan de slechte 
geur het fijne aroma kon bederven. Daarbij waren de schepen 
met thee alleen niet zwaar genoeg geladen en daarom moest men 
zoeken naar iets anders om dat gewicht te verbeteren, Dit 
werd toen gedaan met porselein, vrijwel het eenige, wat daarvoor 
in Canton in aanmerking kwam. Thee, porselein en zijde vorm- 
den zoo de voornaamste producten van onzen handel op China. 

De handelsbetrekkingen met China werden voor de Com- 
pagnie moeilijk gemaakt, doordat de Portugeezen wisten gedaan 


— 434 


te krijgen, dat door de Chineezen aan de Hollanders geen 
vrije handel werd toegestaan. Zoolang nu Formosa nog in ons 
bezit was, werd alles eerst daarheen gebracht, maar toen dat 
in 1662 voor ons verloren ging, was dat uit en moest men 
zijn toevlucht nemen tot den sluikhandel of gelijk de term 
luidde „bij den Keizer op ambassade gaan”. 

Op het einde der 17de eeuw begonnen Chineesche koop- 
lieden zelf op Batavia te varen. Deze handel had een uitste- 
kend verloop. Zoodra de lading in Batavia aan wal was, 
kwam er een bedrijvigheid in de Chineesche winkels, die aan 
een Hollandsche kermis deed denken. De thee werd daar 
ingekocht in drie verschillende assortimenten: „Zee Zoet” 
(ewarte thee), „Thee beng”, een soort groene thee, ook „Kez- 
zersthee” geheeten, en „Witte thee’, ook „songlo” genoemd. 
Als retourlading naar China werd peper, kaneel, vaderlandsche 
manufacturen, enz, meegenomen. De Compagnie betaalde toen 
echter hooge prijzen voor de thee en in Maart 1717 besloot 
de Indisehe regeering de prijzen vast te stellen op 40 rijks- 
daalders voor thee songlo, 60 voor thee bing en 80 rijksdaal- 
ders voor thee boei per pikol van 125 pond. Deze verlaging 
der theeprijzen had tengevolge dat de Keizer van China in 
1718 alle vaart op het buitenland, behalve op Japan, verbood. 
Macao bleef echter genoeg zenden en in 1723 werd de vaart 
op Batavia weer hervat. 

intusschen was in Oostende een nieuwe concurrent komen 
opduiken. In 1719 was daar een schip aangekomen met een 
lading thee, die voor 1 millioen gulden verkocht werd. Een 
Amsterdamsch bankier CrooTS, die buiten het octrooi der 
Compagnie wilde komen, had zich in de Oostenrijksche Neder- 
landen laten naturaliseeren en verkreeg in 1722 met enkele 
anderen een octrooi van Keizer Karel VI te Weenen. Er 
ontstond toen een heftige strijd tegen deze mededingster, 
maar in den beginne was er weinig tegen te doen. Zelfsriep 
men de hulp in van de Engelsche Compagnie, De theeprijzen 
werden door de groote opkoopen der O. L. Compagnie in 
Batavia zoo opgedreven, dat de aanvoer uit China een omvang 
aannam als nooit te voren, De prijzen in Europa daalden 
echter, doordat de markt overvoerd was, zoozeer dat de thee 


— 435 — 

in 1721 in Amsterdam langs de straten met kruiwagens gevent 
werd. Zoo schrijft in 1726 VALENTIJN, dat de thee nu een 
hoofdhandel is geworden, want dat „erin 1721 alleen 4.100.000 
pond ia Holland, Frankrijk, Engeland of ’t Oostende uit 
Indiën gebracht zijn”. De Compagnie van Oostende kon men 
echter voorshands niet er onder krijgen. Ze hadden een ietwat 
kortere reis en omdat ze hun thee verpakten in kisten met 
lood, evenals de Engelschen, brachten ze een frisscher artikel 
aan de markt, De opzen daarentegen scheepten af in Ka- 
nassers met bamboeblaren toegedekt. 

In 1727 slaagde men er echter in een schikking te treffen 
met den Keizer, waarbij hij zich verbond om voor zeven jaar 
het octrooi der Compagnie van Oostende te schorsen. In 1732 
werd deze mededinging voor goed de kop ingedrukt door de 
Pragmatieke Sanctie, welke aan Maria Theresia de troonsop- 
volging verzekerde en waarbij de Keizer zich verbond om 
den handel op het verre Oosten van de Oostenrijksche 
Nederlanden uit voor altijd te verbieden. 

Toen stelden zich echter weer eenige Denen in verbinding 
met een Hollander VAN ASPEREN om een Compagnie voor 
den handel op het Oosten tot stand te brengen. De Compagnie 
begreep dan ook, dat het zoo niet kon voortduren. Er moesten 
groote hoeveelheden thee uit China; aangevoerd worden daar 
was men in Europa aan gewend geraakt. Indien wij daarin 
niet met de Engelschen voorzagen, dan zou men aanzienlijke 
winsten missen, terwijl nieuwe mededinging daardoor in de 
hand werd gewerkt. 

De Kamer Amsterdam opende daarom in 1728 een eigen 
vaart op China buiten Batavia om tiet eerste schip van 150 
ton vertrok in ballast met als- betaalmiddel 5 ton zilver en 
een meester voor de lading belast met het handeldrijven. 
Deze meester trof te Canton maatregelen, zooals het huren 
van een factory” en een pakhuis op Whampoa, het eilandje 
waar de Europeesche schepen moesten ankeren. Op die eerste 
lading. waarbij 268479 pond thee was, werd 3,25 ton goud 
verdiend, Intusschen moest ook de vaart tusschen Batavia en 
China blijven bestaan en de thee ook voortaan verpakt wor- 
den in kisten met lood. 


Aen 
TA LNE ri 
: DN Ars 
Ee E Cad 


E 


Zig 6 


‚Om nog „grooter confusie te brengen” in den theehandel 
der Europeesche concurrenten deden de Zeventien de Indische 
regeering nog een ander middel aan de hand, nl. om overal, 
waar de Compagnie heer en meester was, zoo in de landerijen 
van Java, aan de Kaap, op Ceylon, theezaad in te voeren en 
de cultuur zelf te beginnen. Een premie moest worden uit- 
geloofd voor het eerste pond thee onder Compagnie's district 
gewonnen. De Hooge regeering antwoordde, dat ze alles zou 
doen, ofschoon ze niet veel hoop had voor de theecultuur in 
deze gewesten, daar reeds verscheidene liefhebbers hadden 
ondervonden, dat de theeboom in deze gewesten niet wilde 
groeien. 

De directe vaart op China werd voortgezet tot 1733. In 
den tijd van 1728-1733 werden zes tochten door de Compag- 
nie ondernomen met negen schepen van de Amsterdamsche 
en drie van de Zeeuwsche kamer. 

De theeveilingen hadden een ruimere sorteering. In totaal 
werd meegebracht 2926000 katti's (1 pikol == 100 katti 125 
pond). Hiervan was 1977000 pond boei, 331000 congo, 245000 
singlo 119000 souchon, 98000 bing, 79090 pecco en 75000 
heysan. Als onderlaag brachten die schepen mee tot over 
de tweemaalhonderdduizend paren kopjes en schoteltjes met 
volledige thee en tafel-serviezen. Als netto winst hebben de 
negen Amsterdamsche schepen opgeleverd 2,25 millioen gulden. 

De onkosten van de Compagnie waren echter te hoog in 
verhouding tot den omzet. De supercarga's brachten meer 
in rekening, dan ze hadden uitgegeven en de opvarenden 
maakten misbruik van het recht om waar voor eigen rekening 
mee te nemen. Ook dreigde er van den kant van Zweden 
vreemde mededinging, terwijl in 1726 ook Franschen, Portu- 
geezen en Spanjaarden kwamen concurreeren. Men moest dus 
maatregelen nemen en zoo kreeg Batavia last om te Canton 
een vaste factorij te stichten. Bovendien moesten de China- 
vaarders uit het moederland rist meer in ballast, maar met 
Europeesche koopmanschappen vertrekken. Zij zouden dan 
eerst Batavia aandoen om eventueel nog specerijen enz. meete- 
nemen. Canton zou nog een tweede comptoir in Amoy kunnen 
opener, als dat noodig mocht blijkén en versche thee en por- 


| ADS 


selein naar het vaderland expedieeren. Men moest ook zorg 
dragen voor «een meer regelmatige verpakking, omdat er te 
veel ruimte verloren ging door de verschillende fusten. De 
handel op Batavia zou hierdoor echter nadeel ondervinden en 
daartegen maakte dé Hooge Indische Regeering bezwaren. 
Er werd toch jaarlijks 30000 pikol thee in Batavia ingevoerd. 
Er werd toen een regeling getroffen, dat van de twee naar 
Canton gezonden schepen het grootste rechtstreeks naar Ne- 
derland zou varen en deze regeling heeft stand gehouden 
tot den ondergang der Compagnie. 

De aanvoer van particuliere thee de z.g. koorgoederen kon 
echter niet tegengegaan worden. De Indische regeering meende 
ook, dat het geneesmiddel erger zou zijn dan het kwaad. De 
regeering was erg gesteld op den particulieren invoer, en de 
landvoogd VAN IMHOFF maakte in 1743 bekend dat door parti- 
culieren gebruik mocht gemaakt worden van de Compagnies 
schepen om thee ven China naar Batavia te brengen, tegen be- 
taling van 4 rijksdaalders per pikol, wat later verminderde tot 3. 

In 1756 werd de directie van den handel op China naar 
Nederland verlegd tengevolge van geknoei te Canton en Batavia. 
Eenige jaren later werd de handel echter weer als van ouds 
hervat. in de laatste jaren van haar bestaan verminderde de 
theehandel der Compagnie sterk, zoodat er in 1795 nog slechts 
drie schepen te Canton werden bevracht. In 1796 werd aan 
onze vaart op en van Canton de kop ingedrukt. 


In „Aanmerkingen over den Theehandel halen de makelaars. 
JAN JACOB VOÛTE EN ZOONEN te Amsterdam in 1787 aan, 
dat het theeverbruik in Nederland sterk was toegenomen en 
vooral goede soorten gevraagd werden. Toch was het niet 
denkbaar, dat alle ingevoerde thee in het vaderland zou ge- 
dronken worden en moet men aannemen, dat nog veel uitge- 
voerd werd. Zoo werd er veel handel gedreven op het Luik- 
sche, Guliksche en op Oost-Friesland, terwijl de smokkelhandel 
op Engeland, waar de invoerrechten voor thee 119 pCt. van de- 
waarde bedroegen, bijzonder sterk ontwikkeld was. Engeland 
zelf voorzag voor zijn eigen land niet in de benoodigde hoe- 
veelheid thee. De Engelsche compagnie verkocht niet meer 


LIB 


dan ongeveer zes millioen pond thee, een derde gedeelte van 
hetgeen het volk gebruikte. Dit gedeelte werd altijd zeer duur 
verkocht en liep nog hooger op door de bovengenoemde in- 
voerrechten. Een pond thee van 4 gulden in Holland kostte 
in Engeland 12 gulden. Hieruit moest natuurlijk een contra- 
bandehandel onstaan en een zeker aantal vaartuigen, dat er 
speciaal voor. gebouwd was, voer geregeld heen en weer. De 
stad Vlissingen, en indirect Veere en Middelburg genoten er 
ten volle de voordeelen van. Evenzoo de zeehavens in Zuid- 
Holland, terwijl Amsterdam het magazijn was. dat alles leverde. 

De concurrenten Frankrijk, Zweeden en Denemarken handel- 
den ook op Engeland Maar Onze Republiek had door hare 
ligging veel voor. Zelfs gedurende den oorlog van 1780-1784 
ging de handel door, terwijl er toch geen thee kon worden 
aangevoerd, maar de voorraad bleek voldoende te zijn. 

Toen nu de theehandel in vollen gang was, kwam plotse- 
ling de „Acte van Commutatte’ van den Engelschen staatsman 
Pitt, waarbij de invoerrechten voor thee van 119pCt daalden 
tot 125pCt, Dit gebeurde in 1784, toen de Engelschen vrije 
vaart in de Oostersche zeeën verkregen hadden. Er had toen 
een geweldige daling der prijzen in Amsterdam plaats. Zoowel 
in Fra'krijk, als in Zweden en in Denemarken viel deze daling 
waar te nemen, zoodat de thee er voor zeer lage prijzen ver- 
kocht werd. Toen trachtten enkele Amsterdamsche huizen de 
Engelsche Compagnie te bewegen om in Holland, thee te koopen 
maar deze meende, dat. als zij maar wachtte, de prijzen nog 
lager zouden worden. Het tegendeel gebeurde, doordat Am- 
sterdam overal de thee opkocht zoowel in Lissabon de ordinaire, 
als in Frankrijk, Vlaanderen en Brabant, waardoor de Engelsche 
Compagnie verplicht was om hetzelfde te doen: zoodoende 
stegen de prijzen weer door de concurrentie der beide biedende 
partijen. Vooral de Engelsche agenten, die nog niet op de 
hoogte waren van de theeveilingen en de kwaliteit van het 
product, veroorziakten dikwijls prijsstijgingen. Toen alles uit 
Amsterdam verkocht was, moest men weer afwachten, wat er 
uit China zou komen en de Amsterdamsche kooplieden ver- 
eenigden zich om „overal waar thee zoude aankomen direct 
uit China die te koopen, voor het vasteland de quantiteit over- 


SG 


latende die de benoodigdheid vereischte, maar zich tegeu alle 
directe of indirecte pogingen der Engelsche Compagnie om de 
grootste quantiteit meester te worden, te verzetten”. Op deze 
wijze wist de combinatie der Amsterdamsche kooplieden 8 
millioen pond thee machtig te worden voor een waarde van 
12 millioen gulden. De Heer Voûrr heeft toen nog getracht, 
Amsterdam als markt te behoudenr ook voor de Engelsche 
theeopkoopers, maar dezen wilden vrij blijven en in enkele 
jaren zag men dan ook de rechtstreekschen invoer van thee 
in Engeland reusachtig stijgen, nl, van 5 millioen in 1784 
tot 16 millioen in 1785 en 21%/4 millioen in 1791, Er bleven 
groote moeilijkheden voor de Engelsche Compagnie te over- 
winnen, maar terwijl in Amsterdam alles sleur was geworden, 
spande men zich in Londen flink in en omdat de Compagnie 
meer thee aanbood dan noodig was, bleven de prijzen laag. 


In Canton ‘werd eveneens door de Engelschen de handel 
weer opgevoerd. De Chineezen wisten zich daar aan te passen 
en produceerden meer, ofschoon de kwaliteit er onder geleden 
schijnt te hebben. Als concurrent-koopers traden in Canton op 
de Amerikanen van de nieuwe Republiek van Noord-Amerika 
en de Russen, die in den regel de beste soorten kochten. 

In het algemeen waren de aanvoeren der verschillende Com- 
pagnieën steeds toegenomen, terwijl alle landen behalve Hol- 
land den invoer van vreemde thee verboden hadden. Die vreemde 
thee werd dan voor een deel te Amsterdam in veiling gebracht. 
In ons land had de Compagnie het monopolie van den thee- 
aanvoer uit China. De thee werd in veiling verkocht en die 
hoeveelheden, welke toegestaan waren aan „officieren en be- 
diendens’” van de schepen, moesten ook opgeslagen worden 
in de pakhuizen der Compagnie en door haar verkocht worden 
na de veilingen der Compagnie s theeën. Bij hooge uitzondering 
werd toegestaan, dat een ander dan de Compagnie thee ver- 
kocht, zooals in 1790 aan de firma HoPE & Co. 

In 1786 brachten de ordinaire Congo-soorten 36.5 tot 43.25 
stuiver op. In 1787 werden geen veilingen gehouden van wege 
‘de tijdsomstandigheden; de Pruisen waren het land ingerukt 
‘en de Bewindhebberen lastten de veilingen, die al aangekondigd 


\ pe 


waren, weer af‚ dit zoowel voor thee als voor porselein. Een 
der redenen van uitstel was ook, dat er geen voldoende tijd 
was tusschen aankondiging der veiling en den verkoopdag, 
zoodat Russische koopers en anderen uit het Noorden niet op 


440 — 


tijd aanwezig konden zijn. Men mocht juist van de Russen 
groote commissies verwachten, want. Rusland kon niet per 
karavaan thee uit China krijgen door den corlog tusschen deze 
beiden. Men stelde dus uit tot 1788 en meende dan 1—2 
millioen gulden raeer te maken. Dit besluit werd ook door de 
andere Kameren genomen, ofschoon eigenlijk de Kassen der 
Kameren dringend geld noodig hadden, waarom dan ook een 
leening van 1,750,000 gulden werd aangegaan bij de firma 
HoPe & Co. 

De daarop volgende jaren waren gekenmerkt door zeer lage 
prijzen en een slap tijdperk. In 1789 was de prijs van ordí- 
naire Congo al tot 20 stuivers gezakt. 

In 1789 werd door de Vereenigde Staten van Amerika een 
invoerrecht gelegd van 15 pCt. op theeboei, 22 pCt. op souchon, 
45 pCt. op heysan en 27 pCt. op andere groene thee om den 
directen handel op China te bevorderen. Dit was natuurlijk 
een nieuwe gevoelige slag voor de Hollandsche theemarkt. 
Amerika, dat overkropt zat met thee, begon naar Holland uit 
te voeren in plaats van omgekeerd. Holland zond dan ook in 
1789 en 1790 slechts twee schepen naar China in plaats van 
vier tot zes, maar de markt bleef overkropt._ 

In 1791 werd dan ook op voorstel van de Staten van Hol- 
land het „verbod van invoer van vreemde theeën’ hier te 
lande uitgevaardigd. De Compagnie had het uitsluitend recht 
van invoer. Doordat echter, dank zij de administratieve en 
ambtenaarlijke beslommeringen, het heel lang duurde alvorens 
dit verbod werd uitgevaardigd, werd „de Republiek nog tijdig 
zo uit het Noorden als uit het Zuiden van Europa van thee 
voorzien”. Den 27 April te voren had er nog een „particu- 
liere veiling” plaats van 6305 kisten afkomstig van Lissabon, 
Zweden, Amerika en bestaande uit verschillende soorten. | 

Het verbod was wel het eenige redmiddel voor den „Hol- | 
landschen theehandel, maar het kwam te laat. Ten gevolge 
van onze groote zucht naar vrijheid, was men er te laat toe 


il 


overgegaan, den invoer van vreemde thee te verbieden en 
dientengevolge hadden de buitenlandsche compagnieën een 
groote vlucht kunnen nemen, hetgeen zeker voor een groot 
deel was tegen te gaan geweest, als men de Hollandsche 
Compagnie, evenals de Engelsche, het monopolie van den in- 
voer had gegeven. 

Door het geweldige speculeeren van het „onkundige ma bijkelk” 
op de veilingen werd de koopkracht zeer vergroot De specu- 
latie wierp zich dan op deze, dan op gene soort thee. Er was 
een „actiehandel’ in thee-ceelen, die op de beurs verhandeld 
werden. Daarbij deden dan rijke menschen mee, alleen „opde 
kans van een voordeelige geldbelegging voor een tijd zonder 
eenige andere zorge of moeite dan het bewaren van de ont- 
vang-cedulen”. 

Wanneer de veilingen door de Compagnie met de „mon- 
sterlijsten” in de kranten waren aangekondigd, gaven soms 
anonyme blaadjes beschouwingen over de te maken prijzen. 
De theemakelaars gaven, na proeven, adviezen aan hun clientèle, 

Zoo werd van een partij Ankay Congo de volgende beschrij- 
ving gegeven: „Het woord Ankay of wild beteekent òf een 
soort thee, die voorheen onder de thee boey was en die geil 
of wreed van smaak is, òf wel het is een soort, die weinig 
bekend is geweest, vrij blank van schenk, eenigszints vreemd 
van smaak, hellende na het zuure of onrijpe. De afgetrokken 
bladeren in het eerste geval zijn doorgaans zeer groot van 
een morlig groen of wel na het bruin of zwart hellende en 
eenigszints taayer dan de goede thee. In het laatste geval 
zijn de afgetrokken bladeren zeer dun, vrij breed en lang, 
van een geelachtig groen. Deze soort is niet geschikt om zo 
lang goed bewaard te kunnen worden als de goede thee”. 
Op deze thee, die de zeer lage prijzen van 134 tot 15 stui- 
vers opbracht, werd 60 pCt. verdiend. 

Bleef men met een partij thee zitten, dan werd deze aange- 
slagen met „vreemde thee’ in particuliere veilingen. De Com- 
pagnie veilde in een volgende veiling die partijen, waarmee. 
ze was blijven zitten. Deze werden opgenomen in de monster- 
lijsten met een klaverblad ervoor en heetten in den handel 
„Rlaverbladen’”’. Sinds 1788 werd alle thee in Amsterdam 


2 AAR 


geveild in een of meer najaarsveilingen. Men heeft er nog eens 
van afgeweken, maar van 1791 af werd alles te Amsterdam in 
„de Brakke Grond” geveild. Men ging er toen ook toe over 
om bij „afslag” te veilen en niet meer bij opbod. De onver- 
kochte thee werd toen tusschentijds verkocht en niet meer op 
de veilingen gebracht. 

In 1791 waren de nejaarsveilingen in September eu October, 
waar 1,420000 pond zwarte thee werd aangeboden, behalve 
nog de groene. Daarna volgden nog de particuliere veilingen, 
waar ongeveer het dubbele van de genoemde hoeveelheid werd 
aangeboden (3,000 000 pond). Hierbij was nog een partij 
vreemde thee van vóór het invoerverbod, maar deze thee werd 
toen toch nog niet geheel opgeruimd, 

Al deze veilingen hebben toen heel wat onaangenaamheden 
met zich mee gebracht, tengevolge ook van het fel tegenover 
elkaar staan van de Patriotten en Prinsgezinden, zoodat b.v. 
VoùûrE en Co: makelaars in thee, hun ontslag namen ais „ad- 
viseurs en priseurs”, omdat ze prinsgezind waren. Men bevocht 
elkaar met proza en gedichten en de opvolgers van VOÛTE 
dreven de prijzen op door het publiek op te warmen om 
thee te koopen. Echter duurde dit kort en bleek VOÛTE den 
toestand toch beter te hebben doorzien. 

De toentertijd verhandelde theesoorten waren de volgende: 

Zwarte thee, die toen reeds bij ons de hoofdsoort was. Eerst 

droeg deze den naam Zoey, maar spoedig werd dit de naam 
der minste soorten en onderscheidde men Congou en Soafchong. 
Het onderscheid, dat tusschen Hankow en Foochowsoorten 
gemaakt werd, kon niet nagegaan worden. 
Groene thee werd toen verdeeld in twee hoofdsoorten: Songlo 
(ordinair; en Jrysant (goed). Deze laatste soort werd zeer 
duur ingekocht, nl. 55%, tailen (een tail werd berekend op 
ongeveer 72 stuiver). 

Ten slotte had men enkele Pecco soorten (Tmperiaal Pit) 
die bekend stonden als Russische thee. 

Er bestonden geen in- of uitvcerrechten, maar wel een „hee 
en Koffiegeld.”* In 1692 kon men hiervan vrijgesteld worden 
als men kon verklaren, dat er in het geheele seizoen geen 
thee of koffie in de familie zou gedronken worden. Van 


- 


“Juaouur HINA ADA 
puowouoog jep ur ooutevarf op opm uewv SjeeId op uvvur opuossem op 1J99A sppyHo op ur 


CINVEDHTHOEN NT SEO STEE AGTIEELT, CINHINGENHO P 


ee 


1 Januari 1792 af echter werd afgekondigd, dat er een recht 
zou geheven worden van thee, koffie, chocolade, limonade en 
bronwater. Dit moest betaald worden door alle ingezetenen, 
die een inkomen boven de 300 gulden hadden. Van 300 gul- 
den tot 2000 gulden klom dat recht van 2 40 tot 20.18 gulden 
met verder 0,15 voor iedere 100 gulden meer inkomen Waar- 
schijnlijk werd deze belasting verpacht en door de pachters 
geïnd, 


In 1795 werd ons land het of- en defensief verbond tegen 
Engeland opgelegd, dat ons al dadelijk duur te staan kwam, wat 
betreft den handel vooral, In Januari legde Engeland beslag 
op 150 Nederlandsche schepen en in 1797 werd de schade we- 
gens opgebrachte schepen reeds begroot op 120.000.000 gulden. 

De laatste theeveiling had plaats op 31 Augustus 1795, [let 
bestuer der Oost-Indische Compagnie werd nu vervangen 
door een Conimittee tot de zaken van den Oost Indischen 
Tlandel en Bezittingen. De 28 leden werden benoemd door 
den staat en hielden zitting te Amsterdam. De Afzonderlijke 
kamers vervielen. et Committee was verdeeld in vier de- 
partementen nl, Defensie, [uishoudelijk Bestuur in Indië en 
aan de Kaap, Commercie en Equipage (hiervan waren de 
Pakhuismeesteren de hoofdambtenaren) en Financiën, Het 
monopolie van aanvoer van thee bleef gehandhaafd. 

In 1798 volgde de instelling van den Raad der Asiatische 
Bezittingen en nam de Bataafsche Republiek alle bezittingen 
en eigendommen van de O. 1. Compagnie over met haar 
schulden tot een bedrag van 8200U.000 gulden. Deze raad 
trad in 1800 in functie, 

De markt voor thee en andere Chineesche voortbrengselen 
was in Holland na den val der Compagnie en gedurende het 
Fransche tijdperk niet van beteekenis verminderd. Integendeel; 
want van 1798 tot 1809 werden niet minder dan 312.620 
kisten in ons land ingevoerd. In een memorie van MONTALIVET 
aan Keizer Napoleon van 1810 wordt dit ten duidelijkste 
aangetoond. Aan particulieren werd toegestaan, handel op 
China te drijven, maar de ingevoerde artikelen werden voor 
hun rekening te Amsterdam verkocht voor de Directie na 


en 


aftrek van 5 —8 pCt. die als invoerrechten moeten beschouwd 
worden. De staatsschatkist had op die wijze 8.000 000 francs 
uit den Chineeschen handel getrokken. Men was het er over 
eens, dat de handel op China een monopolie moest blijven, 
terwijl die op Indië in handen van particulieren moest gesteld 
worden. Anders zou de Chineesche handel allicht in handen 
der Amerikanen komen, die zich weer met de Engelschen 
zouden kunnen verstaan en dat mocht toen natuurlijk niet. 
De manier, waarop wij dezen omvangrijken handel dreven, 
wordt verklaard, als men weet, dat de lecenties bv. voor den 
theeaanvoer in Holland (voor 1809 alleen veertien) door de 
Hollanders werden overgedaan aan de Amerikanen, die onzij- 
dig waren en die er voor eigen rekening gebruik van maakten. 
Dit was het begin van de groote Amerikaansche vaart, 

Tengevolge van den vrede van Amiens in 1802 zeilde de 
Hollandsche vloot weer uit, maar toen er in 1803, weer oorlog 
uitbrak tusschen Frankrijk en Engeland werden alle schepen 
door de Engelschen opgepikt. Toen mocht de Raad der 
Asiatische bezittingen alle ladingen thee, welke werden aan- 
gebracht aannemen. Wij zien dan ook volgens een in het 
werk bijgevoegden staat, dat er van 1800 — 1810 werden 
geveild in Amsterdam 3.5 millioen pond thee voor een waarde 
van 7.000.000 gulden. 

De oprichting van het Koninkrijk Holland had weinig ge- 
volgen voor den theehandel. De handel op Indië werd gedre- 
ven via Amerika en Koning Lodewijk liet oogluikend den 
sluikhandel met Engeland toe. Men kreeg toen het Depar- 
tement van Koloniën in plaats van meer genoemden Raad, 
Met de invoering van het continentale stelsel werd echter de 
toestand moeilijker. Geen schepen mochten meer de havens 
binnen en in 1806 en 1807 werd alleen een uitzondering 
gemaakt voor een lading thee uit China, zoodat men in 1809 
en 1810 nog theeveilingen kon houden. Toen Holland bij 
Frankrijk werd ingelijfd, moest men voor den invoer van 
artikelen een licent van den Keizer hebben en op koloniale 
goederen werd een recht van 50 pct. geheven. Later werd 
dit verminderd tot 40 pct. Dit was het begin van het heffen 
van een invoerrecht op thee. 


en 


Toen kort na het herstel der onafhankelijkheid in 1813 een 
groot aantal schepen onze havens binnenvielen, daalden de 
prijzen der aangevoerde goederen aanmerkelijk. Thee maakte 
echter een uitzondering en de gewone thee haalde zelfs een 
gulden per pond meer. Men herstelde de vroegere bepalingen 
voor den theehandel, maar met een maximuminvoer van 40.000 
kisten (2.5 millioen pond). In October 1814 werd bepaald, 
dat de theehandel geheel vrij zou zijn, behoudens een betaling 
van 10 pct. der waarde. Deze heffing was voorloopig tot 
1815 vastgesteld, maar bleef gehandhaafd, De gemiddelde 
prijs der thee van de veiling van 1814 op 23 Mei was besomd 
op 558 stuiver per pond. De handel was niet gerust over 
het ongewone en nieuwe van een vrijen theeinvoer en wilde, 
dat de regeering den verkoop weer zelf in handen zou nemen. 
Dit gebeurde dan ook en in 1814 werd zoodoende verhandeld 
2.008 000 pond thee met een opbrengst van 5.700.000 gulden, 
Daarna werden elk jaar een voorjaars en een najaarsveiling 
gehouden, terwijl in 1819 alleen nog eens van staatswege 
een veiling werd gehouden. 

De handel op China was dadelijk na het herstel der onaf- 
hankelijkheid weer sterk toegenomen. DAENDELS wenschte, 
dat men weer een soort O. I. Compagnie zou oprichten en 
de theehandel was daar ook sterk voor. Dit zou dan vooral 
noodig zijn voor den handel met China. Men ging er toen 
toe over, voor den aanvoer van thee speciale concessies toe- 
testaan. De Koning zelf wenschte een Compagnie opgericht 
te zien en liet zelfs door stroomannen voor een bedrag van 
500000 gulden inteekenen, maar de benoodigde som van 
8.000.000 kwam niet bij elkaar en het plan ging niet door. Een 
gevolg hiervan was een prijsdaling in 1815. De handelslieden 
wenschten geen theemaatschappij neer, omdat de thee dan te dik- 
wijls werd opgeschuurd als de prijs niet hoog was, en dit wilden 
ze vermijden. Ze dienden dan ook een rekest in om de grieven 
uiteen te zetten, die ze hadden tegen het monopoliseeren 
Men kreeg aldus in 1817 een werkelijk vrijen invoer van 
thee, mits betalende een inkomend recht van 8 gulden per 
100 pond boey en ordinaire congo en 16 gulden voor alle 
andere soorten. 


in Aa 


Uit het „Memorieboek van de Edele Heeren Bewindhebberen 
gecommitteerd over het Pakhuys van af 15 Mei 1717” (dat nu 
nog in het archief der tegenwoordige Pakhuismeesteren van 
de Thee berust) werden de Gecommitteerden eerst genoemd 
de „Gesamentlijke Heeren van ’t Pakhuis” en daarna de 
„Gecommitteerden ter Commercie”, Toen in 1796 de OI. 
Compagnie werd gereorganiseerd, werden de Departementen 
van de Commercie en van de Equipage vereenigd tot een 
Departement (zie boven), dat later de bovengenoemde Raad 
der Aziatische bezittingen werd, 

Het Departement van Commercie heette in de Heerenboek- 
jes van de stad Amsterdam „In ’t Comptoir van het Pakhuys” 
en bestond uit twee Pakhuismeesteren, vier boekhouders en 
twee hoofdklerken, met ondergeschikt personeel, De Pakhuis- 
meesteren waren meestal vroegere boekhouders van het kantoor 
van de Commercie, Ze legden den eed „van zuivering en als 
Pakhuismeester” af, Kantoor werd gehouden tot in 1883 in 
het Oost-Indische huis op de tweede verdieping. 

In 1818 werd het oude bedrijf door VAN EIK onder den 
naam „Thee-etablissement” voortgezet, In 1902 werd het Thec- 
etablissement ingebracht in een vennootschap onder de f.rma 
Pakhutsmeesteren van de thee. 

Uit het oude Memorieboek blijkt, hoe de Pakhuismeesteren. 
dikwijls met allerlei kwesties belast werden, die niets met den 
theehandel te maken hadden, zooals b.v. geestelijke zaken, 
als het instellen van een onderzoek naar de geschillen tusschen 
de Gereformeerden en Lutherschen aan de Kaap; informaties. 
inwinnen over predikanten, die naar Indië wilden enz. Maar 
verder geeft het Memorieboek van vroeger niets over de eigen- 
lijke bezigheden der Pakhuismeesteren, behalve benoemingen 
en belooningen en dergelijke, Een prospectus van 1818 (waar- 
van een fac-similé in het werk voorkomt) geeft omtrent die 
werkzaamheden meer. Hieruit valt op te maken en af te 
leiden het wezen van het bedrijf der Pakhuismeesteren. 

Zooals reeds bleek, was de thee het groote en winstgevende 
artikel der Compagnie, Het was ook het artikel, dat aanlei- 
ding gaf tot speculeeren, want het was erg eenvoudig. zoodoende 
voor een tijd voordeelig zijn geld te beleggen. Men hoefde 


EE 


alleen de Ontvangcedullen te bewaren, Wanneer deze! cedul- 
len zijn ontstaan, kon niet meer nagegaan worden. De Com- 
pagnie gaf aan koopers een eenvoudig bewijs af om de 
gekochte thee te ontvangen. Zoo'n bewijs was b.v. als volgt: 
VE GEE sal ontvangen ..... (in te vullen wat). 
Amsterdam ..... (dagteekening en handteekening). Dit werd 
zoo afgegeven voor alle mogelijke dingen, zelfs voor een 
Bral ‘eden handrotting. Met een dergelijk bewijs kon dan de 
kooper de goederen ontvangen na betaling van de koopsom 
en de kosten. Daarop werd een volgorder gegeven om de 
goederen af te geven aan den kooper. Deze volgbriefjes 
werden soms door de koopers geëndosseerd, hetzij om het 
goed over te dragen, hetzij om het te beleenen. Op deze 
manier ontstond er een handelspapier dat ook spoedig in het 
buitenland navolging vond. 

De Ontvangcedullen der O. I. Compagnie werden geteekend 
door een der Bewindhebberen. In 1818 ging men ertoe over 
zelf ceelen uit te geven. De ceel werd een particulier papier, 
uitgegeven door den bewaarnemer van het goed. Daarom 
vond men toen ook noodig twee notabele lieden tot commissa- 
rissen te benoemen „welker toeverzigt daarin zal bestaan de 
gequiteerde en also vernietigde ontvang-cedullen van de koopen 
thee, die zullen blijken afgehaald te zijn te doen representee- 
ren en voorts ook aan zich of aan hunnen daartoe gelastigden 
aan te wijzen de koopen thee waarvan geene gequiteerde 
en vernietigde ontvangcedullen aan hun kunnen worden geex- 
hibeerd”. De ceel op naam en wel meestal op dien van den 
verkrijger der thee uit de eerste hand ging zonder endossement 
over aan volgende houders. In 1846 werd dit veranderd en 
kreeg men ceelen aan toonder. Dit was een gevolg van een 
handeling van de Nederlandsche Handel Maatschappij, die 
terecht meende beslag te kunnen leggen op een partij thee 
van een zekeren heer Dekker, terwijl de ceel nog in omloop 
was en de thee alleen aan den heer Dekker kon worden af- 
geleverd Een bankier kon dus niet meer op een ceel op naam 
geld voorschieten (in den regel 60—70 pCt), omdat die ceel geen 
waarde heeft, als er op het goed beslag kan gelegd worden. 
Na de wijziging en het instellen van ceelen aan toonder nam 


ET 


het gebruik van ceelen sterk toe, vooral toen ook nog de 
Veemen voor alle goederen bij haar opgeslagen ceelen gingen 
afgeven. De ceelen waren dus geen gewone ontvangbewijzen 
meer, maar vertegenwoordigden de goederen zelf. 

Wat nu de pakhuisruimte betreft, zoo werd vroeger, toen 
door particulieren op licenties thee kon worden aangevoerd, 
deze meestal eerst in eigen pakhuizen opgeslagen en tegen 
den tijd der verkooping overgebracht naar de Rijkspakhuizen. 
Na 1818 was dit niet meer noodig, want toen kon iedereen 
thee invoeren, en was er geen limite van veiling. Pakhuis- 
meesteren sloegen de thee op in het z.g. „Salpeterhuis”. In 
1827 werd er een Rijks entrepôtdok opgericht en de bestaande 
pakhuizen maakten van 1827 af deel daarvan uit. Het plan 
was van den Koning afkomstig, die ook de rente van het be- 
noodigde kapitaal waarborgde. De thee werd achtereenvol- 
gens in verschillende pakhuizen ondergebracht en in 1902 
werd het Gemeentelijk Handels-Entrepôt opgericht, waar de 
Pakhuismeesteren eerst het pakhuis „Maandag hadden en in 
1904 het theepakhuis „Zondag” werd gebouwd. 

De Inkomende Rechten waren bij den invoer direct ver- 
schuldigd en als dan de thee naar den vreemde verkocht 
werd, was er ook nog een uitvoerrecht verschuldigd, dat be- 
paald was bij de wet van 1817. Tot 1850 was er een verschil 
ten voordeele van de rechtstreeks met Nederlandsche schepen 
ingevoerde theeën. Zoo werd er betaald: 

voor theeboey en grove Congo per 100 kilo 5 —6 gulden 

alle andere soorten per 100 kilo 10 — 12 gulden 
terwijl de niet rechtstreeks met Nederlandsche schepen aan- 
gevoerde theeën betaalden: voor de eerstgenoemde soorten 
per 100 kilo 16 — 19 gulden en voor de andere soorten 32 — 58 
gulden. In 1850 werd het systeem eenvoudiger en kreeg men 
een uniform recht van 20 gulden per 100 kilo. Het uit- en 
doorvoerrecht werd tevens opgeheven. Ten slotte kregen we 
in 1862 het thans nog geldende recht van 25 gulden de 100 
kilo. Dikwijls nog is door den Minister van Financien 
getracht dit recht te verhoogen, maar dat is nooit gelukt en 
ook terecht. Vooral nu gedurende den oorlog is ten duide- 
lijkste gebleken, welk een onmisbare drank thee is geworden 


== GD oe 


en mag men zeker vertrouwen, dat een dergelijk product, en 
nog wel uit eigen koloniën, niet met een voelbaar invoerrecht 
wordt belast. 

Tot 1828 betaalde de aanvoerder het invoerrecht nadat de 
verkoop had plaats gehad. Daarna kwam hierin verandering 
en had de kooper het recht, als hij dit verklaarde van den 
verkooper te verlangen, dat het recht door dezen niet zou 
worden betaald en afgetrokken van de verkooprekening. 

Een andere te betalen vergoeding is het waaggeld, dat een 
stedelijke retributie was, verschuldigd aan de waag, en in 
1816 begrepen werd in de invoerrechten. Daarnaast bestond 
en bestaat nog het wikgeld; tegenwoordig wordt het ontvang- 
loon zoo genoemd. Het wikgeld was het recht, verschuldigd 
voor het gebruik maken van de waag. Onder wik verstaat 
men de hoeveelheid, die tegelijk in de schaal kan gewogen 
worden. Van de tegenwoordige heele kisten zijn er dat twee 
en van de halve dus vier. Deze gewoonte bestaat nog steeds. 

De thee werd ter waag gedragen door de „waagdragers’’ 
en dit was verplicht, ook al had men een eigen weegschaal. 
Reeds in 1818 voorzag men, dat daar verandering in moest 
komen, maar dit gebeurde eerst in 1879, toen dit overgenomen 
werd door Pakhuismeesteren en de taak der waagdragers dus 
was afgeloopen. 

De pakhuishuur ging voor den kooper in zes weken na den 
gedanen verkoop. Dit was nog een instelling van de Com- 
pagnie, die den koopers gelegenheid gaf om de thee vóór 
dien tijd weg te halen zonder huur te betalen. Bij de Amster- 
damsche verkoopingen van China-thee uit de eerste hand is 
deze termijn steeds gehandhaafd gebleven. Bij verkoop in 
veiling wordt evenals aan de Londensche markt 90 dagen 
„Stilstand van huur’ toegestaan. 

Vóór den verkoop werd de thee „geinspecteerd”’, hetgeen 
na 1818 door Pakhuismeesteren zelf ter hand genomen werd. 
De nu nog gevolgde methode bestaat hierin, dat de kist ge- 
opend en een lange „theesteker’” er door heen gedreven wordt: 
men vergelijkt de steeksels op reuk en op blad. Men kan 
echter niet alle afwijkingen constateeren zonder een heele 
kist te storten. Deze afwijkingen, die steeds kunnen voorkomen, 


Á ARO ES 


zijn wel te constateeren, als ze in het midden, maar niet als 
ze in een der hoeken van de kist zich voordoen. 

De „monsterlysten’’ worden eenige weken vóór de veiling 
verstrekt en geven een overzicht van de partijen, en van de 
volgorde der veiling. Kleine partijen onder de 15 kisten, 
waarvan dus slechts kleine monsters verstrekt worden, worden 
aangeduid. met een driehoek. Vroeger gebeurde het afpakken 
der monsters door personeel der personen, die recht hadden 
op monsters, waardoor wel eens de belangen van den ver- 
kooper over het hoofd werden gezien. Nu gebeurt dit ook 
door Pakhuismeesteren. De gewichten worden bekend gemaakt 
in de gedrukte „stellen”, waarin ceelsgewijze alle gewichten 
zijn opgenomen. Het invoerrecht wordt geheven over het 
bruto gewicht na aftrek van de wettelijke tarra's, n. 1. 18% 
voor gewoon theefust van 58 kilo en hooger en 25% voor 
kisten van minder bruto gewicht. In geval van ander dan 
gewoon fustage 15/. Vroeger bestond er ook nog een „goed- 
gewicht” van 2 — 3 pond, dat nu echter geheel is afgeschaft. 

De bewaarnemens, dus de Pakhuismeesteren van de thee, 
treden natuurlijk op als de wettelijke beheerders van het goed, 
ook tegenover de Rijksadministratie van invoerrechten en 
accijnzen. Ze handelen volgens het reglement op het gemeen- 
telijk Entrepôt. Het aangeven der goederen geschiedt ook 
door de beheerders. Dit is ook de eenige praktische en juiste 
wijze om de aangifte tot uitslag vlug en goed te doen gebeuren. 


J. J. B. Deuss, 


(Wordt vervolgd). 


ET A dd ar 


RIJST OP DROGE VELDEN. 


De opmerkingen van den Heer K. v.D. VEER bij het stuk 
van den Heer ABD. Aziz S. K. te Priaman over rijstbouw 
eindigen met de woorden: . … . . De gâgâ — rantjah of 
ladang — sawahbouw heeft recht op onze byzondere belangstelling. 

Naar aanleiding daarvan ,wil ik hier iets van mijne erva- 
ringen mededeelen met betrekking tot het verbouwen van 
rijst (gägâ) op droge velden (Mal. ladangs Jav. tegalans). 

Toen wij zeventien jaren geleden de Wittekruis-kolonie bij 
Salatiga grondvestten, gingen wij reeds spoedig het voorbeeld 
volgen van de omliggende desas's, die behalve djagoeng ook 
gâgâà verbouwen. 

De grond in deze streken is tamelijk schraal — zoo zou 
men zeggen als men van de Veluwe komt en uitermate schraal 
als men aan Betuw-grond gewoon is —, en als in den Oost- 
moeson de zon uit een wolkenloozen hemel weken en maan- 
den lang den bodem uitdroogt en doet splijten, maakt deze 
den indruk alsof hij voor altijd alle voortbrengingsvermogen 
verloren heeft. Vooral de grond, die voor gâgâ bestemd is 
en in verband daarmede vier —, vijf soms tot zeven maal 
beploegd is geweest en een gelijkmatige donker gele of bruin- 
kleurige aarde vertoont in poederachtige droogte in den over- 
treffenden trap, schijnt dan in een toestand te zijn, niet van 
rust, maar in dien van koppige werkstaking. 

De gâgâ wordt hier, nadat de grond na voldoende ploeg- 
bewerking. geëgd is met ruime hand (broad cast) uitgezaaid 
waarna het zaad met den ploeg er onder wordt gewerkt en 
vervolgens in den regel de eg er nog over heen gaat. Dit 
uitzaaien geschiedt gewoonlijk in de maand Augustus. Dik- 
wijls komt het voor, dat er in Augustus, September en een 
groot gedeelte van October geen regen valt, zoodat een leek 
zou meenen, dat er dan niets van het gezaaide terecht komt. 
Dit is echter een verkeerde meening, want de gabah ligt 


B 


geduldig onder den heeten stofgrond te rusten en te wachten 
tot het hemelwater de aarde in een toestand brengt, waardoor 
het zijn kiemkracht kan openbaren Deze openbaring komt 
eenige dagen nadat de eerste zware regen gevallen is. Het 
is dan een lust om de kleine puntige groene sprietjes allerwege 
op het veld hun opwaartsche loopbaan te zien beginnen. Ze 
zijn zoo taai van leven, dat eenige weken van op dien eer- 
sten regen volgende volstrekte droogte ze niet kunnen schaden. 

Wij hebben gemiddeld 5 petroleum-blikken zaad per bouw 
gebruikt en ik geloof, dat de desa-bevolking in den omtrek 
zulks ook doet. 

Vijftien jaren geleden, toen een groot gedeelte van het 
Albizzia-bosch, dat bij de kolonie behoort, gerooid en de grond 
met gâgá bezaaid was, hadden wij daar een stuk van —+- 12 
bouw rijstveld, dat de moeite waard was om gezien te worden 
vooral toen de aren begonnen te rijpen. Ze waren mooi groot 
en zwaar en de velden zagen er bijna uit als sawahs, zoodat ik 
in mijn gebrek aan landbouw ervaring verwachtte, dat de 
kolonie. spoedig zich zelf zou kunnen onderhouden. Maar 
helaas, allerlei ervaringen hebben mij anders geleerd. 

Toen het bosch pas weg was, had de grond nog veel humus 
en bracht hij niet veel onkruid voort. Een volgende oogst 
bracht veel minder op. Daarbij kwam, dat het onkruid zich 
veel sterker vertoonde, waardoor de uitgaven voor wieden 
aanmerkelijk stegen, 

Een van de grootste schaduwzijden van het verbouwen van 
gaga is de noodzakelijkheid van wieden hetwelk soms twee- 
malen geschieden moet, vooral als men stalmest voor bemesting 
gebruikt heeft, daar deze altijd allerlei zaden van grassen en 
onkruid bevat, die ontkiemen en in den vruchtbaar gemaak- 
ten bodem natuurlijk welig On: 

De gemiddelde opbrengst van gägà per bouw in deze streek 
is zeker beneden de 10 pikol padi. 

Een groot voordeel, dat de sawahs hebben, is, dat door de 
bevloeiing het onkruid in het water verstikt wordt zoodat 
geen wieden noodig is. 

Een paar weken geleden heb ik + 400 roe bezaaid met 
gâgä. Ik heb het doen zaaien vlak achter den ploeg in de 


ZS jies 


voor, zeer overvloedig, zoodat ik voor die 400 roe negen 
petr.-blikken gabah gebruikt heb. De korrels worden voldoende 
met aarde bedekt als de ploeg de neven-voor maakt. 

Natuurlijk zullen de rijstplantjes veel te dicht op elkander 
komen, zoodat bij het uitdunnen ruim de helft uit den grond 
zal moeten worden gehaald. Welnu ik zal dan plantmateriaal 
hebben om er, bij voldoenden regen, 1 bouw mee te beplanten. 
Van den uitslag zal ik de redactie mededeeling doen. 

Ten slotte de opmerking dat gägä-rijst mij veel beter toe- 
schijnt dan sawah-rijst. Herhaaldelijk heb ik hooren beweren, 
dat zij voedzamer en gezonder is. 


Wittekruts kolonie by Salatiga. 


A. VAN EMMERIK. 


TLE LLL 


JOBSTRANEN. 
(Corx Lachryma Jobt L.) 

De Heer vAN DE BROEK vestigde op bladzijde 59 van 
dezen jaargang de aandacht op een nauwe verwant van deze 
plant, de djali-bras, om de smakelijke gort en het niet-kleverige 
brood, dat dit gewas kan leveren. 

Nu we in staat zijn om naast de afbeelding van het Vogel- 
koren ook een teekening te doen afdrukken van de djali 
batoe, die in uiterlijk niet verschilt van de djali bras, nemen 
we de gelegenheid te baat om iets meer van het interessante 
gewas mee te deelen. (In de figuur is het Vogelkoren op 
4-maal zoo kleine schaal geteekend als het Jobstranengras). 

De Cotx Lachryma Jobt is in haar jeugd moeilijk te onder- 
scheiden van zwak staande djagoeng, theosint, sorghum, 
Soedangras en vogelkoren. De uitstoeling en vooral de vrij 
vroeg optredende vertakking maakt echter al spoedig, dat 
verwarring niet meer mogelijk is. De plant bereikt gewoonlijk 
een hoogte van 80 tot 10) centimer en draagt verscheidene 
aren, die elk bestaan uit een vrouwelijk onderste en een 
mannelijk bovenste deel. Zijn de marnelijke topjes afgevallen, 
dan vormen de overblijvende gesteelde vruchtjes schijnbaar 
een okselstandig scherm. 

Het vrouwelijke aartje is volkomen ingesloten door het 
draagblad, dat bij de djali-batoe of -watoe verhard is tot een 
steenachtig ivoorglad nootje; bij de djali-bras tot een leer- 
achtig gladgepolijste schil. 

Behalve een pakje vrouwelijke bloempjes met bijbehoorende 
kafjes omsluit de scheede ook de steel van de mannelijke aar, 
zoodat het allen schijn heeft, dat de mannelijke top ingeplant 
is op de vrouwelijke vrucht. Van de ingesloten vrouwelijke 
bloemjes slaagt er maar één, waarvan de lange paars gekleurde 
tweedeelige stijl ver naar buiten uitsteekt. 

Vóór de bevruchting is de traanvormige korrel niet zelden 
glanzend rood gekleurd als een rijpende kers. Later wordt ze 
groen, na het afvallen van den manpelijken top blauwachtig _ 


VOGELKOREN EN JOBSTRANENGRAS. 


age ER 
ad AS 


Len 


ivoor. Eindelijk geheel wit. Blijft de vrucht al te lang aan de 
plant, dan verliezen de tranen iets van hun verteederenden 
invloed op ons gevoel door de vele barstjes die zich aan de 
oppervlakte vertoonen. Plukt men de vruchtjes rijp, dan is het 
een zeer kleine moeite de verdroogde kafjes, aarsteel en stempel 
uit de tranen te trekken, waardoor deze volkomen het aanzien 
van koralen verkrijgen, die men slechts aan een koordje 
behoeft te rijgen om er een werkelijk sierlijke ketting van te 
maken. Voor kinderspeelgoed zijn de Jobstranen verre te 
verkiezen boven de gevaarlijke glaskoralen. 

Bij de djali-bras is de schil te leerachtig om er koralen van 
te maken. De djali-batoe is voor de voeding ongeschikt, 
doordat het practisch onmogelijk is het zetmeelhoudende 
graankorrelije uit de steenwand te halen. De halssnoeren, 
armbanden en guirlandes van djali-batoe zijn sierlijker dan 
wat de industrie gewoonlijk in dat genre levert. 

Van de djalí-bras komen nog weer twee soorten voor, waar- 
van de een op Java zeer zelden, op Sumatra veelvuldig voor- 
komt als djali-padi (Coix Koenigii), de ander, djali-ketan (Coix 
agrestis) laat zich beter vergelijken met de ketansoorten onder 
de padi, De djali-ketan is door haar eigenschappen meer 
geschikt voor het maken van Kepoh en tapej, lekkernijen 
waarop de Inlander zeer gesteld is. 

De djali is volgens HOOKER een der oudste voedselgewas- 
sen geweest in de Aziatische berglanden, terwijl het ook nu in 
Burma en Assam nog niet geheel verdrongen is door den veel 
nuttiger Amerikaanschen wereldveroveraar: de mais. 

In Burma zegt men volgens Dr. M. GRESHOFF reeds van 
ouds: Bij de schepping der wereld hebben de ratten rijst en 
coix van de bergen naar beneden gebracht. Toen zijn de men- 
schen gekomen en die hebben voor zich de rijst gekozen, en 
de coix voor de ratten gelaten, 

Ik geloof, dat het verstandig is ons aan die wijsheid der 
ouden te houden. 

Behalve den naam djali-bras,- padi,- ketan,- batoe,- watoe, 
komen nog voor de volgende Inlandsche namen: handjéré, 
handjeli (Soend.) sinkoer batoe (Sumatra), saleh (Molukken). 

K. v. D. VEER. 


BOEKBESPREKING. 


Halmahera en Morotai. Aflevering 
XIIL van de Mededeelingen van het 
Eneyclopaedisch Bureau 


Dit gedeelte van de mededeelingen van het Encyclopaedisch 
Bureau bevat in hoofdzaak het rapport van den kapitein van 
den Generalen staf J.M. BARETTA die van eind October 1911 
tot begin Maart 1912 de eilanden Halmahera en Morotai be- 
zocht. 

In samenwerking met het Hoofd van het Encylopaedisch 
Bureau werd het rapport verrijkt met gegevens van de Hee- 
ren SENGERS, VERBEKE, VAN BEMMELEN en VAN BAARDA, 
welke laatste ruim 30 jaar in voortdurende aanraking met de 
bevolking dier streken is geweest. Het rapport is daardoor 
uitgegroeid tot een boek, dat zich zeer aangenaam laat lezen, 
dat, vloeiend geschreven, helder omlijnde voorstellingen wekt 
van alles wat die weinig bekende streken aan belangrijks 
hebben. Een 25-tal zeer goed geslaagde foto’s en een zeer 
duidelijke kaart (schaal 1: 600,000) werken daartoe niet weinig 
mede. (Twee der platen vindt de lezer hierbij afgedrukt.) 

De eilanden beslaan een oppervlakte van 20,000 KM?, zijn 
zeer bergachtig en bijna geheel met oerwoud gedekt, 

Het aantal inwoners wordt op 60,000 geschat, zoodat de 
bevolkingsdichtheid zich nog lang niet laat vergelijken met 
die van Java, welke niet zoo heel ver meer af zal zijn van 
300 per K.M? 

Bij zoo geringe bevolkingsdichtheid kwam de Alfoer nog 
niet veel hooger op de ladder der économische ontwikkeling 
dan tot op de allerlaagste trede: de verzameling van bosch- 
producten. Van eigenlijken landbouw of veeteelt is nog geen 
sprake, hoogstens is er een spoor van brandcultuur en van aan- 
plant van vruchtboomen. Gereedschappen zijn hoogst primitief, 
hoogst primitief zijn de behoeften, is het geheele bestaan van 


BEWERKTE DAMARBOOM, 
(ill uit: Halmahera en Morotai E. b.) 


SAGO WASSCHEN BIJ LOLODA. 


Halmahera en Morotai E. b.) 


IR uit 


wek 


vs ed en 


ABS 


den Alfoer, die nog niet den minsten lust gevoelt om zich 
in te spannen tot voorziening in hoogere behoeften, die hij 
niet kent. 

Een eeuwenlang wanbestuur heeft het volk op den lagen 
trap van ontwikkeling gehouden, het zal een heele prestatie 
zijn, de économische ontwikkeling gepaard met zedelijke ver- 
heffing en geestelijke vorming in afzienbaren tijd meetbaar 
hooger op te voeren. 

Toch is er een weg, ook voor dit volk, om eens een plaats 
in te nemen onder de volken, die mét eere genoemd kunnen 
worden. Hun klapper- en sago-bedrijf, hoe uiterst extensief 
ook gedreven, brengt hen in aanraking en afhankelijkheid 
van hoogerstaanden, die hun de producten welke zij begeeren, 
niet leveren zender daarvoor arbeid te vragen tot voortbren- 
ging van andere producten, een arbeid die ook voor den 
lediggaanden Alfoer alle zegeningen van den waren adel bren- 
gen zal, met de verhoogde welvaart. 

Volgens een vastgesteld werkplan worden in deze Mede- 
deeling van het Encyclopaedisch Bureau eerst de eilanden met 
omgeving aardrijkskundig beschreven. De vorming van den 
bodem, het klimaat, plantengroei en dierenwereld worden voor 
zooveel de stand van onze kennis dat mogelijk maakt zorg vul- 
dig behandeld. Na de algemeene beschrijving worden de 
onderdeelen nog eens wat nauwkeuriger in beschouwing ge- 
nomen. 

Het tweede gedeelte van het boek handelt over het Volk. 
Ruim de helft van dit hoofdstuk, ruim het vierde gedeelte 
van het geheele werk is besteed aan den godsdienst, 

Er is natuurlijk niets tegen, van een vreemd volk het eigen- 
lijke zieleleven in studie te nemen en een aandoenlijke be- 
langstelling te toonen voor de eigenaardige gebruiken, welke 
in acht genomen worden, wanneer de mai-mai bij een sterf- 
geval bepaalt, hoeveel dagen verloopen moeten voor het 
doodenfeest gevierd kan worden. 

Onze Oost-Indische literatuur is vol van zulke berichten. 

Met den boer zouden we willen vragen: „Maar wat koop 
je daarvoor?” In een boek over Nederland en zijn bewoners 
zal men er niet toe komen, een ruime plaats te geven aan de 


45E 


gebruiken, welke te Ilpendam in acht genomen worden, wan- 
neer de baker het ingedroogde naveleindje van de-jonggeboren 
Ilpendammer verwijdert. 

Is de tijd nog niet gekomen, dat de belangstelling voor de 
volken van deze landen zich in de eerste plaats richt tot het 
économisch bestaan der volken ? 

Het Encyclopaedisch Bureau heeft voor deze richting een 
open oog en daaraan hebben wij het te danken, dat de mede- 
deelingen in het derde gedeelte: meer practische waarde bezit- 
ten dan het overgroote deel der reeds verschenen berichten 
omtrent deze eilanden. In dit derde gedeelte worden de mid- 
delen van bestaan nagegaan. Veel is er niet van medegedeeld, 
veel is er ook niet van te vertellen, daar alles nog zoo hoogst 
primitief is, dat van een bestaan nauwelijks sprake kan zijn. 

Maar, zoo wij waard zijn gebieden als Ilalmahera en Mo- 
rotai onder ons bewind te hebben, is het onze plicht de volle 
aandacht te vestigen op bet economische vermogen dier ge- 
westen, De natuurkrachten, die daar werken in bodem en 
bosschen, moeten in het gareel van den mensch worden ge- 
bracht, opdat die zich verheffen kan uit den ellendigen na- 
tuurstaat van den Alfoer tot een toestand van welvaart en 
beschaving, die voor den armen boschzwerver een wereld 
van welstand zou brengen, schooner dan hij zich in zijn ani- 
misme als het zaligste denken kan. 

Van oudsher heeft de inheemsche bevolking het beschik- 
kingsrecht over den grond, Onder het vroegere Sultanbestuur 
behield de eerste ontginner feitelijk dit recht, ook al zag hij 
nimmer meer naar den grond om, wat bij de zwervende be- 
volking regel was. In overleg met het Zelfbestuur is thans 
bepaald, dat gronden, die vijf jaar onbebouwd gebleven zijn, 
niet meer door het recht van den ontginner zijn bezwaard. 

Van Klapperteelt is onder de Alfoeren eigenlijk geen sprake. 
De modelklappertuin van den Heer HUETING werd door ieder 
bewonderd, zonder dat ook maar de gedachte aan navolging 
werd gewekt. De bereiding van copra is uiterst primitief, zoo- 
dat het product nooit „sundried” verkocht kan worden. 

Van sagofeelf is evenmin sprake. Men kapt de oogstbare 
sagostammen, bereidt hiervan de ruwe sago en neemtdaarmee 


Op 


genoegen. Het verzamelen van damar is feitelijk niets meer 
dan een wegnemen van wat de natuur aanbiedt. 

Toch tuiniert de Alfoer, maar op zijn Alfoers, zonder in 
gevaar te komen zich te vermoeien, zonder eenige methode; 
volstrekte vernielingsroofbouw. Maïs en gaga worden wel 
aangeplant en bewaakt tegen herten en varkens. De oogst is 
te gering om hem buiten den tuin te brengen. Hij wordt ter 
plaatse genuttigd. 

Werken voor loon acht de Alfoer de grootste schande, die 
hij over zich en zijn familie brengen kan. Klagend over honger, 
weigert hij, eenigen arbeid te verrichten om rijst te verdienen, 
weigert hij zelfs, zich eenige moeite te geven om te visschen. 

Het handelsverkeer is natuurlijk zeer gering. De uitvoer 
bedroeg in 1916 aan gomcopal f 104 841.— 

„ 163 598.— 
aan alle andere zaken als haaienvinnen, enz. nog geen 
f 30 000.— é 

De rijstinvoer werd betaald met f 21 665.— Aan manufac- 
turen werd f 30.— besteed. De Parijsche mode prikkelt de 
dames dus nog niet om manlief aan te zetten tot het verdienen 
van wat meer speldegeld voor madame en hare dochters. 

Het is zeer de moeite waard, het uitstekend verzorgde werk 
van het Encyclopaedisch bureau te lezen. leder, die belang- 
stelt in deze landen, vindt er voor hem onmisbare gegevens in, 

Behalve een groot aantal staten en tabellen is aan het werk 
ook nog toegevoegd een zeer uitgebreide literatuurstudie, 
gerangschikt volgens het decimale systeem Dewey. 

Mie zijn cijferschuwheid overwint door eens ernstig na te 
gaan, hoe de literatuuropgave in elkaar zit, zal ondervinden, 
dat deze wijze van schikken groote voordeelen heeft. 

De literatuurstudie is ook afzonderlijk uitgegeven als No. 1 
van de mededeelingen van de Vereeniging tot Bevordering 
van het Bibliotheekwezen in Nederlandsch - Indië. 


copra 


K. Vv. D. VEER. 


ZE HoDs 


Verslagen en mededeelingen betref- 
fende Indische delfstoffen en hare toe- 
passing. No. 5. Voorkomen en gebruik 
van mangaanertsen. 


Het aantal vindplaatsen, waar de winning van mangaanerts 
van voldoende zuiverheid op groote schaal mogelijk is, is zeer 
gering, zoodat de landen met een groote ijzer- en staalnijverheid 
in dit opzicht in hooge mate van het buitenland afhankelijk zijn. 

De mijningenieur R. J. VAN LIER heeft vrij recente gegevens 
verzameld betreffende den wereldhandel in mangaanerts en de 
voorwaarden, waaraan het product voor den handel heeft te 
voldoen. In het verslag wordt een overzicht gegeven van 
de toepassing die dit erts vindt; 

van de productie van het erts in Rusland, Voor-Indië, 
Brazilië en Chili; 

van de handelsbeweging en de prijsbepaling ; 

van de mangaanafzettingen op Java (Koelon Progo en 
Tasikmalaja) en 

van de vindplaatsen in het overige deel van Nederlandsch 
Indië, 


Jaarverslag over 1917 van het Kolo- 
niaal Landbouwmuseum te Deventer. 


Onder den gewonen „verslaginhoud” trekt het de aandacht; 
dat het aan het Bestuur van het Museum gebleken is, dat er 
geen handboek bestaat, waarin de geologische bouw van den 
Oost-Indischen Archipel behandeld wordt op een zoo bevat- 
telijke wijze, dat ook de niet geologisch gevormde lezer het 
voor eigen studie zou kunnen gebruiken. 

Kennis van dien bouw is onmisbaar voor het juiste begrip 
van het ontstaan en de samenstelling van den bouwgrond. 
Dit geldt voor Indië in veel sterkere mate dan voor Nederland, 
waar de geaardheid van den bodem in veel mindere mate 
beheerscht wordt door daaronder of nabij liggende formatie's. 

Het Bestuur zal trachten den naar zijn meening meest 
bevoegden persoon te bewegen om den omvangrijken arbeid 
daartoe noodig op zich te nemen. 


‚v.d. A 


mn 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


Wetenschappelijke proefvelden. Ver- 
slag over het jaar 1917 door Dr. A. 
W. K. de Jong en Dr.C. van Rossem. 
Buitenzorg, Drukkerij van het Depar- 
tement 1918, 


De bemestingsproeven, die in het jaar 1917 in den proeftuin van 
het Agricultuur-Chemisch Laboratorium genomen zijn, hebben de 
volgende resultaten gegeven. 

JL. De werking van Kalkstikstof op padi ís wederom vrijwel gelijk 
gebleken aan die van Zwavelzure Ammonia, al schijnt zij iets minder 
te zijn geweest. Ook thans was de werking van Chilisalpeter aan- 
merkelijk geringer dan die der twee vorengenoemde meststoffen. 

IL. De ongunstige werking van melasse op padi, die in de 4 vorige 
jaren werd geconstateerd, moet aan den invloed der melasse en niet 
aan eene ongelijkheid van het proefveld worden toegeschreven.” 

IL Bij het gêbruik van Zwavelzuur in grootere giften is een begin 
van een nadeeligen invloed op padí voor den dag gekomen; de 
verschillen zijn echter nog gering. , 

IV. Ten gevolge van de nawerking van Angauerphosphaat op 
den tweeden aanplant is deze meststof in een drievoudige gift aan- 
merkelijk voordeeliger gebleken dan een enkelvoudige gift van Dubbel 
Superphosphaat. Bovendien is door dezelfde oorzaak het Angau- 
erphosphaat gelijkwaardig gebleken aan het Dubbel Superphosphaat, 
waar zij in gelijke giften werden toegediend. Bij de tweede proef 
is door het uitblijven van eenige nawerking het Superphosphaat 
nog sterk in het voordeel. 

V. Bij het in meerdere giften bemesten met Zwavelzure Ammonia 
is het toedienen der meststof in 4 keeren iets voordeeliger geweest 
dan de andere wijzen van verstrekking. 

VI. Wederom is het bemesten met Calciumcarbonaat de padipro- 
ductie ten goede gekomen. 

VII Terwijl vroeger gevonden werd dat Chilisalpeter bij cassave 
beter werkt dan Zwavelzure Ammonia, heeft nu de herhaling van 
deze proef op een ander veld een tegenovergesteld resultaat gegeven. 


Vv. L 


LOPES 


Vereeniging tot bevordering van Landbouw en Nijver- 
heid „Djember”’. 


15 en 16 Augustus hield deze vereeniging onder voorzitterschap- 
van den Heer T. OTTOLANDER een vergadering, waarop tal van 
hoogst belangrijke zaken in ernstige beschouwing werden genomen. 

De Heer OTTOLANDER hield een voordracht over het kunstmatig 
vermenigvuldigen van Hevea, waarin hij in het bijzonder de aan- 
dacht vestigde op het artikel van den Heer VAN HELTEN in Ons 
tijdschrift (bladzijde 276 van dezen jaargang). Het doel van het 
enten besprekend verwees hij naar het boek over enten door hem 
indertijd geschreven, een boek vóór 40 jaar met goud bekroond, 
dat ook thans nog zijn volle waarde blijft behouden. 

De Heer A. DE KONING hield een voordracht om de oprichting 
te bepleiten van een landbouwcursus voor het personeel van de 
landbouwondernemingen. De landbouwwetenschap is grootendeels 
een ervaringswetenschap. De proefstations broeden de geniale 
gedachten uit, maar de eigenlijke planters toetsen die tot wet of 
theorie geformuleerde gedachten aan de praktijk, d. w. z. zij on- 
derzoeken of er financieele resultaten mee te verkrijgen zijn. Maar 
zoo de planters door ervaring met den dag beter geschikt worden 
voor hun taak, is het ook van het hoogste belang, dat ieder hunner 
mede profiteert van de ervaring door ieder ander opgedaan. Hoe- 
meer de employées in de gelegenheid zijn kennis te nemen van 
wat reeds vast staat in onze ervaringswetenschap, hoe sneller ze 
ook tot volie bekwaamheid zullen komen. 

In de wetenschappelijk landbouwkundige wereld is men gewoon 
bepaalde voorstellingen en begrippen in bepaalde termen uit te 
drukken, welke voor den leek grootendeels onverstaanbaar zijn, 
zoodat de resultaten welke de wetenschap met hare experimenten 
haalt en welke ons in den vorm van publicaties bereiken, voor 
den oningewijden vrijwel onbegrijpelijk zijn, omdat e de noodige 
voorstellingen en begrippen mist. 

Boven en behalve een algemeen inzicht in wat de ervaring reeds. 
aan feitenmateriaal bezit, behoort de jongere employé dus ook de 
noodige voorstellingen en begrippen te hebben om de meer we 
tenschappelijke terminologie te kunnen verstaan. 

Allen die een eenigszins ruimere landbouwkundige opleiding ge- 
noten, hebben een aanmerkelijken voorsprong op hun collega's die 
zulk een opleiding moesten missen. Wie opleiding genoot, is in 
staat met eenigen goeden wil en zonder zware inspanning op de 
hoogte te blijven van de nieuwste vindingen. Maar voor de an— 


- 


en dien EN 


en 


deren is dit zooveel zwaarder, dat een cursus, die daarmede be- 


hoorlijk rekening houdt voor hen geen weelde zou zijn. 

Het resultaat van cursussen is dikwijls gering door de hooge 
spanning, waaronder de cursisten gebracht worden. Waar het om 
een maximum nuttig effect te doen is acht de Heer DE KONING 
‘het gewenscht op den eersten cursus zich te beperken tot de on- 
derwerpen. 

|. Zaaien en planten. 

2. Enten en snoeien. 

De Heer KEUCHENIUS vroeg de aandacht voor de regenschade 
in de rubbercultuur. De Heer HAMAKER had op de vergadering der 
rubberplanters in Februari aangetoond, dat op zijn onderneming 
40/9 van den rubberoogst door regen verloren ging. De schade 
werd veroorzaakt doordat de vochtigheid van den stam de latex 
langs verkeerde wegen leidt en doordat de afvloeiende regen de 
cups doet overloopen. 

De Heer KEUCHENIUS demonstreerde enkele constructies, waar= 
door hij de regenschade tracht te ondervangen. Het eene middel 
bestaat uit een 3 m.M. dik geparaffineerd touwtje schuin om den 
stam gebonden. Het andere bestaat uit een kraag van geparaifi- 


neerd krantenpapier. De kosten kunnen niet hoog zijn, zoodat zelfs 


bij de lage prijzen van thans de kosten der ondervanging stellig 
nog wel beneden 4 pCt van den oogst zullen blijven. 

Dr. Arisz houdt een zeer interessante lezing over de eigenschap- 
pen, die gewenscht zijn voor een idealen latex-producent, waarbij 
‘hij tot het volgende resumée komt: 

Hooge spanning in de melksapvaten. 

Hoog gehaltè aan rubber bij geringe visceusheid. 

Groot aantal latexlagen, ieder uit een dicht netwerk van wijde 
en lange latexbanen bestaande. 

Intensieve nieuwvorming van latex. 

Wanneer het zeker is, dat de hoeveelheid latex, die bij tapping’ 
uitvloeit, behalve door uitwendige factoren (bodem en klimaat) door 
de kenmerkende hoedanigheden van den Heveaboom wordt bepaald 
en dat deze laatste verschillen bij de voorkomende typen, dan zal 
men „sunnen spreken van meer en minder goed produceerende lijnen. 
Maaf dat wil niet zeggen, dat de nakomelingen van elken zeer goe- 
den producent ook alle zeer goede producenten zullen zijn. Zelfs 
al ís men er zeker van, dat de bestuiving heeft plaats gehad door 
een boom van superieure kwaliteit, dan heeft men bij een hybride 
nog niet de minste zekerheid omtrent het nageslacht. 


he 


api 


Indien het mogelijk zou zijn tjankokkans ín het groot te maken, 
zou men stellig een uiterst geschikte methode hebben om een aan- 
plant van hooge productieviteit te verkrijgen. *) 

De waarde van het verenten op een willekeurigen onderstam 
moet door de practijk beslist worden. Op grond van theoretische 
overwegingen is.het wel gewenscht, de verwachtingen niet te hoog 
te spannen. De invloed van den onderstam zal zich zonder twijfel in 
den latexuitvloei van de ent doen gevoelen. Die conclusie mag 
getrokken worden, omdat het mogelijk is experimenteel vast te stel- 
len, dat bij een goeden producent een groot deel van de uitvloeidende 
latex uit den wortel afkomstig is. 

Dr. Uitèe doet eenige mededeelingen over het rooken van rubber. 
Genomen proeven wezen de volgende gewichtstoename aan door 
het rooken verkregen. 

Latexgewicht: 2 maal 28,850 K.G. 

5 unsmoked sheets 3,4538 K.G. 

5 smoked sheets 3,4968 K.G. 

Door het rooken was een gewichtsvermeerdering verkregen van 
1,25pCt., waarvan slechts een klein dee! door hooger vochtgehalte 
van de gerookte sheets werd veroorzaakt. Ruim 1pCt. gewichtstoe- 
name moet worden toegeschreven aan absorptie van rookbestand- 
deelen. In de practijk -doet men goed de geWichtstoenamen niet 
boven IpCt. te stellen. 

Dr. Ultée deed ook mededeelingen omtrent de azijnzuurbreiding 
op Kali Redjo. Met behulp van een eenvoudig apparaat had men 
uit verschillende houtsoorten de volgende hoeveelheden azijnzuur, 

teer en houtskool verkregen: 


1e picol hout van: Azijnzuur: Teer: Houtskool: 
Koîtie 13,5 L. à „8,5pCt.—=1,1 L. zuur 2K.G. 10OKG. 
_Hevea 12,4 10 So 2,2 rd) 
Loetoeng 13,1 TAA EAD 18 10,== 
Glintoengan 13,9 40 0E S= 0 1,2 10.3 
Lamtoro 13,4 EN 2,6 de 
Bajoer O7 59 …— =06 2— 1,— 


De Heer Van Vollenhove behandelde het onderwerp: Bestrijding 
van den binnenbastkanker. Als man van jarenlange ervaring brengt 
hij een aantal punten naar voren, welke gebaseerd zijn op waar- 
nemingen in de practijk: 


*) Zou het ontbreken van den penwortel de latexproductie niet bena- 
deelen, wanneer men tjangkokkans uitplantte ? Red. 


— 465 — 


1. Het ophouden van het vloeien der latex over de geheele 
tapsnede of over een gedeelte daarvan is een bewijs, dat de boom 
door binnenbastkanker is aangetast. 

2. Het beginstaduim van de ziekte is moeilijk te onderkennen, 
doordat de latexvloeiing dan nog niet geheel ophoudt. 

3. Het aangetaste deel geeft waterachtige latex. 

4. De binnenbast van den aangetasten boom is niet bruin, maar 
grijsbruin, overgaande naar sepiakleur. 

5. De ziektebestrijdingsploeg kan niet volstaan met alleen droog- 
staande boomen te behandelen. 

6. Ook de jonge, nog niet in tap gebrachte boomen kunnen 
aan de ziekte lijden. 

7. Met het oog op het behoud van de onderste melksapvaten 
is het beter de bast af te krabben dan hem te pellen. 

8. Bij het afkrabben heeft men rekening te houden met het 
stadium waarin de ziekte verkeert. 

9. Is het cambium nog niet aangetast, dan eischt de afgekrabde 
bast geenerlei bescherming. 

10. Bij de meeste boomen is oppervlakkig afschaven voldoende. 

11. Boomen waarvan werkelijk alle zieke weefsels zijn wegge- 
nomen krijgen geen last van boeboek. pi 

12. Onvoldoende afgekrabde boomen geven slechts teleurstelling. 

13. Direct teeren na het afkrabben is te ontraden; beter is het 
bestrijken met verdunde creoline. 

“14. Kleine houtwonden behandele men met kapok en paraffine, 
groote houtwonden met Priesnitz-verband. 

15. Rondom de zieke plek krabbe men 2 cM. gezonden bast weg. 

16. Uitwassen onder den weggenomen bast beitele men liever 
na een of twee weken uit en niet direct na het afkrabben. 

17. De plek waar boorders zitten beitele men geheel uit om het 
gat te stoppen met metselspecie. 

18. Schimmel op afgekrabden bast is een secondair verschijnsel. 

Ref. Soer. Hand. blad. v. d. v. 


Tarwe. 


In het Algemeen Landbouw weekblad schrijft de heer M. Buys- 
MAN o.m. het volgende over de tarwe: 

Dat de tarwe hier te lande aan veel meer vijanden onder de 
reusachtige insectenwereld zou blootgesteld zijn dan in Holland, 
spreekt vanzelf. Nergens ter wereld is het insecten leven zóó enorm 
als tusschen de keerkringen Daarbij zinkt Holland in het niet! Ik 


EE GEen 


moet eerlijk bekennen, dat ik in mijn 36 jarige tuinbezigheid in 
Holland nooit een plant heb verloren door insecten. Of ik dan toe- 
vallig zoo bizonder gelukkig was in dit opzicht, weet ik niet, maar 
een feit is het. Hier heb ik in 1 jaar tijds reeds 400 planten door 
insecten verloren! 

Ik geloof, dat een „Paradijs” voor den tuinbouw niet geschikt 
is! Men schijnt het te kunnen doen in een klimaat met flinke 
koude, wanneer men tenminste met allerlei plantensoorten wil 
experimenteeren ! 

De inheemsche planten te kweeken, dat kan men in Ho'land, ook, 
met de noodige hulpmiddelen, een collectie van bijna 309.000 
plantensoorten (Kew) uit alle deelen der wereld bijeen te brengen 
te doen gedijen, daarvoor is het „Paradijs” zéér zeker geen plaats ! 
Vandaar, dat de resultaten met planten uit koude deelen der wereld, 
hier zéér miniem moeten zijn. Enkele gunstige uitzonderingen be- 
bevestigen den regel. Dit is het resultaat, waartoe ik na 12-jarige 
proefneming ben gekomen. Of na 100-jarige proefneming betere 
resultaten van dezelfde plant te verwachten zijn, meen ik te moeten 
betwijfelen. In den regel is het land op Java lang niet hoog genoeg 
boven de zee verheven. enkele bergtoppen uitgezonderd. Andere 
landen, b. v. Mexico, met een enorm hoogteplateau, zijn daarvoor 
veel beter geschikt. 

Summa summarum als men eenig rusultaat verkrijgt kan men te- 
vreden zijn. Resultaten zooals in Holland zijn wel niet mogelijk, 
ook al gedijt de plant zelf zeer goed Tegen de insectenwereld en 
tegen het klimaat is niet te vechten Men krijgt slechts voorbij- 
gaande resultaten, maar men kan deze vijanden nooit absoluut uit- 
roeien, omdat zij hier in ontzaggelijke massa's ontstaan en niet van 
elders worden aangebracht! Dit feit schijnt men niet te begrijpen ! 


Een nieuwe methode van binding van atmosferische 
stikstof. 


Prof. JOHN. E. BUCHER van de BROWN University vermeldde op 
de jaarvergadering van het Institute of Chemical Engineers te 
New-York het volgende aangaande bereiding van stikstofverbindin- 
gen uit dampkringslucht. k 

In tegenwoordigheid van ijzer verbindt zich stikstof met een 
mengsel van alkali en koolstof tot cyanuren. Hij mengde soda met 
ijzerpoeder of ijzererts en gemalen cokes en verhitte het mengsel 
in een gewonen oven, terwijl hij er een stroom lucht overheen 


AEN: 


voerde. Er ontstond cyaannatrium, en het ijzer had alleen als ka- 
talysator dienst gedaan. Er was geen electrische kracht noodig, en 
de kosten van de grondstoffen zoowel als van de installatie, zijn 
gering, zoodat de fabríikatie overal met weinig kosten kan plaats 
vinden. Door middel van stoom kan men het cyaannatrium omzet- 
ten in natriumbicarbonaat en ammonia en dit laatste weer in sal- 
peterzuur en andere stikstofverbingen. Ook liet BUCHER in een op- 
lossing van cyaannatrium koolzuur houdende schoorsteengassen 
stroomen, en verkreeg ureum. Dit lichaam bevat drie maal zooveel 
stikstof als salpeter en twee maal zooveel als zwavelzure ammonia, 
en geeft volgens onderzoekingen aan de Browns University goede 
resultaten als meststof. Verder kan cyaannatrium door den elec- 
trischen stroom gescheiden worden in metallisch natrium, waaraan 
de industrie groote behoefte heeft, en in cyaan, dat door zoutzuur 
snel wordt opgenomen en in oxamide wordt overgebracht Oxamide 
met 52 pCt. stikstof is vrijwel onoplosbaar in water, zoodat het bij 
bemesting niet weggespoeld wordt en dus een ideale meststof uitmaakt. 
Chemiker Zeitung 62, 1918. 


Overheidsmaatregelen inzake productie van nuttig plant- 
materiaal in O. Indtë. 


Onder dezen titel geeft Dr. A. L. HAGEDOORN, de bekende er- 
_felijkheidsspecialiteit, zijn oordeel over de organisatie in ’t algemeen 
en die der selektie in ’t bijzonder aan het Departement van Landbouw. 
Volgens hem is hier veeleer reden om te spreken van desorga- 
nisatie; in plaats van het werk in natuurlijke afdeelingen onder 
te brengen, het physiologische werk aan physiologen, de herbarium-_ 
zaken aan systematici, de selektieonderzoekingen aan genetici, de 
ziektebestrijding aan pathologen op te dragen, enz, in plaats van dus 
de geschikte personen te zoeken voor elken tak van werkzaamheid, 
belast men de eenmaal aangestelde onderzoekers met het voor hen 
meest geschikte werk, waardoor de misstand geschapen wordt dat 
een bepaald persoon een afdeeling voor „theemachines, Chineesch 
en finantiën” of een dergelijke wonderlijke kombinatie van werkzaam- 
heden onder zich krijgt, met het onvermijdelijke gevolg dat die 
afdeeling hopeloos ontredderd is zoodra dit veel zijdig personage met 
pensioen gaat. Met het oog op de toenemende specialisatie ook in 
wetenschap acht hij het beter en voor de funktionarissen aangenamer 
als deze voor een eng en scherp omgrensd vakje worden geplaatst, 
voor een enkel raadje in de landbouwvoorlichtings-m@chinerie. 


Et oen 


Het komt referent voor, dat de schrijver de zaak van een wat 
al te theoretisch standpunt bekijkt. Nog afgezien van de vraag 
of het wel wenschelijk is om deze specialisatie, die het verband met 
en het belang van de aangrenzende specialiteitenhokjes uit het oog 
doet verliezen, in de hand te werken, vergeet Dr. HAGEDOORN 
dat er in Indië op elk gebied een chronisch nijpend tekort aan 
werkkrachten, en in ’t bijzonder aan biologen bij het Lepartement 
en de proefstations bestaat. Had men de kens uit tientallen pas 
aïgestudeerde specialiteiten, dan zou men zijn keus zeer zeker 
kunnen richten naar het werk dat verricht moet worden; nu echter, 
nu de heele wereld wordt afgezocht om een paar phytopathologen 
entomologen of selektionisten te engageeren, nu moet men nemen 
wat men krijgen kan en dankbaar zijn als de systematicus zich 
ook kan inwerken in de phytopathologie, en de physioloog in de 
selektie. Lang niet elk bioloog heeft trouwens zoo’n heel speciale 
specialiteit. 
___Waar de heer HAGEDOORN zich eenmaal op een verkeerde basis 
heeft geplaatst, verliest zijn m. i. overigens zeer aannemelijk werk- 
plan voor de selektie veel van zijn waarde. Dit werkplan bestaat 
hierin, dan hij 4 streng gescheiden afdeelingen wil instellen: de 
eerste voor het verkrijgen (invoeren, selekteeren en kruisen) van 
nieuw plantmateriaal, de tweede voor het behouden ‘onveranderd 
voortkweeken en op zuiverheid kontroleeren, er van, de derde 
voor het „valueeren” voor de praktijk (d. i. keuren op technische 
bruikbaarheid), en de vierde voor het vermeerderen vam de bruik- 
baar bevonden zaadsoorten tot hoeveelheden, die de landbouw 
noodig heeft. De eerste afdeeling bemoeit zich met principieele 
selektie kwesties en treedt daarin als adviseur voor de andere 3 
afdeelingen op. De tweede afdeeling bestaat uit systematicí, die 
behalve koztroleeren, ook beschrijvingen van de variëteiten moeten 
leveren. Beide afdeelingen bestaan uit wetenschappelijk gevormd 
personeel, dat eveneens in wetenschappelijke richting werkzaam is, 
in tegenstelling tot de volgende twee, die in voortdurende aanraking 
het de praktijk moeten zijn; de derde afdeeling die proefstations 
werk verricht, de vierde die als een partikuliere (event koöperatieve) 
bibitfirma opgezet kan zijn en winsten zal moeten afwerpen. Het 
is een schema, dat werkelijk goed in elkaar zit; maar — het is ook 
niet meer dan een schema. en de harde werkelijkheid, die met de 
personen, met hun kapaciteit en.... hun ancienniteit, met hun 
voorliefde en. . . . hun eigenliefde heeft rekening te houden, stoort 
zich aan zulke schoone plannen heel weinig. En waar een tak 


Ei 


van dienst eenmaal redelijk wel marcheert, zou men gevaarlijk 
handelen met de organisatie (noem haar desorganisatie, overhoop. 
te gooien. 

Referent gelooft ook niet. dat in een primitieve maatschappij Es 
de Indische, een ideale organisatie de hoofdzaak is. Waar veel 
handen te kort komen, is opportunisme een vereischte: zoowel 
van chefs als van ondergeschikten wordt veel inschikkelijkheid 
gevergd, en zoolang er werk wordt aigeleverd, is het praten over 
(onuitvoerbare) reorganisatie vrij nutteloos. 

Indische Mercuur 10 Mei 1918, pag. 321. G::5 


Correlatie tusschen kernen en korrels bij maiskolven 


A. E. GRANTHAM publiceert in Journal of the American Society of 
Agrenomy de resultaten van een reeks onderzoekingen naar de cor- 
rellatie tusschen de eigenschappen van de kolfkern (afmetingen, ge 
wicht en dichtheid) en die van de korrels (lengte, dikte, gewicht 
en beschot). 

Het onderzoek liep over 3500 kolven van de soort Johnson County 
White, waarvan voor het doen der verschillende waarnemingen alleen 
het beste deel van de kolf genomen werd, n. |. een regelmatig cylin- 
drisch deel van 12 c.M. lengte. 

Het onderzoek betrof de volgende zaken: 

). Het gewicht van het beste kolfdeel van 12 c.M. lengte. 

2. Het aantal rijen korrels. 

3. De omtrek van de kolf. 

4. De dikte van de korrels. Deze werd bepaald door te tellen 
hoeveel korrels een rij van 10 c.M. lengte vormden. Het minimum 
was 18, het max. 32, het gemiddelde 24, 827 + 0,0229. 

5. Het totaal gewicht der korrels. Min. 105 Gram, max. 285. 
G. gem. 196, 321, + 0,2630. 

6. Het gewicht van de kolikern. Min. 15 G. max. 75 G. gem. 
36,5 + 0,083. 

7. _Omtrek van de kolfkern. Min. 7 c.M. max. 15 c.M. gem 
10571 + 0,OM. 

8. Lengte der korrels. Deze werd bepaald door het verschil te- 
meten tusschen de diameter der kolf en die van de kolfkern. Min. 
0,7 c.M. max. 0,9 c.M. gem. 1,248 + 0,0015. 

9. Gemiddeld korrelgewicht. Dit werd bepaald door te tellen: 
hoeveel korrels noodig waren om een SeWIEnh van 10 Gram te ver- 
krijgen. Min. 18, max. 52, gem. 27,805 + 0,0513. | 


2 AT 2e 


10. Dichtheid van de kolfkern. Deze werd bepaald door het ge- 
wicht te deelen door den omtrek. Min. 0,12 max. 0,54 gem. 0,328 
+ 0,0006. 

De volgende tabel geeft de coëfficiënten van de correlatie tus- 
schen de verschillende eN aan, berekend volgens de 
formule van Davenport. 


Vergeleken eigenschappen. Coëfficiënten. 
HEE 5. Totaal gewicht der korrels. 0,4118 + 0,0095 
Ë eni de | 9. Korrelgewicht . . . …. —0,0185 „ 0,0114 

de kolikern. | 8. Korrellengte .…. … … OR 


4. Korreldikte. … … a … > 


RE TTT 
J. AIS GS etmek Hie B MER: 0, ek 
6. Gewicht van | 5. Als boven 3064 + 0,0103 


Van an 

de kolfkern. | 8. » » 5 5 — 8 = En 0,0747 En 0,0113 

A 

5. Als boven. … ns te OS 

10, Dichtheid | 9 —0,1959 „ OOM 
van de A 8. + 5 — 0,0039 „ 0,013 
4, — 0,0513 0,0114 


» B - . . . - ” 


Conclusien : 

a. Het totaal gewicht aan korrels stijgt met den omtrek van de 
kern. De correlatie komt zeer sterk uit 

b. Het totaal gewicht aan korrels stijgt met het gewicht van de 
kern. Ook deze correlatie komt sterk uit. 

c. De korrellengte neemt toe met de dichtheid van. de kern. 
maar de graad van correlatie is gering. 

d. Grootere dichtheid van de kern. gaat samen met neiging tot 
vermindering van het gemiddeld korrelgewicht. 

e. Er is een matige korrelatie tusschen de volgende eigenschap- 
pen : Omtrek van de kern. en lengte van de korrels. 

Gewicht van de kern en gemiddeld korrelgewicht. 

N 5 „ en korreldikte. 

f. Een zwakke negatieve correlatie is er tusschen den kernom- 
trek en de korreldikte. 

2. Een nog zwakker negatieve correlatie tusschen de volgende 
Paren: kerngewicht en korrellengte, kerndichtheid en totaal gewicht 
‘aan korrels. | 


ANT 


h. Een zeer zwakke negatieve correlatie tusschen de kerndicht- 
heid en de korreldikte. 

i. Tusschen den kernomtrek en het gemiddelde korrelgewicht is 
de negatieve correlatie bijna nul. 

Tusschen de eigenschappen van de kolfkernen en die der-korrels 
is dus in bepaalde gevallen een duidelijk sprekend verband, zoodat 
metingen aan de kolfkernen kunnen dienen bij de nauwkeurige 
selectie van de mais. 

Billetin des Rens agr. de l'inst. intern. v. d. v 


De katjang-tanah en haar producten. 


De arachis-olie is een van de belangrijkste consumptie-artikelen 
geworden. In 1912 verwerkte men in de fabrieken van Marseille 
240.000 ton gepelde en 120.000 ongepelde aardnoten, waaruit men 
58,7 millioen Liter olie voor de consumptie en 87 millioen L. olie 
voor andere doeleinden bereidde. 

In dat zelfde jaar voerde Duitschland ruim 62.000 ton arachisnoten 
in. De Vereenigde Staten voerden van 1 Juli 1913 tot 1 Juli 1914 
meer dan 5 millioen Liter arachisolie in, waarvan de helft bestemd 
was voor de margarine-oliefabrieken van Chicago. 

Op de beurs van Marseille onderscheidt men minstens 10 soorten 
arachis van verschillenden geografischen oorsprong. De Fransche 
koloniën importeeren de grondnoten gewoonlijk ongepeld. De gepelde 
noten worden aangevoerd van China, Mozambique, Bombay, Voor- 
Indië, Ned.-Indië. 

De fijnste olie wordt verkregen uit de ongepelde noten, daar 
deze onder het transport het minst geleden hebben. De gepelde 
arachis uit China en Ned.-Indië is echter evengoed, daar die bijna 
geheel uit de hand wordt gepeld en goed wordt beveiligd tegen 
vocht en kneuzing. Aan de kust van Coromandel opent men de 
noten door ze te bevochtigen, waarna ze zich zelf openen. Het 
product, dat op deze wijze is behandeld, kan alleen dienen om er 
olie uit te trekken voor de zeepbereiding. 

In Zuid-Amerika neemt de cultuur van de katjang- tanah sterk toe. 
De bereiding van arachisolie had tot 1915 in Amerika weinig be- 
teekenis. Het streven is echter nu de cultuur uit te breiden en den 
invoer van arachisolie te verminderen, door dit product uit eigen 
oogst te winnen. 

Het Departement van eon heeft een onderzoek doen instellen 
naar de verschillende variëteiten. De „Spanish” bleek per 100 K.G. 


ongepelde noten 78,7 K.G. zaadkernen te bevatten met een olie- 
gehalte van 50 pCt. (Op Java bevat de veel geplante katjang-Holle 
43 tot 5t pCt. olie en heeft een uitlevering van 70 pCt.). 

Om olie te bereiden, die goed is voor de consumptie moet de 
katjang-tanah zeer goed worden gereinigd, gepeld, ontdaan worden 
van zaadvlies en kiem, vóór de dan resteerende zaadlobben worden 
gemalen en geperst. 

Fabrieken die ingericht zijn op het verwerken van katoenpitten, 
kunnen zonder eenige verandering arachis verwerken. De eerste 
persing moet kou geschieden, zoo men olie van superieure kwa- 
liteit wil verkrijgen. Voor de tweede persing moet. de katjangkoek 
nogeens vermalen worden na verwarming. De olie door de tweede 
persing verkregen, kan geraffineerd worden en levert dan tweede 
kwaliteit olie voor directe consumptie of dient voor de bereiding 


van margarineolie. Ongeraffineerd dient ze voor de zeepfabricatie. 


Het voornaamste bijproduct is de perskoek, die een uitstekend 
veevoeder levert. Voor bemesting heeft de koek vrijwel dezelfde 
waarde als de perskoek van katoenzaad, maar voor veevoeder is de 
perskoek van de katjang-tanah beslist beter. 

De peulwanden leveren een bijproduct van geringe waarde. Men 
maalt ze wel fijn om ze door de perskoeken te mengen. Als brand- 
stof. of als stalstrooisel bewijzen de doppen nuttiger diensten. 

‘Bulletin des Rens. ager. de inst. intern. v. d.-v. 


Maïsbrood. 
J. BRUDERLEIN. Contribution àl’etude 
de la panification et à la myeoiogie du 
mais 


Het is mogelijk van zuiver maismeel brood te bakken. Als zuur- 
deesem voldoet de gist, die bij het broodbakken gewoonlijk gebruikt 
wordt zeer goed. De Mucor Praini en de Bac. levans voldoen 
eveneëens, hoewel de Mucor de gewenschte rijzing van het deeg 
slechts zeer langzaam bewerkt. | 

Het maisdeeg ondergaat een fermentatie, die overeenkomt met 
die, welke bij het rijzen van tarwedeeg plaats heeft. Door de andere 
samenstelling van de gluten mist het maisdeeg echter voldoende 


élasticiteit en poreusheid om een brood te leveren, dat zich met- 


genoegen laat eten. Het maisbrood is veel compacter dan het tar- 
webrood. Door grooter vochtgehalte is het ook moeilijker te con- 
sétveeren: 


— 413 — 


Zonder toevoeging van andere spijzen geeft het maisbrood geen 
voldoende voeding. Door zijn compactheid en kleverigheid geeft 
het spoedig het gevoel van verzadiging, zoodat meerdere: malen 
eten noodzakelijk is om behoorlijk gevoed te worden. 

Het brood is echter gemakkelijk te verteeren, zoodat de ingewanden 
ook bij geregeld gebruik er geen nadeeligen invloed van ondervin- 
den. 

Revue generale des Sciences. yv. d. v. 


Copra-perskoek. 


‘Verminderde vraag naar perskoek van copra en sterke daling van 
den prijs van dit artikel heeft op Ceylon aanleiding gegeven tot 
een onderzoek naar de bruikbaarheid van de copra-perskoek voor 
bemesting. De Inlandsche perskoek „poonac” bleek te bevatten 


3,33 pCt. stikstof, ° 
1,47 „ _phosphorzuur, 

20 SPOfasch, 

0,90 „ kalk, 

EZ osn Soda: 


Vergeleken met andere perskoeken bevat 100 K.G. copra- perskoek 
evenveel stikstof als 35,7 KG. perskoek van aardnoten, 66,6 K.G. 
van djarak en 83,3 K.G van koolzaad. 

Bull. mensuel. Inst. Int. d'agr. IX 2. v.d. v. 


Rijsteultuur in Peru. 


In de beide kustprovincien Lambayeque en Libertad is de rijst- 
cultuur van groote beteekenis. De grond is er vruchtbaar en het 
water overvloedig, terwijl het klimaat er bijzonder geschikt is, 

Waar de omstandigheden zoo gunstig zijn, kwam men er niet toe 
de rijstvelden te bemesten, terwijl overvloed van bruikbgre terreinen 
het mogelijk maakt elk jaar een gedeelte der sawah's braak te. 
leggen. 

Een oppervlakte van 24000 HA (33800 bouw) wordt jaarlijks 
beplant en levert gemiddeld 1800 K.G. gabah per HA (10 picol per 
bouw). Indien men er toe overging de velden te bemesten, zou 
gemakkelijk de dubbele hoeveelheid geoogst kunnen worden. 

Men begint thans ook gebruik te maken van moderne werktuigen 
voor de grondbewerking en voor het pellen van de gabah. De ge- 


B ie 


heele rijstproductie van Peru bedraagt 40.000 ton. De kwaliteit 
is uitstekend, een gedeelte van het product wordt uitgevoerd. 
Bulletin des Rens. agr. de linst intern. yv. d. v. 


ÄAardappelcultuur door middel van aardappelschillen. 


In het voorjaar van 1916 heeft de Heer Castaldi in Italië proeven 
genomen met aardappelschillen. De oogen waren meegeschrild, zoo- 
dat een weinig van het inwendige van den aardappel aan de schil 
gehecht bleef. 

Van 100 K. G. aardappelen schilde hij op die wijze 45,5 K. G. 
af, zoodat 54,5 K. G. voor de consumptie overbleef. (Hij schilde 
dus even zuinig als onze Indische kokki’s dat gewoon zijn). 

De aardappelschillen werden uitgeplant op vierkante vakken, in 
afwisseling met gewone pootaardappelen. De vakken werden aile 
op dezelfde wijze behandeld. Men plantte 19 Maart en oogstte 
4 Augustus. De volgende resultaten werden verkregen: 


Plantmateriaal: Geheele pootaard- Aardappel- 
appelen. schillen 
Beplante oppervlakte: 360 M?. 360 M'. 
Gewicht van het plantmateriaal: 54,5 K.G. 24,57 K.G. 
„ de geoogste hoeveelheid: 288 K.G. 286 K.G. 


Per H. A. zou men alzoo van 682 K. G. schillen 7 944 K. G. aard- 
appelen verkregen hebben en van 1513 K. G. pootaardappelen 
8000 K. G. 

Bulletin des Rens. agr. de l'inst. intern. v. d. v. 


SCHADUW-, SIER- EN LAANBOOMEN. 
DOOR 
H. J. WIGMAN JR. 


Vreemdelingen, vooral uit streken met minder weligen plan- 
tengroei afkomstig, zijn gewoonlijk vol bewondering over de 
prachtige natuur, waarvan wij hier genieten. Zoo vindt men 
beschrijvingen. van indische steden, waarin sprake is van 
sierlijke villa’s door mooie tuinen omringd, van mooie lanen, 
van schitterend bloeiende boomen, enz. Wij, die hier wat 
langer verblijven en de zaken wat nauwkeuriger beschouwen, 
weten, dat er nog wel het een en ander ontbreekt en dat er 
nog veel verbeterd kan en moet worden, voordat Java den 
naam van „The garden of the east” ten volle verdient. 

De groote veranderingen, die hier om ons heen zich overal 
voltrekken, vereischen ook op tuinbouwgebied onze volle aan- 
dacht. 

Hoewel het niet altijd onmiskenbare verbeteringen zijn en 
het soms den schijn heeft of wij achteruitgaan, zullen zij op 
den duur ongetwijfeld wel tot betere toestanden leiden. _ 

Wij hebben hier altijd gewoond in tuinsteden, ieder huis 
was door een grooteren of kleineren tuin omringd. In Europa 
tracht men dergelijke steden te stichten en op enkele plaatsen 
heeft men daarmede reeds gunstige resultaten bereikt. Ik 
schreef in dit tijdschrift, deel 1909, blz. 505 en volgende reeds 
een en ander over zulke tuinsteden. 

Hier zijn wij verplicht door de toename van alle klassen 
der bevolking om, wegens gebrek aan ruimte, de huizen dich- 
ter op elkaar te bouwen. Op groote erven, waar vroeger één 
huis stond, moet men er thans verscheidene bouwen. 

Door het aanleggen van tramwegen, van telefoonleidingen, 
door het verbeteren van wegen, enz. moeten veel boomen 
worden opgeruimd. Het toenemend autoverkeer en de daar- 
door ontstane stofplaag, noodzaken ons tot degelijker aanleg 


Teiĳjsmannia 29 


EN EEN ENA Dennen nn nn ene mn re 


sATEES 


en intensiever onderhoud van wegen; deze laten nog veel te 
wenschen over, niettegenstaande de groote kosten, die er aan 
besteed worden. 

Vroeger bezaten de hoofden van plaatselijk en gewestelijk 
bestuur zeer groote erven, soms waren het bijna parken; de 
mogelijkheid om die behoorlijk te onderhouden bestond daarin, 
dat zij de beschikking hadden over tal van gestraften. Nu 
aan die werkkrachten andere meer productieve bezigheden 
opgedragen worden, wordt aan het onderhoud dier erven slechts 
het hoogst noodige gedaan, ook wordt van die ruime erven 
gebruik gemaakt om er andere Gemeente — of Rijksgebouwen 
te plaatsen. Door al die verschillende oorzaken is er heel wat 
open ruimte bebouwd en vooral zijn er tal van fraaie boomen 
opgeruimd, deze laatste zijn niet altijd behoorlijk vervangen. 
En wat is fraaier en doet weldadiger aan, dan een goed uit- 
gegroeide boom, die van alle kanten ruimte heeft om zich 
normaal te kunnen ontwikkelen! Vooral in de tropen, waar 
de straten en gebouwen door de zon geblakerd worden en_ 
waar het felle licht door de omgeving weerkaatst wordt, zijn 
mooie boomen een uitkomst, een weldaad voor mensch en dier. 
Ook buiten de dicht bebouwde buurten zijn boomen niet 
slechts onmisbaar voor schaduw, maar ook als windbrekers 
bewijzen zij uitnemende diensten. 

Boomen zijn de reuzen in het plantenrijk; zij vormen een 
machtigen schakel in de betrekkingen tusschen de zon en de 
aarde, het nut ervan is algemeen erkend. Zonder boomen 
zou een groot deel onzer aarde in een onvruchtbare woestenij 
herschapen. worden, daar boomen, vooral als zij in groot aantal, 
in wouden woorkomen, de aarde vruchtbaar en tot een geschikte 
woonplaats voor mensch en dier maken. 

Het is verbazend, welk eene kracht groote boomen 
ontwikkelen. Zij zuigen met hunne wortels vele liters water, 
waarin plantenvoedsel is opgelost, uit den bodem en voeren 
die naar de bladeren tot zelfs in de uiterste toppen. Door de 
bladeren wordt een deel van dit water verdampt en zoo aan 
de atmosfeer teruggegeven, terwijl een ander deel er verwerkt 
wordt tot plantenvoedsel en overzebracht wordt naar andere 
deelen van den boom tot zelfs naar de diepst gelegen wortels. 


Ey en 


Het groote nut van boomen werd reeds in de oudste tijden 
als bij intuitie door vroegere menschenrassen gevoeld; zij 
konden zich geen rekenschap geven van het waarom, maar 
zij gevoelden het. In Europa waren het vooral de eiken, die 
de oude bewoners imponeerden; men vindt nog plaatsen waar 
zulke boomen heilig geacht werden, Hier zijn en waren het 
de waringins, waar men met ontzag tegen op keek en men 
ging er niet spoedig toe over, dergelijke reuzen te kappen. 

Reeds lang was het eene goede gewoonte, ter herinnering 
aan heugelijke en belangrijke gebeurtenissen boomen te plan- 
ten. Zoo zijn hier bij de troonsbestijging van onze Koningin 
en bij de geboorte van Prinses Juliana tal van dergelijke herin- 
neringsboomen geplant. De mooie waringin tegenover het 
station te Buitenzorg is er een goede vertegenwoordiger van, 

Onze populaire dichter Vader Cats, zeide reeds: 

„De wijste van het volk. 
„De beste van het land. 
„Die hebben ‘’t veld bezaaid. 
„Of bosschen aangeplant” 

In het tijdschrift. „Buiten’ van 25 Augustus, 1917, komt 
op blz. 399 een opstel voor van den heer F. W. DRIJVER, 
over de ontbossching van Nederland, Door een samenloop van 
omstandigheden, door den nood der tijden, zegt schrijver is 
het niet te verhoeden, dat menige kleinere en grootere boom- 
groep onder de bijl des vellers zal bezwijken, tot schade van 
de volksgezondheid en ten nadeele van de bekoorlijkheid van 
zoo menige streek. Vroeger stonden op het schenden van 
boomen zware straffen, die thans heel wat milder zijn. 

In genoemd opstel wordt verder gewezen op het goede 
voorbeeld, dat Amerika ons geeft, door het stichten van den 
z. g. Arbor day 

Het was in het jaar 1872, dat in den staat Nebraska, door 
J. Sterling Morton destijds voorzitter van den Board of Agri- 
culture, een vacantiedag in het leven geroepen werd, welke 
twee jaar later de sanctie verkreeg door eene proclamatie 
van den Gouverneur Furnas. Dit goede voorbeeld vond spoedig 
overal navolging. In de noordelijke staten valt deze, bij de 
wet vasgestelde Arbor Day, in April of Mei, in de zuidelijke 


Ee ke 


in Januari of Februari. In die dagen.trekt de jeugd naar buiten 
om onder bekwame leiding op de daarvoor aangewezen plaatsen 
zaden van boomen aan den bodem toe te vertouwen. Men 
bewijst zoodoende aan het nageslacht een weldaad en leert 
aan de jeugd, onzelfzuchtigen arbeid verrichten. 

Eerbied voor de boomen .... Elk bosch is een natuur- 
monument. 


Een der voornaamste plaatsen, waar boomen geplant moeten 
worden, is langs de wegen. Over het aanleggen van wegen 
kan ik kort zijn, daar de bespreking van de beplanting toch 
al uitvoerig genoeg zal worden. 

Men make de wegen niet te smal; een breede weg voldoet 
in verreweg de meeste gevallen beter. Als er geen druk 
rijtuigverkeer is, kan men het verharde gedeelte alleen in 
het midden aanleggen en make dan aan beide kanten min 
of meer breede grasbermen. Altijd moet gezorgd worden, 
het regenwater spoedig af te voeren; indien hiervoor niet 
gewaakt wordt, bederven de best aangelegde wegen spoedig. 
Indien de ruimte het toelaat, plant men aan beide kanten van 
den weg een dubbele rij boomen met een voetpad er tusschen. 
Dit staat goed en bezorgt aan de wandelaars een veilig pad. 
‚ Verder moet ik een beschrijving der regels voor het aanleggen 
van wegen aan vaklieden overlaten die er eene studie van 
gemaakt en ervaring van opgedaan hebben. 

Niemand zal ontkennen, dat de boomen langs de wegen er 
lang niet alle even goed uitzien. De oorzaak van dit feit is 
niet ver te zoeken: het kweeken, het planten en de verdere 
zorg voor de boomen moet meestal aan onbevoegden overge- 
laten worden. 

Ik zal daarom de verschillende kwesties, die bij het planten 
van laanboomen te pas komen, ietwat uitvoerig bespreken. - 
Om te beginnen de keuze der aan te planten boomen. 

Deze keuze is niet eenvoudig: wij hebben kier verschillende 
klimaten, in verband met den regenval, de hoogteligging, soms 
met den aard van den bodem, enz. Daardoor zien wij, dat boomen 
in de eene streek welig groeien, terwijl zij op een andere 
plaats een kwijnend bestaan lijden. Niet altijd liggen de oor- 


ET en 


zaken van dit verschijnsel voor de hand. Er behoort plaat- 
selijke ervaring toe, om de geschiktste boomsoort voor eene 
bepaalde plaats te kiezen. 

Onze voorouders wisten het wel; de voornaamste boomsoor- 
ten, die zij planten, waren mooie soliede, maar niet zeer snel 
groeiende boomen: o.a. tamarinde, kanari, damar, enz., en 
nog treft men ze in de benedenlanden aan, die krachtige, 
knoestige asemboomen met het buitengewoon sierlijk loof, waar- 
van vooral het jonge groen schitterend is Wij echter willen 
spoedig resultaten van ons werk zien. Daarom wordt dikwijls 
gezocht naar zeer snel groeiende boomen, die niet altijd vol- 
doen en dikwijls onderhevig zijn aan ziekten, enz. en het ook 
spoedig afleggen. 

Op een andere manier tracht men zich te helpen door tus: 
schen de boomen die voor de laan bestemd zijn, andere snel- 
groeiende te planten, of wel door de laanboomen zoo dicht 
bij elkaar te plaatsen, dat zij spoedig schaduw geven met de 
bedoeling ze later om den ander uit te kappen. Beide werk- 
wijzen verdienen afkeuring, hoewel het denkbeeld van deze 
laatste beplanting in den grond niet verkeerd is. Als alles wer- 
kelijk zoo ging als men het zich voorstelde, dan zou er niets 
tegen zijn, maar in de praktijk gaat het geheel anders. 

Want als de tijd van het kappen eenmaal daar is, komen de 
bezwaren. Gewoonlijk laat men de boomen te lang staan, men 
vindt het jammer, de laan tijdelijk te beschadigen, omdat de 
boomen er zoo wooi en gezond uitzien en de laan werkelijk al 
een goed geheel schijnt te vormen. Dat is de eerste fout, die 
bijna overal gemaakt wordt en waarvan men later spijt heeft. 
De boomen beginnen elkaar te hinderen en groeien niet meer 
normaal. Begint men ze eindenlijk om den anderen te rooien, 
dan bemerkt men dikwijls, dat onder de exemplaren, die op 
geruimd moeten worden, mooiere zijn dan die, welke moeten 
blijven staan, lets dergelijks krijgt men door andere, snel- 
grceiende boomen tusschen de laanboomen te planten. Ik 
heb al veel voorbeelden van mislukking gezien bij dergelijke 
werkwijzen. 

Het komt ook wel voor, dat enkele fraaibloeiende soorten 
tusschen de laanboomen geplant worden. Ook dit is af te 


ide 


raden. Wel krijgt men zoo nu en dan, als zich een milde 
bloei vertoont, mooie effecten maar de laan wordt er niet beter 
op. Verscheidene van onze mooie bloeiende boomen verliezen 
in den oostmoesson hun loof, o. a. Zagers troemuia Loudon 
F. et B, Sferculia culorato RONB; Cassia Fustula L. F. en 
andere; hierdoor wordt de laan onoogelijk. 

Om bovengenoemde redenen is het ‘t beste, slechts boomen 
van dezelfde soort voor de geheel laan te gebruiken. 

In een opstel van Mc. MErrAN in de „Tropical Agricul- 
turist’’ over het beplanten van lanen op Ceijlon stelt deze 
schrijver de volgende eischen: 

1. De boom moet altijd groen zijn; als hij zijne bladeren 
verliest, moeten er al nieuwe aan zijn, of deze moeten dade- 
lijk na den afval uitkomen, 

2, Hij moet een krachtigen recht opgroeienden stam 
hebben, die op minstens 3!/,à 4 M zonder takken moet zijn. 

3. Hij moet een regelmatige kroon hebben. Liefst be- 
hooren de takken aan den binnenkant van de laan meer naar 
boven te groeien, zoodat men den vorm van een booggewelf, 
krijgt terwijl de takken aan den buitenkant van den boom 
wel eenigszins mogen afhangen wat meer schaduw geeft en 
op een afstand ook mooier is. 

Er is nog een bezwaar, waarop bij de keus der boomen 
en bij het uitplanten gelet dient te worden. De schaduw 
mag niet te donker zijn; het lang vochtig blijven der wegen 
bij regenachtig weer is dikwijls oorzaak, dat zij spoedig 
verslijten. 

In het geval, dat men boomen plant, die zware schaduw geven 
moeten ze wat verder uit elkaar komen, opdat de zonnestralen 
den weg kunnen bereiken en een snelle opdroging bevorderen. 

In een volgend gedeelte van dit opstel zullen een aântal 
boomen besproken worden. Een korte beschrijving geeft 
dan aan, waarvoor zij het best te gebruiken zijn; zooveel 
mogelijk zullen voorts de eigenschappen worden opgegeven, 
terwijl er in ‘t bijzonder op gelet kan worden, welke boomen 
geschikt zijn voor wegenbeplanting. | 

Een voornaam feit, waarop door hen die lanen aanleggen, 
niet voldoende gelet wordt, is dat de boomen gezond moeten 


ebt 


zijn. Wil men gezonde, krachtige mooie boomen hebben, 
dan moet men ze van den beginne af behoorlijk verzorgen. 

De keuze van het zaaizaad, de aanleg van kweekbedden en 
de verdere behandeling kan men niet aan iedereen overlaten. 
Zoo is b.v. het snoeien der boomen een bezigheid, die met 
kennis en zorg uitgevoerd moet worden, thans wordt dit werk 
veelal toevertrouwd aan werklieden, wier voornaamste doel 
is eene flinke hoeveelheid brandhout te bemachtigen. 

In de volgende hoofdstukken kunnen wij de verschillende 
onderdeelen behandelen : 

I. De aanleg van een kweektuin ; 

IL. Het vermenigvuldigen; 
II. De verdere behandeling der zaailingen en het overplanten ; 
IV. Het onderhoud der boomen; a bemesten, ò snoeien; 

V. Bestrijdingsmiddelen tegen ziekten. 


1. De aanleg van een kweektuin. 

Het terrein, waar men de Jonge boompjes wil opkweeken, 
moet met zorg gekozen worden. Het is gunstig, als het ee- 
nigszins hellend ligt, het overtollige regenwater kan dan snel 
wegvloeien. Plekken, waar zich het overtollige water van 
omliggende gronden verzamelt, vermijde men zooveel mogelijk, 
omdat het niet overal gemakkelijk afgevoerd kan worden, en 
beide uitersten, zoowel droogte als vochtigheid, werken nadeelig 
op den groei der jonge plantjes. Ook is het gewenscht, dat 
er op niet te grooten afstand een rivier of ten minste eene wa- 
terleiding is, die altijd water voor voldoende begieting kan 
leveren. 

Zware vaste kleigrond is evenmin gewenscht als lichte zand- 
grond, een min of meer humusrijke, goed doorlatende bodem 
is het beste. Als het terrein aan zwaren wind blootgesteld 
is, moet het beschut worden, hetzij door het aan den wind- 
kant te beschermen door het planten van voor het doel ge- 
schikte boomen of door het aanleggen van een haag van 
minstens 2!/, M. hoog. Nog een ander doel van deze haag is, 
een afsluiting te verkrijgen, die alle ongewenschte gasten 
buiten houdt. In de meeste gevalleu is een z. g. levende 
pagger daarvoor onvoldoende; er zal in voorzien moeten worden, 


ARD 


door aan den buiten kant een prikkeldraad afsluiting te maken. 
Zijn er veel kippen in de buurt, dan moet men met volièregaas 
deze niet gewenschte tuinlui den toegang belemmeren. 

Op het terrein zelf mogen geen boomen staan, deze oefenen 
geen goeden invloed op den groei der jonge boompjes uit. 

De grootte van de kweekerij hangt af van de behoefte. 
Voor groote gemeenten, waar veel wegen zijn en waar men, 
afgezien van de behoefte aan schaduwboomen voor die wegen, 
ook parken of andere open plekken heeft, die beplant moeten 
worden, is meer ruimte noodig dan voor kleinere. Misschien 
zouden hier en daar de gewestelijke en plaatselijke raden elkaar 
kunnen helpen. B. v. een plaatselijke raad legt een kweektuin 
aan, waar de boomen voor het gewest ook gekweekt worden, 
het laatste zou daarvoor een bepaalde bijdrage moeten geven, 
en beide zouden geholpen zijn. 

Voor een ietwat ruime kweekerij begint men met het aan- 
leggen van een weg er midden door. Zoo noodig make men 
ook wegen langs de kanten; deze wegen moeten ook door 
karren bereden kunnen worden, zij moeten ongeveer 3 à 4 M. 
breed en eenigszins verhard zijn. 

Een weg er om heen, een weg er midden door en een 
dwarsweg, die den laatstgenoemden rechthoekig snijdt: zoo- 
doende krijgt men vier groote stukken grond, die van alle 
kanten door genoemde wegen omringd worden. Deze stukken 
werden in kleine afdeelingen verdeeld, b. v. in bedden van 
154 M. breed met paden er langs van % M. breedte, Genoemde 
bedden zijn bestemd om er op uit te zaaien of om er de zaai- 
lingen voor het eerst op over te planten. Voor grootere plan- 
ten kunnen breedere bedden aangelegd worden. Eerst na deze 
voorloopige werkzaamheden begint men met de grondbewer- 
king. Deze bestaat in het diep omwerken van den grond der 
bedden; een paar voet diep moet die bodem omgespit worden. 

Men moet hierbij wat zuinig op den bovengrond zijn: deze 
bevat meer humus en is meer verweerd dan de dieper lig- 
gende lagen; de laatste zijn dikwijls in het begin zeer onvrucht- 
baar. Vóór het diepe bewerken. wordt de bovenlaag er afge- 
nomen, aan den kant gebracht en, als het werk gedaan is, 
er weer bovenop verdeeld. 


Se j fj m in. a 
' 
ns ee Li 
RE 4 
mn Î n hd _ 
in, = 
se E n k 
ne 
K p 
Î he | 
P N 
Es. sd 8 
F- ke 
‚ 
k 
f 
. 
- 
= 
á - 
Z 
Dn N 
Ì pn 
° 
n Kd 
ae — 
4 
4 
N . 
- Ld = Ì 
» 
. 
. 
ks 
Nn 
ze N 
Dn 


ARAS 


Een dergelijke grondige bewerking geeft de volgende voor- 
deelen. 

IL. De lucht kan beter op de diepere grondlagen inwerken, 
hierdoor wordt de omzetting in plantenvoedsel bevorderd. 

IH, In tijden van droogte kunnen de wortels zich gemak- 
kelijk van water uit de diepere grondlagen voorzien. 

III. De ontwikkeling der z. g. haarworteltjes, die aan het 

einde van iederen gezonden wortel ontstaan en die dienen om 
het voedsel uit den bodem op te nemen, kan gelijkmatig 
plaats vinden. 
Langs den middenweg of langs het laagste van den kweek- 
tuin moet een goot gegraven worden, om het overtollige re- 
genwater af te voeren: zoo noodig graaft men nog kleinere 
goten langs de vakken, die het water naar de groote goot 
leiden, In ieder geval zorgt men, dat het water zoo snel mogelijk 
weggevoerd wordt en niet in den tuin blijft staan om daar 
te bezinken. 

In den kweektuin moet een loods gebouwd worden om de 
gereedschappen en andere voorwerpen op te bergen. 

Eindelijk moet er een kweekhuis of serre zijn, waarin fijnere 

zaden uitgezaaid en overgeplant worden, dit moet een lang 
gebouw zijn van noord naar zuid liggende, opdat de zon- 
nestralen er ’s morgens van den eenen en ’s namiddags van 
den anderen kant in doordringen; midden op den dag is wat 
schaduw gewenscht. 
Eene breedte van 5 M. en eene hoogte van 4 M. is voldoende 
de dakbedekking is het beste van glasruiten of van glazen- 
pannen. In het midden kan men met een paar planken den 
nok bedekken. Nu de ruiten en de glazenpannen zoo kostbaar 
zijn, zou men zich kunnen behelpen met een atapbedekking, 
daar tusschen moeten echter glazen ruiten of glazen dakpan- 
nen aangebracht worden; het mag er vooral niet te don- 
ker zijn, 

Ten einde sterke planten te verkrijgen moet men zorgen, 
dat ze van jongs af aan veel licht hebben. Plantjes, die niet 
voldoende licht krijgen, groeien spichtig op, met zwakke 
stengeltjes ; als het gebrek aan licht wat lang duurt, ziet 
men de zaailingen dikwijls afrotten. Om te kiemen heeft het 


\ end Cen 

zaad niet veel licht noodig; zoodra de kieming heeft plaats 
gehad, hebben de plantjes er veel behoefte aan en al is het 
niet dadelijk, op den duur moeten zij volle zonlicht hebben. 

In het midden van de kweekerij maakt men een rabat; 
dit kan van planken of van metselwerk zijn, het laatste is te 
verkiezen. Dit rabat vult men met grint, daar op komen de 
potjes te staan, 

Als men niet anders dan jonge boomen wil kweeken, is 
een dergelijk kweekhuis, hoewel gemakkelijk, toch niet onont- 
beerlijk; men kan ook uitzaaien in potten of op vakken, waar- 
over men een dakje gemaakt heeft. Zoo werden vroeger en 
ook thans nog wel de kinaplantjes gekweekt. 


(Wordt vervolgd.) 


OVER EENIGE VOORDEELEN VAN HET 
ENTEN EN OCULEEREN. 


Werd het oculeeren nog niet zoo heel lang geleden slechts 
toegepast door, om zoo te zeggen, den amateur-tuinier, die het 
heel aardig vindt, aan één rozestammetje eenige verschillend 
gekleurde .rozen te hebben, of verschillende kembang-spatoe- 
vormen op één stam te vereenigen, thans ondervindt het ocu- 
leeren ook van de zijde der planters een belangstelling, zooals 
slechts door iets, dat heel nuttig en voordeelig is, kan worden 
afgedwongen. 

De bedoeling van dit opstel is geenszins, een beschrijving 
te geven van de verschillende manieren van oculeeren, ook 
niet, de gronden te bespreken waarop het oculeeren berust, 
doch wel eenige voordeelen op te sommen, die het enten en 
oculeeren, en de kunstmatige vermenigvuldiging in het al- 
gemeen den planter geven kan. 

Werd nl. in vroegere jaren bij de beoordeeling van zaden 
uitsluitend gelet op een hoog kiemkrachtscijfer, tegenwoordig 
wordt naast een groote kiemkracht als voornaamste eisch 
gesteld, dat de zaden afkomstig zijn van boomen, die in het 
bezit zijn van de meest gunstige eigenschappen, als hooge pro- 
ducties en onvatbaarheid, ín ieder geval heel geringe vatbaar- 
heid, voor ziekten en plagen. 

Doch, wanneer aan dezen heel voornamen eisch voldaan is, 
wanneer dus de zaden. die wij voor een nieuwen aanplant 
uitleggen, inderdaad afkomstig zijn van superieure boomen, 
kunnen wij dan met alle zekerheid verwachten, dat de nako- 
melingen in het bezit zullen zijn van die voortreffelijke eigen- 
schappen ? 

‚ In haast alle gevallen zullen wij die zekerheid niet hebben. 
Immers de superieure moederboom bevindt zich in den aan- 
plant te midden van minder goede, allicht ten deele heel slechte 
planten; het ontstaan der zaden bij de superieure plant kan 


Rb rs DI 


voor een belangrijk deel te danken zijn aan de bestuiving en 
de bevruchting door de in haar omgeving zich bevindende, slech- 
te individuen, met het gevolg natuurlijk, dat wij met vrij groote 
zekerheid mogen verwachten, een nakomelingschap te krijgen, 
waarvan een gedeelte uit slechte planten zal bestaan. Ook is 
de mogelijkheid niet uitgesloten, dat onze voortreffelijke moe- 
derplant een hybride is, en dan bestaat er groote kans, dat 
wij een terugslag krijgen tot de ouderplanten, die allicht min- 
der goede, althans niet gewenschte eigenschappen kunnen 
hebben. 

Alleen wanneer de moederplant streng zelfbestuivend is en 
niet tot de hybriden behoort, zullen wij met alle zekerheid 
kunnen verwachten, dat de zaden ook planten zullen geven 
met volkomen gelijke eigenschappen als die van de moeder- 
plant, tenminste, wanneer ook de omstandigheden, waarin de 
nakomelingen gebracht worden niet anders zijn dan die, waarin 
de moederplant zich bevindt en waaronder ze is opgegroeid. 

Behoort de moederboom echter tot de groep der gewassen, 
waarbij zelfbestuiving een heel ondergeschikte en kruisbestui- 
ving daarentegen de voornaamste rol in de bevruchting speelt, 
dan zullen de zaden van zoo'n moederplant nimmer nakome- 
lingen geven met die eigenschappen, waaraan de moederplant 
baar voortreffelijkheid te danken heeft; òf de moederplant 
moet slechts omgeven zijn door individuen met geheel dezelfde 
eigenschappen, of wel op zulk een wijze geïsoleerd zijn, dat 
tijdens den bloei kruisbestuiving en tengevolge hiervan kruis- 
bevruchting volkomen onmogelijk is. 

__Bij planten, die door den bouw der bloemen uitsluitend op 
kruisbestuiving zijn aangewezen missen wij natuurlijk vanzelf 
elke zekerheid, hoe de nakomelingen zullen zijn. 

Genoemde gevallen vinden wij bij de meeste onzer cultuur- 
gewassen. Nemen wij als eerste voorbeeld de koffieplant. 

Bij de Liberia heeft, ofschoon zelfbestuiving reeds in den 
knop plaats vindt, toch niet altijd zel/bevruchting plaats. Wan- 
neer n.l. op een reeds door eigen stuifmeelkorrels bestoven 
stempel van een Liberiabloem door insecten vreemde stuif- 
meelkorrels worden gebracht, dan zullen we, omdat van deze 
vreemde stuifmeelkorrels de kiembuizen veel vlugger groeien 


THODE'. 


„FORKERT-M 


1 


ACAO-OCULATIE. 


)E 


mi, 
Ti 


GESLAA( 


N 


4 


Er 


EEN ENT VAN EEN KAWISARI-HYBRIDE OP 
EXCELSA-ONDERSTAM. 


jen 


dan die der eigen stuifmeelkorrels, geen zelf-, doch een kruis- 
bevruchting krijgen, althans wanneer het vreemde stuifmeel 
’s morgen vroeg, dadelijk nadat de bloem is opengegaan, op 
den stempel komt. 

Evenals bij de Liberia, doet zich ook bij de Robusta dit 
verschijnsel voor, dat de buis van het vreemde stuifmeel eerder 
dan die van het eigen stuifmeel bij het ei aankomt, zoodat 
ook bij deze soort kruisbevruchting hoofdzaak is. (Men leze 
omtrent dit interessante onderwerp „Een en ander over de 
biologie der koffiebloem”, door Dr. E. C. VON FABER in 
Teysmannia deel 21, blz. 556.) 

Van de zaden van een superieuren koffieboom, die te mid- 
den van slechte planten staat en zich in de nabijheid van andere 
koffiesoorten bevindt, kunnen wij dus op grond van het bo- 
venstaande niet verwachten, dat ze planten zullen geven met 
dezelfde eigenschappen, waaraan de moederplant haar voor- 
treffelijkheid te danken heeft. 

Bij de Cinchona (Kina) geschiedt de bevruchting in hoofdzaak 
door middel van insecten of ook wel door den wind — kruis- 
bevruchting dus—, zoodat wij ook hier niet kunnen verwachten, 
dat de nakomelingen, ontstaan uit zaden, gewonnen van een 
mooien boom, die te midden van andere, minderwaardige boomen 
staat, alle even goede eigenschappen zullen hebben als de 
moederplant. 

„De bestuivingswijze bij de Cacao heeft nog iets raadselach- 
tigs, vooral de kruisbestuiving kan niet anders dan door lucht- 
stroomingen worden verklaard, daar insectenbezoek absoluut 
niet plaats heeft”, zegt Dr. ROEPKE in deel XI van „Onze 
Koloniale Landbouw”. Dus ook bij de Cacao missen wij elke 
zekerheid, hoe de nakomelingen uit zaad zullen zijn. Zoo is het 
ook bij de Hevea en zeker bij nog vele onzer cultuurgewassen. 

Geeft dus de vermenigvuldiging door zaad in vele gevallen 
ons geen zekerheid omtrent de hoedanigheden van de toekom- 
stige nakomelingen, de kunstmatige of ongeslachtelijke verme- 
nigvuldiging daarentegen heeft ons tot op heden nog geen 
teleurstellingen gebracht. De superieure eigenschappen van 
het een of ander gewas zien we zoowel bij een tjangkokan 
als bij een ent of oculatie steeds terug. 


LEET ee 


Van de vele kunstmatige vermenigvuldigingsmanieren komen 
voor onze groote cultuurgewassen alleen het tjankokken (mar- 
cotteeren), enten en oculeeren in aanmerking 


Het tjangkokken of marcotteeren, een door den vruchten- 


kweeker op Java zeer algemeen toegepaste vermenigvuldigings- 
wijze is voor de vermenigvuldiging van onze cultuurgewassen 
om verschillende redenen het minst geschikt. Een van de 
voornaamste redenen is, dat voor het verkrijgen van een eenigs- 
zins aanzienlijk aantal tjangkokans de uitgezochte moederboom 
zwaar mishandeld moet worden, Bovendien is een tjankokan 
door het gemis van een penwortel nimmer zoo goed bestand 
tegen zware winden als een plant, die wel in het bezit is van 
een penwortel. Verder zijn aan het maken van een tjangko- 
kan nog groote bezwaren verbonden, waarvan het geregeld 
vochtig houden wel een der voornaamste is. 

Genoemde bezwaren doen zich bij de vermenigvuldiging 
door enten of oculeeren niet voor. 

Zonder de minste schade toe te brengen, kunnen van een 
moederplant eenige tientallen enten gemaakt worden, die — wij 
mogen dit met alle zekerheid verwachten — alle dezelfde eigen- 
schappen van de moederplant zullen vertoonen, terwijl door 
het gebruik van een zaailing als onderstam de ent of oculatie 
met evenveel succes als gewone, uit zaad gekweekte, planten 
tegen winden weerstand zal bieden. 

Behalve deze voordeelen, de zekerheid, dat we alle goede 
eigenschappen van de moederplant in de ent of oculatie weder 
terugvinden, en de bijzonner geringe schade, die aan de moe- 
moederplant wordt toegebracht wanneer enkele takjes of water- 
loten worden weggesneden voor het verkrijgen van eenige 


tientallen enten of oculaties, biedt ons het enten of oculeeren 


in sommige gevallen nog veel meer voordeelen. 

Van de twee meest bekende Kina-soorten weten wij, dat 
Cinchona Ledgeriana de beste, de Cinchona succirubra de 
minder goede is. Deze laatste soort bezit echter de heel goede 
eigenschap om zoo niet volkomen onvatbaar, dan toch slechts 
‚un heel geringe mate vatbaar te zijn voor de zoo gevreesde 
wortelschimmel. Cinchona Ledgeriana bezit deze eigenschap 
niet. Op nieuwe ontginningen, wanneer door omstandigheden 


Ee ABG 


de groote boomstronken niet verwijderd kunnen worden, wordt 
van deze goede eigenschap van de succirubra profijt getrokken. 
Dan worden nl. in de omgeving van die boomstronken enten 
geplant van Ledgeriana-kina op succirubra-onderstam,. Een 
Ledgeriana-zaailing in de nabijheid van zulk een infectiebron 
geplant, zou al spoedig een prooi zijn van de wortelschim- 
mel. 

Het enten van den Europeeschen wijnstok op den Ameri- 
kaanschen als onderstam geschiedt ook met geen andere be- 
doeling dan om een ziekte te voorkomen. Het wortelstelsel 
van den Amerikaanschen wijnstok is nl. niet zoo gevoelig voor 
druifluis als dat van den Europeeschen wijnstok. 

Precies met dezelfde bedoeling en allicht met hetzelfde succes 
zullen ook tomaten geënt kunnen worden op gewone terong- 
soorten, die voor de bacterie-ziekte niet zoo gevoelig zijn als 
de tomaat, terwijl om een dubbel voordeel van den grond te 
hebben tomaten zeker wel met succes geënt zullen kunnen 
worden op aardappelen, 


Een korte samenvatting van de in den Cultuurtuin te Bui- 
tenzorg genomen oculeerproeven bij Cacao, uitvoerig beschreven 
in Nos. 5 en 10 der „Mededeelingen uit den Cultuurtuin” kan 
aan dit opstel nog worden toegevoegd. (Zie ook Teysmannia 
jaargang 1918 blz. 279). 

Met drie verschillende methoden van oculeeren werden 
proeven genomen, ook met -de spleetgriffeling. Voor de 
koffie is deze laatste de meest geschikte entmethode, voor 
de vermenigvuidiging van Cacao deugt de spleetgriffeling 
echter niet. 

Van de drie verschillende manieren van oculeeren bleken 
alleen de Forkert-methode en de omgekeerde T-snede voor 
de praktijk de meest geschikte te zijn. Met het zg. plakocu- 
leeren zijn de verkregen resultaten zeer gering. 

De verschillende proeven, die ten doel hadden ons te orien- 
teeren omtrent eenige twijfelachtige punten van het oculeeren, 
en waarbij steeds genoemde Forkert-methode en omgekeerde 
T-snede met elkander vergeleken werden, leidden tot de vol- 
gende conclusies : 


Cn 


490 == 


De Forkert-methode verdient de voorkeur boven de omge- 
keerde T-snede; zij is eenvoudiger in de uitvoering en 
levert een hooger percentage slagers. 

Toppen van den onderstam even vóór het oculeeren oefent 
een nadeeligen invloed uit op het slagen der oculaties. 
Het gebruik van entwas levert geen voordeel op. 
Eenigszins oude oogen (uit takdeelen met bruine, niet meer 
behaarde bast) zijn beter geschikt voor oculaties dan jongere 
oogen (uit takdeelen met lichtbruine of nog Ston 
nog eenigszins behaarde bast). 

Als onderstammen kieze men bij voorkeur die, welke op 
1 voet hoogte boven den grond de dikte hebben van een 
wijsvinger, en een goed ontwikkelde poepoes hebben. 

De hoogte, waarop de oogen aan den onderstam worden 
aangebracht, neme men niet minder dan 1 voet. 

Men oculeere liever niet in een tijd van zware regens. 
Wenscht men dit toch te doen, dan plaatse men de pépinière 
onder een afdak. 


E. H. STOVE 


nnn ns 


KAN HET PLANTEN VAN KATJANG TANAH 
STEEDS OP DEZELFDE SAWAHVAKKEN 
VAN NADEELIGEN INVLOED ZIJN OP 
HET PRODUCTIEVERMOGEN 
VAN DIT GEWAS? 


Zooals bekend is, mag het planten op een zeker terrein 
van een bepaald eenjarig gewas, eenige malen achtereen, over 
het algemeen niet als raadzaam worden beschouwd. Er zijn 
verscheidene uitzonderingsgevallen bekend, waar zooals bij 
kedelee, de tweede aanplant in vele gevallen meer opbrengt 
dan de eerste; als regel kan men echter zeggen, dat bij 
verbouw eenige malen achtereen van een bepaald gewas de 
opbrengsten zullen dalen, wanneer althans de groeivoorwaarden, 
welke niet afhankelijk zijn van den bodem, gelijk blijven. 
Dat achteruit gaan van de producties kan gewoonlijk worden 
geweten aan het voortdurend aan den bodem onttrekken van 
bepaalde voedingsstoffen, of aan het vermeerderen van de 
schade, veroorzaakt door ziekten, die in dergelijke aanplantingen 
een gunstige gelegenheid hebben om sterk op te treden. 

Aangezien gedurende de Oostmoesson de sawahs van den 
Selectie- en Zaadtuin te Buitenzorg tot dusver steeds voor 
een groot gedeelte beplant werden met katjang tanah, drong 
zich vanzelf de vraag op, of dit telkens opnieuw planten ook 
niet zou kunnen schaden aan de productie, Vermoed werd, 
dat zulks inderdaad het geval was, aangezien steeds meer 
last van slijmziekte e.d. werd ondervonden. 

Bij een proef, die in den drogen tijd van 1918 werd genomen, 
bleek, dat men beter zou hebben gedaan met in vroegere 
jaren wat meer mais, bataten, gierst e.d. gewassen te planten 
in stede van katjang tanah, omdat men den bodem dan minder 
„katjangmoe” zou hebben gemaakt. 


1) Ditzelfde onderwerp werd reeds behandeld in Korte Berichten uitgaande 
van de seleectie- en zaadtuinen voor zijst en andere éénjarige inlandsche land- 
bouw gewassen No 9. 


Teysmannia 30 


Ue 


Voor een goed begrip van de methode, volgens welke de 
proef genomen werd, diene het volgende: 

In den drogen tijd van 1914 werd op verzoek van den 
Chef van het Agricultuur-Chemisch Laboratorium te Buitenzorg 
een serie proeven op een bepaald sawahterrein aangezet, ten 
doel hebbende, na te gaan, of verschillende palawidja een 
voor- of nadeeligen invloed uitoefenen op het productiever- 
mogen van het daarop volgende padigewas. Van den West- 
moesson van 1914—1915 af werd steeds het geheele proefveld 
gedurende den regentijd beplant met een bepaalde padivarië- 
teit, n. 1. tot den regentijd van 1917—10918 met padi Glindoeran, 
in den laatsten Westmoessen met padi Djalen. 

Gedurende de Oostmoessons werden steeds bepaalde vak- 
ken (a.-vakken) beplant met gele Menado mais. andere (ô-vak- 
ken) met bataten, variëteit Boled zaailing No. 15, weer andere 
(c-vakken) met katjang tanah, variëteit Holle zuivere lijn No. 
21, terwijl er tenslotte ook vakken waren (d-vakken), die 
onbeplant bleven. Het is nooit mogen gelukken. een duidelijk 
verband aan te toonen tusschen de padiproductie van be- 
paalde vakken en de daarop verbouwde palawidja, reden 
waarom de proef na afloop van den Oostmoesson van 1917 
gestaakt werd. 

Toen in Mei 1918 het geheele terrein, uitgezonderd enkele 
vakken. beplant werd met een mengsel van verschillende 
typen van katjang tanah, bleek alras, dat de sterfte tenge- 
volge van de aantasting door slijmziekte op vakken, waar 
vroeger steeds katjang tanah had gestaan, veel grooter was 
dan op de andere vakken. Teneinde nu een indruk te krijgen 
van deze meerdere sterfte, werden alle vakken afzonderlijk 
geoogst. De bij den oogst gevonden resultaten zijn vermeld 
in de volgende tabel. 


Tige 


EX-MAIS. | EX-BATATEN. 
en 5e | Opbrengst in ad eel 5 pp | Opbrengst in 
5 Tas kati’s G: Tas kati’s 
Á E 85 luch EER 85 lucht 
Â So5 | ucht LS55 ue 
2 ES, | leof on droge 2 He Ar | loof be: droge 
< | PEUlEN | peulen. IE jj PEWER | peulen. 
la 590 || 75,5 14,5 1b | 512 | (A 20,— 
2a 670 || 93 28, db | 572 || 885 21, 
3a 550 || 106,5 2 3b || 660 || 895 | 
4a | 478 | 76— | — | 4b | 420 || 59— | 18,5 
sa 614 85,5 Zi 5b || 530 | B 25,5 
Dank 6307 | 69, 16,5 6b ||- 6:0 | 109,— | 95,= 
Ta || 550 105,— 21,5 7b | 707 || 105 | 2, 
8a || 620 || 121,— en Sb 636 | 130,4 FP Phn 
Ja | 724 | 11,5 30,5 Ib 540 81,5. A 
| | 
Totaal. || 5386 || 843,— | 205,— | Totaal. 5197 835,5  208,— 
Gmid- | Gemid- |k 
eld. | 5984 | 937 | 228 | deld. || 5774 92,6 | 22,6 
il il 
EX-KATJANG TANAH. | EX-BRAAK. 
on ak Opbrengst in hes | Se. Opbrengst in 
5 EE kati’s. ss | Ĳe5 kati’s 
5 ses loof lucht 5 | =S het |_ lucht 
Z Sa pj COEN! droge z | GS pe || “COEN | droge 
es peulen | peulen. < peulen | peulen. 
| 
ie 404 || 76,5 16,5 1d 640 95,— 20,5 
2 400 || 81 17,5 2d 600 112,5 28,— 
Be 368 || 55,5 10,5 3d DOT ST 19,5 
4e KOT TER | 6,5 4d 675 94,5 mis 
ac 386 AO: ES 5d | 570 90,5 ARI 
6e 350 Os 0 6d || 570 102,5 25,5 
Yke 400 88,5. hb 12, 7d 660 113,5 2 
8c 308 Ut nb Nl Ake 8d 625 97— LI 
9e 521 || 87— | 27,5 9d || 550 110,— 19,5 
| Î Ht 
| | | 
I | ï 
Totaal. | 3327 || 607,5 | 128, | Totaal.| 5458 || 9025 | 199, 
Gemid- Ii Gemid. || | 
deld. 3697 | 675 | 187 | deld | 6064 | 1003, | 224 


ze AP 


Eenige bijzonderheden, die op de proef betrekking hebben, 
volgen hieronder: 

Grondbewerking: Eenmaal ploegen, gevolgd door eenmaal 
eggen; voor de hoeken van de vakken respectievelijk eenmaal 
grof en eenmaal fijn patjoelen, 

Datum van planten: 28—29 Mei 1918. 

Plantverband: 1—!/s voet, 1 zaadje per plantgat. 

Opkomst van het zaad: goed. 

Datum van oogsten: 10 en 11 September 1918, op een 
leeftijd van 105 dagen. 

Grootte van elk vak: 2M bij 24 R.R, of 5 1/16 R.R? 

Zooals uit de tabel kan blijken, was de opbrengst van de 
c-vakken (ex-katjang tanah) veel lager dan die van de andere 
vakken. Stellen we de productie voor de d-vakken op 100, 
dan werd in verhouding opgebracht door : 

de a-vakken: 103,2 

de b-vakken 1023 

de c-vakken 62.— 

Deze geringere productie van 38 % is vrijwel geheel te wij- 
ten aan de grootere sterfte door slijmziekte, aangezien de ge- 
middelde opbrengst per plant bedroeg : 

voor de a-vakken: 0.038 kati. 

voor de b-vakken: 0 039 kati. 

voor de c-vakken: 0.037 kati, 

voor de d-vakken: 0 036 kati. 


L. KocH. 


A NE - en 


. MEMORIE BOEK 


VAN PAKHUISMEESTEREN VAN DE THEE TE 
AMSTERDAM 1818—1918, EN DE NEDER- 
LANDSCHE THEEHANDEL IN DEN 
LOOP DER TIJDEN. 

IL. 

Een belangrijk volgend hoofdstuk uit het Memorieboek is 
dat gewijd aan den Chinatheehandel sedert 1818. Het aan- 
voeren van thee uit Canton was altijd vrij geweest en na 
1813 hadden onmiddellijk de Amsterdamsche kooplieden ge- 
vraagd om vrijen aanvoer van thee, want de voorraad daarvan 
kon nooit te groot zijn en een overvoering van de markt was 
„onmogelijk. Zooals we echter reeds boven zagen, daalden de 
prijzen van alle artikelen reeds spoedig, want er waren te 
groote hoeveelheden koopwaar opgestapeld en men had niet 
genoeg rekening gehouden met den achteruitgang van de 
koopkracht der volken door de onophoudelijke oorlogen en 
evenmin, met de omstandigheid, dat in den vreemde schepen 
waren aangebouwd, die ook koopwaar wilden aanvoeren. Deze 
achteruitgang van den handel na 1817 heeft in het bijzonder 
betrekking op den theehandel Het theeverbruik was waar- 
schijnlijk bij ons en bij de aangrenzende volken sterk achter- 
uitgegaan. Sommige streken, zooals het Brabantsche en 
Guliksche kwamen heelemaal niet meer in aanmerking. Engeland 
bleef daarenboven het monopolie van de Compagnie handhaven 
en bleef dus voor den aanvoer van elders gesloten De 
Amerikanen hadden te veel schepen, die ze gedurende den 
oorlog gebouwd hadden en voeren voor lage vrachten en 
overvulden de markt. Zij waren het, die zich geheel meester 
maakten van den invoer van thee in ons land en daarna 
overkropten ze de markt in Hamburg en Bremen, zoodat deze 
plaatsen ook een uitweg naar Holland zochten. In het Noorden 
was het debiet aan thee al uiterst gering, zoodat een partij 
van 450.000 pond van 1822 in 1824 nog niet verkocht was. 


OR 


Ongeveer in dien tijd was er een onbekend schrijver, die 
in een brochure „Gedachten over den Chinahandel en den 
theehandel strekkende ten betoge, dat alle belangen zich 
vereenigen tot de oprigting van eene Societeit op vereenigd 
kapitaal handelende aan welke bij uitsluiting die takken van 
Commercie overgedragen worden”, uiteenzette, dat vrijhandel, 
zooals Holland het toen dreef, nl. alleen tegen alle andere 
volken, niet kon worden volgehouden. 

Het invoerrecht was reeds een stap van vrijhandel tot pro- 
tectie, maar het hielp niets tegen de Amerikanen, die met 
een kapitaal van 7.000.000 dollar werkten voor den handel op 
China. Niet alleen 80.000 kisten uit den Compagniestijd, maar 
zelfs 40.000 kisten thee, zooals in den Bataafschen tijd, bleek 
te veel te zijn voor de markt. 

Enkele maanden na het verschijnen van genoemde brochure 
werd de Nederlandsche Handel Maatschappij opgericht en de 
belangen van den theehandel werden haar in het bijzonder 
opgedragen. Hierbij werd gebruik gemaakt van onze oude 
vestiging te Canton. Thee werd naar Holland uitgevoerd en 
wollen stoffen, bekend onder den naam van „gpolemeten’” 
werden naar China gebracht. 

Sedert 1818 werd ook een theemarkt gehouden te Rotterdam, 
waar vóór dien alleen vreemde thee werd ingevoerd. Rotter- 
dam schijnt mer China geen handelsbetrekkingen te hebben 
onderhouden. 

In 1826 ging er een rondschrijven uit van de Nederlandsche 
Handel Maatschappij, waarbij ze twee veilingen aankondigde, 
één in het voorjaar te Rotterdam en één in het najaar te 
Amsterdam. Toentertijd heeft dezelfde maatschappij ook het 
opbieden met centen in plaats van kwart stuivers ingevoerd. 
Men had dus weer het oude systeem van twee groote veilingen 
in het jaar. Verder zorgde de Nederlandsche Handel Maat- 
schappij er voor, dat ze rapporten kreeg door menschen uit 
te zenden naar Canton om zich goed op de hoogte te stellen, 
Hieruit blijkt b. v., dat de Chineezen zelden zich lieten af- 
dingen en gebeurde het, dan werd het toegestaan op een 
manier, die voldoende bewees, dat ze dit wel weer op de 
inkoopen zouden terughalen. Wat er uit Holland was mee- 


den 


gebracht, werd aan de Hongisten verkocht in wier handen 
de heele handel berustte. Van hen werd dan ook de thee 
ingekocht. De Hollanders — — Ho — lan genoemd door de 
Chineezen — genoten een goede reputatie en hun Factory volgde 
in rang dadelijk op de Engelsche. Er was veel concurrentie 
door de Amerikanen en vooral door de Engelschen, die steeds 
opium konden aanvoeren uit Bengalen, welk opium duur ver- 
kocht werd. De keizer had alle havens voor den uitvoer 
gesloten behalve Canton, terwijl de negen Hongisten alle 
macht in handen hadden. 

Na het handelsseizoen had de Engelsche Factory de gewoonte 
alle thee op te koopen, die dan natuurlijk voor veel lageren 
prijs in den handel kwam en zoo had ze b. v. in 1828 op 
120.000— 130.000 kisten beslag gelegd. Deze z g. „winter- 
theeën” werden dan het volgende jaar verscheept. 

De Nederlandsche Handel Maatschappij hielp de Hollandsche 
kooplieden, waar ze kon en rustte zelf ook schepen uit voor 
den aanvoer van thee uit China. In 1828 kwamen vijf Neder- 
landsche schepen te Canton, tegen zeventien in 1832, maar 
toch bleef de concurrentie tegen Engelsche en Amerikaansche 
koopvaarders ongelijk. De theeconsumptie in Europa op het 
vasteland was in 1830 ternauwernood 5.000.000 pond tegen 
22.000.000 pond in het afgesloten Britsche rijk en 25.000.000 
pond voor Amerika. Voor de Nederlandsche Handel Maat- 
schappij was er dan ook slechts verlies op de ladingen en ze 
hield dan ook op met het koopen van thee, toen in 1833 haar 
thee-expert en inkooper JACOBSON voor goed naar Java ging 
voor den couvernements-aanplant. 

Toen in datzelfde jaar het oude monopolie der Britsche OI. 
Compagnie afgeloopen was, stond het handeldrijven met China 
ook voor iederen Brit vrij en nam de aanvoer van opuim nog 
toe, wat leidde tot den beruchten opiumoorlog. In 1842, toen 
deze oorlog afgeloopen was, hield ook het monopolie der 
Hongisten op en begon een nieuw tijdperk voor den handel 
met China. 

De Nederlandsche theeaanvoeren stegen toen voortdurend, 
ook tengevolge van het geleidelijke inkrimpen van de Ame- 
rikaansche vloot, die steeds minder in de Europeesche wateren 


AR Se 


voer. Ook was door het opheffen van de Engelsche O. 1, Com- 
pagnie de concurrentie gelijker geworden en tenslotte waren 
er ook nog andere havens naast Canton geopend. Nu scheen 
wel het bevrachten van schepen naar China een riskant be- 
drijf te zijn, dat wel goede resultaten kon opleveren, maar dit 
niet altijd deed. Zoo werden er soms voorwerpen in China 
duur ingekocht, waarvan men dacht, dat ze in Holland, heel 
wat zouden opbrengen wat dan wel eens sterk tegenviel. Ook 
voor thee was dat het gevol, terwijl daarbij nog dikwijls kwam 
de kwestie van het z. g. belegen zijn van thee. In China toch 
proefde men de versche thee, terwijl men in Holland thee 
had, die door de lange reis in een warme scheepsruimte ver- 
anderd was. Pakhuismeesteren noemeh het in hun boek „na- 
fermentatie”, hetgeen echter op het oogenblik niets anders 
zeggen wil dan het geven van een naam van twijfelachtige 
juistheid aan een onbekend verschijnsel). 

Op den duur hebben de Hollandsche kocplieden dan ook 
den strijd niet kunnen volhouden tegen de Engelsche concur- 
renten, die in China thee kochten en deze met Engelsche 
schepen naar hun Hollandsche vertegenwoordigers verzonden. 
In 1842 stuurde de Nederlandsche Handel Maatschappij iemand 
om zich van den Chineeschen theehandel op de hoogte te stellen 
en toen bleek het, dat de grootste hoeveelheid thee in Holland 
voor Engelsche rekening verkocht werd, Toen hervatte de 
Handel Maatschappij haar handel op China weer. 


Overigens biedt de theemarkt in de negentiende eeuw den 
geschiedschijver weinig of geen belangrijks. Men was niet 
meer gebonden aan de veilingen, die eens of tweemaal ’s 
jaars plaats vonden en dus was er van zelf veel minder speculatie. 
Verder waren er zeer veel soorten en werd het beoordeelen 
dezer soorten steeds moeilijker. Ook dit maakte het speculeeren 
moeilijk. De prijzen werden steeds bepaald door consumptie 
en productie. Hierbij komt, dat als er meer vraag is, er on- 
middellijk grover geplukt wordt en dus grootere productie 
gemaakt wordt, En omgekeerd wordt bij verminderde vraag 
fijner kwaliteit afgeleverd. Door al deze factoren hebben de 
prijzen van thee veel minder dan die van andere producten de 


— 499 — 


schommelingen van crisisjaren. als in 1837, 1848 en 1857 
meegemaakt. In zulke gevallen constateert men meer of minder 
algemeene lusteloosheid op de markt en een tijdelijken stilstand 
van zaken, maar weinig of geen groote verliezen. De theeprijzen 
zijn in den loop der jaren gedaald tengenvolge van lagere 
vrachten en dienovereenkomstig lagere productiekosten. 

Een feit van belang bleef bestaan, en dat was de aankomst 
van het eerste theeschip van het jaar. Dit is gebleven, totdat 
op het einde der negentiende eeuw China — thee van de markt 
verdrongen werd en vervangen door Java — thee. Deze wordt 
het geheele jaar door geoogst en dus ook verscheept. In 
China plukt men vooral in het voorjaar en deze pluk geeft 
de beste thee, Wat later komt, is van mindere kwaliteit. 

In Londen werden premiën uitgeloofd voor den kapitein, die 
het eerst binnenkwam met het eerste theeschip en in minder dan 
geen tijd was de thee gelost, Eemonsterd, verkocht en in het klein 
afgeleverd. ledereen wilde van die eerste versche thee hebben. 

Zes weken later kwamen de Foochow-theeën en die werden 
den Hollandschen koopers aangeboden. Ook hierbij hadden 
de Engelschen een voorsprong, doordat ze zorgden voor ruí- 
mere keuze en doordat ze er altijd het eerst bij waren. 

De Nederlandsche Chinastheemarkt werd in de laatste 25 jaar 
van de vorige eeuw steeds onbelangrijker en tenslotte bleven 
er slechts twee aanvoerders over te Amsterdam en één te 
Rotterdam, die nog kleine hoeveelheden aanvoerden. Sommige 
theekoopers waren begonnen zelf in te koopen, wat minder 
riskant was, want ze hadden een menigte vaste afnemers, die 
bepaalde soorten wenschten en verder bezaten ze meer vak- 
kennis. Ten slotte was er nog een zeer ernstige factor, 
die de China-thee steeds meer verdrong n.l. de opkomst der 
Java-thee. Sinds het begin der twintigste eeuw wordt nog 
China-thee aangevoerd, hetzij direct uit China of van Lon- 
don. Uit de graphische voorstelling 1) blijkt hoe de invoer 


van China-thee is verminderd en die van Java-thee vermeerderd. 
t 


1) In het Memorieboek komt daarover een afzonderlijke grafische voorstel- 
ling voor. 

Uit de figuur tegenover bldz. 442 in het vorige nummer blijkt dezelfde wij- 
ziging in de verhoudingen (Red). 


— 500 — 


In 1826 werd de eerste proef genomen met het overbrengen 
van de theecultuur naar Java. Voor een overzicht van de 
ontwikkeling der Java-theecultuur moeten we verwijzen naar 
de volgende werken: 

Geschiedkundig overzicht der Theecultuur, Verhandelingen 
over Thee. Soek. Landb. Ver. Beknopte geschiedenis der Theecul- 
tuur door Dr. J. J. B Deuss Teymannia, 1916 blz. 410 en 550. 

Hier zal verder alleen de lava-thee behandeld worden in 
verband met de Nederlandsche markt, zooals zulks in het 
Memorieboek geschiedt. 

In 1835 werden de eerste 200 kisten Java-thee in Amster- 
dam aangevoerd, De thee was naar Chineesche wijze bereid 
en in kleine pakjes verdeeld genaamd: Boey, Congo, Kempoey, 
Souchon, Zienchon, Pecco, Tonkay, Hysan-Schin, Hysant, 
Uxum, Joosjes, Soutlang. De eerste vijf soorten waren zwarte, 
de Pecco grijze en de overige groene theeën. Als merk droeg 
de thee volgens Chineesche gewoonte den naam van het schip, 
en men voegde ten behoeve van de Pakhuismeesteren steeds 
losse spiegels” 2) bij om bij het repareeren der gebroken 
kisten deze van een merk te kunnen voorzien. Op de eerste 
kisten stond b.v. Zregat Algsers Neerl-Jndië. Java Souchon. 
Preanger Regentschappen No. z. 

In iedere kist lag een door den assistent-resident afgeteekend 
„waarmerk”. 

Het voorzien en repareeren der kisten geschiedde toen zeer 
zorgvuldig. De looden binnenkist werd nog met Chineesch 
vliegerpapier afgedekt, dat bedrukt werd met den naam van 
het schip en nog geruimen tijd met het merk der OQ. I. Com- 
pagnie, 


Het belang van deze eerste theezending werd natuurlijk - 


wel ingezien en de Minister van Koloniën verzocht een zoo 
volledig mogelijk onderzoek te doen instellen van het nieuwe 
product. Dr. DE VRIEZE, Hoogleeraar in de Botanie te Amster- 
dam, onderzocht de thee in de eerste plaats en kwam na een 
uitvoerig betoog over de theeplant en de misvorming, die ze 
ondergaat door snoei en pluk, tot de slotsom dat de monsters 


2) “Spiegel” is de gladgeschaafde voorzijde, waarop de merken worden 
aangebracht of een vernist papier, dat op de kist geplakt werd. 


— 501 — 


Java-thee niet, zooals bij China-thee dikwijls het geval is, ge- 
mengd is met bestanddeelen, die niet van de theeplant afkomstig 
zijn; verder komen in de Java-Congo witte puntjes voor, gevormd 
door de nog onontloken blaadjes, die terecht geprezen worden 
en in de Java-thee veel meer dan in de China-thee te vinden 
zijn. Tenslotte vond genoemde Hoogleeraar, dat de Java-thee 
zich van de China-thee, onderscheidde door een „fijner, kleiner 
en teerder blad” en dat zij ook veel aromatischer is dan die 
van China. In het rapport wordt dan gewezen op het feit, 
dat de theeplant een niet te heet klimaat vergt en geen 
bijzonder mooien grond noodig heeft, zoodat zeker in een land 
als Java geschikte gronden er voor te vinden zijn. 

G. J. MULDER, destijds lector aan de geneeskundige school 
te Rotterdam bracht een even uitvoerig, chemisch rapport 
over de ingevoerde thee uit. Chemisch, concludeerde hij 
was er geen verschil tusschen de groene en zwarte thee alleen 
had de Java-thee wat meer looistof, wat dan ook de door 
BONTEKOE wel wat overdreven gezonde werking van de thee 
zou verklaren. 

De gunstige verwachtingen van de rapporten werden niet 
teleurgesteld. De taxatie werd overschreden en de prijzen, 
evenals die van de eerstvolgende proefzendingen, wisselden 
van 113 tot 231 cts. Er waren toen een klein aantal kisten 
bijgevoegd met plat geel blad die als,„sennablaren” voor 10 cts. 
per !/, kilo gingen. Men vond de zwarte Java-thee te sterk 
geurig om ze ongemêleerd te kunnen drinken. 


De gouvernementstheecultuur bleek verlies te geven in plaats 
van winst en werd daarom langzamerhand overgedaan aan 
particulieren. (Zie bovengenoemde werken), Eerst werd de: 
thee nog half afgewerkt aan een gouvernements-etablissement 
afgeleverd en daar verder afgewerkt, maar ook dit hield op: 
en in 1848 was het Sinagar, dat als eerste onderneming onder 
eigen naam op de markt kwam; het product werd geheel 
afgemerkt voor een gecontracteerden prijs afgeleverd. Tjika- 
djang volgde spoedig, evenals Djatinangor, Tjioemboeleuit en 
Parakan Salak. Gemiddeld was de prijs toen 65 cts. per 
1/2 kilo. Ook bij deze regeling werd door de staatskas verlies. 


— 502 — 


geleden. De thee bracht te Amsterdam in de jaren 1852—1861 
gemiddeld 83,1 cts. per 1/2 kilo op en de kwaliteit viel bij de 
vermeerdering van productie niet mee. Enkele hoogere on- 
dernemingen, zooals Tjikadjang en Bagelen, leverden betere 
theeën. De thee van deze ondernemingen had een „fancy” 
naam op de markt en hield dezen jaren lang, evenals die der 
onderneming Waspada, opgericht in 1865. 

Toen dan ook de theecultuur aan het gouvernement een 
zes millioen gulden gekost had, werd besloten, ze na afloop 
der contracten geheel over te laten aan het particulier initiatief, 
Het is de regeering nooit ernst geweest toentertijd de thee- 
cultuur aan te moedigen, zooals blijkt uit de Memorie van 
Toelichting van de z.g. Cultuurwet van FRANSEN VAN DE 
Purre, waar men in S 4 van Hoofdstuk IV kan vinden. 
„Uitbreiding der theecultuur moet evenwel naar 's ministers 
oordeel niet dan na grondig onderzoek worden toegelaten, 
naardien zij bij name in de Preanger Regentschappen altijd 
eenigermate schadelijk voor de gouvernements koffiecultuur 
moet worden ‘geacht.” 

Thee en koffie waren de eenige belangrijke bergculturen, 
waarvan de koffie de winst in de schatkist bracht en door 
ambtenaren gedreven werd, terwijl de andere door particulieren 
gedreven werd, die met scheeve oogen werden aangezien, als- 
ze gronden in huur vroegen, die een ambtenaar al voor de 
koffie had bestemd. U 

De contractanten der bovengenoemde ondernemingen zouden 
voortaan de ondernemingen voor eigen rekening exploi- 
teeren. Zij betaalden 24—50 gulden de bouw huur en maakten 
in Amsterdam gemiddeld 1,02 gulden per 1/2 kilo. 

… In die dagen zag het er niet erg schitterend uit voor de 
particuliere theecultuur op Java. De vooruitgang was ook slechts 
zeer langzaam. Zoo was de opbrengst der zeven gouvernements- 
ondernemingen in 1858,1859 en 1860 2 millioen halve kilos 
per jaar. In 1875 was dit slechts met 3/4 millioen toegenomen. 
De heele productie was tot 4 1/4 millioen halve kilo gestegen, 
waarvan 1 1/2 millioen van de particuliere landerijene bewesten 
de Tjimanoek. Hier had men het meest van de nieuwe ver- 
houding geprofiteerd. Ze lagen in de assistent-residentie Bui- 


Ke CI 


io, 


10, 


EAN eld remaraern Aaserzenear 


NESS SERIES SSNEENSAGRANSENSIEANIENAANSENAANNANSNAANANNNNENNAN GN: UE Á 


SNSONNENIEENN SSSSSSSESSSSSSSSSESSSSSSSSSS EENS Se ve 
SSEESSSASSSSSSSSS 
ENNE DANSTE ee 
N 
NENNAINAWANNNZNANNREN NINA LEE 
SENA RSE TENRENIIEEES RENNANENENERRAANSNTER 
NENEENSON ENNE NEN NN PERREN NEN 


NRN ANNNNNENNENNENS 


Li 


dll). 


h per i KG. 


AANVOEREN EN AFLEVERINGEN VAN JAVA THEE VAN 


HET THEE-ETABLISSEMENT TE AMSTERDAM. 


Fer aam 


l 


/ 


Be 


ht 


- <q com 


AARASSONNNNEENNNONERENN 


ne ô4i - 


ax 


Ol 


\ 
| T3 FCT 
LENEN A 


bar iik fd IEN ENDE Sem in | 


SL Pe) 
KNN rt HEE EEE 08 ME EEE EA MEAG 


p 


— 503 — 


tenzorg en konden gemakkelijk hun product naar Batavia 
vervoeren en verschepen. Het transportwezen in de ver afge- 
legen ondernemingen van de Preanger en Bagelen was uiterst 
gebrekkig en het vervoer van het product van de onderneming 
naar Batavia gebruikte soms drie-viermaal meer tijd, dan met 
een stoomboot van Batavia naar Holland, Zoo kwam de in. 
December 1874 te Waspada afgepakte thee eerst 10 maanden 
later te Batavia aan De z,g. „Buitenzorgsche” theeën werden 
te Rotterdam verhandeld; afkomstig zijnde van lage onderne- 
mingen, hadden ze een onaangenamen scherpen smaak. 

Er was dus alleen aanbod van ordinaire thee, terwijl de 
goede soorten slechts enkele malen per jaar aan de markt 
kwamen, even als Chineesche thee, zoodat men dan ook voor 
de Java-thee denzelfden toestand aan de markt zag als van 
ouds voor de Chinathee. De grossiers kochten de dure soorten 
en hielden deze vast om ze geleidelijk aan den kleinhandel te 
slijten, of wel de importeurs verkochten hun thee niet als deze 
den gevraagden prijs niet haalde, wat echter voor de produ- 
centen op Java bezwaren meebracht, daar zij hun thee moesten 
verzilveren om weer nieuw product te kunnen leveren en nu, 
door de langzame wijze van afdoen, vaak te Batavia tegen 
hooge rente geld moesten opnemen. 

Men kan, uit de oude theestellen opmaken, hoe de handel 
was in den loop der jaren. Tusschen 1818 en 1830 had men 
moeilijke jaren, waarna de betere kwamen van 1835 tot 1845. 
Toen kwam de crisis van 1848. Daarna kreeg men lagere 
prijzen en meermalen grootere voorraden, totdat na het crisis- 
jaar 1857 een tijdvak volgde van hoogere prijzen en kleine 
voorraden. Omstreeks 1870 en volgende werd veel thee op- 
gehouden, terwijl in 1880 en volgende de verhouding beter was, 
maar de aanvoer klein bleef. Totdat ten slotte in de jaren 
1890 en volgende de nieuwe ontwikkeling van de Java-thee- 
markt begon, die tot den huidigen oorlog voortduurde, In 
de graphische voorstelling kan men de voorraden nagaan, die 
op 31 December van elk jaar aanwezig waren, 

De loop van den prijs van de thee is niet door een graphiek 
weer te geven. Er zijn te veel schakeeringen in het artikel. 
Zoo ziet men in den loop der jaren 1839-1899 den prijs van 


ER 


pecco van een zelfde onderneming veranderen van 2,20 tot 
0,49. Een andere onderneming produceert een pecco, die in 
prijs varieert van 1,20 tot 5,00 gulden. Ook de aangevoerde 
hoeveelheden wisselden nog sterk. In dien tijd, nl. 1869, werd 
de grootste partij van een afpak van Java ontvangen, bestaande 
uit 3000 kisten Bagelen thee. 

Toen de Gouvernementscultuur werd opgeheven, knoopten 
de producenten betrekkingen aan met verschillende handels- 
huizen. Zoo werd de thee van Parakan Salak en Sinagar aan- 
gevoerd door de firma K&RKHOVEN en CONTINHO en later door 
de firma CRONE. De Bagelen-thee werd door de Nederlandsch- 
Indische Handelsbank geconsigneerd: De grootste eigenaar 
van theelanden was toen Baron BOUD, die eigenaar was van 
Tjikadjang, Djatinangor, Tjoemboeleuit, Tjarennang, Bolang 
en Tjikembang. Deze droeg den verkoop van zijn thee op 
aan den oud-scheepskapitein VAN DER WERFF. Naast deze 
hoofdaanvoerders kwamen langzaam aan nog meerdere andere. 

De uitbreiding der theecultuur werd belangrijker, toen in 
1870 de z.g. „agrarische wet” tot stand kwam, waarbij. bepaald 
werd, dat men gronden in erfpacht kon krijgen voor 75 jaar. 
Dit hielp wel om de theecultuur vooruit te brengen, maar de 
prijzen bleven laag, en wel hoofdzakelijk omdat de thee van 
minderwaardige kwaliteit was. De producenten beschuldigden 
wel Holland, dat men zich daar geen moeite gaf om nieuwe 
débouchés te zoeken voor het product en omgekeerd verweet 
men den producenten, dat het product niet goed was bereid, 
Men werkte nog steeds volgens de oude methode van JACOB- 
SON. De pecco werd afgeplukt en hard in de zon gedroogd, 
tot de wittoppige pecco, die dan alle kracht verloren had en 
alleen maar scherpgeurig was. Verder werd er „grof” geplukt 
en de grove blaren vormden de groote partijen Souchon en 
Pecco Souchon. De souchon was meestal zeer los van stuk De 
Java-thee werd, meestal gemengd met China — thee, gebruikt in 
Friesland en Oost Friesland, Verder werd ze uitgevoerd naar 
de Levant, Turkije en Rusland. Maar de mooie, krachtige, 
waterhoudende, geelpuntige theeën kende men nog niet. (wat 
er bedoeld wordt met waterhoudend is me een raadsel; het 
kan toch niet beteekenen, dat de theeën veel water inhouden.) 


nd 


— 505 — 


Met de Hollandsche markt ging het nog heelemaal niet 
naar wensch. Als proef werden in 1872 bij inschrijving partijen 
aan de markt gebracht, maar dít had geen succes. Sommigen 
trachtten dit systeem later nog te herhalen, maar het bleef 
een fiasco. 

Echter is in 1878 een groote omkeer merkbaar in alles 
wat betreft de theemarkt. Zoo werd door den heer BIERENS 
DE HAAN, die toen optrad als Pakhuismeester, besloten, dat 
voortaan de pakhuismeesteren zich op Java zelf in verbinding 
zouden stellen met producenten. Verder zou men trachten, de 
gezonden partijen nauwkeurig te onderzoeken en op eventueele 
fouten te wijzen. Op de markt zelf werden verschillende ver- 
beteringen aangebracht en deed men verouderde toestanden 
verdwijnen, zooals b. v. het recht om het eerst te veilen, 
toegestaan aan de drie groote theeaanvoerders. Dit werd nu 
geregeld volgens de grootte der partijen. Ook werden er meer 
veilingen gehouden, eerst om de zes weken, later om de drie 
weken. De kleinhandel kon zich dus rechtstreeks zelf komen 
voorzien van de verschillende merken, die men noodig had, en 
toen bleek, hoe zeer die behoefte verschillend kon zijn, reeds 
alleen ten gevolge van het water, dat men gebruikt om de thee 
te zetten (Holland hard water, Friesland zacht water). Het fancy 
kwam nu in de kwaliteit tot zijn recht. De directe verbruiker 
geeft zijn fancywaarde, die boven de handelswaarde uitgaat. 
Voor den tusschenhandel was deze wijze van verkoopen een 
groote slag en verscheidene groote tusschenhandelaars trokken 
zich uit den theehandel terug. 

Een zeer voornaam punt was in 1878 ook het nemen van 
een proef met het zenden van thee naar de Londensche markt, 
hetgeen toen voor het eerst gebeurde door JOHN PEET, die eerst 
te Batavia gevestigd was en daarna in Londen een firma JOHN 
PEET & Co. stichtte. Al overtroffen de prijzen in Londen die 
van Amstendam niet veel, er was iets anders, dat van veel waarde 
bleek te zijn voor de producenten, nl. Londen gaf aanwijzin- 
gen, hoe men betere thee moest maken. "loen werd het dui- 
delijk, waarom Britsch-Indische thee zooveel beter wäs en 
toen ging men ook over tot het invoeren van de forschere 
Assam-thee, In Holland verliep de markt steeds meer, zoodat 


edo == 


in 1891 de aanvoer in Holland slechts 1!/, millioen halve kilo- 
was. De minderwaardige soorten gingen naar Holland en de 


betere naar Londen. Toen bleek echter, dat juist de betere 
soorten die op de Londensche markt voor fancyprijzen verkocht 
werden, naar llolland gingen en naar Oost Friesland, en toen 
werden op aandringen der Pakhuismeesteren proeven genomen 
om weer rechtstreeks in Holland in te voeren. 


Ook was het noodig, dat er meer kapitaal kwam in de 


theecultuur en hiertoe werd de stoot gegeven door de firma 
CRONE die de Cultuur Maatschappij „Pangerango“ oprichtte. 
Dit voorbeeld is daarna gevolgd door veie handelshuizen en 
particulieren. 

De theemarkt breidde zich van zelf uit, toen de aanvoeren 
grooter werden en de kwaliteit beter. Toen werd de thee 
weer een der groote Nederlandsche markt-artikelen. Voor 
den loop van de aanvoeren, afleveringen en middenprijzen 
verwijzen we naar de graphische voorstelling tegenover bldz. 


503. De prijzen zijn verschillende malen gedaald door het grove 


plukken, dat onmiddellijk na een mooie prijsstijging werd 
toegepast. Zoo b.v. waren de prijzen in 1899 hoog door den 


kleinen oogst uit China. Men ging dadelijk grof plukken en_ 
de prijzen daalden dan ook gedurende 1900 sterk, totdat 


zelfs in 1901 de Engelsche marktberichten spraken van een 
„panicky market“. De productiekosten zijn bij de betere be- 
reiding steeds gestegen en het geheele prijsniveau is nadien 
zeer verhoogd. 

Om een betere aaneensluiting te krijgen van belanghebbenden 


werd in 1905 een „permanente Commissie uit de thee-impor- 


teurs“ aangewezen, bestaande uit de Directie der Nederlandsche 
Handel Maatschappij, de Heeren TIEDEMAN en VAN KERCHEM 
en H. CRONE. In de oorlogsomstandigheden was deze aan- 


eensluiting nog meer noodig en-zoo werd in 1916 de Vereeni- 


ging van Theeimporteurs opgericht. 

De oprichting van het Theeexpertbureau in 1905 heeft ook 
veel tot de verbetering der kwaliteit bijgedragen, omdat daar 
iedereen zijn thee kan laten proeven en beoordeelen. 

Tijdelijk van grooten invloed was het feit, dat Rusland 
geen thee van Engelschen oorsprong meer binnenliet dan 


B ade 


— 507 — 


tegen een hoog differentieel recht. Toen zijn er groote orders 
door Rusland afgesloten in Holland, zoodat de uitvoer naar 
Rusland in 1904 — 1907 toenam met 2 millioen pond. Ook is 
door den maatregel der Russische regeering bereikt, dat er 
steeds meer thee gekocht wordt in de landen van productie, 


De kooper op veilingen is geen tusschenpersoon, die de 
thee weer verhandelt aan de mengers. De kleine marge tus- 
schen productiekosten en detail prijzen laten geen krachtigen 
tusschenhandel toe. De eigenlijke koopers zijn ook mengers. 
Deze personen houden zich bezig met het maken van de door 
hun afnemers gewenschte mélanges. Zij kunnen aan hun af- 
nemers crediet geven, wat de verkooper in veiling niet doet. 
Zij koopen allerlei soörten thee op om daaruit hun mélanges 
te maken of om deze soorten ongemengd te verkoopen. Een 
andere noodzakelijke tusschenpersoon is de theeverpakker, die 
ontegenzeggelijk zeer er toe heeft bijgedragen de thee bekend 
te doen worden. De theeverpakker zorgt er voor, dat de thee 
verpakt wordt in de meest gewilde verpakkingen van 1 ons, 
een half ons en kleiner. Deze pakjes zijn zeer courante ver- 
koopartikelen geworden. Ten deele is dit bedrijf voortgeko- 
men uit den vroegeren theewinkel der 17-de eeuw, waar 
iedereen zijn thee ging koopen. Nu vindt men nog de echte 
liefhebbers, die hun thee koopen in dergelijke winkels. Ten 
slotte koopen ook vele winkels, die allerlei artikelen verkoo- 
pen, direct hun thee op de veiling, hetzij door tusschenkomst 
van een makelaar, hetzij dat zij er zelf van op de hoogte zijn. 

Ook wordt er veel thee uitgevoerd. Dit gebeurt ook naar 
landen, die zelf thee importeeren, zooals Engeland. Er iseen 
levendige handel over en weer en iedere handelaar voorziet 
zich van die thee, die hij noodig heeft. Deze uitvoer van thee 
wordt nog grooter, doordat buitenlandsche huizen direct op 
de veilingen koopen. Dit kan gemakkelijk, omdat de monster- 
uitgifte steeds 14 dagen van te voren plaats heeft. 

Deze heele handel is natuurlijk op het oogenblik ontwricht. Er 
komt geen thee meer uit Indië en de voorraden zijn vrijwel uit- 
geput. Men mag echter veilig aannemen, dat de markt te Am- 
sterdam ook na den oorlog een mooie toekomst tegemoet gaat. 


Teysmannia 31 


— 508 — 


De theeuitvoer uit onze koloniën was de laatste jaren - 


steeds stijgende geweest; zoo b, v. klom de uitvoer van 
37.000.000 halve kilo ín 1910 tot 59.900.000 halve kilo in 
1916. En waren verschillende nieuw ontgonnen ondernemin- 
gen bij gekomen en Sumatra was ook begonnen met thee 
planten. Men mocht dus verwachten, dat er ook steeds meer 
thee naar de Hollandsche markt zou komen. De voorjaars- 
veilingen in 1913 boden 10.500.000 halve kilos, terwijl die van 
1914 reeds 12.500.000 halve kilos aanboden. Maar toen kwam 
de oorlog en werd de geheele markt ontwricht. Een groote 
theeveiling voor het laatst van Augustus 1914 werd uitgesteld, 
maar plotseling ontstond er weer meer leven in dez theehan- 
del. De voorraden in Entrepôt begonnen snel te verminde- 
ren van 42000—48000 kisten tot op 10.000 kisten in 
September 1914, De middenprijzen waren in Juli vóór den 
oorlog gedaald, einde Augustus echter begonnen aanvoerders 
hun thee uit de hand te verkoopen, zoodat toen weer prijzen 
bedongen werden ver boven de normale. Men kreeg toen een 
wilden handel in het artikel, omdat vooral thee werd opge- 
kocht door personen, die geheel buiten den theehandel stonden 
en slechts kochten om alles over onze oostelijke grenzen te 
voeren. Daarbij werden de nieuwe aanvoeren uit Indië aan- 
gehouden door Fransche oorlogsschepen, en velen, die in de 
onzekerheid verkeerden of thee tot „foodstuffs’” zou worden 
gerekend, consigneerden hun waar naar Londen. Vandaar 
ontstond toen een groote uitvoer op ons land, maar slechts 


voor een klein gedeelte om de eigen consumptie aan te vul- 


len. Het grootste deel vond weer zijn weg over de ooste- 
lijke grenzen. De prijzen in Londen stegen natuurlijk ge- 


weldig en men begon daar zwaar over te mopperen, vooral 


de gewone man, die zijn thee duur moest betalen, omdat via 
ons land thee aan den vijand verkocht werd. Toen besloot 
de Engelsche regeering in November 1914 den theeuitvoer 
naar neutrale landen stop te zetten. De Nederlandsche thee- 
verpakkers en vermengers hebben de bevolking toen een 
dienst bewezen door steeds aan den kleinhandel thee te blijven 
verkoopen voor 70—80 cts. per 1/2 K. G. In Amsterdam 
stegen de prijzen op de veilingen geweldig en bereikten voor 


— 509 — 

gewone soorten, van 40—42 cts. in gewone tijden, prijzen van 
1.10—1.20. Het kwam in die dagen voor, dat in goederen- 
treinen uit Oostenrijk die aan de pakhuizen der Pakhuismees- 
teren de thee kwamen halen nog stukken paardentuig en 
bouquetjes van soldaten werden gevonden. Einde October 
luwde de vraag weer en zelfs het Engelsche uitvoerverbod 
kon een verdere prijsdaling niet keeren. In December 1914 
waren de prijzen van ordinaire bladthee 65/68 cts. en van de 
gebroken 50/53 cts. 

Nadat visitatie der Nederlandsche schepen op de Engelsche 
kust plaats vond en sedert het oprichten der N. O. T. in No- 
vember 1914 hadden de Nederlandsche schepen geen last meer 
van de Entente-mogendheden. De aanvoeren hadden dienten- 
gevolge weer vrij geregeld plaats en er was zelfs in de eerste 
maarden van 1915 een bijzonder groote aanvoer. Veel on- 
dernemingen, die vroeger naar Londen uitvoerden, lieten zich 
nu door de hooge prijzen van Amsterdam verleiden om daar- 
heen te verschepen. Ook kwam het, door gebrek aan scheeps- 
ruimte, voor, dat aangebrachte thee niet uit Londen kon 
worden weggevoerd, zoodat duur ingekochte partijen voor 
lage prijzen verkocht moesten worden, vooral ook, omdat de 
vraag naar thee van de zijde der Centrale mogendheden had 
opgehouden. Uitvoer naar de Ententelanden van Holland 
uit was zeer moeilijk door het feit, dat men nooit wist, of de 
thee door de Centralen niet als contrabande zou worden be- 
schouwd, De noteeringen kwamen dan ook spoedig weer op 
een normaal peil en wel van 50/55 cts. voor Semons blad- 
theeën en 51/53 cts. voor gruistheeën. 

De N, O. T. had van de Entente-mogendheden weten ge- 
daan te krijgen, dat koffie, kina en tabak als vrije artikelen 
konden worden ingevoerd, dit gold echter niet voor thee. Die 
moest aan de N. O. T. geconsigneerd worden. Volgens Pak- 
huismeesteren van de thee was er weinig reden tot het nemen 
van een dergelijk besluit. Er werd immers nog steeds meer 
thee naar de Ententelanden uitgevoerd dan naar de Centralen. 
„ Verder hadden de Centralen van het begin af een flinken 
voorraad thee en ook zou er bij vrijen invoer een mooie ge- 
legenheid geweest zijn om het theedrinken in Duitschland 


— 510 — 


meer ingang te doen vinden, waarvan later ook de Britsch- 
Indische thee zou geprofiteerd hebben. 

Het gevolg van dat besluit der Entente was, dat er weer 
een einde kwam aan den normalen gang van zaken. De prij- 
zen werden weer veel hooger en in Juli 1915 bereikten ze 
95/105 cts. voor gewoon blad en 60/65 cts voor ordinair ge- 
broken. De reëele Duitsche handel kocht in dien tijd niets. 
Wat er gekocht werd, kwam in handen van speculanten, die 
tegen hooge prijzen alles kochten wat hun in handen viel, 
waarvan dan ook heel wat partijen met verlies werden ver 
handeld. 

Het was nu noodig, dat de aanvoer verminderde en daartoe 
werd een overeenkomst gesloten tusschen Pakhuismeesteren en 
de N.O.T. In de driewekelijksche veilingen zou het aanbod niet 
meer dan 10000 kisten bedragen, het minimum, dat benoodigd 
was voor het binnenlandsche verbruik. Wat er meer uit Indië 
zou worden aangevoerd, zou naar Londen geconsigneerd wor- 
den. Uit Indië kon dus de thee zonder speciaal consent wor- 
den geconsigneerd aan de N.O. T. en in Holland werd dan 
uitgemaakt, wat daar zou blijven en wat naar Londen zou 
gaan. Tot December 1916 hebben de theeverschepingen op 
deze wijze plaats gehad. Zoodra het theecargo van een schip- 
bekend was, werd met belanghebbenden onderhandeld, welke 
partijen voor Amsterdam en welke voor Londen bestemd 
waren. Dan sloten de Pakhuismeesteren als gevolmachtigden 
van aanvoerders met de N.O. T. een gezamenlijk contract 
voor alle met een boot aangevoerde partijen thee, In Londen 
namen de aanvoeren Java-thee dermate toe, dat de prijzen 
sterk daalden, terwijl de prijzen in Amsterdam terugliepen tot 
normaal nl. 55/60 cts. voor blad en 48/52 cts. voor gebroken 
theeën, 

Trots alle maatregelen bleek, dat de onreëele handel einde 
1915 wegen had gevonden om zich te onttrekken aan de N. 
O. T. bepalingen. Het bleek, dat onder N. O. T. verband 
aangevoerde thee toch over de grenzen werd gevoerd. Men 
ging toen over tot het aanleggen van een lijst van bonafide 


koopers; aanvoeren van China- en Britsch-Indische theeën 


werden beperkt tot wat vóór den oorlog werd verbruikt. Er 


— 511 — 


werden inspecteurs aangesteld bij de N.O.T. theecommissie, 
die overal konden komen inspecteeren. Toch ontdekte men in 
Maart 1916, dat er weer een weg was gevonden om de N. O. T. 
bepalingen te ontduiken. De verkoop aan de toonbank was 
nl. op abnormale manier toegenomen. De theehandel stond 
hier machteloos tegenover en riep de hulp van de regeering 
in. Deze legde in Maart 1916 een uitvoerverbod op thee, 
waarop de theehandel weer zijn rustigen gang ging. 

De prijzen stegen natuurlijk weer, toen de N. O0. T. geen 
consenten meer verleende voor theeaanvoer uit Londen, nl. 
tot 62/65 cts. voor blad en 60/64 cts. voor gebroken theeën 
in December. , 

De Entente-mogendheden, die de neutralen steeds meer 
rantsoeneerden, noodzaakten de N. O. T. om het consigneeren 
van thee uit Indië na 1 December te staken en het was 
slechts aan de voorzorg van aanvoerders te danken, dat 
er tot einde December nog veilingen konden plaaats hebben, 
De Entente-mogendheden baseerden zich voor het vaststellen 
van het theerantsoen op den toestand vóór den oorlog en 
bepaalden dit op 12,.000.000 pond thee voor 1917,de N.O.T. 
wist echter 4.000.000 pond hieraan toegevoegd te krijgen. 

Afscheep van Java kon nu nog slechts op consent plaats 
hebben en daarbij was het van groot belang, dat alle scheeps- 
ruimte benut zou worden. De Vereeniging van Thee-impor- 
teurs besloot de verdeeling der scheepsruimte te regelen 
en gaf aan de Pakhuismeesteren volmacht om een consent 
van 36.000 kisten aan te vragen. Dit werd in Februari verstrekt 
en meermalen verlengd. Het gebrek aan scheepsruimte en 
het vasthouden van de Indische schepen hebben den aanvoer 
tot nu toe verhinderd. De prijzen stegen natuurlijk onder 
deze omstandigheden en bereikten 93—095 cts. De détailprijzen 
gingen ook de hoogte in, maar daar nam de regeering geen 
genoegen mee en de N.O.T. moest hiertegen maatregelen 
nemen. De verscherpte zeeoorlog maakte den toestand nog 
moeilijker. Een voordeel was, dat er nog een vrij groote 
hoeveelheid, die naar Londen moest, was blijven liggen, wegens 
gebrek aan scheepsruimte. Verder werd er een systeem van 
rantsoeneering ingevoerd voor de koopers en alleen zij werden 


EEn 


toegelaten, die na December 1916, dus na het uitvoerverbod, 
thee in consumptie hadden gebracht. Zij, die voor meer dan 
drie maanden in voorraad hadden, werden geschrapt als kooper. 
De prijzen werden officiëel vastgesteld en het ligt wel voor 
de hand, dat door al deze maatregelen de bedrijven van thee- 
vermengers en handelaars zeer bemoeilijkt werden. 

Ten slotte nam de regeering de distributie ter hand (30 Augus: 
tus) en werd te Amsterdam het Rijksdistributiekantoor voor 


thee en koffie gevestigd. Als detailprijs werd vastgesteld 
f1.40 per half kilo. 


Het theeverbruik was gedurende den oorlog zeer toegenomen 
in Nederland; vooral door het troepenverplaatsen werd het 
theedrinken meer bekend in streken, waar het te voren nog 
niet zoo was doorgedrongen. Ook de gemakkelijke manier 
om zich thee te verschaffen, de weinig schommelende prijzen: 
en het feit, dat thee te gebruiken is zonder veel bijvoeging: 
van melk of suiker, werkten het verbruik zeer in de hand, 
totdat eindelijk de rantsoeneering kwam op 1/2 ons per hoofd 
per halve maand. Men mag veilig aannemen, dat er na der 
oorlog veel meer thee zal worden gedronken, dan vroeger en 
er dus nog een mooie toekomst voor theecultuur en theehandel 
is weggelegd. | 


J. J. B. Deuss. 


SCHIJNGESTALTEN VAN DE MAAN EN REGENVAL. 


In de 4de aflevering van dit tijdschrift heeft de Heer L. 
KocH hierover een en ander geschreven. Zijn waarnemingen 
voerden hem tot de conclusie: „De invloed, dien de maan 
in een bepaalde schijngestalte op den regenval heeft uitge- 
oefend, is dus, als hij al bestaan heeft, zeer klein geweest.” 

Blijkens de cijfers van den Heer KOCH zou tijdens de periode, 
waarin de volle maan schijnt, (3de periode, 74,19 pCt. regen- 
dagen, zie pag. 224) de regenval iets grooter zijn dan in de 
andere periodes (met 70,51 tot 71,49 pCt. regendagen). Dit 
stemt overeen met den uitslag van een gelijksoortig onderzoek, 
dat omstreeks 1900 in Europa is ingesteld, en dat tot de 
conclusie leidde, dat a/s er al een invloed van de schijngestalten 
van de maan op den regenval merkbaar zou zijn, dit zich zou 
openbaren in iets meer regen op of omstreeks valle maan. 
(Ik moet uit het hoofd citeeren, de betreffende publicatie kan 
ik niet terug vinden). 

Zeer onlangs heeft een administrateur eener tabaksonder- 
neming in Deli met zijn regeacijfers hetzelfde gedaan, als de 
Heer KocnH, en is tot precies dezelfde conclusie gekomen. 

En toch . . . . .… het zoo algemeen verspreide volks- 
geloof … … … . 

Het zou kunnen zijn, dat met de door den Heer KOCH zoo 
verdienstelijk gegroepeerde cijfers nog niet het laatste woord 
gesproken is. In ieder geval zou ik uit eigen ervaring hier 
op een paar feiten willen wijzen, welke eenig verband tusschen 
„de maan en het weder” waarschijnlijk maken, en zulksin de 
hoop, dat andere lezers ook met hun ervaring voor den dag 
zullen komen. Hier is misschien wel kans op, want de groote 
planterswereld op Java schenkt wel wat méér aandacht aan 
het weer dan menigeen misschien uit den aanhef van het 
artikel van den Heer KOCH zou afleiden. 

En nu de feiten. 


LM ee 


Het is mij op den vasten wal van het eiland Sumatra, 
en speciaal in de Delische vlakte, ‘herhaaldelijk opgevallen, 
dat zoowel ochtend- als namiddag-buien enkele dagen achter- 
een telkens van drie kwartier tot een uur later vielen. Viel 
na eenige dagen droogte de bui b.v, vandaag om twee uur 
's middags, dan werd het den volgenden dag tegen drieën en 
den daarop volgenden dag ca. half vier. Dat was herhaal- 
delijk zóó regelmatig, dat ik met die buien rekening hield 
bij het gebruik van bendy en paard op den onverharden weg. 

Een tweede feit was, dat bij een driedaagsche picnic op 
een der eilanden voor den wal van Sumatra, Poeloe Berhala, 
drie ochtenden achter elkaar de opkomst van de maan door 
een regenbui werd vooraf gegaan. Ook hier weer elken dag 
‘een regelmatig verschil in tijd, overeenkomende met het ver- 
schil in tijd van opkomen van de maan. Deze laatste opmer- 
king ten opzichte van ochtendbuien heb ik later, toen ik dicht 
bij de kust woonde, nog meermalen gemaakt 

Deze opmerkingen dient men te beschouwen als die van 
een buitenman. Zij zijn niet gemaakt met een chronometer 
in de eene hand en met een getij-tafel of een almanak in de 
andere. 

Indien zij echter aanleiding mochten geven, om een verband 
tusschen de schijngestalten van de maan en de uren van regen- 
val nader te onderzoeken, dan zou zulks nog een nieuw licht 
op het vraagstuk kunnen werpen, en zou het oude volksgeloof 
meteen nog een kans krijgen! Men zou zelfs mogen zeggen, 
dat de vorige onderzoekingen niet volledig zijn geweest, zoo- 
lang dít punt niet nader is opgehelderd. 

Zulk een onderzoek dient vrij te blijven van mogelijke 
plaatselijke invloeden. Misschien zullen scheepskapiteins er 
aan mede willen werken. Doch dit zijn maar „hints”. Het 
is ook mogelijk, dat de Heer KocH nog te Buitenzorg over 
cijfers de beschikking kan krijgen, welke de kwestie dadelijk 
ophelderen. Planters zullen in het resultaat van zijne onder- 
zoekingen ongetwijfeld veel belang stellen, 


A. W. NAUDIN TEN CATE. 


sene Nn Neede eee rn Penne - nd 


BOEKBESPREKING. 


HOENDERTEELT IN INDIE 
DOOR 
W. KRAMERS 
ze druk bygewerkt 
DOOR 
D. VAN MULLEN. 


De pluimveeteelt gaat op Java hard achteruit............ 
“Men zou verbaasd staan, indien men eens vernemen kon 
hoeveel geld daardoor verloren gaat. 

Deze helaas maar al te ware woorden van den heer KRA- 
MERS doen ons elke verhandeling, welke de hoenderteelt in 
Indië kan bevorderen met vreugde begroeten. Ook dit boekje. 
Het is een keurig bewerkte uitgave, vlot geschreven, van 
duidelijke en leerrijke plaatjes en teekeningen voorzien, een 
boekje dat zeer zeker zijn weg tot de hoendersliefhebbers ín 
Indië zal vinden, | 

De schrijver heeft zijn stof in een inleiding en tien hoofd- 
stukken verwerkt. Hij begint met het begin van elke fokkerij 
nl. met een opsomming van redenen, waarom men tot fokken 
kan komen en bespreekt het fokken als louter genoegen, zoo- 
wel als het fokken als middel van bestaan. Gaarne had ík 
echter gezien, dat er meerdere aandacht gewijd was aan het 
fokken en houden van kippen als nevenbedrijf van het Land- 
bouw- en veeteeltbedrijf. De oplossing van het kippen- en 
eieren vraagstuk zal in Indië bij de tienduizenden landbouwers 
en niet bij enkele tientallen kippenhouders van beroep gezocht 
moeten worden. Indië is het land van het klein landbouw- en 
klein veeteelt bedrijf. De hoenderteelt als nevenbedrijf van 
deze twee behoort er bij. Een zeer groot gedeelte van de 
voeding kan op zoo'n bedrijf verkregen worden uit de afval 
van het hoofdbedrijf, een afval, welke anders te loor gaat. 
Extra arbeidskracht wordt niet vereischt en bijzondere kosten 


— 516 — 


voor hokken zijn er haast niet, daar alles bijna voor niets door 
den landbouwer te krijgen is. 

De schrijver toont aan dat de Inlander zelfs met de tegen- 
woordige weinig eieren leggende inlandsche kippen per kip 
en per jaar f 3.— tot f 3,50 verdienen kan, terwijl men, wan- 
neer men het kippen-houden als hoofdbedrijf uitoefent per ei 
minsten 5} cent moet betalen, tenminste als men met in- 
landsche kippen werkt. Ik geloof, dat dit bedrag nog wel te 
laag zal Zijn, want de schrijver heeft hierbij nog niet van 
werkloon gesproken. Hij komt tot de conclusie, dat het hou- 
den van inlandsche kippen als middel van bestaan onmogelijk 
is, daarom raadt hij raskippen aan welke gemiddeld 180 — 200 
eieren per jaar zouden leggen. Dit bedrag van 180 eieren zal 
wel wat te hoog zijn, althans de schrijver geeft op bladz. 21 van 
Zijn boekje een lijstje van het aantal eieren door verschillende 
taskippen gelegd en komt hier bij de beste legsters maar tot 153 
per jaar De andere zijn nog belangrijk minder. Wel zijn er hoo- 
gere getallen bekend, maar dit zijn uitzonderingen, waarop een 
fokkerij niet gebaseerd mag zijn. Ik meen dan ook, dat het houden 
van raskippen niet loonend is door de opbrengst van de eieren 
en kippen voor huishoudelijk gebruik, maar wel door de op- 
brengst der eieren, welke als broedeieren worden verkocht en 
door den verkoop van kippen als fokmateriaal. Er zal dus maar 
een beperkt aantal rasfokkerijen als hoofdbedrijf kunnen bestaan. 

In hoofdstuk 2 worden de verschillende hoenderrassen (met 
het woord ras wordt in de hoenderteelt, zoowel als in de 
hondenteelt wel wat raar omgesprongen) opgesomd. Bij het 
doorlezen van dit hoofdstuk krijgt men wel den indruk, dat 
er zeer veel verschillende kippenrassen zijn, maar men leert 
ze niet onderkennen, daar de schrijver bijna nergens de karak- 
teristieke kenmerken opnoemt. Nu weet ik wel, dat men door 
het leeren van de kenmerken alleen geen exterieurist wordt, 
maar het is verbazend gemakkelijk als men deze kenmerken 
kent. Komt men later dan een of ander ras tegen, dan weet 
men direct, waar men op letten moet. Zeer leerrijk zijn de 
plaatjes van verschillende kippen, jammer vind ík het weer, 
dat er plaatjes van niet-kippen zijn opgenomen, terwij’ PAAR 
van belangrijke kippenrassen ontbreken. 


— 517 — 


De uitspraak, dat elk ras in Irdië gefokt kan worden onder- 
schrijf ik in zooverre, dat elk ras waarschijnlijk ín Indië zal 
kunnen leven, maar.dat het eerst nog uitgemaakt moet worden 
of men met ongeveer dezelfde kosten in Indië de zelfde resul- 
taten kan bereiken als in het land van herkomst. 

Daar waar schrijver de huisvesting en behandeling der kippen: 
bespreekt is de practische kippenhouder aaf het woord. Kippen 
liefhebbers kunnen hier heel wat uit opsteken. Allerlei hokken 
worden aangegeven en de schrijver verduidelijkt zijn bedoeling 
door enkele schetskaartjes. 

Het zelfde kan gezegd worden van dat gedeelte, waarin de- 
schrijver het broeden en opfokken behandelt. Deze 2 hoofd- 
stukken zijn van zeer veel practische waarde en daarom alleen 
reeds heeft het boekje reden van bestaan. 

Minder gelukkig is de schrijver geweest met die hoofdstuk 
ken, waarin hij de voedingsleer, de fokwetten en de ziekten 
behandelt. Ik geloof niet, dat het de bedoeling geweest is dat 
we dit au serieux moeten nemen. Ik kan de lezers van dit 
boekje dan ook niet beter aanraden, dan deze hoofdstukken 
maar over te slaan, en de schrijver kan ik in overweging geven 
bij een volgende druk dit gedeelte maar weg te laten. Heusch. 
mijaheer, wanneer men deze 3 onderwerpen op (goed geteld) 
31 pagina’s behandelen wil, komt men wel eens erg in conflict 
met de officieële wetenschap. Verder wil ik over dit gedeelte 
zwijgen. In het hoofdstuk, waarin het verzenden van eieren 
en dieren besproken wordt is de practicus weer aan het woord 
en geeft hij menige nuttige wenk. 

In het allerlaatste gedeelte wordea de tentoonstellingen en 
fokstations besproken. Ook hier is de man van de practijk 
aan het woord, die precies weet hoe hij heeft te handelen 
om zijn produkt het mooist te doen uitkomen. 

Het woord „score-card'’ zag ik evenwel gaarne door het , 
Hollandsche puntenstelsel” vervangen. Het puntenstelsel is- 
op de meeste keuringen in Holland al zóó ingeburgerd, dat 
we het hier in Indië ook wel gebruiken kunnen. Het woord 
spreekt voor zich zelf. Graag had ik hier een z.g. standaard 
van een ras opgenomen gezien. De niet-kenner krijgt daar- 
door een aardig idee van de zaken, waarop al zoo gelet wordt 


— 518 — 


bij het keuren. Op de laatste bladzijde breekt de schrijver 
een lans voor fokstations, welke hij, daar een goede kippen- 
stapel een volksbelang is, door het Gouvernement wil laten 
oprichten, iets waarbij ik mij volkomen aansluit. Laten we 
hopen, dat waar de regeering op sommige plaatsen reeds 
begonnen is met verbetering van de kippenstapel, zij geen half 
“werk zal doen. 


J. MERKENS. 


Pe 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


Abnormale maïskolven als gevolg van behandeling van 
het zaad met koperzouten. 


Onderzoekingen van JUNGELSON, gepubliceerd in de Revue Géné- 
rale de Botanique, hebben aan het licht gebracht, dat de giftige 
werking van koperzouten op de maïszaden de hieronder genoemde 
gevolgen heeft: 

1. De kiemkracht wordt verminderd. 

2. De jonge kiemplantjes vertoonen dikwijls een afwijking in de: 
chlorophytvorming, die zich uit in het ontstaan van blauwachtige 
strepen op de bladeren. 

3. De plant ontwikkelt zich langzamer, zoodat ook de bloei later 
optreedt. é 

4. De planten hebben nijging tot het vormen van kolven en zaden, 
waarvan de eigenschappen verschillen van die der uitgezaaide soort. 

5.' De nieuwe eigenschappen zijn nadeelig en haar invloed is des 
te schadelijker, naarmate de zaden langer aan de inwerking van. 
het koperzout zijn blootgesteld geweest, of in meerdere mate met 
het gif in aanraking kwamen door voorafgaande beschadiging. 

6. Alle koperzouten vertoonden dezelfde gevolgen. 

7. Van hoe sterker concentratie het koperzout was, waarmee de 
zaden werden behandeld, hoe gemakkelijker zich afwijkende kolven 
vormden. 

8. Dezelfde zoutoplossing geeft verschillende afwijkingen -bij 
verschillende maïszaden. 

9. De afwijkingen vertoonen zich in aantal en kwaliteit der korrels 
en in enkelvoudige, zoowel als in samengestelde onregelmatigheden. 

10. De nieuwe eigenschappen van de kolven en korrels zijn weinig. 
stabiel en schijnen niet erfelijk te zijn. 

11. Uit de zaden komen afwijkende planten voort met minder- 
waardige afwijkend gevormde kolven. 

Conclusiën; 

A. Behandeling van zaaizaad met koperzouten kan nadeelige 
gevolgen hebben. De kenmerkende eigenschappen van het geteelde 
gewas kunnen zich onder invloed van de werking van het koperzout 
wijzigen in een ongewenschte richting. 


— 520 — 

De achteruitgang van een lokaal graangewas kan in zekere mate 
zijn oorsprong vinden in de behandeling van het zaaizaad met 
koperzouten. Deze kan daardoor een ernstig beletsel zijn voor de 
verbetering door selectie op gezochte eigenschappen. 

Het is mogelijk, dat chemische vergiftigingen ernstiger en meer 
blijvende gevolgen hebben, dan bij de genomen proeven is ge- 
bleken, en dat zulk een vergiftiging, of het groeien in een niet 
passende chemische omgeving, oorzaak is van afwijkingen en van-de 
reeds bekende monstruositeiten. (Zie dit Tijdschrift Jaargang 28 
bladzijde 432 en vervolg). 

B. Door chemische verbindingen kan men invloed uitoefenen 
op den groei, zoodat er kans bestaat, dat door proeven in deze 
richting meer inzicht verkregen wordt in de factoren, die den 
groei bepalen en misschien ook in het samenstel van de variabiliteit 
van de rassen. î 

Het maakt weinig uit, dat het hier ziekteverwekkende invloeden 
betreft, daar men niet weet of deze evengoed directe of indirecte 
oorzaken kunnen zijn van variaties en de ontwikkeling van be- 
paalde soorten en vormen. 


Bulletin mensuel des rens. agr. v. d. v. 


Een moderne oogstmachine voor rijst. 


De maaimachine, tevens schoovenbinder van BALBO-BERTONNE 
is een gewone machine van ADRIANCE, waarvan de harken 
en lemmeten worden bewogen door een benzinemoter van FELIX-8 
HP. van Zwitsersche constructie. 

Door de aanwezigheid van den motor kan het werktuig gemak- 
kelijk door een paar paarden of ossen voortgetrokken worden, 
daar het wiel dat het toestel draagt geen kracht heeft over te 
brengen op de machine. Het houten wiel, waarop het toestel 
rust heeft een diameter van 85 cM, een velligbreedte van 15 cM. 
en een velligdikte van 10 cM. 

Zoodra in zacht en vochtig terrein het wiel te diep in den grond 
zou dringen, wordt de machine gedragen door een slede van 2 M. 
lengte. Le schaats van die slede is langs het wiel aangebracht. 
Op die slede kan het geheele werktuig over de modder glijden. 

Doordat de slede onbeweeglijk verbonden is aan den disselboom 
kan de slede gemakkelijk over de sawahdijkjes en greppels heen- 
glijden. 


RGH Eee 


De sledeschaats is hol, heeft een breedte van 15 cM en is door 
middel van een paar sterke veeren onder de as van het wiel aange- 
bracht, zoodat elke schok tegen den grond gebroken wordt. 

De slede dient tevens als koelbak voor het circuleerend koel- 
water van den motor. Deze vernuitige combinatie wint veel plaats 
uit en brengt het zwaartepunt van het geheel aanmerkelijk lager, 
wat aan de stabiliteit ten goede komt. Het contact met den 
vochtigen grond bevordert de afkoeling van den motor in sterke mate. 

Aan de andere zijde van de machine, onder het platvorm dat 
de lemmeten draagt. bevindt zich een andere schaats, eveneens 
van veeren voorzien, in de onmiddellijke nabijheid van het wiel 
dat het platform draagt. De hoogte van dit platform is gemakkelijk 
te regelen naar de hoogte waarop men de padi wenscht te snijden. 

De zeislengte bedraagt 1, 5. M. Er zijn 4 hark-javeleurs. De ben- 
zinemotor heeft één cylinder en geeft aan de lemmeten per minnut - 
250 heen en weer gaande bewegingen. 

Zonder den bestuurder weegt de complete machine met gevuld 
reservoir ongeveer 600 KG., terwijl de enkelvoudige oogstmachine 
van ADRIANCE No 6 een gewicht heeft van 430 KG. De breedte 
van de machine van BALBO-BERTONE is 3,20 M,‚, wanneer ze in wer- 
king is en 1,7 M. wanneer de machine voor het transport langs 
den weg is saamgevouwen. 

Voor den oorlog kostte de machine in Italië f 1250.— 

Met de machine zijn proeven genomen op rijstvelden, die beplant 
waren, zoowel als op velden met directe uitzaaiïïng. De machine 
werd getrokken door een paar ossen, geleid door een ossendrijver. 
De machinist, die den motor en de machine bestuurde zat op het 
toestel. : 

Tijdens de proef werkte het toestel zeer regelmatig. De padi 
werd netjes volledig en regelmatig afgesneden. De slede werkte. 
zeer doeltreffend, de schooven werden behoorlijk gevormd, terwijl 
het voorttrekken aan de ossen niet te zwaar viel. 

Voor men met de machine op het veld komt moet men een 
strook van 2 Meter met de hand oogsten om open baan te maken. 

Met een snelheid van 0,8 Meter per seconde en een snijbreedte 
van 1,30 Meter is het mogelijk een halve bouw per uur te oogsten 
met een benzineverbruik van 0,7 à 0,8 KG. 


Bulletin mensuel des Rens. agr. v. d. v. 


— 522 — 


Sawahbemestig in Italië. 


Op verzoek van den Minister van Landbouw, Nijverheid en Han- 


del werden in Piëmont op de rijstvelden proeven genomen met 
tétraphoshate- bemesting. 

Het proefveld was reeds 5 jaar voor de rijstcultuur in gebruik. 
De grond was zandig, van goed humusgehalte, goed doorlatend, 
rijk aan water, zeer rijk aan organische stoffen, niet bijzonder arm 
aan phosphor. Het veld was ten behoeve van den rijstbouw reeds 
verscheidene malen flink bemest. Den winter voor het nemen. van 
de proef was het veld met 3500 KG. suphosphaat per HA. bemest, 
waaraan nog een weinig stalmest werd toegevoegd. Op het oogen- 
blik, waarop men de proef aanving was het dus in goede conditie. 

Men legde de proef aan op 12 vakken van 100 M? Drie dezer 
vakken bemestte men met een 5 KG. tétraphosphaat. drie met een 
gelijke hoeveelheid gemalen phosphoriet, drie met 9,3 KG. per HA. 
superphosphaat, terwijl drie vakken onbemest bleven. 

Tegen het einde van de maand Mei werd het terrein 18 cM. 
diep omgeploegd, waarbij zorg gedragen werd alle onkruid goed 
onder te brengen. Daarna werd de bemesting toegediend welke 
door bewerking met de hak werd ondergebracht. 

10 Juni werd voor het eerst bevloeid. Het veld werd beplant 
tusschen 15 en 18 Juni met padi van de variëteit Onsen, welke 
15 April op zaadbedden was uitgezaaid. 

Toen de planten zich hersteld hadden, werd per HA. 200 KG. 
calcium cyanimide toegediend. Het gewas werd verpleegd, zooals 
dat in Piémont de gewoonte is. Het weer was normaal. De oogst 
werd 2 en 3 October binnengehaald. De samenstelling van de ge- 
bruikte meststoffen en de resultaten van de proef zijn weergege- 
ven in bijgaand lijstje. De tétraphosphaat had een goed resultaat 
opgeleverd. 

Tetraph. phosphor. superph. onbemest. 

Watervrij phosphorzuur 28,3pCt. 27,5pCt. 15— pCt. — 

Hiervan oplosbaar in 


citroenzuur 1,8 10,5 14,5 — 
„ incitroenz. zouten 2. — th, 14,75 — 
Graad van fijnheid 92. — 91,5 92,5 nn 


Toegediende hoeveelheid 500 KG. 500 KG. 500 KG. (per HA.) 
Gabahopbrengst per HA. 6330 KG. 5730 KG. 5900 KG. 5690 KG. 


Bulletin mensuel des Rens. agr. v. d. v. 


per 1% 


enn enn nnn en mr e dd Er 


OVER DE PHYSIOLOGISCHE BETEEKENIS 
VAN DEN LATEX 


DOOR 
DR. CH. BERNARD. 


De redactie van Teysmannia heeft mij een referaat ge- 
vraagd van de publicatie van BOBILIOFF over de physiolo- 
gische rol van den latex, *). Het kwam mij echter voor, dat 
het onderwerp te belangrijk is, en het door schrijver gegeven 
overzicht te interessant, om mij tevreden te kunnen stellen 
met een beknopt résumé van dat werk, dat in de Sprokke- 
lingen zou verschijnen; ik heb gemeend, de kwestie meer 
grondig te moeten bespreken, te meer omdat ik in der tijd 
over het zelfde onderwerp gepubliceerd heb 2%, en ik nader- 
hand verschillende gegevens heb verzameld, naar aanleiding 
van een mededeeling van VAN DER WOLK °%), waarin mijn 
werk gecritiseerd werd. Ik was al lang van plan, deze nota 
te publiceeren. Andere meer dringende werkzaamheden zijn 
oorzaak geweest, dat mijn voornemens niet tot verwezen- 
lijking kwamen. Met genoegen wil ik van de hier aangebo- 
den gelegenheid gebruik maken. 

Dat bedoeld onderwerp zeer belangrijk en aan de orde 
van den dag is, wordt door de volgende bijzonderheid bewe- 
zen, Toen ik in 1910 mijn werk over de physiologie van 
den latex deed verschijnen, had ik een belangrijk aantal pu- 
blicaties moeten raadplegen; maar in de literatuurlijst van 


1) Algemeene inleiding tot het onderzoek over de physiologische rol van 
den latex bij Hevea brasiliensis, door W. BogBiLiorr, Archief voor de Rub- 
bercultuur in Nederlandsch-Indië, 2de Jrg., No 5 1918, Blz 281-313, — Mede- 
deelingen van het Physiologie-fonds, No. 1. 

2). Quelques remarques à propos du rôle physiologique du latex, par Ca. 
BERNARD. — Annales du Jardin Botanique de Buitenzorg, 3e Supp 1ère par- 
tie, 1910, pag. 235-276. 

3). Physiological researches concerning the latex problem, by P. C. vAN 
DER Work. — Publications sur la Physiologie végétale, No. II, 1914. Pag, 1-33. 


Teysmannia. 33. 


Ri EE 


BoBmiorF worden een tiental werken aangegeven die het- 
zelfde onderwerp behandelen 5), terwijl nog ongeveer tien 
andere in min of meer directe betrekking ermee staan: al 
deze werken nu verschenen in delaatste zeven jaren. 

De planters hebben de belangrijkheid van deze kwestie zoo 
goed begrepen, zij zijn zoo vast overtuigd van de noodza- 
kelijkheid van onderzoekingen naar de physiologische rol 
van den latex, van het nut, dat uit deze studie voor de 
praktijk kan voortvloeien, dat zij de noodige geldmiddelen 
bij elkander hebben gebracht om een physioloog aan te stel- 
len die zich speciaal met dit onderzoek zal bemoeien. De 
Heer BoBILIOFF werd benoemd; hij werkt te Buitenzorg 
zelfstardig, maar in samenwerking met alle Rubberproefsta- 
tions, en hij is reeds na eenige maanden in staat geweest om 
een uitstekend overzicht van de literatuur te geven en een 
uiterst duidelijke uiteenzetting van den tegenwoordigen stand 
van het vraagstuk. 

Later publiceerde dezelfde schrijver °%, een tweede werk, 
over het verband tusschen bastanatomie en productie bij 
Hevea dat wij ook in ’t kort zullen refereeren; deze laatste 
onderzoekingen staan eigenlijk niet rechstreeks in betrekking 
tot de physiologische rol van den latex, maar de vragen die 
zij behandelen, moeten opgelost worden voordat de studie 
over dit onderwerp tot verdere ontwikkeling kan komen, 

In zijn eerste werk bespreekt BIBILIOFF op zeer objectieve 
en zeer onpartijdige wijze de meening van de verschillende 


1). o.a. de volgende publicaties: 

Physiologische Grundlagen, zur Bewerung der Zapfmethoden bei Kaut- 
schukbaümen nach einigen Versuchen an Hevea brasiliensis, durch H. Frr- 
TING. — Beihefte Tropenpflanzer, 10, 1909, p. 1. 

Die Function des Milchsafts, durch H. Knrep. — Rubber-Recueil, 1914, 
p. 63. 

Physiologische Milchsaft- und Kautschukstudien. I, durch F. TOBLER. — 
Jahrb. f. wiss. Bot. 1914, Bd. 54, p 265. Ueber die beschrankte Wirksamheit 
der natürliehen Schützmitteln der Pflanzen gegen Thierfrass. durch HEIKER- 
TINGER. — Biol. Cbl. Bd. 34, 1914. 

2). Het verband tusschen de anatomie van den bast en -de productie bij 
Hevea brasiliensis, door W. BogiLiorr., — Arch. v.d. Rubbereultuur in Ned.- 
Indië, 2e jaarg. No, 7, 1918, p. 488-517, met een résumé in ’t Engelsch. — Med. 
v.h. Phys,‚-fonds, No. 2. 


— 925 — 


schrijvers, die getracht hebben de rol van den latex in de 
plant tot klaarheid te brengen op grond van gegevens uit de 
algemeene physiologie geeft hij de punten aan, die hem in de 
vroegere publicaties twijfelachtig schijnen, en de punten, naar 
aanleiding waarvan hij meer uitgebreide proeven zal nemen, 

Schrijver heeft niet de geheele literatuur in alle bizonder- 
heden besproken. Van den inhoud der vroegere geschriften 
heeft hij alleen die zaken behandeld, die thans nog in staat zijn 
om licht te werpen op de eene of andere zijde van het vraag- 
stuk; het verdient waardeering, dat hij den omvang van zijn 
verhandeling niet noodeloos vergroot heeft door de vermelding 
van allerlei verouderde theorieën en van de argumenten, 
waarmede zij verdedigd werden. 

Dit gedeelte van,de kwestie is trouwens in de laatste jaren 
herhaaldelijk behandeld, zoodat schrijver kan volstaan met 
den lezer naar reeds verschenen publicaties te verwijzen. Slechts 
terloops vermeldt hij dan ook, de tegenwoordig bijna geheel 
verlaten theorieën van de oekologische beteekenis van de latex ; 
haalt de STAHL-KNIEP-theorie van de bescherming der latex- 
houdende gewassen tegen dierlijke vijanden, de theorie van 
DE VRIES betreffende het sluiten en genezen der wonden, enz. 

Hij bespreekt echter veel meer in ’t bizonder de werken 
van lateren datum, waarvan hij de gegevens bij zijn verdere 
studie zal moeten overwegen en contrôleeren. In de eerste 
hoofdstukken worden de volgende onderwerpen behandeld: 
de physiologische en chemische eigenschappen van het melk- 
sap, de anatomie en de cytologie van de melksapvaten; het 
voorkomen van latex in andere weefsels dan in de melksapvaten, 
de plaatsen, waar het melksap in de plant ontstaat; eindelijk 
het verband tusschen de reservestoffen der plant en de vor- 
ming van den latex. 

In dat gedeelte worden in de eerste plaats de werken van 
SIMON, FITTING, CALVERT, TREUB, MOLISCH, enz besproken; 
het schijnt wel, dat verschillende onderwerpen niet in onmid- 
dellijk verband staan met de physiologie van den latex, maar 
BoBILIOFF weet de argumenten op den voorgrond te brengen, 
die hem nuttig kunnen zijn om de verschillende theorieën te 
steunen of tegen te spreken. 


‘ oe DAENS TES 
— 526 — 


De chemische analyse van den latex, de verspreiding der 
melksapvaten ín de plant, de cytologische eigenschappen van 
deze vaten, waardoor bewezen wordt, dat ze levende en werk- 
zame elementen zijn in de biologie van de plant, het verband 
tusschen latexvorming en de bladgroen- of de reserve-weefsels 
enz. zijn b. v. punten, waarop een geheele reeks van proeven 
gebaseerd kunnen worden, die aanleiding kunnen geven tot 
conclusies, welke bijdragen kunnen leveren tot de oplossing 
van de physiologische kwesties o. a. wat de voeding van het 
gewas betreft. 

Verder worden de verschillende theorieën van de physiolo- 
gische beteekenis van den latex één voor één in het bijzonder 
besproken. 

De latex als voedingsstof. Deze theorie werd vooral door — 
FAIVRE, SCHULLERUS, BERNARD, TOBLER gesteund. Deze 
schrijvers hebben hun meeningen in de eerste plaats gegrond 
op waarnemingen uit de praktijk, op etioleeringsproeven, op 
de aanwezigheid in den latex van bepaalde fermenten en van 
sommige bestanddeelen, die als voedingsstoffen van dienst 
kunnen zijn, op veranderingen die onder zekere omstandigheden 
in de samenstelling van den latex plaats vinden. Het spreekt 
vanzelf, dat deze theorie dikwijls, en soms met zeer oordeel- 
kundige argumenten, door de voorstanders der andere theorieën 
aangevallen werd. 

Enkele bijzonderheden van de uiteenzetting van BOBILIOFF 
wil ik hier gaarne even aanhalen, niet om schrijvers werk 
te crítiseeren, waarvan de discussies, zooals reeds gezegd, altijd 
zeer objectief en welwillend, de opmerkingen zeer juist zijn, 
maar omdat ik de conclusies van mijn vorige mededeeling 
nauwkeurig wil vaststellen, opdat men uit mijne beweringen 
niets anders opmake dan wat ik bedoelde. Ik heb nl. ge- 
tracht, mijn zienswijze zeer voorzichtig uit te drukken, en mijn 
besluiten slechts te trekken uit bewezen feiten, en niet uit 
theoretische overwegingen. Ik heb met nadruk de aandacht 
gevestigd op de talrijke zaken, die in deze kwestie nog niet 
opgehelderd zijn. 

Om onduidelijkheden of verkeerde uitleggingen te voorko- 
men veroorloof ik mij, op deze punten terug te komen. 


— 521 — 


BIBILIOFF zegt: „Ondanks het feit, dat BERNARD geheel 
en al de voedingstheorie van den latex voorstaat, kent hij 
toch aan de caoutchouc en de harsen geen voedings-physio- 
logische beteekenis toe”. Ik zou het niet gewaagd hebben, 
mij zoo stellig uit te drukken, en heb bijna letterlijk het 
volgende gezegd: 

„Ik meen te kunnen aannemen, dat de latex een hoofdfunctie 
heeft, waardoor hij een rol speelt in de voeding van de plant: 
ik zou hem echter niet uitsluitend deze rol in de physiologie 
der plant willen toekennen, integendeel, de complexiteit van 
den latex, de verscheidenheid van zijn bestanddeelen, spreken 
reeds tegen een dergelijke opvatting en zijn aanwijzingen, dat 
de latex zeer waarschijnlijk verschillende functies vervult.” 

Deze complexiteit van den latex wordt door BOBILIOFF aan 
het einde van zijn werk als voornaamste feit vermeld; daaruit, 
zegt hij, kan men het besluit trekken, dat de latex op ver- 
schillende tijden en in verschillende planten zeer uiteenloopende 
functies moet bezitten. Het is de conclusie, die ik in 1910 
getrokken heb en die door TOBLER in 1914 overgenomen en 
uitgebreid werd. 

Ik voegde er nog het volgende aan toe: naast de hoofd- 
functie van den latex, die volgens mijn veronderstelling met 
de voeding der plant in verband staat (onmiddellijk bruikbare 
stoffen of/en reservevoedsel), is de mogelijkheid n. m. m. niet 
uitgesloten, dat sommige bestanddeelen van den latex afval- 
producten zijn. Wat de caoutchouc en de harsen betreft, heb 
ik niet beweerd, dat ze geen rol in de voeding spelen. Ik 
heb met mijn onderzoekingen moeten ophouden alvorens dit 
punt te kunnen bestudeeren; derhalve heb ik mij bepaald tot 
het weergeven van de tegenstrijdige inzichten der physiologen 
daarover, en ten slotte gezegd: „de kwestie blijft open en het 
zou uiterst interessant zijn, proeven te nemen om die op te 
lossen.” Uit den tekst van BOBILIOFF zou men kunnen op- 
maken, dat ik in deze partij gekozen had, wat niet het geval 
is geweest. 

Men heeft verder de melksapvaten als gelerdende elementen 
van de voedingsstoffen beschouwd; deze theorie werd vooral 
door de anatomisten als HABERLANDT, DE BARY, GAUCHER 


Ne Ond 


| 
Ur 
Lan) 
les) 
| 


gesteund. Zij werd aan de hand van physiologische proeven 
door KNIEP e.a. tegengesproken; in ieder geval is ze nog 
ver van bewezen. 

De theorie, volgens welke de melksapvaten beschouwd wor- 
den als behoorende tot het secrefie-systeem der plant, werd 
vooral door VAN TIEGHEM en zijn leerlingen verdedigd. Zij 
werd niet gesteund door op voldoende wetenschappelijke basis 
berustende bewijzen. Het zwakke punt van deze theorie, zegt 
BOBILIOFF, ligt daarin, dat VAN TIEGHEM alle bestanddeelen 
van het melksap als afscheidingsproducten wil beschouwen. 

Men heeft de melksapvaten voorts nog als water-reservorrs 


beschouwd, eindelijk heeft men aangenomen (MOLISCH, RAU- 


BORSKI), dat de latex de eigenschap heeft, zuurstof teabsor- 
beeren. en dat hij in het ademhalingsproces een rol als zuur- 
stof-overdrager speelt 

Zooals reeds gezegd kiest BOBILIOFF voorloopig geen partij 
tusschen de verschillende onderzoekers. Hij zegt; „Alle be- 
sproken theoriën bevatten zekere tegenstrijdigheden, geen van 
hen is onaangevochten gebleven. De experimenteele bewijs- 
gronden voor de eene of andere hypothese zijn geen van 
alle afdoende.” Hij stelt zich tevreden met het onpartijdig 
uitleggen van deze theorieën, hij noemt het voor en het tegen 
en schort zijn oordeel op totdat zijn eigen proefnemingen hem 
in staat zullen stellen om zich een meening te vormen. Dit is 
een goede wetenschappelijke methode. Eveneens heeft KNIEP, 
aan wien ik gevraagd had, de physiologische beteekenis van 
den latex voor het Rubber-recueil te behandelen, het onderwerp 
op zeer objectieve wijze uiteengezet en alle werken zeer on- 
partijdig en welwillend besproken, hoewel zij zijn eigen the- 
orie van de beschermende functie van den latex tegenspraken. 

Welk een verschil tusschen deze wetenschappelijke publicaties 
en het werk, dat ik hier nog even wil aanhalen en waarvan 
BOBILIOFF zegt (blz 354): VAN DER WOLK beschouwt ook de 
in het melksap voorkomende bestanddeelen als afscheidings- 
producten, maar beweert, dat zij later verbruikt worden om 
membranen te vormen. Daar zijn werk zeer verward en zonder 
eenig bewijs is, behoeft hieraan geen aandacht gewijd te wor- 
den”. Dit is een zeer harde veroordeeling, op grond waarvan 


— 529 — 


ik had kunnen nalaten op deze publicatie terug te komen; niet- 
temin wil ik zekere bizonderheden van de redeneering van VAN 
DER WOLK en sommige van zijn beweringen hier vermelden, 

De uiteenzetting van VAN DER WOLk en zijn wijze van 
bespreken zijn zeer eigenaardig. Ik wil er een voorbeeld van 
geven door een stuk uit zijn publicatie in extenso aan te 
halen; hij drukt zich als volgt uit: “A year after FiTTING, 
however, BERNARD appeared with a publication in which views 
were announced which are precisely: diametrically opposed to 
those of KNIEP and FrrTING. Now indeed it must be directly 
stated that BERNARD'S research, as he himself has repeatedly 
said, has not been completed. The methodic as well as the 
interpretations of his experiments are of a very provisional 
kind; and in the course of these communications of mine, it 
will appear, that different points of his methods cannot stand 
the test of criticism“. 

Ik heb nooit beweerd dat mijn onderzoekingsmethoden vol- 
maakt waren, en dat mijn gevolgtrekkingen definitief waren; 
ik meen echter eenige feiten te hebben waargenomen, en ik 
heb inderdaad de aandacht van de lezers met nadruk op het 
feit gevestigd, dat mijn conclusies van voorloopigen aard zijn; 
is dat niet een betere methode dan die van VAN DER WOLK, 
die op elke bladzijde herhaalt, dat hij bewezen heeft, dat hij 
opgelost heeft, dat hij aaxgetoond heeft,. .... terwijl hij in 
werkelijkheid geen feiten heeft gebruikt, terwijl zijn proefne- 
mingen niet voldoende gecontrôleerd zijn en in het geheel 
niets bewijzen, terwijl zijne conclusies niet anders zijn dan 
verklaringen, die op onbewezen hypothesen berusten. 

Schrijver zou goed gedaan hebben door de uitspraak van 
RAUWENHOFF ter harte te nemen, die ik in mijn vorig werk 
heb aangehaald: dat téléologie, hypothesen, gewaagde bewe- 
ringen, zelfs paradoxen door de wetenschap met voordeel ge- 
bruikt kunnen worden, mits zij als zoodanig en niet als bewezen 
feiten aangekondigd worden, en mits zij het uitgangspunt zijn 
van verdere proefnemingen. Dit heeft VAN DER WOLK niet 
begrepen; hij heeft zijn hypothesen als axioma's aangenomen 
en heeft het niet noodig geacht, ze met wetenschappelijke 
proeven te steunen. 


— 530 — 

Hij verwijt mij, dat mijn werk onvolledig is; ik ben van 
meening dat het gerechtvaardigd is, de resultaten van een on- 
derzoek, zelfs al is het niet beëindigd, mee te deelen, als men 
den voorloopigen aard der gevolgtrekkingen in ’t licht stelt; 
MONTESQUIEU had gelijk, toen hij zeide: „Quand vous traitez 
un sujet, il n'est pas nécessaire de l'épuiser, il suffit de faire 
penser.”’ Liss 

Overigens vermoed ik, dat VAN DER WOLK mijn werk niet 
gelezen, of tenminste niet begrepen heeft, evenmin dat van 
mijn geachte collega’s FITTING en KNIEP. Als hij die begre-_ 
pen had, had hij niet kunnen zeggen dat ik tot “diametri- 
cally opposed” resultaten was gekomen. Sommige waarnemin- 
gen van FITTING 1) komen n. l. met de mijne overeen en 
bovendien komt deze schrijver in het geheel niet tot dezelfde 
conclusies als KNIEP. 

De methode van VAN DER WOLK is zeer eenvoudig, maar 
— men moet het erkennen — zeer weinig wetenschappelijk. 
Immers wel noemt hij mijn werkwijze hier en daar zeer on- 
voldoende — “different points cannot stand the test of criti- 
cism” —, maar hij voert nergens gronden aan voor deze ver- 
klaring. Slechts één bijzonderheid uit mijn werk brengt hij 
in bespfeking, t.w. het waterig worden van den latex onder 
bepaalde omstandigheden. Inderdaad had o.a. deze eigenschap 
mij gevoerd tot het vermoeden, dat een gedeelte der latex- 
bestanddeelen door de plant gebruikt zou kunnen worden. 
VAN DER WOLK redeneert nu ongeveer aldus: „Ik heb bewe- 
zen, dat het min of meer waterige uiterlijk van denlatex van 
zeer denkbeeldige beteekenis is; dus de resultaten van BER- 
NARD hebben geen waarde, dus de latex bevat geen voedings- 
stoffen.” 

Naar mijne meening echter — en ik denk ook naar de mee- 
ning van BOBILIOFF — hebben de enkele proeven van VAN 
DER WOLK in dit opzicht volstrekt niets bewezen, en boven- 
dien steunden mijn conclusies niet — zooals schrijver het ten 


1) Ik kon in mijn vorig werk (verschenen in 1910) geen rekening houden 
met de waarnemingen van FrrriNnG, hoewel deze reeds in 1909 gepubliceerd 
werden. Mijn mededeeling over latex was n. l. reeds gedrukt, toen ik die van 
FirriNG ontving. 


onrechte doet vermoeden — uitsluitend op bedoelde waterigheid 
van den latex, maar op tal van andere feiten. Verder is dit 
argument niet zoo waardeloos als VAN DER WOLK beweert; 
men weet nl. dat TOBLER het overgenomen heeft en aange- 
toond heeft, dat het in verband staat met de aanwezigheid 
van bepaalde bestanddeelen in den latex. 

VAN DER Work geeft bovendien te verstaan, dat ik zou 
hebben beweerd dat het waterig uiterlijk van den latex de 
opname van de voedingsbestanddeelen door de plant duidelijk 
bewijst. Dit heb ik nooit gezegd; Ik heb me veel voorzich- 
tiger uitgedrukt. Ik heb in de eerste plaats de aandacht 
gevestigd op het feit dat sommige bestanddeelen van het 
melksap als zetmeel, eiwit, onder bepaalde abnormale voedings- 
omstandigheden kunnen verminderen en zelfs verdwijnen; dit 
werd bij Zeus, Mevea, Carica papaya, Euphorlia, geconsta- 
teerd. Ik heb er op gewezen dat dit verdwijnen van sommige 
elementen met het waterig uiterlijk van den latex samenvalt, 
maar ik heb deze omstandigheid niet willen doen doorgaan 
voor een op zich zelf afdoend bewijs voor de onderstelling, 
dat het melksap een rol speelt in de voeding. Het is wel 
eigenaardig dat VAN DER WOLK, die een onderwerp bestu- 
deerde, waaraan ook ik gewerkt had en die tot andere con- 
clusies kwam dan ik, mij, toen hij te Buitenzorg was, nooit 
over zijn onderzoekingen gesproken heeft. 

Dat ook hij getracht heeft de pbysiologische beteekenis van 
den latex op het spoor te komen, heb ik bij toeval uit zijn 
publicatie vernomen. Ik had het van een collega anders 
kunnen verwachten en misschien had het voor ons beiden 
van nut kunnen zijn, over het onderwerp van gedachten te 
wisselen. VAN DER WOLK is tot mijn spijt van een andere 
meening geweest. Hadden wij deze kwestie kunnen bespre- 
ken, dan had ik hem er op opmerkzaam gemaakt, dat het zeer 
gevaarlijk is, a priori een stelling aan te nemen: “the latex is 
absolutely not used as a pabulum”, om later argumenten te 
zoeken, proeven te nemen, die volens nolens deze stelling 
moeten bewijzen; dat het ook zeer gevaarlijk is, feiten te 
verwerken, waarvan men niet zeer goed op de hoogte is; dat 
zijn beschouwingen b.v. over de aanwezigheid van enzymen, 


zetmeel, enz. in den latex en over de beteekenis van deze 
stoffen zuivere onderstellingen zijn, die op niets berusten; dat 
het verder uiterst gevaarlijk is, het besluit te trekken, dat de 
latex geen voedingsstof is maar voor de vorming der celwan- 
den gebruikt wordt..... zonder een enkel bewijs voor deze 
hypothese te geven, zonder ze te steunen door eenige aanne- 
melijke waarnemingen. 

Ik zou mij eenvoudig bij de uitspraak van BOBILIOFF kun- 
nen aansluiten, en het werk van VAN DER WOLK niet verder 
bespreken, Ik heb echter gemeend. dat zijn proeven aanleiding 
zouden kunnen geven tot verdere onderzoekingen en dat, 
wanneer zijn resultaten bevestigd werden, zij interessante ge- 
gevens zouden kunnen verschaffen, als bijdrage tot de oplossing 
van het vraagstuk der physiologische beteekenis van den latex. 
Tot mijn spijt moet ik meedeelen, dat de proeven van schrij- 
ver mij niet beter toeschijnen dan zijn theoretische redeneering . 
Hij heeft n.m.m. veel te weinig proeven genomen, uitsluitend 
met Zus elastica; bovendien heb ik een gedeelte van deze 
proeven herhaald, en resultaten verkregen, die met die van 
VAN DER WOLK in ’t geheel niet overeenkwamen. 

Ik wil dit punt nog even zeer in ’t kort bespreken . 

Bij de meeste van zijn proeven heeft VAN DER WOLK vier- 
kante of ringvormige stukken bast op takken en wortels van 
Ficus, door middel van insnijdingen tot op het hout, geï- 
soleerd. 

Hij heeft in alle gevallen waargenomen, dat de latex onmid- 
dellijk ra de behandeling niet meer vloeit, en dit schrijft hij 
toe aan het verdwijnen van den druk. Den volgenden dag komt 
uit kleine door middel van een naald of van een mesje toe- 
gebracht steken, een weinig latex te voorschijn; de daarop 
volgende dagen is het uitvloeien van den latex weer over- 
vloedig, de druk is n. 1. volkomen hersteld. 

De proeven werden herhaald op takken en wortels van 
verschillende dikte, de omstandigheden werden zooveel mo- 
gelijk veranderd en de resultaten bleven in veel gevallen 
dezelfde. 

Het feit, dat de latex bij enkele proeven waterig werd, 
moet volgens schrijver niet aan het verbruik der bestanddeelen, 


— 533 — 


maar aan het coaguleeren van de caoutchouc toegeschreven 
worden. 

Om den eventueelen invloed van het bladgroen te eliminee- 
ren, heeft schrijver de takken gedurende een tijd vóór de 
behandeling met zwart papier omwikkeld, of hij heeft met een 
scherp mes de chlorophyl-laag weg genomen, zonder de melk- 
sapvaten te beschadigen: de proeven hebben onder deze om- 
standigheden dezelfde resultaten gegeven. 

Uit deze proeven leidt schrijver af, dat de latex een afschei- 
dingsproduct is, dat in alle afzonderlijke gedeelten van de plant 
gevormd kan worden. 

Er zou veel te zeggen zijn over de wijze, waarop VAN DER 
Work zijn proeven genomen heeft, over de bijzonderheden 
dezer proeven, over de wijze, waarop hij zijn studie-materiaal 
mishandeld heeft, over de talrijke mogelijke fouten, die hij in 
sommige proeven aangeeft, waarmee hij echter in de meeste 
gevallen geen rekening houdt, eindelijk over zijne onderstel. 
lingen en over zijne gevolgtrekkingen, die niet op bewezen 
feiten berusten. Dit zou ons te ver leiden. 

Wij hebben reeds de meening van BOBILIOFF gegeven; wij 
moeten ook die van KNIEP aanhalen, die in Recueil, blz. 92 
zich zeer terecht als volgt uitlaat: M. E. müsste allerdings 
erst Sichergestellt werden, of die Neubilding des Milchsafts 
nach Verwundung nicht doch een rein regenerativer Prozess 
ist und wie gross die Veränderungen sind, die der Milchsaft 
in den unverletzten Pflanzen erfährt. ” 

Bovendien heb ik een gedeelte der proeven van VAN DER 
WOLK herhaald en de verkregen resultaten zijn van dien aard 
veweest, dat wij noch de door dezen schrijver aangevoerde ge- 
gevens, noch de door hem getrokken conclusies verder behoeven 
te bespreken. 

Ik heb den bast van takken en wortels van Zus elastica 
geïsoleerd door ringvormige insnijdingen of door stukken van 
takken af te snijden; onmiddellijk na die behandeling komt 
geen spoor van latex uit den bast. Den volgenden dag werden 
in de verschillende voorwerpen sneden of steken gegeven: in 
een enkel geval kon men zeer kleine druppels van een wa- 
terige vloeistof waarnemen, maar nergens een druppel echten 


— 3d — 


latex, vergelijkbaar met dien der onbehandelde contrôle tak- 
ken of wortels. Van coagulatie kon geen sprake zijn, want het 
microscopisch onderzoek toonde aan, dat de melksapvaten 
meestal vrij van latex waren, en wanneer latex aanwezig was, 
had deze stof in den bast der behandelde en onbehandelde 
takken en wortels hetzelfde uiterlijk. De volgende dagen 
vloeide uit géén der geïsoleerde bastdeelen het geringste spoor 
van latex af; nergens kon men cus het herstellen van den 
druk of een nieuwe latex-vorming waarnemen. 

De proeven werden eenige malen herhaald op organen van 
verschillende dikte, onder het nemen van alle door VAN DER 
WOLK aanbevolen voorzorgsmaatregelen, onder de meest ver- 
schillende omstandigheden, en altijd met dezelfde resultaten. 

Wat het elimineeren van den invloed van het bladgroen 
betreft, heb ik mij verder kunnen overtuigen, dat het onmo- 
gelijk is, zelfs als men met de grootste voorzichtigheid handelt, 
de chlorophyl-laag af te schrapen zonder de melksapvaten te 
beschadigen. 

Ook de door VAN DER WOLK genomen proeven om te 
bewijzen, dat de latex geen waarde heeft als voedingsstof, 
berusten m. i. of een foutieven grondslag. Schrijver heeft n. 1. 
geen rekening gehouden met de anatomie van de plant, met 
het mogelijkerwijze aanvoeren van nieuwen latex uit het 
merg door de mergstralen naar den bast, waardoor de isolatie 
der aan de proef onderworpen bastdeelen meer dan twijfel- 
achtig is. 

Mijn bedoeling is niet, alle punten uit de publicatie van 
VAN DER WOLK, die voor discussie vatbaar zouden zijn, hier 
op te sommen, maar alleen, de aandacht te vestigen op zijn 
methode van proefnemen en de onvoldoende motiveering van 
zijn gevolgtrekkingen door een voorbeeld toe te lichten. 

Ik wil nu besluiten met het aanvoeren van eenige feiten, 
die van waarde kunnen zijn bij de beoordeeling van de beteekenis 
van den latex voor de plant en die in vorige werken gedeeltelijk 
gepubliceerd werden. 

Ik heb reeds gezegd, dat ik als belangrijkst argument aange- 
nomen had niet het waterig worden van den latex, maar het 
langzamerhand verdwijnen van sommige bestanddeelen van den 


Aan 


— 535 — 


latex onder bepaalde omstandigheden, o, a. het achteruit gaan 
van eiwit, dat ik bij Ppaya duidelijk had waargenomen, en 
het verdwijnen van zetmeel in Zuphorbta. Ik heb ook de 
fermenten als zeer belangrijke factoren beschouwd, zoowel de 
oxydeerende enzymen, die als zuurstof-overbrenger een rol 
kunnen spelen, als de pepsine-achtige enzymen (bij Carica 
Papaya, Ficus carica, enz), die het verbruik der reservestoffen 
van den latex in de hand kunnen werken. Ook wat de kwestie 
van de enzymen betreft, kan in mij niet met de opvatting van 
VAN DER WOLK vereenigen, die van hun “occasional presence” 
spreekt en hun geen waarde wil toekennen. Ook de aan- 
wezigheid van zetmeelkorrels beschouwt hij als toevallig. Dit is 
m. i, een verkeerde interpretatie; zetmeel ontbreekt wel is 
waar bij veel melksappen, maar koolhydraten en eiwitstoffen 
komen in alle melksappen voor en men kan ze niet zonder 
meer op zij zetten. Ook de aanwezigheid van acetaldehyde 
en blauwzuur in den latex van Mevea, door KERBOSCH in 
1914 aangetoond, is uit een physiologisch oogpunt van groot 
belang. Bij het bestudeeren van dit vraagstuk moet n. m. m. 
de aandacht niet alleen op caoutchouc gevestigd worden ; het 
spreekt van zelf, dat men met de praktische gegevens, die uit 
de proefnemingen kunnen voortvloeien, ook rekening moet 
houden; men moet zich echter niet zooals vele schrijvers gedaan 
hebben, beperken tot Arcus elastica en Hevea brastliensts, en de 
latexhoudende gewassen, die voor den rubberhandel zonder nut 
zijn, maar die zeer interessant studiemateriaal kunnen vormen en 
zeer belangrijke wetenschappelijke gegevens kunnen verschaffen 
voor de biologie van den latex in ’t algemeen, eenvoudig 
verwaarloozen. Men heeft dikwijls caoutchouc met latex verward, 
en bij de bespreking van deze kwestie geen rekening gehouden 
met de verschillende bestanddeelen van den latex, die misschien 
voor den planter minder belangrijk, maar voor de plant even 
nuttig als de caoutchouc kunnen zijn; wat veel erger is, men 
heeft in veel gevallen willen generaliseeren, men heeft de voor 
de betrekkelijk eenvoudige stof „caoutchouc” geldende gevolg- 
trekkingen ook op de uit talrijke bestanddeelen samengestelde 
„latex” willen toepassen, wat in het minst niet gerechtvaar- 
digd is. 


z2 


— 536 — 


De practische gegevens, die ik hieronder vermeld, zijn wel 
is waar niet op wetenschappelijke (gecontrôleerde) proeven 
gegrond: men zou er op kunnen aanmerken, dat ze zuiver 
empirisch zijn; toch zijn het feiten, die opgeteekend moeten 
worden, want zij berusten vaak op talrijke waarnemingen, en 
zij kunnen een basis vormen voor verdere proefnemingen. 

Een planter heeft mij onlangs meegedeeld, dat hij oude 
Hevea’s, op 3 M getopt, had overgeplant; zeer spoedig ontwik- 
kelden zich mooie takken, die echter in de meeste gevallen 
afstierven. Hij heeft dit als volgt verklaard, en n.m.m. zeer 
terecht: de eerste uitloopers hebben zich ten koste van de 
reservestoffen ontwikkeld; na uitputting van deze reserves, 
Zijn deze takken doodgegaan, later werd nieuw voedingsma- 
teriaal gevormd en voor de ontwikkeling der tweede takken 
gebruikt; inderdaad kan men waarnemen dat de hoeveelheid 
en de dichtheid van den latex gedurende het uitloopen van 
de eerste takken achteruit gingen. 

Voorts is waargenomen, dat in aanplantingen met Mevea 
en koffie de hoeveelheid latex en caoutchouc onmiddellijk na 
het uitroeien van de koffie plotseling achteruitgaat. Van dit 
verschijnsel is een zeer logische verklaring gegeven, ik meen 
door ARISZ, die onderstelt, dat na het verdwijnen van de 
koffie een verhoogde werkzaamheid in den groei van de Zevea 
plaats vindt, die het verbruik der reserves van den latex 
noodig maakt. 

Op het rubbercongres werd de kwestie van latex-productie 
en zaadvorming in discussie gebracht. De meeste planters 
waren van meening, dat de zaadvorming invloed heeft op de 
hoeveelheid latex en omgekeerd, dat het derhalve beter zal 
zijn, de zaadboomen niet te tappen: getapte boomen hebben 
een minder groote zaadproductie, en tijdens het rijp worden 
der vruchten vermindert de latex-hoeveelheid (volgens den 
Heer HAMAKER ongeveer 10 pCt). 

Bij het genezen van wonden vindt vorming van een callus 
plaats, waar het leven uiterst werkzaam is; een steek met 
een naald in dezen callus doet den latex met kracht uitvloeien : 
op deze plek wordt deze stof in overvloed aangebracht, evenals 
in alle deelen van de plant, waar de groei zeer actief is. 


VERNET heeft in zijne geschriften over de latex-houdende 
gewassen feiten uit de praktijk aangehaald, die ook de theorie 
steunen van de waarde van den latex als voedingsstoffen. 

Wat nu betreft de oekologische hypothesen aangaande de 
beteekenis van den latex om wonden aftesluiten en te genezen, 
deze zijn door talrijke waarnemingen uit de praktijk gelogen- 
straft. De planters weten o.a. zeer goed, dat de tapwonden 
veel langzamer en minder goed genezen, dat ze door allerlei 
schadelijke organismen besmet worden, wanneer er latex op 
blijft; daarom worden de wonden, na het wegnemen van de 
scraps zorgvuldig schoongemaakt, en bestreken met verschil- 
lende ontsmettingsstoffen. Wat de theorie van de bescherming 
der planten tegen dierlijke vijanden door het melksap aangaat 
deze wordt dagelijks door feiten weersproken. Er zijn ver- 
scheidene latex-houdende planten, die door insecten aangetast 
worden, men zou daarvan een groot aantal voorbeelden kunnen 
aanhalen; onlangs heb ik een typisch geval waargenomen: in 
een door Melopeltts zwaar aangetasten theetuin bevond zich 
een Ficus-plant %) waarvan de jonge bladeren zeer sterk door 
hetzelfde insect werden aangevallen; en toch deed een naald- 
steek onmiddellijk een dikken druppel latex uit deze bladeren 
afvloeien; de aanwezigheid van melksap scheen Helopeltss niet 
in het minst te hiederen. HEIKERTINGER heeft ook de bescher- 
ming der planten door natuurlijke middelen tegen zulke aan- 
vallen tegengesproken. 

Het is zeer toe te juichen, dat dit interessante onderwerp, 
de beteekenis van den latex in de plant, opnieuw in studie 
werd genomen; men kan hopen en voorzien, dat BOBILIOFF 
het doel zal bereiken en dat hij binnen korten tijd een stellige 
verklaring zal geven van de waarschijnlijk zeer veelzijdige rol, 
die de latex in de biologie van de plant speelt, dit zou èn voor 
de wetenschap èn voor de praktijk van het grootste belang zijn. 


BoBIiLIOFF heeft een ander werk gepubliceerd, over het ver- 
band tusschen de anatomie van den bast en de productie bij 


1). Geen Ficus elastica; ik meen Ficus fistulosa, door de Inlanders 
Beunjiug genoemd. 


Hevea brassiliensts; over dit onderwerp was zeer weinig bekend, 
en het was noodig, een onderzoek daarover in te stellen, om 
gegevens te verkrijgen, die voor de praktijk zeer belangrijk 
zouden kunnen zijn en die voor verdere studie over de physiolo- 
gische rol van Mevea-lätex noodig waren. E 

In de eerste plaats moest op het aantal, den bouw en de 
plaatsing der melksapvaten in den bast gelet worden. De 
melksapvaten zijn in den vorm van concentrische ringen in 
den bast geplaatst en uit het onderzoek is gebleken, dat wel 
degelijk verband bestaat tusschen het aantal dezer ringen en 
de productie van den boom. 

Schrijver beschrijft eerst de anatomie van den stam van 
Hevea in ’t algemeen; verder bestudeert hij meer in ’t bizonder 
de wijze van voorkomen der steencellen in den bast, en naar 
de verdeeling der groepen van steencellen, en de verdeeling 
der melksapvaten-ringen, is het hem mogelijk de boomen te 
rangschikken in 5 typen. De kennis der eigenschappen dezer 
typen zou voor de praktijk nuttige gegevens kunnen ver- 
schaffen om de beste producenten te kenmerken. Nadere be- 
schouwingen worden vervolgens gepubliceerd over het voor- 
komen der melksapvaten: wannéer alle of bijna alle cellen van 
één tusschen de mergstralen gelegen rij op de doorsnede met 
latex gevuld zijn, dan kan men van volledige rien spreken ; 
zijn er daarentegen maar weinig cellen van één rij met latex 
gevuld, dan kan men de rij oxvolledtg noemen. 

Rekening houdende met deze verschillende factoren, bestu- 
deert schrijver een groot aantal boomen en vergelijkt hij de 
anatomische eigenschappen met de hoeveelheid product; hij 
geeft de beschrijving (met schematische teekeningen) van den 
bast van goede, middelmatige en slechte producenten, en de 
verschillen tusschen ouden en vernieuwden bast. 

Uit deze studie trekt hij de volgende conclusie : 

1. De bast van Zevea bestaat uit drie lagen : het inwendige, 
melksapbevattende zachte deel, het steencellen bevattende harde 
deel, en de kurklaag. Op grond van de verspreiding der steen- 
cellen kan men bij den bast van volwassen Mevea-boomen 5 
typen onderscheiden; voor een en denzelfden boom is het 
basttype echter betrekkelijk constant. 


Er 


2. Het is noodzakelijk, deze verschillende typen te kennen 
om daarmee rekening te houden bij de bepaling der grenzen 
tusschen zachte en harde bastgedeelten. 

3. Daar de rijen van melksapvaten hoofdzakelijk voorko- 
men in het inwendige zachte bastgedeelte, volgt daaruit, dat, 
hoe dikker dit gedeelte is, des te meer rijen daarin kunnen 
voorkomen; dus hoe grooter het zachte bastgedeelte is, des te 
beter is de bastkwaliteit, 

4, Hoe grooter in een bast van gegeven dikte het zachte 
bastgedeelte is, des te kleiner is het overblijvende harde steen- 
cellen bevattende deel, des te beter is de bastkwaliteit, 

5. Bij goede producenten treft men vooral volledige rijen 
van melksapvaten aan, bij slechte producenten vooral onvolle- 
dige rijen. 

6. Goede producenten hebben in het zachte bastgedeelte 
een groot aantal concentrische rijen, middelmatige minder en 
slechte producenten het kleinste aantal. 

7. Bij goede producenten is de verhouding zacht-hard over 
het algemeen groot, in de meeste gevallen boven 0.5, bij 
slechte producenten valt deze verhouding onder dit bedrag. 

8. Het verband tusschen de verschillende bast-eigenschap- 
pen elk op zich zelf en de productie is vrij onregelmatig; daarom 
moet bij de beoordeeling van een boom met alle factoren re- 
kening gehouden worden. 

9. Men kan slechts algemeene regels opstellen, die niet 
zonder meer op een bepaald individu toegepast mogen worden, 
Geeft een boom een zekere productie, dan kan daaruit nog 
piet zijn anatomische bouw afgeleid worden, en omgekeerd; 
men moet niet vergeten, dat bij de vorming van den latex 
naast de anatomische ook nog physiologische factoren een 
belangrijke rol spelen. 

10. Bij vernieuwden bast komt het aantal rijen ongeveer 
overeen met dat in den ouden bast van denzelfden boom. 

11. De vorming van melksapvaten-rijen in den vernieuwden 
bast gebeurt reeds heel spoedig na het begin van de vorming 
van den nieuwen bast, 

Schrijver hoopt deze resultaten in de praktijk te kunnen 
toepassen. Men heeft in het bast-onderzoek, zegt hij, een mid- 


Teysmannia. 34 


2 SD 


del om met vrij groote zekerheid de kwaliteit van een boom 
te bepalen en op grond daarvan de slechte exemplaren te 
verwijderen, wat van groot belang zal zijn bij het uitdunnen 
van de tuinen. 

Om deze methode/in de praktijk te kunnen doorvoeren, 
is echter noodig een uitgebreid onderzoek van een groot 
aantal boomen, en wel vaststelling der productie èn bast- 
onderzoek. - 


A A A 


SCHADUW-, SIER- EN LAANBOOMEN 
DOOR 
Hi. Te WIGMANSJE. 
11. Het Vermenigvuldigen. 


Er bestaan verschillende methoden, volgens welke men de 
planten kan vermenigvuldigen. Wij onderscheiden in de eerste 
plaats de natuurlijke en de kunstmatige vermeerdering. De 
eerste is die door zaden; men zou hier nog eenige voor ons 
doel minder belangrijke, zooals door bollen, knollen, wortel- 
uitloopers, enz. bij kunnen voegen, de zaden zijn echter voor 
ons van het grootste belang. 

In tegenstelling met het vermeerderen door zaden, wordt 
dat door stek, tjangkok of ent, de kunstmatige genoemd. Niet 
alleen in de techniek, ook in de resultaten is er een groot ver- 
schil tusschen de beide vermeerderingswijzen. Door de zaden 
vermenigvuldigt men de geheele soort, de talrijke afwijkingen 
van het type planten zich daarin voort. Indien men door de 
eene of andere methode eene betere variëteit verkregen heeft, 
dan is men, om zeker te zijn haar te houden, verplicht om 
tot de kunstmatige wijze van vermenigvuldigen zijn toevlucht 
te nemen. Zulks is hier dadelijk van toepassing op onze 
vruchtboomen. Vermenigvuldigt men onze betere soorten van 
ramboetan, waarvan de vruchten groot zijn, veel en frisch- 
smakend vleesch bevatten met een kleine pit, dan is men bij 
voortkweeking door zaad niet zeker dezelfde mooie eigen- 
schappen terug te krijgen, maar men loopt de kans, weer 
planten van de oorspronkelijke soort te krijgen met weinig 
en zuur vruchtvleesch en groote pitten. 

Men zou den indruk kunnen krijgen, dat de natuur door 
de vrucht of liever door het daarin verborgen zaad, de soort 
in stand wenscht te houden en dat het daarom in haar be- 
lang is flinke groote pitten voort te brengen, terwijl bet vrucht- 
vleesch voor haar van minder belang is. 

Na deze bespreking doet zich de vraag voor, welke planten 


A5 ARS 


door zaad en welke door stek of tjangkok vermenigvuldigd 
moeten worden, willen wij de meeste begeerde resultaten 
verkrijgen. Uit zaad gekweekte planten groeien meestal 
krachtiger door, vormen eerder normaal gevormde boomen 
met een flinken stam en een penwortel, zijn minder aan nadee- 
lige invloeden onderhevig, dragen later vrucht en worden onder. 
Op kunstmatige wijze gekweekte individuën vertakken zich 
eerder, hebben minder neiging om hoog opgroeiende stammen 
te vormen en dragen vroeger vrucht. Daar hier niet zoozeer 
de soort, als wel het individu vermeerderd is, blijft de jonge 
plant als het ware een deel van de oude en wordt met haar 
oud, Het resultaat kan zijn, dat de nakomelingen van de 
boomen, reeds heel lang uitsluitend op kunstmatige wijze 
vermeerderd zijn, op den duur verzwakken zoodat er kans 
bestaat, dat zij uitsterven. In Holland verkeeren o, a. de para- 
dijsappel en de juttepeer in dit geval. 

Na het medegedeelde zal het wel duidelijk zijn, dat wij onze 
laanboomen zooveel mogelijk uit zaad moeten vermeerderen. 
Het zaad bevat een miniatuurplantje, de z.g. kiem en een 
zekere hoeveelheid reservevoedsel, dat in het zaad wordt 
bewaard, om het jonge kiemende plantje van voedsel te voorzien, 
zoolang het nog niet in staat is, zulks zelf uit den bodem 
en uit de lucht op te nemen. 

Ieder zaad kan een bepaalden tijd het vermogen om te 
kiemen bewaren; sommige zaden houden hun kiemkracht heel 
lang, andere slechts zeer kort. De omstandigheden kunnen 
hierop van grooten invloed zijn. Inde eerste plaats is de graad 
van rijpheid van het zaad een voorname factor. Nog niet geheel 
rijpe, maar toch reeds goed gevormde zaden, kunnen soms wel 
kiemen, mits men ze spoedig uitzaait. Ook de wijze waarop 
het zaad bewaard wordt heeft grooten invloed op het kiemver- 
mogen. Zooals wij weten, zijn voor de kieming van een zaad 
noodig: vocht, warmte en zuurstof uit de lucht, Het ligt 
daarom voor de hand, dat de zaden bij het bewaren, zooveel 
mogelijk buiten den invloed dier factoren gehouden moeten 
worden. Het is vooral tegen vochtigheid, dat zij beschermd 
behooren te worden. Het warme, vochtige klimaat van West 
Java is niet bevorderlijk voor het bewaren der zaden. 


ie En 


Een middel om het kiemvermogen te behouden is dus het 
droog houden der zaden in blikken of flesschen. Daar de 
zaden soms zelf nog vocht bevatten, dat door verdampen vrij 
komt, kan het nuttig zijn vooral die zaden, welke spoedig het 
kiemvermogen verliezen te vermengen met de eene of andere 
droge stof, zooals in de zon gedroogd fijn zand, zaagsel, 
houtskool of iets dergelijks. 

Zaden met bijzonder harde of taaie schil, die dus niet ge- 
makkelijk vocht opnemen, kunnen langer bewaard blijven. 
Evenals er een aanmerkelijk verschil bestaat in het tijdsverloop, 
waarin het kiemvermogen bewaard blijft, bestaat er ook ver- 
schil in den tijd, dien de zaden noodig hebben om te kiemen. 

Over het algemeen duurt de kieming bij zaden met harde 
schil langer. Verschillende Leguminosen verkeeren in dat 
geval. Om de kieming te bevorderen mengen sommige kweekers 
de zaden eerst met teelaarde en verwarmen ze dan, andere 
weeken de zaden gedurende 6 tot 48 uren in lauw water, 
waarin wat zout of houtasch opgelost is. Deze middelen zijn 
goed, als ze met oordeel toegepast worden. Niet aan te be- 
velen is het, zaden te weeken in water, waaraan een groote 
dosis potasch toegevoegdis. Die toevoeging werkt wel krachtig 
op de kieming, maar een gedeelte der zaailingen legt het 
spoedig af. 

Om de kieming te bevorderen, kan ik aanraden de kleine 
zaden, zooals die van Albizza moluccana Miq., djeungdjieng, 
met heet water te begieten en ze er een etmaal in te laten 
liggen. Groote zaden met een harde huid kan men bij de 
kieming helpen door ze aan te vijlen, deze operatie moet 
voorzichtig geschieden, zonder de kiem te beschadigen. 

Alle oorzaken, die de kieming vertragen kunnen, kennen 
wij nog niet. Zoo komt het voor, dat bij het uitzaaien van 
de harde Cannapitten, eenige na een paar dagen of na één 
week kiemen, terwijl andere weken lang zonder eenige zichtbare 
verandering in den grond blijven liggen. 

Zaden van sommige palmsoorten blijven maanden in den 
grond liggen, voordat zij kiemen. 

Het uitzaaien kan op verschillende manieren gedaan worden 
b. v. in den vrijen grond, op overdekte kweekbedden, in 


en 


bakken of in potten. In de eerste plaats komt het er opaan, 
hoe diep het zaad onder den grond gebracht wordt. Het 
bedekken van het zaad met aarde heeft ten doel, het in een 
milieu te brengen, waarin zoo veel mogelijk een gelijkmatige 
graad van vochtigheid en warmte heerscht. Vooral eerstgenoem- 
de factor is belangrijk, omdat daarvan het welslagen der 
uitzaaiing afhankelijk is. Indien de zaden na het uitzaaien 
vochtig worden, opzwellen en beginnen te kiemen, en zij 
worden daarna aan de felle zonnestralen, aan drogen schralen 
wind blootgesteld, dan loopt men kans, dat er weinig van 
terecht komt. Zoolang de zaden droog zijn en de kieming 
nog niet begonnen is, doen genoemde factoren weinig kwaad. 
Het is daarom noodig de zaden met een laagje aarde te be- 
dekken. Dit mag niet te dik zijn, daar de jeugdige zaailingen 
er dan te moeilijk doorheen kunnen dringen. 

De dikte van het bedoelde aardlaagje is afhankelijk van 
de grootte der zaden. Kleine fijne zaadjes mogen slechts 
door een dun laagje bedekt worden, bij grootere moet die 
bedekking dikker zijn. Men heeft wel eens berekend, dat de 
dikte van het bedekkende aardlaagje ongeveer drie maal de 
doorsnee van het zaad mag bedragen, maar zelfs bij de grootste 
zaden mag het nooit dikker zijn dan 0.05 M. 

Voor fijne, teere zaadjes is het soms beter, er in het geheel 
geen aarde over te strooien, maar ze uit te zaaien in bakken 
of potjes op goed gezeefde aarde, die eerst wat aangedrukt 
is en er dan om het te sterke uitdrogen tegen te gaan, een 


glasruit overheen te leggen. Na de uitzaaïing moet regelmatig 


begoten worden. Het is noodzakelijk voor dit werk een 
gieter te gebruiken met zeer fijne sproeier en dan nog met 
de noodige voorzichtigheid te begieten. Het is ook aan te 


bevelen, in plaats van het begieten, den pot, waarin de zaden 


uitgezaaid zijn tot op 1 c.M. van den rand in water te dompelen, 
de grond wordt dan van beneden naar boven bevochtigd. 
Het besproeien is een werk, dat slechts weinigen van onze 
tuinlui goed doen. Iederen dag wordt gewoonlijk op een be- 
paalden tijd dit werk verricht. Of de grond droog of vochtig 
is doet er niet toe, ze gieten maar raak. Het resultaat is dik- 
wijls, dat fijne zaden weggespoeld worden Het heet dan, dat 


Ean 
. 


eden 


Eeden 


ze niet kiembaar waren. Door het te overvloedig begieten 
krijgt de grond soms ook zoo'n hoog vochtgehalte, dat de 
reeds ontkiemde zaden wegrotten. Al deze nadeelige invloeden 
kunnen vermeden worden door op het werk te letten, er mag 
niet te veel of te weinig begoten worden. Op de kweekbedden 
mogen de zaden wel dicht op elkaar gezaaid worden, onder 
voorwaarde, dat zij spoedig overgeplant worden en niet te 
lang opeengedrongen blijven staan. Een weinig ijl uitzaaien 
is beter, omdat men dan met het overplanten minder haast 
behoeft te maken, 

Zoolang de zaden niet ontkiemd zijn, hebben zij weinig licht 
noodig ; zoodra de jonge plantjes boven den grond te voor- 
schijn komen, moeten zij licht hebben en als zij wat sterker 
zijn liefst de volle zon. Te weinig licht en te dichte stand der 
zaailingen maken, dat de plantjes spichtig opgroeien en 
gemakkelijk door verrotting worden aangetast. Het is daarom 
noodig, spoedig na de kieming de dakbedekking geheel of 
gedeeltelijk weg te nemen, de zaailingen moeten altijd aan 
de vollen zon bloot gesteld zijn, eerst dan kweekt men krach- 
tige exemplaren. Heeft men echter veel last van slagregens, 
waar de jonge plantjes niet tegen bestand zijn, dan beschermt 
men ze door het bedekkende dak hooger te maken, zoodat de 
zonnestralen ten minste gedurende een gedeelte van den dag 
op het kweekbed kunnen doordringen, terwijl zij toch tegen 
de zware regens beschermd zijn. Zware regens hebben hier 
op jonge teere plantjes bijna denzelfden invloed als hagel. 
Men versta mij wel, dat regen noch aan de zaden noch aan’ 
de plantjes nadeel zal doen, het tegendeel is waar, als het 
maar geen slagregen is. 

Als de kiemplantjes eenige c. M. hoog zijn, kunnen zij ver- 
speend (d.i. overgeplant) worden op andere daarvoor aange- 
legde kweekbedden. Dit werk moet gedaan worden: zonder 
de worteltjes te veel te beschadigen. De penwortel nijpe 
men eenigszins in, dan kunnen de zijwortels zich beter ont- 
wikkelen. Hiervan heeft de plant meer nut. Bij het overplanten 
zorge men er voor, dat de wortels niet gedraaid, maar recht 
in eenigszins benedenwaartsche richting in den grond komen. 
Ik heb slecht groeiende jonge planten zien uitgraven, waarvan 


OREN ne 


de wortels in elkaar gegroeid waren en waaraan duidelijk 
was te zien, dat zulks de oorzaak was van den slechten groei. 

De. ‘eersië dagen na het overplanten moet de grond goed 
vochtig gehouden worden, terwijl men de jonge zaailingen 
eenigszins beschut tegen de felle zon, Weldra zullen de plan- 
tjes goed doorgroeien en kunnen ze weer zon verdragen. Nu 
zijn de voornaamste werkzaamheden in de kweekerij de vakken - 
schoon van onkruid te houden en den grond nu en dan open 
te hakken, zoodat de lucht er goed overal in kan doordringen. 
Gedurende den Oost-moesson moeten de planten geregeld 
begoten worden, men doet het best eens per dag, nl. in den 
namiddag, te gieten. Midden op den dag gieten is zeker ver- 
keerd, omdat in de eerste plaats de planten er weinig nut 
van hebben, daar het toegediende water spoedig verdampt 
en in de tweede plaats zullen de nat geworden bladeren licht 
verbranden door de zonnestralen, welke natuurlijk hier en daar 
door de bedekking dringen. 


(Wordt vervolgd.) 


ON IE A A, 


BANGKOEWANG. 
(Pachyrhizus angulatus Rüch). 


Deze plant is vrijwel over geheel Oost-Indië verbreid. 

Als regel wordt het gewas voor eigen gebruik aangeplant, 
zoodat het slechts hier en daar, en wel voornamelijk in de 
grootere plaatsen, aan de markt komt. 

Doordat de Europeaan de knollen maar zelden weet te waar- 
deeren, soms zelfs verachtelijk van „vooze rapen” spreekt, blijft 
de plant voor velen een onbekende, in dit geval zeker een 
onbeminde, wat zij toch eigenlijk niet verdient. 

De Maleische naam bengkoewang is in gebruik bij de ver- 
schillende volken van Java, doch wordt gewoonlijk eenigszins 
gewijzigd, maar toch nog altijd herkenbaar, uitgesproken, 
terwijl naast dezen algemeenen naam ook nog de volgende 
gangbaar zijn: Bij de Madoereezen: bzfok en 4obt, bij de Java- 
nen: besoesoe en kerandang; bij de Soendaneezen: hoew? Airis. 
De wetenschappelijke naam is: Pachyrhizus angulatus Rich. 

In de practijk moet men een scherp onderscheid maken 
tusschen de planten, die bestemd zijn om knollen voort te 
brengen, en die welke zaden moeten leveren. Menigeen, die 
de knollenproduceerende planten van een goed verzorgden 
aanplant heeft leeren kennen, zal de zaaddragende bangkoe- 
wang voor een geheel ander gewas houden en omgekeerd. 

De zaadproducent is een links windend kruid van wel twee 
Meter hoogte, met helder groene drietallige bladeren. De lange 
bloemtrossen misstaan niet in een bloementuin. De blauwpaarse 
vlinderbloemen zijn bijna twee centimeter groot. De peulen 
zijn vrij plat, bevatten 4 tot 9 zaden, die door indeukingen 
van de peul duidelijk van elkaar gescheiden zijn. 

Van de zaaddragende planten worden slechts kleine, zeer 
vezelige knollen geoogst. Waar men bangkoewang oogst van 
zaaddragende planten is men met de rationeele cultuur niet 
op de hoogte. Veelal vindt men onder allerlei kruiden, die de 


- — 548 — é 
Inlander soms zelfs buiten zijn weten op zijn erf heeft, ook 
bloeiende bangkoewang, die na een groeitijd van een jaar on- 
geveer een knolletje zal leveren, maar dat is feitelijk geen 
cultuur te noemen. 

De plant, die bestemd is om knollen voort te brengen, moet 

geen gelegenheid krijgen om te klimmen of te bloeien. Het is 
de grootste zorg van den taní, de bloemknoppen weg te ne- 
men, zoodra ze zich vertoonen en de opschietende ranken 
voortdurend in te korten. De bangkoewangcultuur heet een 
moeilijke cultuur, omdat nalatigheid in het wegknippen der 
bloemen en lange ranken altijd gestraft wordt met klein-blij- 
vende meer vezelige knollen, waarvan de handelswaarde direct 
veel geringer is. 
‘In de omgeving van Buitenzorg heeft de bangkoewangcul- 
tuur een grooten omvang verkregen, die aanleiding geeft tot 
een uitgebreide export naar Batavia en Bandoeng. Gedurende 
sommige maanden worden dagelijks verscheidene wagonladin- 
gen naar Batavia verzonden. Niet zelden zendt men ze naar 
Djogja en Semarang. De bangkoewang die te Djogja op de 
passars komt, is bijna altijd van Buitenzorg afkomstig. 

We mogen dus wel aannemen, dat de cultuurwijze, welke 
de bevolking hier volgt, voldoet aan de eischen, die daaraan 
gesteld moeten worden, zoodat minder goed of niet producee- 
rende streken er wellicht een voorbeeld aan kunnen nemen. 

Het afgeoogste padiveld wordt òf direct, òf na een keer 
patjoelen in ruggen gelegd, die van hart tot hart op een 
Meter van elkaar komen. De ruggen (garitans) zijn dan on- 
geveer twee voet breed en een voet hoog. 

Een week later leggen de vrouwen de zaden uit. Op elken 
rug legt men 4 à 5 rijen zaden met een afstand in derij van 
een half tot een derde voet. In elk plantgat legt men een 
zaad, zoodat voor het beplanten van een bouw heel wat zaad 
noodig is. Men rekent gewoonlijk 20 tot 30 aer-blandaflesschèn 
zaad noodig te hebben voor een bouw. 

Vrij algemeen plant men op de ruggen eerst katjang-pandjang 
(aan beide zijden van de ruggen een rij), om de bangkoe- 
wangzaden eerst uit te leggen, wanneer de katjang-pandjang 
van steunstokken moet voorzien worden. Op deze wijze ver- 


al oe 


krijgt men een meer intensief bodemgebruik, waarbij de op- 
brengst van de katjang-pandjang de verplegingskosten van de 
bangkoewang betaalt, zonder dat de knolproductie aanwijsbaar 
geschaad wordt. 

Bij vochtig weer ontkiemen de zaden binnen een week, 
maar bij droog weer duurt het soms langer dan drie weken 
voor de groene blaadjes verschijnen. 

Na een maand wordt de aanplant gewied, waarbij tevens 
de afgestorte aarde weer op de ruggen wordt gebracht. 
Reeds twee maanden na het planten begint de strijd tegen 
de bloemknoppen, die zoo spoedig mogelijk, liefst dagelijks 
moeten verwijderd worden. Is de aanplant wat groot, dan 
is het niet mogelijk de bloemen steeds voor het ontluiken 
weg te nemen, zoodat er dan weleens prachtig paarsblauwe 
bloemen verschijnen. Met een schaar gewapend trekken de 
vrouwen er echter zoo dikwijls mogelijk (minstens 6 maal voor 
een aanplant, die reeds na 6 maanden geoogst wordt) op uit, 
om den aanplant geheel bloemvrij te houden. 

Als de ranken niet spoedig genoeg het geheele terrein 
bedekken wordt ook nog een tweede keer gewied. Meestal 
is dit echter niet noodig. 

Een bepaalde grens van rijpheid is er voor de bangkoewang 
eigenlijk niet. Men oogst wanneer dat het voordeeligst gelijkt 
met het oog op het verder gebruik van den grond, den 
marktprijs en de grootte der knollen. Een aanplant voor 
eigen gebruik op een verloren hoekje kan desnoods dagelijks 
leveren wat de eigenaar meent te kunnen gebruiken. Van 
een geregelden aanplant oogst men niet voor de zesde maand, 
daar de knollen anders nog niet goed verkoopbaar zijn. 
Zelden laat men ze langer staan dan elf maanden, daar een 
langer wachten het gevolgde systeem van vruchtwisseling in 
de war zou sturen. Het oogsten wordt gewoonlijk verricht 
door menschen, die dit werk aannemen. Na verwijdering 
van het loof graaft men de knollen voorzichtig uit met een 
kored of een stuk bamboe. De knollen worden met behulp 
van de stengeldeelen, die men er aan laat zitten, in bossen 
van tien stuks saamgebonden (een potjeng), waarna de bossen. 
twee aan twee vereenigd worden tot een gedeng. 


ee dd 


Als oogstloon betaalt men gewoonlijk een cent per gedeng. 

Hoe langer het gewas op het veld heeft gestaan, hoe 
zwaarder de gedengs natuurlijk zijn. Van een goed ontbloem- 
den aanplant.van 6 maanden kan een grobak 125 tot 175 
gedeng laden, terwijl van een evengoed verzorgden aanplant 
van 9 maanden deze slechts 40 tot 80 gedengs kan vervoeren. 

De prijs hangt natuurlijk ook af van de grootte der gedengs 
en variëert, mede in verband met de kwaliteit en de grootte 
der aanvoeren, van 7# cent tot soms meer dan 25 cent (aan 
het station te Buitenzorg). Hoe droger de bangkoewang is 
opgegroeid, hoe zoeter de knollen zijn, hoe meer vraag er is, 
hoe mooier de prijzen loopen U). 

Volgens Dr SORNAYy bevatten de knollen 84 tot 88 % 
water, 2,6 tot 5,3 /, suiker en 0,94 tot 1,5 /% ruw eiwit. Groot is 
de voedingswaarde dus niet. Men eet ze ook niet om zich te 
voeden, evenmin als salade, komkommers, enz. daartoe worden 
genuttigd. De bangkoewang wordt bijna uitsluitend rauw 
gegeten, gewoonlijk met roedjak. 

In choleratijden wordt het verkoopen van bangkoewang 
gewoonlijk verboden. 

De stengels en bladeren zijn blijkbaar giftig, althans paarden, 
koeien, karbouwen en zelfs de alles aanvretende geiten wei- 
geren er van te eten. De zaden schijnen bijzonder giftig te 
zijn. Fijn gestampt en met een weinig water aangelengd, ge- 
ven zij een melkachtig vocht, dat wel als vischbedwelmend 
middel wordt aangewend, Reeds een kleine hoeveelheid van 
het gevaarlijk goedje is voldoende om een vrij ruime vijver 
van alle visch te berooven. 

In jaargang 1910 van dit tijdschrift, vanaf bladzijde 624, 
heeft Dr. Boorsma de uitkomsten gepubliceerd van zijn onder; 
„zoek naar de giftige werking van de verschillende deelen van 
de bangkoewangplant. 

Hij komt daarin tot de volgende conclusies: 

„Bangkoewang-knollen zijn niet vergiftig, ook niet in onrij- 
pen toestand of tijdens de vorming van uitloopers. 


1) Het meerendeel dezer gegevens werd verzameld door den Inl. landbouw- 
leeraar SASTRA DI POERA. 


Ì 
KE 


— 551 — 


Bangkoewang-bladeren zijn, hoewel in veel geringer mate 
dan de zaden, vergiftig voor visschen, vermoedelijk tengevolge 
van een gehalte aan pachyrrhizid. Voorts is ongetwijfeld in 
de bladeren zoowel als in de zaden een stof voorhanden, die, 
onder de huid {of direct in het bloed) gebracht, ook hoogere 
dieren dooden kan. Er bestaat reden om aan te nemen, dat 
deze gifstof insgelijks pachyrrhizid is. Ook staat het vast, dat 
inwendig gebruik van de zaden of van de bladeren (al behooren 
deze, vooral de bladeren, niet tot de hevigst werkende vergiften) 
intoxicatie kan veroorzaken; bij voldoende dosis kunnen althans 
de zaden en naar alle waarschijnlijk heid ook de bladeren, zelfs 
doodelijk werken. Dat ook hier de werking op rekening 
van het pachyrrhizid komt, is wel de meest voor de hand 
liggende onderstelling, bewezen is het echter tot dusverre niet. 

Intusschen koestert het vee blijkbaar een afkeer van de 
bangkoewang-plant, zoodat het stellig heel moeilijk is er een 
dier door eenvoudige toediening als voedsel mee te dooden. 
Zonder te willen beweren, dat zulke gevallen niet kunnen 
voorkomen, meen ik toch, dat men zich het gevaar van bang- 
koewang-vergiftiging niet als heel ernstig behoeft voor te 
stellen” B 

In hoofdzaak plant de taní zijn zaad-bangkoewang op het 
rabat van zijn tuin aan om bibit te krijgen voor zijn knollentuin. 

De afgesneden stengels en bladeren komen natuurlijk den 
grond uitstekend ten goede, De plant kan beschouwd worden 
als een zeer bruikbare groenbemester, die tevens verkoopbaar 
product levert. Daar de bladeren en ranken niet zelden een 
laag vormen van bijna twee voet dikte, is de humustoevoer 
zeer belangrijk. Voor grondverbetering op arme terreinen kan 
de plant schoone diensten bewijzen. 

In de omgeving van Buitenzorg wordt de teelt van de 
tweede gewassen vrij intensief gedreven, wellicht ín verband 
met den eigenaardigen rechtstoestand van de gronden, waarop 
de desalieden gewoonlijk een erfpachtsrecht doen gelden. Slechts 
weinig desabewoners bezitten die rechten, terwijl het grootste 
deel der desagenooten de gronden huren van de erfpachters. 
De erfpachter betaalt van de ontvangen huur de padjeg en 
leeft meestal zeer rustig van het overblijvende bedrag. De 


and MEE 


— 992 — 


huur variëert, al paar de kwaliteit van den grond en de mindere 
of meerdere gunstige ligging ten opzichte van de zeer weinige 
wegen, van f 40.— tot f 80— per bouw en per jaar. Zoo'n 
jaar is echter feitelijk 15 maanden, daar het gerekend wordt 
van den padioogst tot aan het begin van den tweeden daar- 
opvolgenden West-moesson. 

De huurder van zoo'n stuk begint gewoonlijk onmiddellijk 
na ingang van het contract, dat is onmiddellijk na den padi- 
oogst, zijn grond gereed te maken. Hij neemt zich gewoonlijk 
voor in den volgenden West-moesson geen padi te planten, 
daar hij met andere gewassen meer voordeel kan behalen. 
Met zijn Oost-moessoncultuur is hij dus niet gebonden aan 
een korten termijn van hoogstens 5 maanden, maar hij kan 
desnoods een gewas planten, dat een jaar het veld houdt. De 
erfpachter ziet gaarne, dat zijn grond een jaar buiten den 
rijstbouw gehouden wordt (digaroengkeun), omdat zijn veld er 
gewoonlijk beter door wordt èn doordat er meestal mest 
opgebracht wordt, èn doordat de grond er luchtiger en frisscher 
door wordt, De padioogst na een jaar digarcengkeun is altijd 
beter. In de desa Tjimanggoe van het particuliere land Tjile- 
boet worden vrijwel alle gronden om de drie of vier jaar di- 
garoengkeun. 

Men bepaalt zich vrijwel nooit tot het aanplanten van één 
enkel gewas, omdat men door het aanplanten van meerdere 
soorten beter kan voorzien in de eigen behoeften, die nooit 
uitgaan naar één enkel gewas, en omdat men dan ook meerdere 
keeren een product op de markt kan brengen en dus meerdere 
keeren geld ontvangt. 

Nogal dikwijls- beplant men een vrij groot deel zoo spoedig 
mogelijk met bangkoewang. Oogst men na zes maanden, dan 
krijgt men ongeveer de volgende kostenberekening voor een 
stuk, dat iets kleiner is dan een bouw. 


Voor het maken van ruggen. .. de LAN 
het uitleggen van de zaden ......j 3e 
het wieden (twee maal) . dean ……. „ 10. 
het knippen van de bloemen. . ....», 33. 
het oogsten van 1000 gedengs. ...., 10.— 


Totaal. …… „pn 


RET Ot 


— 553 — 


De oogst kon verkocht worden voor 15 cent per gedeng 
en bracht dus f 150.— op. De huur voor het geheele tijdvak 
van 15 maanden bedroeg f 70 —, zoodat deze geheel betaald 
kon worden uit den bangkoewangoogst. Voor den huurder 
blijft dan nog over een klein bedrag in geld en het vrij 
gebruik van den grond voor de rest van den tijd waarover het 
contract loopt. Tusschen, bij en om de bangkoewang heeft de 
tani echter altijd nog wat tales, ketjipir, waloeh, katjang-pandjang, 
enz., die alle wat opbrengen, zonder dat hij er hoegenaamd 
eenige kosten voor behoeft te maker, De voordeelen hiervan 
rekent hij tot zijn stillen winst. Aan den rand van zijn aanplant 
laat hij niet zelden een paar planten doerschieten om er zaad 
van te winnen. De rijpe zaden worden goed gedroogd in fles- 
schen bewaard. 

Zij worden ook op de passer te koop aangeboden. In den 
prijs speelt tegenwoordig de waarde van de flesch ook een rol, 
Voor f 0,50 kan men de zaden thans niet meer koopen, of men 
moet de flesch weer teruggeven. 

Daags na het oogsten plant de tani soms al weer djagoeng. 
Bewerking van den grond acht hij daartoe niet noodig, daar 
het uitgraven van de knollen den grond voldoende los heeft 
gemaakt, 


KK: v/ D: VEER: 


he hed ES ed it es 


» 


ie UE zker on 


TE ALL TITEL LITE 


PARIJA. 
(Momordica Charantia L.)' 


Deze komkommerachtige vrucht wordt zelden of nooit in 
het groot aangeplant, zoodat van een bepaalde voor dit ge- 
was bedoelde grondbewerking of verpleging tot het verkrijgen 
van een mooie vruchtopbrengst feitelijk niet gesproken kan 
worden. 

Men plant ze aan den rand van den tuin om ze gelegen- 
heid te geven langs de pagger te klimmen en deze daardoor 
meer afsluitend te maken, of op het erf in de nabijheid van 
een stuik, waarin ze kunnen opstijgen om niet zelden de ge- 
heele steunplant te overdekken, of men plant ze niet, maar 
laat ze opgroeien, waar toevallige omstandigheden een pa- 
rijazaad tot ontkieming brachten. 

De zaden trekken door hun eigenaardigen vorm en een 
zeer bijzondere fijne teekening de aandacht. Ze gelijken iets 
op de zaden van de laboe ajer (Lageria vulgaris Ser.), maar 
ze zijn mooier. 

In de rijpe vrucht liggen de zaden elk afzonderlijk omslo- 
ten in een purper-rood omhulsel, De drie rijen zaden zijn om- 
sloten door een sappigen vruchtwand, die sterk herinnert aan 
de komkommer, doch door de eigenaardige uitsteeksels ook 
wel wat heeft van een kaars, die aan alle zijden bultig is ge- 
worden door het weer gestolde afdruipsel. 

De vruchten, die verscholen achter het dichte groen haar 
wasdom bereiken, blijven mooi wit; die welke wat meer ‘in 
het licht hangen krijgen de echte komkommerkleur. Dikwijls 
worden de vruchten ingewikkeld om ze mooi wit te krijgen. 

Worden de vruchten aangestoken door de fruitvlieg (Dacus 
(Batrocera) cucurbitae Coq), dan kleuren zij zich prachtig 
oranjerood, groeien krom en rotten weg voor de zaden, die 
aan de vreterij van de larven ontkomen mochten zijn, tot 
rijpheid kunnen komen. De aantasting door de fruitvlieg kan 


BANGKOEANG en PARIJA (PACHYRHIZUS ANGULATUS RICH en 
MOMORDICA CHARANTIA Z). 


A. Toprank bangkoeang. B. Knol bangkoeang. C, Rijpe peulen 
bangkoeang. D. Vrucht v/d. parija. E. Rank parija. F. Bloem 
parija. G. Jong vruchtje parija. H. Zaad parija. 


re « 


it 


mT SR 


alie 


il — 55) — 


zoo ernstig zijn, dat geen enkele vrucht tot rijpheid komt. 
Het regelmatig wegplukken van alle vruchtjes, die zich vor- 
men, gedurende een paar weken, is het eenige middel, dat 
tegen deze plaag resultaat kan hebben. 

Men oogst de volwassen vruchten vóór 2e beginnen te rij- 
pen. Men snijdt ze aan schijfjes, kookt ze af en stooft ze. Ze 
zijn frisch- bitter en worden daarom bijzonder begeerd door 
zwangere vrouwen. 

Op de passers vindt men de vruchten vrijwel het geheele 
jaar door, maar nimmer in groote hoeveelheden. 

Voor de grootere en kleinere vormen, die ook wel door de 
groentenverkoopers aan de huizen worden aangeboden, heeft 
men verschillende plaatselijke namen. In Batavia en Buitenzorg 
onderscheidt men naar vorm, grootte en herkomst de Parija— 
kodok, — ajam, — alas, — leuweung, — hoeten. De Soendasche 
zoowel als de Madoereesche naam is parija. De Javaansche 
naam is pare, de Maleische: pari of peparé. 

Voor het gebruik van bladeren en vruchten van dit gewas 
in de inlandsche geneeskunde raadplege men het bekende werk 
van Mevr. Kloppenburg en inzonderheid het IVde deel van 
Heyne's Nuttige planten van Nederlandsch-Indië. 


K. v. D. VEER. 


Teysmannia. 35 


Ee "a EE 
ef. 


IN TTT TTI TTIT Lee 


K WAK. 


Toen voor West-Europa de tijd aanbrak, dat de granen 
alleen niet meer voorzien konden in de behoefte aan voedsel 
der steeds wassende bevolking, bracht de aardappel redding. 

Het was lang niet gemakkelijk aan dit nieuwe product een 
plaats te bezorgen op de tafel der graaneters en zoolang de 
honger hen niet dwong aardappelen te eten, werden heele 
reeksen bezwaren geopperd tegen het gebruik van zulke on- 
„smakelijke, kwalijk riekende, weinig voedende aardvruchten. 

Maar de tijd bracht met de noodzaak ook de waardeering. 
Terwijl de keuken aanvankelijk slechts ongeschilde, ongezouten 
half gare, gladde aardappelen kon opdisschen, leerde zij door 
ervaring onderricht een keur van smakelijke gerechten leveren, 
waarbij de aardappel steeds belangrijker rol speelde. 

Ook voor Java breekt de tijd aan, dat de graanvoeding 
ondersteund moet worden door wat de knolgewassen leveren 
kunnen. 

Reeds van ouds spelen de knolgewassen in de voeding van 
den Javaan een belangrijke rol, maar de plaats die de aardappel 
in West-Europa kreeg, neemt de aardvrucht hier toch nog 
alleen in, waar de voedingsomstandigheden heeten te wenschen 
over te laten. 

In enkele streken, o. a. in Zuid-Kediri, is de bevolking er 
reeds aan gewend zich voor een belangrijk deel met cassave 
te voeden. In meerdere streken gaat men er hoe langer hoe 
meer toe over. We moeten er ons op voorbereiden, dat die 
uitbreiding zal voortgaan, naarmate de bevolking in dichtheid 
toeneemt en de rijstinvoer met die stijging van het aantal in- 
woners geen gelijken tred kan houden. 

Het wordt een steeds grooter belang, dat de cassave op een 
eenvoudige wijze tot een smakelijke spijze kan verwerkt wor- 
den. In landen waar de cassave reeds lang volksvoedsel is, 
heeft men in deze richting meer ondervinding opgedaan dan 


— 597 — 


hier, waar de cassave-producten uitsluitend als lekkernij of als 
ongewenscht surrogaat voor rijst moesten dienen, 

Kon de cassave voor dagelijksche voeding geapreciëerd 
worden, zooals thans de rijst op prijs gesteld wordt, dan zou 
dat een enorme stijging vertegenwoordigen in de voedende 
kracht van Java's bodem. Een gemiddelde rijstoogst van 30 
picol padi per bouw levert ongeveer 12 picol zetmeel. Een 
cassaveoogst van 200 picol levert ongeveer 75 picol zetmeel, 
wanneer het gewas den bodem slechts tweemaal zoolang occu- 
peert als het rijstgewas dit doet, In den zelfden tijd kan in 
het algemeen genomen een gelijk oppervlak met cassave drie- 
maal zooveel zetmeel produceeren als met rijst. 

Alle cassaveproducten zijn arm aan vetten en aan eiwitten, 
zoodat andere gewassen daarin aanvulling moeten leveren. Voor 
Java levert dit volstrekt geen bezwaar op, daar de katjang 
tanah (43 tot 51 pCt. vet) en de kedelee (18 pCt. vet en 36 pCt. 
eiwit) hierin prachtig kunnen voorzien. 

In Brazilië bereidt men op eenvoudige wijze uit de cassave- 
wortel een product, dat bijzonder in de smaak valt en uit- 
muntend bewaard kan worden zonder gevaar voor bederf, 
Dit laatste is een belangrijke factor, daar de cassaveknol zelf 
niet bewaard kan worden. 

In Brazilië noemt men het cassavebrood Farinha de Manioc, 
in het Marowijndistrict van Suriname noemt men het kwak; 
een verbastering van het Fransche couac. Men bereidt de kwak 
op de volgende wijze: | 

Cassavewortels, die tot kwak bereid moeten worden, mogen 
niet langer dan twee dagen na het oogsten blijven liggen. 
Een aanplant, die tot kwak bereid moet worden, moet dus in 
het zelfde. tempo worden afgeoogst, als waarin de verwerking 
tot kwak geschiedt, 

De eerste bewerking bestaat uit het schillen der knollen. 
Men kan dit onmiddellijk na het oogsten op het veld doen 
om de transportkosten te drukken, maar beter is het de wor- 
tels te schillen onder een flinken waterstraal, daar men dan 
een veel zindelijker product verkrijgt. Op het veld geschilde 
wortels zijn later niet meer volkomen te reinigen, doordat er 
altijd aarddeeltjes in de wortelkern dringen, die door wasschen 


— 558 — 


niet meer te verwijderen zijn. Daar het boveneind van de 
wortels te veel houtstof bevat om er behoorlijk verteerbare 
kwak van te kunnen bereiden, is het wenschelijk dat deel 
weg te snijden. De jonge wortelpunt neemt men gewoonlijk 
eveneens weg. Zieke plekken en barsten worden diep weg- 
gesneden, zoodat alleen zuiver wit wortelvleesch behouden blijft. 

Na de wortels zoo goed mogelijk gewasschen te hebben, 
worden ze in een kuip zuiver water geplaatst om ze, goed 
ondergedompeld, te bewaren tot ze aan de beurt komen geraspt 
te worden. 

Wanneer men tot het raspen overgaat moet men de beschik- 
king hebben over een partij goed gewasschen geschilde cas- 
savewortels, waarvan 4 deel gedurende twee dagen onder 
water heeft gestaan. 

Door dit onder water bewaren ontstaat een gisting, die zich 
verraadt door een schuimlaag, die aan de oppervlakte van het 
water ontstaat. Men raspt eerst de gegiste knollen, daarna 
de versche. 

Het raspsel wordt zoo goed mogelijk dooreen gemengd in 
een houten bak, waarvan de bodem voorzien is van een paar 
openingen, waardoor het vocht kan wegvloeien. 

Men raspt niet al te fijn, daar het niet het doel is de cellen 
te openen om het zetmeel er uit te wasschen, zooals dat bij 
de tapiocabereiding plaats heeft. Als rasp kan men een om- 
gebogen stuk blik met groote ruwe spijkergaten gebruiken. 
Ook voldoet zeer goed een plankje met driekante koperen 
pinnen of plaatjes, nog beter zal voldoen een cylinder met 
zulke pinnen bezet, welke door een groot rad met riem zon- 
der einde snel wordt rondgedraaid, 

Een goede menging van de pulp verkregen van de gegiste 
en van de versche knollen isvan gunstigen invloed op de 
kwaliteit van het eindproduct, De graad van broosheid en de 
kleur worden er sterk door beïnvloed. 

Nadat de pulp een nacht in den bak heeft staan uitdruipen, 
is ongeveer de helft van het vocht er uit. Nu moet de pulp 
geperst worden om de rest te verwijderen, Hoogstens 20 % 
van het vocht mag slechts aanwezig blijven. Dit persen kan 
men op verschillende manieren doen. 


— 559 — 


In Brazilië perst men door „mattapie's” te gebruiken. Mat- 
tapie's maakt men door bladsteelreepen van de Warimbo zoo 
te vlechten, dat er een buis ontstaat, die door uitrekken nau- 
wer, door indrukken wijder wordt. Men drukt de mattapie 
samen tot ze zoo kort mogelijk is. Men vult ze met pulp, 
sluit de beide einden en hangt ze op aan een balk. Aan het 
„ondereinde wordt een steen gehangen. Het gewicht van den 
steen rekt de mattapie uit en perst de pulp samen, zoodat het 
overtollige vocht afvloeit. 

Men kan natuurlijk ook persen met een hefboom, door druk 
van opgelegde steenen, door een pers met schroefgang, enz. 

De blokken uitgeperste pulp worden weer verkruimeld om 
ze daarna te zeven tot verwijdering van grove stukjes, die er 
in mochten zijn. De vrij droge pulp is nu gereed om ge- 
roosterd te worden, 

Hiertoe gaat men vrijwel op dezelfde wijze te werk als bij 
de bereiding van flake, Een wadja wordt door een klein vuur 
zacht verwarmd, De wadja wordt met een weinig klapperolie 
bevochtigd om het aankleven van de pulp te voorkomen, Is 
de temperatuur hoog genoeg geworden, dan werpt men er 
eenige kati’s pulp in, die voortdurend met een groote vork 
heen en weer bewogen wordt om te voorkomen, dat de pulp 
kleeft en tot te groote koeken saambakt. 

Aanvankelijk stijgt een zeer onaangename geur uit de pan 
op, maar spoedig maakt deze plaats voor een geur, die aan 
versch brood doet denken. 

De kwak moet zoo lang in de pan blijven tot ze broos is en 
zich niet meer laat saamdrukken. De voortdurende aandacht 
van den kwakbereider is noodig om een goed product te ver- 
krijgen, evenals dit bij de flakebereiding het geval is. 

De kwak moet geheel bestaan uit kleine brooze stukjes 
van lichtgele kleur. De geur moet die van geroosterd brood zijn. 

‚Door zeven worden de grove stukjes er uit verwijderd. Deze 
worden op een houten zeef verkruimeld om daarna weer bij 
de uitgezeefde kwak gevoegd te worden. 

Men bewaart de kwak in houten kisten, die aan de binnen- 
zijde beplakt zijn met papier. Is de kwak goed droog en broos, 
dan blijft ze in de kisten zeer lang goed. 


— 560 — 


Volgens Dr. MUrLER heeft de kwak de volgende samen- 
stelling: 


Water: teus tel uren to at ODE 
Vetten: 41 ostuen Ae NEEM 
Aschbestanddeelen re sO5n 
Ruw elwit yv sine 
Ie Wezel ene 14de 


Stikstofvrije extractiestoffen 85,9 „ 

Van de stikstofvrije extractiestoffen is 74 % zetmeel, waar- 
van door het roosteren 21 °% overgegaan is in dextrine en 
suiker, waardoor de kwak zeer gemakkelijk verteerbaar is en 
een smakelijk gerecht levert, dat niet zwaar ligt in de maag. 

De kwak kan op verschillende wijze genuttigd worden. Door- | 
dat het zoo gemakkelijk verteerbaar is, kan het zelfs zonder eenige 
voorbereiding gegeten worden. Jagers en zoekers van bosch- 
producten nemen de kwak gaarne als proviand mee het bosch 
in. Van kwak is ook goed smakende boeboer te maken, Vooral 
met melk kan men er in een paaf minuten een zeer goede 
pap uit bereiden. Men neemt een paar lepels kwak, giet daarop 
de kookende melk, roert alles goed dooreen, voegt er naar 
smaak wat suiker bij en de pap is gereed, 

In de soep vervangt de kwak de vermeecelli, Puddings en 
lekkere schoteltjes met krenten en sucade, enz. laten er zich 
zeer goed uit bereiden. 

Het vee eet de kwak met graagte; kippen prefereeren 
het boven alles. Wordt de cassave tot vee-kwak bereid, dan 
is het niet noodig de knollen te schillen. Het vee eet de kwak 
gaarne aangelengd met een weinig water. Als krachtvoer kan 
het zeer goed dienst doen mits men er rekening mee houdt, 
dat het bijzonder arm is aan eiwitten, zoodat een goed gekozen 
aanvullende voeding beslist noodig is. 

Literatuur: Le Bresil, ses richesses naturelles, ses industries. 
(extrait de louvrage:0 Brazil, suas riquezas naturaes, suas 
industrias, West-Indië. Landbouwkundig tijdschrift voor Suri- 
name, he 
‚ Het product, dat wij door het nemen van een reeks proeven 
volgens het Braziliaansche procédé verkregen, voldeed niet ge- 
heel aan de verwachtingen. 


— 561 — 


De nasmaak was een weinig zuur, het product was tijdens 
de bereiding niet vrij te houden van branderige plekjes, die 
op zich zelf wat bitter waren, terwijl de gevormde vlokken 
(zeer verschillend van grootte) aan het geheel iets onregelma- 
tigs gaven. 

Mogelijk vinden de Indianen de aldus bereide kwak lekker, 
hier gold het product wel als eetbaar, maar het had weinig 
aantrekkelijks. Met water en suiker tot een papje gekookt, was 
het niet smakelijk. Als surogaat voor havermout beviel het 
niet. Tot zoete koekjes verwerkt had het iets van een waroeng- 
product, dat onder de Europeanen niet gemakkelijk een plaats 
zou veroveren op de theetafel. 

Door een wijziging van het procédé verkregen we echter een 
product dat door ieder als zeer smakelijk werd beoordeeld. 

We bereiden de kwak thans als volgt: 

De versche knollen worden geschild en terdege gewasschen, 
Basis en top worden weggesneden, terwijl alle gekleurde plek- 
jes, die zich mochten vertoonen eveneens uitgesneden worden. 

Na het schillen worden de knollen onmiddellijk in frisch 
water gelegd, waaruit ze zoo spoedig mogelijk worden weg- 
genomen om geraspt te worden. 

Het raspsel wordt zoo spoedig mogelijk bij hoeveelheden van 
4 à 5 kati in een doek gerold, waarin het door wringen zooveel 
mogelijk wordt uitgeperst. Daarna wordt het raspsel in den 
doek uitgedrukt door het gewicht van een zwaren balk. Wij 
verbonden daartoe een zwaren balk met het eene einde aan 
den stijl van een soliede gebouw, zoodat dit einde zich niet 
naar boven kon bewegen, terwijl dicht bij dit eind het pakje 
cassaveraspsel op een houtstapeling werd gedeponeerd onder 
den balk, die daarop drukte als een hefboom, waarvan het 
draaipunt aan het eind, dicht bij den last ligt, Aan het vrije 
eind verzwaarden wij den balk door er een mand met steenen 
aan te hangen. 

Na ongeveer een half uur persen bleek het raspsel reeds vrij 
droog te zijn. Het was samengeperst tot een koek, die zich 
met de hand liet verkruimelen tot een grof soort meel, dat op 
het gevoel droog was Dit meel werd gezeefd om het te be- 
vrijden van kleine stukjes cassave, die bij het raspen aan de 


— 562 — 


verdeeling waren ontsnapt. Dit meel kan hoogstens een etmaal 
bewaard blijven, mits goed beschermd tegen ratten en klanders, 
die er zich bijzonder toe aangetrokken gevoelen. 

Bij hoeveelheden van ongeveer een Kilogram wordt dit meel 
in een open kawali-wadja geworpen, die door een zacht vuur 
matig wordt verwarmd. Vooraf was de pan met een weinig 
klapperolie bevochtigd. k 

Het bleek van grooten invloed op het product te zijn, dat 
voor die bevochtiging vooral niet te veel olie‘ wordt gebruikt. 

Het meel moet in de pan voortdurend in beweging worden 
gehouden door het met twee ijzeren spatels onophoudelijk 
van den bodem los te roeren en te keeren, zoodat alle vlok- 
vorming voorkomen wordt. 

Bij de geringste vlokvorming moet het vuur getemperd worden 
door het hout wat terug te leggen. 

Na ongeveer 15 minuten roosteren is de kwak gereed. 

De bedwelmende stank, die gedurende de eerste oogen- 
blikken uit de pan opstijgt verdwijnt spoedig. Tegen het 
moment, dat de kwak klaar is, geeft ze den aangenamen 
geur van versche beschuit. Deze geur blijft het product 
behouden ook bij het verder bewaren, De smaak stemt met dien 
geur overeen. 

Branderige plekjes komen er niet in voor, het geheel ziet 
er uit als fijn gestoote Marie-biscuit. Het is smakelijk, maar 
droog. 

Zonder eenige verdere bereiding voldoet het als voedsel goed. 

Welke lekkernijen er wel van te bereiden zijn, laat ik gaarne 
over aan de dames met haar nooit volprezen vindingrijkheid 
en haar nooit voldoend geroemde kookkunst. 

De bedoeling is niet geweest een product te bereiden voor 
de Europeesche tafel, daar niet vermoed’ werd, dat de cassa- 
veknol iets zou kunnen leveren, dat aan een Westersch ge- 
hemelte beviel. 

Het doel is geweest iets te leveren, dat voor de volksvoe- 
ding van beteekenis kan zijn, inzonderheid door een cassave- 
product te leveren, dat zonder verdere bereiding gegeten kan 
worden, terwijl het in aanmerking kan komen voor verzending 
en bewaring. 


rik orn ln of Aaa 


ad DOI ee 


De cassaveknol zelf laat zich niet bewaren en is daardoor 
ook ten eenenmale ongeschikt voor verzending. 

Dr. KruyYveEr heeft toegezegd een analyse te maken van de 
kwak volgens het verbeterd procédé bereid. In het volgend 
nummer van Teysmannia hopen we die analyse af te drukken, 
indien zij niet tijdig genoeg komt om nog aan het slot van 
dit nummer een plaats te vinden. 


K. V‚ D; MEER» 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 
De „Motoculteur” van de N. V. „La Motoculture Frangaise”. 


. De „Motoculteur“ vervaardigd door de N. V. La Motoculture 
Francaise, waarmede men proeven heeft genomen op de proefvelden 
te Noisy-le-Grand, is een machine van het type 1917 van 30 H.P. 
en voorzien van de laatste constructieverbeteringen. 

De eigenlijke romp wordt gevormd, door wat men den buik van 
de machine zou kunnen noemen. Deze bevat alle machineriën, die 
daarin uitstekend beschermd liggen en in een oliebad werken. Geen 
enkele smeerpot steekt naar buiten. De totale lengte van de machine 
is 4 M., en haar grootste breedte 1,60 M. De romp wordt gedragen 
door 2 achterwielen, die de voortbeweging veroorzaken en èèn 
stuurwiel. Deze vormen de 3 steunpunten van de „Motoculteur“, 
die daarop zeer stevig rust, wijl het zwaartepunt zeer laag gelegen 
is, een weinig voor de achterwielen. Deze hebben 1,10 M. middel- 
lijn en zijn geplaatst op 2/3 van de lengte. De motor heeft vier cylin- 
ders met 1000 — 1250 omwentelingen en is van 30 —35 H. P. Zij 
is voorzien van een snelheidsregulateur. Het verbruik is 0,4 L. 
benzine per H. P. per uur, het reservoir kan 60 L. bevatten. De 
magneet is geblindeerd en volkomen tegen stof beschut. Men kan 
de machine laten rijden met snelheden van 37 — 62 — 92 — 150 cM. 
per seconde; zoowel voor- als achteruit. 

De as, waarop de bij de machine behoorende landbouwgereed- 
schappen worden bevestigd, bevindt zich achter de machine. 

Twee omwentelingssnelheden van 150 en 180 toeren kunnen aan 
die as gegeven worden, al naar de gesteldheid van den bodem of 
‚den gewenschten graad van verkruimeling. De beweging van de 
motor wordt door middel van sterke kamwielen overgebracht op 
deze werkas. 

De machine wendt om zoo te zeggen op haar plaats (in een 
cirkel met een straal kleiner dan 3 M. Recht, vooruit loopende 
kan de machine aan zich zelve worden overgelaten, zonder dat zij 
behoeft te stoppen. Daardoor kan de bestuurder zoo noodig zijn 
zitplaats op de machine verlaten en controleeren of zij haar werk 
goed verricht, terwijl hij er naast of achter loopt. De „Motoculteur® 
type 1917 kan dienen voor 2 verschillende functies : 


ren e ET EER nd 


_ 


— 565 — 


a. Als motorploeg, die bij strooken van 150 — 180 cM. den grond 
prachtig verkruimelt, wanneer men op de werkas het bijbehoorende 
werktuig voor die grondbewerking bevestigt. 

b. Als trekkracht voor de gebruikelijke landbouwwerktuigen als 
ploegen, eggen, cultivators, wanneer de werkas wordt afgenomen. 

Op hellingen van meer dan 15 pCt. kan men de Motoculteur nog 
met succes als motorploeg gebruiken. 

Omdat de machine ook als locomobiel wordt gebruikt, zijn de 
velgen der achterwielen voorzien van knopvormige uitsteeksels. 

Daar het gewicht der machine 1800 K.G niet overschrijdt, kan 
men dit gewicht vergrooten, door de machine met zakken aarde 
of zware looden kogels te belasten. Dus doende kan de machine 
in geschikt terrein een trekkracht ontwikkelen van 900—1200 K.G. 
De verschillende onderdeelen als assen, kamwielen, drijfstangen, enz. 
zijn berekend op een dergelijke krachtsontwikkeling. 

Gebruikt als motorploeg, is de machine uitstekend geschikt voor 
het bewerken van alle gronden. Zelfs voor diepploegen kan zij 
dienen en beter dan een cultivator of een eg, is de machine geschikt 
om in het voorjaar, de in den herfst bewerkte gronden vlug voor 
bezaaiïng gereed te maken. Al naar gelang van de snelheid, waar- 
mede de machine zich voortbeweegt bewerkt zij den grond van 
5—30 cM. diepte. Voor diepere grondbewerking zijn de op de werk - 
as bevestigde werktuigen niet vervaardigd, maar als men een diep- 
ploeg achter de machine bevestigt en deze dus als rekkracht werkt, 
kan diepere grondbewerking tot stand worden gebracht. 

Opgronden met + 50 — 60 K.G. weerstand, levert de als motor- 
ploeg gebruikte machine per uur den volgenden arbeid: 


a. + 15 are bij een diepte van 24 —30 c.M. le snelheid 

et TR 5 ml 24 „2e 4 

Ch: EAN te AL a 5 aula 18: „0 JE 4 

GEEA 4E 2E UE 8 s 58 de „ (stoppelpl.) 


Per dag kan zij bewerken : 
1,25 H.A. bij diepploegen of gelijksoortige zware grondbewerking _ 
2,5 H.A. bij middelmatige grondbewerking. 

6 H.A. bij bewerken van een stoppelveld of bij dry farming. 

De speciaal bij de machine vervaardigde ploegwerktuigen, bestaan 
uit schoffelvormige klauwen, die gesteund worden door sterke veeren. 
Gemakkelijk kunnen zij op de werkas bevestigd en in geval van 
breuk door nieuwe vervangen worden. De slijtage der klauwen is 
natuurlijk afhankelijk van de gesteldheid van den grond; in steen- 


— 566 — 
achtige gronden en bij bijzonder diep ploegen is het beter de werkas 
af te nemen en de machine als trekkracht voor ploegen te benutten. 

Voorzien van haar speciaal zaaiapparaat ploegt, verkruimelt, zaait 
en rolt de Motoculteur in èèn enkelen gang. (korensoorten, maïs, 
boonen, bietwortelen enz.). Ook kan men haar gebruiken als poot- 
machine van aardappelen, gelijktijdig zorgt ze dan voor een regel- 
matige bemesting. 

In de boerderij levert haar motor de drijfkracht voor de verschil- 
lende vaste machines. 

Altijd is èèn arbeider voldoende, welke arbeid’ men ook wil ver- 
richten. 

Het mag gezegd worden, dat de motorculteur voldoet aan de 
hoogste eischen, door de wetenschap pelijke landbouwkunde gesteld. 
In één rit verandert zij den ongelijken bouwgrond in een volmaakt 
zaaibed. | 

Naar gelang van het te verbouwen gewas en den te bewerken 
grond, is de grootte der kluiten, de verkruimeling van den bodem, 
gemakkelijk te regelen. 

Als de akker bestrooid is met een laag mest, werkt de machine 
de mest gelijkmatig door de heele bouwlaag, een groot voordeel 
voor de nitrificatie; alleen het stroo blijft voor een deel aan de 
oppervlakte 

Ook voor het onderploegen van een groenbemester is zij uitste- 
kend-geschikt, daar de klauwen de planten in stukken snijden en 
onderwerken. Voor dit werk moet men evenwel scherpe klauwen 
gebruiken en ze dichter bij elkaar stellen. 


- Bulletin des rens. agr. de l’ Institut intern. vd w: 


De machinale melkerij in de „Vereenigde Staten”. 


Op het landbouwkundig proefstation in Kentucky worden sedert 
1913 dertig koeien elken dag machinaal gemolken. In geval dat de 
machine weigert, kunnen twee mannen de kudde met de hand mel- 
ken in + 1% uur, di. dus 3 uur per dag voor morgen en avond. 
Dit kan men met de machine in 154 uur doen, maar het verzorgen 
van de machine, benevens het reinigen voor en na het melken eischt 
daarboven nog 1% uur. Een ervaren melker kan even vlug met de 
hand melken, als de machine, die in 4 min een koe leeg melkt. 
Maar de machine melkt 2 koeien tegelijkertijd en de melkers ver- 
kiezen het machinale melken boven het melken met de hand. 


- 


— 567 — 


De machinale melkerij wordt pas voordeelig bij een kudde van 
30 melkkoeien en het voordeel schijnt in evenredigheid met de grootte 
der kudde toe te nemen. Voor kleinere kudden is het minder voor- 
deelig dan het gewone melken. 


De 4 machines op het proefstation te Kentucky kosten f 1477 —, 
voor reparaties en het aanschaffen van nieuwe, caoutchouc onder- 
deelen gaf men in 4 jaren f 1161,— uit. De electrische drijfkracht 
kwam op f 10,— per maand of per jaar en per koe op f 4,—. Door 
het aanschaffen van een kleine motor zou men deze uitgave kunnen 
verlagen. 


Naar men in Kentucky en ook op de melkerij te Elmendorf (400 
beesten) heeft geconstateerd, werd de melkperiode verlengd van 11 
tot 16 maanden. 


Telkens werd de machinale melkerij gedurende 1 à 2 weken on- 
derbroken door het melken met de hand en men heeft weinig ver- 
andering in de melkproductie kunnen bespeuren. Evenwel moet men 
altijd met de hand namelken, daar anders de koeien spoedig droog 
worden. Men krijgt dan nog een hoeveelheid melk van 4 theekopje 
tot 4 Liter. Bovendien is men daardoor in de gelegenheid om de 
tepels der koeien te controleeren. Dit namelken met de hand ge- 
schiedt, terwijl andere koeien machinaal worden gemolken. Om goed 
werk te doen, moet het melkapparaat natuurlijk uitstekend in orde 
zijn, te sterke drukking op de uiers bijv. kan zeer nadeelig voor het 
melkvee zijn. Soms verschijnt in de melk wel eens bloed, maar dit 
is bij goede contrôle gemakkelijk te voorkumen. 

Gedurende de 4 proefjaren, waren er slechts 4 koeien, die aan 
de machinale melkerij niet gewenden. 


Over het algemeen heeft men geconstateerd, dat 5 pCt. van het 
melkvee machinaal niet voldoende kan worden gemolken, maar de 
andere 95 pCt. waren na 2 of 3 maal melken er reeds geheel aan 
gewend. De melk bevatte slechts 50 tot 100 bacteriën per cM3. en 
uiterst zelden steeg dit aantal tot 2000 à 4000 Naar mededeeling 
van de „Lexington Health Board” bevatte de melk gedurende de 
maand Juli gemiddeld 500 bacteriën per cM3. 

De verschillende onderdeelen der machine worden gewasschen 
met warm water (waarin zeeppoeder is opgelost) en een harde 
borstel. De afneembare deelen worden daarna stevig geborsteld en 
in een antiseptisch bad gelegd. Onmiddellijk voor het melken worden 
de verschillende deelen nog eens gewasschen met koud water. Zorg 
voor de uiterste zindelijkheid is noodzakelijk, maar dit geldt voor 
het melken met de hand evenzeer. 


— 568 — 


De voordeelen van het machinale melken kan men aldus kort 
weergeven : 

a de arbeid wordt zeer veel vergemakkelijkt. 

b de arbeid wordt in totaal niet verminderd, maar geheel gewijzigd. 

c de zuiverheid der melk wordt verhoogd. 


Bulletin des rens. agr. de U Institut intern. v. d. v. 


De locomobiel in verband met landbouwexploitatie en 
landbouwwerktuigen in de Vereenigde Staten. 


Tusschen den locomobiel en de omgeving bestaan drieërlei be- 
trekkingen: 

1. die tusschen de trekkracht en de landbouwwerktuigen. 

2. die tusschen de trekkracht en de vaste machines. 

3. die tusschen de trekkracht en algemeene exploitatie. 

Deze 3 factoren zijn elk voor zich even belangrijk. Zal de trek- 
kracht een voordeel voor de exploitatie zijn, dan moet de arbeid 
der trekkracht over deze 3 factoren verdeeld kunnen worden. 

l. Landbouwwerktuigen. Gerekend naar het aantal benoodigde 
paarden, is de grondbewerking het voornaamste onderdeel van de 
exploitatie, hoewel niet van den langsten duur. 

Het melken der koeien bijv. vereischt elken dag, avond en morgen 
l uur, dit is per jaar 73 werkdagen van 10 uur. In een middelmatig 
bedrijf vereischt het bewerken van den grond slechts + 20 dagen. 
Langen tijd is de locomobiel uitsluitend gebruikt voor grondbewer- 
king. Tot dit doel zijn de meerscharige ploegen voor dierlijke 

trekkracht gewijzigd en ingericht voor machinaal gebruik. 
___Waarschijnlijk zal het toenemend gebruik van de trekmachine 
ook bij de andere landbouwwerktuigen soortgelijke veranderingen 
te weeg brengen 

De pulverisator, de eg. en de rol worden voordeelig gebruikt, 
bevestigd achter de ploeg. Een verlies van kracht geeft het achter 
de trekmachine het een of ander landbouwwerktuig te bevestigen, 
dat ingericht is voor dierlijke trekkracht. Beter is het een trein 
van meerdere machines samen te voegen of nog beter, grooter 
machines te vervaardigen. Dit geldt vooral voor zaai- en oogst- 
machines. Maar hoe moet dit geschieden? Een trein samengesteld 
uit verscheidene maai- en oogstmachines getrokken door een locomo- 
biel, vereischt voor elke machine een man om die te bedienen en 
dit vermindert natuurlijk het voordeel. Het gebruik van meerdere 


— 569 — 


machines maakt daarbij de onkosten aan slijtage grooter. Bovendien, 
een kleine motor heeft een beperkte trekkracht. Twee paarden zijn 
gewoonlijk voldoende voor het trekken van meststrooier, hooima- 
chine of hooihark. De motor kan dit ook doen, maar is het voor- 
deeliger? De meststrooier is de helft van den tijd leeg en dikwijls 
bevat ze zoo weinig, dat èèn paard als trekkracht reeds voldoende 
zou zijn. Het trekken van 2 of 3 strooiers te gelijkertijd door een 
motor kan niet voordeeliger, zijn, als men den verloren tijd noodig 
voor het laden, bevestigen en besturen in aanmerking neemt. 

Men zou dus deze machines geschikt moeten maken voor machi= 
nale trekkracht, maar daardoor worden de kosten aan materiaal 
voer de boerderij natuurlijk verhoogd. Ook zou men grootere ma- 
chines, geheel ingericht voor machinale trekkracht kunnen gebruiken. 
Maar zou dit voordeeliger zijn, zouden daardoor de exploitatie 
kosten zijn te verlagen? Zonder twijfel levert het gebruik van 
een locomobiel belangrijk voordeel op, als men daarbij gebruikt 
landbouwwerktuigen, bestemd voor machinale trekkracht en daar 
speciaal voor ‘geconstrueerd. Wat afmetingen en type betreft, 
zullen die landbouwwerktuigen zeer veel verschillen van de meeste, 
die nu nog gebruikt worden. De motor kan niet alle paarden 
vervangen maar wel een zeker aantal. Maakt de motor een aantal 
paarden overbodig welks, waarde overeenstemt met 2 X zijn eigen 
waarde dan zal het gebruik van den motor veel voordeel 
opleveren. 


2. Vaste machines op de boerderij. 

De locomobiel moet ook de drijfkracht kunnen verschaffen voor. 
de vaste machines der boerderij, maar evenzeer is het noodig, dat die 
vaste machines als karn, koekenbreker, hakmachine enz. ingericht 
zijn voor machinaal gebruik. Het drijfwerk moet goed verzorgd 
zijn en wijziging van snelheid moet gemakkelijk kunnen geschieden. 
Het spreekt van zelf, dat de locomobiel niet uitsluitend moet zijn 
ingericht als drijfkracht voor de vaste werktuigen in de boerderij, 
maar tevens op het veld moet kunnen worden in dienst gesteld. 
Daarom beantwoorden veel locomobielen, die in het centrum en 
het Oosten van de Vereenigde Staten gebruikt worden, niet aan 
hun doel; want daar zij uitsluitend voor het dorschen gebruikt 
worden, staan zij gedurende een groot gedeelte van het jaar rente- 
loos. 

Vooral in de verscheidenheid van werk, die een locomobiel ge- 
durende het gansche jaar kan verrichten, ligt het groote voordeel 
van gebruik. 


— 570 — 


3. Algemeene exploitatie. 

De verhouding tusschen de locomobiel en de algemeene exploitatie 
der boerderij is zeer belangrijk. Ook al zijn de landbouw werktuigen 
en de vaste machines in volkomen overeenstemming met de locomo- 
biel vervaardigd, toch zou de locomobiel inplaats van vermindering 
van onkosten vermeerdering daarvan geven, als zij niet tegelijkertijd 
was dienstbaar gemaakt aan de algemeene exploitatie. 

Zoo zal het gebruik van een locomobiel van 15—30 H.P, hoe 
uitstekend ook ingericht voor alle werk, op een melkerij van 32 
H. A, (5 paarden) geen voordeel opleveren, daar zij berekend is voor 
een veel grooter bedrijft van + 240 H. A. 

Zeker is het, dat het gebruik van de locomobiel aanleiding zal 
geven tot het openen van een nieuw tijdperk in het vervaardigen 
van landbouwmachines. De landbouwwerktuigen worden langzamer- 
hand gewijzigd om zich geheel te voegen naar de machinale trek- 
kracht. Zij zullen vervaardigd worden van dezelfde uitstekende ma- 
terialen alles de locomobiel. Nu zijn ze helaas dikwijls nog van in- 
ferieure kwaliteit. Zij zullen nog meer nuttigen arbeid moeten geven 
gedurende langer tijd. Daardoor krijgt de landbouwer een grooter 
rendement van zijn machines, dat hem in staat zal stellen de ex- 
ploitatiekosten van zijn bedrijf te verminderen. 


Bulletin des rens. agr. de U Institut intern. v.d. v. 


Een ent van een Kawisari-hybride op Excelsa-onderstam. 


Een geslaagde Cacao-oculatie. 
„Forkert-methode”’, 


' 


nnee vree - 7 - - _ pn ‚ „ - DD 


NIEUWE ONDERZOEKINGEN OVER 
COPRA EN KLAPPEROLIE: 


In Maart 1917 verschenen in “The Philippine Journal of 
Science Sect. A” een viertal verhandelingen over bovenge- 
noemd onderwerp, die belangrijk genoeg mogen worden geacht 
om hier in het kort te worden weergegeven. 

De verhandelingen berusten op talrijke door het „Bureau 
of Science” te Manila verrichte onderzoekingen, welke ten- 
deele nieuwe gezichtspunten aan het licht brachten. 

Na een inleidende verhandeling van ALVIN J. Cox volgt 
een mededeeling van H.C. BRriLL, H. O. PARKER en H.S. 
YATES, waarin in de eerste plaats de aandacht gevestigd wordt 
op de enorme beteekenis van den Copraexport voor de Phis_ 
lippijnen. Daarbij wordt er dan op gewezen, dat de Philip- 
pijnsche copra op de wereldmark steeds de laagste prijzen 
bedingt. Vergeleken met de hoogere prijzen, die bijv. de 
Czylon-copra behaalt, worden hierdoor jaarlijks enorme verlie- 
zen geleden. Om daarvan een denkbeeld te geven, zij vermeld, 
dat alleen voor het jaar 1911 het als gevolg van de slechte 
kwaliteit der Philippijnsche copra geleden verlies geschat wordt 
op ruim 4.000 000, pesos (+ f 5.000.000 —). 

Een dergelijk cijfer doet duidelijk uitkomen, welke groote 
belangen er voor copra-produceerende landen als de Philíp- 
pijnen Ì) gemoeid zijn met het vraagstuk van de kwaliteits- 
verbetering der copra, Waaraan nu is de slechte kwaliteit 
der Philippijnsche copra toe te schrijven? Niet, zooals men 
a priori ook mogelijk zou kunnen achten, aan minderwaardig- 
heid van de klappervruchten, welke voor de coprabereiding 
gebruikt worden, maar voor alles aan de verkeerde gewoonte 
der bevolking om ook onrijpe vruchten tot copra te verwer- 


1) Er zij dadeiijk op gewezen, dat verreweg d> meeste opmerkingen, welke 
over het Philippijnsehe copravraagstuk worden gemaakt, ook voor Ned. Indië 
gelden. Daarop hopen wij echter hier later eens uitvoeriger terug te komen. 


Teysmannia 36. 


ken en verder aan de onvoldoende en onvolmaakte wijze van 
droging. Het is toch reeds lang bekend, dat tenzij de copra 
snel tot een watergehalte van hoogstens 6 5/, wordt ingedroogd, 
steeds schimmelwoekering op de copra intreedt, waarvan steeds 
meerdere of mindere verliezen aan olie het gevolg zijn. 

In de Philippijnen komt meermalen copra met een water- 
gehalte van ruim 20 , aan de markt. Speciale waarnemingen 
leerden nu, dat tengevolge van de ontwikkeling van verschil- 
lende schimmelsoorten bij normale handelscopra een oliever- 
lies van ruim 25 °% van het totale oliegehalte optrad 

Geheel ín overeenstemming hiermee bleek uit een reeks 
zorgvuldige waarnemingen, dat partijen copra, welke op de 
gebruikelijke wijze waren opgeslagen, tendeele zeer aanmer- 
kelijke gewichtsverliezen ondergingen. Niet zelden werden 
gewichtsverliezen van meer dan 10 pCt. gedurende een tijd 
van 10-30 dagen vastgesteld. Door proeven werd nu bewezen, 
dat deze verliezen niet, zooals men zou kunnen meenen, uit- 
sluitend aan verdamping van het teveel aan vocht moest 
worden toegeschreven. Het bleek namelijk, dat het bewaren 
van de vochtige copra gedurende eenigen tijd tot het ontstaan 
van hooge temperaturen aanleiding gaf, terwijl tevens belang- 
rijke hoeveelheden koolzuurgas ontwikkeld werden. 

Het gewichtsverlies was dus voor een groot deel een gevolg 
van een werkelijk gewichtsverlies van de vaste bestanddeelen 
der copra onder invloed van verschillende micro-organismen, 
welke in het hooge vochtgehalte één van de onmisbare fac- 
toren voor een weelderige ontwikkeling hadden gevonden. 

In dit verband wijzen de genoemde onderzoekers er nu op, 
dat het verlies aan olie, dat bij een en ander optreedt, veelal 
niet op zijn juiste waarde wordt geschat. Immers doordat de 
schimmels niet allen de olie, maar ook andere bestanddeelen 
van de copra voor hun voeding gebruiken, is het oliegehalte 
van zwaar aangetaste copra dikwijls niet veel lager dan dat 
van de normale copra. Neemt men echter zuivere proeven, 
waarbij men niet de oliegehalfen van de versche en de be- 
schimmelde copra vergelijkt, maar de aanwezige hoeveelheden 
olie, dan blijkt tenduideliĳjkste welke enorme olieverliezen in 
werkelijkheid zijn ingetreden 


ed 


— 913 — 
Eenige cijfers mogen dit belangrijke — dikwijls veronacht- 
zaamde gezichtspunt toelichten. 


Monster 1. Monster 2. 
Droog vruchtvleesch vóór schim- 


meling in grammen 13.580 11.785 
„ __ vruchtvleesch. Na schim- 
meling in grammen 11.839 10.210 
Olie in droog vruchtvleesch in 67.3 67.5 
ae Wk 4 VAES 54,6 
Totale hoev. olie vóór schimme- 
ling in grammen 9.164 7.954 
se „ olie na schimmeling 
in grammen 6.346 5.584 
Schijnbaar olieverlies (uit olie per- 
centage geconcludeerd) in 9% 13.9 13 
Werkelijk olieverlies 30.7 29,8 


Een ander belangrijk punt, dat nader onderzocht werd, was, 
in hoeverre behoorlijk gedroogde copra uit een vochtige 
atmosfeer weer water opneemt. De conclusie, waartoe men 
kwam, was, dat copra, die tot een maximum watergehalte 
van 6 pCt. gedroogd was, geen. vocht opnam indien voor 
voldoende luchtcirculatie gezorgd werd. Daarentegen trad in 
een verzadigde atmosfeer wel waterabsorptie op, doch dit proces 
ging vrij langzaam, zoodat eerst na 1 of 2 weken het vocht- 
gehalte zoo hoog geworden was, dat beschimmeling mogelijk 
was. Een factor, waarmee hierbij nog rekening te houden is, 
is, dat door schimmelwerking naast koolzuur ook water uit 
de vaste coprabestanddeelen wordt gevormd. Indien van een 
stapel zakken met copra bijv. de onderste onvoldoend gedroogde 
copra bevatten, kan de daarin optredende schimmelwerking 
zooveel water doen ontstaan, dat — mede in verband met de 
daarbij optredende temperatuursverhooging — ook de bovenste 
aanvankelijk goed droge copra gaat beschimmelen. 

Een merkwaardig verschijnsel is verder, dat machinaal ge- 
droogde copra, die men niet behoorlijk laat afkoelen alvorens 
ze te verpakken, dik wijls tot temperatuursverhooging aanleiding 
geeft, terwijl dan later weer schimmelwoekering optreedt. 


MED 


Waarschijnlijk is dit verschijnsel aan zelfoxydatie van één der 
coprabestanddeelen toe te schrijven, waarbij dan o. m. weer 
water als reactieproduct ontstaat, 

De verschillende schimmelsoorten, die op vochtige copra 
tot ontwikkeling komen, werden nu verder nader onderzocht 
en de mate van hun schadelijkheid vastgesteld. 

Geïsoleerd werden een witte schimmel (Rhizopus sp.) 
een zwarte (Aspergillus niger VAN TIEGH), een bruine 
(Aspergillus flavus LINK) en een groene (Penzcrllium 
glaucum LINK). In overeenstemming met vroeger hier te 
lande door DE KRUYFF verrichte waarnemingen werd gevon- 
den, dat laatstgenoemde schimmelsoort betrekkelijk weinig 
olie ontleedt, maar dat daarentegen onder gunstige ontwik- 
kelingsvoorwaarden vooral Aspargillus flavus LINK 
olieverliezen, van 40 — 50 pCt, kan veroorzaken. Ook de beide 
andere schimmelisoorten kunnen tot belangrijke olieverliezen 
aanleiding geven, maar Aspergillus flavus is bij- 
zonder gevaarlijk, omdat deze schimmelsoort reeds bij een 
watergehalte van de copra van 7-8 pCt. tot ontwikkeling kan 
komen. Daarentegen groeit de Rhizopus sp. practisch 
alleen op versch klappervruchtvleesch in een met waterdamp 
verzadigde atmosfeer, terwijl Aspergillus niger toch 
een rinimum vochtgehalte van 12 pCt. voor zijn ontwikkeling” 
vereischt. 

Belangrijk is verder de bespreking van de verschillende 
methoden van copradroging, welke op de Philippijnen toege- 
past worden. Bij onderzo:k bleken 7 monsters boven vuur 
gedroogde copra, die gereed waren vòor den handel, nog 
alle een watergehalte van meer dan 20% te bevatten! Ook 
de andere nadeelen van het boven vuur drogen: de rooklucht, 
welke de copra aanneemt, en veelal de gedeeltelijke verbran- 
ding van het product, doen deze methode nog eens bijzonder 
verwerpelijk voorkomen. Speciale aandacht werd ook nu weer 
aan de mogelijkheid van copra-bereiding in mechanische 
drooginrichtingen geschonken. De zinsnede: “a small cheaply 
constructed dryer, combining low operating expenses and 
rapid drying, would find a ready market in the Philippines” 
bewijst echter wel, dat ook daar te lande de bevredigende 


— 575 — 


oplossing nog niet is, gevonden. Vermakelijk is, dat er o. m. 
op Ceylon een soort van bijgeloof schijnt te bestaan, dat 
coprabereiding in mechanische droceginrichting tot olieverlie- 
zen aanleiding zou geven. Hierdoor schijnt er bij een deel 
van het publiek een vooroordeel tegen deze wijze van copra- 
bereiden te bestaan. Opzettelijk daartoe verrichte proefne- 
mingen bewezen nu — welhaast ten overvloede —, dat voor 
deze bewering geen enkel feitelijk argument is aan te voeren, 

Eenigszins merkwaardig doet het verder aan, dat als een 
nieuwe werkwijze om fraaie, schimmelvrije copra te bereiden 
het zwavelen van het klappervruchtvleesch wordt aangeprezen. 
Het is toch bekend, dat een dergelijk proces reeds in 1908 
door DYBOWSKI is aangegeven en dat hierover in 1911 hier 
te lande door Dr. DE JONG verdere proefnemingen zijn verricht. 

Intusschen is het wel van belang, dat de door de Philippijn- 
sche onderzoekers met het zwavelen bereikte resultaten zeer 
gunstig genoemd worden, Immers de zwavelingsmethode heeft 
hier te lande in de eerste plaats geen ingang gevonden, omdat 
de fabrikanten in het moederland en dus ook de makelaars 
er zich reeds van te voren tegen verzetten. Dr. De JONG 
schrijft dan ook naar aanleiding van de makelaarsbeoordeeling 
van een volgens de zwavelingsmethode bereide partij copra: 

„Zooals hieruit blijkt, zijn de fabrikanten bang, dat het 
zwavelen de olie zal bederven; of dit werkelijk het geval is, 
weten ze niet, maar reeds bij voorbaat zetten ze zich schrap 
tegen iedere verandering, die men in de bereiding tracht aan 
te brengen”. !) 

De thans in de Philippijnen verkregen uitkomsten maken 
het wel zeer waarschijnlijk, dat de groote voorzichtigheid 
der fabrikanten hier eerder kortzichtigheid moet worden ge- 
noemd. 

Dit moge althans tendeele blijken uit onderstaande beschrij- 
ving van de zeer eenvoudige gevolgde werkwijze en van het 
daarmee bereikte resultaat. 

In een afgesloten houten kast werden de gehalveerde 
klappers met de concave zijde vaar onderen op bamboerakken 


1) Teysmann'a 23 p. 122 (1912). 


— 516 — 


uitgespreid en daaronder werd nu zwavel aangestoken. Voor 
1200 noten bleek 8 Kg. zwavel voldoende. Deze hoeveel- 
heid zwavel verbrandde in een tijd van 10 — 12 uur; het 
vruchtvleesch bleek dan ruim 0,18 pCt. zwaveldioxyde te 
hebben opgenomen. De verdere droging geschiedde gewoon 
in de zon, waarbij het zwaveldioxyde gehalte tot 0,06 pCt. 
bleek te zijn teruggeloopen. Door het zwavelen werd het 
groote voordeel bereikt, dat de copra gedurende het langzame 
drogingsproces geheel vrij van schimmel bleef. Na een maand 
was alle zwaveldioxyde vervluchtigd, terwijl de uit aldus 
bereide copra verkregen olie zeer fraai van kleur was, niet 
zuur of ranzig, en bovendien geen spoor zwaveldioxyde meer 
bleek te bevatten. De kosten van het procédé zijn ook zeer 
gering: geen ingewikkelde installaties worden ervoor vereischt 
en het zwavelverbruik is ook van weinig beteekenis. 

Het van regeeringswege treffen van maatregelen in het 
belang van de kwaliteitsverbetering van copra heeft op de 
Philippijnen een punt van ernstige overweging uitgemaakt, doch 
men is voorloopig voor de consekwenties daarvan terugge- 
schrikt. De conclusie, waartoe de schrijvers komen, luidt dan 
ook: “The probable solution of the copra problem will come 
through educational measure and encouragement of the invest- 
ment of capital in coconut plantations”. Vermoedelijk zal ook 
voor Ned,-Indië de redding hierin moeten worden gezocht! 

Een volgende verhandeling van H. O. PARKER en H. C. 
BRIL handelt over “Methods for the production of pure co- 
conut oil”, De schrijvers wijzen allereerst op het feit, dat men 
voor de bereiding van klapperolie nagenoeg steeds copra als 
uitgangsmateriaal benut. Op deze wijze toch reduceert men 
de transportkosten der grondstof o, m. doordat de klapper- 
doppen van het transport worden uitgesloten. Tegenover dit 
voordeel staat nu echter de omstandigheid, dat de kwaliteit 
van de olie, welke men uit het versche klappervruchtvleesch 
kan bereiden, veel beter is dan die, welke men uit de normale 
handelscopra verkrijgt. 

Daarom zijn door de schrijvers nogeens verschillende me- 
thodes voor het bereiden van olie uit versch klappervrucht- 
vleesch nagegaan. Allereerst wordt een op de Philippijnen 


— 517 — 


veel toegepaste methode beschreven, die nagenoeg geheel met 
de op Java gebruikelijke inlandsche methode van klapperolie- 
bereiding overeenstemt en dus wel bekend mag worden ver- 
ondersteld. 

Een deel van de verkregen olie is dan echter ranzig en 
daardoor voor voedingsdoeleinden minder geschikt. Daarom 
werd er naar een nieuwe methode gezocht om de olie uit 
versch klappervruchtvleesch te isoleeren. Daarbij bleek, dat 
enkel door persing uit versch geraspt vruchtvleesch slechts een 
klein deel van de totaal aanwezige olie kon worden gewonnen. 
Daarom werd het geraspte vruchtvleesch eerst met water en 
stoom verwarmd. Op deze wijze werd bij persing een water- 
olie-emulsie verkregen. Hieruit is door verhitting het water 
wel te verwijderen, doch de olie wordt daardoor steeds wat 
gekleurd en ook smaak en reuk gaan daarbij achteruit. 

Daarom werd getracht de olie-water emulsie met behulp van 
een gewone melk centrifuge te scheiden. Hierbij werd echter 
het bezwaar ondervonden, dat de in de emulsie aanwezige fijn 
verdeelde vaste celbestanddeelen samenbakken en daardoor 
het proces belemmeren. Het zou echter zeker de moeite 
loonen, te trachten, bijv. door zorgvuldig filtreeren van de 
emulsie, deze moeilijkheid te boven te komen en dan de 
centrifugaal-methode nader op haar practische bruikbaarheid 
te onderzoeken. 

Ook door de emulsie rustig te laten staan, kan men de olie 
zich laten afscheiden; op den duur toch treedt bacteriënwerking 
op, welke de verschillende celbestanddeelen aantast, waardoor 
de olie zich gelijdelijk aan de oppervlakte kan verzamelen. 
Het nadeel van deze methode is echter, dat door het laten staan 
de daarbij intredende bacteriënwerking de olie eveneens aantast 
en daardoor ranzig maakt. 

Ook behandeling van de emulsie met zout, met zuren of met 
basen leidde tot een minderwaardige olie. Proeven om direct 
het geraspte vruchtvleesch met chemicaliën te behandelen, 
strandden ook alle op ditzelfde euvel. 

Tenslotte gaf de volgende werkwijze de beste resultaten. 

Allereerst wordt het vruchtvleesch uit de doppen verwijderd 
en fijn verdeeld. Dit geschiedt bijv. door de gehalveerde noten 


met de binnenzijde tegen een met behulp eener pedaalbeweging 
snel ronddraaiend slijpsteentje aan te OE of ook wel door 
als volgt re werk te gaan. 

De noten worden eerst 15-30 minuten in stoom gehouden en 
dan geopend. Door deze behandeling laat het vruchtvleesch 
zich gemakkelijk uit de doppen verwijderen. De verkregen 
stukken worden dan, evenals dit bij de copraverwerking ge- 
bruikelijk is, machinaal fijn gemalen. 

Het op één van beide wijzen verkregen vruchtvleesch wordt 
nu in een open vat met een gelijk volume water vermengd en dan 
onder rnechanisch omroeren drie uren met stoom behandeld. 

Men verkrijgt dan weer een olie-wateremulsie, terwijl de 
pulp nog eens uitgeperst wordt, 

De olie-houdende emulsie wordt nu in een groote tank op 
159C. afgekoeld en 24 uur op deze temperatuur gelaten. Door 
de afkoeling scheidt het water zich af, terwijl szovenop een 
vaste laag komt drijven, die behalve de vast geworden olie 
tevens het fijne celweefsel bevat. 

Nu laat men het water afloopen en daarna de vaste laag 
smelten. Door het vastworden en daarop volgende smelten 
schijnen de nog aanwezige celwanden te barsten, zoodat de 
olie zich eveneens verzamelt. Nu filtreert men de olie door 
een filterpers en steriliseert haar nog even door met behulp 
van indirecte stoom ze 30 minuten op 100°C. te verhitten. 

De op deze wijze verkregen olie is waterhelder, heeft een 
aangename reuk. een uiterst laag vetzuurgehalte en laat zich 
uitstekend bewaren. 

Een andere methode, welke eveneens een zeer fraaie olie op- 
leverde, is de volgende. 

Het versche vruchtvleesch wordt weer eerst fijn gemaakt 
en dan in een machinale drooginrichting van het type van de 
bekende suikerdrogers gedroogd. In dezen vorm heeft de 
droging veel sneller vlaats, dan wanneer het vruchtvleesch in 
groote stukken gedroogd wordt, zooals dit bij de copraberei- 
ding gebruikelijk is. De droging wordt nu voortgezet tot het 
vochtgehalte tot onder 12 pCt. gedaald is, Indien men nu dit 
gedroogde fijne vruchtvleesch perst, verkrijgt men olie die 
practisch vrij van water en emulsie is. 


— 579 — 


Naast de zeer fraaie olie verkrijgt men nu perskoeken, wel- 
ke, daar zij vrij van verontreinigingen, schimmel enz. zijn, direct 
voor verwerking tot menschelijk voedsel geschikt zijn, De voe- 
dingswaarde, die natuurlijk afhandelijk is van de meer of min- 
der volledige verwijdering der olie, dus van den graad van 
persing, is in alle gevallen vrij belangrijk. 

De schrijvers geven dan ook verschillende recepten voor de 
bereiding van eetbare producten uit de koeken, hetgeen in 
dezen tijd zeker alle aandacht verdient. 

De derde verhandeling van H. C. BRiLL en H. O0. PARKER 
geeft een overzicht van een onderzoek naar het wezen van de 
ranzigheid van klapperolie. Als voornaamste resultaat van de 
verrichte waarnemingen is wel te noemen, dat nog eens uit- 
voerig bevestigd werd, dat ranzigheid en een hoog zuurgehalte 
der olie volstrekt niet altijd samengaan. Ook tal van andere 
chemische kenmerken vertoonden geenszins een nauwe corre- 
latie met de ranzigheid volgens de reuk en smaak beoordeeld. 
De waarnemingen worden echter nog voortgezet en hierop 
kan dus wellicht later eens worden teruggekomen. 


A Tee KEUYLVER: 


EN EEA de 


SCHADUW-, SIER- EN 1 AANBOOMEN 
DOOR 
J. H. WIGMAN JR. 


II. De verdere behandeling der zaailingen en het overplanten, 


Wij zijn in de tropen verplicht de jonge planten van de 
kweekbedden reeds vroeg over te planten; het is hier nood- 
zakelijk, een geheel andere werkwijze te volgen dan in het 
klimaat van ons vaderland. In Nederland worden de meeste 
jonge planten, zoowel vrucht- als laanboomen voor het grootste 
deel eerst in groote boomkweekerijen verzorgd Zij zijn reeds 
eenige malen overgeplant, voordat zij ter bestemder plaatse 
komen. Er is daarbij zoowel kroon- als wortelsnoei toegepast, 
zoodat men al vrij groote exemplaren van de boomkweekers 
ontvangt. De reden is, dat de boomen daar gedurende den 
winter rusten, zij hebben geen blad en lijden daarom zeer 
weinig van het overplanten. Hier moeten wij ze verplaatsen, 
terwijl zij in vollen groei zijn; groote exemplaren laten zich 
alleen met veel zorg en kennis verplanten. Indien men in 
Europa eenigszins groote boompjes wil overbrengen. dan 
moet men reeds lang te voren zijn maatregelen nemen, 
waardoor de kans van slagen zoo niet zeker, dan toch vrij 
groot wordt. Minstens een jaar te voren, wordt er een tamelijk 
diepe geul om het stammetje gegraven; men steekt alle 
wortels, die bij die gelegenheid bloot komen, glad af, zooveel 
mogelijk worden ook de diepergaande wortels afgesneden. 
De geul wordt daarna gevuld met vruchtbare aarde. Het 
gevolg van deze werkwijze is dat er zich een groot aantal 
nieuwe wortels vormen. waardoor de overplanting met meer 
kans op succes kan plaats hebben. 

Het denkbeeld, dat de z.g. penwortel nuttig voor den 
boom is, vindt weinig verdedigers meer, door bijna alle 
boomkweekers wordt deze al jong ingesneden. 


— d8l — 


Zoodra de jonge boompjes op de kweekbedden hier 
ongeveer 0,50 M.*hoog zijn, kunnen zij worden overge- 
bracht. De gunstigste tijd voor dit werk is het begin van 
den regentijd, als de regens reeds goed doorgekomen zijn. 
Daar de boompjes in deze periode in vollen groei zijn en het 
de wensch van den planter is, dat zij dadelijk doorgroeien, 
moeten de jonge wortels zoo min mogelijk beschadigd worden. 
Vóór dien tijd moeten de plantkuilen gegraven zijn, eene 
diepte en een middellijn van 0.50 tot 1 M, is voldoende. De 
grootte van den plantkuil is afhankelijk van den soort grond; 
moet men in zware kleigronden werken, dan make men groo- 
tere plantgaten dan in lichte, zandachtige en humusrijke aarde. 
Als de bodem van den kuil door een z.g. tjadaslaag gevormd 
wordt dan verdient het aanbeveling, die laag met een breek- 
ijzer open te breken. Is de aarde eenigen tijd aan de inwer- 
king der lucht blootgesteld en heeft men er zich van overtuigd, 
dat na iedere zware regenbui het water in de plantkuil spoedig 
wegzakt, dan wordt de uitgegraven grond, na vermengd te 
zijn met een hoeveelheid half vergane paardenmest, weer in 
de kuil gebracht. De grond moet wat hooger liggen dan de 
omgeving; omdat zij altijd nazakt. Evenmin als de boom in 
een gat mag staan, evenmin mag hij op een heuveltje groeien, 
beide euvels moeten vermeden worden; de grond om den 
boom moet zich op hetzelfde niveau bevinden als de omgeving. 

Voor het overplanten kiest men alleen krachtige exempla- 
ren, zieke of zwakke plantjes laat men staan of men verwij- 
dert ze uit den kweektuin. Gewoonlijk laat men bij het 
overplanten de kluit, waarin de worteljes zich bevinden, aan 
de plant; dikwijls omwikkelt men die met pisangbladscheeden, 
teneinde het uiteenvallen daarvan en dientengevolge het 
beschadigen der wortels te voorkomen. Met de hand maakt 
men een gat in de kuil en plaatst daarin de plant, er moet op 
gelet worden, dat de wortels, die uit de kluit steken, niet be- 
schadigd worden bij het overplanten. Gebeurt dit toch, dan 
moeten zij met een scherp mes direct achter de wond ingesne- 
den worden. De wortels moeten met de hand zooveel mogelijk 
in het gat uitgespreid worden, zoodat zij niet alle in eenzelfde 
richting liggen. Heeft men zich overtuigd, dat de plant recht 


— 582 — 


en op één lijn met de andere exemplaren staat, dan moet de 
aarde rondom de wortels goed aangedrykt en een stok naast 
de plant in den grond gestoken worden, teneinde het scheef 
groeien tegen te gaan, 

Helt het jonge boompje, dan plaatst men den stok rechtop 
aan den tegenovergestelden kant, zoodat het stammetje naar 
den stok getrokken kan worden door boompje en stok los met 
elkaar te verbinden. 

Bindt men te vast, dan komt het boompje bij het nazakken 
der aarde aan den stok te hangen, zoodat de vadeelige gevol- 
gen spoedig te zien zijn. Er is nog een ander nadeel van het te 
stijf binden, namelijk het beschadigen van den stam, zulks 
kan als men scherpe banden gebruikt, altijd plaats hebben. 
Het beste materiaal daarvoor is boombast, vooral die van de 
waroeboomen (Mibsscus tliaceus L.); ook wordt dikwijls ge- 
bruikt losgevlochten idjoektouw (afkomstig van Arenga sac- 
charifera Labill.) Doordat men den band tusschen den stok 
en het’ stammetje een paar maal over elkaar vlecht, kunnen 
beide te verbinden zaken niet stijf tegen elkaar aankomen en het 
stammetje kan in de dikte groeien zonder beschadigd te worden. 

Nu staat het boompje stevig in den bodem en is tegen 
scheef groeien beschermd, er is echter nog een factor, die 
dikwijls tot mislukking aanleiding geeft. ledere plant heeft 
hare vijanden. De boompjes worden dikwijls door geiten 
beschadigd die den bast afvreten; dit is zoo sterk, dater wel 
grond is voor de bewering, dat in streken met veel geiten 
onmogelijk goede lanen kunnen aangelegd worden. Een 
andere viervoeter, die de boompjes beschadigt, is de karbouw. 
De kudden die langs den weg geleid worden, staan wel 
onder eenig toezicht, maar de inlandsche knapen, die daarmee 
belast zijn, kunnen meestal niet beletten, dat de beesten de 
jonge boompjes vertrappen. Verder zijn het onze kinderen, 
die door baldadigheid dikwijls schade veroorzaken aan de 
boomen. Behalve op de hulp van het publiek en de politie, 
waarop men moet kunneu rekenen, is het toch noodzakelijk, 
rondom ieder boompje eene stevige omheining van bamboe 
te maken en er op te letten, dat bij het in elkaar vallen van 
die omheiningen, .dadelijk herstelling plaats heeft. 


re A AE 
EDS EN AT 


kaf ik 


nd 00 


wneer 


ngen gee eere va mn enn ne mn eer en en er - TE 
7 : WL 4 Ea ERS PEETERS CEN EN A 5 
EN ke Ep nd Ee | 
« ö \ ei 8 
- } É 5 
WT: be Nn 
En 4 rs el 3 
_ „à 


nnn mt 


TANDJOENG (MIMUSOPS ELENGI L) 


ingepakt, zooals is aangegeven. 


— 583 — 


Op de kweekbedden moeten eenigen tijd een aantal reserve 
planten blijven staan, deze worden op dezelfde wijze behandeld 
als haar collega’s in de laan en groeien dan daarmee gelijk op. 
Krijgt men vroeg of laat hiaten, dan kunnen die weer aan- 
gevuld worden. 

Het overbrengen van grootere exemplaren geschiedt niet 
zoo eenvoudig. Toch gelukt het met wat moeite en zorg wel 
exemplaren van + 2!/, M. over te planten. Nog grootere te 
verplaatsen is in de tropen niet aan te raden. Gelukt het ze 
onbeschadigd over te brengen, dan blijven ze wel leven, doch 
den gewenschten flinken groei krijgt men er niet in. 

Het overbrengen van die boompjes geschiedt als volgt: 

Men laat een greppel graven op ongeveer 3/4 M. van den 
stam. De eventueel voorkomende dikkere wortels, die het 
verder graven beletten, (de dunnere worden door de patjoel 
met dea grond mee afgehakt), moeten voorzichtig met een 
kapmes doorgesneden of gekapt worden, zoodat de kluit niet 
door die operatie breekt. Valt de kluit uit elkaar, zooals in 
zandgronden dikwijls geschiedt, dan kan men het verdere werk 
wel staken, omdat dan de kans van slagen zeer gering is, 
De grond wordt in dit geval weer in de greppel geschoven. 

Is men zoo diep gekomen, dat de arbeider geen andere 
wortels meer ziet, doch slechts met den penwortel te maken 
heeft, dan behoeft hij niet dieper te graven. Met een spade 
wordt de kluit een weinig verkleind en bijgewerkt, zoodat de 
diameter van de kluit boven breeder is dan beneden en de kluit 
den vorm van een bloempot krijgt. Voorzichtig onderzoekt een 
geoefend werkman met zijn hand of de penwortel nog dieper in 
den grond vastzit; in dit geval moet deze met een scherp mes 
doorgesneden worden. Nu wordt de kluit zorgvuldig ingepakt in 
platgeslagen bladscheeden van de pisang. De reepen van dit 
materiaal moeten langer zijn dan de hoogte van de aardkluit, zij 
worden dakpansgewijze om die kluit geplaatst, zoodat de over- 
schietende stukken omgebogen kunnen worden en den bovenkant 
volkomen bedekken. Met stevige touwen bindt men onder en 
boven om de ingepakte kluit de bladscheeden vast, deze beide 
banden worden door andere touwen metelkaar verbonden, die 
tevens over den bovenkant van de kluit loopen. Door dit netwerk 


nn 


van touwen belet men, daf de onderste band zakt en daardoor de 
kluit onder het transporteeren uit elkaar valt. Voorzichtig wordt 
de plant met vereende krachten uit het gat getild en naar 
de gewenschte plek gedragen of in een grobak getransporteerd. 

Vóór het boompje in de voorafgemaakte kuil geplant wordt, 
dient men zich te overtuigen of de kuil niet te smal, te diep 
of te ondiep is De ondergrond moet aangetrapt worden, 
zoodat de plant later niet kan nazakken. Is er op alle genoemde 
zaken gelet, dan eerst wordt het boompje in de kuil ge- 
plaatst. Staat het boompje recht, dan worden de touwen voor- 
zichtig verwijderd, de uitgegraven grond, die vermengd is met 
wat oude paardenmest, wordt er in gadaan, de pisangblad- 
scheeden snijdt men voor zoover ze boven den grond zijn af, 
terwijl de rest wel verteert. Is de grond aan alle kanten 
flink aangedrukt, dan is het werk afgeloopen. De kluit mag in 
geen geval aangedrukt worden. Verder heeft men slechts een 
paar flinke gieters water over den voet van het boompje te 
sproeien en het met eenige bamboe-stokken vast te zetten. 

Een lastige kwestie is nog, op welken afstand de laanboomen 
van den weg en vooral van elkaar geplant moeten worden, 
Zoo mogelijk moet de boom 1 à 2 M. van den weg staan, de 
laatste afstand is de beste; lastiger is het bepalen van den 
juisten onderlingen afstand. Op den voorgrond dient gesteld te 
worden, dat de lanen niet te donker beschaduwd mogen wor- 
den: de wegen moeten na zware regens spoedig kunnen op- 
drogen ; daarom zijn boomen met dichte kronen niet de beste. 
Is men om de een of andere reden verplicht dergelijke boomen 
te planten, dan zorge men, dat de afstand groot genoeg is om 
hier en daar de zonnestralen door te laten, Ook kan men der- 
gelijke boomen niet tegenover elkaar planten, maar moet men 
zorgen, dat iedere boom een open ruimte tegenover zich heeft. 

Ten einde in gewone omstandigheden dien afstand te bepalen, 
meet men de middellijn van de kroon van een normaal ge- 
groeiden, volwassen boom en voegt daar nog een paar meters 
bij. Dikwijls plant men te dicht; het is niet zoo eenvoudig, 
bij het uitplanten van boompjes van '/ à 1 M. hoogte, zich 
eene duidelijke voorstelling te maken van de breedte der kroon 
na eenige jaren. 


— 585 — 


IV. Met onderhoud der boomen. 
a Het snoeien. 


Het is te verwachten, dat het jonge boompje nu weldra door 
zal groeien. Het eerste, waarvoor gezorgd moet worden, is dat 
het één rechtopgroeienden, stevigen stam vormt; bij het uit- 
planten is door het plaatsen van een steun, waaraan ’t stam- 
metje werd verbonden, een begin gemaakt met deze zorg. 

Vormt het boompje twee topstengels, dan wordt de zwakste 
zoo spoedig mogelijk voorzichtig weggesneden tot glad aan 
den stam, zoodat zich op die plek geen andere oogen, z. g. 
slapende oogen kunnen ontwikkelen. De andere topstengel 
wordt zoo noodig recht gebonden. De gemaakte wond dient 
direct met een laagje koolteer besmeerd te worden; hierdoor 
sluit men de wond goed van de buitenlucht af en de weefsels 
worden niet verbrand, zoodat spoedig een cambiumlaag het 
geheel omsluit en van de wond niets meer is te zien. De 
Zweedsche teer sluit niet voldoende af‚ terwijl carbolinea- 
soorten niet zijn aan te bevelen. Bij het theeproefstation te 
Buitenzorg hebben belangrijke proeven bewezen, dat koolteer 
voor het afsluiten van wonden goed is, maar ze moet eerst 
een tijdje bezinken, voordat ze gebruikt wordt, het laagje 
water moet dan voorzichtig afgegoten worden. Als de beste 
vloeistof om wonden te sluiten wordt door het proefstation 
genoemd de petroleum-teer. 

Wat er verder gedaan wordt, hangt af van de omstandig- 
heden, maar meer nog van de soort van boom, waarmede 
men te doen heeft. Verschillende boomen nemen, indien zij 
normaal groeien, eenen bepaalden vorm aan, waarmede rekening 
wordt gehouden. Een notemuskaat (M/yrzstica fragrans Hourr) 
heeft van nature een pyramidale gedaante, waaraan weinig ge- 
snoeid kan worden, zonder dien vorm te bederven. Een damar- 
boom (Agafhis loranthifolia SALISB) heeft meer een kegelvorm, 
die eveneens door onoordeelkundig snoeien bedorven wordt. 

De meeste van onze laanboomen hebben een min of meer 
ronde kroon. Bij eene opmerkzame beschouwing vinden wij 
in dien z. g. ronden vorm nog allerlei verscheidenheden, waarop 
wij voorloopig niet dieper zullen ingaan. 


— 586 — 


Het fraaist is een boom in zijn normale gedaante; men zou 
er liefst zoo min mogelijk aan snoeien, waardoor hij reeds 
laag vertakt, zoodat de laagst staande takken bijna op den 
grond hangen. 

In een laan mag zulks echter niet, daar moet de stam tot 
op zekere hoogte kaal zijn, het is dus zaak, de zijtakken, die 
aan het jonge boompje ontstaan, eveneens glad bij den stam 
af te snijden en in te smeren met koolteer. 

Bij het snoeien van kleine takken gebruikt men een scherp 
mes, daar dit wonden maakt die beter en sneller genezen. 
Indien men de zijtakjes afsnijdt als zij nog jong zijn, genezen 
die wonden spoedig en behoeft men er verder weinig aan te 
doen, de natuur helpt zich in dat geval zelf. ls men echter 
verplicht, oudere, reeds houtachtige takken weg te snijden, 
dan moet dit met een scherp kapmes, bijl of zaag gedaan wor- 
den, en er dient op gelet te worden, dat de tak niet inscheurt. 
Dit belet men door eerst een kleine inkeping te maken aan de 
onderzijde van de te verwijderen tak. Hoe gladder men de 
wonden maakt, hoe eerder ze zullen genezen. Er moet gezorgd 
worden, dat het van den stam, of van andere takken, afkom- 
stige regenwater niet in de wond terecht komt om daar ver- 
rotting te doen ontstaan. 

De snijwond moet dus zoodanig gemaakt worden, dat er zoo 
min mogelijk water in kan komen, dus niet in horizontale, 
maar in verticale richting; als het kan iets benedenwaarts, 
zoodat het onderste gedeelte der wond naar binnen en het 
bovenste naar buiten staat. Het bovenstaande mag iedere 
snoeier wel goed ter harte nemen, want veel boomen worden 
ziek tengevolge van slechte snoeiing, hetgeen zeer goed voor- 
komen kan worden. 

Vroeger snoeide men in Holland in den regel slecht. Eerst 
toen de Heidemaatschappij zich er mee heeft bemoeid, zijn 
de resultaten beter geworden, Vooral aan mooi gesnoeide 
Iepen of Olmen zag men spoedig de schoone resultaten van 
de zorgvuldige bewerking. Het snoeien moet hier in Indië 
dikwerf aan ongeoefenden overgelaten worden, wier doel soms 
niet is het vormep van mooie gezonde boomen, maar het op 
eene goedkoope manier verkrijgen van brandhout. 


— 587 — 


, 

Wij hebben er boven reeds op gewezen, dat men moet 
trachten rechte en tot op een bepaalde hoogte, onvertakte 
stammen te vormen door de aan het plantje ontstane zijtakjes 
glad van den stam te snijden. Sommige boomsoorten hebben 
echter neiging om te snel in de lengte te groeien en wat ijl 
op te schieten. Er is wel een middel om ze steviger te krij- 
gen, namelijk door de zijtakken niet dadelijk geheel af te snij- 
den, maar deze er zoo lang mogelijk aan te laten. Het 
stammetje wordt dan dikker. In geval de zijtakken te lang 
worden, terwijl men ze er om bovengenoemde reden nog niet 
wil afsnijden, dan kan men ze wat inkorten. 

Tot op welke hoogte de stam onvertakt moet blijven, is 
weer afhankelijk van de boomsoort en de plaats, waar de boom 
komt te staan. Boomen, waarvan de takken neiging hebben 
om in horizontale richting te groeien, moeten een hooger 
aangezette kroon hebben dan boomen, waarvan de takken 
meer opwaarts groeien. Zijn de planten vlak aan den weg 
geplaatst, dan is ook een hooger stam gewenscht, dan indien 
zij er eenige meters van af staan. 

Heeft de stam de gewenschte hoogte bereikt, dan late men 
de bovenste zijtakken doorgroeien en in de meeste gevallen 
gaat het dan verder van zelf. Er moet echter voortdurend 
toezicht gehouden worden op de vorming van de kroon. 
De takken mogen niet in binnenwaartsche richting groeien, 
evenmin mogen zich direct naar boven groeiende takken 
ontwikkelen die als het ware nieuwe stammen vormen. Al 
dergelijke uitwassen snijde men zoo spoedig mogelijk weg. 

Er zijn nog wel bijzonderheden, die bij het snoeien te pas 
gebracht kunnen worden, maar door die alle te vermelden 
zou ik te uitvoerig worden. Van een boomsoort, die geen 
zeer goede reputatie heeft als laanboom, wil ik hier echter 
nog iets meedeelen. Ik bedoel de Djohar (Cassta sia- 
mea LAM). 

Weinig boomen verdragen zoo goed het ruwe snoeien. De 
meeste boomsoorten zouden na zoon behandeling stellig dood 
zijn, terwijl de djohar de mishandeling bij herhaling verdraagt. 

Vroeger stond er vlak bij het station te Meester-Cornelis 
een rij djoharboomen. Jaarlijks werden de kronen van deze 


Teysmannia 37. 


— 588 — 


individuen geheel ingesneden tot op een paar stompjes, en 
deze werkwijze deed de boomen goed. Binnen zeer korten 
tijd ontsproten tal van takjes dicht bij elkaar, die met hun 
sierlijk lichtgroen gekleurde blaadjes een modi effect maakten. 
Met eenige moeite zou men van: dergelijke exemplaren 
mooie dichte kroonboompjes kunnen kweekena. Gewoonlijk zijn 
de djohars langs de wegen slordige onoogelijke exemplaren, 
vandaar, dat zij ook wel de plebejers onder de schaduwboo- 
men worden genoemd. 


b. Het mesten, 


Het meest gunstige voor den groei der boomen zou zijn, 
als de grond er onder, vrij van onkruid en met afgevallen 
bladeren bedekt was. Daar zulks echter bij lanen zeer onooge- 
lijk zou staan, gaat men er gewoonlijk toe over, het gras te 
laten groeien, dit kort te houden en eene ruimte rondom den 
stam van 1 M. schoon te houden. Onze inlandsche tuinlieden 
hebben bij dit werk de gewoonte, den grond van het buitenste 
gedeelte van den cirkel uit te diepen en die aarde tegen den 
stam op te hoogen. Het behoeft geen betoog, dat deze werk- 
wijze verkeerd is, daar de grond rondom den boom horizontaal 
moet liggen. 

Ís er later bemesting noodig, dan neemt men een reep gras 
van den cirkel (+ 0.30 M. is voldoende) weg. Men graaft 
een greppel van 1 voet breed en diep en vult die weer op met 
oude paardenmest gemengd met de uitgegraven aarde. Deze 
grond wordt aangedrukt en men plaatst de graszoden daar 
weer op. 


V. Bestryding van ziekten en plagen. 


Over dit onderwerp moet ik zeer beknopt zijn, omdat de 
bestrijding van ziekten en plagen eigenlijk een speciale behan- 
deling eischt, waarvoor in dit artikel geen plaats is. 

De meest voorkomende ziekten in boomen zijn een gevolg 
van cultuurfouren, andere van omstandigheden, waaraan wij 
weinig kunnen veranderen. Sommige zijn gelukkig zeer 
plaatselijk. Zoo hebben de angsana (terocarpus indicus 
WiLLp) en andere Perscarpus-soorten hier nog al last van 


— 589 — 


een klein insect, dat het bladmoes uit de bladeren eet, waardoor 
de laatste vroeg afvallen en de plant er dikwijls zwak uitziet. 
Op de meeste andere plaatsen op Java en elders schijnt dit insect 
niet voor te komen. Ik zag o.a. te Bandoeng, Semarang, Medan 
en Singapore talrijke mooie boomen, waarvan de bladeren 
allen gaaf waren, terwijl hier gave bladeren zeldzaam zijn. 

Het is mij dikwijls opgevallen, dat bij het opsteken van een 
krachtigen wind na zware regens vele boomen omwaaien, die 
op hèt. oog nog gezond en krachtig waren. Indien men de 
corzaak van dit euvel naspeurt, dán bemerkt men bijna altijd, 
dat de wortels in den bovengrond er gezond uitzien en niet 
beschadigd zijn, terwijl de dieper groeiende wortels bijna 
allen verrot zijn en dat, niettegenstaande de bodem geen 
stilstaand water bevat. Ik vermoed, dat de oorzaak van dit 
rottingsproces gezocht moet worden in de vastheid van den 
oudergrond, waardoor voldoende toetreding van lucht verhin- 
derd wordt. Een middel hiertegen is draineeren, in aanplan- 
tingen kan zulks geschieden door het aanleggen van open 
geulen van 2 à 3 voet diep. [In den Bot tuin wordt deze 
maatregel toegepast, de geulen worden met het afvallende 
loof langzamerhand weder gevuld, terwijl later weer nieuwe 
geulen gegraven kunnen worden. Men bereikt daardoor niet 
slechts, dat de bodem eenigszins gedraineerd wordt, tevens 
verrijkt men hem met humus van de afgevallen bladereri, enz. 

In Holland past men het z. g. diepspitten toe, voordat men 
begint te planten. 

De tropen zijn rijk aan fraaibloeiende kiimplanten, dikwijls 
plant men dergelijke gewassen tegen de boomen, zooals: 
Arrabidaea, Beaumontta, Bougainvillea, Congea, Thunbergu, 
enz. Eenige hiervan bedekken de kroon van den boom geheel, 
waardoor hij vroeg of laat onder dien zwaren last bezwijkt. 
Het is daarom niet aan te bevelen, ze bij goed gevormde 
boomen te planten, Soms staan in eenen tuin misvormde 
boomen, die men weg zou moeten doen; van dergelijke exem- 
plaren kan nog nut getrokken worden door de genoemde 
klimmers er bij te planten. 

Met de uitwerpselen van vogels, soms wel door den wind, 
komen fijne zaden op de takken of den stam van boomen, 


590 — 


die er schade veroorzaken. Hieronder kan ik noemen: de 
epiphytisch-groeiende Araliaceae en Ficus, benevens de scha- 
delijke parasieten als: Zoranthus en Viscum-soorten. Deze 
laatste soorten voeden zich ten koste van den tak, waarop 
zij groeien en zijn oorzaak, dat deze eindelijk van uitputting 
doodgaat, waarna tak en parasiet beiden verdwijnen. 

Nog gevaarlijker zijn de epiphytisch groeiende Zicus- planten. 
Een zaadje komt terecht op een geschikt plekje van een tak 
en ontkiemt daar; al spoedig zendt het een ragfijn worteltje 
naar omlaag, dat eindelijk den bodem bereikt en op den duur 
een stam vormt. Langzamerhand komen er meer dergelijke 
wortels, die den boomstam geheel omvatten en eindigen met 
hem dood te drukken, soms blijft de boom niettegenstaande 
hij geheel ingesloten is door de Ficus, nog lang in leven, in 
dat geval ziet men een exemplaar met verschillende takken. 
Bij de teureup (ARTOCARPUS Blwmet TREC) ziet men in 
de bosschen dit verschijnsel niet zelden. 

Hoe eerder men dergelijke epiphytisch en parasitisch groeiende 
gewassen van den boom verwijdert, hoe beter. 

Het is ook niet gunstig voor den groei, als stam en takken 
geheel bedekt zijn met korstmossen en dergelijke. Ofschoon 
geen parasieten, hinderen zij, door een groot deel der opper- 
vlakte te bedekken, toch de noodzakelijke toetreding van lucht 
en licht. Deze kwaal wordt bestreden door nu en dan gebruik 
te maken van een stalen boomborstel ook wel boomkrabber 
genoemd. Hiermede kunnen al die minder gewenschte plantjes 
van stam en takken gemakkelijk verwijderd worden. Een 
varentje doedoewitan (Drymophyllum spec.) dat soms zeer welig 
tegen boomen op groeit, kan men in den drogen oostmoesson 
gemakkelijk verwijderen, in den regentijd zitten de wortels 
vaster aan den bast. Onder de insecten doen soms de witte 
mieren veel kwaad; een bestrijdingsmiddel daartegen is rat- 
tenkruid (warangan) indie men in gangen en in een greppel- 
tje rondom den boom van een paar c.M. diepte fijn gestampt 
rattenkruid strooit, zullen zij weldra verdwijnen. 

Ook boorkevers houden er van in enkele boomsoorten oa, 
de djamboebol, gaten te boren en veroorzaken daardoor vaak 
ziekte, Door er geregeld op te letten, ontdekt men de pas ge- 


— 591 — 


boorde gaten spoedig en kan dan door er met een ijzerdraadje 
zoo diep mogelijk in te steken, het insect meestal dooden. Ten 
slotte moet er voor gewaakt worden, dat de schaduwboomen 
langs de wegen niet gebruikt worden voor het vastmaken 
van steunpunten voor telegraaf of telefoondraden. 


KWAK-ANALYSE. 


_ Het analysen-bureau der Afdeeling Nijverheid (Dr. WuN- 
DERLICH) maakte een analyse van de kwak, waarvan de be- 
reiding in ons vorig nummer werd gegeven. Dr. KLUYVER 
deelde mij daaromtrent het volgende mede: 


Zetmeel (en verwante koolhydraten) 74.7 
BROER RI ERE eer (k:70 
PEI ven et nt ar 0BZ 
NEAEE Eene ere elio AO 
ERE IO rte ane Od 
89.58 


Er ontbreken dus nog ruim 10 pCt. vermoedelijk is dit 
tekort grootendeels er aan toe te schrijven, dat er naast zet- 
meel belangrijke hoeveelheden andere koolhydraten (dextrinen, 
suikers) voorkomen, waardoor de zetmeelbepaling maar zeer 
benaderend is. Drukt men bij de berekening al deze kool- 
hydraten in zetmeel uit, zooals hier geschied ís, dan moet dít 
cijfer noodzakelijk wat lager zijn dan de werkelijke som der 
afzonderlijke hoeveelheden koolhydraten. Ook zal mede in 
verband met het „gorengen” nog wel een klein vetgehalte 
aanwezig zijn. Dit is evenwel niet bepaald. 

Het eiwitgehalte is niet meegevallen, als hoofdvoedsel is 
dus de kwak zeker alleen te gebruiken als men voldoende 
hoeveelheden eiwitrijke substanties aan het rantsoen toevoegt'’. 


K. v.D. VEER. 


Rn nn RN EN A 


BURMA'S LANDBOUW. 


Burma met zijn vruchtbaren bodem en. gunstig verdeelden 
regenval, met zijn waterrijke stroomen en onuitputtelijke wou- 
den, bergt de schitterendste beloften in zich voor een rijke 
economische ontwikkeling. 

Geen wonder dan ook, dat in het Bulletin of the Tmperral 
Znstitute Vol. XVI. No 1. de aandacht gevestigd wordt op 
den economischen toestand van Burma, waarbij inzonderheid 
aan den Landbouw een behoorlijke plaats is ingeruimd, 

Tot heden heeft het Britsche kapitaal weinig belangstelling 
getoond in het meerendeel der producten van Burma, afge- 
schrikt als het werd door de hooge kosten, die er gemaakt 
moeten worden voor het verkrijgen van goeden arbeid en de 
groote moeiten, die er op het gebied van transport moeten 
overwonnen worden. 

Terwijl de oppervlakte van Burma ongeveer driemaal zoo 
groot is als die van Bengalen, telt het nauwelijks het vierde 
deel van de bevolking van die Provincie, De arbeidsloonen 
zijn er dubbel zoo hoog als in Voor-Indië. 

De bevolkingsdichtheid neemt snel toe, zoowel door natuur- 
lijken aanwas, als door vestiging van elders. De bevolkings- 
toename zou nog grooter kunnen zijn, indien het land behoor- 
lijke wegen had. 

De natuur heeft het land voorzien van waterwegen, die in 
het te kort aan landverbindingen een heel eind tegemoet 
kómen. De Irrawaddy, die door hct hart van het land stroomt, 
is 900 mijl stroomopwaarts voor groote rivierstoomers bevaar- 
baar, terwijl haar rechterzijrivier, de Chindwin, over een lengte 
van 300 mijl goed bevaarbaar is, 

Honderd-tonsvaartuigen kunnen in het regenrijke seisoen op 
tal van stroompjes in het binnenland in de behoefte aan trans- 
portmicdelen voorzien. Buiten de getijderivieren aan de kust 
en de hoofdstroomen door de lengte van het land, is het 


— 99 — 


watertransport echter van geringe beteekenis voor de econo- 
mische ontwikkeling van het land, 

Geheel Arakan, het kustland aan de Baai van Bengalen, 
is door getijdestroompjes doorsneden, die alle goed bevaar- 
baar zijn. | 

De Aracan Flotilla Co. bedient daar de kustvaart, terwijl de 
British India Steam Navigation Compagny een geregelde ver- 
binding onderhoudt tusschen Rangoen en Calcutta, Madras, enz, 

Burma heeft slechts 1598 mijl spoorbaan, waarvan het grootste 
deel ingenomen wordt door de eenige lijn, die van Rangoen 
naar het Noorden van het land loopt. 

Alleen in de lagere rijstdistricten sluiten op deze hoofdlijn 
belangrijke zijlijnen aan. Er is nog een zeer ruime gelegenheid 
tot uitbreiding van het spoorwegennet in Burma. Vooral in 
het Noorden van het land, waar het riviertransport slechts on- 
beteekenend kan zijn, is spoorwegaanleg beslist noodig om de 
vruchtbare velden tot werkelijk intensieve cultuur te kunren 
brengen. Vele lijnen zijn reeds ontworpen en wachten slechts 
op aanvoer der benoodigdheden voor den aanleg. 

Een sterk bewijs voor de slechte ontwikkeling van het ver- 
keerswezen is o.a. dat er zelfs geen verbinding is met het 
spoorwegennet van Voor-Indië. Wel bestaan er eenige ont- 
werpen voor die aansluiting, maar in uitvoering is er nog niets. 

Burma's gebrek aan spoorwegen, hoe ernstig ook, wordt 
nog zwaar overstemd door het groot tekort aan verharde 
wegen voor gewoon verkeer. Wat er nog aan wegen ligt, 
verdient nauwelijks dien naam. Buiten de steden en haar 
onmiddellijke omgeving zijn ze gewoonlijk slechts door ossen- 
karren te berijden. Autoverkeer is bijna nergens mogelijk. 
Het rivier- en treintransport wordt slechts gevoed door kar- 
bouwenpaden, die daar op aansluiten en waarlangs in den 
regentijd geen enkel verkeer mogelijk is. Groote gedeelten 
van het land missen alle communicatie. De bewoners van de 
droge streken, die tweemaal per jaar naar de lage landen 
trekken om daar landbouwarbeid te verrichten, brengen hun 
eigen karren mee, daar er geen ander transportgelegenheid 
bestaat. Dat de ontwikkeling van de cultures onder zoon 
toestand ernstig lijdt, is licht te begrijpen. 


e 


Ee, 


Burma wordt onderscheiden in een natte zône, met een re- 
genval van 1786 tot 5080 m.M., welke geheel Burma’s laagland 
omvat; een droge zône met een regenval van 635 tot 1015 
m.M., welke in het midden van het land wordt aangetroffen 
en een hooge natte zône, met een regenval van 1524 tot 2540 
m.M., in de Noordelijke bovenlanden 


Het land is volledig opgemeten, Zoodat nauwkeurige 


statistische gegevens omtrent de cultuur verstrekt. kunnen 
worden. 

In vroeger jaren stelde het Gouvernement groote stukken 
land. soms’ van 30 vierkante mijl oppervlakte, gratis ter 
beschikking. in de hoop, dat kapitaalkrachtige onderne- 
mers daarop flinke ondernemingen zouden vestigen. Dit is 
niet gelukt. 

Wel werden vele stukken aanvaard, maar tot het stichten 
van behoorlijke plantages kwam het niet. Gewoonlijk werd 
het land in kleine stukjes verhuurd aan de bevolking, waarvan 
de eigenaar zooveel mogelijk zocht te trekken, zonder zelf 
eenig kapitaal aan te wenden om het land meer productief 
te maken. 

Het Gouvernement geeft thans geen gronden meer uit op 
deze wijze. 

Vrijwel door geheel Burma wordt de cultuur gedreven 
doer de oorspronkelijke bevolking op eigen gronden, of op 
gronden, die ze daartoe rechtstreeks van het Gouvernement 
huurt. Er zijn slechts weinig groote iandbouwondernemingen 
in Burma. Plantages van 1000 Acres zijn zeer zeldzaam; de 
meeste bedrijven bezitten slechts 20-30 Acres. (! Acre =0,57 
bouw). 

In de laatste jaren zijn groote stukken land op verzoek 
beschikbaar gesteld tot het vestigen van kleine bedrijven door 
bemiddeling van coöperatieve landbouwcredietbanken. De 
regeering is zeer tegemoetkomend, wanneer de ondernemers 
zich voorstellen producten te cultiveeren voor de Europeesche 
markt, als rubber, thee of indigo. 

Voor dit doel kunnen kapitaalkrachtige lichamen ook groote 
stukken in huur of concessie krijgen, De rubbercultuur heeft 
hiervan reeds ruim gebruik gemaakt, 


dd 


— 595 — 


Er is een zeer groote vraag naar kapitaal voor den land- 
bouw. De rente is dan ook hoog, minder dan 20 pCt. wordt 
rooit betaald, meestal leent men tegen 50 pCt. Deze exorbitant 
hooge rente drukt zwaar op de landbouwers. De laatste jaren 
spant men zich bijzonder in om door coöperatieve credietin- 
stellingen in dezen toestand verlichting te brengen. Hoewel 
deze beweging nog slechts in haar kinderjaren verkeert, moet 
geconstateerd worden, dat zij snelle vorderingen maakt, die 
ket land ‘tot zegen strekken. Het coöperatief credit werd vóór 
12’ jaar geregeld en thans zijn er reeds 2251 coöperatieve 
vereenigingen met 51,356 leden welke werken met een kapi- 
taal van 8,5 millioen gulden, Doordat de credietverschaffing 
nog zoo weinig algemeen is, raakt ze nog slechts de buiten- 
zijde van den landbouw. 

Een andere groote moeilijkheid, waarmee de landbouwer te 
worstelen heeft, is de groote sterfte, die er heerscht onder 
het vee. Door een klein aantal wetten tracht men de veestapel 
tegen het optreden van besmettelijke veeziekten te beschermen, 
maar de bevolking werkt er volstrekt niet toe mee om door 
het handhaven van deze wetten hun veebezit te beveiligen. 

Door coöperatieve veeverzekering tracht men in den toestand 
een weinig verbetering te brengen, door de behoefte op te 
wekken tot het nemen van voorzorgsmaatregelen ten behoeve 
van elkaars vee. 

Het Landbouwdepartement van Burma heeft te Mandalay 
een instituut met proeftuinen en een chemisch laboratorium, 
waaraan ook een botanist en een entomoloog is verbonden. 

Het Departement leidt het onderzoek naar belangrijke cul- 
tuuraangelegenheden : de zaadselectie, de zaadverstrekking, het 
onderzoek naar plantenziekten, het invoeren van nieuwe plan- 
ten, enz, 

Behalve het instituut te Mandalay heeft het Gouvernement 
nog 7 proefstations in de verschillende deelen van het land, 
welke over belangrijke onderwerpen publicaties verspreiden 
en voor ieder open staan tot het verkrijgen van inlichtingen 
op landbouwkundig gebied. 

Het volgende lijstje geeft een overzicht van den cultuurstaat 
van Burma. 


Pe ek 


MR . _… «… 10.569.821 Acres (6 025 000 bouw). 
Sorghum (Miltet) . EE 35%:965 2, 
Sesam (widjen) . . . 8.216272 „ 
Boonen (verschillende 

soorten) . . KE 664.817 „ 
Aardnoten (katja tanab) 26N.338 … „ 
Katoen. U Ee 225.401 - 
Maîs. ‘stelen, 320.285 -„ 
Tarwe . … ke 43.580 5 
Gram (Indische manie 

beamen) ‚(Ser AE 65.014 „ 
Saken 45 tr TS a 18. 136 AT 
Famars dd seriele AMEN hen 
Rabbef in ie wie 59.29 7An 
a k 1 799 


Jn totaal is ruim 15 000 000 Acres oen 8 000.000 bouw) 
beplant, terwijl 2/3 van de afgeoogste velden voor rekening 
van de rijst komt, 

Gemiddeld oogst men per Acre 1450 Ib. paddy. De oogst 
van 1916—1917 leverde 6.915.000 ton op, waardoor er een 
surplus was van 2.700.000 ton cargo-rijst. 

In de echte rijstdistricten van Zuid-Burma is alle geschikte 
grond reeds onder den ploeg gebracht, zoodat uitbreiding van 
het plantareaal daar bijna niet meer mogelijk is. Daar kan 
oogstvermeerdering slechts verkregen worden door betere 
methoden toe te passen, 

De velden worden onafgebroken met rijst beplant, vrucht- 
wisseling wordt niet toegepast. Het wekt verbazing te zien, 
hoe nog steeds goede oogsten verkregen worden ondanks het 
feit, dat de velden soms meer dan 50 jaar onafgebroken met 
rijst beplant zijn geweest. Het Landbouwdepartement streeft 
er ernstig naar door intensiveering van de cultuur de op- 
brengsten te verhoogen. Men hoopt langs dien weg de schoone 
resultaten te bereiken, die men in Spanje verkrijgt, waar men 
op gelijke oppervlakte 3-maal zooveel oogst als in Burma 

Het Britsche kapitaal is bij de cultuur van padi zeer weinig 
geïnteresseerd, Des te meer is het in belangen betrokken bij 
het pellen en verschepen van het rijstsurplus. Voor den oorlog 


— 597 — 


waren ook Duftsche firma's hierbij betrokken. De voornaamste 
zaken bij den rijsthandel betrokken zijn: Steel Brothers & Co., 
Bulloch Brothers S Co. en Arracan Co. Ltd. 

DE SESAM wordt in twee gedeelten geoogst. De eerste 
aanplant wordt gezaaid bij het begin van de regens en ruim 
drie maanden later geoogst. Op de sesam volgt dan gewoonlijk 
als tweede gewas sorghum, boonen, of rijst. De tweede sesam- 
oogst komt eenige maanden na den eersten en bedraagt steeds 
minder dan de helft van den eersten. De sesam wordt voor- 
namelijk in de droge zône verbouwd en brengt per Acre 200 
lb. zaad op. 

De olie, die er uit geperst wordt, gebruikt men bij het bereiden 
der spijzen, terwijl de perskoek dienst doet als veevoeder. 

Burma produceert “niet genoeg tot voorziening in eigen 
behoefte, waarom jaarlijks nog 30 000 galon olie en 150.000 
cwts. sesamzaad wordt ingevoerd. 

De cultuur van SORGHUM (Millet) ís vrijwel geheel beperkt 
tot de droge zône. Men verbouwt drie variëteiten, waarvan 
Kunpyang de meest algemeene is. De Sanpyang is smakelij- 
ker en wordt in de bovenlanden ook wel door menschen ge- 
geten, maar over het algemeen levert de Sorghum zoowel 
door de zaden als door de stengels en bladeren een belangrijk 
deel van het veevoeder. Aan zaad oogst men gemiddeld 450 
lb. per Acre, De uitvoer is zeer veranderlijk en variëert van 
40 000 ewts. tot het zesvoud daarvan. 

Onder de zeer vele boonensoorten neemt de Phaseolus lunatus 
(kara) de belangrijkste plaats in. De zoogenaamde Goa-boon 
(Psophocarpus tetragonolobus) die op Java ook wel aangeplant 
wordt onder den naam botor of ketjipir, is in Burma stellig 
van grooter economische beteekenis dan hier. De aanplant 
wordt aangegeven 1948 Acres te beslaan. K 

De Arachts (katjang tanah) wordt voor het grootste deel in 
de droge zône verbouwd, De gemiddelde opbrengst is 1000 lb 
per Acre, De uitvoer was voor het begin van den wereldbrand 
opgevoerd tot meer dan 500.000 cwts, doch moest tijdens den 
oorlog bijna tot niets terug loopen. 

Voor 20 jaar was de grondnoot in Burma eigenlijk nog on- 
bekend. Thans is de eigen consumptie van de grondnooten 


— 598 — | 
belangrijk geworden, terwijl de oliebereiding zich tot een 
industrie van beteekenis heeft ontwikkeld, -die tk. meer 
dan 300.000 galon olie uitvoert, Tha 

Ook de Katoencultuur bepaalt zich tot de abe, zône. : De 
katoen van Burma heeft een korte stapel, Er is nog heel wat 
verbetering aan te brengen in de keuze van het zaad en. de 
methoden van zuiveren en sorteeren. ’t Landbouwdepartement 


heeft hiervoor alle aandacht. Aan schoone kapas oogst men. 


gemiddeld 125 lb per Acre. De uitvoer bedroeg voor;den 
oorlog bijna 250.000 cwts. De jaarlijksche invoer aan garens 
en manufacturen heeft een waarde van 48 millioen gulden. 

Van de mais groeit slechts 10 pCt. in de natte zône. Per 
Acre oogst men gemiddeld 4,500 kolven, of 700 Ib, zaad. 

De farwe komt uitsluitend in de droge zône voor en levert 
gemiddeld 600 lb, per Acre, De uitvoer is onbeteekenend, de 
invoer bedraagt 100.000 cwts. aan graan en 400000 cwts. 
aan meel. 

Ook de Gram groeit voornamelijk in de droge zône. De 
import van dit artikel uit Voor-Indië bedraagt jaarlijks 150.000 
CWIS. 

Sukerriet groeit overal, maar wordt nergens op groote 
schaal aangeplant. Met houten persen worden de rietstengels 
uitgeperst om uit het sap bruine suiker te maken, die in 
ronde schijven wordt verkocht. 

Zabak groeit eveneens overal verspreid, voornamelijk op de 
rijke alluviale gronden langs de rivieren, In Burma rooken 
ook de vronwen en kinderen, zoodat het verbruik enorme 
hoeveelheden vraagt. Stengels zoowel als bladeren doen dienst. 
De invoer van onbewerkte tabak uit Voor-Indië bedraagt ook 
nog 20 millioen Ib. per jaar, zoodat Burma in de verste verte 
nog niet voorziet in eigen tabaksbehoefte,. Toch kon zich ook 
eenige uitvoer ontwikkelen. 

De rubber was voor 12 jaar in Burma nog maar alice be- 
kend in den Gouvernementsproeftuin te Mergui De meeste 
rubber wordt aangetroffen in de smalle strook land tusschen 
Siam en de kust, waar grond en klimaat bijzonder gunstig 
voor de Heveaboomen schijnen te zijn. Juist in die streek mist 
men echter ook alle verkeerswegen. 


— 599 — 


De export neemt voortdurend toe en bedroeg in 1916 —17 
ruim 20.000 cwts 

De Mergur Crown Rubber Company en de Burma Para 
Rubber Company hebben goede zaken gemaakt. 

Thee wordt uitsluitend aangeplant in het hooge Noorden. 
In het derde of vierde jaar begint men de bladeren te plukken. 
Men heeft twee methoden voor de bereiding. Volgens de 
eerste methode droogt men de bladeren eerst in de zon, waarna 
ze gestoomd worden. De vochtige bladeren worden in gemet- 
selde bakken geworpen en daarin samengedrukt om te fermen- 
teeren. Volgens de tweede methode worden de bladeren eerst 
gestoomd en geperst en daarna op matten uitgespreid om te 
drogen. | 

Bijna alle aldus bereide thee wordt in Burma geconsumeerd, 
Slechts 150.000 Ib wordt uitgevoerd. 

Voerzoover de gegevens door HARVEY ADAMSON in boven- 
genoemd Bulletin een vergelijking met den landbouw van 
Java mogelijk maakt, geven zij ons recht tot het trekken van 
de conclusie, dat we hier op landbouwkundig gebied in niets 
voor Burma behoeven onder te doen. 


K VAN DER VEER. 


ner ed A en 


HET EEN EN ANDER OVER DEN SAWAH- 
BOUW IN HET BONDJOLSCHE. 


Het ligt volstrekt niet in mijn bedoeling om de rijstcuituur 
van Sum. Westkust, waaraan door den Heer SMITS reeds 
publiciteit is gegeven, te behandelen, maar ik bepaal me 
slechts tot het vermelden van eigenaardigheden in verband 
staande met de volksgewoonten en het geloof, die ik gedurende 
mijn verblijf in die streek, heb opgemerkt. 

Zooals in bovengenoemde streek gewoonte is, gaat men er 
eerst toe over toebereidselen te maken voor den sawahbouw, 
als men daartoe een opdracht heeft gekregen van het Bestuur. 
Een van de kamponglieden, die aan de beurt is voor het ver- 
richten van desadiensten, moet de menschen de pas ontvangen 
prentah van den kepala-negrie bekend maken. Al door op 
een gong slaande, roept hij de desagenooten van uit de straten 
het nieuws toe. De boodschap luidt, dat men allen den vol- 
genden dag de noodige herstellingen aan pematangs (galangan) 
en banders (slokans) moet verrichten, om zich daarna gezamen- 
lijk naar den „Kapala-bandar’ (di, de plaats, waar het water 
van de rivier afgetapt wordt) te begeven, teneinde een op- 
stuwdam aan te brengen. Dit werk is in één dag nog niet 
voltooid ; gewoonlijk zijn er eenige dagen mee gemoeid. 

Sterke bamboestokken worden ter hoogte van de afvoer- 
leiding vlak naast elkaar in den bodem vande rivier geslagen, 
waardoor als het ware een wand ontstaat, die het rivierwater 
eenigszins het doorstroomen belet en de kali dwingt een ge- 
deelte van haar water aan de leiding aftestaan, Dat die 
pagger aan een grooten druk weerstand heeft te bieden, behoeft 
zeker niet gezegd te worden. Vooral als het aan den bovenloop 
van de rivier hard geregend heeft, wordt zijn kracht terdege op 
de proef gesteld. Men kan dan ook nooit volstaan met één rij 


bamboestokken ; gewoonlijk worden meerdere van dergelijke 


paggers vlak achter elkaar geplaatst, die bovendien nog door 
zware balken gestut worden, om de stevigheid te vergrooten. 


— 601 — 


Het „menboeka bandar” zooals de term luidt. wat letterlijk 
vertaald zeggen wil „het openen van de waterleiding” gaat 
steeds met een plechtigheid gepaard. 

Kleine sawahgroepen, die door hun bijzondere ligging, voor 
het leidingwater niet te bereiken zijn, worden van water 
voorzien door gebruikmaking van waterraderen, geheel uit bam- 
boe vervaardigd, Hierdoor is het mogelijk, dat het water 
uit een rivier op een hooger gelegen sawah gebracht wordt. 
De schets maakt de werking van zoo'n waterrad duidelijk. 

Lijn de genoernde werkzaamheden achter den rug, dan vangt 
men aan met het aanleggen van kweekbedden. Men kent er 
uitsluitend droge kweekbedden. 

ledere kampong bezit één, soms twee gemeenschappelijke 
kweekbedden Men kiest daartoe een hoog gelegen plekje uit, 
hetzij in een tuin, hetzij op een ladang. Het gras en het 
onkruid worden met de patjoel weggekrabd en het kweekbed is 
klaar. Er wordt zoo goed als nooit eenige grondbewerking 
toegepast. Soms wordt het kweekbed nog omheind, opdat de 
bibit niet door koeien of door karbouwen beschadigd zal worden. 

De meesten zaaien padi uit, welke reeds ontkiemd is, slechts 
enkelen zaaien gewone gabah uit. Als men aan het zaad een 
wit puntje ziet, wordt het uit den mand gehaald, waarin het 
tot ontkieming is gekomen, en op een mat uitgespreid, tot het 
een weinig is afgedroogd. Men zou misschien verwachten, dat 
de padi nu uitgezaaid mag worden. Neen, ze moet eerst nog 
aan een voor de bevolking zeer gewichtige behandeling on- 
derworpen worden, Een geestelijke n. 1. moet haar besprenkelen 
met een waterig mengsel van bedak, welriekende poeder, en in 
fijne stukjes gesneden djeroek van een speciale soort; dit ge- 
schiedt onder het voorlezen van een doa De lezer houde mij 
des verklaring der beteekenis van dat gebruik ten goede 
evenals van die der nog te vermelden gebruiken. 

Op een bepaalden dag begeven zich de verschillende deel- 
hebbers naar het gemeenschappelijke kweekbed. Ook nu mag 
een geestelijke niet ontbreken. lmmers, deze moet beginnen, 
midden op het kweekbed een gedoornde pandanplant in den 
grond te zetten. Staat de pandan er, dan worden aan den 
voet daarvan de volgende dingen neergelegd: een mes, een 


— 662 — 


schoteltje met brandende wierook, een djeroek, een handjevol 
ketan, op een bijzondere wijze klaargemaakt, en een stengel 
van tjotjor bebek. Nu wijst de geestelijke een persoon aan 
onder de aanwezigen, die de eerste zaadjes moet uitstrooien. 
De overigen moeten blijven toekijken. Heeft degene, die de 
opdracht heeft gekregen, zijn taak volbracht, dan mogen de 
anderen het voorbeeld volgen. 

Hoe groot de gewenschte hoeveelheid zaad is, die men 
noodig heeft, weet men niet. In den regel houdt men tamelijk 
veel bibit over; dat men te kort komt aan plant materiaal 
komt begrijpelijkerwijze ook voor, hoewel dat niet vaak ge- 
beurt. 

Met het oppervlak van het te bezaaien kweekbed wordt, 
met betrekking tot de quantiteit uit te strooien zaadpadi geen 
rekening gehouden, Vandaar dat de bibit òf te ijl òf te dicht 
op elkaar staat. 

Intusschen is de sawahbodem eenigszins geweekt. De aan- 
voergoten worden afgesloten, men laat het water eerst gedeel- 
teiĳjk afloopen en de sawah krijgt haar eerste grondbewerking. 
Zij, die ploeg en vee bezitten, maken hiervan gebruik; anderen 
echter, die aangewezen zijn op hun eigen kracht, bedienen 
zich van een patjoel. 

Aan den ploeg komt geen enkel metalen onderdeel voor; 
hij bestaat geheel uit hout. Men kan er slechts tot op geringe 
diepte mee ploegen. Gewoonlijk wordt er een koe of een 
karbouw voor gespannen Heeft de landman geen vee, dan 
trekt hij den ploeg zelf, terwijl zijn vrouw achter den ploeg 
loopt Maar dit ziet men alleen op lichte gronden. 

Men kent daar nog een andere wijze van grondbewerking. 
Deze is alleen van eenige waarde voor moerassawahs, en 
sawahs, die zooveel bevloeiïngswater ontvangen, dat de grond 
goed week kan worden. Een troep karbouwen n, l. wordt 
er heen gedreven en men jaagt de dieren in allerlei richtingen 
door de sawah. Binnen betrekkelijk korten tijd is de sawah 
herschapen in een modderpoel. 

Moerassawahs waarin na afloop van den vorigen oogst plant- 
visschen, gewoonlijk ikan mas en goerami, zijn gedaan, worden 
niet direct in bewerking genomen. Die visschen moeten eerst 


Nn NN 
EN ei perks MAN 


N DAAN me — 
STEN ID ae vS 
MANDEN / VIA DONE 


ETAB 


waarmede het Sawahoppervlak gelijk wordt getrokken. 


SE ĳ NS N 
‘SN ls nd JL EE NN EN 
IN en IN NN 
NN 
DN 
En AN 


— 603 — 


gevangen worden. De eigenaar deelt zijn voornemen mede 
aan zijn kamponggenooten. Op den afgesproken dag zijn 
bijna alle dorpelingen, oud en jong, op de sawah aanwezig. 
Onder luid geschreeuw gaan ze allen de sawah in. Deze 
gelegenheid wordt als een groot vermaak beschouwd. 

Behalve de ikan mas en goerami, bevinden zich in die sawah 
ook een groot aantal andere visschen, zooals gaboes, lele, 
sepat, enz. die in den loop van den tĳd, door het slokanwater 
zijn aangebracht. Op deze visschen nu mogen de genoodigden 
hun geluk beproeven. Maar mocht er een ikan mas of een 
goerami in hun netten verdwaald raken, dan moeten ze die aan 
den eigenaar afstaan. 

Men is niet alleen van een net voorzien, maar bovendien 
ook nog van een stuk rond hout, van ongeveer een meter 
lengte, dat met den eenen voet gelijk een wals voortgerold 
wordt over het sawahoppervlak. Het doel daarvan is, om de 
visschen uit hun schuilhoeken te voorschijn te jagen, die dan 
vlug met het net gevangen worden. De rol heeft ook nog dit 
voordeel, dat het onkruid in den grond wordt gedrukt. Ge- 
woonlijk zijn er zooveel deelnemers, dat de grond in zulk een 
mate wordt vertrapt, dat op de vermakelijke vischvangst geen 
grondbewerking meer behoeft te volgen. 

Wat de patjoel betreft, deze wordt niet in den grond geslagen, 
maar men trekt ze door de aardlaag heen, zoodat de bewerking 
zeer veel overeenkomst vertoont met ploegen. De grond wordt 
daarbij wel volkomen gekeerd, maar doordat de patjoel slechts 
tot op een geringe diepte in den grond dringt, verkrijgt men 
op die wijze te werk gaande na het bevloeien geen voldoend 
dikke modderlaag. 

Niet alleen doordat de steel van het werktuig zoo kort is, maar 
ook doordat deze een vrij scherpen hoek maakt met het blad, 
moet de landman onder het patjoelen steeds een zeer ge bukte 
houding aannemen, welke rug en lendenen erg vermoeit. 

Voor moerassawahs daarentegen is het werktuig zeer geschikt. 
Men staat er soms tot zelfs over de knieën in den modder, 
zoodat het aanhoudende bukken wordt vermeden. 

Na eenige dagen worden de grove aardbrokken, die door 
het ploegen of het patjoelen zijn ontstaan, verkruimeld, en 


Teysmannia 38. 


ze HOU 


tevens wordt het houtige onkruid in hoopen gelegd op de 
galangans, terwijl het kruidachtige onder den grond wordt 
begraven. Het verzamelen van het onkruid geschiedt met een 
groote hark, die evenals de ploeg door een koe of een karbouw 
wordt getrokken, of met een kleinere, die door den landman zelf 
wordt gehanteerd. Vervolgens wordt de grond door sommigen 
nog gelijk getrokken. Hiertoe neemt men een vrij lang stuk 
bamboe, waarin zoodanig een spleet wordt uitgesneden, dat de 
tanden van een hark daarin passen. Door de bamboe horizontaal 
over de modder te trekken kan men het veld op gelijke wijze 
vlak maken als met een hark een groentenbed wordt vlak 
geharkt. , 

Daarna wordt de bibit uit den grond gehaald. Dit doet men 
op een tamelijk ruwe wijze. Men trekt ze bij bosjes uit, waarna 
ze tegen een eind hout geslagen worden om zoodoende de aan 
de wortels vastklevende aarddeeltjes te verwijderen. De blad- 
toppen worden afgesneden en men bindt de bibit tot bundels. 
Deze worden òf naar huis meegenomen, òf men laat ze op de 
plaats achter. 

De kweekbedden zijn over het algemeen zoo gelegen, dat 
men er geen water op kan brengen, om het uittrekken te ver- 
gemakkelijken. 

Men wacht nu kalm de prentah tot uitplanten af. Als de 
man met de gong zich weer laat hooren, dan wordt de bibit 
den volgenden dag in manden naar de sawah vervoerd. 

Sommigen planten heel netjes in rijen, anderen echter doen 
het minder regelmatig. In ieder gat komen 5 à 6 plantjes; 
het plantverband is gewoonlijk 30 à 40 cM in het vierkant. 
De planters hebben meestal een bakje, gemaakt van de blad- 
scheede van de pinang, bij zich, waarin een mengsel van stal- 
mest en asch zit. Telkens voordat de bibit in den grond ge- 
stoken wordt, wordt ze eerst even met de wortels tegen de 
meststoffen aan gedrukt. 

Met het planten eindigen de drukke werkzaamheden, maar 
men zit niet stil. Men gaat nu naar het bosch om hout en 
poearbladeren (een Zingiberacee) te verzamelen. Het hout 
wordt gebruikt voor de pilaren van de baroeng-baroeng (af- 
dakje, waaronder de geoogste padi voorloopig op de. sawah 


— 605 — 


wordt opgelegd) en als brandstof gedurende den oogsttijd, ter- 
wijl de poearbladeren aan bamboelatten tot atap worden ge- 
regen, waarmee de reeds gesneden padi op het veld tegen 
regen wordt beschut. 

Dit alles wordt nu reeds gereed gelegd, omdat er, wanneer 
de oogsttijd eenmaal daar is, geen tijd meer veor is. Bij het 
aanbreken van den dag stappen de volwassenen de deur uit 
en richten hun schreden sawahwaarts, terwijl de kinderen thuis 
blijven. Straks als de rijst gekookt, de onmisbare lombok 
fijn gewreven, en de sajoer klaar gemaakt is, brengen de meis- 
jes het ontbijt naar het oogstveld, waar vader en moeder druk 
bezig zijn. De jongens maken zich verdienstelijk met hengelen, 
zoodat hun ouders zich zoodoende na den vermoeienden arbeid 
bij het avondmaal te goed kunnen doen aan een ikan lele of 
gaboes. Des middags wordt geen gewone rijst genuttigd, maar 
inplaats daarvan eet men ketan met kolak. Men geeft de 
voorkeur aan deze gerechten, omdat ze een zeer krachtig en 
smakelijk voedsel vormen, en bovendien gemakkelijk te be- 
reiden zijn. , 

Voordat de padi rijp is, wordt nog een keer of wat gewied. 

Is het zoover, dat de padi er geel begint uit te zien, dan 
is het voor de kamponglieden een wenk om salakbladeren te 
verzamelen. Deze moeten, zoo mogelijk op ieder vak van de 
sawah, recht overeind in den grond gestoken worden. 

Op den eersten oogstdag mag men niet in gezelschap van 
anderen naar de sawah gaan; men moet geheel alleen zijn. 
Met een opgerolde mat onder den arm, een kambeet (van 
pandan gevlochten zak, voorzien van een koord), waarin een 
sabit (sikkel) en een schoteltje met wierook, over den schou- 
der gehangen, en een niroe (tampir) op het hoofd, begeeft men 
zich op weg. Op de sawah gekomen, ontdoet men zich van de 
veelsoortige vracht en begint, onder het koesteren van de beste 
wenschen, de meegenomen wierook te branden. Daarna vangt 
men aan met oogsten, maar eerst niet meer dan tot de kam- 
boet vol is. Wee hem, die het onder het snijden van de 
eerste zeven halmen waagt, ook maar een enkel woord tot een 
ander te richten. Dit eene woord zal hem bij den verderen 
veldarbeid vele moeielijkheden doen ondervinden. Ja, zelfs 


— 606 — 


omkijken is verboden, De gevallen zweetdroppels zullen groo 
tendeels vergeefs zijn. Het minste briesje zal de planten doen 
legeren, ratten en rijstdiefjes zullen zich te goed doen aan de padi. 

Is de kamboet vol, dan houdt men even op met oogsten; 
de padi wordt op de mat gedorscht. Daarna wordt ze met 
de niroe van de vooze korrels ontdaan. Voor dat ze weer in 
de kamboet gedaan mag worden, moet men ze eerst boven 
de brandende wierook houden. 

Nu mag men het oogsten voortzetten, zonder zich aan eenig 
voorschrift te storen. 

Met zonsopgang begint de landman zijn dagtaak, met het 
vallen van den avond eindigt hij ze. Van de jonge padi wordt 
alleen die, welke in de kamboet is, naar huis gebracht. De 
overige laat men op de sawah achter. Mocht men des och- 
tends onderweg geen enkel woord uiten, ook nu, bij het huis- 
waarts keeren, zal een overtreding van dit voorschrift nood- 
lottig zijn. Thuis gekomen wordt de kamboet veilig opge- 
borgen; ze neemt in de loemboeng (schuur) de voornaamste 
plaats in. 

Ook bij het tot bras stampen van de gaba heeft men zich 
aan de wet van het stilzwijgen te houden; een schending daar 
van zal zich, zoo niet op den zelfden, toch zeker op den 
volgenden oogst wreken. 

De malins (geestelijken) hebben het in den oogsttijd, evenais. 
de andere menschen, ook hard te verantwoorden, echter in 
een geheel anderen zin. 


Overal waar de bewuste kamboet-rijst bij het maal opge-- 


diend wordt, is de aanwezigheid van een malin noodzakelijk 
Het komt niet zelden voor, dat hij op een avond vijf tot zes 
keer aan een souper moet deelnemen. 


PROEHOEMAN. 


ü 
4 
Ì 
k 


TN 


dee ee tn rd Eddee dede dd ed 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


Proeven met mechanische landbouwwerktuigen te Noisy 
— le Grande in Frankrijk. 


Het rapport van BINGELMANN MAx in Feuille d' Informations du 
Ministère de l'Agriculture an. XXII geeft een overzicht van de 
proeven genomen met 12 machines van verschillend fabrikaat. Uit 
dit rapport lichten we het volgende. 

Men kan naar behoefte gebruik maken van een stuurwiel, dat 
in de voor loopt, maar beter is het deze inrichting niet aante 
wenden. 

De gereserveerde ruimte tusschen de raderen en de kant van het 
veld moet ongever 20 cM breed zijn. 

De motoren moeten 20 — 25 H.P. niet overschrijden, groote hoek- 
snelheid hebben, met meerdere cylinders van het automobieltype, 
en gemakkelijk in werking kunnen worden gesteld. 

De circulatiepomp (als er één gebruikt wordt) wordt gedre- 
ven door in elkaar grijpende tandraderen, de ventilator door een 
riem. 

Men moet het gebruik van chenilles (zooals de tanks aan het 
front) verwerpen, omdat zij veel kracht verbruiken en de besturing 
zeer bemoeilijken, maar vooral wegens de groote slijtage van de vele 
onderdeelen. - 

De trekmotoren gedragen zich bijna als de motorploegen. Het 
besturen van de drijfwielen is zeer moeilijk, tengevolge van de 
groote drukking, die deze op de aarde uitoefenen, vooral als een 
ervan, voorzien van oneffenheden, in de voor loopt. 

Bij een gemiddelde nuttige trekkracht van 600 á 700 KG. schijnt 
een snelheid van ongeveer 3000 M per uur ( + 0,80 M per seconde) 
de voorkeur te hebben. Men kan de melheid opvoeren tot 4000 
M per uur (+ 1.1 M per seconde), maar daarboven wordt het 
besturen moeilijk en de weerstand neemt te sterk toe. 

Onder dezelfde voorwaarden (jaargetijde, dag, gesteldheid van 
den grond en ploeg) stijgt de weerstand van 100 tot 118 als de 
snelheid meegedeeld aan de ploeg, stijgt van 1 tot 2%. 

“_De trekmotor wordt pas nuttig, indien slagen van 150 Meter lengte 
gemaakt kunnen worden. 


— 608 — 


De tijd benoodigt voor het smeeren der machine beloopt ongeveer 
16 min. (20 sec. met een bekwame mecanicien, 1 min. met een min- 
der bekwaam, niet geoefend werkman). 

Altijd zijn 2 mannen noodig, 1 bij de locomobiel en 1 op de 
stoel van de ploeg of andere machine. 

Zelfs bij automatische verstelling van het ploegmes is deze tweede 
man niet overboding. 

Men moet op niet meer dan 50 minuten nuttigen arbeid per uur 
rekenen. 

Zeer aan te bevelen is het tusschen de locomobiel en de ploeg 
een schokbreker aan te brengen. Daardoor bespaart men 33 á 54 pCt. 
op den tijd, benoodigd voor aan —of los koppelen en van 10 tot 
30pCt. van den weerstand, wat natuurlijk het nuttig gebruik van 
de machine per uur vermeerdert. Bovendien en niet het minst wordt 
de slijtage van beide machines aanmerkelijk teruggebracht. 

Als men in de Lente of in den Herfst het land klaar maakt voor 
bezaaiing, kan men achter de ploeg met voordeel een eg bevestigen. 

Het groote voordeel van de locomobiel, volgende uit de opper- 
vlakte, die zij per uur kan bewerken, is dat de landbouwer, wan- 
neer hij ook wil, die bewerking kan doen plaats vinden. 

Op akkers, waarvan de helling niet sterker is dan 7 á 10 pCt. 
met een lengte of breedte van 1000 tot 1500 M, wordt de locomo- 
biel met voordeel gebruikt. 

Als gevolg van de speciale proeven genomen in 1913 — 14, 1915, 
1916 en 1917 met 63 machines werden eenige gevolgtrekkingen ge- 
maakt, waarvan hier de voornaamste volgen. 

Het gewicht van locomobielen moet 2800 tot 3000 KG. niet te 
boven gaan — Deze zeer handige machines, hebben een gemiddeld 
trekvermogen van 600 —700 KG. Boven dit trekvermogen, kan het 
mecanisme het niet lang volhouden, wat tengevolge heeft een ver- 
hoogd verbruik-en zeer snelle slijtage. 

Als men bij eenigen arbeid bijv. diepploegen een grooter trek- 
kracht dan van 600 tot 700 KG. noodig heeft, moet men zijn toe- 
vlucht nemen tot het gebruik van windassen of dergelijke. 

Om goed te kunnen sturen, is het wenschelijk, dat !'3- van het 
totaal gewicht drukt op het voor of stuurwiel, terwijl 23 drukt op 
de beide-voortdrijvende achterwielen. 

Twee voor — of stuurwielen werken krachtiger dan één. 

Het totaalgewicht van de locomobiel moet verband houden met 
de velgbreedte, zoodanig dat 1 cM velgbreedte overeenkomt met’ 
30 á 35 KG. gewicht (dit cijfer werd door de proeven verkregen 


| 
| 
| 


— 609 — 


en gewaarmerkt). Het is niet juist de breedte der velgen buiten- 
gewoon op te voeren, evenmin als het raadzaam is de dyameter 
der drijvende achterwielen grooter te nemen dan 1,10 á 1,40 M. 

Het gebruik van een of van twee dicht bij elkaar geplaatste drijf- 
wielen is aan te bevelen. Bij twee verschillende drijfwielen, één 
op den akker en het andere in de voor, is de slijtage der kamra- 
deren‘en andere onderdeelen veel grooter. 

Om den weerstand tegen den grond te verhoogen voorziet men 
de velgen van hoekvorminge of ronde oneffenheden. Deze vormen 
verdienen de voorkeur boven andere, omdat zij den grond noch 
te sterk losmaken noch te veel samendrukken. 

Een nadeel van het gebruik van locomobielen, waarvan een wiel 
in de voor loopt is nog, dat daardoor een sterk samengedrukte, 
harde onderlaag wordt gevormd. Vooral bij zware gronden, zooals 
kleigronden, blijven zulke harde banken lang in den grond aanwe- 
zig. Bij zandige gronden doet zich dit ongemak minder voor. 

Bulletin des rens. agr. de U Institut intern. pv. d. v. 


De invloed van sommige factoren op het gewicht, de 
samenstelling en de vruchtbaarheid van kippeneieren. 


(West Virginia Agricultural Station, Bulletin 45). 


Men bemerkt een zeer goed waarneembaar gewichtsverschil bij 
de eieren, gelegd in de verschillende jaargetijden. Het gewicht 
varieert van de eene maand in de andere en bereikt zijn maximum 
in het begin van de lente, als de kippen, haar grootste gewicht 
hebben en de meeste eieren leggen. 

Bij een toom kippen, die men naast graan veel groenvoer gaf, 
varieerde het gemiddeld gewicht per 100 eieren van 5762 Gr. in 
Februari tot 5015 Gr. in Juni. Bij een toom, dat geen groenvoer 
ontving, beliep dit van 6038 Gr. in Februari tot 5024 Gr. in Juli. 

Op 1 Augustus 1911 begon men proeven met 6 toomen om vast 
te stellen, welken invloed overvloedige voeding in vergelijking met 
beperkte voeding zou hebben op het aantal, het gewicht en de 
vruchtbaarheid der eieren. De proef werd voortgezet in 1912 en 1913. 
De drie toomen, die rijkelijk voedsel ontvingen, legden 8062 eieren, 
terwijl de drie beperkt gevoede toomen slechts 5144 eieren gaven. 
Dit bewijst, dat overvloedige voeding een factor van het grootste 
belang is voor de eierproductie. De goed gevoede kippen gaven 
in het derde jaar gemiddeld per kip 138.7 en in het tweede en eerste 


— 610 — 


jaar gemiddeld per kip en per jaar 125,6 eieren. De grootste eier- 
productie had dus plaats in het derde legjaar. 

Gedurende de maand Maart wogen de eieren van deze toomen 
gemiddeld 60,3 Gr, die van de minder gevoede wogen gemiddeld 
51.6 Gr. dus ongeveer 4,5 °/, minder. Hieruit mocht men dus besluiten, 
dat een beperkte voeding de gfootte van het ei doet afnemen. 

Men constateerde dat, als de kippen met de grootste zuinigheid 
gevoed worden, de vruchtbaarheid weinig vermindert De eieren 
van de minder goed gevoede toomen, bleken dan ook even goed 
uit te komen, als die van de andere. Wanneer de kippen in een 
zeker tijdperk veel eieren gelegd hebben, zijn deze eieren niet zoo 
vruchtbaar als die van kippen, die geheel of bijna haar jaarlijksch 
maxium bereikt hebben. Er scheen niet veel verschil te bestaan in 
de sterkte van de kuikens van beide groepen. Over het algemeen 
wogen de kuikens uit eieren van de eerste groep, iets zwaarder 
dan de kuikens uit eieren van de tweede groep. Hiermee klopt ook 
de uitspraak van het „New-York State College of Agriculture, Cor- 
nell University”, dat de kuikens gebroed uit zwaardere eieren zwaar- 
der en krachtiger zijn dan die uit minder zware eieren. En daar 
een krachtiger kuiken later ook een krachtiger hen geeft, verdient 
het de voorkeur als broedeieren steeds de grootste te kiezen. 

In het voorjaar, wanneer de kippen veel eieren leggen en die 
eieren zwaarder zijn dan op andere tijden van het jaar, is het per- 
centage droge stof van het geel hooger dan in het najaar, als de 
kippen weinig leggen. Dat is misschien een reden te meer, 
waarom vroeg gebroede kuikens krachtiger zijn dan laat gebroede, 
omdat het voor de hand ligt, dat het embryo zooveel te beter ge- 
voed wordt, naarmate het geel van het ei grooter is. Nog is het 
van groot belang te weten welken invloed de hoeveelheid fosfor, 
die het voedsel bevat, heeft op het aantal, de grootte en de samen- 
stelling van de eieren. 

Als een tekort aan fosfor in het voedsel een vermindering van 
fosfor in de eieren tengevolge heeft, kan dit een reden zijn, waar- 
om laat uitgebroede kuikens in den regel minder krachtig zijn dan 
die welke in het begin van het seizoen zijn gebroed. 

Het is logisch aan te nemen, dat de kip, gedurende de gewone 


rustperiode, het ruien en voordat zij begint te leggen, in haar 


lichaam bijeenbrengt een voorraad fosfor, die vervolgens benut 
wordt als aanvulling van den voorraad fosfor, die het voedsel be- 
vat. Daardoor is er ten voordeele van de eerste eieren, een ruime 
voorraad fosforhoudende stoffen, de dooiers profiteeren daarvan. 


| 
| 


LEDE bath ad in en “Ce 


— 611 — 


Later als de voorraad verminderd is, kunnen de dooiers niet zoo 
rijkelijk meer van deze belangrijke bestanddeelen voorzien wor- 
den. En het resultaat is natuurlijk dat de zich ontwikkelende 
kuikens minder goed gevoed en daardoor minder krachtig zijn. 
Ook zal men begrijpen, dat een tekort aan fosfor in het voedsel, 
een vermindering aan fosfor in het geel zal ten gevolge hebben 
waardoor het kuiken zwakker zal worden. Om dit speciale punt 
eens nader te onderzoeken, nam men weer eenige voedselproeven 
en men analyseerde de verschillende eieren. De proeven toonden aan, 
dat bij een voeding zonder of bijna zonder fosforhoudende stoffen: 

1. de grootte van de dooiers vermindert. 

2. de dooiers en de eierschalen bevatten een kleiner procent fosfor. 

3. het totale aantal eieren daalde. 

In gewone omstandigheden bevatten de eieren van een kip in 
een jaar een hoeveelheid fosfor gelijkwaardig met + 37 Gr. 

Het resultaat van de proeven resumeerende: 

Een karige voeding vermindert het aantal, het gewicht en de 
kiemkracht der eieren. 

Bulletin mens. des rens. agr. naar het West Virginin Agricult. 
Station Bull. 45. uden: 


Cultuur van rhabarber als moesgroente in Tropische streken. 


De rhabarber wordt als eenjarigen moesplant met succes gekweekt 
in Queensland. Zij laat zich daar even gemakkelijk kweeken als 
in meer gematigde streken. De zaden worden in Februari in bak- 
ken gezaaid en beschermd tegen bovenmatige warmte en vochtigheid. 
Ook kunnen zij een maand later in den vollen grond worden ge- 
zaaid. De zaaibedden moeten goed gemest en bewerkt zijn en 
ongeveer 15 cM. hoog. De jonge planten moeten tegen te veel 
regen en zon beschermd worden. Zij moeten worden verspeend, 
als de planten een hoogte van 15 cM. bereikt hebben. Men ver- 
plant ze met behulp van een soort van truffel, ten einde de teere 
worteluiteinden zoo weinig mogelijk te beschadigen. De plant- 
wijdte bedraagt 45 cM. 

Vier maanden na het zaaien kan men met het oogsten der rha- 
barberstelen beginnen. 

Ofschoon de plant reeds na 3 maanden stelen geeft, dik genoeg 
om afgescheurd te worden, is dit met het oog op de verdere ont- 
wikkeling van de plant niet aan te bevelen. In Queensland duurt 
de oogst van Mei tot November. 


— 612 — 


Enkele, bijzondere krachtige planten laat men bloeien voor zaad- 
winning. Het verkregen zaad doet niet onder voor dat uit de meer 
gematigde luchtstrekken. 

Bulletin mens. des rens. agr. naar Queensland Agricult Journ. 

v. d. v. 


De invloed van het overplanten op de opbrengst van 
de rijst. Proeven genomen op het station voor rijstcultuur 
te Vercelli in Italië. 


Deze proeven werden genomen op een veld, dat deel uitmaakte 
van het terrein („piana’”), waarop men het zaaisel had uitgestrooid. 
Hier en daar trok men zaailingen uit, die men op het onbezaaide 
deel overplantte. Een van de soorten, waarmee men de proeven 
deed, de „Ranghino”, werd zelfs overgeplant op een belendend veld, 
dat volkomen gelijk was aan het zaaiveld, dat door uitdunning 
de benoodigde planten opleverde. Men plantte in de eerste dagen 
van Juni over op de gebruikelijke manier, bij bosjes van 3 of 4, 
op afstanden van 25 tot 30 cM. in ruitverband. Na de gewone 
periode van verfletsing („intristimento”) begonnen de plantjes op- 
nieuw te groeien en voor in Juli waren ze weer groen en ontwik- 
kelden zich en stoelden uit op voldoende wijze. De rijstsoorten, 
die neiging hebben om te gaan legeren hadden op de overgeplante 
perceelen cen grooteren weerstand en alleen nadat de planten bijna 
geheel gerijpt waren, gingen enkele soorten, als Shiraighe en Jojiraschi, . 
legeren maar zonder groote schade voor hun productie. Het aan- 
tal leege korrels was kleiner en het stroo langer en steviger. Onder- 
staande tabel geeft de resultaten van deze eerste proef. 


Opbrengst per H.A. in K.G. 


Soorten. ‚_Niet verplant. \ _Verplant. 
Ofisen At ie BE 6947 6623 
Shiraighe .…. . 3516 5586 
Svante ad 4812 6440 
Takatzu. | 4874 5877 
Jojiruschi . Jed 2937 | 7410 
Nero di Vialone. . | 4327 4704 
Leucino. RA. 5881 4596 
Ranghino . ...| 3921 6057 


— 615 — 


De soorten Onsen en Leucino alleen gaven minder gunstige resul- 
taten, evenwel moet men opmerken, dat, terwijl de andere niet 
verplante soorten van neerslaan te lijden hadden, deze twee soorten, 
waarvoor het verplanten schadelijk bleek, geen neiging vertoonen 
om te gaan liggen. 

In afwachting van nieuwe proeven, meent het station te Vercelli 
toch reeds te hebben aangetoond, dat het verplanten hoogere op- 
brengsten verzekert, vooral bij rijstsoorten, waarvan het stroo niet 
sterk is. (Zooals de lezers weten zullen, past men in Italië uitzaaiing 
toe en kent men er geen padi-kweekbedden). 

Bulletin menmel des Rens. agr. naar Il Giornale de Nisiculture. 

v.d 


De rook der steden en de groei der planten. 


Men koos zes stations in de stad Leeds en hare omgeving, zoo 
dat men kreeg een afdalende reeks, wat betreft de graad van 
atmosferische bezoedeling, van het hart der industriestad naar een 
plaats in hare omgeving op ongeveer 10 K.M. van de stad verwij- 
derd met betrekkelijk zuivere lucht. Een zekere hoeveelheid aarde, 
genomen. van èèn veld, werd gebruikt om 18 groote houten bakken 
te vullen, ieder inhoudende + 45 K.G. Op elk der stations groef 
men drie bakken in op een open plek en men zaaide in één bak 
radijs, in de tweede snijsalade, in de derde kool. In de zeisoenen 
1911 en 1912 werden de verschillende oogsten gewogen. De tabel 
geeft de gemiddelde gewichten van de verkregen oogsten op de 
zes stations. 


Graad van at- | Gem. gewicht (Gem. hoeveel- 
mosferische van den heid zwavel 1 
Regelen oogst. de droge stof. 
emeten naar de 
STATIONS. Sarbiks neerge- VTE CERA 
slagen zwavel in Oogst. Oogst 
den vorm vans ITE 
ed NL ON NR 
1. Industrieele Zone 215 46\ 31\ 15 |142|210\ 211 
2. Hart der Stad | 197 49 | 40| 37 | 156 | 171 { 171 
3. 1,6 K.M. v/h Noorden ! 134 60/ 74\ 89 |112/130/ 148 
4. 3,2 K.M. v/h Noorden | 103 00 \ 86/122 [111 {132 129 
5. 48 K.M. v/h Noorden | 73 100 | 100 / 100 | 100 ! 100 | 100 
6. 9,6 K.M. v/h Westen | 91 80/125| 47 [106 | 78 | 101 
| 
GE EN AEN DEMEN GM CORET AN Ne 


—GbrÂ 


De verkregen uitslag bewijst, dat er een zeer nauw verband 
bestaat tusschen den graad van onzuiverheid der lucht en den 
groei der planten. Den invloed der bezoedelde lucht bespeurt men 
ook aan de hoeveelheid zwavel van den oogst. Bovendien scheen 
de invloed der onzuivere lucht steeds grooter te worden, daar de 
oogsten aan station I telkens geringer werden. 

Toen in den herfst van 1913 de proeven drie jaren geduurd 
hadden. werd van den grond van ieder station een chemische en 
bacteriologische analyse gemaakt, die hieronder volgt. 


Analyse van den grond der stations na 
drie jaar blootgesteld te zijn aan den rook. 


‚_ Calciumcar- Stikstof in | Aantal 
Stations. bonaat in den den vorm van! bacteriën in 
grond. nitraten. \ 1 Gr. aarde. 
|_millioenste 
0/0 deelen ‚duizenden 
1 0,12 1,2 876 
2. 0,17 | ' 798 
3. 0,19 1,9 1054 
4. 0,26 3,4 1235 
5 0,30 4,6 | 1:36 
6. | 0,34 5,1 1420 


Deze analyse bewijst duidelijk, dat de schadelijke invloed van 
de vervuilde lucht op den groei van de planten voor een groot 
deel een gevolg is van de ongunstige omzettingen, die in den grond 
hebben plaats gehad, zooals een spoedige uitputting, van de voorraad 
calciumcarbonaat en het eindigen van de werkzaamheid der bac- 
teriën, die de omzetting van de stikstof bewerken. 

Als aanvulling op de vorige proeven, werden in de omstreken 
van Leeds op verschillende plaatsen planten gekweekt, om de 
plantengroei te vergelijken op afstanden van 6,5 K.M. en 11 K.M. 
van het centrum der stad. Men constateerde dat de planten op 
het verst afgelegen station gemiddeld 20 pCt. beter groeiden dan 
die op 6,5 K.M. van de stad verwijderd waren. Ook lette men op 
den groei der boomen en van de kruidachtige planten en bespeurde 
ook bij deze den ongunstigen invloed van vervuilde lucht. 

De boer en de groenteteler, die zich gevestigd heeft in de om- 
streken van een industriestad, ondervindt de nadeelige invloeden 
op dikwijls pijnlijke wijze. 

Bulletin mens. des rens. agr. naar Journ. of Agrie. Siecnee. 

v. d. v. 


ERE 


Irrigatie in Italië. 


In Italië zijn de meest intensieve cultures, als de vruchtenteelt in 
Sicilië, de groententeelt in Napels en de bloemkweekerijen in Li- 
gurië, slechts mogelijk door de irrigatie, want de regens zijn er 
onregelmatig en in sommige streken zelf zeldzaam, 

Bijna overal regent het in den winter overvloedig, terwijl in de 
7 of 8 zomermaanden bijna geen water valt. 

Men voorziet zich op verschillende manieren van het benoodigde 
water. Betreft het kleine hoeveelheden, dan haalt men het water 
uit putten, met behulp van emmers, of door schepraderen, welke 
door dieren worden bewogen (in Midden-Italië), of door centrifu- 
ges, gedreven door een motor (gewoonlijk een electro-motor). 

Vooral in de Riviera en de Po-vlakte zijn de hydro-electromotoren 
zeer algemeen. Gedurende de daguren, wanneer de electrische 
stroom tegen lager tarief geleverd kan worden dan ’s nachts, wer- 
ken talloos vele motoren in dienst der irrigatie. Het water wordt 
op die wijze 8 tot 17 maal zoo goedkoop naar boven gevoerd, 
dan door de kracht van menschen of dieren. 

Zelfs al kost het water op deze wijze verkregen toch altijd nog 
veel, wanneer het aangewend wordt voor boomgaarden en vroege 
groententuinen, geeft het nog een aanmerkelijk voordeel. Een goede 
sinaasappelentuin levert per jaar en per HA. voor f 1000.— tot 
f 1500.— aan vruchten, zoodat hooge waterkosten wel gedragen 
kunnen worden. 

Bij toepassing op ruime schaal, bij voorbeeld bij exploitatie 
van 20 à 40 HA. en waarbij ook gewone groenten, olijfboomen, 
enz. geteeld worden, komt de prijs al spoedig te hoog en is 
de hoeveelheid, die opgevoerd zou moeten worden niet altijd te 
verkrijgen. 

Hierom tracht men zooveel mogelijk partij te trekken van het 
regenwater, dat men in reservoirs verzamelt. Deze vergaarbakken 
varieeren van gewone regenputten van enkele honderden cubieke 
Meters inhoud tot groote kunstmeren (wadoeks) van verschillende 
millioenen cubieke Meters inhoud in sommige vallen van de Alpen 
en de Apenijnen. Verscheidene van die kunstmeren zijn gevormd 
door het afdammen van ravijnen door middel van aarden dammen of 
gemetselde murerf: de Lagastrello, de Brasimore, de Gorzente, de 
Devero, de Adamello, enz. De grootste van alle is het kunstmeer 
van Sardaigne, dat door een muur van 55 Meter hoogte wordt af- 
gesloten en dat 350 millioen M3. water inhoudt, waardoor 20.000 
tot 30.000 HA. land zoodanig bevloeid kan worden, dat het ;«: 


— 616 — 


wordt voor de meest intensieve cultuur onder waarborging van de 
grootste zekerheid van den oogst. 

De meeste opstuwingen vindt men in Noord-Italië, maar ook in 
Midden-Italië worden zeer belangrijke waterwerken aangelegd, o.a. 
in de rivieren Bradane, Sele, Simeto en Fortore. 

De dam in de Fortore zal zelfs een hoogte van 75 M. krijgen, 
waardoor 410 millioen M3. water wordt verzameld, dat in de zomer- 
maanden’ 20.000 HA. van het benoodigde water kan voorzien. 

Het water van deze reservoirs wordt in het algemeen in de eer- 
ste plaats aangewend voor de opwekking van electrischen stroom, 
die dan zeer goedkoop verkregen wordt. Vervolgens wordt het 
door kanalen naar de velden geleid tegen betaling van 4 à # cent 
per MS, of tegen een bepaald tarief per HA. (f 40.— tot f 60.—). 

Voor bevloeiing van weiden en minder intensieve tuinen is de 
kostprijs van het water nog te hoog, terwijl de capaciteit van de 
kunstmeren ook niet zoo groot is, dat voor alle gronden water be- 
schikbaar gesteld zou kunnen worden. 

Het water voor de meest uitgestrekte irrigatiegebieden wordt ge- 
leverd door de groote rivieren en bergmeren. De gewone manier, 
waarop het water daaruit verkregen wordt, is het aanleggen van 
stuwdammen dwars door de rivier, waardoor deze wordt opgestuwd 
tot het niveau dat men voor de aftapping wenscht. 

Verscheidene van deze irrigatiewerken dateeren van de Middel- 
eeuwen. De „Naviglio Grande” bijvoorbeeld, werd reeds in de 
)2de eeuw aangelegd. Dit kanaal heeft een lengte van 50 KM. en 
levert ongeveer 55 MS3. per seconde. Als alle navigli in Ítalië is ook 
dit kanaal bevaarbaar. Ook het kanaal Muzza, met een debiet van 
70 M3. en Cremono met 30-MS. zijn reeds van zeer ouden datum. 

Onder de groote moderne kanalen dienen genoemd te worden de 
Villoresi (44 M3.), de Marzano «30 M3.), de Veronese (15 M$.) en 
Tagliamento (17! M3 

Het grootste nieuwe kanaal is de Cavour, dat 110 M3. per seconde 
vervoert en een lengte heeft van 82 KM. ongerekend de vertakkingen. 
Door den aanleg van dit kanaal werd ongeveer 1000 vierkante KM. 
arme zand- en grindgrond omgetooverd in sawah’s en vruchtbare 
weiden. 

Het Emiliano-kanaal zal nog grooter worden. ‘Dit zal een lengte 
hebben van 300 KM. en een capaciteit van 300 MS, terwijl de aan- 
legkosten geschat worden op 150 millioen gulden. 

De omzetting van de cultuur op droge gronden tot die op be- 
vloeide akkers vraagt groote kapitaalvastlegging, reusachtige kanaalar- 


— 617 — 


beid en groote technische kennis. De voordeelen komen daardoor 
gewoonlijk ook slechts langzamerhand. Zelfs onder de beste omstan- 
digheden moet men 20 à 30 jaar rekenen, voor men alle water, 
dat het kanaal aanvoert tegen behoorlijken prijs verkoopen kan. 
Het water van de Villoresi was 40 jaar na de openstelling nog niet 
geheel verkocht. 

Zonder medewerking van het Gouvernement is de uitvoering van 
zulke groote irrigatiewerken ook niet wel mogelijk. 

De Italiaansche Staat geeft een subsidie gedurende de eerste 10 
jaar van 3 pCt. van het kapitaal, dat is besteed voor den aanleg van 
het kanaal en de secondaire leidingen; gedurende de volgende 20 
jaar bedraagt het subsidie 2 pCt. ; de dan volgende 10 jaar IpCt. 

Indien het kanaal tevens dient om te voorkomen, dat de rivier 
buiten haar oevers zal treden, dan geeft de Staat bovendien 20 tot 
50 pCt. van de aanlegkosten. 

Voor het reservoir en kanaal in Sardaigne, dat 15 millioen gulden 
kost, betaalt de Staat in eens 1!/, millioen gulden en gedurende 50 
jaar f 75.000. —’s jaars. 

Na 90 jaar worden alle werken het eigendom van den Staat. 

Bulletin mensuel des Rens. agricoles. v.d v. 


Landbouwonderwijs door middel van den spoortrein in 
Spanje. 


In Spanje is men vanaf 1914 druk bezig de spoorwegen te be- 
trekken in de propaganda voor verbetering in den landbouw. De 
spoorlijn „Soria” heeft in al haar stations een klein maar practisch 
_ landbouwmuseum ingericht, dat aan de landbouwers een gemakke- 
lijk overzicht geeft van de belangrijkste nieuwigheden op land- 
bouwtechnisch gebied en daarenboven allerlei inlichtingen geven 
aangaande bemesting, practische werktuigen, veeverzorging, enz. 

Daarenboven belast de administratie van den spoorweg zich met 
het overbrengen van vragen der landbouwers aan het Gouver- 
nement betreffende ondersteuning ten behoeve van landbouwonder- 
nemingen ten algemeenen nutte. 

Bulletin des rens. agr. v. d. v. 


— 618 — 


De rijstcultuur in Spanie. 


Spanje neemt de.tweede plaats in onder de rijstproduceerende 
landen van Europa. De rijstvelden beslaan een oppervlakte van 
38.000 HA. (53.500 bouw) tegen 144.000 HA. (203.000 bouw) in 
Italië. 

Een van de voornaamste hindernissen die de uitbreiding van de 
rijstcultuur in den weg staan is het feit, dat zij „etmidie wordt 
de malaria te verbreiden. 

De rijstcultuur in Spanje is gekarakteriseerd door haar overeen- 
komst met de methoden in Azië gevolgd: Aaneengesloten velden, 
uitzaaiing op kweekbedden, uitplanten op de velden. 

In geen ander Europeesch land is deze wijze van verbouwen 
zoo verbreid als in Spanje. 

De Aziatische methode van overplanten, het rationeele ploegen 
met moderne werktuigen en het gebruik van kunstmest hebben de 
rijstcultuur in de provincie Valence tot een hooge graad van vol- 
maaktheid gebracht. Dit blijkt uit de gemiddelde oogsten (6400 KG - 
gabah per HA. dat is 73 picol. per bouw.) welke bijna dubbel zoo 
groot zijn als die van Italië, meer dan het dubbele van Japan, 
bijna het zevenvoud van Voor-Indië (bijna 3 maal zooveel als op 
Java). 

Bulletin des. agr. v. d. v. 


MAAN EN REGENVAL. 


Naar aanleiding van de opmerkingen van den heer A. W. 
NAUDIN TEN CATE (in aflev. 9) over den invloed van de maan 
op den regenval, verzocht de redactie mij, mijn gedachten 
over dat vraagstuk in dit tijdschrift te willen mededeelen. 

Aan dien wensch wil ik wel voldoen, maar niet dan schoor- 
voetend, want ik ben onzeker, of ik daarmee ten goede of 
ten kwade handel. De maansinvloed op de meteorologische 
elementen toch is een klavier, waarop eigenwijsheid, valsche 
ervaring en onjuiste toepassing van de leer der waarschijnlijk- 
heid, lustig spelen, zoodat het misschien beter ware te trachten, 
het deksel dicht te doen, ware het niet, dat men daarmee 
ook den bona-fide muzikanten den pas zou afsnijden. 

Daar, bovendien, het deksel nu eenmaal toch niet gesloten 
kan worden, moeten we het spelen maar geduldig aanhooren, 
Trouwens het duurt al zoo lang — misschien wel van Adam's 
tijd — dat men er aan gewend is geraakt. 

Interessant is de lezing van een verhandeling van GOTTHOLD 
WAGNER „Der Einfluss des Mondes auf das Wetter”!), waarin 
hij de quaestie uit de diepste oudheid ophaalt en tot in onzen 
tijd vervolgt. Hij beschouwt daarbij het astrologische geloof 
van den invloed der gesternten op de meteorologische elementen 
en de voorspellingen, die daarop gegrondvest werden, alsmede 
de theorieën, waarmee dat geloof werd gesteund en verklaard. 
Leest men dit alles, dan begrijpt men, hoe het geloof aan een 
invloed van de maan bijna erfelijk door het menschdom 
verworven is en hoe het voortdurend gevoed wordt door 
tendentieuse verklaringen van oppervlakkige waarnemingen, 
waartoe de arme maan met zijn schijnsel onschuldiger wijze 
aanleiding geeft. 

Is de maan bijna vol, dan maakt een hemel, die gedeeltelijk 
bewolkt is, nog een aardig effect van helderheid, maar is er 


1) G. GERLAND’s Beiträge zur Geophysik Bd XII, 1913 pg. 277. 


Teysmannia 39 


EN PA 


geen maan, dan is dat maar sobertjes. Ergo — zoo concludeert 
haastiglijk het menschdom — is bij volle maan de bewolking 
minder en natuurlijk ook de regenval. 

De menschen, echter, worden tegenwoordig bijzonder wijs 
en begrijpen wel, dat zulke gevolgtrekkingen niet door den 
beugel kunnen. Maar, een invloed moet, coûte que coûte, 
aangenomen worden; daartoe zijn ze, als het ware, erfelijk 


belast. Daarom wordt uit de herinneringen van langjarige 


ervaringen geput, markante samentreffingen worden opgehaald 
en weldra is het geloof netjes aangekleed met een camouflage- 
jasje van empirische redelijkheid. 

Al sedert een eeuw hebben de meteorologen getracht het 
bijgeloof te bestrijden, zoowel door algemeene beschouwingen, 
als door het opsporen van een mogelijken invloed en de 
juiste bepaling van dien invloed, maar gelukkig zijn ze in 
dat dubbele streven niet geweest. 

Dat opsporen van dien invloed viel anders geheel in hun 
lijn — noemde niet al GUETELET de meteorologie „le noble art de 
grouper les chiffres’ en was niet voor het opsporen van eenigen 
invloed en het bepalen zijner grootte, juist rangschikking van 
vele waarnemingscijfers volgens maanelementen noodig? Maar 
met rangschikken alleen komt men er niet: kritiek en toepassing 
van de wetten der waarschijnlijkheidsleer zijn vereischt, en 
dat werd wel eens vergeten, of, zachter uitgedrukt, niet vol- 
doende in het oog gehouden. 

Voor den ijver, waarmee gerangschikt werd, moge, als 
voorbeeld, de invloed van de maansphase op de frequentie 
van onweders aangehaald worden. HANN haalt in zijn stand- 
aardwerk !) niet minder dan 14 onderzoekingen aan en 
wijst er op, dat een dertiental dáárin overeenstemmen, dat 
ze méér onweers bij nieuwe maan dan bij volle maan geven. 
Onder hen is ook de uitkomst door v.D. STOK voor Batavia 
gevonden (52 pCt. en 48 pCt.). HANN meent, dat, wanneer 13 
van 14, van elkander onafhankelijke, waarnemingsreeksen 
zulk een invloed in gelijken zin en van gelijke orde van 
grootte opleveren, het werkelijke bestaan van dien invloed 
veilig mag aangenomen worden. 


1) J. HANN-Lehrbuch der Meteorologie, 1915. 


is 


— 921 — 


Het zou echter kunnen zijn, dat de invloed nog met andere 
invloeden vermengd is gebleven en het rangschikkingsprocédé 
niet bij machte is geweest een scheiding te bewerkstelligen. 

Behalve de maansphase, d.w.z. de stand der maan in 
betrekking tot den stand der zon, zou ook de afstand en de 
declinatie invloed kunnen hebben. 

Het is nu juist bij het onderzoek naar den invloed op den 
regenval, dat hieromtrent nadere onderzoekingen zijn verricht 
en uitkomsten zijn verkregen, die ons dwingen sceptisch te 
staan tegenover tot nu toe verkregen uitkomsten, 

In het Nat. Tijdschrift Dl. 64 (1905) publiceerde Dr. S, FIGEE 
de uitkomsten van een uitvoerig onderzoek naar perioden in 
den regenval op Java. Als waarnemingsmateriaal had hij hier- 
bij gebruikt den gemiddelden regenval op Java voor elken 
dag der periode 1579—1902, Het aantal regenstations steeg 
in die jaren van 70 tot 110. Bovendien heeft hij ook gebruikt 
de gemiddelde regendichtheid. 

Onder de regendichtheid voor een bepaalden dag verstaat 
hij, van het geheel aantal stations, het percentage, waar het 
dien dag regende. 

FIGEE rangschikte nu 1° volgens den wisselenden afstand 
maan-aarde, 29 volgens de maansphase, 3° volgens de maans- 
declinatie. Alleen voor het tweede geval kreeg hij een 
duidelijk resultaat, en wel, een veertiendaagsche schommeling ! 
Zoodanig, dat het bij nieuwe ex bij volle maan 7.4 meer 
regent dan bij eerste en laatste kwartier. 


Dus: nieuwe maan + 
eerste kwartier — 
volle maan + 
laatste kwartier — 


(es) 


5 
lar 


pCt. 


0 6 Go 


er 


De regendichtheid gaf een zelfde soort schommeling met een 
amplitudo van 5 pCt. 

Dat FIGEE als uitkomst een veertiendaagsche en geen 
maandelijksche schommeling vindt, behoeft geen verwondering 
te baren, daar de getijden-invloed der maan hoofdzakelijk 
veertiendaagsch is en een invlged op den regenval allicht 
een dergelijken oorsprong zal hebben. 


Wat de beteekenis van dezen invloed aangaat, merkt FIGEE 
op, dat primo de regelmatige schommeling eerst voor den 
dag komt ín het gemiddelde van een groot aantal stations 
en jaargangen, secundo dat 7.4pCt van den gemiddelden 
dagelijkschen regenval maar 0.5 mm bedraagt en dus geheel 
in het niet zinkt bij de regenbuien, die hier plegen voor te 
komen. 

Om terug te komen op de twijfel, die bij dergelijke uitkomsten 
blijft bestaan, wil ik hier een onderzoek van G. LAMPRECHT 1) 
aanhalen, 

Onderzoekt men, zoo merkt LAMPRECHT op, of er een schom- 
meling in den regenval is, die met de maansphasen of met 
den afstand maan-aarde op en neer gaat, en dat voor elk der 
beide invloeden afzonderlijk, dan vindt men zoo goed als 
geen effect. 

Maar combineert men ze, dan blijkt daarentegen dat effect 
buiten verwachting groot te zijn, | 

Als waarnemingsmateriaal gebruikt hij gemiddelde maand- 
sommen en wel voor 40 Duitsche stations over 58 jaren en 98, 
hier van Java, over 24 jaren. 

Verder verdeelt hij de maandsommen van ieder jaar in de 
zes met grooteren en de.rest met kleineren val. 

Zijn einduitkomst is dan: 
valt volle maan bij kleinen maansafstand, dan regent het meer 
dan in het omgekeerde geval, 

Dit is dus een invloed, afhankelijk van den onderlingen stand. 
van maan, aarde en zon, die in 411.79 dagen een cyclus doorloopt. 

Onderzoekt men dus alleen den regen volgens de phasen, 
dan zou het effet door het wisselen van den afstand verdwij- 
nen, en omgekeerd, als men enkel volgens de afstanden rang- 
schikte, zou door de wisseling der phasen het effect nul worden. 

LAMPRECHT werkt enkel met het relatief nat of droog zijn 
van een maand en daardoor is zijn uitkomst alleen qualitatief 
en niet quantatief, Zeis echter vrij sprekend, want de aantallen 
der drogere of nattere maanden in de twee tegenovergestelde 

gevallen verhouden zich ongeveer als 1:2}4. 


1) Naturwissenschaftliche Woekenschrift, 1904 (overgenomen in de Meteo- 
rologische Zeitschrift, 1904, pg. 517). 


Nu zijn, sindsdien, voor Java ‘andere cijfers gepubliceerd, 
die toelaten de realiteit van dezen invloed nader te onder- 
zoeken. 

In de „Uitkomsten der regenwaarnemingen op Java, 1914” is 
nl. opgenomen (pg. VIII) een overzicht van „de gemiddelde 
regenval op Java voor iedere maand uitgedrukt in deelen van 
het overeenkomstige -gemiddelde voor het tijdvak 1879 —1911”. 

Wanneer dus, om een voorbeeld te geven, de gemiddelde 
regenval in Augustus voor alle stations in het geheele tijdvak 
50 mm was en in Augustus van een zeker jaar 100 mm, dan 
draagt die Augustus-maand het getal 2. 

„Rangschikking volgens de bovenvermelde pericde van 

411.79 dagen leverde mij nu inderdaad een schommeling op, 
over 8%, waarbij echter de meeste regen bleek te vallen, niet 
bij nieuwe maan in kleinsten afstand, maar bij laatste kwartier 
in kleinsten afstand. Bovendien was de schommeling niet bi- 
zonder duidelijk. Ook. is de amplitudo gering! 

Nemen we voor den gemiddelden maandelijkschen regenval 
rond 200 mm aan, dan is ze maar 16 mm, en wat beteekent’ 
nu 8 mm meer of minder op een Indische maandsom >! 

Enkel in zeer droge maanden zou het van groot belang 
kunnen zijn of door zulk een maans-invloed de droogte al of 
niet verbroken werd, maar het behoeft wel geen betoog, dat 
onderzoekingen als de bovenstaande volstrekt geen uitsluitsel 
geven over dergelijke bizondere gevallen en dat het afzonderen 
van een maans-invloed in die gevallen, waarbij talrijke factoren 
in het spel zijn, uiterst bezwaarlijk zou zijn. In een land met 
zulk een grilligen en zwaren regenval als Indië is, mag dat 
voorloopig wel als onmogelijk worden beschouwd. 

Nog veel moeilijker zou het zijn om het intreden van den 
. regen, of wel de verdeeling over het etmaal, ten opzichte van 
maansinvloeden te onderzoeken. 

Het optimisme van den Heer NAUDIN TEN CATE omtrent 
de mogelijkheid, dat de Heer KocH te Buitenzorg de beschik- 
king zou kunnen krijgen over cijfers, welke de kwestie da- 
delijk zouden ophelderen, kan ik helaas heelemaal niet deelen 
en ik zou den Heer KocH willen aanraden, niet dan met 
de naodige voorstudie, meerdere van zulke rangschikkingen, 


— 624 — d 


als die, waarover hij in de 4de aflev. van dit tijdschrift bericht 
geeft, uit te voeren. 

Het verschijnsel, door den Heer NAUDIN TEN CATE opge- 
merkt, dat gedurende enkele dagen, de regen telkens later 
inviel, is vaak waargenomen, Het laat zich voorshands zonder 
de aanneming van een maansinvloed verklaren. 

Het is bekend, dat het weer in aequatoriale streken niet 
het gevolg is van een reeks voorbijtrekkende „depressies en 
hooge-drukgebieden, maar dat het, voor een groot deel, het 
resultaat is van een dagelijksche storing in een stationnairen 
toestand, 

lederen dag komt de verwarming van de zon met de ge- 
volgen daarvan en in den nacht de afkoeling en herstelling 
van den oorspronkelijken toestand. Dat herstel is echter 
meestal niet volledig, een resteffect blijft over. De temperatuur, 
het vochtgehalte, de betrekkelijke vochtigheid, en andere 
meteorologische elementen zijn een weinig veranderd en het 
spel van den volgenden dag zet hooger of lager in en ver- 
loopt daardoor wat sneller of langzamer, sterker of zwakker. 
Hiermee in verband zou b.v. de dagelijksche regenbui telkens 
omstreeks een uur later kunnen loskomen, en inderdaad heeft 
men zulke vertragingen of vervroegingen vaak waargenomen. 

Over groote landstreken kunnen die verschijnselen tezamen 
het resultaat geven van het voorbij trekken van een golf en 
de voortplanting van dergelijke weergolven rond de aarde is, 
enkele jaren geleden, door een onderzoek van DEFANT waar- 
schijnlijk gemaakt. | 


Ten slotte mag, als de moraal der geschiedenis, gezegd 
worden, dat de maans-invloed op den regenval ingewikkeld ís, 
maar klein, en dat de praktijk voorloopig geen rekening met 
hem behoeft te houden. 

W. VAN BEMMELEN. 

Observatorium, Weltevreden. 


TARWECULTUUR IN INDIË. 

Er zijn in den laatsten tijd heel wat pennen in beweging 
gebracht door de vraag: „Is het al of niet mogelijk in Indië 
tarwe te verbouwen, en zoo ja, groeit het gewas hier dan goed 
genoeg om de cultuur ervan meer rendabel te maken dan die 
van andere gewassen”. Men kan het in deze dagen, waarin 
de woorden „voedselvoorziening” en „crisis in de groote cul- 
tures” als het ware niet van de lucht zijn, een teeken des tijds 
noemen, dat velen zich met de beantwoording van de hierboven 
neergeschreven vraag bezighouden. Men denke echter niet, 
dat tarwe vroeger ook niet reeds meermalen de aandacht van 
het publiek gevraagd heeft. In het Vde deel van de „Verhan- 
delingen van het Bataviaasch Genootschap” (1790) komt b. v. 
reeds een artikel voor, waarin de goede resultaten, verkregen 
met den verbouw van „Caabsche, Japanse, Persiaanse en Macause 
Farwe in de Tuynen van Jacatra” worden besproken 

Later worden nog tal van proeven genomen, waarvan er 
één tot gevolg heeft gehad, dat tarwe in de jaren 1828 — 1872 
geregeld over een oppervlakte wisselende tusschen enkele en 
ruim 200 bouws op de helling van de Merbaboe werd geteeld, 
en men te Salatiga en Semarang brood kon nuttigen uit Ja- 
vaansche tarwe bereid. 

Al hebben de proeven van vroeger tijden geen tastbaar 
resultaat achtergelaten, zij hebbefi toch het vermoeden gesterkt, 
dat eenige jaren geleden bij meerdere personen tegelijk is opge- 
komen, nl. dat de teelt van tarwe in Indië niet alleen mogelijk, 
maar tevens loonend zou kunnen zijn, als de voorwaarden voor 
de cultuur slechts gunstig waren. Men vergete niet dat, voor 
wat het al dan niet loonend zijn betreft, tarwe niet zou behoe- 
ven te corcurreeren met suikerriet, tabak, rubber, enz., maar 
met gewassen als padi gogo, maïs, katjang tanah, e.d. 

Als resultaat van de besprekingen, die een gevolg waren 
van bovenbedoeld vermoeden stelde de Regeering een zeker 
bedrag ter beschikking van den Dire, oucteur van Landbow 


Nijverheid en Handel, teneinde de kosten van een aantal proef- 
nemingen gedurende drie jaren te dekken. Aangezien aan de 
„Selectie- en Zaadtuinen voor Rijst enz.” de invoer van het zaad 
voor deze proefnemingen werd opgedragen, en schrijver dezes 
met de dagelijksche leiding van het Centrale kantoor der Se- 
lectie- en Zaadtuinen te Buitenzorg belast is, heeft hij van het 
begin af het geheele verloop van de proefnemingen kunnen 
volgen, en zoodoende een tamelijk goed overzicht van een 
en ander kunnen krijgen. 


Alvorens te besluiten, uit welke landen zaaizaad zou worden 
betrokken, was het zaak, eerst na te gaan, waar ter wereld 
tarwe nu eigenlijk wel wordt verbouwd, en of de plant ook 
dicht bij den evenaar werd gecultiveerd, Het bleek toen alras, 
dat een meening, die bij velen schijnt te hebben post gevat, 
n.l, dat tarwe uitsluitend een gewas is voor andere dan tropische 
en subtropische streken, onjuist is. Zoo bleek deze graansoort 
vrijwel over de geheele wereld over een kleine of groote op- 
pervlakte te worden gecultiveerd, met uitzondering van de 
vochtige tropische en subtropische landen, en de streken met 
een korten, kouden zomer. 

Er bestaan, zooals bekend is, van tarwe twee groote hoofd- 
groepen, de winter- en de zomertarwesoorten. De wintertarwe- 
soorten worden voornamelijk daar verbouwd, waar de tem- 
peratuur niet zoo sterk daalt, dat het in de herfst gezaaide gewas 
gedurende de wintermaanden doodvriest. Wintertarwesoorten 
hebben voor een goede ontwikkeling het doormaken van een 
koude periode noodig. Dit is niet het geval bij zomertarwe- 
variëteiten. Deze worden hetzij in zeer koude landen als 
Rusland of Canada of in warme luchtstreken als Britsch Indië, 
Australië enz. aangetroffen. Behalve in de beide hier genoemde 
landen worden zomertarwes nog op groote schaal verbouwd 
in Japan, Midden-China, Perzië, Afghanistan en Zuid Afrika; 
op kleine schaal in Zuid Algiers, Abessinië (10° N, B.) en 
Midden-Amerika. Alhoewel de teelt van weinig belang is, 
wordt toch ook tarwe in noemenswaardige mate aangeplant 
op Ceylon (79 N.B), de Philippijnen (S° N. B.)en Portugeesch 
Timor (89 Z.B.) Van al deze landen hebben de meeste een 


EE 


klimaat, dat, alboewel sterk afwijkende van het Europeesche, 
toch ook weinig overeenkomst vertoont met dat van b, v. de 
meeste kustplaatsen op Java. Gelukkig evenwel zijn er tal'van 
streken, zoowel op Java als in de Buitenbezittingen, waar de 
groeivoorwaarden meer gelijk zijn aan die van echte tarwe- 
streken, waar weinig regen valt en ook de lucht droog is, 
Naar het schijnt, kan een zeer hooge temperatvur gedurende 
den dag weinig schade doen. [n betrouwbare Eritsch-[ndísche 
literatuur wordt tenminste het klimaat voor eenige tarwe 
centra beschreven als volgt: 


Regenval en gemiddelde temperatuur gedurende de groeipe- 
riode van tarwe in eenige Britsch Indische tarwecentra. 


| Oct. | Nov. | Dec. | Ta ‚ Feb. Mrt. 


Dharwar (Agrie, Stat) 15024’ N. Br, 
2580’ hoog. 


Regeuval in inches . 10:97 | Bte KRELER EE 
Temperatuur gem, max. 1906 en 1907 | 820F. S1oF. 790F. heOSE. STO. | 950F, 
min. 1906en 1907 | 67oF. | 5901. | 570. | 580T. | G3OF, | 6G4OF. 


Dhulia (Agrie, Stat) 21010’ N. Br | 
844’ hoog. 


Regenval in inches . . 1492 | 0.74” | O4” [0 15”; 0.03 | 0147 
Temperatuur gem. max. 1907 en 1908 98OF. S6OF, | 87OF. | 920F. | 990F. 
min. 1907 e2 1908 | G1oF. | 690F, | 550F, | 560F. | 590F. | 670F. 


Dohad (Agrie. Farm.) 190N. B, 
1000’ hoog. 


Regenval in inches . . . .. afwezig 
Temperatuur gem. mix. . … … «| 880F,! 840F | 780F. | SIOF. | 840F.| 930F 
‚ min. . …. … ….f 650F.| 540F.| 520F | 520F. | 520F, | 640F, 


Gadag (Agric. Stat.) 150_0N, Br. | 

2150’ hoog 
EON Ar EL EER EL | 
Temperatuur gem. max. . … … … | 910F. | 880F. | 880F. 


ie de ks ek 
a | 870F ‚ 950F |1O1OF. 
min. . … - …| 720F,; 690F. | L7OF | 65OF. { 660F, | 750F. 


Gokak (Canal Agric. Stat) 16012'N | 
Br, 1920’ hoog. | 


BELONEN (0) tee AO — = nb = 
Temperatuur gem. max. …. …. . «| 860F.j 850F. | 860F | 880F. | S7OoF. | 950F 
min. …. … … … | 770F.{ 690F.| 650F.,| 630F. | 710F | 760F. 
| | 
Poona (Agrie. Coll. Farm.) 18036N. 
Br. 1850’ hoog. | 
Kegenvalkeen ah ze oee OOG ZOIRO EL 2 En Er 57 
Temperatuur gem, max. . …« - … f78,70F.187,50F.|79.90F./85.6O0F./88 SOF |98,10F. 


2e win … … …  [72:gor.j62.sor” 50.50. [53 0oF.|s4 goF.|6s BoF. 


De opgegeven temperaturen zijn schaduwtemperaturen. 

Vergelijken we deze cijfers met die, welke door het Me- 
teorologisch Observatorium te Batavia voor Pasoeroean en 
Assembagoes worden opgegeven (twee plaatsen gelegen op 
zeehoogte en bekend als zeer warm), dan blijkt wel, dat de 
temperatuur voor Indië geen ernstig bezwaar behoeft te zijn, 
vooral wanneer men er rekening mede houdt, dat plaatsen als 
Malang, Bandoeng, Garoet enz, die op een vrij geringe hoogte 
liggen, reeds heel wat minder warm zijn. 


Gemiddelde Maandelijksche Temperaturen 
(in graden Fahrenheit). 


afsl slElefsislalsiee ns 
z ol S al © = = = 5 5) Oo 
silalseldiaelsisid iens 

: 

Pasoeroean. 
Gem. max. temperatuur. /870,880/880,890/890,880| 870 880900 | 910} 900) 900 
> min. > 740750 750(740/720 710| 690, 690| 710740 | 740730 

Assembagoes. | 

Gem. max. temperatuur. 850, 850 850/ 900, 900, 900890, 900{ 929 940 | 900 890 


z min. 740: 730 730 | 729 710 700 | 630 680! 690 700 | 720 710 
| Í | 


| | 


Aangezien omtrent de teelt van tarwe in Britsch-Indië veel 
gegevens te onzer beschikking stonden, en de cultuur er zeer 
belangrijk mag worden genoemd (jaarlijks met tarwe beplant 
oppervlak 14 — 17 millioen bouuws), werd besloten, o. a. van daar 
zaad van verschillende soorten te laten komen. Teneinde echter 
niet op één land te zijn aangewezen, werd ook zaad besteld 
uit andere streken. Het zou mij te ver voeren, te beschrijven, 
welke moeilijkheden bij dezen invoer in oorlogstijd werden 
ontmoet en welke maatregelen werden genomen om te trach- 
ten, het invoeren van ziekten zooveel mogelijk tegen te gaan; 
het zij genoeg, wanneer wordt medegedeeld, dat vaak een jaar 
en langer op zaad moest worden gewacht, en dat dit dan soms 
b. v. vol klanders en zonder opgave van herkomst of bena- 
mingen arriveerde. Met veel moeite werden in de jaren 1916, 
1917 en 1918 in ’t geheel 265 variëteiten ingevoerd, afkomstig 
uit de landen: Holland, Engeland. Frankrijk, Noorwegen, 


— 629 — 


Rusland, Italië, Polen, Duitschland, Hongarije, Perzië, Meso- 
potamië, Palestina, Turkestan, Afghanistan, Thibet, Britsch 
Indië, Ceylon, Burma, Zuid- en Midden China, Japan, Egypte, 
Zuid Aigiers, Marokko, Zuid Afrika, Australië, Vereenigde 
Staten, Portugeesch Timor en de Philippijnen. 

Aangezien niemand met zekerhied wist te zeggen, in welken 
tijd van het jaar het uitzaaien de meeste kans van slagen zou 
hebben, en ook slechts kon worden vermoed, wat voor varië- 
teiten hier wellicht zouden willen groeien, werd een systeem 
van proefnemingen gevolgd, waarbij op zooveel mogelijk 
plaatsen met een groot aantal variëteiten werd geexperimen- 
teerd. Men zocht dus a. h, w. naar een variëteit, die op een waar- 
schijnlijk geschikte plaats zou willen groeien, en tevens naar 
een gunstige plaats voor een vermoedelijk bruikbare soort. 
Had men zich b, v. bij de kzuze van een plaats bepaald tot 
Bandoeng, Buitenzorg en Tosari, of bij het uitkiezen van de te 
planten soorten tot 2 of 3 bekende Hollandsche tarwerassen, 
dan zou men stellig veel meer kans op een volkomen mis- 
lukking hebben gehad dan thans. 

Met de welwillende hulp van verscheidene particulieren 
werden in 1916 de eerste kleine proefjes genomen op 6 plaat- 
sen; in 1917 bedroeg het aantal plaatsen waar men experií- 
menteerde reeds 10, terwijl er in 1918 op minstens 15 plaatsen 
proeven werden genomen, 


De uitkomsten van de proeven zijn, gezien de omstandig- 
heden, zeker niet onbevredigend te noemen. Wel mislukte 
in verscheidene plaatsen de aanplant volkomen tengevolge van 
de vele regens en de daardoor heftig optredende schimmel- 
ziekten, maar in andere plaatsen werd daarentegen een boven 
„verwachting gunstig resultaat verkregen. Alras bleek, dat de 
tarwe een gewas is, dat voornamelijk gedurende den drogen 
tijd moet groeien, en dat het zeer wenschelijk (alhoewel niet 
volstrekt noodzakelijk) is, dat het rijpen eveneens in den Oost- 
moesson plaats vindt. }) 


1) Aangezien de luchtvochtigheid gedurende den Oostmoesson in West- 
Java gewoonlijk nog vrij hoog is, is de kans op mislukking van den aanplant 
daar veel grooter dan in Midden of Ocst-Java. 


ik Oi 


Wel rijpte in twee gevallen het gewas gedurende den vollen 
Westmoesson, maar de kans van mislukking lijkt ons dan toch 
veel grooter. Niet alle variëteiten bleken voor de meest 
verderfelijke der schimmelziekten (de Gzbberella Saubrinettit, 
even vatbaar te zijn, een viertal werd zelfs vrijwel in het 
geheel niet aangetast. N 

In de meeste plaatsen, ook in de lagere streken. groefden 
de variëteiten afkomstig uit de subtropen, (zooals Britsch Indië 
en Australië) gezond en krachtig op ; de ziekten, die het gewas 
belaagden, verschenen eerst na of gedurende den bloei. Men 
kan hierin een aanwijzing zien, dat tarwe, als de ziekten wor- 
den voorkomen, een bevredigend beschot, ook op een vrij 
geringe hoogte boven zee, kan geven. Tot dusver werden 
de mooiste proefaanplantingen geoogst in het Tenggergebergte 
op een hoogte van 6 — 7000 voet; daar bleek men het graan 
zelfs in den regentijd te kunaen planten. Of dit een gevolg is 
van de aldaar heerschende lage temperatuur, of van het feit, 
dat de betrekkelijke luchtvochtigheid in de Tengger op groote 
hoogte opmerkelijk laag is, moet voorloopig een open vraag 
blijven. 


Den gunstigen uitslag van de proeven gedurende de laatste 
twee jaren volmondig erkennende, meenen verscheidene per- 
sonen dat men binneakort, of althans op den duur, met degenera- 
tie van het gewas zal hebben te kampen. Nu wordt weliswaar 
door menigeen onnoodig met het woord „degeneratie” ge- 
schermd, en door anderen een werkelijke achteruitgang van een 
raszuivere variëteit zelfs ten stelligste tegengesproken, een feit 
is het, dat de ervaringen gedurende de laatste jaren opgedaan, 
erop wijzen, dat zooiets wel eens voorkomt. Het is dus niet on- 
mogelijk, dat op den duur een degeneratie van tarwe in de ware 
beteekenis van het woord optreedt, al pleit de op de Merba- 
boehelling en in de Philippijnen opgedane ervaring daartegen. 

Betreffende de graanteelt op de Philippijnen is hier een anec- 
dote op zijn plaats. Van het „Bureau of Plant Industry” te 
Washington werd in 1916 een paar gram zaad ontvangen van 
een in de Philippijnen in de „Cagayan Vallev” geteelde tarweva- 
riëteit. Naar aanleiding hiervan trachtten wij rechtstreeks meer 


— 081 — 


zaadgoed te verkrijger, maar kregen op onzen brief het be- 
sliste antwoord, dat niemand iets van tarweteelt in die vallei- 
afwist. Een paar weken later echter zond men ons een zakje 
zaad (dat er redelijk goed uitzag), met verontschuldigingen 
over den eersten brief: men had er de tarwe gevonden. Een 
dankbetuiging voor de verstrekte inlichting sloot het opistel. 
De tarwevariëteit was omstreeks 50 jaar geleden door de R. K. 
zending ingevoerd, en was er voortdurend, zij het op kleine 
schaal, door de bevolking verbouwd. 


Een omstandigheid, die onwillekeurig naar voren komt bij 
het bespreken van het tarweverbouw-vraagstuk, is de quaestie : 
Is er voor het product hier in Indië afzet, zoo ja hoeveel. Wie 
eten er eigenlijk de ettelijke tienduizenden tonnen meel, die 
jaarlijks worden geimporteerd, op.— 

Volgens de statistische gegevens werd in de'laatste jaren 
ingevoerd aan meel is duizenden kilogrammen. 


Jaar Java Buitenbezittingen 
Kets 34,242 14.088 

1914 27.704 12.464 

1915 17,821 7.526 
1916 21411 9.085 

1917 20.544 P 

1918 (9 maanden) « 16.145 P 


Schatten we, dat een broodetend persoon per dag 4 kati 
brood eet (300 gram) ) en dat hiervoor ook 300 gram meel 
noodig is, dan komen we bij deze ruwe berekening op een 
jaarlijksche behoefte van 1.8 picol per persoon. De in 1913 
ingevoerde hoeveelheid meel zou dus voldoende zijn geweest 
voor —+- 430.000 personen. Het aantal personen, dat hetzij 
geregeld, hetzij van tijd tot tijd, brood, koekjes of andere 
van tarwemeel bereide voedingsmiddelen eet, is ongetwijfeld 
veel grooter: men bedenke, dat b.v, mi uit tarwemaal bestaat, 

De heer MEYER, landbouwleeraar te Malang, heeft laten 
onderzoeken, hoe door Inlanders uit het Tenggergebergte ge- 
oordeeld werd over het aldaar gewonnen graan. Volledigheids- 
halve laat ik hier het geheele bericht volgen. 


1) Ip de hongerlijdende landen in Europa zou men gaarne zoo bedeeld zijn. 


N 


— 652 — 


‚De Tenggerees maakt op de volgende manieren de tarwe 
Berden tot voedsel. 

1. Het zaad wordt heel fijn gestampt tot meel en dan 
gaar gestoomd. Dit wordt dan gegeten met wat zout, fijne 
klapper en wat suiker. 

2, Het zaad wordt in zijn geheel half gaar gekookt en } dan 
verwerkt tot tape (een gegist product). 

35. „Het rauwe zaad wordt met bras djagoeng vermengd, 
dit gestoomd en gegeten. 

Volgens dan opzichter, die al deze gerechten heeft gegeten 
en er de menschen over heeft gesproken, is de laatste berei- 
dingswijze de meest voedzame”. 

Nu moge de Tenggerees een ander mensch zijn dan de 
Inlander van de lagere streken, het is toch wel een typeerend 
iets (en een verheugend feit), dat men er dadelijk zoo gretig 
op inging. Is dit misschien toe te schrijven aan het hooge 
eiwitgehalte van den tarwekorrel en de daardoor groote voe- 
dingswaarde ? 


Resumeeren we het voorgaande, dan zal moeten worden 
erkend, dat de voorloopige proeven met tarwe een bevredigend 


resultaat hebben opgeleverd. 
L. KocH. 


ARACHNIS, 


Tot de zeer bekende Orchideeën kan men eenige soorten 
van het geslacht Arachuts rekenen; er zijn er onder, die zeer 
gemakkelijk te kweeken zijn en buitengewoon wild en fraai 
bloeien, zoodat ieder, die een zonnig plekje in zijn tuin heeft, ze 
daar tegen een steun, die niet veel schaduw mag geven, kan 
laten opgroeien en van de talrijke schitterende bloemen genieten. 

Het geslacht Arac/mrs bevat een aantal epiphytisch groeiende 
Orchideeën. De naam is evenals het de synonym Arachnanthe 
(Arachne = spin en anthos— bloem) eene toespeling op den 
vorm der bloemen; een der populaire namen is dan ook spinne- 
kop-Orchidee, 

Eenige andere synonymen zijn: ArrAvnchtum, Armodorum, 
Nephranthera en Renanthera, 

Het vaderland is Indië; de meeste soorten komen voor in 
den maleischen Archipel, één in de Himalaya. 

Eenige kenmerken van Arachmuts zijn, dat de sierlijke bloe- 
men kelk- en bloemkroonbladen hebben, die bijna gelijk zijn, 
ze zijn vrij en een weinig verdikt. De zijbloemblaadjes zijn 
gedraaid, terwijl het middelste vleezig is; dit laatste is vaak 
aan de achterzijde van knobbels of van een zeer korten hoorn 
voorzien. De bladeren staan in twee rijen, zijn leerachtig, nu 
eens zeer lang, dan kort of sikkelvormig, terwijl zij aan den 
top vaak gebogen zijn. 

Men kan ze in potten of mandjes, maar beter nog eenvoudig 
tegen een boom aan laten groeien. Zij vormen dikwijls lange, 
dikke wortels, die dus tegen een boom beter zich kunnen 
ontwikkelen dan in de kleine ruimte der potten, waarin ze 
gemakkelijk breken. Sommige kan men ook in den vollen 
grond planten in een speciaal gemaakt grondmengsel. 

Volgen Dr. J. J, SMITH bezit de Plantentuin ‘de-volgende 
soorten: 

Arachnis Flos- aeris Rchb. £,; 
5 Hookeriana Rchb. f.; 


Arachnis lLowii Rchb. í.; 

Maingayi Schltr.; 

Parishii J. J. S., afk. van Bima; 

Sulingi Rchb. f. synonym: Arachnanthe sulingi J.J. S. 
afk. van Java, en 

Vanmullemii J. J. S. 

De belangrijkste van bovengenoemde soorten zijn voor ons 
de vier eerst genoemde. 

1. Arachmis Flos-aeris RCHB. F. 

Deze heeft de volgende synonymen: Arachnanthe Flos-aeris 
J. J.S, Arachnis moschifera Br, Zpidendrum flos-aeris 1, 
Renanthera arachnitis LiNDr, A. Flos-aeris RCHB. F. en A. 
moschifera Br. Ripreij zegt in het Straits Bulletin: op onze 
eilanden is de algemeenste en meest bekende soort A. Flos- 
aeris Rchb. f. 

In de lagere, warme streken van Ned.-Indië komt deze wild 
groeiende orchidee veel voor, men noemt hear de schorpioen- 
orchidee of anggrek katongkeng. 

Zij is de krachtigste groeister van het geslacht en kan 
daarbij zeer mild bloeien. Vroeger groeiden in den Plantentuin 
eenige planten tegen een Bactris-soort; daar bloeiden zij eerst 
op een hoogte van 20 voet, zoodat men weinig van de bloemen 
kon genieten. 

Terwijl de luchtwortels zich aan beide of aan ééne zijde 
van een blad ontwikkelen, komen de bloemstengels uit de 
bladoksels. Die bloemstengels zijn soms wel 1 M, lang en 
meestal vertakt. De bloemknoppen lijken’ sprekend op een 
slangekop. De bloemen, die bij geen der andere Arachnts- 
soorten zoo groot zijn, hebben een sterke, ietwat met muskus 
overeenkomende geur; de kelk- en bloembladen zijn geelgroen 
van kleur en voorzien van donkerbruine strepen en vlekken, 
de lip is wit. De planten kunnen 2 à 3 maal ’s jaars bloeien. 
Men vermeerdert ze, evenals de andere soorten, door stekken 
en kiest daarvoor die takken, welke van eenige luchtwortels 
voorzien zijn. Deze worden in groote potten, die gevuld zijn 
met een flinke laag potscherven en uitgeplozen varenwortels 
(algemeen hekend onder den naam kadaka) geplaatst, waarin 
zij spoedig doorgroeien. Beter is, ze in den grond te kweeken. 


— 039 — 


Men maakt een rond, tamelijk diep gat, zoodat het overtollige 
regenwater gemakkelijk kan wegzakken, Een deel van den 
uitgegraven grond neemt men weg en vervangt dien door humus, 
vermengd met groote potscherven, stukjes baksteen, stukken 
houtskool en stukken kadaka. Nu worden 3 flinke latten in 
den vorm van een driehoek in den grond gestoken, de lengte 
van die latten hangt af van de hoogte, die men de planten 
wil laten bereiken. 

Zijn eenige takken voorzien van enkele luchtwortels ín 
bovengenoemd milieu geplant, dan wordt de grond een weinig 
bedekt met oude bladeren, waardoor die niet te veel uitdroogt, 
vooral omdat de planten in de volle zon zich het best ont- 
wikkelen. 

2. Arachnis Hookertana RCHB. F. 

heeft o. a. de volgende synonymen: Arachmis alba en 
Renanthera alba RIDLEY. 

RIDLEY vond deze soort het eerst in eene zandige streek 
in Pahang, verder komt zij in vele andere streken voor op het 
schiereiland Malakka en wel bij voorkeur in de nabijheid van 
de zee. Op een eilandje in de buurt van Singapore trof R. 
de plant in overvloed aan, waar zij, over heesters en lagere 
„boomen klimmende, met hare wortels een dicht netwerk 
vormde. 

De bladeren zijn korter en harder dan bij eerstgenoemde 
soort, ze zijn aan den voet vaak een weinig getand. De bloemen 
zijn ook kleiner dan die van no. 1, ze zijn bleek-geel van 
kleur. 

3. Arachmis Lowii RCHB. F. 

heeft o.a. de volgende synonymen: Arachnanthe Lowit 
BENTH, Renanthera Lowii RCHB. F. en Vanda Lowit LINDL. 

Deze soort komt van Borneo, waar zij veel op de boomen 
in de moerassige laaglanden der westkust gevonden wordt. 
Van de groeiplaats in Sarawak vond ik de navolgende aan- 
teekeningen in een van de eerste nummers van dit tijdschrift. 
Aan den voet van den Siramboe in Sarawak is eene warme 
bron, waar op de boomen en rotsen in de nabijheid van deze 
bron de Low'’s necklace Vanda in het wild voorkomt. Deze 


groeiplaats wordt bezocht door de meeste reizigers, die in 
Teysmannia 40 


— 6356 — 


Sarawak komen, zij ligt niet ver van de hoofdplaats verwijderd. 
Daar groeien de planten op doerenboomen, waar de buiten- 
gewoon lange bloemstengels als ladders tusschen de takken 
van den doeren de insecten, die noodig zijn voor de bevruchting, 
het opstijgen vergemakkelijken. 

Haar groeiwijze gelijkt op die van Vaxnda tricolor LINDL., 
maar zij is van zeer groote afmetingen. De onvertakte bloemtak- 
ken, die een lengte van + 3 M. kunnen bereiken, verschijnen 
uit de bladoksels en hangen slap naar beneden. Men kan de 
bloemstengel gemakkelijk ombuigen zonder dat ze breekt. 
Zij dragen een groot aantal ver van elkaar staande bloemen 
en zijn, evenals de korte bloemsteeltjes, dicht bruin behaard. 

De bloemen zijn reukeloos. Een eigenaardigheid van de 
bloemen van deze soort is, dat het onderste paar bloemen, dus 
het dichtst bij den voet van elken bloemstengel, niet gelijk 
zijn aan de overige. De kelk- en bloemkroonbladen der eerste 
zijn breeder en vlakker, de kleur van deze is donker geel 
met roodbruine strepen en vlekjes, terwijl zij bij de overige 
bloemen bijna roodbruin zijn, hier en daar geel genuanceerd. 
In de bevruchtingsorganen van beide bloemvormen is echter 
geen verschil waargenomen. De lip is in beide bloemvormen 
ongeveer gelijk en veel kleiner dan de andere bloembekleedselen, 
geel met rood geteekend en aan den top voorzien van een 
hoorntje. 

De bladeren zijn lang en glanzend groen van kleur. 

Dat men ook in Europa van deze soort prachtplanten kan 
kweeken, blijkt hieruit, dat jaren geleden, in 1887, een exem- 
plaar in het bezit van Baron Alfons von Rothschild te Ferrières- 
en-Brie met verschillende stengels bloeide: er werden toen 
ongeveer 650 bloemen aan geteld. 

Verder had Baron Hubry te Peckau in Bohemen eene plant 
van 1.70 M. hoog en met een middellijn van 2 M.; zij bloeide 
met 21 bloemstengels, terwijl iedere stengel tusschen de 20 en 
30 bloemen droeg, die zich in October begonnen te openen 
en tot einde Januari frisch bleven. 

Bijgaande foto heb ik te danken aan den heer G. F;J. BLEY, 
die zoo vriendelijk is geweest, van eene door hem innn 
opname mij een afdruk te geven. 


— 637 — 


Er schijnt eene variatie van deze soort te zijn, die grooter 
bloemen heeft en slapper bladeren bezit dan de bovengenoemde. 
‚Ook in de kleuren zijn eenige kleine verschillen waar te nemen. 


4. Arachnts Maingayi SCHLTR. 

ook wel Rernanthera Maingayit HOOK F. genoemd. 

Deze plant lijkt veel op eerstgenoemde soort, zoowel wat 
krachtige groei, als wat stengels en bladeren betreft. Aan 
de lange bloemstengels zitten nagenoeg dezelfde vorm van 
bloemen, ze staan nog al ver van elkaar. De grondkleur der 
bloemen is lichter, nl. wit of rose-achtig wit, met roodbruine 
vlekken, vandaar de naam, die men haar geeft van rose schor- 
pioen Orchidee, De bloemen van deze soort zijn reukeloos. 

Hoewel de planten niet zulke milde bloeiers zijn als de 
A. Flos-aeris RCHB. F., verdienen zij meer aangeplant te worden. 

Het vaderland van deze soort is Malakka, 

Zoo niet alle, dan zullen toch wel enkele van bovengenoemde 
Arachnis-soorten te krijgen zijn bij: Mevrouw van Hartrop. 
Tjiapoes, of bij de firma van Gennep, Tanah Sareal, beide 


te Buitenzorg. 
H. J. WIGMAN JR. 


Ee 5 ee ANA N en nn en ee 
Ran ne nn Re nn ne Bed 


XANTHORRHOEA. 


(Grasboom). 


De naam van het.geslacht Xaxfhorrhoea — behoorende tot 
de familie der Liliaceeën—is afgeleid van de woorden : xanthos 
== geel en rhoea = vloed of strooming, naar het harsachtige 
vocht, dat deze planten kunnen afscheiden. 

De lange bloeiwijze is eindstandig en draagt kleine bloempjes, 
die van een schutblaadje voorzien zijn. leder bloempje heeft 
6 vrije kroonbladen; de buitenste gelijken op een schutblaadje, 
zijn 3- tot S-nervig en bezitten een dunnen vliezigen rand, de 
binnenste zijn dunner, vaak 5-nervig en langer dan de buitenste. 
De meeldraden zijn alle langer dan het bloemdek. Het vrucht- 
beginsel is gekromd door een priemvormige stijl, de stempel 
is klein, knopvormig of voorzien van 3 voren, hokje ééneiig, 
De doosvrucht, door het verdroogde bloemdek omsloten, 
heeft 1-2 opgerichte, eivormige of langwerpige, vlakke, smal 
gerande, zwarte zaden. 

De planten hebben een korten wortelstok of een langen 
opgerichten stam, met lang-liĳjnvormige, stijve, afbrekende 
bladeren; de voet dier bladeren blijft lang aan den stam zitten. 

Bovenstaande bijzonderheden omtrent het geslacht heb ik 
te danken aan den Heer C. A. BACKER. 

Dr, KOORDERS zegt in zijn Exkursionsflora voor Java, deel 
1, blz. 291. o.a, „Van dit geslacht, dat in Australië inheemsch 
is, is mij op Java geen ander vertegenwoordiger bekend, dan 
een exemplaar, dat in den bergtuin Tjibodas gekweekt wordt 
en ín tal van reisbeschrijvingen vermeld is Dit zal misschien 
tot X arboreum KR, BR. uit Queensland, behooren, waarvan 
de stam eene hoogte bereikt van 2 M„’ 

Dit lelieachtig gewas, dat intusschen even weinig op een 
lelie gelijkt, als bamboe op gazongras, heeft in Australië een 
1l-tal soorten, en wel: 2 in West-, 2 in Zuid-, 6 in Oost- en 
l in Oost- en Zuid-Australië. he 


— 639 — 


Bij verscheidene soorten brengt de stengel een overvloedige 
harsachtige gom voort, die bruin, rood of geel is; de bruine of 
roode wordt in het Engelsch genoemd: „Black- boy gum”, 
de gele: „Botany- bay gummi’ of „Resina acaroides”, 

De hars heeft een scherpen smaak en een aangename ben- 
zoëgeur. 

In Agricultural News, Vol XVII, no. 421, dd. 15 Juni, 
1918, vond ik op blz. 179, onder de referaten iets over „de 
economische waarde van den grasboom.” 

Naar het nut van den grasboom, zoo wordt daar medege- 
deeld, is in Zuid-Australië een onderzoek gedaan. De aandacht 
werd getrokken door de hars, die als Yacka gum bekend is 
en voor den handel in de toekomst groote waarde schijnt te 
hebben. Behalve in enkele botanische tuinen, vindt men buiten 
Australië geen grasboomen. De producten van die boomen 
Zijn van geen andere planten te verkrijgen, zoodat zij voor 
Australië groot belang opleveren. Vóór den groote Euro- 
peeschen oorlog was het Duitschland, dat verreweg het grootste 
deel van de jaarlijksche harsproductie verwerkte. Waar men 
in Duitschland die hars voor gebruikte, kon men niet gissen. 
Onderzoekingen in 1910 gedaan, maakten het waarschijnlijk, 
dat men haar gebruikte voornamelijk voor de fabrikatie van 
goedkoope meubilairpolitoer en vernis voor metalen voorwer- 
pen. Of er in Duitschland geen ander gebruik van werd 
gemaakt, kon men niet nagaan. Er is wel op gewezen, dat 
hars, verkregen van een grasboomsoort, een van de vroegst 
bekende bronnen van pikrinezuur geweest is. Men zegt, dat 
door de hars te behandelen met sterk salpeterzuur, een opbrengst 
van 50 pCt. pikrinezuur kan worden verkregen. Daar pikrinezuur 
een van de meest algemeene grondstoffen voor het vervaardigen 
van moderne explosiemiddelen is en vroeger wel in de verfindus- 
trie werd gebruikt, is de mogelijkheid ondersteld, dat men in 
Duitschland de hars tot de bereiding van pikrinezuur aanwendde. 

Opgelost in brandspiritus, geeft de hars een spiritusvernis 
van een mooie oranje-roode kleur (goudvernis). 

Men meent, dat merg en bladeren van den grasboom gebruikt 
zouden kunnen worden voor.het vervaardigen van pulp voor 
papier, ofschoon het bleeken eenige moeielijkheid oplevert. 


A 


GADE 


In Australië wordt de boom „black boy” genoemd; beweerd 
wordt, dat deze naam doelt op de gelijkenis, die genoemde 
planten na boschbranden, die in Australië veel voorkomen, 
met inboorlingen zouden hebben. De overeenkomst zal wel 
alleen op aanzienlijken afstand waarneembaar zijn, al zijn na 
zoo'n brand de planten geheel zwart. Ze zijn dan echter slechts 
uitwendig verkoold, terwijl na de eerste regens weer een krans 
van bladeren te voorschijn komt. 

Miss North zag de boomen voor het eerst in groote hoeveel- 
heden in de Swan-River-vallei; zij bedekten daar den bodem 
mijlen in den omtrek, vergezeld van Cycadeeën, Eucalyptus, 
Grevillea’s, enz. Eigenaardig zijn de bladeren, die geheel op 
die van sommige grassen gelijken; zij hebben in de zon eene 
groen-grijze zilverachtige tint en bewegen bij de minste lucht- 
trillingen. | 

Jaren geleden heeft een Xanthorrhoea in den Kew Garden 
gebloeid en te oordeelen naar den groei dier planten, moeten 
de bloeiende exemplaren honderden jaren oud zijn. 

In ENGLER u. PRANTL vind ik in deel II, 5de aflevereng, 
blz. 52 eenige bijzonderheden vermeld van enkele der 11 in 
Australië inheemsche soorten. 

X. minus R. BR. heeft een zeer korte, onderaardsche stam, 
die slechts even boven de oppervlakte van den bodem te voor- 
schijn komt. Zij komt van NZ. Wales tot Tasmanië voor, waar 
zij soms groote uitgestrekte terreinen bedekken. Zeer merkwaar- 
dig, in tegenstelling met de andere soorten, is X. pumz/0 
R. BR; deze heeft bladeren, die slechts 5 cM. lang zijn. De soort 
komt uit Queensland. Ook is de stam van X. Kastsle R. BR. 
kort, maar de bladeren van deze zijn meer dan 1 M. lang. 
Zij komt in N. Z. Wales voor en wel van Port Jackson tot 
de blauwe bergen. 

X. arboreum R. BR. komt uit Queensland, zij heeft daar 
een stam, die wel 2 M hoogte bereikt, terwijl de bloemstengel 
met bloeiwijze 3 tot 550 M lang wordt. 

X. australe R. BR. is in alle deelen ongeveer 1/3 kleiner 
dan de vorige soort; zij bedekken in Victoria groote uit- 


gestrektheden van de oevers der rivieren, evenals in Tas- 
manië. 


XANTHORRHOEA. 


: 1 
ï \ 
{ 7 
f \ ni E 
‘ Li 
1 
Ì \ im 
: k A 
» et 
1 
hd Í 
Lj 
‚ 
\ p f | 
. if / 
La 
Li 
D 
| | Ei k - Ak 
ar ; 
Ò Y A î ij ; re È „ arl 
Ne f ' AL € IA 


7 TPN RINY 


—= 641 — 


X. guadrangulatum F. MUErL is inheemsch in Z. Australië, 
waar de stammen vaak 2 M. hoog worden, de bladeren zijn 
evenwel slechts 0.50 M, lang. In haar vaderland groeien de 
planten op den Mount Lofty en Barossa Ranges. 

Ten slotte komt in West-Australië de X Presssi EÉNDL. 
voor; de stammen worden daar wel 4 M. hoog, terwijl de 
bladeren meer dan | M. en de bloemstengel 2 M. lang 
worden, 

Wij bezitten, behalve eenige kleinere plantjes, ook een paar 
bijzonder mooie oude exemplaren in den Bergtuin op 4500 
voet, die daar staan onder den naam: X. Ppezssi ENDL; daar 
de planten nooit gebloeid hebben, is het bepalen van de juiste 
soort niet mogelijk. Zij zijn ongeveer 7.50 M. hoog, de dikke 
stam heeft op manshoogte een omvang van 2.10 M. De 
lengte der bladeren is 1.25 M., zij zijn aan den voet een weinig 
verbreed en verder in een punt eindigende. Aan den voet is 
het blad zoowel aan de boven- als aan de onderzijde min of meer 
scherp, terwijl ze aan het einde plat en duidelijk 5-nervig zijn. 

De bloemstengel, waaraan de witte bloempjes zitten, wordt 
16 tot 2 M. lang en een diameter van 24 cM. 

Volgens OLFIELD worden de stengels in Australië wel 5 M. 
hoog en bloeien daar in April. De bladeren zouden 0.60 — 
1.20 M. lang zijn en 24 — 5 m.M. breed, terwijl zij aan 
den voet verbreed zijn. Vooral als ze jong zijn, breken 
de nog al stijve bladeren gemakkelijk. 

Jammer, dat het eene exemplaar zich vertakt heeft: 4 
scheuten vindt men aan den hoofdstam, hetgeen duidelijk te 
zien is op bijgaande foto, die ik van den heer Huysmans in 
dank ontving. 

In den bergtuin heet de boom onder de inlanders „redesi”. 

Er wordt daar beweerd, dat de fijn gestampte hars een 
geschikte obat is tegen schurft. Het poeder moet op de 
schurftige plekken worden gestrooid. Aan onze boomen vond 
ik eene hoeveelheid hars, zoowel op den grond vlak bij de 
stam, als hooger op tegen den stam aan. 

Een andere soort onder den naam X. Kastile R. BR. heeft 
een paar jaren geleden te Tjibodas gebloeid en wel met roode 
bloempjes. 


— 642 — 


De plant is slechts + 1 M. hoog, de bladeren hebben eene 
lengte van ongeveer 1 M. Na den bloei heeft de plant zich 
vertakt, 

Verder staan er nog een paar zonder soortsnaam, een van 
deze heeft aan den voet der bladeren eenige scherpe stekeltjes, 
de bladeren zijn 1.20 M. lang. 

H.J. WIGMAN JR. 


HOEVEELHEID ZAAIZAAD VOOR 
GROENTENTEELT. 


Ook bij de groentencultuur is het van groot belang, de juiste 
hoeveelheid zaaizaad te gebruiken. Een te dichte stand der 
planten kan dikwijls den oogst voor een groot deel doen mis- 
lukken, terwijl bij een te ruimen stand de groententuin, die 
in een tropisch klimaat toch al zooveel teleurstellingen brengt, 
minder product levert dan zonder het maken van die cultuur- 
fout het geval zou zijn. 

Wij meenen daarom vele lezers van dit tijdschrift een dienst 
te bewijzen, door hier een lijstje te laten volgen van de hoe- 
veelheden groentenzaden, die op één vierkanten Meter noodig 
geacht kunnen worden. 

Bij de samenstelling van het lijstje is gerekend op goed 
kiemkrachtig zaad. Over het geheel zijn de getallen wat ruim 
genomen, omdat het gemakkelijker is, een te dichten stand 
door uitdunnen in orde te brengen, dan de nadeelen van een 
te hollen stand geheel te herstellen. Valt de kiemkracht van 
het zaad wat tegen, dan heeft dit bij aanwending der hier op- 
gegeven hoeveelheden ook niet direct een te ruimen stand ten 
gevolge. 

Voor directe uitzaaiing, per honderd vierk Meter. 

Stamboonen: «Aen 0 tot..10. Hectogtami 

SEORDOONEN. a Eef ES E 

LER AEL tt ENT ER 

EAEOMISES: TE eN END de. 1 

Voor directe uitzaaiing, per vierk Meter: 

BOEIEN An) ant Ton er HL A Gan 

Radijs REEN a ee en Wed 

INAS OR TRR EE en er ned 

Wortelen re Et CW EE 2 
Op kweekbedden, om later uit te planten, per vierk. Meter: 
AORSUERDENN sikeee en oer re A Or 


0 05 ' 


Kropsalade …- … nr et 
Eomaten” 4 sta voe Ce vt 3 en 
tAndijvie d, — nn Teen zn ee 
Kool, alle soorten. mk de ee 20 
Komkommers. „4% 23 


Met de hier opgegeven oppervlakte wordt bedoeld het op- 
pervlak, dat voor de werkelijke bezaaiing in aanmerking komt. 
Het bed, waarop de zaden uitgelegd worden, is altijd iets 
grooter, daar de randen steeds onbezaaid blijven. 


K. v.D. VEER. 


BOEKBESPREKING. 


W. M. vAr HELTEN, Gids voor de 
bezoekers van den Cultaurtuin Meded, 
uit den Cultuurtuin N. 11 Dep v-L- 
NH. f 1.— 

In 1892 verscheen in de feestuitgave ter gelegenheid van 
het 75-jarig bestaan van ’s Lands Plantentuin onder den titel 
„Aanteekeningen over de in den Cultuurtuin gekweekte ge- 
wassen”, een „Korte gids voor de bezoekers van dien tuin”, 
van de hand van Dr, P, VAN ROMBURGH. 

Dat is ruim 26 jaar geleden. 

Het is dus geen weelde, dat er thans weer een nieuwe 
„Gids” verschenen is. Het is een werk in den zelfden trant. 
Het zijn wederom slechts korte aanteekeningen, die van elke 
plant gegeven worden; voor uitvoerige beschouwingen is uit 
den aard der zaak geen plaats. 

Natuurlijk kan het nieuwe boek niet eenvoudig een be- 
werking, een herziene uitgave van het oude zijn. Er zijn wel 
verscheidene planten, die in beide boeken genoemd worden, 
maar de inhoud der aanteekeningen is in den regel geheel 
verschillend. 

Nergens komt dit sterker uit dan bij de Coffea libertca, die 
door Vv. ROMBURGH uitvoerig behandeld wordt, als de koffie- 
boom, waarop veler hoop gevestigd was — die dan ook langen 
tijd de verwachtingen niet beschaamd heeft —, bij VAN HELTEN 
in hoofdzaak als gevallen grootheid wordt beschouwd. Toch 
blijft de aandacht op deze koffiesoort gevestigd. 

Niet alleen worden drie boomen vermeld, die de eenige 
overgeblevene zijn van de eerste Liberia-aanplanting op Java — 
in Februari 1876 uitgeplant van zaad, dat ontvangen was van 
den Heer MAARSCHALK, Nederlandsch consul te Greenville 
(Liberia) —,maar ook in de laatste jaren zijn nog van door 
het Selectie-station ingevoerde zaden van Liberia-koffie ver- 
kregen plantjes uitgeplant, al zijn sommige reeds aan de 


ZED 


bladziekte ten offer gevallen, terwijl ook een aantal Liberia- 
enten uit den lateren tijd worden opgesomd. Heel wat meer 
ruimte is echter gewijd aan de talrijke nieuwe koffiesoorten, 
waarvan sommige tegenwoordig een rol van beteekenis spelen. 

Wel interessant is het ook, bij deze gelegenheid eens op 
te slaan, wat V, ROMBURGH zegt omtrent de evea brasiliensts. 
„De caoutchouc, die deze boom levert, is van zeer voede 
qualiteit; de opbrengst is echter gering,” zoo leest men daar 
o. a. Het werk van v. HELTEN, dat, behalve aanplantingen 
uit zaad van verschillende herkomst, tal van, in dit jaar ge- 
wonnen oculaties vermeldt, geeft, hoe beknopt het onderwerp 
ook behandeld is, wel een indruk van den rensachtigen voor- 
uitgang, dien de Hevea-cultuur gemaakt heeft. 

Ook hetgeen omtrent verschillende groen-bemesters, olie- 
planten, vezelplanten en zoovele andere gezegd wordt, legt 
getuigenis af van de belangrijkheid van den arbeid, die in 
den Cultuurtuin verricht is. 

De planten zijn in alphabetische volgorde, naar hun weten- 
schappelijke namen, gerangschikt. Bij elke plant is het vak 
opgegeven, waar ze voorkomt, en het nummer dat ze in dat 
vak draagt. De vakken zijn te vinden op een platten grond 
van den Cultuurtuin achter in het werk. 

Zooveel mogelijk, zijn cok inheemsche namen opgegeven. 
Voorts wordt vaak naar literatuur verwezen; veelal bepaalt 
deze verwijzing zich, terecht, tot de plaats in HEYNE'S 
Nuttige planten van N. IL, waar de plant behandeld wordt. 

Vreemd is het, dat nooit de familie genoemd wordt, waartoe 
de plant behoort; het zou een kleine moeite geweest zijn. Ook 
een familiesgewijs overzicht van de behandelde planten ware 
wel op zijn plaats geweest, evenals een alphabetisch register 
van volksnamen. 

Het feit, dat deze Gids, die in 143 bladzijden een schat van 
nuttige gegevens bevat, tegen den uiterst lagen prijs van 
f 1.— in den handel wordt gebracht, verdient wel waardeering. 


W.G. B. 


SPROKKELINGEN OP LANDBOUWGEBIED. 


De ontwikkeling van de phytopathologie in Japan. 


Prof. MITSUTARO SHIRAI geeft in de „Annals of the Pathological 
Society of Japan” een korte historische schets van dezen tak van 
wetenschap. 

Reeds uit de oudheid was het een van de voornaamste plichten 
der wetgevers in China en Japan, het volk tegen calamiteiten als 
hongersnood door plantenziekten, insectenplagen en ongunstige 
weersgesteldheid te beschermen. De historische literatuur hier- 
omtrent is zeef rijk. Reeds van 1100 vóór Christus, zijn barre 

. jaren door insectenvreterij in de Chineesche geschiedenis vermeld. 
Enkele gevallen worden door den schrijver uitvoeriger vermeld, 
waaronder boorders in graangewassen, sprinkhaanplagen, vorstscha- 
de (aan moerbezieboomen), en we zijn geneigd om te zeggen: „er 
is niets nieuws onder de zon”, als we lezen, dat in 1185 reeds 
oliën als insecticide tegen de rijstvlieg (rice-fly) tj gebezigd werden 
en dat 120 jaar vóór JENSEN ’s uitvinding van de heetwaterbehandeling 
(tegen: graanstuifbrand enz.) dergelijke behandeling van katoenzaden 
reeds in China toegepast werd. En 20 jaar vóór het ontdekken van 
de waardwisseling van den perenroest, was reeds in Korea de slechte 
invloed van de nabijheid van Juniperus voor boomgaarden bekend. 

Na de groote ‘revolutie in Japan, in 1866, deed het Japansche 
Gouvernement veel moeite om Westersche beschaving binnen te 
halen. Een Duitscher, Prof. HILGENDORF, die plant- en dierkunde in 
een Medisch Instituut doceerde, moet dikwijls ook phytopathologische 
onderwerpen uitvoerig behandeld hebben. Na hem kwam Prof AHL- 
BURG, die speciaal college gaf in phytopathologie. In 1878 werd een 
van zijne leerlingen, S. MATSUBARA, als leeraar aan de Hoogere 
Landbouwschool te Komaba aangesteld voor zoölogie en botanie. 
Later werd hij gevolgd door SASAKI en in 1882 werd de Tokyosche 
Botanische Vereeniging opgericht, terwijl de schrijver, Prof MITSU- 
TARE SHIRAI, in 1886 aan de voornoemde hoogere landbouwschool 
als leeraar voor boschbotanie en phytopathologie aangewezen werd. 
De leerboeken waren, zooals te verwachten was, Duitsche, en wel 


1) Het is ref, niet duidelijk, of hier een galmugje of wellicht eicaden be- 
doeld worden. 


pien 


SORAUER’s „Handbuch’”’ en HERTWIGS leerboek der boomziekten. 
Het eerste Japansche leerboek, in ‘t Duitsch geschreven, verscheen 
in 1903 van de hand van IDETA. In 1906 werd een leerstoel voor 
plantenziekten aan de Keizerlijke Universiteit van Tokvo ingesteld 
en in 1914 volgden reeds wetten op den invoer van planten uit 
den vreemde, om het invoeren van ziekten te voorkomen. En het 
gaat nog steeds crescendo. 

Bewondering voor de groote energie, waarmede Japan de zaken 
in de laatste 50 jaren heeft aangepakt, kan de lezer bij dit Sone 
overzicht niet onderdrukken. 

Annals of the en Society of Japan. Vol. 1 No 1. 
1918. Ifms. 


Demonstratieploeg, bij bestrijding van plantenziekten. 


De „Board of Agriculture” voor Trinidad en Tabago heeft drie 
man in dienst, die geoefend zijn in het uitsnijden van kanker en 
cacaokevers en in ander „sanitary’ werk. Deze demonstratie-ploeg 
van drie man is beschikbaar om dit soort van werk aan onderne- 
mingsarbeiders te leeren. 

De loonen dezer menschen, worden, terwijl ze dit onderricht ge- 
ven, door de betrokken onderneming bekostigd, doch reiskosten 
worden door den „Board” betaald. De materialen benoodigd tot het 
sproeien worden tegen den kostprijs geleverd en waar dit mogelijk 
is, worden spuiten geleend. 

De „Board” levert ook chemicaliën voor plantenziektenbestrijding 
aan de planters. (Wellicht zou een dergelijke instelling, voor de 
cultures, waarvoor nog geen Proefstation DE ook hier op haar 
p aats zijn). lfms. 


Giftigheid van organische, vluchtige stoffen voor insec- 


teneieren. 


Eenige Amerikaansche entomologen hebben op hun gewone, 
systematische grondige wijze proeven genomen, om den invloed van 
organische verbindingen op insecteneieren na te gaan. 

Volgens hen ontbreken in de literatuur dergelijke proeven op 


eenigszins groote schaal. Slechts enkele onderzoekers, als COELEY, 4 


GILETTE, SAFRO, WOODWORTH en PESTNIKOV worden aangehaald. 


Uien 


Zulke insecteneieren werden gekozen, welke niet door eenige 
bedekking tegen den invloed van chemische stoffen beschut zijn. 
Na overleg werden de eieren van den Aardappelkever voor de 
proeven uitgekozen (Leptinotarsa decemlineata SAY), omdat deze 
gemakkelijk in groote hoeveelheden te krijgen waren en omdat ze 
onder normale omstandigheden alle larven leveren. Proeven werden 
genomen door de eieren in de te beproeven vloeistof te doopen, 
door ze ermee te bespuiten en door ze aan de dampen ervan bloot 
te stellen. 

De uitkomsten waren als volgt: 

Ll. In het algemeen zijn vloeistoffen met hoog kookpunt en 
geringe vluchtigheid meer doeltreffend tot het besproeien en be- 
vochtigen van insecteneieren (lees eieren van den aardappelkever) 
dan dergelijke stoffen met laag kookpunt en groote vluchtigheid ; 

2. Vloeistoffen met laag kookpunt dooden pasgelegde eieren 
gemakkelijker dan eieren, waarin het embryo gedeeltelijk of geheel 
ontwikkeld is. ; 

3. Vloeistoffen met hoog kookpunt zijn giftiger voor eieren met 
geheel ontwikkeld embryo dan voor eieren, waarin het embryo nog 
slechts in geringe mate ontwikkeld is ; 

4. Kerosine (petroleum), bevattende fracties van hoog en van 
laag kookpunt, is vernietigend voor jonge en voor oude eieren, 
doch is slechts in geringe mate giftig voor gedeeltelijk ontwikkelde 
eieren ; 

5. De giftigheid der dampen van organische verbindingen voor 
insecteneieren staat in betrekking tot het kookpunt en de vluchtigheid. 
Naarmate het kookpunt stijgt en de vluchtigheid afneemt, wordt de 
uitwerking, í. c. de giftigheid, grooter. 


Zooals men hieruit kan opmaken, werd met eieren van verschillen- 
den leeftijd geëxperimenteerd. Het schijnt ref: eenigszins onjuist, 
dat de schrijvers van „insecteneieren” in het algemeen spreken, waar 
alleen proeven genomen zijn met eieren van den Aardappelkever. 
Immers de inwerking van dergelijke stoffen zal verschillen, naar 
gelang de consistentie der eischaal verschillend is. Zoo is het niet 
uitgesloten, dat bij soorten met een zeer dunne eischaal de werking 
der zeer vluchtige stoffen veel grooter is. 

Eigenaardige uitkomsten gaf Kerosine, dat nogal eens als bestand- 
deel van insecticiden wordt aanbevolen. Vooreerst bleek, dat 


petroleum van verschillenden oorsprong verschil in giftigheid ver- 
toonde. 


— 650 — 


Een petroleum-monster, dat van 150° tot 300° kookte, werd aange 
wend door eieren er in te doopen, andere er mee te besproeien : 
van de eerste kwamen 83 pCt. van de laatste 100 pCt. uit! 

Andere monsters werden gefractionneerd. Werd behandeling met _ 
de fractie 187° — 234° op gedeelteiijk ontwikkelde eieren toegepast, 
dan kwamen deze alle uit, geheel ontwikkelde of versche eieren niet 
(O pCt); hoogere fracties doodden alles. De petroleumbestanddeeien 
zijn dus blijkbaar betrekk-lijk weinig giftig : andere vluchtige stoffen, 
die bij de zelfde behardeling alles doodden — chloorpikrine, aethyl- 
malonaat, chioorbenzol — hebben veel lagere kookpunten. 

{In ieder geval zal het zaak zijn, bij het gebruik van petroieum- 
fracties in insecticiden, de hoog kokende, zgn. „zware”’ oliën te 
kiezen Ref.) 


Journ. of Agric. Research March 1918. | ifms. 


Latex in de bladeren van Hevea brasiliensis. 


BoBmuorr publiceert weer een belangrijke bijdrage tot de kennis 
der physiologie van den latex. Na een korte inleiding, verdeelt 
schrijver het onderzoek als volgt: 

1. In hoeverre wordt het systeem van melksapvaten in de blad- 
bases onderbroken ? 

2. Vindt daardoor een onderbreking van den melksapstroom uit 
de bladeren in den stengel en omgekeerd plaats ? 

3. In hoeverre is het verschijnsel der onderbreking algemeen, of 
is het gebonden aan bepaalde ontwikkelingsstadia der plant? - 

4. Over enkele met den bladval samenhangende kwesties zijn 
proeven genomen, in ’t bijzonder wat betreft het gedrag van den 
latex in de winterende bladeren. 

5. Verder is nagegaan, of tusschen den fijneren anatomischen 
bouw van de bladeren en de productie van éénzelfden boom eenig 
verband bestaat. 

6. In verband hiermede is geprobeerd de anatomische oorza- 
ken der onderbreking van den melksapstroom te vinden. 

7. Tenslotte zijn waarnemingen gedaan over het bestaan van een 
eventueel verband tusschen de grootte der bladeren en de latex- 
productie bij hetzelfde boom-individu. 

De schrijver bestudeert deze verschillende punten op grond van 
anatomische en physiologische proefnemingen; het is hier niet de 
plaats om de bijzonderheden van deze onderzoekingen te bespreken ; 


— 651 — 


wij kunnen ons tevreden stellen met het vermelden van schrijvers 
conclusies: 

1. In een bepaald stadium vindt in de bladbases van de Hevea 
een onderbreking van den melksapstroom plaats. 

2. Overgang van latex uit de bladeren in de overige deelen van 
de plant of omgekeerd vindt dan niet plaats. 

3. Zeer jonge blaadjes vertoonen geen onderbreking van den 
latex-stroom; deze ontstaat pas bij den overgang van het blad in 
‘volwassen toestand; men treft de onderbreking aan zoowel in 
volwassen bladeren van jonge planten als in die van oudere boomen. 

4. Het verschijnsel van de onderbreking van den latexstroom is 
beperkt tot het geslacht Hevea en is bij andere voor de praktijk 
belangrijke melksapbevattende gewassen niet algemeen verspreid. 

5. De onderbreking is zeer constant en onafhankelijk van ver- 
schillende factoren, zij wordt bijna steeds aangetroffen. 

6. Langs anatomischen weg blijkt de onderbreking te ontstaan 
door een gedeeltelijke onderbreking der latexvaten in de bladbasis. 

7. Op de plaatsen van de onder 6 genoemde gedeeltelijke onder- 
breking der latexvaten is een dicht met calcium-oxalaatkristallen 
gevulde laag aanwezig. De cellen, die hiermede gevuld zijn, be- 
zitten een veel kleineren bouw dan de cellen van de omringende 
weefsels en zijn feitelijk de overgangsplaatsen van het bladweefsel 
in dat van den stengel. 

8. Uit de vaststelling der onderbreking van den latexs:room kan 
men de volgende conc usies trekken: a de melksapvaten van Hevea 
bezitten geen geleidende functie; dit betreft den afvoer der or- 
ganische verbindingen uit de bladeren; 6) de latex, die uit den 
stam vloeit bij “het aansnijden. daarvan, is niet uit de bladeren 
afkomstig. 

9. Er is geen verband tusschen het aantal melksapvaten, voor- 
komend in de bladbasis, en de verbreiding daarvan in het bladweefsel 
eenerzijds en de intensiteit van de latexvorming anderzijds 

10. Er bestaat geen verband tusschen de grootte van het blad en 
de productie van den boom. 

11. Voor zoover de tot nu toe genomen proeven kunnen aantoo- 
nen, heeft er in de afvallende bladeren geen verbruik noch afvoer van 
melksap plaats. De schijnbare vermindering van de latexhoeveelheid 
in het blad is te verklaren uit een afneming van het watergehalte. 

De resultaten van BOBILIOFF zullen dus als argumenten gebruikt 
kunnen worden tegen de theorie, die aan den latex een rol in de 
voeding der planten toeschrijft, en voor de theorie, die den latex 


Teysmannia 41 


— 652 — 


als een zuiver afscheidingsproduct beschouwt. Uit de elfde conclusie 
blijkt, dat in de afvallende bladeren geen verbruik van den latex 
plaats heeft, en in zijn „summary” in ’t engelsch zegt schrijver: 
„the latex does not serve as reservestuif in the leaves of Hevea”. 

Wij willen gaarne goede nota van deze uitspraak nemen, en 
hopen, dat nieuwe waarnemingen de talrijke punten, die in dit 
vraagstuk nog duister zijn, spoedig zullen ophelderen. BOBILIOFF 
zegt o.a. dat een kwantitatieve bepaling van den latex in het blad 
met het mikroskoop heel lastig is uit te voeren. Het zou oi. inte- 
ressant zijn, chemische analyses te verrichten — misschien werd dit 
punt reeds vroeger onderzocht — van de hoeveelheid caoutchouc, 
die zich in de oude, nog groene, in de geei-roode en in de afge- 
vallen bladeren bevindt, om te zien, of deze stof in den loop van 
het winteren werkelijk niet vermindert. Dit zou ook voor de praktijk 
van belang kunnen zijn. 

Om het algemeene vraagstuk van de physiologie van den latex 
te kunnen oplossen, zal het noodig zijn, niet alleen Hevea, maar 
verscheidene melksap-houdende gewassen te bestudeeren; want de 
argumenten, die voor één plant gelden, zijn niet altijd ook voor de 
andere planten bruikbaar; zoo is b.v. volgens schrijver de onder- 
breking van den latex-stroom geen algemeen verschijnsel van de 
melksapbevattende planten. 

Wij zullen met de grootste belangstelling de verdere proeven van 
BOBILIOFF volgen, omdat wij overtuigd zijn, dat hij, met zijn metho- 
dische en ernstige proefnemingen, beslissende resultaten zal ver- 
krijgen, dat hij de juistheid van één der talrijke theorieën over de 
physiologische beteekenis van den latex zal kunnen vaststellen, en 
dat hij zich voor voorbarige conclusies in acht zal weten te nemen. 

W. BoBlLIOFF. De samenhang tusschen de bladeren en het melksap 
van Hevea brasiliensis. Archief voor de Rubbercultuur in Ned.-Indië, 
2e Jeg, 1918, No. 10 blz. 735. bd. 


Een stamziekte van de thee. 


TUNSTALL beschrijft een door een fungus, Nectria cinnabarina, 
veroorzaakte ziekte, die vooral in de nabijheid van bepaalde boom- 
soorten voorkomt, o.a. van Alnus nepalensis, Pyrularia edulis, en 
soms van Erythrina. Men heeft eerst gedacht, dat de oorzaak der 
ziekte een wortelschimmel was, die van de boomen op de thee- 
heesters overging; later werd gevonden, dat de parasiet, Nectria, 
eerst Alnus enz. en vandaar de omliggende theeplanten aanvalt. 


NE na 


— 653 — 


De schade kan zeer groot zijn, vooral in tuinen, waar talrijke 
Alnus als windbrekers geplant worden. De ernstig aangetaste 
heesters hebben hetzelfde uiterlijk als de door „red rust” zwaar 
aangevallen planten. Zij sterven zelden geheel af, maar de stam 
en de tWijgjes gaan dood; dikwijls ontwikkelen zich van den 
‘wortelkraag nieuwe uitloopers, die spoedig ziek worden. In som- 
mige gevallen vormen zich op de zieke takken de eigenaardige callus- 
‘weefsels, die niet alleen voor deze ziekte, maar voor alle plantaar- 
dige parasieten der takken kenmerkend zijn (Djamoer oepas, Red 
Rust, enz.) 

Na ontkieming uit de sporen dringen de fungus-draadjes in de 
wonden van de takken (pluk-snoei-wonden, enz.) tot in den 
bast, in het cambium en vervolgens in het houtweefsel Deze 
Nectria-soort is een wondparasiet; onmiddellijk na, of soms kort 
vóór den dood van den tak vormen zich de vruchtlichaampjes, 
die op den bast zonder moeite gevonden kunnen worden 

Er zijn verschillende soorten van voortplantingsorganen: io. kleine 
roosklenrige kussens, (conidiophoren), gevormd door dicht bij el- 
kander vertakte hyphen, waarvan de uiteinden opzwellen tot kleine _ 
sporen (conidiosporen), die zich gemakkelijk los maken. 

Naast de conidiophoren vormen zich andere vruchtorganen, de 
peritheciën, kleine bolvormige donker-roode lichaampjes, geïsoleerd 
of in groepen, en die cen groot aantal asci bevatten. De asci zijn 
opgezwollen hyphen, waarin rich 8 tweecellige sporen (ascosporen) 
hebben gevormd. 

Er is nog een derde soort van sporen, die zich op bundels van 
hyphen ontwikkelen, soms in de nabijheid der conidiophoren en 
der peritheciën. Deze sporen, naar hun vorm Fusarium- sporen 
genoemd, zijn lang en zeer nauw, spilvormig en bestaan uit 
verscheidene cellen. 

Uit de verschillende sporen-soorten werden reinkulturen gemaakt, 
waarmee het mogelijk is geweest, gewonde takken te infecteeren. 

Wat de bestrijding van de ziekte betreft, is het in de eerste plaats 
noodig, alle boomen, die bekend zijn als gastheeren van Nectria 
cinnabarina te verwijderen; de zieke theeheesters moeten tot het 
gezonde hout gesnoeid, de wonden met een fungicide behandeld, en 
de snoeisels onmiddellijk verbrand worden. 

Deze ziekte werd nog niet op Java geconstateerd. Wij hebben 
reeds Nectria-achtige fungi op theetakken waargenomen; het is 
echter in de meeste gevallen nog niet uitgemaakt, of zij secundair 
of primair optreden. 


0 


Nectria (N. ditissima?) wordt beschouwd als de oorzaak van 
een tak-kanker en beschadigt de theeheesters op dezelfde wijze als 
N. cinnabarina. 

A. C. TUNSTALL. — A. stem disease of tea, caused bij Nectria 
cinnabarina (TODE) FR. — Pamphlets of the Indian Tea Associa- 
tion, No.'45 (No. 8, 1918). bd. 


Plantaardige parasieten van de Thee in Britsch-Indië. 


Schrijver geeft een lijst van de gedurende het oogstseizoen 1917 
in de verschillende theestreken van N. O.-Britsch-Indië waargenomen 
parasieten : 


Op de bladeren en takken: 


Exobasidium vexans ‘Blister blight). 
Laestadia Camelliae. 

Colletotrichum Camelliae. 
Pestalozzia Theae. (Grey Blight). 
Alternaria sp. 

Nectria cinnabarina. 

Cephalouros virescens (Red Rust). 
Een steriel mycelium (Thread blight). 


Op de wortels: 


Hymenochaete noxia. 

Ustulina zonata. 

Rosellinia bothrina. 

Thyridaria tarda. 

Sphaerostilbe repens. 

Wij moeten hier aanteekenen, dat wij op Java geen verschillen 
hebben kunnen zien tusschen de op de thee en de op de klapper 
voorkomende Pestalozzia's Daarom hebben wij aan den thee- 
parasiet ook den naam gegeven van Pestalozzia Palmarum 

De thee-Pestalozzia wordt in andere streken soms P. Theae, 
soms P. Guepini genoemd: het zou interessant zijn, de kwestie op 
te lossen. of men werkelijk met verschillende soorten te doen heeft. 

In oudere Br. Indische publicaties wordt de schimmel van de 
„Threadblight” ais Stilbum nanum beschouwd, omdat de voort- 
plantingsorganen van een Stilbum-soort op de door het mycelium 
aangetaste takken waargenomen werd. Wij hebben reeds meege- 


— 655 — 


deeld, dat wij van meening zijn, dat dit mycelium niets met Stilbum 
te maken heeft, en dat de laatste fungus secundair op de zieke 
takken optreedt. Wij hebben toen de schimmel van de Thread 
Blight (op Java) Corticium (Hypochnus) Theae genoemd, omdat het 
mycelium de kenmerkende vrucht-organen van een Corticium onder 
de bladeren vormt. TUNSTALL geeft het verband tusschen Thread 
_Blight en Stilbum niet meer aan; hij beschouwt echter de schimmel 
voorloopig als een „Steriel mycelium”. Het zou van belang zijn, 
te weten, of de Br.-Indische en Javaansche fungi tot dezelfde soort 
behooren ; ik meen van wel, want de afbeelding van de thread blight 
in WATT and MANN, Plaat XX, 3, vertoont onder sommige bladeren 
eigenaardige vlekken, die, naar ik vermoed, niets anders zijn dan de 
voortplantingsorganen van een Corticium 

De wortelziekten zullen binnenkort in-een Mededeeling van het 
Theeproefstation besproken worden. 

A. C. TUNSTALL. — Fungus blights of Tea in North-East India, 
during the Season 1917. — Quarterly Journal of the Indian Tea 
Association 1l, 1918, blz. 25. bd. 


Bestrijding van Thee-Mijten. 


Schrijver deelt het resultaat van proeven mede, die hij tegen de 
Redspider (Tetranychus bioculatus) met verschillende insecticiden 
genomen heeft. 

Zwaar aangetaste tuinen werden met de volgende stoffen behan- 
deld: zwavel, „Vermisapon”, natriumsilicaat-oplossing 1 pCt, kalk- 
zwavel-mengsel, petroleum-emulisie, enz. 

De proef mislukte gedeeltelijk omdat een zware regen èn de 
insecticiden, èn de mijten deed verdwijnen. De volgende waarne- 
ming kon gedaan worden: wanneer de mijten met de meeste 
ontsmettende stoffen en vooral met het zwavelpoeder in aanraking 
komen, sterven zij spoedig af. 

Deze proef geeft ons nog weinig praktische aanwijzingen ; daarmee 
is nl. de kwestie nog niet opgelost van de mogelijkheid der toe- 
passing in ’t groot. Wij hebben herhaaldelijk proeven met zwavel 
tegen de verschillende mijten genomen, en — op kleine schaal — 
altijd met succes; Tefranychus bimaculatus op de kina-kweek- 
bedden kan o.a. met deze methode gemakkelijk bestreden worden. 
In ’t groot zullen de moeilijkheden van de bestuiving de methode 
waarschijnlijk veel te duur maken. Verder zou de toepassing der 
methoge tegen ‘de op Java gevaarlijke oranje mijt (Brevipalpus 


— 656 — 


obovatus) nog veel meer ingewikkeld en kostbaarder zijn omdat 
de mijten zich op den onderkant der bladeren bevinden. 

E. A. ANDREWS. — An Experiment on the treatment of red spider 
by insecticides — Quarterly Journal of the Indian Tea Association, 
HI, 1918, blz. 46. bd. 


Insecten-plagen van Groenbemesters. 


Andrews noemt eenige insecten parasieten (de meeste zijn rupsen) 
op Sesbania, Tephrosia, Acacia, Desmodium, Albizzia, Crotalaria, 
Cassia, Cajanus, Erythrina enz. en geeft een beschrijving van de 
aan deze planten berokkende schade. 

E. A. ANDREWS. — Notes on insect-pests of green manures and 

shade trees — Quart. Journal of the Indian Tea Ass. 1915, HI, 
blz. 52; 1916, I blz. 18; 1918, II, blz. 29. bd. 


Besproeiingsproeven. 


In de laatste jaren werd beweerd, dat de vloeistoffen, waarmede 

de theeplanten ter bestrijding van verscheidene ziekten en plagen 
besproeid worden, naast hunne fungicide en insecticide eigen- 

schappen, nog bovendien een gunstigen invloed op den groei der 
heesters uitoefenen. 

TunsraLL heeft proeven met verschillende ontsmettende oplos 
singen genomen om de juistheid van deze meening na te gaan. 

Hij heeft proefvelden gekozen, die zich onder vergelijkbare om- 
standigheden bevinden, en heeft ze na de behandeling afzonderlijk 
geplukt. Met de productiecijfers werden graphische voorstellingen 
geteekend, terwijl telkens de datum: van de behandeling aangegeven: 
is. De volgende stoffen werden gebruikt: 

Bordeauxsche pap, Kalk-zwavelpap, petroleumemulsie, zeepop- 
lossing, Natriumsilicaat-oplossing 1 /, Bordeaux-poeder, Kalk-zwa- 
vel-poeder. 


Schrijver meent in de meeste gevallen een duidelijk gunstigen 


invloed op den groei en op de opbrengst der planten te hebben 
kunnen waarnemen; de curven, die hij publiceert, zijn echter in dit 
opzicht nog niet zeer sprekend. Hij zal deze voorloopige proeven 
bij gelegenheid voortzetten, om te onderzoeken, of de vermeerdering. 
van product onder invloed van de toegepaste vloeistoffen of poeders 
van praktische beteekenis kan zijn. 8 


ER eN dt OE ar 


TE 


Schrijver geeft vervolgens een beschrijving van de sproei-methode 
en van de gebruikte toestellen. 

A. C. TUNSTALL. — Spraying experiments in 1917. — Quart. Journal 
of the Indian Tea Ass. Il, 1918, blz. 85. bd. 


De suikercultuur en de inlandsche landbouw. 


Aldus de titel van een, in het „Archief voor de Suikerindustrie in 
N. 1” opgenomen, belangrijke lezing, die de Heer F. LEDEBOER, 
directeur der onderafd. Cheribon v. h. Proefstation voor de Java- 
suikerind., op 2 Nov. jl. gehouden heeft voor de Technische Ver- 
eeniging van suikeremployé’s te Tegal. 

Meer in het bijzonder behandelt Spr. de vraag, of suikerriet als 
voorvrucht al of niet, door het uitputten van den grond, een scha- 
delijken invloed uitoefent op den volgenden padi-aanplant. 

Niet om in deze quaestie een afdoende beslissing uit te spreken, 
wat bij den tegenwoordigen stand van de kennis op dit gebied nog 
niet op groote gronden mogelijk is .... al wordt het wel gedaan. 
Spr. wil er juist op wijzen, hoe noodzakelijk het is, dat over dit 
gewichtige, voor experimenteele behandeling vatbare onderwerp meer 
gegevens verzameld worden dan thans ter beschikking staan; zelf 
draagt hij, door vermelding van de resultaten van door hem genomen 
proeven, tot vermeerdering van die gegevens bij. 

Vooraf zet de Spr. uiteen, hoe, onder den invloed van oeconomische 
factoren, hier als elders, de waarde van den bodem gaandeweg 
gestegen is en stijgende zal blijven, van welk feit hij in de toekomst 
verwacht een scherpen strijd om den bouwgrond tusschen suiker- 
cultuur en Inlandschen landbouw, een strijd trouwens, die in sommige 
streken thans reeds een ernstig karakter schijnt te hebben aan- 
genomen. 

„Als men die concurrentie kan voorkomen of verzachten door een 
juist inzicht in zaken, vooral in-de oeconomie van den Inlandschen 
landbouw, is er al veel gewonnen. Die kunde is noodig, want de 
eenige wijze om die concurrentie het hoofd te bieden en den strijd 
niet scherper te doen zijn dan onvermijdelijk is, is te zorgen, dat 
de Inlandsche landbouw er voordeel bij heeft, het suikerriet in de 
vruchtwisseling te blijven opnemen, terwijl daarbij tevens gezorgd 
moet worden, dat de belangen der suikercultuur niet uit het oog 
verloren worden.” 

Reeds 5 jaren geleden heeft Spr. er nadruk op gelegd, „dat wij 
onze aandacht niet enkel tot de rietcultuur zullen hebben te bepalen, 


OBE 


maar dat zij ons op de hoogte dienen te stellen van den geheelen 
landbouwkundigen en. oeconomischen toestand van ons ressort... ”, 
en in dit verband mede aangedrongen op „het instellen van een 
onderzoek naar den aard en de uitwerking der vruchtwisseling op 
de bij de rietcultuut. gebezigde gronden... eee SS 

Van de 6 proeven, die Spr. destijds voorstelde te nemen, kwam 
er, tengevolge van ondervonden tegenwerking, slechts één tot uit- 
voering, op de suikerfabriek Djatiwangi. 

Het was in ’t bijzonder een geschrift van de hand van Dr. VAN 
DER ELST — waarin aan de rietcultuur in de residentie Madioen een 
belargrijke nadeelige invloed op de padi-opbrengsten, ten gevolge 
van uitputting van den bodem, werd toegeschreven —, dat Spr. aan- 
leiding gaf om op nader onderzoek aan te dringen, te meer waar ook 
na de publicatie van VAN DER ELST geen eenstemmigheid aangaande 
de waardeering der feiten onder deskundigen bleek te bestaan. 

Spreekt men over uitputting, dan dient men zich eerst rekenschap 
te geven, wat men onder dit woord te verstaan heeft. 


„Onder uitputting van den bodem verstaat de moderne landbouw- 


wetenschap een zoodanige behandeling van den bouwgrond, dat 
het productievermogen’ er van achteruitgaat en het bouwland ten 
slotte ín zulk een conditie komt te verkeeren, dat de oegsten, die 
verkregen worden, gemiddeld blijven beneden wat voor dat land 
eens als normale opbrengst werd beschouwd”. 

„Hier in Indië verstaat men onder uitputting wat anders. Hier 
wordt er onder verstaan, dat in den tijd, tusschen twee oogsten 
in, meer voedingsstoffen aan den bodem worden onttrokken dan er 
langs natuurlijken weg (waaronder men hier ook bevloeiing verstaat) 
weer in den bodem beschikbaar komen, m.a.w. een zoodanig bedrijven 
van den landbouw, dat bemesten noodg wordt”. Van dit standpunt 
nu zou de landbouw in West-Europa, die, naast den vroeger gebe- 
zigden stalmest, stijgende hoeveelheden kunstmest aanwendt, van een 
schromelijke uitputting van den bodem moeten beschuldigd worden. 

De uitputting, die men hier te lande de rietcultuur ten laste legt, is 
volgens Spr. geen kapitaalvermindering, maar hoogstens een ongelijke 
verdeeling van de vlottende middelen gedurende drie achtereenvol- 
gende jaren, een methode, die niemand veroordeelen ‘zou, indien maar 
gedurende den geheelen cyclus der vruchtwisseling het bedrijf in één 
hand was. Zooals de zaken echter staan, wordt den suikerfabrikant 
verweten, dat hij zou beschikken over de plantenvoedingsstoffen — 
stikstof en phosphorzuur — in den bodem, die feitelijk voor den op 
het riet volgenden padi-aanplant beschikbaar zouden moeten blijven. 


— 659 — 


Spr. wil nu de vraag stellen, of deze „uitputting op korten termijn” 
zich hier werkelijk voordoet. Dat deze meening veel wordt aange- 
troffen, schijnt volgens Spr. vrijwel alleen te berusten op de waar- 
neming van het verschil in stand van de padi op de plaatsen, 
waar in de riettuinen de goten geweest zijn — waar dus geen riet 
groeide — en daartusschen; dit verschil zou echter ook wel b.v. aan 
den plaatselijken gunstigen invloed van den toestand der in de goten 
teruggestorte aarde te wijten kunnen zijn, een opvatting, die door 
het resultaat van een opzettelijk genomen proef, zònder riet, scheen 
gesteund te worden. 

Wat nu de proef op Djatiwangi betreft, deze bedoelde, „in een 
vakkenproef te vergelijken de opbrengsten van sawahgrond, waar- 
op als voorvrucht wèl en niet suikerriet verbouwd was geworden, 
terwijl tevens als doel gesteld werd, na te gaan, of goede bemesting, 
een behoorlijke bewerking van den grond, gepaard met het verwij- 
deren van de dongkellans voor den aanplant van de padi een 
„eventueel schadelijke nawerking van het suikerriet konden opheffen. 
Bij het eerstgenoemde doel ging het er dus om, den al dan niet 
nadeeligen invloed van het suikerriet op het volgende padigewas 
te bewijzen, terwijl het als tweede genoemde doel beoogde, meer 
licht te verschaffen over de vraag, of gebrek aan stikstof en phos- 
phorzuur, een ongunstige structuur van den bodem en de aanwezig- 
heid der dongkellans inderdaad de oorzaak van een eventueel 
mindere padi-opbrengst waren”. 

Tot dit doel werd het proefveld — zware, weinig doorlatende, 
zeer onvruchtbare grond —in 18 perceelen verdeeld, wier ligging en 
bestemming aldus waren: 


‚ Oostmoesson „Westmoesson ‚ Oostmoesson , Westmoesson 


1913. 1913-1914. 1914. 1914-1915. 
Serie I Braak Padi Braak Padi 
EE | Riet Riet Riet Padi 


EE | Riet Riet Riet Padi 


— 660 — 


Elk perceel had een oppervlak van 20 RR2 

Serie Il en II verschilden in dit opzicht, dat II geheel op de bij 
de bevolking gebruikelijke wijze behandeld werd, terwijl III na 
het riet tot 9 duim diepte bewerkt werd, waarbij de dongkellans 
werden verwijderd, terwijl 2 dagen vóór het planten van de padi 
1 pikol zwavel, Amm. en 1 pik. dubbelsuperphosphaat per bouw 
gegeven werd. Voor verdere bijzonderheden wordt naar het 
oorspronkelijke verwezen. 

De bedoeling was derhalve, de drie opbrengsten te vergelijken, 
die de padi van Westmoessen 1914-15 in de series |, Il en III zou 
opleveren. 

In Juni 1915 werd geoogst, en wel gemiddeld — omgerekend 
per bouw — van 

Serie 1 ° 11.85 pik. natte padi 
Sd 16:58; jk RS 
zat 17 80 


Een galmugplaag in het begin van Maart had de geheele proef 
geteisterd, waardoor de opbrengst gering was en waardoor aän de 
waarde van de cijfers niet weinig afbreuk gedaan werd. 

Derhalve werd de proef op denzelfden grond, met dezelfde 
indeeling, herhaald. Er werd onmiddellijk mee begonnen, zoodat 
voor Il en Ill een padi-oogst werd uitgeschakeld, wat met het oog 
op de bedoeling van de proef eerder als een voordeel dan als een 
nadeel te beschouwen was. Ditmaal deden zich geen ernstige 
beschadigingen door ziekten of plagen voor. 

Gemiddelde opbrengst per bouw: 


Serie 1 26.67 pik. natte padi 
Er nee » » 
„II 3465 


Geen schadelijke werking-dus, op dezen grond, van het suiker- 
riet als voorvrucht, van de zwavelz. amm., ook niet van het in den 
grond blijven van de dongkellans — verg. 1 en II —, maar een 
hoogere opbrengst na het riet, als de grond behoorlijk bewerkt en 
bemest wordt, zulks, in overeenstemming met elders reeds opgedane 
ervaring. 

Tot slot vermeldt de spr. mededeelingen van de heeren VAN DER 
STOK en VAN HAASTERT, alsmede van Dr. DE JONG, die zich bij de 
door hem verkregen resultaten aansluiten, waarna hij zijn lezing — 
die hier slechts zeer in ’t kort en onvolledig is weergegeven — 
besluit met de volgende stellingen: 


bd ” ” 


hd bid ” 


— 661. — 


1. Het groote belang, dat de suikerindustrie heeft bij een rustige 
handhaving van het suikerriet in de vruchtwisseling, maakt het 
noodig, groote aandacht te wijden aan deze vruchtwisseling, ten 
einde te kunnen beoordeelen, op welke wijze de verschillende 
belangen daarbij gediend worden. 

2. De vraag of een gewas in de vruchtwisseling minder ge- 
wenscht is, mag niet alleen beschouwd worden uit een oogpunt 
van plantenteelt, maar de oeconomische zijde van het vraagstuk 
dient eveneens een onderwerp van onderzoek uit te maken. 

3. De proef op de sf. Djatiwangi heeft aangetoond, dat op de 
daar onderzochte grondsoort (rantja-minjag), bij de daar gebruikelijke 
cultuurwijze, het suikerriet als voorvrucht niet schadelijk is geweest 
voor de padi; dit, niettegenstaande de proef genomen werd op zeer 
armen grond, waarvan verwacht had mogen worden, dat daarop in 
de eerste plaats die schadelijkheid tot uiting zou zijn gekomen. 

4. De meening, dat suikerriet als voorvrucht schadelijk is voor 
de padi, is derhalve in haar algemeenheid niet langer te handhaven. 

5. De door de H. H. VAN DER STOK, VAN HAASTERT en Dr. 
DE JONG verkregen uitkomsten met proeven, speciaal met het doel 
genomen, deze schadelijkheid na te gaan, bevestigen voorgaande 
stelling. 

6. Een eventueele schadelijkheid van het suikerriet als voorvrucht 
voor de padi zal dus voor iedere grondsoort door locale onder- 
zoekingen moeten worden bewezen. 

Aansporing tot voortgezet onderzoek was dan ook de bedoeling, 
waarmede Spr. opzet en resultaten van de eenige proef, die hij kon. 
ten uitvoer brengen, meedeelde. 

Arch. v. d. Suikerindustrie in Ned.-Indië 1918, 2127 vlg. b. 


Pogingen tot vestiging van een inheemsche beetw ortel- 
suiker-nijverheid in Engeland. 


Over dit onderwerp deelt Dr. PRINSEN GEERLIGS in het tijd- 
schrift In- en Uitvoer ‘bijzonderheden mee, waaraan het volgende- 
ontleend zij. 

Reeds in 1832 werd in Engeland, in Essex, een fabriek van beet- 
wortelsuiker opgericht, die echter spoedig, door gebrek aan kapitaal, 
te gronde ging. 

30 jaren later vestigde J Duncan te Lavenham-in Suffolk een: 
fabriek, waar bietensap ingedampt werd tot een stroop, die verder 


Spe 


‘in de raffinaderij van denzelfden eigenaar te Londen tot geraffineerde 
suiker werd verwerkt. De geldelijke uitkomsten waren voor de 
boeren niet van dien aard, dat zij de teelt wilden voortzetten, en 
zoo verliep ook deze onderneming; in het jaar 1870 eindigde zij 
haar bestaan. 

In het nu volgende tijdvak van suiker-uitvoerpremies op het vaste- 
land van Europa bleef de zaak van de suikerindustrie in Engeland 
rusten. Spoedig na het tot stand komen van de Brusselsche 
conventie echter werden weer proeven genomen, die uitwezen, dat 
het zeer goed mogelijk is, in Engeland met succes suikerbieten te 
telen. Tevens werd echter gepoogd, van de Regeering gedaan te 
krijgen, dat zij in den eersten tijd eenigen steun zou verleenen, door 
toepassing van de surtaxe van frs. 6.— per 100 K.G., die door 
‚de Bruss. Conventie was toegestaan: inheemsche suiker zou dan, 
daar in den eersten tijd het invoerrecht 4 sh. 2d per cwt. bedroeg, 
gedurende een zeker aantal jaren geen hooger accijns betalen dan 
1 sh. 8d. per-cwt. 

„De regeering antwoordde, dat zoo iets zou indruischen tegen 
de fiscale politiek, die zij nu reeds sedert 60 jaren had gevolgd, 
dat zij niet kon garandeeren, dat zulk een accijns niet zou worden 
verhoogd, en dat zij bovendien door ondervinding had geleerd, 
hoe het in de practijk gaat met steun aan jonge, veelbelovende 
industrieën. Eerst wordt er maar voor een paar jaar om steun 
gevraagd, maar later, als men dien wil onttrekken, wordt er met 
groote woorden geklaagd, dat nu een bloeiende industrie zal te 
niet gaan, zoodat men den steun wel moet bestendigen en er nooit 
weer afkomt”. 

Ook later, in 1910, kreeg Lord Denbigh, die zich zeer veel moeite 
voor de zaak gaf, op een dergelijke vraag aan de regeering het- 
zelfde antwoord. 

Niettemin werden proefnemingen aangaande de beetwortelkultuur, 
onder leiding van den in 1910 opgerichten National Sugar beet 
council, ijverig voortgezet, terwijl ook onderscheidene pogingen in 
het werk gesteld werden om te komen tot de stichting van suiker- 
fabrieken. Van de verschillende plannen kwam het verst tot uit- 
voering dat van de Anglo-Netherlands Sugar Corporation, in December 
‚1911 opgericht. Zij nam 3 Nederlandsche fabrieken over en bouwde 
in 1912 een fabriek in Norfolk, waar proefaanplantingen goede 
opbrengsten gegeven hadden. Drie campagnes heeit de fabriek, 
steeds met verlies, gewerkt: de opbrengst aan bieten, en de eerste 
2 jaren ook het’ suikergehalte, viel niet mee. Deels als gevolg van 


hek. 


— 663 -— 


moeielijkheden bij het verkrijgen van zaad, werd de arbeid gestaakt 
en later niet weer opgevat. niettegenstaande het feit, dat intusschen 
de accijns voor inheemsche suiker het volle bedrag van de surtaxe- 
lager gesteld was dan het invoerrecht op vreemde suiker. 

De regeering ging nog verder. Zij stelde gelden beschikbaar 
voor het nemen van proeven op het gebied van beetwortelcultuur 
en verstrekte een bedrag van £ 125.000 in leen aan de British 
Sugar Beet Growers’ Society Ltd. tot het aankoopen van grond. 
Intusschen is een reeds aangekocht landgoed voorshands met graan 
beplant, wijl men er tegen op zag, tijdens den oorlog een nog. 
nieuwe, vrij wat zorg eischende cultuur ter hand te nemen. 

In- en Uitvoer 1918, 801. b. 


Alphabetisch Register. 


De cijfers verwijzen 


Aardappel 354. 
= -kever 649. 
4 -mot 77. 


5 =schillen als plant-ma- 


teriaal 474. 
E -ziekte 64, 
Acacia arabica 297. 

„ _eornigera 55. 
Acherontia lachesis 238. 
Ajowan 354. 

Alkohol 90. K 
Alternaria spec. 654. 
Ambherstia nobilis 213 vlg. 
Andira retusa 296. 


Andropogen Nardus, Cult. en olie- 


bereiding 133 vlg. 
Angita plutellae 350. 
Angsana 588. 
Anona muricata 240. 
Anopbhelinen 38. 


Anthonomus grandis 62, 73. 
Arachis hvpogaea zie katjang ta- 


nah. 
Arachnanthe 633. 
Arachnis 633 vlg. 


$ tlos aeris 633. 

n Hookeriana 638. 
E Lowii 634. 

£ Maingayi 634. 

e Parishii 634. 

4 Sulingi 634. 

3 Vanmullemrii 634, 


_ Araeocerus fasciculatus 73, 218. 


Araucaria brasiliana 293. 
ze excelsa 293. 


naar de bladzijden. 


Arrabidaea 51. 

Artemisia spec. 329. 
Artocarpus venenosa 295. 
Asperge-kevertje 62. 
Aspergillus flavus 574. 

4 niger 574. 
Aspidiotus perniciosus 62, 64. 
Atta hystrix 55. 

Aulacaspis pentagona 69. 


Azijnzuur uit houtsoorten 464. 


Azteka 55. 
Bacillus amylovorus 75. 


Bali, Rijstbouw in Zuid — 367 vlg. 


Bambusa arundinacea 322. 
s polymorpha 322. 
Bang 324. 
Bangkoeang 547 vlg. 
Bassia 364. 3 
Bastaardsatijnvlinder 62, 65. 
Bataten, Mengproeven 402. 
Beetwortelsuikernijverheid in 
Engeland 661 vlg. 
Beri-beri en rijst 341. 
Blaasroest 63. 
Bladluizen 76. 
Bladsnijdende mieren 55. 
Blauwzuur 76, 79, 92, 219. 
Blister blight 654. 
Bloemwants 201 vlg. 
Blumea balsamifera 329. 
Boeboek 73. 
Boorders 69. 
Bordeaux-poeder 656. 
rh sche pap. 656. 
Botor 597. 


nds Ne 
RN CPV TE A 1 


lS 


Brandschimmels 70, 83. 
Brevipalpus obovatus 245, 655. 
Broomwater 87, 

Brown blight 246. 

Brown tail moth 62 vlg. 
Bruchus 73. 


Burma, Landbouw in — 592 vlg. 


Bvrsonima cotinifolia 306 vlg. 
Cacao, Insectenaantasting 217 

vlg. ' 
Caesalpinia coriaria 296,355. 
Calamus draco” 293. 

Te rotang 295. 
Calandra oryzae 69,79,218. 
Calophyllum tacamahaca 295. 
Capside 201 vlg. 

Carabinide 218. 

Carbol 351. 

Carpocapsa pomonana 62. 
Carpophilus spec. 218. 
Carum copticum 354. » 
Cassave 556 vlg. 

„… _Mengproeven 408. 
Cassia parahyba 297. 

„ Siamea 587. 
Cecropia cinerea 55. 

22 palmata 58. 

ij peltata 53 vlg. 

ES Schiedeana 58. 
Centaurea americana 49. 
Cephalouros virescens 654. 
Ceraputo 68. 

Ceratitis capitata 68. 
Cercospora beticola 71, 
Chionachne 60. 
Chloridea armigera 238. 

a assulta 238. 

en obsoleta 238. 
Cinchona alba 294. 

is Calisava 299, 
Cirphis 270,274. 


Citronella-olie, Cultuur en berei- 
ding 133 vlg. 

Citrus anrantium 295, 

Clerodendron siphonanthus 327. 

Coca 217 vlg. 

Coccus longulus 68. 


t Codling moth 62, 65. 


Coix agrestis 455. 

„ _ Koenigii 455. 

„‚ _ Lachryma Jobi 60, 454 vlg. 
Colletotriehum Camelliae 654. 
Colocasia antiquorum 355. 
Cookia anisata 294, 

Copra 128 vlg, 473, 571 vlg. 

„ __ Insectenaantasting 217 vlg. 

„ _ Schimmelsoorten op — 574. 

„ zie ook klapper 
Cordiceps 240. 

Corticium Theae 655. 
Cosmopolites sordidus 349. 
Cotton boll weevil 62, 73, 199. 
Crematogaster 55. 

Crescentia Cujete 294, 
Crioceris asparagi 62. 
Cryphalus Lampei 78. 
Cyaanwaterstof; zie Blauwzuur 
Cylas formicarius 68. 

Cyperus Papyrus 292. 
Dammara 302. 

Dendrobium 302, 

Derdrocalamus giganteus 320 vlg. 
A strictus 322. 
Desinfectie v. planten en zaden 75 vlg. 

Diaspis bromeliae 68. 
Dikbuik 238. 
Divi divi 296, 355. 
Djali 59, 60, 454 vlg. 
Djoekoet iboen 305. 

by Kasimboekan 305. 
Djohar 587. 
Doodshoofdvlinder 239. 


Dracaena Droco 292. 
Drymaria cordata 305. 
Duizendpoot 351. 
„Dutch E‚ I. Archipelago” 344. 
Elaeis guinensis 293. 
Enten en oculeeren 485 vlg. 
Epidendrum 634. 
Erfelijkheidsleer 37. 
Eriophves gossypii 348. 

S phyri 64. 
Euagoras plagiatus 240. 
Eugenia pimenta 296. 
Eulecanium corni 68. 
Euproctis chrysorrhoea 62 vlg. 
Evetria buoliana 74. 
Exobasidium vexans 654. 
Ficus fistulosa 328. 

„ quercifolia 328. 
Fire ant 194. 
Fomes 245. 
Formaldehyd 86. 
Fraxinus Eedenii 328. 
Fruitvliegen 68. 
Fumigatie-toestel 92. 
Fusarium roseum 71, 83. 
Galerucella luteola 63. 
Galphimia gracilis 307. 
Gandja 324 vlg. 
Gelechia gossypiella 73. 
Gerbera 261 vlg. 

„ _anandria 264. 

„ _aspleniifolia 264. 

„ aurantiaca 262, 

„ __Jamesonii 262, 264, 268. 

viriditolia 262, 265. 

indie 324 vlg. 
Gipsy moth 62, 63. 
Gnorimoschema heliopa 238, 240. 
Goa-boon 597. 


Gonocephalum hoffmannseggi 218. 


Graanstatistiek 342, 


Gram 596, 598. 
Gramangmier 192. 
Grasboom 638 vlg. 
Grev blight 246. 
Groenbemesters, 
van 656. 
Groententeelt, Hoeveelh. zaaiz. 643. 
Haematoxijlon eampechianum 297. 
Halmaheira 456 vlg. 
Harbas-oil 210. 
Haschisch 324 vlg. 
Heliothis 238. _* 
Helminthosporium gramineum 

11, 83. 
Helopeltis 40, 202, 245, 249. 

E Antonii 43, 246. 


Insectenplagen 


3 Bradyvi 43. 
k Cinchonae 43. - 
. cuneatus 43. 


sumatranus 246. 

theivora 43. 

Hessel vlieg 62, 63. 

Hevea zie Rubber. 

Hibiscus spec. 308. 

Hoenderteelt in Indië 515 vlg. 

Humboldtia laurifolia 58. 

Hura crepitans 295. 

Hydnophytum 58. 

Hymenochaete noxia. 

Indische hennep 324 vlg. 

Insecten in stapelprodueten 216 vlg. 

Insecteneieren, Invl. v. vluchtige 
org. stoffen 648 vlg. 

Insectenplagen van groenbeme- 
sters 656. 

Irrigatie in Italië 615. 

Isaria 275. 

Ischerya purchasi 349. * 

Isonandra Gutta 294. 

Dr. Jensen na blz. 62. 

Jobstranen 60, 454 vlg 


— 667 — 


Kali, Voorziening in de behoefte 
aan — 360 vlg. 
Kaliloog, Alkoholische 90. 
Kaliumbichromaat 86 vlg. 
Kalk als insecticide 351, 
„ zwavelpap 656. 
„ zwavelpoeder 656. 
Kapok 339, 
Katjang tanah in Br. Indië 364, 
in Burma 597. 
insectenaantasting 
217 vlg. 
moeheid v. 
dem 491. 
à „_ oliegehalte, berei- 
ding, bijproducten 471. 
Practijkwaarde v.d, 
lijnenselectie 1 vlg. 
96 vlg., 171 vlg. 
Katoen 335, 348. 
„ in Burma 596, 598. 
„ zaadsnuitkever 62, 63, 199. 
Kedelee, Practijkwaarde v. d. lij- 
nenselectie 170, 400. 


” »” 


„ „” 


d. bo- 


„ ” 


n ” 


Kembang sepatoe, Witbloemige 308. 


Kerosine zie Petroleum. 
Ketjipir 597. 
Kiemproeven, Invl. v, opgeloste 
stotfen i, h. water 358. 
Kippeneieren, Gewicht 609. 
Kippenteelt 515 vlg. 
Klapper 128 vlg. 
„ -oliebereiding 577. 
» zie ook Copra. 
Koedjadjing 326. 
Koffie, Insecten aantasting 217 vlg. 
Kopervitriool 85, 86, 90. 
Kwak 556 vlg, 591. 
Laanboomen 475 vlg, 541 vlg, 
580 vlg. 
Ladang-sawah 225 vlg. 


Teysmannia 


mn 


Laestadia Camelliae. 
Laemophlaeus spec. 218, 
Lamtoro 244, 
Landbouw in Burma 592 vlg. 
„ cursus 462. 
„ machines 568 vlg., 607 vlg. 
„ -onderwijs in Spanje 617. 
Lasioderma serricorne 216 vlg. 
Laurus nobilis 293. 
Leonurus sibiricus 328. 
Leptinotarsa decemlineata 649, 
Leucaena glauca 244, 
Leucania 270. 

„ extranea 274. 
Lijnenselectie 1 vlg, 96 vlg, 165 
vlg., 389 vlg. 

Lijnzaad 364. 

Lita solanella 238. 

Loeormobiel in d. 
vlg., 607 vlg. 

Dr. Lovink na blz. 200. 

Maan en regenval 22 vlg. 513 vlg., 
619 vlg. 

Maecrosporium porri 71. 

Maïs in Burma 596, 598. 

Abnorm. kolven door behand, 
v. zaad m. koperzouten 519. 

-brood 472. 

Correlatie tusschen kolfkernen 
en korrels 469 vlg. 

„ Insectenaantasting 217 vlg. 

„ Ontsmetting 218. 

Practijkwaarde v. d. lijnen- 
selectie 165 vlg., 401, 

Malaria-muskieten 38. 

Malpighia coccigera 307. 

Mayetiola destruetor 62. 

Meel. Insectenaantasting 217 vlg. 
„ Ontsmetting 218. 

Meeldauw, Echte en valsche 64. 

Melkerij, Machinale 566. 


landbouw 568 


” 


” 


42 


— 668 — 


Memorieboek v. Pakhuis-meeste- | Ontsmetting v. planten en zaden 
ren v.d. thee 427 vlg, 495 | 


vlg. 
Merodon equestris 64. 
Mertila brevicoruis 202. 
„ _malayensis 201 vlg. 
eÂ ternatensis 202. 
Mesten v. boomen 588. 
Metarrhizium 351. 
Microplitis manilae 240. 
Mieren, Bladsnijdende 55. 
si -broodjes 58. 
Mijten 68, 245. 
„ Oranje — 245, 655. 
Millet 597. 
Minjak tengkawang 294. 
Moengsi 354. 
Momordica Charantia 554 vlg. 
Morotai 456 vlg. 
Mot 218. 
Motoculteur 564 vlg. 
Mowra 364. 


Müller’sche lichaampjes 57, 58. 


Musa textilis 295. 
Muskieten 58. 
Myrmecodia 58. 
Myrtus pimentoides 296. 
Narcissenvlieg 64. 
Natriumarseniet 214. 
Natriumsilicaat 655, 656. 
Necrobia rufipes 217, 218. 
Nectria cinnabarina 652, 654. 
Nepenthes ampullacea 294. 
e Rafflesiana 294. 
Oculeeren van Hevea 276 vlg. 
= en enten 485 vlg. 
Oejah-oejahan 326. 
Oidium Tuckeri 64. 
Oliezaden in Br. Indië 36. 
Omboeng 325. 
Omo lijer 74. 


dn gd ned 


15 vlg. 

5 v. stapelproducten 217, 
Oospora scabies 78. 

Oranje mijt 245, 655. 
Orchideeën, schad. door Mertila 

malayensis 201 vlg. 
Oxytenanthera nigrociliata 322. 
Pachypeltis 245. 

Le humeralis 246. 
Pachyrrhizus angulatus 547 vlg. 
Pandanus utilis 293. 

Papare, pare 555. 
Papaver 364. 
Parija 554 vlg. 
Parijsch groen 239. 
Peach Yellows 75. 
„ rosette 75. 
Pear blight 75. 
Peridermium Strobi 63. 
Peronospora maydis 74. 
Schleideniana 7f. 
E, viticola 64, 
Peronosporaceeën 91, 
Pestalozzia Guepini 654. 
s palmarum 654. 
En Theae 654. 
Petjandon 326. 
Petroleum als insecticide 351. 
-emulsie. 
= Giftigheid v. verschil 
lende fracties 649. 
Phalaenopsis amabilis, schade door 
Mertila mal. 201 vlg. 
Phaneraclerus buquet 217, 218. 
Phaseolus lunatus 597. 
Pheidologeton diversus 199. 
Phoma apiicola 71, 83. 
„ betae 71, 33, 85. 
Phormium tenax 292, 
Phthorimaea operculella 77, 


— 669 — 


Phylloxera vastatrix 64. 

Phytophthora infestans 64, 78. 

Pink boll worm 73. 

Pisangsnuitkever 349, 

Plagiolepis longipes 192. 

Plakker 62 vlg. 

Plantenziekten, Overbrenging v. — 
62 vlg. 

Plusia eriosoma 238. 

Plutella maculipennis 350. 

Pohon tjandoe 328. 

Poinciana regia 296. 

Polanisia viscosa 328. 

Porthetria dispar 62. 

Potatoe moth 77, 

Prodenia litura 238. 

Pseudaconidia duplex 69. 

Pseudococcus bromeliae 68. 

e spec. 69. 
Psophocarpus tetragonolobus 597. 
Pterocarpus indicus 296, 588. 
Puccinia-soorten 71. 

Pyrilla aberrans 350. 
Pyrozwavelz. ammonia 86. 
Quassia amara 296. 
Quercus suber 295, 
Raapzaad 364. 
Randia myrmecophylla 58. 
Rattenbestrijding en erfelijkheid 45. 
Red rust 246. 
Red spider 655. 
Regenval en maan 222 vlg, 513 vlg., 
619 vlg. 
Reinigingsvloeistof 87. 
Rennathera 634 vlg. 
Rhabarber 611. 
Rhinoecricus arboreus 351. 
Rhisopertus dominica 218. 
Rhizopus spec. 574. 
Rhus coriaria 356. 

„ _eotinus 356, 


Rhus glabra 356, 
Ricinus 364. 
Rijst in Bali 367 vlg. 

„ in Burma 596. 

„ in Peru 473. 
in Spanje 618. 
Beschadiging door Sideridis 
unipuncta 270 vlg. 
„ Gaga 451 vlg. 
„ Insecten aantasting 217 vlg. 
Invl. v. h. overplanten 612, 
-klander 69, 73, 218. 
Ladang-sawah 225 vlg. 
„ _oogstmachine 520. 
Practijkwaarde v. d. lijnen- 
selectie 1 vlg. 96 vlg, 390 vlg. 
„ Proeven m. versch. mest- 
stoffen 461 vlg. 
Samenstelling v. korrel en 
bibit 311 vlg. 
Sawahbemesting in Italië522. 
„ Sawahbouw in het Bon- 
djolsche 600 vlg. 
-zemelen, Insectenaantasting 
217 vlg. 

„ en beri-beri 341. 
Roestzwammen 71. 
Rook en plantengroei 678. 
Rosellinia 245. 

é bothrina 654. 

Rubber, Alg. — proefstation 346. 
Hevea, Binnenbastkan- 
ker 464, 
eigensch. v. goede 


” 


” ” 

producenten 463. 
pe & enten 462, 464. 
„ _ guianensis 295. 
e „ in Burma596, 598. 
ú „ __Java-Para 240 vlg. 


latex in de bla 
deren 650. 


— 670 — 


Rubber, Hevea, oculeeren 276 vlg. 
regenschade 463. 
rooken v.d. rubber 
464. 
Physiologische beteekenis 
v. d. latex 523 vlg. 
Sagus Ruffia 293. 

Saissetia nigra 348. 

Samadera indica 296. 

Santalum rubrum 294. 
Sarcocephalus 58. 


” ” 


hel ” 


” 


Sawah 225 vlg. 
5 -bemesting in Italië 522. 
ï bouw in het Bondjolsche 
600 vlg, ï 


Schaduwboomen 475 vlg, 541 vlg., 
280 vlg. 

Schildluis, San José- 62, 64. 

É Zwarte — 348. 

Schildluizen 64, 68, 69, 76, 348, 
349, 351. 

Schimmels 68, 69, 89. 

Schinus terebinthifolius 296. 

Schizolobium excelsum 297, 

Schizoneura lanigera 64, 

Schurftziekte 78. 

Sclerospora maydis 75. 

Scoparia dulcis 328, 

Sekar petak 325. 

Selectie 1 vlg, 96 vlg, 163 vlg, 
389 vlg., 467 vlg. 

Semboeng 329. 

Semoet api, s. geni 194. 

Septoria api1 71, 83. 

Sereh-otie, Cult. en bereiding 133. 

Sesamum 364. 


B indieum 239, 
4 in Burma 596, 
598, 


Setomorphe margalaestriata 218. 
Sideridis unipuncta 270 vlg. 


Sideroxylon spec. 294. 
Sierboomen 475 vlg, 
580 vlg. 
Silvanus surinamensis 218. 
Singkara 323. | 
Sintrong 325. ei 
Siphonia elastica 295. 
Sitotroga cerealella 73. 
Slijmziekte bij katjang 491. 
Sluipwespen 340. 
Smilax syphilitica 292, 
Snoeien v. boomen 585. 
Snuitkevers 68, 69. 
Soda 90. 
Solenopsis geminata 192 vlg. 
Sorghum in Burma 596, 598. 
Soya zie Kedelee. 
Spermophagus pectoralis 69. 
Sphaerostilbe repens. 
Sphaerotheca mors uvae 62, 75. 
Spilochalcis delira 350. 
Stanhopea Wardii 316 vlg. 
} spee, div. 307. 
Steenbrand 70, 84. 
Stikstof, Binding v. atmospheri- 
sche — 466. 


54l vle… 


Stilbum nanum 654. 


Strychnos nux vomica 294, 
Sublimaat 86 vlg. 

Suikercultuur in Burma 596, 598. 
in Engeland661. 

en inl. landbouw 657. 


” 


” 

Sumach 356. 
Swietenia mahagoni 295. 
Syncarpus Vertholenii 296, 
Tabak in Burma 596, 598. 

„ _ Imsectenaantasting 218. 

„ _-mier 192. 
rupsen in de Filippijnen. N 
238 vlg. 3 
Tabasheer, Tai bamboe 323. 


>) 


— 671 


Tales 355. 
Taraktogenos Kurzii 295, 
Tarwe 465. 
in Burma 596, 598, 

„ in Indië 625, 

is Imvl. v. vermenging v. va- 
riëteiten 189 vlg. 

Teuebroides mauritianus 218. 
Tetrachloorkoolstof 82, 219. 
Tetranychus bimaculatus 655. 

- bioeunlatus 655. 
Thagora figurana 218. 
Thee in Burma 596, 598 

„ ìn versch. landen 250 vlg. 

„ Alternaria spec. 654. 

„ Blister blight 654. 

„ Brevipalpus obovatus 245, 655. 

„ Brown blight 246. 

„ Cephalouros virescens 654. 

„ Colletotriehum Camelliae 654. 
Cortieium Theae 655. 
Exobasidium vexans 654. 

„ Fomes 245. 

„ Grey blight 246, 654. 

„ gronden v. Java en Sum. 247, 
„ Helopeltis 245, 246, 246. 
Hymenochaete noxia 654. 

„ Laestadia Camelliae 654. 

„ Memorieboek v. Pakhuismees- 
teren v.d.—427 vlg, 495 vlg. 

„ Mijten 245, 655. 

„ Neectria cinnabarina 654. 

„ Optginning en onderhoud der 
tuinen 256, 

Oranje mijt 245, 655. 


» 


” 

» Pachypeltis 245. 

„ Pestalozzia Guepini 654. 

5 je palmarum 654. 
e à theae 654. 

” 


Red rust 246, 655. 
Red spider 


Thee, Rosellinia-245. 
: 8: bothrina 654. 
„ Sphaerostilbe repens 654. 
„ Stamziekte 652, 
Stilbum nanum 654, 
„ Tetranychus bioculatus 655. 
„ Thread blight 654. 
„ Thvridaria tarda 654. 
„ Ustulina zonata 654. 
„ Wortelsehimmel 245. 
-zaadvlieg 246. 
Ziekten en plagen op de O.— 
kust v. Sum. 245 vlg. 
Thread blight 654. 
Thyridaria tarda 654. 
Tilletia tritiei 70, 84. 
Tjaras 324. 
Tjemplonan 305. 
Toxinen in den bodem 248. 
Tribolium castaneum 218. 
Tristellateia australasiae 307. 
Trypetidae 68, 
Uredineeën 71, 91. 
Uroeystis cepulae 71. 
Urogaster 240. 
Ustilagineeën 70, 83. 
Ustilage-soorten 70. 
Ustulina zonata 654. 
Vanda 302. 
Vanilla planifolia 292. 
Vermisapon 655. 
Verzending v. planten en zaden: 
285 vlg. 
Vezelstoffen 337 vlg. 
Vitaminen 341. 
Voedselvoorziening 342. 
Wagatea spicata 318. 
Wantsen 68,76. 
Warezewiczia coccinea 302 vlg. 
Waterstofperoxyde 87 vlg. 
Widjen zie Sesamum. 


Ka od 


_Wortelschimmels 245. 


Xanthorrhoea 638 vlg. 
arboreum 640. 

australe 640. 
hastile 640. 
minus 640, 
Preissii 641. 
pumilis 640. 
quadrangulatum 
641. 


Yucca draconis 292. 


Zaaizaad, Hoeveelheid voc N 


tenteelt 643. ek 
Zeepoplossing 656. ds, 
Zoutzuur, alkohol En id 


Zuivere lijnen 1 v aad vlg, 168 


vlg., 389 vlg. 
Zuurzak 240. 
Zwavel, zwaveldioxyde 219, 
Zwavelkoolstof 77,79,219. 


ä' 8 


ks 
d n ee 
8, 4 vd 
Hi 
Pd Tr fe 
“. pe 5 ag: 
El _ sk zer 
Er b Lt 
2 
d . hd 
ed ] 


New York Botanical Garden Libra