ee B, ai ere pr, € Ln Ll De an \brdidihe dan d Ordners 9e dar don or bende bete entel, mg: BROER te Cera eet ” weete rp velen derge 0 04 boa Oelde Bede ir dorien dd sven pan, vetje | pi rape bre nt EET a het len Fe hage ti Ee ze ofpea ng tain er tel a dn heteen dh alena er ’ rad, bes nies Zen be, el ethaan He NEE tree wed rite vake rde rms ON aan EN ETEN rf 1 bare ús) rn en + Bell Nn peethelid o iens rolf ape hel 14 , vane dr avi dta alhte Lee eld of Ered aap vald | stiet dolken Fe Jeped oft als Aerde op he + Debra vts ma te Ag 4 te be RAET Aperen enns dlp De Palet) sin prijtts | abeoe }_ Tetpagf je Bale WE Kok ome dol ori behoed a gld Tatdotrage nst epe 8e tie U op dlen perj dd benden df Lari pe lob Elte Pel beans din , CM, to hek pel otten d He pe Bip ol eren olde raes patate ander dg Megen oee ond an on don rgb bend, seem gede he el tr rie nja pe B 0 nen po bel adh. sive, ven see be tied jn die vadne er vannlpe wehetr gere Ove h El ertoe eli ant je We Ban LN Maw je sea niAd patjed bps eh fn dt rebel 8 Valthe t srad hehe Henin paf vn ti be je \ be jeand egte, Dedel adri Ü) NK vak nr eee Blseas 4 ij ee 1 Kek seri 0e ir a In Peliodoge pn vetpere alfea | va ade «all Tee j ’ ‚ | : eb) je be oratie iN Art Baeatieate Be CANE EA et AMI ij 1easdd bateae r pi alten Herd pere zt | get VA De rk ol aat jedani he bena odd 1} ne Fe aardi Onde as vera LOOR Mines sE: inven Je 4 d p ’ dop ohh 4e dele a ek) vti aren har rbe dl pe hoes emg ed ' waat, beleeft | TA ere Ms beion ej A Pri ker EE nne Tat Maze), 4 Ì eed: sd pl D pent Ekietaardalkel sake elan pe hehehe Woonde je jammen) jn t edn ter in vr Ì Bald: dnf 17 yves EC ee je er bode deal} ende eee po ketmaeijnde sens mire ot Ant, j Gd linie vat ole Maid hek ED hatha wt rine enn fafiar:4 La 4 sibren, vern Het oo omde 10 ekelins sin Heg volhe } RE ee helde wrbarbhdddiet tej, Ee Don Drees ii Ve Dead ee U vis 7: Ml teid, ei velde jn Etn BIER Ten be \ ; aprraydee es vate À : : rash bstdednd an De etl dr! honds 20, teder pe ae dieen od jg eb md vi a Mlt behal ve Jai B rt " hart jie H mie AS reen nrammelene dd À on peek 4u À doldijn hl ded ed halt AN ik OI prc rs pn tate de grot vlee aem te ee, 4 1x vel. er ’ od ot mig ie werk hese iso brb 4 - d ' Ted, vallende sj alie ossen afst beng Halbe), 10000 Vod Cf Ll Rr d, vehrpdlard.pterdecvenk http var, ; desbe (6 eg vcd Po 3e ie Wij Bande kle hel } za vn Fte } 4d ne: wie, Besinbor ere trakeg din Bes } ' ei Esmer Aegis Eid. nek 4-0 anr ette mond 8 el p | ln pede Zal | je betere ro A adt handpe hdd a Pa jen & held \ 4 je men, betrek a, A Stel pjadad shade hadt Sole vardde EUL Ad k, Ben alta p ats L 5 mA vereende he oh pp helle y: dee DE Step Petnegen neten ‚n, ib Ì Fidei fj ijn 100) Wee) é à Kn ren oe % 1 Sn GERE tE fi oa rheden ef de 6 KS rapers) Ban af pe Aen te marge, wee tora Lode dl ete teha ed At Hlogartse, bh rs vr alen denn A db) ad atd id air bores grt dens dw o ielkene Dt be odde dn EK aften ‘ it ple bip pn, led bren at: bone) us atm: éen Ls me pp dl (pede dd paden 14 Bolero ole nld pa riten Sbn ol Oben’! eid Wipe buch Ek ah an WT De teit. o per Boe pad olie jj wee tnt kl vj et Zere 2 prat Doro hpen nein Zaha bold, €, bhp ad si ed tte r geragd de d edad nd eed rd Tes val id iere wise Ans, of : opin peor holen lee “ete zede he Ak BE SM AALBEK IE ot bo pe Ser beng eV AS ra rh and dl herr dar vp rbi rele tete po fi tt EN triple U Miner eme, Arlen te Bedir  Ht en: H En deld hing schrend vakant. € nds meme vd zord badrd: ten Bene bet ne opd rn loeit ein, ve " psa, & Ee rand Re te nn 6 # latede in aex 4 EL anche end RO nk ie ee bne pe REE id / red er Aar pr de isa ne ode der nde jn eben ps ‘ aen bella boter she hola de east) he bakt gen LD: rs raa Diit mel poids ae; l aa paz, te viAG ‚0 Ee dad hat ereen Á, pe penis me ebi je ie v bries vei ess helde selle hr onl, alb red et eh Kn bi ‚ 5: ank he ln Ee nd Ee AEN ni Rd vi an Br BE BE kar ab: ep hd BEE we rbe dd jd de. is on diets en LEE Talig he jedi Ales, à hp aeg Siob So zi # zal Deane! ‚ Ere: ij zeen Hardels5 Oet Pre dap en hellaas „ie ‚bi ú tod LL wers pedagoog ni lade Ee ee NE Daft pet, md fi Nada tn 8 E eld bard E : gg nt „ DE U AE bee ' Mohd, lapin” lopd pelt eh me pir P et nn ef, a te En al jen Me wait y aj te Hens ereen jaren gd rde Ì bte he ritefode gehn &hdh alde pers Eese Te vole Wie je ad bi 8 Gems ie Á rn, Ô se en KE el her er Mgt na elise veld or ae PR te dE ab rl | Ae dike vak rheden me Leke s rd ed hj _ mit rhep) shatsege yv Harster goet Gd ein „jn je Eri ht He a 5 ard: ” Ë hi ete 5 barldet Pest geen Rad beid Bin herte k Dei oerdonnen an hs GER ad tt td eden dd de je 1m gt, Kelis pe Bed ' 4 né nen cn bels se. dan Art DEE pe hae ki bte ds he , 7 r 4 « Ar betalen, oai Id PE MEN habe iedee opbelde dog. ie br hes Er EE ee “en * N ijk} , ) wid ni sla hike hb é be : tien . ’ El p Id ” Aajt ilk een NEE ziet lele ka al E lr) 5 te nege ao dd … « d hi ip Ad ren Ng ne brak, gende, k „dps Li nb * } E aat rd les zie, Badtnit ede be hie ke a & Ì ’ ci, on leds + we an Man art ne hoses De D h hed Eend & óé c ali be sh | 3 En rùp | ; |vat2 Je vordat 7e edges ij De 4 4! Hiper vu, head amg Arne ; | ee à, gebuur, 4 04 ger Ere dn t / ta gek \ it f 4 … ehs Jae dotef ij Tere be haratt Mij 9 ien stelden Aw? Toe ús ard me ep ent, Di EK 0 k side rd etek turpis Hans u er ES, … . 4 ” ij Re add 1 ’ se / ek Fn sapepnid 4 5 REN Aa à eat En ei beiriig. he ed gE Dn de ” # a ren 1 Te bep odomnentn | pn: ‘ fi Eje lie pb Wilt eer det: nn wiegen ks ki. iva d > & en hal í ded, Je hae y 1 Fage Leke voege ip Uns eeb ge rei, nr 8 k degene) Heen verdes je etri 198 eh Avans delaras Mus : deon « be BOA Bnr zede ene ot, nit ergs de ak 4% heit iN aarde Are iede Midi ad, ape tn be $0s mans He iv we 2700; ap en lee ntetens ‚ Daerden Gj o!deerlje ) Bede AES Lie ODA arn zer drsn Wase bel Ded erve %ejs t de ir shae zen add rd A eit Ansi sb his dr Aad rheden jee Pad a Arkema Bi DK Peen kee 4, aA li, J Cn hrg Tt ry « pp. eN Ee nel het ring ade: b\ hts ij diep endet ON Ny )/ el Ja et erf op denied pi « - ded ortvled der agtelrop ht 4 deb hike! zé bydin Bers et, wetn el vr Horde. ee bn tet RARE Fr egels gen, nae , Bend ven ne h 1 ts pe ha Dede ark Gades ir ern Werden s Verona ade et Ml wl gep Îndass Eni has ú $ kf ko, KO en Hei ae lid zi je ntt Ip rd H regeert P ri je tn 20 aes e PS Seen rs kong plent lid ent arken, ens rde > vetes , Ek akd % Pap Aters vile Par oeh As hete Deo Á mein Te epen, je Fe | NLA daad hr ehehe ar Y roads Ke Eton ey ew | pd ha Arnage a leo fl Wd noet ige Een bew Ode ied pl pl, ’ et Hij brl HEA bosland }) eet delndeisden dobber len inden en (6 ven Db rar dn 7 perigid videos hen PRET EN Laarbi ded Hat fr tbe, gd bda pösabie jrdt ann hap tf v bikers 4 : vlag, is Kal 1d ve rr ed AS dan se be deld vet lin dee Oe MT Gn po ej 1e Dee! mn Sn à gotmdnten » bodt Wijv aid pela UE, 1D vn jol dje veer me voip sera dan Heling en ardin hab L peis erje ri BRA Ve ' ri 4 7 rasedteike Ie 8 Kl … ern D'% as Hedens à Jord vann ende rr EL EA) Kn A Old wg pls gan ed pn Jadt b eht Bd palp dor: Mts pe dae Vije} rie rn: hed pa ed BN ed anne, ns SR HE et Ë zn sir et hire beg: peld 5 03 Ge t wensen Pip ta ha, Eee? din DK WEE lt vlak 4 ns abi verp herinne Linde ht lia Kern oming fed * dt hnhad hes beej passie df ea be © te ‘a B ea Deefherk sen Eh n Adere ja De ü dimeer, 5 Lr in hehe de 4) PAUS pre Ge ern Bj dlfndeih, Dek je pe inn Ord lân ie soaked enn Bijna = ‘ enke gen of Va Al ED EE SH a ha ht dar Hed jl nd potente 5 bea jé Ja heid ut: pe hvr kek art heard Ceetee 4 vs neit Re ptn Bertini ved rgdgede pas dj els tete et 5} ú L we nb gd ag: joden geo 2 wan e ‘ zap vd Eads Ao iedee ratjes as “ Ri ze Ja Lvere iD mided hd Bj podnp vet rronrg anke po vee dejehnied, a oaper eze 4 i f hes pd 4 zode henk ole tege dein zal, se ei ie rt Delle oa Hee cbl wij ip tr dir meen bien Wijs Be}; bek add eed fe | sin reden mips ren mjs onaf andherr a re 0e 0 Do tje hin a 09 deM ijs in’ sara eberije tele ien lj» Dt etn adje vei bead sere Kef) df} be ee doli Arget Doema pad of slr ges we rehagjnam den pend: ja bathersn Jen kid ern dae Jie barf ope fanpage ben pe arta Baprelj Bevorpe jsnhd ren er lenie Ond: Be Bee waan dn ' a DA er Baggen Aas Beret afd Deij EN Pam idni d at via viper dh el late heh ne TOO, Shag „wurde den Ridders: en rags 5e aol | ú y bef vaer ern tanden mna arn er hiad HAT et E/ Weken 4000 ef ber shed bals gatje je ie é : had À Bler vodnne eha Dad f Wel ape aa Vet tig eh Dagde slet erje zate k „jn nen tel 5 ee ; d ijh 8 nij pn ets hei dw ve bele Kr red ” Jets 44 do (Ap hea pradje , dl bed ip be Mafe /7 velprije n, Dent Dep wet bl wat Le bi be Abe: sers bp rf beer beid 0 vig ard Won NDTANEN 00 WOE pe hee} rh 4 rh beh rope Edel aag ps va drebepe oo Pp Gate Vel visit hl nne a 0 de ded 4 bie 4 apr, jn hed Welaan, ih: hiadieit hs dein je edited ijn ke gela he baard ate temen, Adhd tn Pe Og Empel tia de epe be vente pe we vdrg egen Ge depenalege weest orde est ie n) 5. ole de pramen refe nd „ hid el eb Bas 4. 5 beppe teen hprdehiad pel he jede ijn bi $ hik ded saklia schen zena Br beg vt tendens regres Pike hi meds koe rataate pe 1e Strap a lesthe reg nee oasa bne wip Apra premarr arne end PRN in heij neee Meden sbs on el: Abe: pere wijdde t vl ve hegeniter ved ’ Por maloe vadljndn an sdh np ne ris alle vod abatjon. blie lj pp ad 7 ak ld In beho. der 1500 fo tp ade Be Kek Bede ad it ä ed He LDR - 5 » 4 heb vie bes pe De ANP end. fo berde Haag oe "en, wnd vetter dt re an 4 ; sede De zo ni radeon andes ld geha nds pg BE pl wrd pee defend Tinde pad as hed der nl, ide 13a4 kad wipe He vin ied et Kra zn Hij bande par A00 ed «jo ir hched POde pete be Oesrnrald me he | sean en y eender rv po Gn paden 2, bunk ded „id dad de Fet olfagde oere jaap asten bera Le ar û hetnet ad ed i N6 anale Aerde sab peor; rn vens sort Dope hl pas gnd delete birth ai ebert edele vegas Ol vertegen enn ba find jr Sabe ER 4 esb Peen det AMR et ot aarde } pido debiet ’ ie annen Besapram ie Meer wijn L- js $ ’ sata. adh An + lars ore Bl biugdardardpi urls md AN neder + li jad HEEN apr, une í pied et wi 8 MUUR en ij De In rd d krite intend Dadbada dot pe padde Chef oe ten) 7 chen His pd jn rr „hel rt Pr rand Rd Bida art tralala Pe de Vele 74e Veiedam sn. ho, anpatmednins a ebi ef an tbe hk an ea AN mrpr mrien dine ng ejek mddndei Bes. petten groten dl: rd Ae, vrek ta : De É den en mrd ee anlboppe « ad Igvane Wens, usd id el boa pad bp pe sáts), ’ ada eben doe vin wi « Besten dek nds t haden ee peage enge rn Neree nin Ll ie } DE riot REE ; sarborh en art pe Db Wv je rlr Be \ Rs b, ei bedie f- dn At adje 1 Bethgdon, «alle epe el berte hetierdateipemân , getreg reeds oa we ns 1 SER TE bad A bed: räg nee vene emdodel Heren orng wchab Wb En ki de TAA, ij Zen ea se Ld he hm Ja be BLAD fj dee 1 4d a ed pre Sliert et edn eije mad mie bond ADO ed at zi trhobeasdnpdd vite finden Kal wr fkes atm men vig eenn a epe, bad pr he De Fa biksbeseh: toer bind ee eben: rvan terne holle ha bed pios! tod she atey wedn deinde Arte kin doek Demer haal neh ie Phn hoa pee or acpelda, pus eg boten Don jn jn apen Ee bin zafewije to Or bape ais of pee: ’ Sven deed al de |. iden ‘ Leben ve elpee Bowes o, je ris eee pes ap vase: en in, Hepenstmij men) Libra ifs Lef man ernie heid he 5 Leta shed ar; beper d- erf baarmenns ee vs hl „a wa win, gie } ea bef, mn} dak il ret side sie fte el raped el vrare fl ve bere Poeke fijn Ot zee et 1 Kf » nee er Deer pere le eden eea or opin pe ot a Mops fe DA Dj pe Hà ú bedr eed Me tn y bide Kaldhard bd 4 ares hint ple sb ipaun ' Seppe ijn ged VED ale perd padre ft 10de Ut | oidralah iks Ks Ki MEU B aeika Kn stel S- IA- Bfatavid] GEL 7 BES Ge. | Library of the Museum ze zr | oF | COMPARATIVE ZOÖLOGY, | AT HARVARD COLLEGE, CAMBRIDGE, MASS, NIONIONIONN NN magt: No. ne ea nde | | | Founded bp private subscription, in 1861. | Ape N Et Ps Te, B NRER TRD SD He Ard Agee U Soct x ij VERHANDELINGEN niem Dc RAN > 1e id EA 4 A nit ir Gab Wince Vrtinn, En VERHANDELINGEN BATAVIAASCH SENOOPSCHE EE VAN CLENIC TEN EA A k: SLAK Id 4 XVII® DEEL. _ganvaan Gen Baart: Buik ERSITY BATAVIA, TER LANDS DRUKKER, Sen 1839. ki _HOBAART ct tk en „2 VOORBRRIG U, ZU DUI == De gunstige vooruitzigten , waarmede de Di- rectie van het Bataviaasch Genootschap zich bij de uitgave van het XVIde Deel van deszelfs verhandelingen vleide , zijn over het algemeen, en voor zooveel zich dit in eenige jaren ver- wachten liet, vervuld geworden ; en hoezeer ook de weder buitengewoon vertraagde uitgave van dit XVIIde Deel niet voor dien voortgang der ïnrigting te pleiten schijnt, is daarvan nog- tans de schuld alleen te zoeken in de moeie lijkheden, die, niettegenstaande alle tot verbe- tering aangewende middelen , bi de ontoerei- kende tijpographische inrigtingen alhier , nog altijd blijven bestaan. Bleef en blijft echter in dit opzigt, vooral wat betreft de Hilo- en Lithographie, nog veel te wenschen over , zoo had daarentegen het Genootschap reden zich over andere meer belangrijke en den bloet des Genootschaps , en daarmede gelijktijdig den Luister van het Koloniaal. Museum, miet weinig bevorderende omstandigheden te verblijden. Daar onder behoort in de eerste plaats ver- meld te worden het, voor deze Kolonie over Ir VOORBERIGT. ’É algemeen zoo heugelijke , doch voor het Ge- nootschap bijzonder belangrijke, bezoek in deze gewesten van Zine Koninklijke Hoogheid, den Prins WiLLeMm Freperik HENDRIK DER Ne- DERLANDEN. Met behaagde namelijk Hoogst Denzelven de vergadering van het Genootschap op den asten Augustus 1839, vergezeld van Zyjne Excellentie, den Luitenant Generaal DE EERENS , Gowverneur Generaal van Neder- landsch Indië en Beschermheer des Genoot- schaps , met Zine tegenswoordigheid te veree- ren, en het bj die gelegenheid aan Zine Koninklijke Hoogheid opgedragen protecto- raat welwillend aantenemen , daarbij aan de Vergadering de verzekering gevende van Hoogst Deszelfs belangstelling in, en opregte wenschen tot bevordering van de genoemde inrigting. De Directie vermeent, dat de hooge belangstelling van een’ der telgen van het Oude, bij elken Nederlander geëerbiedigde stamhuis van Nassau niet in gebreke kan blij- ven; de algemeene deelname in deze inrigting ten top te voeren. De opbouw van het laboratorium en de veranderingen in de zalen der voorwerpen van natuurlijke historie zijn woleindigd, en een vrij groot gedeelte der bjeengebragte voorwerpen is aldaar reeds in behoorlijke orde gesteld. VOORBERIG'E, MI Tot het daarstellen dezer veranderingen is de Directie in staat gesteld geworden door het gunstige besluit van Zine Excellentie den Gou- verneur Generaal dd, vo April 1838 no. 2, waarbij eene somma van f 5252 :84, die ter bestrijding der kosten was begroot, ter be schikking van het. Genootschap werd gesteld. Het opzetten en rangschikken van Zoologi- sche voorwerpen heeft minder voortgang ge- had, dan vroeger. De reden daarvan moet worden gezocht, ten eerste, in de reeds aan— gehaalde veranderingen in het gebouw wan het Museum, waardoor bijna alle dusdanige werkzaamheden gedurende eenen geruimen tijd moesten … gestaukt worden , en ten tweede in het aftreden van den, als conservateur bi het Museum werkzamen assistent der kom- missie van natuurkundig onderzoek, den heer van Gelder, die tot nog toe niet is kunnen vervangen worden, em tengevolge _waar- van het Museum tot hiertoe het dagelijksche en. onafgebrokene toezigt mist, waardoor alleen een regelmatige gang der werkzaam- heden kan worden onderhouden. JV zien echter de komst van een geschikt persoon uit Nederland dagelijks te gemoet. Nogtans zien wij, onder de leiding van ons verdienstelijk medelid , den heer Diard, de 527 IV VOORBERIGT. het Museum in dienst gestelde inlanders zulke aanmerkelijke vorderingen maken in het be- handelen en opzetten der Zoölogische poorwer-— pen , dat wij de hoop woeden durven, de reeds aanwezige voorwerpen, en vooral vogelen, wel dra aanmerkelijk vermeerderd te zien, ver- mits de voorraad van nog onopgezette wogel- huiden, inzonderheid door de jongste bezendin- gen van Sumatra, Bengalen en Australië nog zeer vergroot ts. De Directie van het Museum heeft het zich nogtans tot haar voornaamste doel gesteld, om geene dan bijzonder goede voorwerpen in hare verzameling optenemnmen, aangezien dit Museum, alleen bestemd voor natuurhistori- sche voorwerpen uit deze gewesten afkomstig, die in grootere volkomenheid, dan eenig ander gesticht van dien aard in Europa, bevatten kan en moet, en slechts dan aan zine bestem ming zal beantwoorden, wanneer men deze voorwerpen zoo veel mogelijk getrouw aan de natuur, en overeenkomstig derzelver leefwijze , die alleen hier behoorlijk kan worden nage= gaan en bespied zoekt daartestellen, De verzameling van geologische en orystog- notische voorwerpen daarentegen heeft eene aanmerkelijke ontwikkeling verkregen, en mag zich beroemen op menigvuldige en schoone VOORBERIGT. NV specimina, zoowel van in deze gewesten ver gaarde als van elders ontbodene mineralen, steensoorten en versteeningen, in die wol- talligheid, als tot vergelijking bi deze studie dienen kunnen en tot dat einde wereischt wor- den. | Bene niet minder belangrijke ontwikkeling hebben de verzamelingen van het Genootschap aan voorwerpen, behoorende tot de Ethnogra- phie ‚ archaeologie , volks-industrie en nijver- heid in deze gewesten verkregen. Omstandig- heden nogtans, vooral de reeds vermelde ver- anderingen in ’sGenootschaps gebouwen, en daardoor gedurig veroorzaakte verpakkingen , en-hetoverbrengen der voorwerpen van het eene locaal naar het andere , zoomede de meerdere eandacht , die men tijdelijk aan de natuur historische voorwerpen heeft moeten schenken, hebben: het tot hiertoe niet gedoogd, zich met eene betere rangschikking dezer voorwerpen bezig te houden. dk: Bk: Hetzelfde geldt van de boekerij. en de na- tuwrkundige toestellen, welke insgelijks eene _grootere uitbreiding verkregen hebben, en thans onze geheele aandacht boeijen. Ook daar- van zullen lijsten bekend gemaakt worden, terwijl. het woornemen der Directie is, om, voor alles, die inrigtingen in ’sGenootschaps VI VOORBERIGT: localen daartestellen, waardoor niet alleen deze voorwerpen voordeeliger geplaatst, maar ook tot het gebruik derzelve meer _gele- genheid zal gegeven, en dus een meer werk- dadig nut van dezelve zal kunnen getrok- ken worden. | De zwarigheden , tot dus verre bij het druk- ken der verhandelingen ondervonden , hebben der Directie aanleiding gegeven , om, bj wijze van proefneming, een gedeelte van het XVIlIde Deel in Europa te doen drukken. Het resul- taat heeft echter niet aan de verwachting be- antwoord, daar de druk nog niet geheel vol eindigd is, en tevens de kosten veel hooger zijn geloopen, dan men zich had voorgesteld. Overigens is de langzame druk van het XVIlde Deel te wijten wan den daarbij ge- bruikten vorm van typen , die vroeger bi het drukken der verhandelingen gebezigd zin geworden, doch waarvan slechts een zoo ge- ringe voorraad bij ’sLands Drukkerij voor handen ts, dat telkens niet meer dan een zetter daarmede onledig kan worden gehou den. Om dit te verhelpen, zal het XVIIlde Deel met eenen nieuwen letter worden ge- drukt. Men is daarmede reeds begonnen, en daar de bouwstoffen daartoe gereed zijn , zoo mag men VOORBERIG T. VII de hoop voeden, dit deel spoediger te zien verschijnen, dan de vorigen, en wel niet meer in afgezonderde afieveringen, maar zoo als vroeger in een band. In allen gevalle verwacht de Directie spoe- dig in de gelegenheid te zullen komen, zoowel aangaande den druk der verhandelingen als het hylo-of lijthographeren der daarbij voor- komende platen en schetsen, welke bijzonder vele zwarigheden hebben veroorzaakt, meer bepaalde en zekere schikkingen te kunnen tref- fen. Het verkeer met geleerden en geleerde iSo- cieteiten blijft bi voortduring levendig. Met het Koninklijk Genootschap te Lissabon en het Gezelschap voor Noordsche Oudheden te Koppenhagen zin nieuwe verbindtenissen aan- geknoopt. … Het is aan de meesten der leden, door de circulaire van den Secretaris dd. ôo October 1837 bekend , dat de Directie, op uitnoodiging van het Asiatic Society the Calcutta, gepoogd heeft ‚on de door Professor Whewel ontwor- pen wenken voor de waarneming der getjgen ook hier zooveel mogelijk ter kennis van het publiek te brengen, en die zijner leden , die _tot dusdanigen arbeid in de gelegenheid mog- ten zijn, daartoe uittenoodigen. Gelijk het he= VII VOORBERIGT. laas met zoo wele voorstellen van dien aard tot hiertoe het geval is geweest, zoo heeft ook hier de oproep van het Genootschap weinig uitwerking gehad, slechts eenige geheel gei- soleerde waarnemingen zijn ingekomen , welke hoezeer dun ook als bewijzen van üver en deelneming in de zaak dankbaar aangenomen, nogtans geene resultaten op leveren kunnen. De Directie verheugt zich nogtans aan de vergadering te kunnen mededeelen, dat die zaak thans van de zijde des Gouvernements;, en wel door het Marine Departement , op eene dusdanige wijze opgenomen is, dat deze waar- nemingen in de handen van deskundige be= paaldelijk daarmede belaste personen, eeni- gen tijd achtereenvolgend gedaan, ongetwij- feld tot. zekere uitkomsten leiden moeten. Bene tweede niet minder belangrijke. kwes- tie houdt thans de natuurkundigen aller lan den bezig ; dit zijn de meteorologische waar nemingen. Van tijd tot tijd rèlbai ievil ge- leerden in Europa zich trachten te wereenigen tot het doen. van naauwkeurige, gelijktijdige en. vergelijkbare meteorologische waarnemin- gen over zoo veel mogelijk uitgebreide streken, In 1836 heeft het. phjs- gezelschap” aan de Kaap , onder leiding van J. Herschel, eenen VOORBERIGT. TX meer voldoenden maatregel tot dat eindè geno- men, en sedert ziet ook het Bataviaasch Genoot- schap zich uitgenoodigd tot deelneming aan deze pogingen, zijnde nog eerst Kortelings zeer voldoende rapporten over den gang der zaak aldaar ontvangen, terwijl in Europa onder de leiding wan den vermaarden wan Humboldt eene wereeniging heeft plaats ge- vonden , waardoor een nieuw aandrang aun die onderzoekingen is gegeven. De Directie van het Genootschap volkomen het belangrijke dier waarnemingen beseffende , gevoelt tevens, dat de tijd gekomen is, waarin geen letterkun- dig ligchaam , hetwelk eenigen aanspraak ma- ken wil, op den naam van wetenschappelike onderzoekingen tot zijn doel te hebben, meer achter hlijven kan, maar in dalle onderne- mingen van dien aard deelen moet,en zij houdt zich derhalve op dit oogenblik tverig bezig, met, op voordragt van haar medelid Diard, zoo mogelijk een plan tot stand te brengen, hetwelk en de wetenschappen, en den roem van ons Genootschap belooft te bevorderen en hetwelk ter algemeene kennis zal komen, zoo- dra het tot genoegzame r zer zal …ge= brast zin. Wij vermeenen dit voorberigt niet te mogen eindigen, zonder wan het vertrek der Heeren xX VOORBDERIGT. Directeuren van het Genootschap J. I. van Sevenhoven ern J. GC. Reiijnst, melding te ma- ken. De eerstgenoemde als Voorzitter en de laatste als Lid der Directie, hebben geruimen tijd hunne zucht voor het wetenschappelijke aan den dag gelegd, en dankbaar erkennen wij de verige pogingen door die verdienste lijke mannen tot bloeit van ons Genootschap in het werk gesteld, „Zoo zoude dit deel van 's Genootschaps wer- ken worden uitgegeven, zoo was dit voorberigt reeds gesteld, toen de Directie een verlies had te betreuren, dat nog lang zal gevoeld wor- den, Haar Secretaris de zoo om zine wetenschappelüke kennis, gver en lust woor alles wat goed en edel is, als om zine braaf=- heid en zin’ beminnelijken inborst, door ieder die hem kende hooggeachte Med. Doct. E. A. Fritze werd, te midden zijner werkzaamheden, aan de maatschappij ontrukt, voor hi nog de uitgave van dit werk, grootendeels onder zine zorg gedruk, mogt aanschouwen, Het zou het bestek van deze voorrede verre overschrijden, indien wij hier zijne verdien- sten in het breede wilden uiteenzetten: zoa dat wij voor het tegenwoordige over zijnen lof niet verder zullen uitweiden, te meer dewijl eene beschouwing van ’sman’s leven overwaardig is, VOORBERIG TT. xL in ’sGenootschap’s werken zelve, een pluats te bekleeden, en dus geen overtollig gedeelte van een volgend Deel zal uitmaken. En hiermede zij dan dit werk aan de wel- willendheid en de belangstelling der geleerde wereld aangeboden. Het moge een blijk we- zen, dat ook in dit gedeelte der aarde de wetenschappen niet ongelukkig worden beoe- fend. kad ge 49005 INHOUD. Pagina Geologische gesteldheid van de vulkaan Gede op Java, door Dr. L. HoRNER, . Verslag van eene Mineralogische reis in de Residentie Bantam op Java, door Dr. L. HoRNER ; e e . « ® 2 Korte beschrijyving van het Zuid — Ooste lijk Schiereiland van Celebes, door J. ON VOSMEAERD 4 Pe NAI oden AG Praemissa in Floram Cryptogamicam Ja- vae Insulae, auctore FrANcisco Junc- HUHNIO , ° kj) e Dd e ° © e ° Verslag van een geologisch onderzoek van het Zuid- Oostelijke gedeelte van Borneo. door LopEwijk HORNER, M. D. Sketch of the Geology of Jasinga, by Jo- b, 8g. NATHAN Rree Esq, … …… … « « 129. Over de ontwikkeling van Warmte in Plan- ten, door K. HASSKARL, . … Beknopt Verslag omtrent de te Amboina, gedurende 1858 Meerschende ziekte, Ed, daorsP EF SOHENDBER ss oe EGT. - nat. nt aas akoes & k r 5, pe 4 Looe on Re Bad: pe ‚be ooh gnddene, Bahdersikel FO Ae tt vl hairsir doer Saml overhe : Ea daon, GEOLOGISCHE GESTELDHEID VAN DEN VULKAAN Geit op Java, _ DOOR DZ Forner; LID DER KOMMISSIE VOOR HET NATUURKUNDIG ONDERZOEK NEDERLANDSCH INDIE, BATAVIA, TER LANDS DRUKKERIJ; DBA, € Kn axatdev aad MEE ANNE . a WI Ar rd h* Ene GEOLOGISCHE GESTELDHEID VAN DEN VULKAAN GEDE, OP JAVA DEE DP Ban Een verblijf van vijf dagen in mei 1856, in gezelscliap van mijne kollegen , de heeren MULLER en KorrHaLs, op de bergen, wier in de wolken verhevene kruinen ten Zuid-oosten van But tenzorg oprijzen , en een hoofdsieraad dezer met regt door hare schilderachtige ligging vermaarde plaats uitmaken, overtuigde mij, dat, schoon zij reeds door alle sedert jaren te Buitenzorg hun verblijf houdende natuurkundigen zijn beklommen en door eenigen derzelven beschreven geworden, derzelver geologische gesteldheid in ’t bijzonder nog rijke stof voor den onderzoeker oplevert. Dr. HorsrreLp (*) en Professor REINWARDT ([) maken in onderscheidene Verhandelingen gewag van _(*) Essay on the mineralogy of Java Batav. Fransact. vel. var. p. l4l. (t) Over de gesteldheid der bergen in de Preanger Re- gentschappen. Batav. Verhandelingen deel ix p. 1 —37. (1823). »Over de vuurbergen van den Indischen Archipel: voor- gelezen in de Leidsche afdeeling .der Maatschappij van fraaije Kunsten en Wetenschappen , den 25sten April 1825. Mik de Javasche bergen doch spreken slechts met wei- nige woorden van den Gedé, Een omstandiger verhaal van eenen togt naar dien berg hebben wij aan Prefessor BrLume te danken.(*\ De rijke wetenschappelijke waarnemingen, die deze verhandeling bevat, betreffen echter meer kruidkundige dan bergkundige daadzaken; bij eene der afleveringen van het prachtwerk «Flora Javee’” van dezen beroemden kruidkundige is een fraai gezigt van deze berggroep gevoegd, wiens standpunt aan den Zuid-oostelijken voet des Me- gamendongs genomen, niet beter had kunnen ge- kozen worden. Eene alleenlijijk pittoreske beschrijving vindt men in het werk over de Preanger Regenschappen van den heer pe WirLpe,(t) die Zijne Excel- lentie den Gouvernenr Generaal Srr THomaAs STAMFORT RAFFLES, op eenen togt naar den Gedé vergezelde. De papieren van Dr. Mackror bebben zonder twijfel eenen rijken schat van geologische waarne- mingen bevat; dan het is genoegzaam bekend door En in de door Dr. A. H. vaN DEN Boon MerscuH , met gebruik van R‚ Reinwarprs observatien , opgemaakte » Dis- putatio geologica de ineendiis montium igni ardentium in- sulse Javee , eorumdemque lapidibus’”’ Lugduni 1826. (*) Over de gesteldheid van het gebergte Gedé Batav- Verhandeling deel x. p. 55—104 (1825). (f) Amsterdam 1830. [5] welke ongelukkige gebeurtenis het leven van dien geleerde, met alle de vruchten zijner onvermoeide werkzaamheid , voor de wetenschappen is ver- loren gegaan. De Gedé ligt aan den Noord-westhoek der Preanger Regentschappen omtrent in het mid- den der breedte van het eiland Java. Ten Zuid- oosten van Buitenzorg in eenen afstand van om- trent vier geographische mijlen verheft de Pange- rango, de hoogste bergtop in het Westelijk ge deelte van Java (omtrent gfoo’ (*) boven de op- pervlakte der zee en 8600’ boven Bwitenzorg ) zijne met aloude bosschen bedekte kruin in de wolken , aan het einde van eene van het Noord- noord-oosten naar het Zuid-zuid-westen zich uit- strekkende keten van geringere hoogten, van de Gedéaf met den Geger Bintang , Megamendong, Goenoeng Telaga, Goenoeng Glodok enz. van 6ooo tot beneden de ooo voeten aan hoogte afnemende, De eigenlijk zoo genaamde berg Gedé, om- trent Soo voeten lager dan de Pangerango, verbindt zich ten Zuid-oosten met dezen, en is van Buitenzorg niet zigtbaar, Trekt men ech= ter langs voorgenoemde keten op den grooten communicatieweg , over den Megamendong (naar Professor Brummer 1477 metres of 4546 par. voe- ten boven de zee), zoo verschijnt ons van des- (*) Volgens de opgaven der heeren Kumr en vaN Has- SELT, die den Paxngerango bestegen hebben. EJ zelfs Zuidelijken voet, bij voorbeeld van Zjí- pannas gezien, de Gedé , ten Zuid-westen van den Pangerango, als een groote kegelberg, wiens punt in onderscheidene toppen is uitgescheurd en aan wiens zijden een groot aantal ravijnen in de directie van de sterkste af helling (ten Noorden naar het Noorden, ten Zuiden naar het Zuiden) nederdalen. De Noordelijkste dezer toppen, waar van uit eenen ligt gekleurden langwerpigen drie hoek , sneeuwwitte wolken oprijzen , omgeven den krater (Goenoeng Kawa). De Zuidelijkste draagt den naam van Seda flatoe. | Op eenen afstand van 1 of 15 mijlen ten Oosten van den voet der Gedé, strekt zich van het West- zuid-west naar het Oost-noord-oost eene reeks van heuvelen uit, die zich weder aan andere onder— geschikte hoogten van het regentschap Zfanjor aanvoegen. e. Gedé: d. Goenoeng Soenda. e. Krater. f. Goenoeng Rompang. g. Kloof der Tjikoendoel, %: Pangerango. a. Seda Ratoc. hb. Soenia Koening. en] Wij. bestegen. den Gedé aan zijne Noord-oost= zijde langs denzelfden weg, welken. Professor Br‚u- ME zich gebaand had en die vervolgens Zijne Ex- eellentie de- Kommissaris Generaal. Du Bus pe GrsIeNres in vrij goeden staat heeft doen brengen. Van den, aan den grooten weg gelegen „ kampong Tjimatjan (5285° boven de zee) klimt hij op aan den zoom van de diepe ravijn, die, tusschen den: Geger Bintang ter regter en den Gedé ter linker hand gelegen, van de wilde boschbeek Zfiekoen- doel doorstroomd wordt. Op de hoogte van om- trent 12 duizend voeten boven den voet der Gedé (4go1’ boven de zee) ligt in deze bergkloof eene uitgebreide moerassige vlakte, gedeeltelijk van boomen ontbloot en omgeven van steile boschrij- ke afhellingen, Rawa Tjibeureum, in welker achtergrond zich twee schilderachtige watervallen der Tjikoendoel vertoonen. Aan hare Zuid-ooste- lijke afhelling bevindt zich de door Professor Brume besehrevene rotsholte ‚, die sedert dien tijd ontoegankelijk is geworden. | Van nu aan windt zieh het pad aan de Noorde- lijke afhelling van den Gedé verder opwaarts. Nog 15duizend voeten hooger (6495” boven de zee ontmoet men drie aan den weg uit de rots ko- mende warme bronnen, die zich, dikke damp wolken uitlatende , in eene schoone Cascade vereenigd nederstorten en vervolgens inden Zfi- hoendoel vallen. De temperatuur dezer bronnen vond ik 1289 Fafrenheith (58°, 5 Reaumur). Het [8] water is geheel zonder smaak. De ligtgroene ge- leiachtige vegetabilische zelfstandigheid, die hier en daar tot drie duimen dik, de met warm water overstroomde steenen bekleedt, laat zich met niets beter, dan met de druiven en nierenvormige gestalten van Malachiet vergelijken. _ Een twintig schreden verder op , door bosch en gesteente, ruischt eene veel minder warme beek. Nog 800 voeten verder op, door bosschen, wier boomen aan hoogte aanmerkelijk afnemen en uit geheel andere soorten als beneden bestaan, bereikt men eene kleine langwerpige, 1600 par. voeten lange vlakte, van eenen witten, uit zand en slijk zamengestelden grond, welke hoezeer woeste omtrek een fraaij en schilderachtig gezigt oplevert, Kandang Badak of verblijf der Rhino- cerossen genoemd (7551’ of 2587 m. boven de zee) zijnde de beste plaats om het nacht-kwartier opteslaan , daar eenige bronnen, die in grootere hoogte niet meer worden aangetroffen, het noo- dige drinkwater leveren, Tot hiertoe wordt het onderzoek der minera- logische gesteldheid van den berg, door den alles bedekkenden , in den hoogsten graad weelderigen plantengroei belet. Doch hier verandert zich het tooneel., Deze vallei die zich van het Zuiden naar het Noorden, of van het Zuid-zuid-oost naar het Noord-noord-west uitstrekt, ligt aan den Noor- dervoet van den grooten krater des Gedé, wiens [9] ringmuur hier bij vroegere uitbarstingen neder- geworpen of uitgescheurd is geworden. Als staan gebleven uiteinden van dezen ring- muur verheffen zich ten Zuid-oosten de loodregte rotswanden van den Goernoeng Rompang, of den afgescheurden berg, en ten Zuid-westen eene nog hoogere bergmassa , met twee kale trapvormig boven elkander liggende afstortingen. Uit de tus- schenruimte ten Oosten van Kendang Badak vloeite voorheen een geweldige lavastroom welke zich tot _eenen ongeveer 100 voeten hoogen steenwal uit op een gestapeld groote zwarte blokken bestaande, gevormd heeft, en bekend is onder den naam van Goenoeng Batoe of steenberg. Dezelve is woest en kaal, en slechts hier en daar eenige fraaije roo- de alpenrozen(*) opleverende, zoodat men denken zou dat dezelve eerst kortlings uit de zwangere ingewanden van den vulkaan, was losgebroken. En toch levert ons de geschiedenis volstrekt geene verhalen van groote eruptien van dezen vuurberg. (+) ‚De westelijke helft der afhelling van den in- gestorten kratermuur is gedeeltelijk begroeid. _Aan den rand echter van den te voren aangehaalden (*) Rhododendron retusum , RrEiNwaARDT; vireya retusa BLUME. +) De Heer HorsriLD spreekt alleen van eene ge- ringe asch uitbarsting in het jaar 1761, Batav. Transact vol vur. p. 151. We] lavastroom, ligt eene kloof open, waaruit witte zwavel en water dampen opstijgen en het rots- gesteente bleeken en ontleden, bij welke werking eene groote hoeveelheid van zwavel, gedeelte lijk in schoone groepen van fijne rhombischoktaë drische kristallen gedeeltelijk als vezelachtige zwavel ( Faserschwefel), verder aluin in veer- en haarachtige vormen en gúps in kleine kris- tallen (*), in de spleten van het gesteente zich afscheidt. | Door het bij sterke regen in dezen zwavelpoel (Solfatara, Soufrière) zamenvloeijende water wordt het in stukken verbrijzelde en zelfs in een fijn wit kiezelpoeder veranderde gesteente neder waarts naar den kom van Äandang Badak ge spoeld, en over deszelfs grond verspreid. Ten westen is Kandang Badak omzoomd door de, wegens het instorten van den kratermuur, minder steil gewordene afhelling van den vulka- nischen kegel des Gedé, Ten Noord-westen ver- heft zich de piramide van de Pangerango, wier verbazende hoogte zelfs nog van hier belang wekt. Om echter een duidelijk en allesomvattend denk beeld van het tooneel der vulkanische verschijn selen te verkrijgen, volge mij de lezer naar het zuidelijke hoogste toppunt vanden Gedé hetwelk hij, de westelijke met uitgeworpene steenen be- dekte afhelling omgaande, in tijd van 15 uur langs een steil pad zal bereiken. Voor deze moeite zal (*) Entseitet zum verschwinden der M. Flächen (v. LroNHARD.) [ar] hem het verrukkende en uitgebreide gezigt over een groot gedeelte van Java, de Noorder en Zui- derzee en zelfs Sumatra’s kusten rij kelijk scha deloos stellen. in Pv ur ee lW va and 4 NS ATR VO OW E ur ane zy p ie A TE Medal ln Dealt ê a. Goenoeng Rompang” b. Westeinde der Kratermuur. £,C, C. Lavastroom of Goenoeng Batoe, d, d. Solfatara. €, €, €. Plein van Kendang Badak. Hier staan wij ruim gooo’ par. voeten boven de oppervlakte der zee verheven (*) op den rand van eenen aan dit punt ruim 7000’ hoogen lood- (*) Professor Brume bepaalt deze hoogte op 3010 m. of 9250 voet. Bij onze observatien was de gecorrigeerde stand van drie Barometers 238°” 44°” hetgeen uitgereekend naar de Tabellen van J. C. Horner ( Tables hypsometriques Zuric 1827 , (die op de formule VAN LirrRrow berusten), eene hoogte aanwijst van 1520, 8 toises of 9125 par. voe= ten , of 2965,56 metres of Nederlandsche ellen. [12 | regten rotsmuur, die een onregelmatig half rond van omtrent 5000’ diameter (*) beschrijft en den oneffenen bodem van den grooten krater omgeeft. Ten Noord-westen neemt de berg allengskens af in hoogte; dan aan den Noord-oost kant is deze afneming merkelijk steiler. Het eindpunt maakt hier de ruinachtig gehakkelde rotsklip goenoeng Soenda. Tusschen dezen en den geïsoleerden goenoeng Rompang is de ringmuur ten Oosten gelijk ook aan den Noorder kant, doch slechts op eenen ge- ringen afstand, tot op den grond uitgescheurd. In het Zuidelijke of Zuid-zuid- westelijke ge- deelte van dezen grooten krater onmiddelijk aan den voet vanden ringmuur, opent zich eene diepe onregelmatig ovale kolk met bijna loodregte met zwavel bekleede rolswanden, uit wier grond dik- ke wolken van witte dampen gestadig oprijzen. Dit is de laatste gewerkt hebbende krater, of eruptie kegel, gelijk als men die meestal op den grond der groote kraters van werkzame vulkanen, en somtijds in grooten getale aan- treft b.v. op den Vesuvius, Etna, den Kirauta De heer Murrer heeft denzelfden Barometer-stand naar Biot’s tables barometriques ( Paris 1811) uitgerekend en eene hoogte van 2989, 32 metres of 9207 verkregen. (*) De meeste opgegevene afstanden zijn ontnomen uit de opname en situatie teekening van den krater door den heer Murrer uitgevoerd, [15 ] op Owaihi (Sandwicheilanden ) met 51 kegels. Niet verre van den verhevenen Oostelijken rand van dezen kleinen kegel ontwaart men een aantal van 4 tot 7 gelijijkloopende lava ruggen, uit over elkander gestapelde kale blokken zamengesteld, welke zich langs den bogt van den grooten krater muur tot aan den goenoeng Rompang, en de groote Noordlijke opening uitstrekken, en van boven gezien zich vertoonen gelijk de zitbanken in een amphitheater. Deze maken het boven ge- deelte van den ten Oosten van Kandang Badak, nederdalende lavastroom uit. Van de Noord of Noord-oostkant des eruptiekegels strekt zich eene soortgelijke maar hoogere lava massa regt uit naar het Noorden en stoot aan den rand der groo- te krater opening onder eenen hoek van omtrent Go® met de voorgenoemde te zamen, Tusschen deze en het Westelijke gedeelte van den krater muur en aan den voet van de Noordelijke af hel ling van den kleinen krater blijft eene langwer- pige diepte over, die ik in het vervolg onder den naam van het Kampement du Bus zal aan- halen. Naar het Noorden tegen over den op den top des Gedé staanden beschouwer verheft zich de hoogste Pangerango , een oude vulkaan , wiens krater welligt sedert eeuwen gesloten is, aan weerszijden met van den top naar beneden uit eenloopende ravijnen. Diep aan zijnen Noord- oostelijken voet ontwaart men den kruin des [tt ] Geger Bintang , hoefijzervormig gebogen, aan de binnenzijde steil, van buiten zacht af hellend, zoo dat onwillekeurig het denkbeeld van eenen krater met eenen wijden mond in ons opkomt. ee ad eg TELLEN oi N DAN pen md Pangerango. Oost en West einden der Kratermuur, Goenoeng Rompang. Geenoeng Soenda: Oostelijke Lavastroom. Westelijke Lavastroom. Kampement du Bus. kleine Krater, Fn pn Prik GES PR Rigten wij onzen blik naar het Zuiden, zoo zien wij over de met steenen en slakken bedekte afhelling neder in eene smalle, zacht naar het Westen aldalende vallei, „dloen-dloen(*), die halfkringvormig de Zuider afhelling van den Ge- dé omgeeft en door eenen steilen bergrug be- paald wordt, op welken voornamelijk drie top- pen uitsteken, te weten in het midden de Seda C*) 8,444’ of 2741 en 57 volgens eene observatie van den heer Murren. | L 15] Ratoe die, volgens den heer Murren 2945,49g m. of go72’ hoog, met den Gedé weinig in hoogte verschilt (*) ten Westen de Gamoeroe (+) en ten Oosten de lagere Soenia Koering. a. Seda Ratoe. hb. Gamoeroe. c. _Soenia koening. d. d‚d. Aloen-aloen. Ee, Et. Hoogte van den Gedé. Aan de tegen den Gedé toegekeerde steile doch met bosschen begroeide af helling dezer bergreeks, steekt omtrent op de helft der hoogte eene bijna horizontale laag van steenen, of eene rotswand uit, welke aantoont, dat de zamenstelling dezer bergen aan die van den kratermuur der Gedé (*) In de bepaling der hoogte van dezen top op 2766 m. door Professor ReEiNwarDT, (Batav. Verhandelinger deel 1x p. 18 en 37) moet zonder twijfel eene vergissing plaats gehad hebben ; ook Dr. HorsF1eLDs opgava 2825 m. is zog te gering. Vroegere observatien van den Heer MULLER gaven insgelijks de door ons opgegevene hoogte. (Gt) Deze top draagt den naam van Gamoeroe en niet het hoogste punt van den kratermuur, zoo als Professor BLUME zegt: deze wordt slechts Poentjak Goenoeng Gedé of top van den Gedé genoemd. [16 ] meer of minder gelijk is. De grond van de dloen- Aloen vertoont een witachtig groen, het welk ontstaat door de struiken van het Graphalium Javanicum, bijna de eenigste plant, die op dien dorren met vulkanische asch en puimsteenen be- dekten bodem voortkomt. Zoude niet de berg- keten van den Seda Ratoe het overblijfzel kun- nen zijn van eenen nog grooteren ringmuur eens ouderen kraters, uit welken de Gedé na verloop van eeuwen tijds is opgerezen, en deze keten niet met den Monte Somma, de Aloen- loen met de Atrio del Cavallo , en de Gedé met den tegenwoordig werkzamen kegel van den e- suvius mogen vergeleken worden ? Eene ideale middellijn van het Zaiden naar het Noorden door het Gedé gebergte getrokken , geeft het bijgevoegde profiel. a, Seda Ratoe, b. Aloene aloen. c, Gedé, d, Kleine Krater. E, € C« Lavastroom. f. Goenoeng Rompang. g. Kendang Badak, [17 | …… Biedt ons het gezigt van den top der Gedé het beste algemeene overzigt aan over den vulkaan, wiens verschijnselen gade te slaan wij ons ten doel stelden, zoo is het noodig dat wij ons om derzelver naauwkeurige verhoudingen beter te onderzoeken , naar de voorname werkplaats der vulkaansche krachten, in het binnenste ge- deelte van den grooten krater zelf begeven. Van Kendang Badak klimmen wij Zuidwaarts op langs den woesten lavastroom tegen de witte rot sen, waar uitde rook der Solfataren opstijgt. De lava verschijnt hier in horizontale banken van verschillende dikte en met veelvuldige spleten doortrokken, waar uit de heete water en zwavel- dampen met eenig gedruisch uitbreken. Ruim honderd voeten hooger (7700’ boven de zee) berei ken wij het langwerpig plein tusschen den kra- termuur en den hoogeren steenwal van lavablok- ken, waar Zijn Excellentie de Kommissaris Ge- neraal Du Bus pe GrsioNies gedurende twee dagen met een groot gevolg vernachtte. (Kampement du Bus (8126’ of 2658 meters boven de zee). Deze vlakte, omtrent 1200 voeten lang en 550’ breed, is overdekt van horizontale 1 tot 6 duim dikke lagen van losse lavasteenen (Lapilli) die waarschijnlijk voor het grootste gedeelte door den krater uitgeworpen zijn, doch wier verdeeling in lagen door overstromingen van water die bij uitbarstingen dikwijls plaats hebben , ont- slaan Is, L18| Het Kampement du Bus bevat het van de lavastroomen onuitgevuld gebleven gedeelte van den bodem des grooten kraters, en gaat naar het Zuiden in de afhelling van den kleinen eruptiekegel over, wiens Noordelijke laagste rand zich Soo’ boven het Kampement du Bus verheft (8452’ boven de zee.) Het hoogste punt van den rand van den klei- nen krater ligt Oostwaarts, 8677’ of 2817 m. bo- ven de zee, is insgelijks met losse lavabrokken overdekt en van veele kleine spleten doortrok- ken, wit welke heete waterdampen van eene warmte van 5o tot 60° Reaumur of zoogenaamde Fumarolen opstijgen. Iets lager aande Oostelijke afhelling beginnen de zwarte blokken der lava- stroomen, die bij hunne verschijning uit den krater, met uitwerpsels schijnen bedekt geworden te zijn. De mond van dezen kleinen krater, die zoo als reeds gezegd, in het Zuid-zuid-westelijk ge- deelte van den grooten gelegen is, vormt een on- regelmatig ovaal , wiens grootste diameter van het Noord-noord-west naar het Zuid-zuid-oost strek kende, omtrent 1000’ bedraagt. Zijne bijna lood regte wanden convergeren onregelmatig trechter vormig naar den grond toe in eene diepte van 100 tot 150’. Alleen aan den Zuid-oostkant is het mogelijk neder te stijgen, waarin mij echter, toen ik reeds bijna den grond bereikt had, de met gezwaveld waterstof bezwangerde dampen, geweldig hinderden. Worden deze dampwolken [Ma] van tijd tot tijd door den wind zijdwaarts ge- dreven, dan kan men nu en dan gedeeltelijk op den grond nederzien. Deze is door eene uit steenblokken zamengestelde verhooging van Oost naar West in twee kolken afgescheiden, in elk van welke, en in de Noordelijke weder aan twee hoofdplaatsen, gedeeltelijk tusschen steen-= blokken, gedeeltelijk aan plaatsen met eene ligt- bruine sliijk opgevuld, uit verscheidene ope= ningen van ten hoogste een voet middellijn, de witte dampen met een sissend gedruisch uitvaren. De grond van den krater is overal met zuivere glinsterende zwavel bezet, die, aan den rand der voorgenoemde openingen in eenen half gesmol- ten staat verblijvende, met eene heerlijke oranje- kleur prijkt. Ook de wanden worden door ligt aangevlogen zwavel geel gekleurd. Zoo verre ik in den kolk beneden konde ko- men, nam ik hoegenaamd geene efllorescenties van andere delfstoffen waar, gelijk er doorgaans in werkzame kraters aangetroffen worden. Het is dus deze krater geheel in den staat van eene Solfatara overgegaan, en de Gedé hoort in die klasse van vuurbergen, wier uitbarstingen door lange tusschentijden van rust vervangen wor- den.(*) (*) Deheer Pourert SrRrOPr (considerations on volcanos ect. London 1825). deelt de vuurbergen af in 1) vol- eanos of permament eruption (b.v. Strombolis) 2) of moderate activity (Vesunius, Etna, Goenoeng Goentoer, . [ 20 J ‘Reeds van de hoogte van den kratermuur heb- ben wij gezien dat van de afhelling van den kleinen eruptiekegel 2 lange massa’s van opeen= gestapelde lavablokken uitgaan, en derzelver rig- ting beschreven. Bij mijn herhaald bezoek van den krater, ben ik ook deze wilde blokken, vergelijkbaar aan de ijsklompen van eenen glet- scher (glacier) in het hoog gebergte der Alpen, in onderscheidene rigtingen, overgeklommen; en alle hunne verhoudingen, strekking , tegen elkan- der passende hoeken bij naburige blokken, door- gaans overeenkomende hoedaniglieid van het ge= steente, meer vaste struktuur derzelven tegen de diepte, poreuse of slakachtige aan de opper- vlakte enz., overtuigden mij van de juistheid van mijn bij het eerste gezicht opgevat gevoelen, dat ik het met groote lavastromen te doen had, wier oppervlakte bij de afkoeling in wanstaltige blokken geborsten is. Of er echter twee armen van een en dezelfde stroom, of twee in verscheiden tijdperken ge- vloeide stroomen bestaan. durf ik niet apodik- tisch beweeren. Wel spreekt voor het eerste zoowel de geringe en niet doorgaans waarneem- bare verscheidenheid van het gesteente, als ook, dat er geene scherp bepaalde grenzen tusschen beide stroomen, nog een opliggen of zoogenaamd Goenoeng Merapi op Sumatra, 3) of prolonged intermit- tences , waarbij de meeste indische en in het algemeene het grootste getal der bestaande vuurbergen behoort. [21] overgrijpen, van den eenen op den anderen waar- tenemen is. Bij den Westelijken regt naar Noord loopenden en hoogeren stroom, daarentegen zijn de tusschenruimten tusschen de enkele blokken meer met kleinere steenen opgevuld, ook heeft de Alprozen vegetatie reeds meer vorderingen gemaakt dan op den Oostelijken langs de kra- termuur trekkenden stroom; wat bij gelijkheid van gesteente voor een hooger ouderdom spreekt. _ De westelijke stroom schijnt daar, waar hij met den Oostelijken zamenkomt, aan den rand der afhelling van de Solfataren boven Kandang Badak , optehouden. De Oostelijke daarentegen, van deze plaats aan als Goenoeng Batoe ten Oosten langs Kandang Badak voorbij gaande, en aan breedte van 700’ tot meer dan 2000’ toe- nemende, is tot aande reeds beschrevene heete kaskaden te vervolgen, en schijnt daar aan den rand van den afgrond verhard te zijn. Dit laat zich om zoo eerder begrijpen, daar de zeer kris- tallinische struktuur van zijne lava tegelijk met de afwezigheid van ligte glasachtige en touwach- tig gewondene slakken op eenen minderen graad van smelting en vloeibaarheid der lava laat sluiten. Beide stroomen zijn na de lengte in gelijkloo- pende ruggen en daartusschen liggende voren of dalen van So tot 4o en meer voeten diepte meer of minder regelmatig verdeelt. Voornamalijk toont zich dit verschijnsel bij den Oostelijken stroom zeer duidelijk, waar ik omtrent in het Eze | midden van zijne lengte 7 ruggen telde. Van deze ruggen rijzen nog hier en daar alleen staan- de zuilachtige rotsgedaanten in de lucht op. Van den voet van den grooten ringmuur tot aan de-opening tusschen den Goenoeng Soenda en Goenoeng Rompang is deze stroom door eene So tot 5o-voet diepe ravijn afgescheiden. Zijn diep bed en de mindere vloeihaarheid der gesmoltene lava zijn zonder twijfel oorzaak, waarom hij niet door de „genoemde opening aan de Oostelijke af- helling vanden Gedé neder. gevloeid is. De lengte van den Oostelijken stroom zal om- trent 2 palen-( Engelsche mijlen ), die van den Westelijken £ paal bedragen, hunne in den krater omtrent gelijke-breedte 7“tot 800’ en hunne ge- middelte dikte tegen de roo voeten. | De volgende middellijn van Oosten naar Westen door den grooten krater getrokken, zal van deze verschijnselen: een duidelijk denkbeeld’ geven. a, Goenoeng Roimmpang. ‘b. Oostelijke, c. Westelijke stroom. d, Kampement du Bus. e.‚ Westhoogte van den ringmuur. [25 | Het standpunt aan den kleinen krater is ook het best geschikt om de zamenstelling van den ringmuur des grooten kraters te overzien. „Duidelijk herkent men rondom:een groot ge- tal van horizontale of zacht golvende op elkander liggende gesteente lagen, dikke afwisselende met dunne. De eersten bestaan uit vaste lava, overal loodregt in onregelmatige pilaren aan vele plaatsen van verbazende hoogte en dikte (in gevolge van af koeling ) gespleten , terwijl de laatsten uit meer of minder losse uitbarstings stoffen, Lapilli en vulkanische konglomeraten ‘zamengesteld zijn. Van vijf tot zes steenachtige lagen, die zich dui- lijk afgescheiden voordoen , overtreffen. de bene- denste de bovenste om veel aan dikte. De pilaren der benedenste laag zijn tegen de’ 80 voeten hoog, die van de daarop volgende maar omtrent 5o’ van. de derde 20’ enz. Tegen de hoogte worden ook de losse lagen van slakken en konglomeraat talrijker en steken door scherp bepaalde kleu- ren; rood; okergeel ‚, ‘bruin , grijs , zwart bij- zonder uit. | Aan de zijden van de groote Noordelijke ope- ning van den Goenoeng Rompang en westelijk hem tegenover, verschijnen deze lagen op de doorsnede onder hoeken van 20 tot 25° afhellen- de, en met de buitenafhelling van den berg ge- liijkloopende. Het herhaalt zich dus ook aan den Gedé, die aan de meeste kegelvormige vulkanen eigene zamenstelling uit concentrische afwisselende [24 |] lagen van lava en losse uitbarstingsstoffen , voort- gebragt door een groot getal van tijd tot tijd herhaalde uitbartingen.(*®) De meesten de- zer lagen laten zich rond het staan gebleven ge- deelte van den ring muur in. eene zeldzaam voor= komende regelmatigheid vervolgen; hoewel toch eenige daarvan tegen de eindpnnten dunner wor- den ‚en waarschijnlijk in het afgebroken gedeelte opgehouden hebben. Nergens in den geheelen omtrek van den kra- ter konde ik deze lagen doorsnijdende ( durch- setzende ) gesteente massa’s , gangen ( geenge dijkes, filons ) waarnemen, zoo als die van den Vesuvius , Etna enz. bekend en dikwerf beschre- ven zijn. „Het kan dit verschijnsel welligt de oorzaak wezen van de groote regelmatigheid der lagen; om reden dat bij voorkomende uitbarstingen , in gevolge van groote elasticiteit der reeds bestaande lagen, de gesmoltene lava niet door indringen in zijde spleten verdeeld geworden, maar in ge= heele massa over den kraterrand nedergevloeid zijn mag. Nog blijft ons over; de delfstofkundige zamen stelling der gesteenten van onzen vuurberg iets nader te beschouwen. Het zijn dezen, of losse (*) Voornamelijk belerend schildert dit verhouden de heer Cn. Lrrrr in zijne Principles of Geology (1 deel P- 298 en 89in de Hoogduitsche vertaling van Dr. HARTMANN. [25 | uitbarstings voortbrengselen , als puimstenen slak ken en vulkanische konglomeraten, of vaste lava gesteentes. Puimsteenen zijn er op den Gedé slechts in geringe hoeveelheid , behalve in het dal dloen- Aloen , welks grond geheel met vulkanische ash , puimsteenen en gruis overdekt is, Buitendien lisgen er enkele kleine stukken onder de uit- geworpene steenen in den krater of aan de buiten- afhelling van den berg. Meest zijn zij wit, van zijdeglans en fijne vezelen en ligter dan water. Zeldzamer is eene zwaardere varieteit van paarl- moederglans en witgroene kleur, | Buitengewoon zeldzaam zijn werkelijke zwarte of roode uitgeworpene ‘slakken, Ook de ronde gesmoltene uitwerpselen, onder den naam van vulkanische bommen bekend worden geheel vermist. Daar en tegen zag ik aan den rand van den groôten krater grootere veelhoekige blokken, aan de oppervlakte geborsten , onder welke esne dunne korst van afgedropene lava nog op den grond lag; verreweg de meeste witgeworpene steenen bestaan uit veelhoekige stukken van meer digte lava in verschillende varieteiten. De konglomeraat lagen bestaan uit zand , slak ken en lava brokken zonder bindmiddel aan el kander gebakken. Zij kenmerken zich door me- nigvuldige kleuren. Aan den Zuidelijken voet van den kratermuur liggen een groot getal van ge- deeltelijk verbazend groote blokken van lava [26 | en konglomeraat, die na hunne versche breuk te oordeelen voor korten tijd , waarschijnlijk bij de sterke aardbeving van 18354 van de muur afge- broken en nedergestort zijn. Hier heeft men ge= legenheid om van de meeste lagen monsterstuk- ken te verzamelen. Onder de konglomeraat varie- teiten zijn bijzonder opmerkenswaardig : eene dunnelaag uit pikzwarte slakken zamengebak ken ; onder deze eene meer aardachtige laag van hoog- geele door iijzeroxyd hijdraat, en eene van vleesch- roode kleur, door iijzeroxyd geverwd. Alle de vaste lavas van den Gedé behooren tot de afdeeling der trachietische laya’s, en komen het meeste met die soort, die de heer Pou- LET SEROPE, Greystone, graauwsteen noemt; overeen. Eene veldspaatachtige zelfstandigheid is het voorheerschende gemengdeel ‚en in deze grond- massa liggen in menigte kleine kristallen (£ tot 13 lijnen lengte) van verglaasde veldspaat ver- strooid. Het donkerkleurende bestanddeel in de grondmassa is augitisch of hornblendeachtig , en kleine langwerpige kristallen van zwarte of don- kergroene hornblende, als ook stipjes van titaan- houdend magneetijzer kenschetsen alle deze lava- varieteiten. Talrijke kwartskorreltjes laten zich ook in de meesten door den vuurstaal en door het. vergrootglas ondekken. De lava der stroomen is in het algemeen meer poreus en rijker aan verglaasde veldspaat; aan de oppervlakte dikwerf slakachtig uitgetakt. Ha- [27] re kleur is bij den Westelijken stroom doorgaans donker aschgriijs, bij den Oostelijken meer in het donker rood bruine trekkend. Onder de lagen van den kratermuur bestaan de meesten en ook de diksten uit eene weinig po- reuse korrelige lava van licht aschgrijze kleur; met zeer veelmagneetijzer deelen, onder de bovenste lagen vindt men er meer poreuse, zelfs slakache tige veranderingen van donkergeele eu roode kleur. In de hoogte der solfataren boven Kendang Ba- dak komt eene bank voor, van een volkomen digt grof korrelig donker olijfgroen lavagesteen- te, in horizontale platen van 3 lijnen tot 8 duim dikte afgezonderd, waarin het augitische bestand- deel voorheerscht, en enkelde kleine duidelijke kristallen (*) van zwarte augiet herkenbaar zijn. Het komt deze rotssoort geheel overeen met eene variteit van Augiet porphier (Helaphier vAN Bvcr ) uit het Zuidelijke Z'íroof. Behalve deze Augiet Kristalletjes vond ik in de lavas van den Gedé hoegenaamd geene ande re mineraalsoort gekristalliseerd, niets van den rijkdom aan schoone voortbrengselen uit het stee nenriijjk , die uit de lava’s van veele andere vuur- bergen en voornamelijk van den vesuvius be- kend zijn en een hoofdsieraad der verzamelingen uitmaken. Stukken van andere gesteenten in de lava in- (*) Entmittetseitet und entseiteneckt zur schärfung, über (P. v. LEONHARD ). L 28 | gesloten zijn zeer zeldzaam, alleenlijk vond ik in de lava van den Oostelijken stroom een klein vierkant stuk van roode digte lava ingebakken. en in die van den Westelijken eenige kleine ligt- groene bijna piksteen (Pechstein )- achtige stuk ken welligt van een gesmolten zandsteen. Van den rand van den grooten krater afkomstig is een grooter insgelijks piksteenachtig stuk van olijfgroene kleur en plat schelpyvormige breuk. Wat nog de gesteenten der bergketen des Seda Ratoe betreft; deze zijn mij alleen uit door den heer MurLER, medegebragte stukken bekend. Is deze berg een overblijfsel van een oudere on- gelijk wijdere en waarschijnlijk onderzeesche kra- ter, zoo moeten wij verwachten, daar zeer digte, kristallinische rotssoorten aantetreffen, en dit is, inderdaad het geval. De lava’s van de Seda Ratoe Gamoeroe en Soenia koening verschillen van degenen des Gedé slechts door grootere digtheid, eenigzins groffer koorn en beter onderscheidbare gemengdeelen , zij naderen zich meer aan de eigen- lijke trachieten. Van den top des Garmnoeroe af= komstig is eene zeer digte, aschgrijze veel mag- neetijzer en kwarts bevattende lava, die bij het slaan met den hamer in onregelmatige prisma- tische stukken springt, welker breukvlakten eenen sterken vetglans, als het ware gevernisd vertoonen, voorgebragt door een onmeetbaar dun hekleedsel van gesmolten waterheldere kwarts. VERSLAG VAN EENE MINERALOGISCHE REIS IN DE RESIDENTIE BAN TA M op Java, DOOR De SOorner j LID DER KOMMISSIE VAN HET NATUURKUNDIG ONDERZOEK IN NEDERLANDSCH INDIE, BATAVIA, TER LANDS DRUKKERIJ. Jm 1837, mijl in erdams bft ee En le. u arr 4 8 FE ee, nr p a > n ie ‚Apt VERSLAG VAN EENE MINERALOGISCHE REIS IN DE RESIDENTIE BANTAM. lll (INI == — In gevolge last van de Hooge Indische Rege- ring, om namelijk mineralogische onderzoekin- gen in de residentie Bantam en in de daartoe in aanmerking komende gedeelten van Buitenzorg aantestellen, onder anderen met het oogmerk om de kennis te vermeerderen en volledige ophel- deringen te geven omtrent de in die streken be- staande steenkolen-mijnen, begaf ik mj den twaalfden Maart van Buitenzorg op reis, met het plan, eerst in de omstreken van Zebak met het onderzoek der steenkolen-mijnen te beginnen, om wanneer de reis naar Banjermnassing , waar- heen de natuurkundige komissie zich binnen kort dacht te begeven mijne terugkomst in korten tijd zoude noodig maken , dat gedeelte van mij- ne opgegevene taak, waarin de Hooge Regering het meeste belang scheen te stellen , opgelost te hebben. } Op den weg van Buitenzorg naar Lebak had ik gelegenheid , eenige kleine excursien te doen, als bij voorbeeld naar den goenoeng Moenara [ 52 J bij Romping, den goenoeng Angsana bij Jas- singa, enz. van welke meer of minder belang- rijke daadzaken, de gesteldheid der bergen in deze streken betreffende , het resultaat waren. Van Zebak begaf ik mij den 17 Maart naar Bodjomanik , waar ik mij tot den 25sten met het onderzoek der Steenkolen bezig hield. In den tusschen tijd had de heer Servatius Adsistent Resident van Zebak, op mijn verzoek den gepensioneerden Demang van Parong Koe- djan, met name Sakab, die als een der kun- digste- plaatskenners bekend is, laten roepen, om van hem te vernemen, of er misschien nog aan andere plaatsen steenkolen bekend waren. Deze beweerde, in de nabijheid van de Zuid- kust aan de rivier Zijimnadhor eene aanmerkelijke massa van Steenkolen, en in de rivier sela sporen daarvan gezien te hebbeen. Om eene geologische doorsnede van het Zuiden naar het Noorden door het geheele eiland te ver krijgen, ondernam ik eenen togt naar Zfilankahan aan de Zuid-kust, van waar ik , vergezeld van bovengenoemden Demang Sahab, langs de Zuid- kust nog 24 palen verder Oostelijk tot Baja aan de rivier Tjünadhoor trok, om de gemelde steen- kolenplaats te onderzoeken. Bij mijne terugkomst op Lebak werd mij door het dirigerend lid der natuurkundige kommissie berigt, dat ons vertrek op den isten Mei be- paald was; hetwelk mij bewoog; het voornemen, [35 ] om mijn gebergtekundig onderzoek in het Re- gentschap Zfiringin te vervolgen, optegeven , ter voortzetting der begonnen doorsnede naar Ceram te gaan, en vervolgens spoedig over Batavia naar Buitenzorg terug te keeren. Het resultaat dezer korte, te vroeg afgebrokene 4 excursie zal hier kortelings medegedeeld worden. Ik zal eene algemeene schets van de door ge- reisde bergachtige landstreek aan het overzigt van de geologische gesteldheid van dit terrein laten voorafgaan , en daarna een gedetailleerder verslag van mijn onderzoek der Lebaksche. steenkolen laten volgen. Dj) Het is reeds uit de geschriften der vroeger in deze streken gereisde natuuronderzoekers bekend , dat de groote bergketen, welke de Preanger. Re- gentschappen van het Oosten naar het. Westen doortrekt en bij Buitenzorg in de bergen Pange- rango en Salak eene hoogte van 7 tot gooo voe- ten bereikt, verder ten Westen van den - reeds lageren goenoeng Gagak, hare uitstekende hoogte en het karakter eener regelmatig voorttrekkende hoofdketen verliest, en veelmeer eene ‘onregel- matige aaneenschakeling eener menigte van ber- gen, een massa gebergte, vormt, hetwelk ten Noorden allengs alle uitstekende hoogtens ver- liezende in de tegen het Noorder strand zacht af- dalende helling overgaat, terwijl daarentegen de zù.dkust van Java eene in het algemeen veel stei- lere afhelling yertoont. [34 1 Omtrent 2 geographische mijlen van Buiten- zorg vormt het zoogenaamde duizend gebergte (goenoeng Sartboe ) eene naar het Noorden uit- stekende gebergte massa in eene breedte ( van Koeripan naar Jassinga) van 5 geographi- sche mijlen, ten Oosten begrensd door de hoofdrivier Tjidani, ten Westen door de 7ji- doerian, | hidde Eene algemeene hoofdstrekking (streichen) der hoogten laat zich in dit gebergte niet waarnemen. Meer naar Zuiden toe hebben de hoogten in het algemeen meer eene Oost-westelijke, naar het Noorden toe meer eene Noord-zuidelijke rigting. De gedaante der bergen is doorgaans afgerond ; over in verscheidene rigtingen zich uitstrekkende breede ruggen, steken hier en daar enkele koepelvormige toppen uit, welke allen met eene weelderige vegetatie bekleed zijn. De hoogste punten van het duizend gebergte zullen eene hoogte van niet meer dan tooo tot 1500’ boven zee bereiken. Eene Barometer meting op den top des goenoeng Moenara, eene der lagere hoog- ten bij Romping aan het Noordeinde van het ge- bergte, gaf eene verheffing van gêo voet boven de oppervlakte der zee. Bij Jassinga houdt het duizend gebergte op, en het hoofdgebergte wijkt omtrent 1 geographi- sche mijl Zuidelijk terug. Eene reeks van ber- gen, beginnende met den hoogen goenoeng Gedé of goenoeng Jassinga, (naar gissing ruim Sooo L 55 | voet hoog), naar het Westen voortzettende met den goenoeng Oendoet, Oleur en Bonkok ten Zuiden van Sadira, schoon aan hoogte der af- zonderlijk uitstekende toppen de Zuidelijk aan haar liggende bergen overtreffend, maakt echter niet de waterscheiding tusschen. de in de Noor- der en Zuiderzee -afloopende rivieren uit. | Deze bevindt zich meer Zuidelijk omtrent in het midden eener uit vele aaneengeschakelde hoogten zamengestelde gebergte massa, welke hier met den algemeenen naam goenoeng Ken- dang beteekend wordt, waar ook de hoofd rivie- ren Zyzdoerian, Tfjiberom, Tjisirnoet en Tjioe- djoeng ontspringen. Hoe meer men naar het Westen komt; des te meer nemen de bergen aan hoogte af,‚en alle uitstekende toppen verdwijnen allengskens. Het geheele gebergte neemt meer de gedaante aan van een hoogland (plateau), doorsneden van in verschillende rigtingen loopende meer of minder diepe ravijnen en valleijijen , waarin kleinere en grootere rivieren in menigvuldige kronkelingen naarhet Noorden -en Zuiden: afloopen. … Zoo gaat de groote weg van Lebak naar Tjé- lankahan aan het Zuiderstrand in Zundelijke of Zuid-westelijke rigting meestal op den breeden rug der hoogten voort, door eenige valleijen afs gebroken. Zelfs de voortzetting des goenoeng Kendang, waar niet ver van de waterscheiding de post goenoeng Kendang staat, steekt niets of [56 | zeer weinig uit boven de andere. hoogten ;ten Noorden en Zuiden. Bij Zyilankahan is ook de afhelling tegen het Zuiderstrand veel zachter als meer Oostelijk. | De middel hoogte van dit plateau bedraagt naar eenige door mij gemeten hoogten (van Noord naar Zuid Passir Angin, Passir Bodok , de posten Zjitarop, goenoeng Kendang en Ken- dang Sampi) omtrent 5oo tot 7oo voeten boven de zee. De hoogste uitstekende toppen (b. v. goe- noeng Kentianak en goenoeng Dadap) verheffen zich op zijn best 1000 voeten. | Aan het Zuid-west punt van Java rijst met den goenoeng Mondjeh of Djoenkoelan eene bergketen op van misschien 1500 en meer voe- ten; ‚de. Westkust omzoomend. Bij de Peper- baai wordt deze keten afgebroken «en laat het gezicht op het eiland Krakatowa in de straat Sunda open. Maar Noordelijk van. Zöiringin verheft. zich. trotsch de greep.-der hooge uitge bluschte. vulkanen goenoeng „Karang en Poela- sari, (naar gissing tusschen 5ooo en” Gooo- voe- ten boven de zee), vergezeld van vele onderge— schikte hoogten. en, toppen, welker Zuider, Ooster en Noorder voet zacht tegen het laag land afdaalt. | vins Deze uitgestrekte massa van bergen wordt, zoo als reeds aangelhaald is, door eene menigte van kleine spruitjes, beken, kleinere en-groo- tere rivieren doorsneden. De van de Noorder [ 57 | kant des gebergtes, van Jassinga tot Westelijk van Zebak afloopende wateren behooren allen tot het rivier sijsteem der Kalie Pontang. Nabij Zanjong Pontang ten Oosten der baai van Bantam vereenigen zich de twee hoofd-rivie- ren Zfidoerian van het Zuid-zuid-oost, en 7i- oedjoeng , die ook speciaal Pontang genoemd wordt ‚, van het Zuid- zuid-west komende. De eerste is reeds bij Jassinga in het gebergte eene aanzienlijke rivier. en neemt maar kleinere toe vloeden. op. De speciaal zoo genoemde rivier Pontang daarentegen wordt in het district Koli- lit uit drie hoofd-rivieren , welke allen in het Kendang gebergte hunten oorsprong hebben, zamengesteld, ten Oosten uitde 7jibérom, die bij Sadira , in het midden uit de Zisimoet, die voorbij Ziebak vloeit, en Westelijk van Zuebaf;, uit de grootste dezer drie rivieren, de 7jioe - djoeng. | | | ‚Naar het Westen loopt alleen de minder aan- zienlijke kali Panimbangan in de Peper-baai uit. ‚De rivieren, welke aan de Zuiderkant van: de waterscheiding van het. Kendang gebergte. ont springen, hebben eenen. minder langen loop noo- dig, om de Zuidzee te bereiken , en dus minder kans, om zich tot groote rivieren te vereenigen. Tot aan de grens der Preanger Regentschappen in de Wijnkoopers-baai bestaan derhalve maar twee eenigzins groote rivieren, welke slechts op eenen korten afstand van zee met zeer kleine [58 | praauwen bevaarbaar zijn. Ten Westen de 7já- binoeangan en ten Oosten de Z'jimadhoor. Deze twee rivieren hebben dit met elkander gemeen, dat lrare mondingen in den Westelijken hoek van een uitstekend voorgebergte liggen, waardoor de van Zuid of Zuid-zuid-oosten opkomende zware branding belet wordt, zandbanken voor hare monding optehoopen. De tusschen de twee ge- noemde in de Zuidzee vallende rivieren, zijnde van het Rask naar ak Oost de asten $ an Noorden uit het sein komende, wt, dees het zand, hetwelk de onstuimige branding voor | hare monden aanbrengt, gedwongen haren loop. op eenigen afstand langs het strand Westelijk te nemen, om zich bij laag water in het; zand wnd te verliezen. De geologische gesteldheid dezer landstreken is tot nu toe bijna geheel onbekend gebleven. Op de geologische kaart van Java van den heer HorsrieLD is Java’s Westeinde blank gelaten, en de papieren van mijnen voorganger, den heer Maxrror, die in het jaar 1827 met een geolo- gisch onderzoek van het Bantamsche bezig was, zijn bij de ongelukkige gebeurtenis op Krawang , behalve een kort verslag omtrent de Lebaksche steenkolen, eene prooi der vlammen geworden. ‚Deze bergen, zoo als de meeste andere op on- zen aardbol bestaan gedeeltelijk uit vulkanische, gedeeltelijk uit sedimentaire gesteente formatien. L 59 | De onderzoekingen, van vroegere natuuronder- zoekers hebben ons geleerd, dat het grootste gedeelte der Javasche bergen van vulkanischen aard is, en dat de werking der onderaardsche krachten nog in een aanzienlijk getal actieve vuurbergen voortduurt. In het door mij bezocht Westelijk gedeelte der hoofd gebergte massa van Java bestaan ech ter noch werkzame noch uitgebluschte vulka- nen ; indien men het bergzijsteem van den Ka- rang en Poelasari als eene afzonderlijke groep van bergen beschouwt. De sporen van groote veranderingen der aard oppervlakte door vulkanische krachten voortge- bragt , blijken echter duidelijk uit. de gesteld heid der bergen en uit de aanwezigheid van heete bronnen. De vulkanische rots-soorten vormen hier den kern” van het gebergte. Op de meeste uitste kende toppen, en aan nog vele andere plaat- sen treden zij te voorschijn. De geringere ver- heffing van het gebergte maakt, dat zij meestal door groote massa’s van sedimentaire rots-soorten bedekt zijn. De voorkomende rots-soorten van vulkanische gesteenten, behooren allen tot zulke, welke door de Geologen beschouwd worden, als in een relatief nieuwer tijdperk door onderaardsche kracht in gesmolten toestand opgeheven te zijn, en die de namen Z'rachiet, Dolerit en Bazalt [ 4o ] verkregen hebben. Van alle deze gesteenten vindt men menigvuldige verscheidenheden, in be- trekking op. mineralogische zamenstelling, we- zenlijke en toevallige gemengdeelen, enz, en dikwerf laten zich overgangen van het eene in het andere waarnemen. Hoe naauwkeurig de kenteekenen dezer steen-soorten door de ge- leerden zijn. bepaald , zal echter de practische geoloog nog dikwerf gesteenten ontmoeten , waar- op geene der gegevene beschrijvingen juist kan worden toegepast, en voornaamlijk is dit hier op Java het geval. Het meest algemeen verspreide gesteente , na- dert het digtst dat gene, wat in Europa, onder den naam F'rachiet bekend is. De grondmassa is een meer of minder fijnkorrelig mengsel van onderscheidene zelfstandigheden van donkergrij- ze, donkergroene of zelfs zwarte kleur, waarin glasachtige feldspaath in groote hoeveelheid. som wijlen in kristallen van 4 tot 5 lijnen lengte ver- spreid is. … Deze laatste is het bij uitstek ken- merkend mineraal voor den Zrachiet. De grond massa echter ‚ uit augiet of horn- blende, veldsteen en magneetiijzer, ook kwarts in zeer kleine waterheldere korreltjes zamenge- steld, heeft meer. overeenstemming met vele Europische doleriten , bijzonder. met die - varie- teit daarvan, welke Leonhard om reden der onduidelijkheid der enkele gemengdeelen, Aname siet genoemd heeft. Aan den goenoeng Angsana;, [41] ten Noorden van Jassinga, vond ik zelfs in een zulk gesteente tegelijk met verglaasde feldspaath oli- vien, een kenschetsend mineraal voor bazalt. _ De glasachtige feldspaath wordt daar en tegen bijkans nooit in Europische bazalten gezien , en hier is hij overal menigvuldig. Zulke gesteenten heb ik aan plaats (aanstehend, en place ) gezien: aan den kleinen heuvel goenoeng Angsana bij Jassinga, verder op verscheidene hoogten tusschen Zebak en Tjilankahan, als: bij de post Bodoer, aan de kleine rivier 7ji- kolek, 12 palen van Zebak, op’ den goe- noeng Dadap bij goenoeng Kentianak , 15 ‘palen en bij de post Kerndang Sampi, So palen van Lebak. — Nog veel beter echter spreken voor de alge- meene verbreiding dezer rotssoort de vele groo- te en kleine blokken en rolstenen van menigvul- dige varieteiten derzelven, welke in alle rivie- ren te vinden zijn. Ook zullen de in de meeste rivieren in menigte aanwezige rolsteenen van chalcedon, witte amethist, vuursteen , jaspis achaat, hunne oorspronkelijke ligging zonder twijfel in deze gesteenten hebben, aan plaatsen, waar dezelven waarschijnlijk de zoogenaamde aman- delsteen - struktuur bezitten. Minder wijde verbreiding schijnt een karakte- ristische grof korrelige grijze Trachiet,met vele kleine kristallen van verglaasde feldspaath en zwarte hornblende te hebben, uit welken ik aan [á2 | het Noordwestelijk einde van het Duizend ge- bergte den kleinen goenoeng Moenara bij Rom- ping, zamengesteld vond. | Zeer onverwachts, vond ik omtrent eenen paal noordlijk van de post goenoeng Kendang , de ge- heele hoogte, tusschen de kleine rivieren Zji- kossik en Tjiliman, uit eenen goed gekenschets- ten hornsteen- of rooden porphier zamengesteld ; eene witachtige in het vleesch roode en lhila- kleurige ook in het donkergrijze overgaande grondmassa van hornsteen, waarin eene me- nigte van deze rotssoort zoo goed karakterise- rende waterheldere kwartskristallen verstrooid liggen. Het was mij onmogelijk door het digte bosch dit gesteente naar het Oosten of Westen, ver- der te vervolgen noch met rotsen van anderen aard in aanraking te zien, zoo dat omtrent den relatieven ouderdom van hetzelve nog niet kan beslist worden. De in Europa, veelvul- dig voorkomende veldsteen, of hornsteen por- phier wordt van een veel hooger ouderdom ge- acht, dan alle trachieten , dolerieten en bazalten. Een nog onverwachter verschijnsel waren mij in rivieren aan de zuidkust , voornamelijk in den Tjimadhoor en Tjiara, rolsteenen van wezenlijke graniet in verschillende varieteiten. Meest is de- zelve klein korrelig, zamengesteld uit sneeuw- witte feldspaath (albit,) veel witte kwarts en weinig glimmer, of rozeroode feldspaath, witte [45] kwarts en donker groene hornblende ( sienietach- tige graniet). In beide soorten zijn veel kleine kristallen en stipjes van iijjzerkies ingesprenkeld. De rolsteenen zijn gedeeltelijk te groot en in te groote hoeveelheid, dan dat de gedachte zou de kunnen opkomen, als waren zij door den vloed der zee aangebragt. Ik moet veel meer gelooven, dat zij uit diepe valleijen van aanstaande graniet rotsen afgespoeld zijn. Wel gelijkt deze gramiet veel op die van Banka; zoude hijj welligt tin erts voerend we- zen ? Zoo als reeds boven aangehaald is worden deze vulkanische gesteenten door eene zeer dikke (mächtige) formatie van Sedimentaire lagen over- dekt. | Het gelukte mij niet tusschen de vulkanische en waterige rotssoorten aanrakingspunten te vin- den, om welke reden ik mij tegenwoordig om- trent den betrekkelijken ouderdom der tweederlei afdeelingen nog geen juist en bepaald denkbeeld kan vormen. , | Bijna de geheele van mij doorgereisde land- streek is bedekt van eene formatie, die zon- der twijfel haren oorsprong te danken heeft aan fijne en tegelijk ligte door vulkanen uitgewor- pene stoffen , uit vulkanisch conglomeraat of tuf. „Westelijk van Jassinga heb ik deze formatie het eerst aangetroffen, en van hier afschijnt zij het geheele eiland te bedekken. Ik vervolgde haar [44] van Zjilankahan aan het Zuider, tot Ceram na- bij het Noorderstrand, en zag haar, op den weg naar Batavia tot Tangerang toe, aanhouden. Zoodra men bij Pandiglang in het bereik komt der door den Karang in de vroegste tijden uit- geworpen blokken en lava stroomen, verdwijnt de tuf, doch komt ten Noorden bij Baros onder deze nieuwe eruptie producten weder te voorschijn. De lava’s van den Karang zijn meestal poreus, en doen hier uit zien dat zij in de open lucht zijn uitgevloeid. De tuf-lagen echter zijn onder water gevormd, het geen uit het vervolg zal blijken, een bewijs dat deze groote vulkaan groote lava eruptien ge had heeft, in eenen tijd, toen het eiland in deze streken alreeds omtrent zijne tegenwoordige ge- daante verkregen had. De dikte (mächtigkeit) dezer tuf massa’s be- draagt op vele plaatsen ten minsten 5oo voeten; vele hoogten bestaan geheel daaruit, en zelf diep ingesnedene rivieren, zoo als bij voorbeeld de Tjioedjoeng bij Boleng hebben hun bed nog niet tot aan de vulkanische onderlaag doorgegraven. Deze formatie vertoont zich gewoonlijk als een meer of minder grof konglomeraat van ligt ge- kleurde, witte of geel en grijze aardachtige stof- fen, vermengd met vele kleine korreltjes van kwarts en titaanhoudend magneetijzer, welk laat- ste overal op de wegen als zwart glinsterend z/zer- zand door den regen in menigte uitgewasschen [45 | wordt. Meestal zijn door de geheele massa stuk ken van puimsteen, van de groote van eenen speldeknop tot die van een menschenhoofd ver- strooid. Tusschen deze grove stoffen liggen dikwijls lagen van een mergelachtig gesteente, insgelijks van witte of geelachtige kleur. Het zijn dezelfde stoffen, feldspaatachtige vulkanische gesteenten, door bij eene uitbarsting zich ontwikkelende zwavel en zoutzure dampen gebleekt en gede- componeerd, in eenen fijn gewreven staat. Het is ook in deze formatie dat bij Bodjo- manik aan den Tjibzjoek , 5 palen ten Zuid-oos- ten van Zebak lagen of veel meer onregelmatige miet uitgebreidde massen van steenkolen, verge- zeld van eene blaauwachtige, gedeeltelijk fijne en plastische, gedeeltelijk meer zandachtige klei, worden gevonden, op welke ik in het vervolg zal terug komen. Lagen verdeeling (schichtung) wordt in deze formatie aan vele plaatsen gevonden, hoewel meest onduidelijk en onregelmatig, zoodat ook eene constante hoofdstrekking (Streichen) en hel- ling (Fallen) der lagen niet kan waargenomen worden. * Uit deze lagen verdeeling zoowel als uit de zamenstelling van het gesteente zelf blijkt, dat deze aanzienlijke hoeveelheid van vulkanische asch en puimsteen zich onder water tot deze formatie heeft gevormd, zoo als insgelijks de digte struc= [ 46 J tuur der vulkanische te voren beschrevene rots- soorten als een kenteeken van afkoeling onder sterken druk beschouwd wordt. Het oprijzen van vuurbergen uit de zee schijnt meest van sterke on— derzeesche erupties voorafgegaan te worden, wier stoffen door het water over zeer groote afstan den verspreid worden, en bij in vervolg van eeuwen menigvuldig herhaalde opheffingen des gronds eindelijk tot bergen van vulkanischen tuf oprijzen. Dat de zee over deze streken gestaan heeft, blijkt ook uit de aanwezigheid van fossile schel pen dieik , hoewel zeldzaam voorkomende, zoo als dit ook in eene door dikwerf herhaalde uitbar- stingen en aardbevingen ontroerde zee te ver- wachten is, in eene zandsteen varieteit £ paal ten Zuiden van Jassinga gevonden heb; zij be- hooren tot de geslachten Cypraea, Wenus en Donax. | Nog meer spreken voor den onderzeeschen oor- sprong dezer bergen, de kalksteen-bergen, die in onderscheidene streken gelijk eilanden van de tuf- formatie omringt worden. Deze bergen zijn meest van ondergeschikte hoogte, overal vol spleten en holten , in welke de kleine zwaluwen bij voor- keur hare eetbare nesten bouwen. De kalksteen bezit gewoonlijk eene fijnkorrelige, zelden eene digte structuur; zijne kleur is wit of ligt geel somtijds naar het rozenroode zweemend. Overal laten zich daarin de versteente spooren van zee- [ME] dieren; meest zoöphijten herkennen, wier soort- bestemming echter niet meer mogelijk is. Het is zeer waarschijnlijk dat deze meest alleen staaan- de kalkbergen aan deze zoöphijten (koraaldieren) hunnen oorsprong te danken hebben. —In de grootste uitstrekking komt deze kalksteen in het Westelijk gedeelte van het Buitenzorgsche voor; waar de bekende vogelnestbergen van Zfampia; Koeripan en Jassinga enz. daaruit bestaan. In het Lebaksche ken ik alleen den kleinen goenoeng Pahabon bij het kampong Djoeroek Boegies ten Zuid-oosten van Bodjomanik als eenen kalkberg, aan wiens voet, waar in het lommer der heerlijkste bosschen de Zfoedjoeng zich in vele vallen over de door het water uitgevretene, in allerhande zonderlinge gedaanten prijkende kalk— rotsen nederstort, de reiziger verrukt wordt door een der schilderachtigste gezigten der zoo rijke tropische natuur. Nog mag ik een ander merkwaardig verschijn- sel niet met stilzwijgen voorbijgaan. Over de geheele uitbreiding der tuf formatie liggen in groote menigte stukken van versteend hout ver- strooid. Alle deze stukken, waaronder ik boomstam- men van 10 tot 15 voet lengte en tot 15 voet diameter vond, liggen los aan de oppervlakte van den grond of in de bedden van rivieren. De geheele vegetabilische structuur is nog duidelijk herkenbaar, maar verandert in keisteen , in werke- [48] lijke witte, witgeele of bruinachtige kwarts. An- dere stukken zijn in geele of bruine-vuursteen van schelpvormigen breuk overgegaan. Weder andere zijn koolzwart, als of het hout eerst verbrand of op andere wijze verkoolt, en vervolgens van de kiezelaarde doordrongen geworden ware. Het voorkomen van in kwarts of opaal ver- steend hout in vulkanische streken, bijzonder in de buurt van trachieten en in trachietische Gon- glomeraten, is niet zonder voorbeeld. De mine- ralogen kennen het bijzonder uit Mongarijen en uit het zeven gebergte aan den Rhijn. De ver- steening wordt daar aan, bij vulkanische processen uitgebrokene heete, veel kiezelzure zouten opge- lost houdende wateren toegeschreven. In deze gewesten echter gelukte het mij niet, een stuk versteend hout in het tuf zelf vastaande te vinden. | De Inlanders beweren, dat thans nog levende oude menschen, eenige boomstammen die thans geheel versteend zijn, nog in den staat van hout hebben zien liggen: doch in welk geval en ook stukken zouden moeten gevonden worden, ge- deeltelijk nog hout en gedeeltelijk reeds in steen veranderd, welk intusschen niemand is voorgeko- men. Bij Zebak echter vond ik een stuk ver- steend hout, waarin klaarblijkelijk met een bijl of golok drie kappen gedaan zijn. Dit strekt wel tot een onwederlegbaar bewijs, dat het proces van silicificatie toen deze streken door menschen L é9 ] bewoond. werden , nog in het voortgaan was. Men zegt ook, dat er maar eene soort van boo- men versteenen, de Pohon Soempoer, eene hooge schoone boom, met groote verkeerd ovale blade- ren en van een vast roodachtig hout, hetwelk zeer veel met het versteende overeenkomt. Op welke wijze echter dit versteenings proces plaats heeft , laat zich moeijelijk verklaren. Deze houtsoort kan welligt veel kiezelaarde in zich bevatten , gelijk bij voorbeeld de bamboeschors , of eene eigenaardige affiniteit bezitten om kiezel zure verbindingen in het water opgelost, in zich vast te houden , welke bijzonderheid zoo- wel in scheikundige als geologische betrekking, nader verdient onderzocht te worden. Behalve deze uitgebreide formatie van vulka: nische tuf, bestaat er nog een eigenaardige zand- steen langs een gedeelte van de Zuidkust. 5 palen Oostelijk namelijk van Zjilankahan begint eene reeks van klippen, die zich tot aan de ijnkoo- pers-baai en waarschijnlijk nog verder uitstrekt. Deze bestaan in ’teerst nog uit de gewoone tuf met veel puimsteen. Weldra echter rijzen schilderachtig uitgetakte klippen in groot aantal aan het strand of onmiddelijk uit de zee op, te- gen welke de schuimende en dreunende branding _aanstormt, en hunne oppervlakte in veelvormi- ge gaten en holten uitwascht. Deze klippen zijn een fijner of grover korrelige grijze zandsteen, bestaande geheel uit kwartskor- [ 5o ] rels door een insgelijks keisteenachtig bindmiddel tot een vast gesteente vereenigd. De hier langs het strand voorttrekkende lage bergen bestaan uit dezen zandsteen; echter is hij meestal door bijzonder luxurerende boschvegetatie verborgen, zoodat de strekking en helling zijner lagen nergens duidelijk kan waargenomen worden. De vrij- staande klippen zijn in duidelijke lagen verdeeld, wier helling echter, dewijl het meest losgescheurde stukken zijn, naar onderscheiden kanten gerigt is, ja zelfs staan sommigen regt op (auf dem Kopfe). Aan de steile met ondoordringliijke bosschen begroeide oevers des Tjiara niet ver af van de monding dezer rivier vond ik eene massa blaauwachtige klei met eenige fragmenten van steenkool daarin; doeh had de geheele massa het aanzien van door regen verweekte en neder gezakte modder, en niet van aanwezig gesteen- te, zoodat ik niet weet of de kolen uit de op den zandsteen liggende tuf formatie herkomstig zijn, of aan den zandsteen zelf toebehooren. Ver- der naar boven door te dringen was niet mogelijk. Dezen zandsteen zag ik met geen ander ge- steente in aanraking. Ook vond ik nergens rol= steenen van andere rots soorten daarin. Hij be- staat alleen uit kwartskorrels, hetwelk mij doet gissen ‚ dat de stoffen waaruit dezelve is zamenge- steld door zeestroomingen, in veel vroegere tijden , van groote afstanden zijn aangebragt geworden ; dan om denzelven en in het algemeen de Oost [21] Indische formaties met die van Europa gelijk te stellen, hier voor zijn nog te weinig daadzaken bekend. Ook heeft door de belangrijke vorderin- gen, die de geologie in de allernieuwste tijden ge- maakt heeft, de theorie van gelijktijdig over den geheelen aardbol uitgebreide natuurrevolutien en van eenen tegenwoordigen staat van rust, zeer velen van deszelfs voorstanders verloren. In de zelfde streek van Java’s Zuidkust vinden zich ook blijken van eene nog ziet oude , aanmer kelijke verheffing des gronds. Groote nog versche koraal - rotsen (moendrina, astrea, enz.) em eene menigte van losse schelpen van thans in deze zeeen levende soorten, vindt men op eene hoog- te van meer dan 20 voeten boven het strand , eene hoogte welke thans de onstuimigste spring tijden nooit bereiken. Aan de monden van ri- vieren liggen groote massa’s van koraal-rotsen aan plaatsen, waar hunne bewoners, als zij nog leefden , gedurende de ebbe onder zoet water, of in de drooge mousson geheel op het droog, zouden zitten. De daadzaak , dat een groot getal reusachtige kiara boomen, die welligt den ouderdom van eenige eeuwen kunnen hebben, hier een hoofd sieraad der grootsche vegetatie uitmaken , echter nergens afgestorvene stammen dezer planten reu zen te zien zijn, brengt mij daartoe, te geloo- ven, dat deze opheffing der kust nog in de historische tijden kan vallen. [52 ] b: BRUINKOLEN VAN BODJOMAMIK. De kampong Bodjomanik of Dawa ligt 5 palen ten Zuid-oosten van Zwebak, in de Kademangan Parong Koedjang , aan den linker oever der rivier Tjioedjoeng. Deze maakt hier in de naar Zuid- oosten zich strekkende tamelijk vlakke en uitge- wijdte vallei 5 aanzienlijke kronkelingen, na dat zij haar naauw beperkt bed in de kalkrotsen bij Djoeroek Boegis doorstroomd heeft. De vallei is hier van weinig verhevene hoogten of heuvels om- geven, tusschen welke eenige kleinere riviertjes den Zjioedjoeng toevloeijen. | De twee reeds in het jaar 1827, door den heer Maxkror, in leven dirigeerend lid der natuur— kundige kommissie, onderzochte plaatsen, waar steenkolen voorkomen, vinden zich beide in de bedden van zulke kleine toevloeden. De eene daarvan is eenige honderd passen van de kampong af in het bed der kleine van Zuid- derzelver vereeniging met de Tjioedjoeng. Hier heeft de rivier eene omtrent dertig voeten lange en 12° breede massa van zuivere steenkolen aan den dag gespoeld. Omtrent 5o passen meer Westelijk stort zij in eenen fraaijen waterval over eene to voeten hooge rotswand neder, in welke men de kolenlaag als eene £ voet dikke streep herkend, terwijl de kolen massa in de rivier eene dikte van 5 tot 6 parijijsche voeten vertoond, waarvan ik mij door doorzinken derzelven tot op [55 ] de daaronder liggende blaauwe klei overtuigde. Deze geheele rotswand bestaat uit de gewoonlijk de kolen vergezellende blaauwachtige of meer fijne of meer zandachtige klei, wier lagen 5 tot 8° naar het Zuid-oosten afhellen. Tusschen. deze rots wand en de groote bij de rivier liggende kolen massa laat zich geene directe verbinding waarne- men, dewijl de waterval de koolen verbrijseld en allengskens weggespoeld hebben mag. Gaat men in de strekking der kolen (hora 5 of van het Noord-oost naar het Zuid- west) stroom afwaards, dan komt dezelfde klei wederom onder de kolen ten voorschijn. Aan de noorderkant bevindt zich nabij de rivier en selokan en een kleine, doch aanzienlijk diepe vijver, bij het graven waarvan de kolen niet wedergevonden zijn geworden. Aan de Zuid of Zuidwestkust heeft de heer Maxror twee proefgravingen ( versuchsschachte doen nederbrengen , en daarmede insgelijks de kolen niet bereikt. Het schijnt mi uit dit alles duidelijk genoeg te blijken, dat deze kolenlaag noch in de eene noch in de andere rigting verder uitgebreid is , en slechts eene onregelmatige massa (een nest) van niet belangrijke grootte vormt. De tweede plaats bestaat 25 paal van de kam- pong Dawa naar het Westen, in het bed van het riviertje Zfisaroea, hetwelk zich in de bo- vengemelde Zyibioek ontlast. Reeds ingevolge dezer hijdrographische daadzaak moet deze plaats [54 | hooger leggen, dan de eerst beschrevene, ook gaf eene Barometer meting een onderscheid van 21 parijsche voeten. Ook hier is in eene West-oostelijke rigting (hora 5-6) eene kolen laag door het water opengedekt. Bij een nader onderzoek vindt men, dat deze iets meer dan de breedte van het rivierbed omtrent 12 tot 1á voeten inneemt, en aan weerskanten van de blaauwe klei omgeven wordt. Ten Noorden is deze klei 6 voet dik, en stoot wederom aan de over— al verbreidde tuf „ die den Noordelijk liggenden heuvel Passir Tiang zamensteldt. Ten Zuiden is het aanraking punt van klei en tuf niet te zien. Vervolgt men de kronkelingen der rivier stroom- nederwaards, zoo treft men altijd op de verste afstanden van de middellijn op den blaauwen klei, en daar tusschen hier-en daar op de kolen laag zelfs , duidelijk en in allengs geringere dikte van 2-1 voet op den klei liggende. In eenen reg- ten afstand van omtrent 200 schreden, aan. den boog der derde kronkeling, verschijnt de ko- len laag 6 voet boven het rivierbed nog 6 duim dik aan eene kleine ontblooting van het gesteente. Daar onder ligt 4 voet dik de blaauwe klei, welke wederom op den tuf, die hier een zand steenachtig voorkomen heeft, rust. Dezelve overdekt ook onmiddelijk de kolen laag van boven. Dit schijnt de Oostelijke eindi- ging der kolen te zijn. [99 | Stroom opwaards naar het Westen verlaat de rivier de strekkingslijn der kolen laag en vertoont zich eerst in den blaauwen kle: en verder in den tuf ingesneden. Wij hebben nu ook deze kolen massa van drie kanten begrensd gezien, en moeten wel daaruit afleiden, dat ook deze slechts een zoogenaamd nest van omtrent 5oo voeten lengte 12 voeten gemiddelde breedte en 6 duim tot 4 voet dikte vormt, en geenzins een gedeelte van eene regel- matig over eene groote uitgestrektheid verbreid de laag (Flotz, couche) uitmaakt, Met de kolen wassa van den Zyibioek kan zij niet wel in zamenhang staan, dewijl zij in hori- zontale rigting voortloopt, en zoo als reeds ge zegd hooger ligt, dan gene. De kolen behooren tot de soort der windrad (Lignite\ met welken naam alle kolen van nieu- were formatie beteekend worden. Hare structuur is digt, de kleur glanzend pikzwart, de breuk plat schelpvormig, alle sporen van vegetabilische structuur zijn verdweenen; alles kenmerken die deze kool tot de varieteit de pikkool (Pechkohle} stellen. In aanzienlijke hoeveelheid , bijzonder in het bovenste gedeelte der laag vindt men daarin een bruin doorschijnend harst, hetwelk in zijne kenteekenen met den bernsteen overeenkomt. De geschiktheid dezer kolen als brandstof voor stoommachines en ook voor de bereiding van koolteer is reeds vroeger door deskundige bewezen, [ 56 J en laat zich ook uit de overeenkomst van liare mineralogische kenmerken met die van kolen, die anderwaarts zich als voor zulke doel einden migen bewezen hebben, afleiden. Eene andere vraag echter is,“of zij op eene voordelige wijze kunnen afgebouwd en vervoerd worden. De heer Maxror heeft reeds met veel inzigt de zwarigheden, veroorzaakt door den grooten afstand der mijnen van zee, en onbe- vaarbaarheid der rivieren, opgegeven. Zoude echter mijn gevoelen in betrekking op de liggings verhouding dezer kolen het juiste zijn, wat ik door het verhaal van den gang mij- ner observaties geloof bewezen te hebben, zoo houd ik de kwantiteit der aanwezige kolen voor te gering, om de kosten, die een mijnwerks- kundige afbouw en de transport: op eenen zoo grooten afstand vereischen, aan hare gewinning te besteden. Een zoo ongunstig resultaat van mijn onder- zoek verkregen hebbende, kwam mij het verhaal van Demang Sakhab, omtrent steenkolen aan de rivier Zfimadhoor, om zoo gewenschter. Van Baja, een kampong aan den linker oever dezer rivier niet ver van zijne monding afge- legen voer ik met kleine uit eenen boomstam getimmerde 15’ lange en 12 breede schuitjes om- trent 5 palen stroom opwaards tot aan de kam- pong Zringol. Bij Baja is de rivier wel 100 schreden breed, en [ 97 | aan vele plaatsen 2 vademen diep. Weldra echter wordt zij door kleine eilandjes verdeeld en som tijds zoo ondiep dat de geladene schuitjes op de steenen vast raakten. Te Zringol wist geen mensch iets van steenkolen, wel waren van tijd tot tijd kleine stukken van dat barnsteenachtige harst gevonden geworden. Demang Sahab ge- leidde mij vervolgens aan die plaats, waar hij in het jaar 1851 steenkolen wilde gezien hebben. Ik liet aan verscheidene plaatsen graven, ontdekte echter niets als lagen van rolsteenen, door de rivier aangebragt, en door een groenachtig ce- ment tot een weinig vast konglomeraat gebonden. In dit gesteende had ook Demang Sahab den barnsteen gevonden, en om reden dat hij hem ook in de steenkolen van Bodjomanik gezien had, het voor eene witte soort steenkolen gehouden. Van de onbeduidende sporen van steenkolen aan de rivier Zjiara heb ik reeds boven gesproken. Het is zeer wel mogelijk, ja waarschijnlijk dat steenkolen in deze tufformatie nog aan vele andere plaatsen voorkomen. Echter geloof ik slecht’s in geringe hoeveelheid op eene en dezelfde plaats, dewijl deze formatie ; ingevolge derzelver wijze van ontstaan, nergens op groote uitbrei- ding de regelmatigheid in hare lagenverdeeling _ vertoont, die in ‘andere landstreken , waar aan- zienlijke kolen lagen bekend zijn, waargenomen wordt, N Ig Sche don sche al dn en io, ee dege | zal ii hi Heg Aid BRA, eere AR or „d doit vidi mend hs oet PRE 8 djdple Ed Wad aba goob., , Aanpapalon ab ge ee TanA Bnfrindaorer GA ong RE wrrnbenader zeerirdelijead, Hé ats ebde Baesagl, Aars an | de waal ard Jk vabag. tin Á | Kes de en hal 8 ‘CI 8°IG | 8°I5 | OL“CEE | * k 8 , , : En”  ê < uele) LT ‘gez | ISoL | VOG | IIG | ZO LTE | * d ES Oue nes d : ' < ZaejBopued 97 arr 1 Ver Joe | eo) HEBE EM tn LOO PU Tod Kd] L'8 ECG | 6 CT | CE GEE | * : 8 3 ê °_€Zuolpoorly, vop uee oatientt VG ‘66 e ‘9I oro | 0% | 09e | ° É , 8 ) Ô € zvoypeun (yr, zap uee jour, £5 ‘Cp 9'L 815 | 8°I5 | E5°9EE | * À ; Rt: e °_ € zooypewily, vop uee efeg zo “ooI LLT G'8I | 88L | OF VEE | * s a k ' f ) ( Suodurex ) uedaesoduer 15 ‘Ov L ‘9 Ero TIE: WEDDE RE Ea € vegesverlr 05 ‘Eo7 T'LL 9'oc | 8“To | OL 'TIe8 | * ' : : í ; î * Erdweg Suepuoy 3sod 6I ‘oen | OSGol | E05 | L'I5 | 99°LTE | * , ' } î JE Suepaoy Suoousory ISO SI Ber OVL | GLI 20 OT BAE ne “doven 9s0d ZI Saint | GÁLL Lale eet} WO TEE Ee rn ee Pe DT “806 E“IGI | TG | 9E | O6 GTE | 3 p p 8 É : *_Cyeuerguoy Bnoousog CT ar OZ | EOL Bee MODE er re een en MODA ASOd VI ‘cop | 429 Ies | 685 | GO'TEE |" $ e : : : 3 Suorog faq epog Hssed EI rd | Lai kd IG 90 |-EE EEE | 8 , ì d Badlroofl L vop uoaog vr “Suorog zI Ere Ea 1E Io GEGE et Opuewoipd ha veoresik. Hest LI ‘80E L ‘VG OTE EE GB TEE | * $ 3 , p Á mok qu mey “sypruewofpog OI “068 0 “cg 0% Ordre 1 “TS8 kl î E d À “yegor liq uiduy JISSed 6 ‘oL dd | “LI v “LI 1I9‘Geg | “goounst{y, Tora op ede BL juopIso sr sopsiny “seqoT 8 ‘LSI TTE E05 | LOG | LV'VEE | ° , biel a (r dorarny ) “earpeg Z ‘ove 0 “16 L‘61 | 505 | 00088 | : ke ' ° le edurssnr f ig euesZay Buoousog 9 GE L “86 8 ‘OI GLI 20 TEE ® “ uerdooptlE, uap he 08 ‘ sduewodt sop smy f edursser G 79E | E09 Ue. B zel Ev OEE nt zi dn iPeg Zuerog v ‘086 € “SOI 8 05 9 “15 P3 TLE „ „ e d 4 ‘Zurdaroy Ig ereuaom] duaougor) € Bat | Glee or | Gor GG CER PS Ee É sSuewod sop Sr ‘Surdwoy 5 Cite € OSL B eb.) LENDE LE ‘Bxozuormg TI zor unp pord| “sostor | ‘DHA | aseA |rrox np pord ur ur jarowour |P SSUÄL Ul NASLVVId UAA NANVN oneAld | RANT | royy, smnwneoy | PYWOIET “uajowo8 towoteg Joy Jow ster uozop do uazFBooy UEA THIVI, Re í & TE, _ 3 we ve: &, dà Gries ij dl dh hadled _ pe tn rige 6 Nanga gien a hd vir gege nd ng en ne E er ee hees ee ee Teen En en en a KORTE BESCHRIJVING VAN HET ZUID-OOSTELIJK SCHIEREILAND VEAN Zes CELEBES, IN HET BIJZONDER VAN DE VOSMAERS-BAAI OF VAN KENDARI; VERRIJKT MET EENIGE BERIGTEN OMTRENT DEN STAM DER ORANG BADJOS, EN MEER ANDERE AANTEEKENINGEN ; DOOR J. N. VOSMAER. pen GA $ sop: E El krin 3 KORTE BESCHRIJVING VAN HET Zuwidsoostelijk Schiereiland VAN CELEBES, EC Het zuid-oostelijk schiereiland van Celebes, hetwelk door de golf van Boni en T'olo zoodanig wordt omspoeld, dat het ten noorden slechts door eene smalle landstrook aan het overige, Ce-. lebes verbonden is, dient, hoezeer het geene bergen van aanmerkelijke hoogte bevat, als een bergachtig, doch zeer vruchtbaar, wel bewaterd en gezond land aangemerkt te worden; vooral bestaan sommige deelen langs de zeezijde, uit hoog kustland, vertoonende een steil, steenachtig, met ondoordringbaar bosch overdekt strandge— bergte, hetwelk den zeevarenden noodwendig een allerongunstigst denkbeeld van de grondgesteld… heid moet geven; en zelfs de lagere stranden ma- E ken (64 ) ken ten aanzien dier aanmerking geene uitzon- dering, daar, voor zoo verre berigten en onder- vinding mij hiervan de overtuiging hebben kun- nen geven, er niet alleen nergens aan het strand, ontginde landen of huizen te vinden zijn, maar zelfs grootendeels voor de zeevarenden geene spo ren zijn te ontdekken, dat het land bewoond wordt; daar langs de geheele strekking der kust aan de bogt, van Boni tot aan de Negerij Taboenkoe, on geveer op 23° ZB. aan de bogt van Tolo gele gen, dezelve, onder welke gesteldheid zich ook voordoende , een boschachtig , onbewoond aanzien - heeft. Meestal is het land heuvelachtig; men be- weert zelfs, dat de binnenlanden veelal uit lage, met rivieren doorsnedene vlakten bestaan, die naar alle rigtingen zeewaarts afloopen , veelal tot ver landwaarts op , bevaarbaar zijn, en waarvan som— migen derzelver oorsprong in landzeeën vinden. Hoe ongunstig dit land zich derhalve ook opper- vlakkig moge voordoen, laat het zich desniet— temin aanzien, dat, onder de aangevoerde om- standigheden, deszelfs innerlijke gesteldheid van geheel andere hoedanigheid zijn moet, en dezelve kan inderdaad met de gezegendste landen dezer hemelstreek in vruchtbaarheid wedijveren. De bevolking, die tot het maleitsche ras be- hoort en die men meent vrij talrijk te zijn, is verdeeld in onderscheidene stammen, wier talen, ofschoon verschilende, onderling vele kentee- ke- (65 ) kenen dragen van tot eene en dezeifde oorspron kelijke taal behoord te hebben. Over het alge- meen zijn de inboorlingen rijzig van gestalte, licht van kleur, geene deelen van derzelver ligchaam door inkerving of beprikking (tatouêring) der huid mismaakt; vele hunner lijden nogtans aan het zoogenaamde Cascado, eene zeer afzigtelijke huidziekte, waardoor dezelve als aan eene voort= durende vervelling schijnt blootgesteld te zijn: eene ziekte, die men nogtans veelal bij eilanders van den oostelijken Archipel bespeurt. Ofschoon hier en daar, waar vreemdelingen eenigen voet hebben weten te krijgen, deze getracht hebben, het Mahomedaansche geloof onder hen te ver spreiden, kan men echter niet zeggen, dat het- zelve eenen merkelijken ingang gevonden heeft, zoodat grootendeels het afschuwelijkste heiden dom nog steeds door de onderscheidene stammen wordt aangekleefd. Het is hieraan toe te schrijven, dat het koppensnellen, onder al deszelfs afgrijse- lijkheden (zij mogen dan in naam het Islamis- mus omhelsd hebben of niet) bij aanhoudendheid door de onderscheidene stammen, onder eenigzins onderling afwijkende begrippen, in zwang blijft: een verschijnsel, hetwelk onverklaarbaar genoeg Is, als men daarbij bedenkt, hoe zulk een af= schuwelijk gebruik met het karakter van een, anders over ’t algemeen arbeidzaam, eerlijk en landbouwend volk kan gepaard gaan. Intusschen moet (66 ) moet het hieraan toegeschreven worden, dat tot op den huidigen dag, dit schiereiland, zelfs bij indische zeevarenden, nog maar zoo oppervlak- kie bekend is geworden, en tot nu toe deze on- herbergzame kusten, met uitzondering van die weinige plaatsen, alwaar zich eindelijk vreem- delingen gevestigd hebben, zoo zorgvuldig ge- meden worden. Hoezeer de bewoners nu, ook door de hierboven aangehaalde verfoeijelijke ge- bruiken, in zekeren zin onderling nimmer per- soonlijke veiligheid genieten, hetwelk op het volks- karakter niet anders dan eenen hoogst ongunstigen invloed moet hebben en aan de beschaving, die er zeer achterlijk is, volstrekt de middelen be- neemt, om tot eenen hoogeren trap op te klim- men, zoo leven zij desniettegenstaande dikwerf zeer gelukkig onder elkanderen, daar derzelver bestuur meestal geenszins drukkend is en vele hunner wetten inderdaad prijzenswaardie zijn. Armoede is bij hen niet bekend; vlijtige be- oefenaren van den land- vooral van den rijstbouw zijnde, aan welken de allezins vruchtbare grond- gesteldheid zoo zeer bevorderlijk is, terwijl daar enboven de sagoboom, aardvruchten en mais al- lerwegen in overvloed voorkomen, kent men er slechts bij de ongunstigste omstandigheden, eene zekere schaarschheid van levensmiddelen. De kust= bewoners kleeden zich tegenwoordig veelal met grove katoenen stoffen, de kleeding dier stam- men (67 ) men volgende, waarmede zij den meesten om gang onderhouden ; meer algemeen echter, kleeden zich beide seksen, vooral diegenen, welke meer van de kust zijn verwijderd, met zekere stoffen, die veelal zeer kunstig uit boombastvezelen ver vaardigd worden, geheel het aanzien van grof papier hebben en, door bereiding in verwächtige boombastsoorten, eenen zekeren graad van deugd- zaamheid erlangen; terwijl de geringen der be- volking, slechts hunne schaamdeelen met grove, maar insgelijks uit boombast vervaardigde stof bedekken. Hunne sierlijke, door henzelven ver- vaardigd wordende wapenen, bestaan in klewang, werpspies en soempit of blaasroer met vergiftige peiltjes , terwijl men zich tot beschutting van het ligchaam, van een langwerpig, smal, naar bei- de einden eenigzins uitloopend, van hout ver- vaardigd schild bedient, welks randen gewoon- lijk, even als het gevest hunner klewangs, met menschenhaar zijn versierd, Ten oorlog of tot het kopsnellen uitgerust, wordt het bovenlijf met een van karbouwhuid, of uit de vezelen van boombast kunstig vervaardigd baaitje voorzien. De inboorlingen wonen niet in negerijen of dorpen bij elkander; deze gewoonte schijnt, met uitzon dering van het noordelijk gedeelte, algemeen te zijn. De op palen gebouwde huizen, waarbij men de voorzigtigheid in acht neemt, om die nimmer in de nabijheid van het strand te plaat- sen , (68) sen, zoodanig, dat ze den zeevarenden in het oog kunnen vallen, staan verspreid in de nabijheid hunner tuinen of rijstvelden, welke laatste altijd op droogen grond zijn aangelegd en, ten gevolge van het bijgeloof , nimmer twee achtereenvolgende jaren met padie mogen beplant worden. In het noordelijk gedeelte onthoudt het gebergte veel ijzer, waaruit de genoemde deugdzame wapenen vervaardigd worden; ook levert dat gedeelte des lands stofgoud en het zoogenaamde Pamor, een bijzonder metaal, hetwelk gewoonlijk bij de ver- vaardiging der meeste indische wapenen gebruikt wordt. In de uitgestrekte bosschen vindt men ook, behalve eene aanmerkelijke hoeveelheid was, voortreffelijke houtsoorten, als Djatie, Katonding en Laoting: houtsoorten, denkelijk zeer geschikt voor den scheepsbouw ; benevens het zoogenaamde Kaijoe-Tjina, door de inboorlingen Loija ge- naamd: eene soort van ligt, bij wijze eener spar, regt opgroeijend hout, waarschijnlijk tot de dienst voor rondhouten aan boord der schepen zeer ge- schikt; alsmede het zwart ebbenhout; terwijl onder de boombastsoorten, die, welke onder de benaming van Soga, Saloda, Liaawang en den wilden kaneel bekend zijn, wel in aanmerking mogen komen. Voorts wemelen die bosschen van apen, hartebeesten, wilde varkens en karbouwen, en van den zoogenaamden Anoeang , eene soort van klein, wild koebeest, met regt opstaande, zeer pun- 0) puntige horens, en meer anderen. Paarden vindt men alleen op het westelijk gedeelte des Schier- eilands. Verscheurend gedierte is hier, evenmin als op het overige Celebes, bekend ; maar over- vloedig: vindt men er den kaaiman, en allerlei soorten van slangen, waaronder vele vergiftige, als ook vele, aan deze eilanden eigene, schade- lijke insekten. Uit deze algemeene beschouwing des Schier eilands, ga ik thans tot de verschillende rijkjes, waarin hetzelve verdeeld is, over, om zoo doende wederkeerig, door de bijzonderheden aan ieder derzelver eigen, tot grondiger kennis van dit gedeelte van Celebes op te klimmen en dezelve in die mate te verspreiden, als gelegenheid en tijd mij middelen hebben aan de hand gegeven, om de onderscheidene bezochte deelen te leeren kennen. Het Schiereiland is (zoo- als ik aanmerkte) in onderscheidene rijkjes verdeeld, die veelal in onderlinge vijandschap met elkander verkeeren. Op deszelfs westzijde en dus aan de bogt van Boni gelegen, onderscheidt men die van Oessoe, Lellewaoe en Baaikonka. Godsdienst, zeden en gewoonten zijn in die rijkjes weinig van elkan— der afwijkende; derzelver talen zijn echter ver- schillend; in het gebied van Lellewaoe heeft dezelve veel overeenkomst met de taal van Taboenkoe. Oes- (A0) Oessoe, hetwelk vooral rijk aan ijzer is, levert ook was op; de landbouw wordt er met beter gevolg beoefend, dan in het naast aangrenzende District Lellewaoe. In de strandnegerijen dezer Districten houdt zich veel Boegineesch volk, van den tegenoverliggenden wal herkomstig , op, dat, met de inboorlingen vermengd, zich daar geves- tigd houdt, en zich veelal door ruilhandel met hen, generen. Deze beide rijkjes zijn schat pligtig aan Loehoe; maar doordien Oessoe sedert de laatste jaren tegen dat rijk in opstand is, lijdt ook het minder magtige Lellewaoe daar onder, zoo dat beide thans, ten gevolge daar- van, miet meer gezegd kunnen worden in die goede omstandigheden te-verkeeren als eertijds. Het District van Baaikonka, onmiddellijk be- zuiden dat van Lellewaoe gelegen, is uitgestrek- ter dan een der vorigen. De kust van het noor- delijk gedeelte van Baaikonka bestaat uit hoog, steil strandgebergte, hetwelk niet bewoond wordt. Niet voor en aleer die gesteldheid door lager land vervangen wordt, kan men verkeer met de inboorlingen krijgen, daar op die hoogte in zeker, aan Baaikonka onderhoorig gebied, Paupau genaamd, een aantal Boeginezen gevestigd zijn, die met de inboorlingen ruilhandel drijven. Deze hebben zich neêrgezet aan eene, voor kleine vaartuigen bevaarbare, rivier van dien naam, dewelke zich aan de noordzijde eener kleine, ) door (71) door steil strandgebergte ingesloten bogt, in zee ontlast. De hoofdplaats, of liever de woonplaats van den Radja van dat rijk (want het is tegen het gebruik dezer inboorlingen om in negerijen bij elkander te wonen) ligt aan eene schoone, ruime bogt, die den naam van Baai-konka draagt, voor welke een aantal hooge, maar onbewoonde et landen liggen, waarvan het grootste den naam Pademarang of Poeloe Damar voert. Aan deze boet, welke door de hoeken Koeijoe-angien en Takar, die ten naastenbij vijf hollandsche mijlen ZL. t. O. van elkander liggen, bepaald wordt, ontlasten zich verscheidene riviertjes, waarvan sommige bevaarbaar zijn, hetwelk den afvoer van producten uit de bmnenlanden zeer begunstigt. Een der voornaamste is dat van Baai-konka, hetwelk, ongeveer op het midden der bogt, zich in zee ontlast en aan hetwelk de woning van den Radja gelegen is. De landbouw wordt in dat rijk met veel vrucht beoefend; hetzelve levert over- vloedig rijst en sago, ook klappers en olie, welke voortbrengselen, wanneer die voor den uitvoer zijn bestemd, grootendeels naar de bogt van Baai-konka worden afgevoerd, hetwelk , gepaard __met de producten, die de Orang Badjos (een volk, waarover straks nader), op de ondiepten langs de kust en eilandjes bijeenbrengen en welke, wanneer zij in die omstreken zijn zoekende, voornamelijk deze bost, ter aanschaffing van Îe- vens- (72) vensmiddelen aandoen, den smallen handel al- daar, vrij belangrijk maken. De woeste geaardheid der bevolking is ab: nu toe aan het verkeer met vreemde stammen zeer hinderlijk geweest. Men beweert, dat dit land volstrekt niet was te genaken en thans nog is het ongeraden, hetzelve zonder tjap van den Paijong van Loehoe, onder welks rijk dat land gerekend wordt te behooren, te bezoeken, daar men wil, dat praauwen, niet van denzelven voor- zien, verbeurd verklaard worden, en het een ge- luk mag heeten, wanneer derzelver bemanning - ongehinderd wordt gelaten; in zoodanig geval vervallen praauw en lading ten voordeele der bevolking, en de vuurwapenen aan den Paijong van Loehoe. In het jaar 1833 mij van Paloppo, de hoofdplaats van Loehoe, naar de baai van Kendari begevende, werd dat land op onder- scheidene plaatsen door mij bezocht, en vertoefde ik ettelijke dagen in de bogt van Baai-konka, “digt bij de monding eener kleine rivier, Pasa- loei geheeten, welke naauwelijks een vierde van eene hollandsche mijl benoorden die van Baai- konka in zee valt. Bij gelegenheid dat de Radja, op gedane uitnoodiging, mij een bezoek aan boord van mijn vaartuig kwam brengen (eene gebeurtenis, wegens de blijken van vertrouwen, daarin opgesloten, geenszins van belangrijkheid ontbloot; overigens voor hen niet minder vreemd, daar (28) daar het bij overlevering niet bekend is, dat ooit een europeesch vaartuig dat land bezocht heeft), liet ik den Radja den tjap der Koningin van Loehoe vertoonen, waarvan men mij, veilig- heidshalve, bij mijn vertrek van die plaats, voorzien had. De Radja verzekerde mij nu, dat het, wel is waar, een aloud gebruik was, dat praauwen, die plaats bezoekende, van eenen Loehoeschen tjap dienden voorzien te zijn, om een ongestoord verkeer met de inboorlingen te kunnen aanknoopen; maar, dat dit echter voor vaartuigen der Compagnie (zoo als hij zich uit- drukte) niet noodzakelijk was; maar dezen, ook zonder dien, eenen veiligen toegang tot zijn land zouden vinden. Gedurende den Bonischen oor- log, in 182% en 1825, verstrekte dat oord den Orang Badjos van Badjoa en meer anderen tot wijkplaats. Men verzekert, dat toenmaals aan de monding der rivier Pasaloei, meer dan 200 huizen opgerigt warens sedert dien tijd echter is die zamenloop van volk langzamerhand weder uit een gegaan, en de Orang Badjos eindelijk , geene toereikende bescherming van de inboorlingen meer vindende, die hun tot nog toe, wegens het groot aantal vreemdelingen, was gewaarborgd ge- worden, verstrooiden zich weder, zoodat daar, tijdens mijne aanwezigheid, geen enkel huis meer gevonden werd. Van Paupau en uit de bogt van Baai-konka, drijven de inboorlingen, onder lei (104) leiding van Boeginezen, eenigen handel met de tegenoverliggende Boeginesche Staten en met Saleijer, om daar, tegen rijst en sago, lijnwaden in te ruilen. Het rijk van Baai-konka strekt zich tot op de zuidkust van het Schiereiland: uit, namelijk tot een weinig beoosten zekere uitstekende land- punt Boenging-kallo, die haren naam van het gebied ontleent, waartoe dezelve behoort. Be- oosten hetzelve, en dus aan de zuidzijde des Schier- eilands, grenst het district Poleang, hetwelk, be- nevens het onmiddellijk ten oosten aangrenzende district Roembia, als onderhoorigheid van Boe- ton moet worden aangemerkt. De bevolking de- zer beide Districten, die onderling in godsdienst, taal, zeden en gebruiken; weinig verschillen en met elkander in vriendschappelijke betrekking staan, bezitten eene eigene taal, en zijn den aangrenzenden rijken van Baai-konka en Lai- woei vijandig. Ook in die landen wordt de land bouw met goeden uitslag beoefend, waardoor rijst en meer andere levensmiddelen, artikels van uitvoer zijn, die meestal door Boetonsche praau- wen, in ruiling tegen hunne lijnwaden, naar dat land worden vervoerd. Met uitzondering van Baai-konka drijven deze beide stammen , evenmin als de hierboven reeds aangehaalden, zeehandel. Het district Roembia bevat de zuidelijkste landpunt van het Schiereiland, door de Makas- Sa (75) saren Lora genaamd; het is in den omtrek der zelve, dat men tot digt aan zee, uitgestrekte Jatie-bosschen vindt. Aan de oostzijde des Schiereilands heeft men de rijken Laiwoet en Taboenkoe. Het eerst- genoemde grenst, behalve aan dat van T'aboen- koe, ook aan Lellewaoe, Baai-konka, Poleang en Roembia, en wordt, ten zuiden en oosten, door de zee bespoeld. Hetzelve wordt in onder scheidene Districten verdeeld, die ieder door af- zonderlijke Radjas bestuurd worden, en die, hoezeer niet kunnende gezegd worden, met el— kanderen in twist te verkeeren, toch ook nim- mer ongestoorde rust genieten, daar bij allen het kopsnellen in zwang is en, om aan die aloude instelling te voldoen, veelal geene grenspalen worden erkend, maar dikwijls te dien opzigte eigendunkelijk wordt te werk gegaan. Het zuidelijk gedeelte des rijks, de strand provincien, in volgorde beoosten Roembia, Roraija, Laija, Lakara en Kolono inhoudende, worden, te zamen begrepen, veeltijds met den naam van Laihoei bestempeld. Deszelfs oostzijde bevat de aan zee gelegene Districten: Laonti, Moeramoe, Wowobatoe, Loepo-Loepo, Sampara, Limbo, Ti- moboe, Lasolo, Matarapet, Lapoeloe, Waija, Boeloeloe, Ompoa, Labotta, terwijl de van zee afgelegene Provincien Koenawie, Latoma en Laiwoei, tevens de grensprovincien ten westen en (76 ) en noordwesten bevatten. Omtrent laatstgenoemd District, hetwelk dus tegen dat van Lellewaoe …aangrenst, en waarvan men wil, dat het rijk _deszelfs naam zoude hebben ontleend, zijn mij, langs onderscheidene wegen, de stellige berigten toegekomen, dat aldaar nog hedendaags men= scheneters worden aangetroffen. Desniettegen- staande wordt in dit District, even als in dat van Koenawie, de landbouw algemeen beoefend , en ontlast zich (vooral het laatstgenoemde, het welk men beweert, voor den landbouw bijzonder geschikt te zijn, aangezien die landstreek meestal heuvelachtig of laag land bevat), langs onder scheidene rigtingen, van deszelfs overvloedige rijst naar de zeezijde, ten einde van daar verder naar buiten ’slands te kunnen worden vervoerd. Die uitvoer vindt langs de menigte rivieren, die in dat gedeelte des rijks ontspringen, en voorts in alle rigtingen zeewaarts afloopen, eene groote mate van gemak. Hoofdzakelijk geschiedt de- zelve langs die van Paupau en Baai-konka, Lasolo en Jampara, welke laatstgenoemde in verband staat met een binnenmeer van zoetwater, den naam I-opa dragende, hetwelk , volgens berigten, bevaarbaar is, en van aanzienlijke grootte moet zijn. De bevolking van dat District, die men voorgeeft zeer talrijk te zijn en onder welke, zoo als in alle andere binnenlands gelegene, het kopsnellen vrij sterker in zwang is, dan bij die der (44) der strand-provincien, wordt door de strand bewoners over het algemeen zeer gevreesd; men bespeurt trouwens dan ook eene zekere verwij= dering tusschen hen, aan welke almede der- zelver minder gevorderde beschaving , dan die der kustbewoners, dient toegeschreven te worden. De hierboven opgenoemde strand-provincien, die allen gelijknamige rivieren hebben, als de dis- tricten, tot welke zij behooren, worden in het algemeen, zeer wel bebouwd. Het gewigùgste onder ‚deze districten is dat van Loepo-Loepo, daar een der voornaamste Radjas van Laïwoei zich in-hetzelve ophoudt, die, aanspraak hebbende om tot regerend’ Vorst toegelaten te worden van Koenawie, hetwelk het magtigste bestanddeel des rijks uitmaakt, gemeenlijk met den utel van Lakina Koenawie (Bestierder van Koenawie) vereerd wordt. | Hoogstwaarschijnlijk staat intusschen het verblijf van dat hoofd in genoemd district, in verband met de voortreffelijk gelegen baai en zeehaven, Kendari geheeten, die hetzelve bevat, waar- door dit punt steeds een dier weinige van het ge- heele Schiereiland was, waar zich vreemdelingen kwamen vertoonen, en waar derhalve, wegens den hieruit ontstaanden handel, hoe onbeduidend dan ook op zich zelven , eene oorzaak bestond, om zich juist in de- nabijheid derzelve te vestigen. De weinige toegang, dien vreemdelingen tot het F Lai-= (78) Laiwoeische rijk tot nog toe gehad hebben, heeft tot dus ver dan ook slechts in deze baai plaats - ‘gevonden; het is nogtans bij de op deze kusten handel-drijvende Makassaren en Boeginezen niet bekend, dat hunne praauwen, voor de laatste 25 à 20 jaren, zich in dezelve begaven; het was een aangenomen gebruik, om bij het op ongeveer 3 Holl. mijl afstand van dezelve gelegene eilandje Bokori ten anker te komen, alwaar de inboor— lingen hun, in ruiling tegen goederen voor hunne behoefte, van levensmiddelen en allerlei andere benoodigdheden kwamen voorzien. Slechts de op deze kusten rondzwervende Orang Badjos, maakten dienaangaande eene uitzondering. Deze, uitgelokt door de vele goede eigenschappen, die dat oord voor hen onthield, bezochten hetzelve dikwijls, en de inboorlingen waren wederkeerig met hunne bezoeken ingenomen, doordien zij hen, in ruiling tegen levensmiddelen, van visch voor- zagen; dan, nimmer op eenen gewenschten vei- ligen voet met hen verkeerende, hielden zij zich nooit langer in de baai op, dan ten gerieve van hunnen ruilhandel met de inboorlingen noodza- kelijk was. Dit volk heeft dan ook nimmer on- der den schepter van vreemde Indische stammen gezucht, en hoezeer men bij overlevering wil, dat weleer het gezag der Ternatanen, Boeton- nezen, Makassaren en Boeginezen, er min of meer moet gewerkt hebben, zoo is het echter uit (79) uit de wijze, waarop zich het volk voordoet, noch bekend, noch met eenige waarschijnlijk heid op te maken, dat er ooit nederzettingen de- zer stammen hebben plaats gevonden; althans, dat zij er immer op zoodanigen voet zijn gekomen, dat daardoor op het bestuur en de wetten der in- boorlingen eenen merkbaren invloed zoude heb- ben plaats gevonden. En mogten deze stammen ook al eenigen invloed hebben gehad, dan was zulks zeker meer in naam, ten gerieve der han- delaren en om eenigen indruk te verwekken, ten einde bij voorkomende gelegenheden en wan- neer de omstandigheden zulks noodzakelijk maak- ten, de kust met meerdere veiligheid ten op- zigte der inboorlingen te kunnen bezoeken; maar het is niet in twijfel te trekken, dat de bevol king steeds vrij en onafhankelijk is gebleven. Toen het rijk van Makassar nog in deszelfs volle grootheid was en, met Ternate, den oostelijken Archipel onder zich verdeeld hield, bestonden er ongetwijfeld op sommige plaatsen dezer kust en nabijliggende eilanden, vriendschappelijke betrekkingen met de inboorlingen, die echter na den val van dat eertijds magtige rijk, als van zelve ophielden, en aangezien het meer en meer in magt toenemende Boni (door behulp der toenmalige Compagnie daartoe in staat gesteld) ten laatste overwinnaar van hetzelve bleef, breid- de zich hun gezag op die kusten en eilanden, lg vroe (80 ) vroeger door de Makassaren in bedwang gehou- den, allengskens meer uit, naar mate dat der Makassaren verminderde. Dat voor betrekkin- gen van dien aard, ten aanzien van het Laiwoei- sche land, de baai van Kendari steeds voorna- melijk in aanmerking kwam, behoeft niet in twijfel te worden getrokken; er zijn dan ook hedendaags nog sporen te vinden, dat er eertijds Boegineesch volk aan de baai, op zekeren voet, gevestigd moet zijn geweest, daar men in de om- streken, nog vele afstammelingen van hetzelve aantreft, Hoezeer deze thans naauwelijks van de overige bevolking te onderscheiden zijn en veel- al taal, zeden en ook geloof met haar gemeen hebben, zoo heeft desniettegenstaande, welligt hierdoor, gepaard met den onophoudelijken om- gans met Mahomedaansche stammen, het Maho- medaansche geloof eenigen ingang onder hen gevonden, en hebben de kustbewoners, hier en daar, in zoo ver zulks met hunne godsdienstige begrippen overeen te brengen was, dat geloof om- helsd, Grootendeels zijn zij het heidendom toe- gedaan, en slechts in naam Mahomedanen; geens- zins met aflegging hunner heidensche begrippen; meenende zij tot die leer te behooren, door zich de besnijdenis en de ontbering van varkensvleesch te laten welgevallen. Godsdienstige gestichten zijn mij niet bekend, inde geheele uitgestrektheid van hun land gevonden te worden, uitgezonderd een (8L) een enkel in het gebied van Loepo-Loepo. Dit gebouw, hetwelk vroeger door mij bezocht is, ligt ongeveer eene dagreize van de monding der baai van Kendari af, een uur ‘gaans van de wo- ning van Radja ToBouw, zijnde dit de naam van den Lakina Koenawie. Hetzelve vertoont een ruim, vierkant, van hout in elkander gezet en met atap bedekt, hoog huis, rustende op een groot aantal zware palen, die hetzelve ongeveer twintig voeten uit den grond verheffen. Het staat afgezonderd op zich zelve, op eene opene, met allang-allang begroeide plaats, midden in de wildernis, hetwelk, om de moeite, die de op- rigting van hetzelve, voor eene hiertoe met zoo weinig middelen toegeruste bevolking , moet ver- oorzaakt hebben, daar het gebouw ten naastenbij 60 à 70 voeten hoogte zal bereiken, den aan- schouwer met verbazing en verwondering vervult. Dit gebouw, Laikan Aha, alvermogend huis ge- naamd, hetwelk op last van den tegenwoordigen, zoo even genoemden Radja, nu ongeveer twintig jaren geleden, werd opgerigt, wordt door dien Vorst sedert dien tijd als Godshuis bij plegtige gelegenheden bezocht; dáár vraagt hij de uit- legging zijner droomen; dáár raadpleegt hij, even als in vroegere tijden de Grieken, het orakel, en ontvangt hij ingevingen, die hem de gehei- men der toekomst ontsluijeren, en den moeije- lijken weg aantoonen, dien hij moet bewandelen, om (82) om zijn land op het doeltreffendst te regeren; dáár leert hij ongelukken te voorkomen, ziek ten te genezen, enzoovoorts; en het is meestal hieraan toe te schrijven, dat de bijgeloovige be- volking dien Vorst eene meer dan menschelijke magt toekent. Op geenerlei wijze wordt overi- gens het Opperwezen onder deze bevolking ver- eerd; zij aanbidt noch zon noch maan; zij bui- gen hunne kniën noch voor heilige boomen, steenen of plaatsen, noch voor eenig schepsel, door den Almagtige geschapen: alleenlijk raad plegen zij in alle hunne voornemens en onder- nemingen zekere vogels, die, wanneer zij tot de uitvoering hunner plannen willen overgaan; door een, tot dat einde, van bamboes vervaar— digd klein fluitje worden aangeroepen, en het is uit het geluid en ook uit de vlugt dier vogels, dat zij berekenen, of het voornemen, waarvan zij zwanger gaan, eenen goeden of slechten uit- ‚ slag zal hebben, en ten gevolge waarvan zij als- dan hunne maatregelen nemen. Maar, op welk een’ lagen trap van bescha ving dit volk ook staan moge, en hoe woest en ontaard het gebruikelijke kopsnellen in der daad ook zij, en onvoordeelig op het volkskarakter moet inwerken, gezwegen nog van het onmen- schelijk gebruik, van het eten van zijnen mede- mensch , zoo laat hetzelve zich , in tegenoverstel- ling van dien, door vele prijzenswaardige deug- den, (88) den, ook weder van eene gunstiger zijde kennen. Men wordt bij eene nadere beschouwing met ver- wondering en medelijden vervuld, van in zulk een land en bij zulk een volk, zulke de mensch- heid onteerende gebruiken aan te treffen. Een bestaan in den landbouw vindende, die alom met vlijt en goed gevolg gedreven wordt; onder het voorregt levende van een bestuur, hetwelk een ieder in het bezit van deszelfs eigendom hand haaft, leeft de onderdaan in overvloed en zorge loos, begeert geene lotsverbetering, kent geene behoefte aan weelde, welke hij ook vruchteloos bij zijnen naaste zoude zoeken, en is dus, als het ware, uit den aard reeds arbeidzaam en eerlijk. Rijst, aardvruchten en turksche tarwe worden voornamelijk door hen geteeld; maar er is naau- welijks een huis te vinden, in welks nabijheid bovendien niet de hoofdzakelijkste behoeften voor een Indiaansch huishouden te vinden zijn, als: pisangs, suikerriet, pompoenen, tabak, sirie, klapper- en pinangboomen, en meer anderen, Bovendien groeit de sagopalm er ook overvloedig en verstrekt hun mede tot voedsel; karbouwen en wild uit de bosschen, als: anoeangs , harte- beesten en wilde varkens (zijnde het tamme varken niet onder hen bekend), benevens visch, worden door hen gegeten, hoezeer in de meer afgelegene landen ook allerlei ander gedier- te, zoo als slangen, apen, rotten met graagte ge- (St) genuttigd worden. Hunne op palen gebouwde huizen staan gewoonlijk ook in de nabijheid hunner rijstvelden, die altijd op droogen grond aangelegen worden, daar het bijgeloof mede- brengt, dat degeen, die van deze gewoonte zoude durven afwijken en sawa’s aanleggen , onfeilbaar door den kaaïman zoude verslonden worden. De rijstvelden worden telkens van boschland-ont- gonnen ; twee achtereenvolgende jaren mag dezelf- de grond volstrekt geen rijst voortbrengen; dit aloud gebruik te schenden, zoude niet anders dan met een of ander zwaar ongeluk’ gepaard kunnen gaan. Deze velden of tuinen, die, om het wild gedierte uit dezelve te houden, altijd met houten paggers afgesloten worden , maken daarom veelal eene zonderlinge vertooning, daar men die dikwijls midden in de wildernis aantreft, en niet zorgvuldig van boomstammen en wor- tels ontdaan, het aanzien hebben, meer door toeval dan opzettelijk hun daarzijn ontvangen te hebben. Het bezaaijen dezer velden gaat voorts zeer eenvoudig, op de volgende wijze toe. Mannen, vrouwen en kinderen komen te zamen op het veld; de eerstgenoemden drukken alsdan, lang- zaam voortgaande, met genoegzaam lange stok ken, gaten in den grond; de vrouwen, achter dezen volgende, werpen er de padie-korrels in, en vullen met de voeten deze gaten weder met aarde aan. Aan het snijden van het graan ne- men (85 ) men mannen zoowel als vrouwen en kinderen deel; het is daarbij gebruikelijk, dat gedurende den snijtijd van een veld, volstrekt niemand an- ders, dan de daaraan deelnemende personen, zulk een veld bezoeken: eene nuttige instelling voor een land, waar zoo weinig persoonlijke veilig- heid te vinden is. Het snijden gaat voorts met alle mogelijke vlijt gepaard en om hieraan ook bevorderlijk te zijn, brengt een ander gebruik mede, om gedurende ‘de eerste vier dagen van den snijijtijd van ieder veld, onafgebroken van zons op- tot ondergang door te blijven snijden, zonder naar huis terug te keeren om te eten of eenen tijd daarvoor af te zonderen. Het ge- was wordt vervolgens in kleine bossen, ter zwaarte van ongeveer 3£ katje, bij eengebonden en-in daartoe op het veld gebouwde, op palen rustende, kleine loodsen of schuren opgeslagen; ook helpt men elkander onderling in de verrig- ting van dat werk en is het een vastgesteld ge- bruik, dat het loon, aan dien arbeid verbonden, voor mannen vier en voor vrouwen drie bossen daags bedraagt, Bij het ontginnen der rijstvelden is het ge- bruikelijk , om tegen den tijd, dat de bosschen afgebrand en de velden afgesloten en gereed zijn, om bezaaid te kunnen worden, honden te offeren , bewerende men, daardoor den grond eene hooge mate van vruchtbaarheid bij te zet- ten , (86 ) ten, hetwelk hun het vooruitzigt van eenen goeden oogst belooft, en ook ten behoedmiddel verstrekt tegen ziekten en ongelukken, voor degenen, die op dezelve arbeiden, Zoodanige offeranden bezitten de kracht, om dit voor een geheel gebied in eens te bewerken. Eene groote menigte volk van beide seksen verzamelt zich te dien einde op het veld en schaart zich krings- gewijze om het slagtoffer, hetwelk door een? hunner, voorzien van een? witten hoofddoek van katoen of uit boombast vervaardigd, en de dienst van priester verrigtende, aanhoudend met de eene hand gestreeld wordt, terwijl de andere, in ontvangende houding , door de omstanders met sirie gevuld wordt. Deze prevelt nu een tijd- lang, voor dit arme dier zittende; daarop ont- vangt hij den klewang, dien een achter hem zittend persoon hem aanbiedt, en onverwachts wordt het dier den kop afgeslagen. Nu ont- vangt hij met beide zijne handen van alle om- standers sirie, tot dat dezelve ten laatste geheel zijn gevuld; wanneer hij opstaat en zich, door de menigte gevolgd, naar het nabijgelegen huis begeeft. «Na het snijden der padie komt voor hen de genoegelijkste tijd aan, zorgeloos van de ver- fmoeijenissen uitrustende, die aan het volbragte werk verbonden waren; maar nu ook nadert de tijd, dat, om aan hunne afschuwelijke gewoonte À van (81) van het kopsnellen te voldoen, de mannen veelal zich van huis begeven, om op moord uit te gaan, en van hier, dat men veeltijds hoort beweren; dat dit verfoeijelijk gebruik met instellingen, den landbouw betreffende, in verband staat. Het is mij gebleken , dat zulks geenszins het ge- val is; hetzelve is bij hen een Godsdienstig be- ginsel, in betrekking staande tot hunne afge- storvene bloedverwanten. Wanneer men door den dood van bloedver- wanten ter voldoening aan dat gebruik wordt aangezet, begeeft men zich naar elders, bij voor- keur naar de vijandelijke Districten of naar de zeekust, in de hoop van aldaar vreemdelingen te zullen aantreffen; of wanneer men zelf de zee zijde bewoont, naar andere, in de nabijheid hie- gende eilanden, om daar aan dien pligt te vol- doen. Geen middel wordt ontzien, om zich van een slagtoffer te verzekeren, en ouderdom noch kunne worden daarbij gespaard. In deze on- derneming geslaagd zijnde, onthoofdt men den ongelukkige en keert men , vergenoegd door den behaalden buit, in allerijl met het afgeslagen hoofd weder naar huis. Wanneer de kopsnelter zijne woning bereikt heeft, mag dit hoofd niet aanstonds daar binnen gebragt worden; zulks mag eerst drie dagen daarna geschieden, een tijd, die onder aanhoudend gezang en geraas der in- landsche trommel en gong, en in voorbereidende vreug- (58) vreugde wegens de ophanden zijnde feestelijke da= gen, wordt doorgebragt, en bestemd schijnt te zijn om de bevolking in den omtrek, als ware het daarvan kennis te geven, en haar zoo doende in staat te stellen, zich ter bijwoning van hetzelve te kunnen verzamelen. Na verloop dezer drie dagen wordt het hoofd, of liever de hoofdschedel , met het daarbij behoorende haar (zijnde dit het eenige gedeelte van hetzelve, hetwelk in aan- merking komt), driemaal om het huis gedragen en, telkens aan den trap van ’thuis terug ko- mende, worden er even zoo vele hoenders ge- slagt, als er menschen aan de verkrijging van dat hoofd deel hebben genomen, waarna het- zelve in de huisdeur opgehangen wordt: want, hoezeer gewoon om, zoo veel mogelijk, in stilte en steelsgewijze aan dit heilloos bedrijf te vol doen , worden die ondernemingen toch meest al— tijd met onderling overleg ten uitvoer gebragt, en zelfs bij voorkeur onder de leiding hunner hoofden. De vrolijkheid neemt nu eigenlijk eerst eenen aanvang en duurt dagen, ja somtijds weken ach- ter een voort, waarbij alles, wat de kunst tot dus verre onder hen heeft kunnen voortbrengen, om leven en vrolijkheid bevorderlijk te zijn, in werking wordt gebragt; zoodat, behalve de reeds genoemde geraasmakende instrumenten, de bam- boezen-fluit en de zeer algemeen gebruikelijke orae- (89 ) orae-orae, een vrouwelijk muzijkinstrument, on- der het dansen en zingen, zeer voorname rollen spelen. Laatstgenoemd speeltuig wordt uit een lid van eenen bamboes, dat aan het eene einde digt blijft, vervaardigd; dit hid, tot aan het digte einde midden doorgespleten, ter halverwege uit- gesneden en,‚ om de deelen doelmatig bij elkan- deren te houden, met eenen ligten band van rotting voorzien, geeft, wanneer men hetzelve zacht tegen de hand slaat, een geluid als dat eener mondtrom; eenige gaten aan het beneden- eind aangebragt, veroorzaken daarbij onder scheidene toonen en het geeft zoo doende eene soort van muzijk, die door haar minder geraas, ten minste niet zoo gehoorverdoovend is, als al de anderen. Het hoofd, of liever de hoofd- schedel, wordt intusschen onder de voornaamste tegenwoordig zijnde hoofden verdeeld, hetwelk deze, als een’ grooten schat, na geëindigd feest maal huiswaarts brengen, alwaar ieder gedeelte van zulk een hoofd weder aanleiding tot vrolijke bijeenkomsten kan geven. Ten laatste hangt men het stukje van dien schedel, die reeds zoo- veel aanleiding tot genoegen en vermakelijkhe- den heeft gegeven, in huis op, of men brengt hetzelve ook wel op de graven der naaste bloed- verwanten. Wanneer zulke hoofden in handen van Regenten vallen, worden dezelve gewoonlijk niet onder de geringeren verdeeld; men laat de sche- (90) schedels alsdan in hun geheel en bewaart die, na er de gebruikelijke dienst van gehad te hebben. Het zijn nu dusdanige feesten en vrolijke bij- eenkomsten, die de jonge meisjes in de gele- genheid stellen om zich te kunnen vertoonen, den jongen mannen in het oog te vallen, en alzoo aanleiding tot de vereeniging van menig lievend paar geven, door de voltrekking van een hu- welijk, waardoor in zoodanig geval een dubbel oogmerk bereikt wordt; en hieraan welligt is de meening: toe te schrijven, die sommigen heeft doen beweren, dat men daar te lande niet vermag te trouwen , zonder de bruid een menschenhoofd te hebben gebragt. Bij het hertrouwen van weduwen is dit intusschen somtijds het geval. Eene vrouw, weduwe wordende, begeeft zich in den rouw, door het haar tot op de hoogte der schouders af te snijden en om het voorhoofd een’ breeden witten band te knoopen, welken zij niet mag afleggen, voor en aleer aan het gebruik ten aanzien van haren man is voldaan geworden en haar een menschenhoofd is aangebragt. Heeft zeodanige vrouw nu vele bloedverwanten, dan is er al ligt een onder, die uit die betrekking hieraan voldoet; zoo niet, dan dient zij te wach- ten , tot dat iemand met het voornemen om haar te huwen, zich met die taak belasten wil. Al deze gebruiken worden intusschen stiptelijker nagekomen, naar mate men door geboorte of stand, (31) stand, zich in de gelegenheid ziet gesteld, om aan dezelve te kunnen voldoen, of de noodza kelijkheid gevoelt, om die welstaanshalve op te volgen, daar het in de keuze der weduwe wordt gelaten, om al of niet den rouw aan te nemen. Ook heeft de Radja van Koenawie de magt, om, wanneer zulks verlangd wordt, haar van dien rouw te ontheffen, mits dat dezelve 40 dagen, zijnde dit de duur van eenen rouwtijd, is gedra- gen geweest. Hij ontdoet haar alsdan, tegen een zeker geschenk, van dezen rouwband, het tee- ken, dat zoodanige vrouw aan de instelling vol daan heeft, en bereid is, om een nieuw huwe- lijk aan te gaan. Een jongman, begeerende te trouwen, en zijn voornemen aan de ouders of nabestaanden van het meisje medegedeeld hebbende, zendt geschen- ken aan het meisje, die ingerigt worden naar gelang van haren stand, en gewoonlijk uit eenige weinige lijnwaden voor kleeding, uit koperwer- ken, en sineesch porselein zijn zamengesteld, Het meisje, tot het huwelijk genegen zijnde, geeft dit te kennen door het aannemen dier ge schenken; zoo niet, dan zendt zij dezelve terug. In de keuze van haren man wordt zij geheel vrij gelaten; noch ouders, noch bloedverwanten, mogen haar tot het aangaan van een huwelijk dwingen; veeltijds zendt zij derhalve de ge- schenken terug, ten einde te beproeven, of hij, die (92) die haar ten huwelijk aanzoekt, het opregt meent; en om haar blijft aanhouden, hetwelk deze te kennen geeft door die geschenken, somtijds met bijvoeging van meer andere, weder terug te zenden, die zij dan ook ten laatste wel aanneemt, en op die wijze hare toestemming geeft, waarna het huwelijk weldra onder toepasselijke vreugde- feesten gesloten wordt. Het nemen van meer dan eene vrouw is geoorloofd, en wordt door de- zulken, die zich in staat gevoelen, er meer dan eene te kunnen onderhouden, over ’t algemeen niet nagelaten. In dit geval wonen de vrouwen verdraagzaam in hetzelfde huis bijeen en worden de aangelegenheden der huishouding, gezament- lijk door haar gedragen. Verdraagzaamheid in hunne huiselijke kringen, schijnt alom te heer- schen, zoo mede werkzaamheid. Lediggang wordt ten hoogste bij hen afgekeurd. Alle twisten, hoe- zeer zeldzaam voorkomende, en in het algemeen alle regtsgedingen, worden door de Districts- hoofden beslist, of, zoo die van gewigtigen aard zijn, voor den Regent zelven gebragt, die in dezelve uitspraak doet. Bij zoodanige gelegen— heden ontvangt de Regent geschenken; hij legt boeten op en hierin is mede een tak zijner in- komsten gelegen. Zij bereiden meestal hunne kleeding uit vezelen van boombast, en verwen die ook in kleurende boombast-soorten; maar zij kweeken toch ook „althans aan de stranden, den (93 ) den katoenboom aan en vervaardigen uit den= zelven stoffen tot kleeding, die in indigo of an- dere verwsoorten gekleurd worden. De werk- zaamheden, hieraan verbonden, maken mede eene voorname bezigheid der vrouwen uit, terwijl de mannen, wanneer hen de landbouw niet on ledig houdt, met het onderhouden hunner wo- ningen; het bouwen van praauwen en, waar de gelegenheid het hun aanbiedt, met de jagt en vischvangst bezig zijn. De kustbewoners klee- den zich thans veelal met grove Indische lijnwa- den, vooral van die der naburige Boetansche eilanden herkomstig, en volgen hierin hoofdza- kelijk de beschaafdere stammen, met welke zij den meesten omgang onderhouden, Vrouwen en huwbare meisjes bedekken zich intusschen, in afwijking van vele Gelebesche stammen en na- burige eilanders, altijd het bovenlijf, zoodat de boezem voor het oog bedekt is, geschiedende dit zelfs, wanneer zij in hare oorspronkelijke kleeding zijn uitgedost. De geringeren onder de mannelijke sekse bedekken veelal enkel hun- ne schaamdeelen. Het dragen van koperen of uit zeeschelpen vervaardigde armbanden en rin- gen om de vingers, is onder beide seksen vrij algemeen ; beiden laten ook het haar groeijen: dat der vrouwen (die altijd blootshoofds gaan, terwijl de mannen een? doek om het hoofd knoo- pen) wordt volstrekt op dezelfde wijze als door G de (A) de Javasche vrouwen gedragen. Ook doorste- ken zij de ooren, om die van sieraden te voorzien. De mannen gaan nimmer zonder Klewang van. huis; of zij dragen een’ vervaarlijk grooten Parang of hakmes bij zich, welke altijd ontbloot zijn. Op reis wapent men zich daarenboven met eene werpspies , gewoonlijk geheel uit ijzer vervaar- digd, en met eene Soempit. Dit laatste wapentuig is echter aan de stranden minder algemeen en, zoo als hierboven reeds werd aangemerkt, wan- neer zij zich met een moorddadig voornemen van huis begeven, hebben zij het bovenlijf ge woonlijk gedekt meteen baaitje, dat uit de huid van den karbouw of wel uit boombast vervaar- digd 1s. Een en hetzelfde huis wordt zelden langer dan drie jaren bewoond; de geringen onder hen veranderen meestentijds na elken rijstoogst van woonplaats, alsdan eene nieuwe inrigtende, die, ten gerieve der op nieuw te ontginnen rijstvel— den, gunstig gelegen is, Sterfgevallen, ziekten, onaangename droomen, kunnen mede oorzaak zijn, dat een huis ontijdig verlaten wordt. Eene vrouw, onaangenaam gedroomd hebbende, geeft zulks haren man te kennen, met het doel om het huis uit dien hoofde te verlaten ; maar deze het met deszelfs werkzaamheden niet altijd kunnende overeenbrengen, om aan dat verlangen zoo maar terstond te voldoen, geeft zulks soms wel eens aan- (95 ) aanleiding , dat de vrouw eenvoudig met hare kinderen de woning verlaat, haren intrek bij hare naastbijwonende bloedverwanten of vrien- den neemt en den man alleen in huis achter laat, waardoor deze alsdan gedwongen wordt, om of uit schaamte, of ook wel uit zucht om weder met zijne vrouw te verzoenen, maar spoedig tot het optrekken van een ander woonverblijf over te waan, De geneeskunst heeft tot nog toe, zeer wei- nie vorderingen onder hen gemaakt. Personen, aan ziekte of andere gebreken lijdende, vinden daarom weinig hulp of verpleging, en worden genoegzaam enkel aan de werking der natuur overgelaten. Ziekelijke of gebrekkige personen treft men zelden onder hen aan; koortsziekten intusschen zijn er sommige tijden vrij algemeen; vooral tegen den tijd, dat de z. oostelijke win- den beginnen te waaijen, die gewoonlijk veel regen aanbrengen. Tot nos toe is dit land van de besmetting der kinderziekte vrij gebleven, hoezeer men beweert, dat dezelve er ettelijke malen is aangebragt geworden , ten gevolge waar- van hun de uitwerking dier plaag niet onbekend is; dan, geene middelen kennende , om dezelve te keer te gaan, heeft men tot nog toe de ver- woesting der besmetting weten af te weren, door den lijder aan deszelfs lot over te laten, zonder zich in het minste met denzelven te bemoeijen: | Eike | eene (96 } eene handelwijze, welke men zegt, ten allen tijde , bij iedere uitbarsting dezer verschrikkelijke ziek- te, stiptelijk en zonder aanzien van personen in acht te zullen nemen. Er is mij nimmer eenig inboorling van Lai- woei voorgekomen, die, de kenteekenen der kinderziekte dragende, dezelve in zijn land had doorgestaan; de weinige geschondenen, die ik ontmoette, waren elders, buiten ’slands, van die ziekte aangetast. Het gebruik, om de lijken , na dezelve vooraf in houten kisten gelegen te hebben, in bergkloven, met de nalatenschap van de afgestorvenen bij te zetten, schijnt hoe langer zoo meer buiten ge- bruik te geraken; grootendeels worden de lij- ken gekist en daarna begraven. De begraaf- plaatsen worden zoo veel mogelijk gekozen in de nabijheid van die der Radja’s of hoofden, en daar de aarde op ieder graf hoog opgeworpen wordt, zoo hebben dezelve, op eenigen afstand gezien, veel gelijkenis met de Sinesche graven. Alleen die der voornameren worden met gedenk teekens versierd, en kier onder munten vooral die der vorstelijke familie uit, welke, voor zoo- veel ik mij persoonlijk hiervan heb kunnen over— tuigen, uit hout vervaardigd zijn, eene piramied- vormige gedaante hebben, en ten naasten bij 1 à 15 voeten hoogte bereiken. De nalaten- schap der afwestorvenen vervalt aan de naaste bloed- (97) bloedverwanten; wanneer er kinderen zijn, ge- schiedt de verdeeling tusschen die der manne- lijke en vrouwelijke sekse, in verhouding als 2: 1. De kustbewoners drijven eenigen handel langs de kust naar Taboenkoe en naburige eilanden, vooral diegenen, welke de kust van Moeramoe tot Sampara bewonen. De praauwen daartoe gebezigd, zijn Padewakangs, die van katon- dingshout en door henzelven vervaardigd wor den, Rijst en sago worden uitgevoerd, vooral naar de Boetonsche eilanden, om daar tegen inlandsche lijnwaden te worden verruild; som- tijds begeeft men zich ook wel, onder geleide van Boeginezen of derzelver afstammelingen, naar Saleijer en, hoezeer uiterst zeldzaam, naar Am _boina. Zoodanige handels-ondernemingen wore= den meestal gemeenschappelijk gedreven, zoodat ieder opvarende aandeel in de lading heeft, waarvan aan den eigenaar der lading en dee praauw, zeker vooraf bepaald gedeelte wordt afgestaan. Vrouwen, van welken stand ook ‚ mo- gen het land niet verlaten; dit geldt ook ten aanzien van slaven, in zoo verre die niet door hunne ‘meesters , of met derzelver toestemming, in dienst naar elders worden gebragt: deze mogen echter uit dien hoofde nimmer aan vreem- delingen worden verkocht. Wanneer de mees- ters van hunne slaven ontevreden zijn, trachten zij zich van dezelve bij aanverwanten of vrien- den (98 ) den te ontdoen; hierin niet slagende, bieden zij dezelve, al is het onder den gewonen koopprijs, den voornameren hunner of den Districtshoofden aan, ten einde niet langer last van hen te heb- ben, en deze nemen hen gewoonlijk in zoodanig geval aan, in de hoop, dat eene verandering van meester ook hunne verbetering zal veroor zaken, en ook, omdat dezen meerdere middelen ter hunner beschikking hebben, om den onwil- lige tot zijnen pligt terug te brengen. De sla- vernij, of liever de dienstbaarheid, is onder hen volstrekt niet drukkend: de slaven worden door hunne meesters als leden der familie beschouwd. Het onaangename , met beschaafde beginselen strijdige denkbeeld, hetwelk de Europeanen zich gewoonlijk van dien stand vormen, bestaat dus eigenlijk meer in de voor hen zoo aanstootelijke benaming. De hoofdzaak , het lot dier menschen, wordt onder hen niet verwaarloosd; en waarlijk, wanneer men hetzelve met dat der geringere volksklasse , zelfs onder de beschaafdste volken vergelijkt, is dat van de zoogenaamde slaven, misschien oneindig dragelijker dan dat der laatsten. Men bespeurt daarenboven bij de tot dien stand behoorende en onder de Indische volksstammen in het algemeen , veel lijdelijke onderwerping en tevredenheid, Diegenen, welke met beboeting gestraft zijn geworden, maar onvermogend zijn om die te kunnen. voldoen, worden tot slaven ver- (99 ) verklaard; het gebruik brengt alsdan somtijds mede, dat derzelver naaste bloedverwanten im hetzelfde lot moeten deelen, tot tijd en wijle de opgelegde boete behoorlijk is afgedragen. Voor vuurwapenen geven zij eene groote miate van vrees: te kennen. Daar hun de werking derzelve over het algemeen nog weinig bekend is, komt het hun ten hoogste zonderbaar voor, dat men op zooveel grooter afstand, dan met hunne wapenen „ een voorwerp weet te treffen. Dezelve worden tot nog toe bijna niet door hen gebezigd en men vindt hen slechts, schoon in onbeduidend getal, bij eenige hunner voor- naamste hoofden. Hunne ten handel uitgevon- dene vaartuigen, zijn zelden van dezelve voor- zien, en dit vergroot zekerlijk de bezorgdheid, die zij bij ontmoetingen met verdachte praauwen aan den dag leggen; in welk geval het een ze- kere regel is, om, als zich de gelegenheid maar eenigzins daartoe aanbiedt, de praauw op den wal te zetten en te verlaten, en van de lading alles met zich mede te nemen, wat in haast ver voerbaar is; lmmnen vijand alsdan daar afwach— tende, trachten zij dien alle mogelijke afbreuk te doen. Het is op grond hiervan, dat men hun op zee eene groote mate van lafhartigheid toe- kent, maar integendeel, aan den el. voor zeer strijdbaar houdt. Benoorden het Latwoeische rijk grenst, zoo als ( 100 ) als reeds hierboven werd opgemerkt, onmiddel— lijk dat van Taboenkoe of Tamboektoe. Des- zelfs grondsgesteldheid is bergachtiger dan Lai- woei , bevat geene aanmerkelijke rivieren en is voor den landbouw niet zoo goed geschikt, hoe- zeer dezelve er. daarom niet verwaarloosd wordt. Dit volk bezit eene eigene, edoch met de Lai- woeische aanverwante taal; hun landaard en godsdienstige begrippen zijn verschillend met die hunner naburen; welk een en ander hen als zeer afzonderlijke stammen onderscheidt; zij zijn echter evenzeer het gebruik van het kopsnellen toegedaan, en schijnen elkander onderling de instandhouding van hetzelve, als ware het, nood zakelijk te maken, en het is denkelijk dit, wat hen in gestadige twisten gewikkeld houdt, De hoofdplaats van dit rijk , even als het land, tot hetwelk zij behoort, Taboenkoe of Tam- boektoe geheeten, ligt ongeveer 22° Z. Breedte. Zij is eene aanzienlijke, digt aan zee gelegene Negerij , die, grootendeels tegen het gebergte opgebouwd, van eene versterking is voorzien, welke, onder anderen, de vorstelijke woningen in zich bevat. Men drijft van dezelve eenen aan- zienlijken handel langs de kust en de Bongaai- sche eilanden , hetwelk dezelve tot de belang- rijkste stapelplaats voor den handel, in de golf van Tolo vormt. De voornaamste producten, die men er vindt, bestaan in tripang, karet en was, wel- (101) welke jaarlijks eene menigte Makassaarsche en Boegineesche handelaren uitlokken, om die plaats te bezoeken. Hare reede wordt door eene lange, zich in de rigting der kust uitstrekkende zandbank gevormd, dewelke gedeeltelijk droog vallende, den vaartuigen voor de zuidoostewinden toerei— kende bescherming aanbiedt. De scheepvaart langs de kust wordt nogtans door vele ondiepten moeijelijk gemaakt , zoodat het slechts aan de voor den handel belangrijke gesteldheid der plaats is toe te schrijven, dat dezelve door de handelaren geregeld bezocht wordt, als ook, doordien de- zelve tot eene dier weinige punten behoort, waar zij steeds op toereikende bescherming, met be- trekking tot hunne handels-ondernemingen , kun- nen rekenen. De Negerij Taboenkoe dient men als eene plaats te beschouwen, die aan zeevaart en han- del haar bestaan te danken heeft; zij is de eenige van dien aard, onder alle de aan de kust of der eilanden in de bogt gelegene plaatsen; van hier hare overmagt op zee boven alle an- dere, aan de bogt liggende rijkjes of eilanden, en den uitgebreiden handel, in welken zij met vele derzelve betrokken is. Hare praauwen, meest allen zoogenaamde Korra Korra’s, of wan- neer zij tot de kleinere soort behooren, onder de benaming van Djerankans bekend, zijn smalle vaartuigen, op de wijze der Makassaarsche Pa- de- ( 102 ) dewakangs gebouwd, daar derzelver planken met houten pinnen verbonden, doch zij aan weêrs- kanten met uitleggers voorzien zijn; voorts zijn dezelve beter ingerigt om te roeijen, dan wel om te zeilen. Een zwerm dezer praauwen verza- melt langs die kusten en eilanden, waar zij hun gezag hebben weten te vestigen, de meergemel- de producten, welke vervolgens naar de hoofd- plaats gebragt, aan de Makassaarsche en Boegi- neesche handelaars, en somwijlen ook aan eeni- ge Ternataansche, de eenige beschaafdere In- dische stammen, die deze ‘kusten en eilanden bezoeken, verpast worden. De Bongaaische ei- landen komen, ten aanzien des handels, in de eerste plaats in aanmerking. Deze belangrijke eilanden-—groep, onuitputbaar in de meestgezochte voortbrengselen, onthoudt in zich-zelve de mid delen, om als eene bron van welvaart voor handel en scheepvaart te worden aangemerkt; en om daarvan de voldingendste bewijzen te geven; wordt er niets anders vereischt, dan een meer geregeld bestuur, hetwelk genoegzame bescher— ming waarborgt en daardoor de volksvlijt weet te bevorderen. Het is intusschen aan den handel, die van de hoofdplaats van oudsher gedreven is geworden, en aan het verkeer, hierdoor met vreemdelingen. gehouden, toe-te schrijven, dat de ingezetenen dier plaats de overige hunner landgenooten in | be- ( 103 ) beschaving vooruit zijn en, ten gevolge daarvan, een aanzienlijk overwigt op andere, de kusten van dien zeeboezem bewonende stammen, ver= kregen hebben; en ware het, dat onder het be- drijf, hetwelk aanleiding tot die meerdere ont- wikkeling gaf, doelmatige verordeningen aan de bevolking eene betere leiding hadden kunnen ge- ven, dan zekerlijk zoude haar toestand, zoowel met opzigt tot de middelen als tot de beschaving, een geheel ander aanzien verkregen hebben, dan nu de verwarde begrippen van Godsdienst en regeringsstelsel in staat zijn geweest, op den volksgeest te weeg te kunnen brengen. Per- soonlijk belang, onder allerlei valsche begrippen, aan het vuistregt onder barbaren verbonden, verdringt er het algemeen welzijn en, door geene hoogere magt in bedwang gehouden, zien zij zich in staat gesteld, om de ondeugden eener losban- dige levenswijze, aanhoudend bot te vieren en op kunnen rampzaligen weg te blijven voort- wandelen; een weg, die, hoezeer sedert lang door hen ingeslagen, aanvankelijk slechts in staat was om onder hunne onmagtigere naburen, in= dien zulks met hun belang overeenkwam, schrik en verwoesting te verspreiden; maar eindelijk in later? tijd, begunstigd door de omstandighe- den, die toevalligerwijze daartoe bijdroegen, de middelen aan de hand gaf, hunnen werkkring verder uit te breiden en ook voor meer ver- wij- (104 ) wijderde volksstammen, en voor den handel in talgemeen, verderfelijk te maken. Het rijk van Taboenkoe verstrekt sedert ge ruimen tijd tot toevlugtsoord aan allerlei kwaau- willige volk, hetwelk, om een bestaan te zoeken, - zich op zeeroof toelegt; en hoezeer de hoofd- plaats zelve, hun eigenlijk niet tot vaste ver- blijfplaats verstrekt, zoo is het toch met de toe- stemming van vele der voornaamste hoofden, dat zij op andere plaatsen in het rijk niet alleen ge- duld worden, maar zelfs bescherming voren en aanhang vinden. Het bais is in verscheidene Districten verdeeld, die, hoezeer ieder in het bijzonder door hunne eigene hoofden bestierd, aan het onbepaald op- pergezag van den Radja van T'aboenkoe zijn on- derworpen. Deszelfs gebied naar de zijde van het Laiwoeische rijk , strekte eertijds niet vere der dan tot Labotta, maar langzamerhand heeft het deszelfs gezag over eenige der strandpro- vincien meer en meer weten uit te breiden, en thans zelfs is het gebied van Lasolo aan hetzelve onderworpen. De kroon is voor beide seksen erfelijk en het opperste gezag met onbepaalde magt voorzien; de onderdanen worden als eigendom der kroon beschouwd, over welken het regerend hoofd naar welgevallen kan beschikken. Op de hoofdplaats en, hier en daar op andere deelen der kust, heeft ( 105 ) heeft het Mahomedaansche geloof eenigen ingang onder de bevolking gevonden , maar grootendeels is dezelve het heidendom toegedaan; intusschen, welke leer of godsdienstige begrippen ook om- helzende, zoo is het er verre van daan, dat deze, evenmin als de meerdere beschaving, waardoor zich de bewoners der hoofdplaats onderscheiden, in staat heeft kunnen zijn, om hen van hunne afschuwelijke gebruiken, die aan de wijze, waar- op het heidendom door hen bediend wordt, zijn verbonden, af te brengen; zoodat nog heden- daags het kopsnellen ook bij hen, onder al des- zelfs aforijselijkheden, even sterk als eertijds, in zwang blijft. De eigenlijke oorzaak van dat zon- derlinge gebruik, schijnt schier dezelfde als die der inboorlingen van Laiwoei te zijn; dan, in de uitvoering bestaat in zooverre onderscheid, dat, terwijl de inboorling van Laiwoei zich zooveel mogelijk ter sluip en steelswijze, van een slagtoffer tracht meester te maken, deze met magt van praauwen en op de luidruchtigste wijze zich van huis begeven, en liever met geweld dan door list, zich van de voorwerpen van hunnen verfoeijelijken bloeddorst trachten te voorzien. Het is daarbij, in onderscheiding der bewoners van Laiwoei, alwaar dezelve minder algemeen is, eene vaste gewoonte, nimmer zonder van eenen witten hoofddoek, het teeken des rouws, voor- ‘zien te zijn, ter bereiking van hun oogmerk, uit ( 106 ) uit te gaan. Eerst dan, wanneer hun een onge- lukkige in handen is gevallen, worden alle deze doeken der deelhebbenden bij het onthoofde lijk achter gelaten, van welk oogenblik af aan, hun rouwtijd verstreken is, en zij ook weder, even als de Torilakis (naam, waaronder de inboor- lingen van Laiwoei algemeen bekend staan), rijst mogen eten, hetwelk hun gedurende dien rouw- tijd volstrekt verboden is. Deze hoofden, ter wier. verkrijging , even als bij hunne naburen, noch ouderdom, noch kunne wordt gespaard, worden voorts. in zegepraal huiswaar!s gebragt en geven alsdan aanleiding tot vreugdedagen, tot dat de schedels in den tempel , aan hunnen God gewijd, zijn overgebragt en aldaar bewaard worden. Men beweert algemeen, dat in sommige der __binnendistricten, nog hedendaags menscheneters worden aangetroffen; en het is opmerkenswaar- dig, dat onder die stammen, even als bij de Dajakkers, die de oevers der aanzienlijke rivier van Kotti, Borneo’s oostkust bewonen, de vingers voor het smakelijkste deel van het lig- chaam zouden gehouden worden. De opperheerschappij van Taboenkoe strekt zich van den vasten wal van Celebes, tot in het diepste gedeelte der bogt van Tolo uit. Men vindt aldaar, op deszelfs zuidzijde, het rijkje Tomaikie, een land, dat weinig bezocht wordt, doch ( 107 ) doch echter, naar de berigten te oordeelen, die ik in staat ben geweest, nopens de gesteldheid van hetzelve in te winnen, voor geen der an- deren van het schiereiland, in goede hoedanie- heden behoeft onder te doen. Hetzelve levert veel ijzer en pamor, hetwelk door de inboor- lingen zelven tot zeer sierlijke wapenen en an- dere, voor hunne behoefte benoodigde ijzerwer- ken versmeed. wordt; ook stofgoud en was; ter- wijl het, daar de landbouw er algemeen en met goed gevolg gedreven wordt, overvloed van le- vensmiddelen oplevert. Men zegt, dat niet ver van den bodem der golf, welke bij de inlan- ders den naam van Tomaikie draagt (zijnde die van Tolo hun geheel onbekend), een groot meer van zoet water gevonden wordt, hetwelk aan- merkelijk boven de oppervlakte der zee moet gelegen zijn. Slechts op sommige plaatsen heeft men wet de inboorlingen van dat land, die tot de onbeschaafdste van het schiereiland behooren gerekend te worden, verkeer kunnen krijgen. Men onderscheidt dienaangaande voornamelijk twee plaatsen, Losernaré en Tomori, beide aan rivieren gelegen, maar die thans den zeeroo- vers, uit het oostelijk gedeelte van den Archi pel herkomstig, tot oponthoud verstrekken, welke onder den algemeenen naam van Tobello- zeeroovers begrepen kunnen worden, Hoezeer het volk van Taboenkoe veel op de el- (108 ) eilanden van de golf van Tolo handelt, en zicht over vele derzelven en bijzonder over de Bon- gaaische eilanden, de opperheerschappij aanma- tigt, zoo dienen deze laatste nogtans, van vroe- gere tijden reeds, als eene onderhoorigheid van het magtigere Ternate aangemerkt te worden. Er bevindt zich dan ook op dezelve een Terna- taansche gezaghebber, die op het voornaamste eiland dezer groep, Bongaat genaamd, deszelfs verblijf houdt. | Ook over het zuidelijker gelegene eiland Manoei (Waxway) oefent Taboenkoe gezag uit, hoezeer Lakina Koenawie beweert, vroeger steeds onder Larwoei behoord te hebben. Dit eiland is middelmatig hoog en rijst steil uit de diepte op, zoo dat het niet beter, dan als eene groote vruchtbare rots kan voorgesteld worden, die ner- gens voor schepen , zelfs niet eens voor praauwen „ eene ankerplaats aanbiedt, Het eiland met kleine praauwtjes bereikende, is men genoodzaakt, de- zelve dadelijk op het strand te halen. Men vindt op het eiland geene riviertjes; desniettegenstaande heeft men er geen gebrek aan drinkwater, daar men hier en daar, in de rotsholen , kommen van zoet water aantreft; terwijl daarenboven op die plaatsen aan het strand, waar de grondsgesteldheid het graven van kleine putjes toelaat, goed drinkwater gevon- den wordt. De ( 109 ) De bevolking, die in naam het Mahomedaan- sche geloof belijdt, is niet talrijk. Het is zeer waarschijnlijk , dat die oorspronkelijk van de Celebesche kust herkomstig: is, daar de taal eene zuster der talen is, die op de nabij liggende Gelebesche kust gesproken worden; ook heeft de bevolking vele eigenschappen met deze kustbe- woners gemeen. De eilanders vinden grooten- deels hun bestaan in den landbouw en in het bouwen van praauwen, waartoe het katonding- hout gebruikt wordt, hetwelk op dit eiland van bijzondere goede hoedanigheid is; die praauwen worden aan het volk van T abe en den Orang Badjos verkocht. Men vindt op dit eiland drie Negerijen , met name Tawalagading, met ongeveer zestig huizen, Torokoenoe , met ongeveer dertig huizen, en Rampa met nagenoeg vijftien huizen; dezelve liggen midden op het eiland en worden ieder door bijzondere hoofden bestierd, komende echter die van Tawalagading, Lapamaraka genaamd, het meeste in aanmerking. Hoezeer de inboor- lingen zich, even als meest alle andere eilanders of kustbewoners dezer bogt, op het zoeken naar Tripang en het vangen van de Karetschildpad toeleggen, en derhalve ter uitoefening “van dit “bedrijf, zich ook wel naar de vaste kust van _ Gelebes en naar de naburige eilandjes en droog- ten begeven, de eenige beweegreden, die hen H hun (UO) hun eiland doet verlaten, zoo zijn ze geenszins als zeevarende lieden te beschouwen. Opmer- kenswaardig is het, dat noch onder hen, noch onder andere eilanders der bogt van Tolo, het kopsnellen in zwang is. | Van meer aanbelang, dan het zoo even ver- handelde eiland Manoei, is het, een weinig be- zuiden hetzelve gelegen, grootere en vruchtbare eiland Wowonie. Hetzelve is bergachtig, mm alle rigtingen naar de zeezijde afloopende, wordt door een aantal riviertjes wel bewaterd en was eer tijds door een landbouwend volk bewoond. Aan- houdende invallen der Tobello-zeeroovers, hebben de bevolking sedert de laatste vijftien jaren van daar verjaagd, welke grootendeels naar de nabij liggende Gelebesche kust geweken, en thans veelal op onderscheidene punten in het Laiwoei- sche rijk gevestigd is. Men beweert algemeen, dat hetzelve thans geheel ontvolkt is; dan, het eiland op vele plaatsen in persoon bezocht heb bende, heb ik er de sporen van het aanzijn van menschen gevonden, die zich derhalve sedert dien tijd, voor zoo veel er op het eiland achter zijn gebleven, niet meer schijnen te vertoonen, maar zich van het strand verwijderd te houden. De zeeroovers bezoeken dit eiland hedendaags nog zeer dikwijls; de kusten worden door de Orang Badjos ook vlijtig aangedaan, maar overi- gens wordt er hoegenaamd geene partij van het- zel- (CUI) zelve getrokken, en betwist zich geene der nabij liggende magtigere rijkjes, het bezit van hetzelve, De uitgewekene bevolking, door taal, zeden en gebruiken, weinig van die der Laiwoeische on derscheiden zijnde, zoo dient het eiland als eene onderhoorigheid van Laiwoei te worden aan- gemerkt. Ofschoon het alzoo niet te ontkennen is, dat Taboenkoe, ook:buiten deszelfs gebied , veel gezag en invloed heeft, zoo is zulks echter meerder toe te schrijven aan de vredelievende gezindheid dier onderscheidene kleine stammen, waarmede het in aanraking is gekomen, en die zich liever aan de voldoening eener schatting onderwerpen, dan zich in oorlogstwisten in te wikkelen ,— dan wel, dat men er een bewijs in te zoeken zoude hebben van krijgsbeleid en overmagt. Het volk van Taboenkoe mag, door deszelfs, met sluw- heid gepaarden, woesten aard, eenen oogenblik- kelijken indruk onder zijne vijanden te weeg brengen, maar dapper is het niet. Men be- merkt dit al spoedig, wanneer men hen leert kennen; zij zullen liever wederkeerig voor mag= tigere stammen, alle aanleiding tot ongenoegen zorgvuldig vermijden, of wanneer het onverhoopt tot dadelijkheden gekomen is, bij tijds zich aan dienstpligten onderwerpen, dan de kans van eenen gewaagden oorlog te loopen. Het is zonder twijfel hieraan toe te schrijven, H* dat (12) dat dit rijk, in weerwil van deszelfs verove- ringen en ontwikkelden toestand, tot dus verre op geen hooger standpunt van onaf hankelijkheid is gekomen, en thans zelfs de heerschappij van Ternate over zich heeft erkend, hetwelk Ta- boenkoe sedert eene, in 1826 , naar deszelfs hoofd plaats gerigte, en door het Gouvernement onder steunde expeditie, ook tot eene zekere jaarlijksche schatting heeft weten te dwingen; terwijl er van dat tijdstip af aan, even als te Bongaat , een Ter- nataansche Oetoessar of Gezaghebber is, die in naam van het Gouvernement, maar ten voor- deele van den Sultan van Ternate of zijne ge- magtigden, een toeziend oog in de landszaken houdt. Het is intusschen geenszins de vrees voor Ternate, die dit volk in bedwang houdt, maar alleen uit overtuiging van de alles omvattende magt van het Nederlandsche Gouvernement, met hetwelk zij zeer wel schijnen te weten, dat Ternate in naauwe betrekking is, dat zij zich de opge- leede lasten geduldig laten welgevallen. De overheersching van Ternate dus, sedert dien tijd, aldaar op vaster voet gekomen zijnde, zoo dient dat land thans als eene onderhoorigheid van Ter= nate te worden aangemerkt. Mogt het tot dus verre verhandelde, al is het dan ook slechts eene oppervlakkige kennis der gesteldheid van het zuidoostelijk schiereiland ge- geven hebben, en in staat zijn geweest, een’ blik in a (13 ) in de toekomst, wegens het gewigt aan dat ge- deelte van Gelebes verbonden, van deszelfs be- zitters te hebben kunnen vestigen; niet minder verdient het de aandacht, dat het aan de rijke gesteldheid. der, het schiereiland omspoelende zee, begunstigd door eene menigte van eilandjes en ondiepten, waardoor het uit dezelve te trek ken voordeel met weinige moeite en inspanning kan gepaard gaan, is toe te schrijven, dat deze kust voor vele harer bewoners niet alleen, maar ook voor meer afgelegene volksstammen, eene rijke bron van welvaart aanbiedt, en onder anderen steeds een’ zwerm van praauwen, der nu nader te vermeldene Orang Badjos, in hare nabijheid houdt en dierhalve, ook uit een commercieel oogpunt beschouwd, onze bijzondere opmerking verdient te vestigen. Laatstgenoemden zijn een volk, dat zijn geheel bestaan op zee vindt, Het-. zelve is over vele deelen van dezen wijduitge- strekten archipel verspreid. Op de noordwestkust van Borneo en in de westelijker gelegene eilan— den, zoo als die van Lingan en meer andere, “treft men een zoodanig volk onder de benaming van Orang Raija aan; op het eiland Billiton houdt zich een stam op, onder de benaming van Orang Seka; het eiland Poeloe Laout, op Borneo’s zuidoostkust, wordt dikwijls bezocht door een soortgelijk volk, bekend onder den naam van Orang Djohor: -het zijn echter degenen, welke a 3 ( 114 ) op vele plaatsen van Borneo’s oostkust ,.op de kusten en eilanden van Celebes, op de Suma- napsche eilanden, op de kusten van Sumbawa en nabij liggende eilanden, en op de eilanden van Bonerate en Saleijer zich ophouden, die door de Boeginezen met de benaming van Orang Badjos (waarschijnlijk van het Boegineesche woord wadjo wadjo, beteekenendeschaduw , herkomstig), door de Makassaren Tau-ri-djene (waterlieden), door de Maleijers en Javanen Orang kambang (drijvende lieden) bestempeld worden; een stam, die hoezeer door taal, godsdienstige begrippen en geaardheid onderscheiden, en uit dien hoofde uit verschillende stammen schijnt zamengesteld te zijn, desniettemin vele kenteekenen draagt van vroeger tot een en hetzelfde volk behoord te - hebben. Deze laatsten zijn eigenlijk degenen, die zich, behalve op de vischvangst, ook op het van- gen van karetschildpad, tripang en meer andere producten der zee toeleggen, terwijl de eerst= genoemde stammen zich veelal enkel en alleen met de vischvangst generen. Hoezeer mij niet in staat gevoelende om, ten aanzien der eerstgenoemden, wijdloopige berig- ten te geven en uit dien hoofde, liever in geene nadere beschrijving van dezelve willende tre- den, daar die alleen op ingewonnen berigten en gissingen gegrond zotde zijn, haal ik aan- gaande die stammen alleenlijk aan, dat zij allen hoofd- (115 ) hoofdzakelijk hun bestaan in de vischvangst vinden; daarbij ook wel andere producten der zee, vooral tripang en karet verzamelen; door taal, godsdienst en zeden onderling verschil. len; veelal kwaadaardig en te mistrouwen zijn ; ten deele het Mahomedaansche geloof hebben aangenomen, en in beschaving nog zeer ten achteren liggen. | Alzoo liever tot de beschrijving der laatstge- noemde overgaande, merk ik vooreerst aan: dat dezelve zich onderling eigenaardig laten onder- scheiden in aan den wal wonende Orang Badjos en in rondzwervende Orang Badjos. Tot eerstge- noemden worden gerekend te behooren, dezul- ken, die zich aan den wal hebben neêrgezet en zich meer bijzonder onder bescherming hebben _ gesteld van het land, waar zij zich gevestigd hebben. Zoodanige Orang Badjos wonen alsdan in negerijen aan: het strand; hebben zich meer „met het volk, waaronder zij verkeeren, ver- mengd; deszelfs Godsdienst en vele gewoonten opgevolgd, en zijn meer afhankelijk van het be- stuur, onder welks bescherming zij zich bevinden, Volgens het bij hen bestaande gebruik begeven zich vrouwen en kinderen nimmer naar zee; wanneer zij tot de vangst gereed zijn , verlaten zij vlootsgewijze hunne haardsteden, onder de leiding hunner hoofden. De vaartuigen, door hen gebezigd, zijn padewakangs van 10 à 15 kooyangs. (116 ) kooyangs grootte , geschikt om een aantal ligte kano’s te kunnen laden, ten einde, bij behoudene aankomst ter bestemde plaatse, naar de bewuste voortbrengselen te kunnen zoeken. Ruim twee honderd huisgezinnen dezer Orang Badjos zijn, onder anderen, in het ter westkust van Gelebes _gelegene gebied van Mandhar gevestigd, als- mede een schier even groot aantal op het nabij Makassar gelegene eilandje Koeding Aring, met de eilandjes Groot- en Klein-Barang er onder begrepen, en het zijn deze, die vooral de kunst verstaan om de Tripang behoorlijk te bereiden, en in den handel, die bij de Sinezen onder den naam van Koenling (van Koeding Aring) be- kend is, de beste soorten opleveren, die in Sina worden ingevoerd. Onder laatstgenoemde, of de zoogenaamde rond- zwervende Orang Badjos, behooren dezulken, die geene vaste woonplaatsen hebben, maar in ligtere vaartuigen, padawakangs of zoogenaamde soppé’s, zelden de grootte van 7 à 8 kooyangs te boven gaande, zich, dan hier, dan daar, ten gerieve hunner kostwinning ophouden: desniet— temin vestigen ook dezen zich gaarne op zoo- danigen voet, dat zij, van huis gaande, de over- tuiging met zich kunnen dragen, dat hunne achtergelatene vrouwen en kinderen bescherming genieten; en wel vooral, sedert de onveiligheid op zee, in den loop der laatste jaren zoo zeer is (mr) is toegenomen. Hun aantal zal, bij elkander ge- nomen , ongeveer 6 à 700 praauwen of huisge- zinnen bedragen, bevattende doorgaans iedere praauw een huisgezin. Deze, veelal nog het heidendom aanklevende, hebben steeds vrouwen en kinderen aan boord, onderhouden hunne ei- gene wetten en bestuur, hebben zich nimmer met vreemde stammen vermengd en leven meer onafhankelijk. In het algemeen genomen, zijn het werkzame, openhartige en eerlijke menschen, onderscheiden zich de rondzwervende vooral door goedaardigheid, maar tevens ook door grootere vreesachtigheid. Dit is spoedig merkbaar in hunnen omgang met vreemde, hen in beschaving vooruit zijnde stammen, die, wanneer zij zich met hen op eenen voortdurenden vriendschappe- lijken voet van handel willen stellen, hen weder keerig tot een minzaam verkeer geneigd vinden. Zij leven onderling, onder het bestuur hunner hoofden, verdraagzaam; diefstallen of moord- dadige aanvallen hebben zelden onder hen plaats, maar zoo die geschieden, waartoe enkele harts- togten wel eens aanleiding kunnen geven, dan worden dezelve meestal met geldboeten, ter be- vrediging van de bloedverwanten der beleedigde partij , afgemaakt. Het is den Orang Badjos niet Benoraends meer dan eene vrouw te nemen, eene instelling, die zeer stipt door hen wordt nagekomen. De huwe- lij- (118) lijken worden, zonder het meisje daarin te ken- nen, onder wederzijdsch goedvinden der ouders gesloten, Naarmate van den stand van het meisje wordt de bruidschat bepaald; dezelve wordt soms in geld, maar meest in goederen voldaan, die met onmatige verhooging boven den marktprijs in rekening mogen worden gebragt; enkel en al— leen om den bruidegom de middelen ter vol- doening van denzelven gemakkelijk te maken. Vroegtijdig: reeds worden de kinderen tot het werkzame leven opgeleid, tot dien arbeid, waarin zij eenmaal hun bestaan moeten vinden, en zoo- dra zij slechts de kracht hebben, om den ligten pagaaijen te kunnen tillen, ziet men hen, meis- jes zoo wel als jongens, in kleine ligte kano’s, zich op het water, rondom hunne praauwen ver- maken of zich in het zwemmen oefenen ; zijn zij zulks moede, dan zoeken zij afleiding in het werpen van ligte harpoenen van riet, naar al- lerlei voorwerpen, waartoe, om hunne jeugdige verbeelding te streelen, meestentijds allerhanden nagemaakte zeedieren, zoo als schildpadden, vis- schen enz. , uitgekozen worden, of andere spelen, allen ingerigt om het ligchaam te oefenen. Bij geenen Indischen volksstam bespeurt men die dartelheid onder de kinderen, welke onder die der Orang Badjos heerschende is. Reeds vroeg- tijdig trekt men wezentlijke dienst van hen; het is geene zeldzaamheid, hunne Soppé Liaambara’s (al- (119) (aldus genaamd in onderscheiding der Soppé’s Roema, wordende onder gene, kleine ligte zeil- vaartuigen verstaan), in welke zich twee per- sonen tot het vangen van schildpadden of visch, of tot het bijeenzoeken van Tripang, van het boord der praauwen begeven op de ondiepten, ter uitoefening van hun bedrijf aan te treffen, van welke de eene een kind is van zes à acht jaren. Het vangen van visch en vooral van den schildpad, hetwelk geschiedt door opzettelijk daar- toe vervaardigde netten, door de werpspies en den zoogenaamden Ladoeng, bestaande in een, aan eene lijn verbonden lood, ter zwaarte van 15à 20 oude ponden, met eene ijzeren punt van eenen weerhaak voorzien, is bijzonder het werk der mannen, dewijl dit handigheid en een? ster- ker’ arm vordert, dan waarmede de teedere sekse gewoonlijk bedeeld is; de vrouwen daaren- tegen bevlijtigen zich alsdan met het bijeen- zoeken van T'ripang in de nabijheid van de plaats, die men tot tijdelijke berging der ads heeft uitgekozen. De geneeskunst is onder hen nog zeer ten achteren; zij hebben onder zich zoogenaamde Sauroe’s, tot dewelke zij bij ongesteldheid al spoedig hunne toevlugt nemen. De meeste ziek- ten worden echter, vooral wanneer die van ernstigen aard zijn, niet door middel van medi camenten genezen; in zoodanig geval neemt men zij (120 ) zijne toevlugt tot wigchelarij, begrijpende men, den boozen geest, dien men zich voorstelt, hier of daar in de nabijheid zich op te houden, door het aanbieden van offeranden te moeten be- vredigen. Gedurende mijn laatste verblijf in de baai van Kendari, gebeurde het, dat een kind, voor mijne woning spelende, plotseling ziek werd. Al de middelen, die men tot de herstelling van hetzelve aanwendde , waren vruchteloos; de toe- stand van het kind verergerde van dag tot dag. Daar zijne naaste bloedverwanten rondom den voet woonden eener kleine verhevene landpunt, op welke mijne woning is opgerigt, trof het uithangen van vlaggen, het aanhoudend gezang, met het gebons van den Genrang of inlandsche trommel en van den Gong gepaard, weldra mijne aandacht, en ik bemerkte spoedig, dat aan boord van eene der naastbij liggende praauwen eene bij- zondere plegtigheid werd uitgeoefend, en dat alle deze ceremonien alleen dienden om der wigchelarij eenen uiterlijken praal bij te zetten. Ik vernam dan ook , dat al die beweging geen ander oog- merk had, dan om den onzigtbaren geest, door hen Dewa genaamd, om de herstelling van eenen zieke aan te roepen. In den achtermiddag van zekeren dag, wan- neer het aantal Orang Badjos ter bijwoning dier plegtigheid merkelijk was toegenomen, zag men de- de dezelve „ onder het lossen van eenige schoten uit Lilla’s, de praauw verlaten en zich naar den wal begeven. Ongeveer 25 hunner, zoo man- nen als vrouwen en kinderen, zag men nu zeer statig, in hunne beste kleederen uitgedost, on- der een aanhoudend gezang en het geraas der bovengemelde instrumenten, zich naar eenen ou— den grooten Mangaboom rigten, naast welken mijne woning staat. Eene oude vrouw, in mannelijk gewaad gekleed en met eene kris gewapend , opende den optogt; onmiddellijk ach- ter haar volgden degenen, die met het dragen der ‘wierookpotten en der bestanddeelen , waar— uit de offerande was zamengesteld, belast waren; de geraasmakende muzijk-instrumenten sloten den trein, en zóó bereikte men den genoemden boom, alwaar, nadat men den voet van deszelfs stam met een stuk grof wit lijnwaad omhangen had, de offeranden, uit verschillend gekleurde rijst, visch en kip, alsmede uit sirie te zamengestelde eetwaren bestaande, onder bewierooking werden neêrgezet; voorts werd er eene mat gespreid, waarop de oude vrouw plaats nam, terwijl het overige gezelschap zich op de hurken, in halven cirkel \om den voet van den boom schaarde. Er werd nu een tijdlang door de vrouwen, die de ceremonie bijwoonden, gezongen; daarna ston- den allen op; de oude vrouw (Ma Sauroe), die aanhoudend met rijstkorrels werd bestrooid, liet nu ( 122 3 nu een hoen los, naderde inmiddels den boom, besmeerde deszelfs stam met olie, die zij bij zich droeg, trok vervolgens hare kris en begon op mlandsche wijze te dansen, zettende, onder on- ophoudelijk zingen en het geraas der muzik, de kris op hare borst, als wilde zij zich door steken; ten laatste geraakte een man, met eene piek gewapend, doch overigens door niets uit- stekends van de andere deelhebbende enderschei- den, mede aan het dansen; en hiermede nam de plegtigheid aan den boom, na ruim een half uur geduurd te hebben, een einde, en trok de op- togt, met achterlating van al de medegebragte en bij den boom uitgestalde eetwaren, weder statig en langzaam naar den waterkant en het boord der Soppé’s, welke men, om plaats te winnen, twee aan twee met elkander verbonden had, en begaf zich naar het boord der praauwen terug, alwaar de plegtigheid een begin had ge- nomen. De praauw, ‘waarin zich het zieke kind bevond, bereikt hebbende, vertoefde de op- togt korten tijd aldaar, roeide vervolgens tot op eenigen afstand, onder aanhoudend geraas, gedans en muzijk weder van boord en ten laatste nogmaals naar hetzelve terugkeerende, werd er driemaal om de praauw ‘heen geroeid, terwijl er tevens driemaal van de Soppé’s en de praauw geschoten werd, en daarmede liep de plegtigheid af. De- zelve had de navolgende beduidenis: Het ( 123 ) Het kind, plotselijk ziek geworden zijnde en geene aangebragte middelen werking hebbende gedaan, zoo begreep men, dat er eene boven- natuurlijke omstandigheid moest hebben plaats gevonden, om die ongesteldheid te hebben kun- nen veroorzaken, en dat dus ergens een booze geest moest huisvesten, die een gedeelte van de ziel van dat kind, had tot zich genomen. Daar het kind voor mijne woning spelende, was ziek geworden, zoo begreep men, na rijpe overwe- ging, dat die booze geest nergens anders deszelfs verblijf kon hebben, dan in den bewusten, hoo- gen, van ouderdom half uitgeteerden boom; en, om nu het ontnomen gedeelte der ziel weder aan het kind terug te bezorgen, hield men, op de hierboven beschrevene wijze, op de terug- gave van hetzelve, bij den boozen geest aan. — Men wil, dat de bediening van het heidendom onder de Orang Badjos, weder sterker in zwang is gekomen, sedert het uitbarsten der Cholera onder hen. Opmerkenswaardig is het, dat die ziekte eerst in 1828 te Kendari, om welken tijd aldaar een groot aantal menschen gevestigd wa- ren, woedde; dezelve barstte kort daarna te Boeton uit, echter in minder hevigen graad. Ook bij andere gelegenheden worden heiden- sche instellingen, waaruit men zich een denk- beeld kan voorstellen der verwarde begrippen, onder welke het Oggemmeren bij hen gediend wordt, (124) wordt, opgevolgd; zoo wordt er, om eene goede vangst af te smeeken, aan de zee geofferd; ook geschiedt dit ten aanzien van klippen, eilandjes, landpunten enz. ; zelfs diegenen onder hen, welke zich Mahomedanen gelooven te zijn, hebben zich nog niet van die heidensche begrippen ontdaan. Priesters, om onder hen de leer van MAHOMED te verspreiden, vindt men weinig, en die er zijn, behooren nimmer tot den stam der Orang Badjos zelven. De levenswijze, die dit volk is toege- daan, levert moeijelijkheden op, om hieraan be- vorderlijk te zijn; de onthoudingen , bij voor- beeld , die de wet van MAHOMED voorschrijft, omtrent het eten van den schildpad, het ge- bruik van sterken drank en diergelijken, zouden voor dat zeevolk een gemis zijn, waaraan het- zelve zich niet wel zal kunnen onderwerpen; het gebruik van sterken drank, vooral van den arak-anijs, die te Batavia gestookt wordt, is algemeen onder hen in zwang; het onmatig ge- bruik, dat beide seksen van denzelven maken, is hun zelfs als eene groote ondeugd ten laste te leg gen. De dienst der Priesters wordt veelal ingeroe- pen , wanneer die toevalligerwijze met handelaren onder hen verschijnen, of bijaldien men in de nabijheid der plaatsen komt, waar die aanwezig zijn 3 zoodat die Priesters, welke met hen om zwerven, niet dan tot het verrigten van onver- mijdelijke bedieningen, zoo als, bij voorbeeld, het ( 125 ) het ter aarde bestellen hunner dooden, geroe- pen worden. | Aangaande den oorsprong van dat visschers= volk, kan men niet anders, dan tot gissingen zijne toevlugt nemen. Welke moeite ik mij ook gegeven heb, om eenige geloofwaardige be- rigten dienaangaande in te winnen, heb ik die nimmer zoo voldoende kunnen erlangen, om met genoegzame zekerheid tot dat tijdstip te kunnen besluiten. Naar hunne ligchamelijke gesteldheid en gelaatstrekken behooren zij tot het Maleitsche menschenras; maar, of eenmaal, in vroegeren tijd, al de onderscheidene stammen een zelfstandig: volk hebben uitgemaakt, laat zich moeijelijk be- slissen. Eene vergelijking hunner onderscheidene talen vooral, zoude dienaangaande veel licht kunnen verspreiden. Er bestaat intusschen veel waarschijnlijkheid, dat diegenen, welke tot den stam der Orang Badjos kunnen gerekend worden te behooren; zich vroeger vooral in het Makas- saarsche rijk moeten hebben opgehouden. Ten aanzien dezer gissing wordt zekere, vrij aan zienlijke, digt bij Goa gelegene negerij Tidoeng genoemd , hoezeer er geene sporen meer te vin- den zijn, dat dit oord hun eenmaal tot verblijf verstrekte. Het is alleenlijk bij wijze van over- levering , dat zij zelven beweren, vroeger daar gevestigd te zijn geweest, om welke reden zij zich ook wel Orang Badjos van Tidoeng noemen. Ï Hun (126 ) Hunne taal, dit bekennen zij zelven, wordt naar hun weten, nergens aan den wal gesproken, en er worden zelfs geene sporen gevonden, dat die vroeger eenmaal hier of daarsin gebruik is geweest, niet tegenstaande zij de blijken draagt, tot eene, vroeger hier bestaan hebbende, wel= hiet over dezen archipel verspreid geweest zijnde taal, de zoogenaamde, thans verloren geraakte Polyneesche , behoord te hebben. Aannemelijk komt het mij voor, dat velen hun- ner, langen tijd te Tidoeng of daaromstreeks hun verblijf zullen gehad hebben: eene geriefelijk voor hen gelegene plaats, wegens de nabijheid der handeldrijvende Makassaren, aan welke hunne producten verkocht en door deze naar den wes- telijken archipel vervoerd werden. De val van dit eertijds magtige rijk en de invloed, dien dezelve noodzakelijk op hunnen handel moet heb- ben te weeg gebragt, zal zeer zeker ook in de gevolgen allernadeeligst op de Orang Badjos heb- ben gewerkt, en hoogst waarschijnlijk veel tot derzelver verstrooijing hebben bijgedragen; ter- wijl Boni, in magt toenemende naar mate Ma- kassar verzwakte, en aangespoord door het voor- deel, dat er aan verbonden was, om zich dat volk ten nutte te maken, hetzelve door middel van zijnen invloed, gedeeltelijk weder hereenigde, en hun in het hart des lands eene verblijfplaats aanbood; en van hier, dat de digt aan het strand, | miet niet ver van de hoofdplaats verwijderd liggende negerij Badjoa (naam, ontleend van het volk, dat dezelve stichtte), sedert dien tijd de voor naamste Bonische handelplaats werd. Tot op den huidigen dag achten zij zich nog, wanneer zij niet in Gouvernements-landen geze ten zijn, onderdanen van Goa of Boni. Dege- nen, die in de Sumanapsche of, zoo als de Ma- kassaren zeggen, Kangiangsche eilanden onder den naam van Sadoelangs bekend zijn , alsmede die, welke in de straat van Makassar zich op- houden, erkennen den Radja Goa als bescherm- heer, terwijl de elders rondzwervende en tot dien stam behoorende, veelal zich als onderdanen van Boni willen beschouwd hebben. Men vindt thans nog hoofden onder hen, door Boni aange- steld, onder de benaming van Lolo, Glarang, Poengawa en Kapitein; maar, thans grootendeels ook. uit dat land geweken en hier en daar ver- strooid zijnde, zoo zijn het tegenswoordig de hoofden, door hen zelven, zonder tusschenkomst van Boni gekozen, aan welke zij zich groo- tendeels houden. Men kiest dezelve bij erfop- volging uit diegenen hunner, welke hiertoe we- gens geboorte aanspraak hebben, onder de be- namingen van Lolo, Glarang of Poengawa, in de wandeling veeltijds onder den, bij hen ge- eerbiedigden eeretitel, Orang Toewa vervat. Hoezeer deze hoofden over ’talgemeen eenige Et Wel (128 ) weinige voordeelen genieten, zoo als bij gele- genheid van het voltrekken van huwelijken, het afmaken van twisten enz., zijn deze ech- ter zeer onbeduidend en moeten die betrekkin- gen derhalve meer als eertitels, dan wel als winstgevende beschouwd worden, | | In de bogt van Tolo is dit volk mede sinds lang omzwervende; vooral vond men hetzelve op zekeren voet gevestigd te Taboenkoe en op sommige plaatsen in de Bongaaische eilanden; het was althans daar, dat men hen na iedere vischvangst vereenigd vond, en hoezeer de Laiwoeische kust vlijtig door hen bezocht werd, is het toch niet bekend, dat zij zich daar ooit langen tijd ophielden, maar, zoodra zij zich van de gezochte benoodigdheden hadden voorzien, zich telkens weder van dezelve verwijderden. Er is hierboven reeds opgemerkt, dat de baai van Kendari ten aanzien dezer kust vooral in aanmerking kwam, uit hoofde der uitstekende eigenschappen, die dat oord voor hen opleverde; want dáár, in de veiligste haven, die men zich bedenken kan, zagen zij zich in staat gesteld, alle benoodigdheden te verkrijgen en in al hunne behoeften te voorzien, zoowel wat betrof het aanschaffen van praauwen en alles, wat tot de uitrusting van dezelve betrekking heeft, als ook hetgene hunne levensmiddelen aanging, welke zij op de goedkoopste wijze konden bekomen. Se- A29) Sedert de laatste tijden heeft evenwel die plaats meer opgang gemaakt, dan immer te voren, Een zamenloop van toevallige omstandigheden, die gunstig hiertoe hebben medegewerkt, waren, in staat om dezelve, in den loop van eenige wei- nige jaren, niet alleen tot de stapelplaats der meest gezochte Indische producten in de golf van Tolo, maar welligt van den geheelen ooste- lijken archipel te vormen. De onberekenbare voorspoed, dat oord ten deel gevallen, bleef in tusschen niet onopgemerkt, en scheen de eerste oorzaak te moeten worden, waardoor hetzelve uit den nacht ‚ waarin het bedolven was, aan het daglicht wierd blootgesteld, Aan eene korte aanwijzing van de toedragt der zaken, die zulks bewerkt hebben, met bijvoeging van eenige daartoe betrekkelijke bijzonderheden, vermeen ik hier gevoegelijk eene kleine plaats te mogen inruimen. | Zeker woelziek Bonisch Prins, AROE BAKOE geheeten, zich de ongenade van zijnen vorst op den hals gehaald hebbende en, uit dien hoofde, reeds vroegtijdig uit zijn vaderland geweken, bezocht, door het toeval geleid, de Laiwoeische kust; en, het rondzwerven moede, vestigde hij zich aan de rivier van Sampara, in het aangren- zend gebied van Loepo Loepo. Na een aantal jaren aldaar te hebben doorgebragt, verliet hij eindelijk die plaats en begaf zich naar het eiland Moe- (130 ) Moena, alwaar hem, door een huwelijk met eene Prinses van Tioro, het bestuur van dat District in handen viel. Alhoewel gedurende eene reeks van jaren in ongestoorde rust aldaar gevestigd geweest zijnde, werd hij eindelijk door Makas- saarsche rustverstoorders, aan wier hoofd ze- kere SARIB ALIE zich bevond (in de wandeling TOEWANNA I DONDANG genaamd, geboortig van Labakang [residentie Maros], maar woon- achtig in de, aan de rivier Tjuoan gelegene negerij Jong-Goa, District Laykan), overgehaald, om zich onafhankelijk van Boeton te maken, waartoe het tijdstip thans scheen gekomen te zijn, daar op de hulp der Makassaren was staat te maken, die, hiermede in verband, gelijktijdig eenen inval in het gebied van Moena zouden be- werkstelligen, hetwelk "ToEwANNA 1 DONDANG; voor zich wenschte te veroveren. Met afwisse- lende kans werd de hieruit met de Boetonnezen voortgesproten oorlog, ruim vier jaren achtereen voortgezet, vindende TOEWANNA I DONDANG; door deszelfs naauwe bloedverwantschap met som- mige van de voornaamste hoofden der Magindanao- zeeroovers, krachtigen onderstand in zijne onder- - neming. Dan ten laatste, waarschijnlijk ten ge- volge der nederlaag, dien zeeroovers, te Toli Toli op Celebes westkust, in 1822, door de onzen toegebragt, dien missende; daarbij eindelijk ver- zwakt en zich door verkeerde maatregelen de | on- (131 ) ontevredenheid, ook van een groot gedeelte der boorlingen van Moena, op den hals gehaald hebbende, vond hij zich genoodzaakt, Moena te verlaten, en trok hij naar Tioro terug; zich echter aldaar niet veilig achtende, nam hij, het aanhoudende oorlogen moede, in weerwil der hem door ARor BAKOE aangebodene hulp, de gelegenheid te baat, om naar het Makassaarsche land terug te keeren. TOEWANNA I DONDANG, op Gelebes terug gekomen, vond in den toen dreigenden oorlog tusschen het Gouvernement en Boni, voor zijnen woelzieken geest een nieuw strijdperk; hij begaf zich naar Labakang , zijne geboorteplaats, stelde zich onder den ons vij- andelijken Regent van dat District, en leende, op des Regents aanzoek , de hand tot het over- rompelen onzer kleine militaire bezetting, on- der den dapperen Luitenant GiLrAM, aldaar, welke bezetting geheel door hem vernield werd. ÁROE BAKOE, alzoo verstoken van verdere hulp, te Tioro achtergebleven zijnde en zich niet in staat gevoelende, om met goed gevolg den oorlog tegen Boeton te blijven voeren, dacht wèl te doen, met zich langzamerhand gereed te ma ken, om insgelijks het eiland te verlaten. Hij was dien ten gevolge weder voornemens, om naar het land van Latwoei terug te keeren, toen hij, kort voor zijn vertrek van Tioro, eene uitnoo- diging van Lakina Koenawie ontving, om zich in (032) in de baai van Kendari te gaan vestigen, Die Vorst beloofde, hem alle mogelijke hulp te zul- len verleenen, opdat hij in het ongestoorde be- zit der baai mogte geraken en wel op grond, dat bijaldien ArRorE BAKOE geen bezit van de- zelve nam, de zeeroovers , die in groot aantal in hare nabijheid omzwierven en waarmede hij voor- gaf, reeds ettelijke malen in de baai zelve hand- gemeen te zijn geweest, zich zeker in dezelve zouden vestigen. AROE BAKOE liet zich overha- len, gaf aan dit verzoek gehoor en, gevolgd door een aantal zijner meest vertrouwde lieden en ten naastenbij twintig praauwen Orang Bad- jos, die toen juist te Tioro vereenigd waren, bereikte hij, in den loop van het jaar 1823, of in het begin van 1824, de baai van Kendari. AROE BAKOE, hoezeer met weinige middelen hiertoe uitgerust, maar bij de verschillende stam- men ter goeder naam en faam bekend, vestigde zijn gezag aldaar meer en meer. De Orang Badjos, een’ zweem van bescherming vindende, vermeerderden spoedig in aantal , waartoe de oor- log met. Boni, in 1824 en 1825, vooral gunstig medewerkte, daar de opgang, welken dat oord maakte, een groot aantal der Orang Badjos van Badjoa bewoog, om zich mede derwaarts te be- geven; de handelaren van Makassar en een zwerm Boegineesche praauwen, de door hen gezochte voortbrengselen der Orang Badjos daar bijeen ver- (133 ) verzameld vindende, deden hetzelve aan, terwijl de bewoners van andere kustplaatsen en eilan— den , voor hunne producten eene markt te Ken- dari vindende, die plaats te dien einde kwamen opzoeken, en haar alzoo tot eene stapelplaats voor den handel in de bogt van Tolo hielpen vormen, waartoe bovendien hare Geographische ligging niet weinig bijdroeg. Overgehaald door slechte raadgevingen, en vermoedelijk uit vrees, van niet op den wen- schelijken voet met de inboorlingen te zullen blijven, daar somwijlen reeds eenig ongenoegen met dezelve had plaats gehad, werd, tegen het midden van den jare 1830, de baai op het on- verwachts door AROE BAKOE verlaten, welk voor- beeld de handelaren en Orang Badjos spoedig volgden, daar deze zich, door deszelfs verwij- dering, van de bescherming tegen de inboor- lmgen ontbloot zagen: zoo dat omstreeks de maand Augustus van dat jaar, niet anders dan de treurigste sporen harer vroegere welvaart overbleven. In den beginne van het jaar 1831, mijne eerste reis naar de golf van Tolo makende, bezocht ik die baai op mijne terugreis, met geen an- der doel, dan om de plaats, van welke mij zoo- vele schoone tafereelen waren opgehangen, in persoon te gaan bezigtigen en te beproeven, in hoe ver het mij zoude kunnen gelukken, om de Orang (134 ) Orang Badjos daar weder te hereenigen , daar mij dit volk in de verkeering, welke ik tot dus verre met hetzelve gehouden had, algemeen des- zelfs verlangen had te-kennen gegeven , om, wan- neer het door eene toereikende bescherming daar- toe in staat gesteld kon worden, naar die baai terug te keeren: eene omstandigheid, die voor mij het voordeel aanbood, van in den vervolge niet in de noodzakelijkheid te vervallen, om hen in de afgelegenste oorden en schuilhoeken te moeten gaan opzoeken, hetwelk ik bevonden had, met een vaartuig ter grootte van het mijne, in een geheel onbekend vaarwater, op den duur ondoenlijk te zijn. De lieging dezer baai was op geene mijner kaarten aangegeven, noch in _ eenige beschrijving der kust vermeld, zoodat ik vermeen, dezelve ontdekt te hebben, toen ik haar voor de eerste maal, op den 9e" Mei van dat jaar, bezocht. Onbekend met het vaarwater naar de baai, had ik goedgevonden, om de brik Celebes, met welke ik alstoen de reis deed, op eene der zandplaten voor dezelve ten anker te brengen, en er werd derhalve besloten, haar met eene sloep te gaan opzoeken, Twee Makassaarsche praauwen, door mij eenige dagen te voren naar Kendari vooruitgezonden, ten einde de bevol- king , om geene onnoodige opschudding: te ver- oorzaken, met mijne aanstaande komst bekend te ( 135 ) te maken, waren de eenige vaartuigen, die het oog in de baai ontdekte. De aankomst dier praauwen had intusschen eenige inboorlingen aangelokt, met dewelke men een vriendschap- pelijk verkeer aanknoopte, zonder hen echter met de oorzaak van het bezoek bekend te maken, en men wist hen zelfs weldra over te halen, om hetzelve ook ter kennis van Lakina Koenawie te doen brengen. Deze weinige menschen alzoo, waren de eeni- ge, die zich tijdens dit mijn eerste oponthoud vertoonden; de meeste schenen door nieuwsgie= righeid te zijn uitgelokt; geen praauwtje nader de ons, zonder van eenen tolk voor de Boegi- neesche taal voorzien te zijn: eene omstandig heid, die het voordeel medebragt , van spoedig _ met elkander op eenen vertrouwelijken voet te _ kunnen komen. Ik kon mij, af te meten naar hetgeen voor het oog: aanschouwelijk was, naau- welijks een denkbeeld.der vroegere welvaart vormen ‚ die, naar de eenparige verzekering , hier nog zoo kort geleden moest bestaan hebben. De natuur, die hare gaven zoo mild in die vrucht- bare streken aan het plantenrijk mededeelt, had het strand weder met zulk eene weelderige wil dernis bedekt, dat men er aan zoude getwijfeld hebben , dat. hetzelve immer te voren was be= woond geweest; en in de daad, er zouden zich geene sporen hiervan aan het oog ontdekt heb ben, ( 136 ) ben, ware het niet, dat het paalwerk eener me- nigte huizen, hetwelk bij het verlaten der baat, aan de algemeene vernieling weêrstand geboden had en waarop het korte tijdsverloop deszelfs schadelijken invloed nog niet had kunnen uitwer— ken, hiervan de ondubbelzinnigste kenteekenen hadde opgeleverd. __Naauwelijks aan boord mijner praauw in de baai aangekomen zijnde, mogt ik al dadelijk de verzekering van de aanstaande komst van Lakina Koenawie deelachtig worden, en weinige dagen verliepen er, toen die tijding hare bevestiging verkreeg en hij mij, aan boord van eene der praauwen, een bezoek kwam brengen, Deze eerste ontmoeting met den voornaamsten man van het land, den eenigen , die in staat was, om tot eene wenschelijke herschepping van za- ken behoorlijk te kunnen medewerken, moest noodzakelijkerwijze het volgend lot van Kendari beslissen. Door eenen zamenloop van omstan= digheden was ik met middelen, om indruk op hem te maken, uitgerust; en de invloed van dezelve was grooter, dan ik aanvankelijk had durven vooronderstellen, hetwelk zich spoedig uit een gehouden mondgesptek met hem liet opmaken. Hij onderzocht de oorzaak mijner komst niet, als van zelf begrijpende, zoo als hij zich met blijdschap uitdrukte, dat de Compagnie thans het voornemen scheen te hebben, om zich in (137 ) in zijn land te komen vestigen: eene gebeurte- nis, die hem tevens de geloofwaardigheid eener voorspelling niet weinig bevestigde. Hij ver- zekerde mij, dat hij, reeds spoedig na AROE BAKOE’s vertrek uit de baat, den tempel, aan zijnen God gewijd, met het voornemen bezocht hebbende, om eenige inzage in het toekomstige lot van zijn land te mogen erlangen, bij wijze van ingeving, de toezegging had ontvangen, dat hij, ten aanzien der plaats gehad hebbende verstoring , weldra schadeloosstelling zoude vin- den, doordien zich al spoedig een ander magtig volk in zijn land zoude komerf vestigen, het- welk handel en welvaart zoude verspreiden. Het kwam mij voor, dat, ten gevolge van al hetgeen er gedurende die bijeenkomst omging, zijn zenuwgestel sterk was aangedaan: eene aan— houdende zigtbare beving, die hem zelfs het spreken veelal moeielijk maakte, verraadde zulks. Het was de eerste maal, dat hij een’ Eu- ropeaan zag, in welken hij zich daarbij zeker den vertegenwoordiger der Compagnie voorstel— de, waardoor hij zich geen klein denkbeeld der magt en grootheid zal hebben gevormd, waar- mede zijns inziens’ mijn persoon bekleed moest zijn. Wat nu dit laatste betrof, zoo kan de omstandigheid, dat ik vergezeld was van ze- keren SARIB IsSSA, den jongsten broeder van TOEWANNA I DONDANG, welke mij op last van de- (138 ) dezen zijnen broeder, als geleidsman en bescher mer tegen de zeeroovers, op die reis was mede- gegeven, eene gunstige uitwerking hebben te weeg gebragt, Deze toch was een man, dien men daar te lande wel niet persoonlijk kende, doch wiens naam reeds eenen zekeren ingang waarborgde , en mijn persoonlijk aanzien , door— _ dien hij mij als ondergeschikt volgde, nood wendig op een uitstekender en voor de zaken wenschelijker standpunt verhief. Er bestond geene _ reden voor mij, om Lakina Koenawie op dat oogenblik van zijne dwaling terug te brengen; hem in dien waan te laten, verzekerde mij en _— den mijnen, den zekersten weg voor onze vei- — ligheid. Ik kan intusschen niet ontveinzen, dat zijn gelaat en zijne houding, hoezeer woest en onbedwongen, en de openhartige en berede- j neerde wijze, op welke hij mij zijne belangens voordroeg , zeer voor hem innamen, en ik mij omtrent heimelijk verraad van zijnen kant, im het minst niet ongerust maakte. Met levendige kleuren hing hij mij een tafe- — reel op van de vorige gelukkige gesteldheid — zijns lands, ten gevolge van den handel, die in — de baai van Kendari gedreven werd, en met zigthare aandoening op de treurige overblijfsels — der woningen wijzende, de eenige nog voor- handen zijnde bewijsstukken hunner vroegere _ welvaart, eaf hij, zich dien tijd in het geheu- Ä gen @ bm ee: Orme EN OE eenden En ST oe nn et, ( 139 ) gen terug brengende, zijne diepe smart over het voorgevallene te kennen, mij daarbij plegtig betuigende , dat de oorzaak dier verstoring, hem niet ten laste moest worden gelegd. Hij beriep zich op de vrijmoedige wijze, waarop hij het had durven wagen om voor mij te verschijnen, en voegde daarbij, dat hij zulks in geval van schuld, niet gedaan zoude hebben; daarentegen verklaarde hij, dat het aan de inboorlingen van de binnenlanden, met welke hij im onnun verkeer- de, moest geweten worden; het was hem zelfs niet altijd mogelijk , zoodanig tegen hunne hei- melijke aanvallen te waken, dat niet somtijds nog enkele ongelukken, ten gevolge van het, kopsnellen , zouden kunnen plaats vinden. Mijn voornemen om den volgenden dag na onze bijeenkomst de baai weder te verlaten , ten einde de reis naar Makassar te vervolgen, ver- nam hij met groot leedwezen; hij gaf te kennen, zich te hebben voorgesteld, dat ik mij onmid dellijk aan de baai zou hebben komen vestigen: eene gedachte, die hem, wegens het goede, dat hij er zich van voorstelde, reeds voorloopig zoodanig bezig hield, dat ik geloof, dat zijne verbeelding hem, gedurende deszelfs verblijf aan de baai, weder in het oude bloeijende Kendari verplaatst had. Daar ik hem vooral had moeten beloven, van in den loop van het volgende jaar terug te zullen komen, was hem de noodzake- lijk Ld (140 ) lijkheid eener woning voor mij, in den geest gekomen, en hij beloofde mij, dat hij dezelve op de plaats, waar ik die slechts wenschte te hebben , zoude laten zetten. Na deze eerste bijeenkomst, die ettelijke uren duurde, scheidden wij in de beste verstandhou- ding van elkanderen. Beiden voldeden wij aan onze beloften: ik kwam het volgende jaar terug, en hij had zorg gedragen, dat ik mijne woning gereed vond. Dit gaf natuurlijk aanleiding, om de aangeknoopte vriendschappelijke betrekking te hernieuwen en hierdoor de oorzaak van de weder opkomst dier belangrijke plaats te worden, Men vindt langs twee kanalen, die door het voor dezelve gelegen heuvelachtige eilandje Nambo gevormd worden, toegang tot de baai; maar daar het zuidelijkste gedeelte, bij gewoon laag water, genoegzaam droog valt, zoo is het zelve, ook bij hoog water, niet anders dan voor kleine vaartuigjes bruikbaar; terwijl de noor- delijke toegang, die bijna een vierde van eene Hollandsche mijl lang is, en in zulk eene bogt loopt, dat de baai, van de zeezijde af, volstrekt niet in het oog valt, een naauw maar diep vaar- water oplevert, welks beide oevers een weinig: verheven, steenachtig en steil zijn en op som- mige punten slechts eene kabellengte breedte hebben. Alhoewel het vaarwater, hier en daar, tot op drie- (Ml) drievierde eener kabellengte vernaauwd wordt, vindt men in hetzelve toch niet minder dan 11 v”. zandgrond bij den laagsten stand van het water; maar in de baai zelve, die zich nog bovendien eene Hollandsche mijl versmalt, en op hare grootste breedte, drie-achtste eener Hollandsche mijl be- slaat, wordt, al afnemende, naar mate men dieper in dezelve komt, klei- en moddergrond gevonden, zonder door eenige verhindering, van welken aard cok, te worden vernaauwd. Aan haren bodem ontlasten zich twee aanzienlijke rivieren, Loepo-Loepo en Kamboe geheeten, terwijl er voorts nog een groot aantal beekjes in dezelve vallen, alle min of meer geschikt, om den afvoer van producten bevorderlijk te zijn. De landstreek, die tamelijk wel be- woond en bebouwd wordt, is heuvelachtig; het strand veelal tot aan zee, boschachtig, grooten- deels begroeid met zoogenaamde Tangere- en Bankoboomen: houtsoorten, die niet anders dan aan lage stranden groeijen, zoodat de wortels door het zeewater bespoeld kunnen worden. Hoezeer het strand alzoo bij hoog water grooten- deels overstroomd wordt, geschiedt zulks maar tot op geringen afstand binnenwaarts, en wordt hetzelve van rondsom weldra door heuvelachtig, doch zeer vruchtbaar land vervangen. Rijst en vele andere levensmiddelen zijn er goedkoop en overvloedie , zoomede alle benoodigdheden voor K het (142) het bouwen van huizen en praauwen. Het luchts- gestel is er gezond en zeer gematigd; de Ther- mometer van Fahrenheit, van April tot in het midden van Augustus 1834, dagelijks waarge- nomen, wees tusschen 70° en 89°; hare ligging voor den handel is ten uiterste geschikt, te mid- den van een zeer rijk gedeelte onzer bezittingen en van onze voornaamste kantoren; de toegang tot dezelve is voor de grootste schepen genaak- baar, en niet aanmerkelijk bezijden de gebruike lijkste passage der schepen van Java naar het oostelijk gedeelte van den archipel; hare plaat- selijke gesteldheid voor schepen en vaartuigen aanlokkelijk, zoo om de gemakkelijke aanschaf fing van levensmiddelen, water en brandhout, als wegens het groote waterverval bij springtij, hetwelk ik er tot 8£ Amsterdamschen voet heb waargenomen: derhalve allergeschiktst tot het nazien en repareren derzelve, onder water. Om kort te gaan, eene menigte omstandigheden werken te zamen, om dat oord eenmaal voor ons tot een gewigtig punt van vestiging te maken; onze invloed op Celebes zal , doordien dit oord zich, onder behoorlijke leiding, weldra als eene voorname handelplaats zal kenmerken, op eene doeltreffende wijze bevorderd worden; de handel , eenmaal te Kendari gevestigd, zal het middel aan— bieden, om door de voordeelen, aan denzelven verbonden, de, aan het Gouvernement onder- | war- ( 143 ) & worpene stammen, beter in de hand te werken; een groot aantal praauwen, die thans onze kan= toren ontwijken, doch de rijkste deelen onzer bezittingen bezoeken, en ook den handel met vreemde bezittingen lenen houden, zullen zich alsdan daar vestigen, en zich van ons meer af- hankelijk maken ; de handel, onder behoorlijke leiding aldaar opgebeurd, zal, gepaard met het gevestigd gezag, ook gunstig op den staat der bevolking in die afgelegene streken werken, en bovenal invloed hebben op de veiligheid ter zee, doordien de middelen tot een eerlijk be- staan zullen toenemen, en wanneer men (zoo als het Gouvernement zich reeds heeft voorgesteld) door middelen van zachtheid en overreding eene proef wenscht te nemen, om de zeeroovers op beter spoor terug te brengen, dan zal zeker nergens geschikter vestigingspunt, tot eene onderne- ming van dien aard noodig, gevonden worden, aangezien onder de uitstekende eigenschappen, aan dat oord verbonden, ook de kenze der mid- delen begrepen is, om de eilanders met matige inspanning aan een bestaan te helpen: een nood- zakelijk vereischte bij de veranderingen, welke de levenswijze van die menschen zoude onder gaan , en waaraan dit oord dermate bevorderlijk zal kunnen zijn, dat er geen de minste reden i IS, om aan den goeden uitslag te twijfelen. Ter bereiking dezer verschillende oogmerken, | wordt (Ik) a wordt niet anders dan eene matige bescherming gevorderd. Met de weinige middelen , die mij ten dienste stonden, is onze invloed op het zuid- oostelijk schiereiland en vooral te Kendari, op eenen vasten voet gekomen: eene matige mede werking slechts van het Gouvernement, zal een gezag op dat gedeelte van Gelebes kunnen ves- tigen , als voor de zaken wenschelijk mag wor- den geacht, en de overtuiging geven, dat de kosten, ter bereiking van dat doel, in dit oord aan te wenden, voor het: algemeen belang ten hoogste doeltreffend zullen zijn en a rijkelijk vruch- ten zullen opleveren! De Orang Badjo’s onderscheiden vier hoofd soorten van schildpadden , en noemen dezelve: Koelietan, Akoeng, Boko en Ratoe. De eerst- genoemde is die soort, welke, uit hoofde harer kostbare schaal , de gezochtste is: het is de zooge- naamde Karetschildpad. De schaal of rug van het dier is belegd met 13 schilden of bladen, die regelmatig, midden op den rug vijf en aan weêrszijde vier , bij wijze van schubben aan el- kander liggen; het zijn die schilden, welke het, ‘ter bewerking zoo kostbare schildpad opleveren. De rand der schaal of van den rug is daaren- boven nog bedekt met 25 aan elkander vattende dunne stukjes, die in den handel onder de be- naming van voetjes of neusjes van de schildpad, be= (145 ) bekend zijn. De waarde van het schildpad hangt af van de zwaarte en hoedanigheid van iederen kop, verstaande men onder die uitdrukking, het gezamentlijke karet, hetwelk tot een en hetzelfde dier behoort, en is als handelsartikel, zoowel voor de Sinesche als Europesche markt, zeer gezocht. Schildpad, dat tegen elkander afstekende en aan beide kanten van het blad zoo veel moge- lijk gelijkvormige, witte en zwarte vlakken heeft, is in de oogen der Sinezen veel schooner en wordt uit dien hoofde gretiger door hen op- gekocht, dan wanneer het die eigenschappen mist, en daarentegen roodachtig, meer ge- vlamd dan gevlekt is, weinig wit bevat, of welks kleuren, naar hunnen smaak, slecht verdeeld zijn. De grilligheid der Sinezen doet hen som- tijds enkele koppen met ongehoorde prijzen be- talen , namelijk dezulken, die onder de bena- ming van witte koppen doorgaan en door hen almede onder bijzondere benamingen onderver- deeld worden. Eene naauwkeurige omschrijving dier soort en derzelver onderverdeelingen te maken, is bijna onmogelijk, daar die van vele omstandigheden afhankelijk is, die in onze oogen onopgemerkt blijven. Het komt mij daarom voldoende voor, omtrent dezelve aan te merken, dat zoodanige koppen, die bij de hierboven ge- noemde eigenschappen, in de bladen veel wit onthouden , zoo de buitenste rand van ieder blad, ter ( 146 ) ter breedte van 2 à 3 vingers geheel wit is, en de zwaarte van dien kop 2£ katje weegt (hoe danigheden, die men zelden vereenigd vindt), op eene waarde van duizend gulden en daarbo- ven geschat kan worden. De voetjes van de schildpad zijn alleen voor de Sinesche markt geschikt; wanneer de twee achterste stukken gaaf en van de zwaarte van £ katje of daarom streeks zijn, hetgeen zeer zeldzaam het geval is, kunnen dezelve tot eene waarde van vijftig gulden en daarboven stijgen. Zelden weegt het gezament- lijke karet eener schildpad. meer dan 3 katjes; desniettemin beweert men, dat er somwijlen kop- pen van 4 en 5 katjes voorkomen. Men vindt somtijds ook karetschildpadden, waarvan de schaal, in stede van uit 13 bladen, uit een enkel ongeschubd blad bestaat; de Orang Badjo’s noemen die soort, welke zeer zelden voorkomt, Lodjong. De Akoeng levert ook karet, maar het schild dun en van slechte hoedanigheid zijnde , wordt aan deze veel minder waarde gehecht, De Boko is dezelfde, die door de Maleijers Panjoe wordt genaamd. Zij is de gewone zee= schildpad, waarvan men geen ander nut trekt, dan dat zij gegeten wordt. Tot die soort dient ge= bragt te worden de Panjoeboei, zijnde de gewone schildpad met dik schild, even als dat der karet, maar van slechte hoedanigheid en daarom ook van geringere waarde; het is eene soort, die zeer (A47) zeer zelden voorkomt: zoomede de Akoens Boko, onderscheidende deze zich van de gewone Boko, door haren aanmerkelijk grooteren kop. De Ratoe eindelijk, levert eene soort op, die zich door hare bijzondere grootte onderscheidt, bewerende de Orang Badjo’s, dat zij gewoon- lijk tweemaal zoo groot is, als de grootste karet- schildpad, en derhalve 5 à 6 voeten lengte en welligt meer kan bedragen. De gebruikelijke wijzen, waarop de Orang Badjo’s de schildpadden vangen, bestaan hoofd- zakelijk, zoo als hierboven reeds werd aan- gehaald, door middel van den Ladoeng, den Harpoen en het Net; hierbij zoude men nu nog kunnen voegen, de eenvoudigste van alle, die namelijk , om op gezettene tijden, wanneer de wijfjes zich tot eijerleggen op het strand bege- ven „ dezelve alsdan te overvallen. Deze is dan ook de gebruikelijkste, ik mag zeggen schier de eenige wijs, waarop de kustbewoners dit dier vangen, nemende men daarbij niets anders in acht, dan, zoodra men het dier in zijne magt heeft gekregen , hetzelve het onderste boven te keeren , waardoor het, onvermogend om zich weder om te keeren, hulpeloos in die houding liggen blijft. Somtijds valt het dezen kustbewo- neren, ook door middel der door hen uitgezet- te vischfuiken in handen (waarin het, even als de visch, naar binnen gekomen, geenen uitgang kan. ( 148 ) kan vinden, en zich zelf in de binnenste vak ken van dezelve opsluit). Wanneer de Orang Badjo’s eene schildpad ge- vangen hebben, dooden zij dezelve onmiddellijk, door het toebrengen van eenige slagen op den kop , en nemen daarna hare bovenschaal of den rug in deszelfs geheel af, als het eenige, dat men van het dier bewaart. Het karet op die schaal zoo vast zittende, dat men, hetzelve er aanstonds willende afligten, gevaar zoude loopen van de bladen te scheuren, zoo wacht men daarmede gewoonlijk drie dagen, gedurende welken tijd de weeke deelen tot bederf zijn overgegaan en de bladen met weinig moeite loslaten. Mogt men intusschen’ onmiddellijk na de vangst het karet er wenschen af te ligten, zoo. kan zulks door middel van kokend water gemakkelijk ge- schieden; ook wordt dit doel veeltijds door vuur- hitte bereikt, waarbij men echter gevaar loopt, om de bladen door branding te beschadigen, waarom die wijze dan ook slechts door hen wordt ingeslagen, die de waarde van hetzelve niet kennen. Wat de T'ripang-soorten aanbelangt, die door hen uit zee worden opgehaald, deze zijn te ve- lerlei in soort en te verschillend in prijs, dan dat die onder hare onderscheidene benamingen, door die eenvoudige zeelieden, in den handel zouden kunnen worden gebragt; zulks zoude dien handel eene omslagtigheid bijzetten, waarvan dat volk, 19 ) volk , hoezeer het ook met hun voordeel mogte stroken, zich den last niet gaarne op den hals zoude willen halen. Zij onderscheiden daarom voornamelijk drie hoofdsoorten, en noemen die: 1°. Balla Sekali. 2°, Talipong en 83°. Gama. Onder deze hoofdsoorten worden alle andere verdeeld; wij zullen daarover straks nader uit— wijden en ons thans eerst met eene korte be- schrijving van het dier zelve, de verschillende wijze, waarop men het vangt, en deszelfs berei ding en bewaring om tot het vervoer geschikt te zijn, onledig houden. De Tripang behoort zonder twijfel, als een der rijkste voortbrengselen, die de zee binnen de grenzen onzer bezittingen oplevert, aangemerkt te worden. Vermoedelijk leeft dit dier op vele andere plaatsen onzer aarde binnen de keerkrin- gen, daar men hetzelve op vele eilanden der Zuidzee, tusschen deze grenzen inliggende, en ook van den Indischen Oceaan, gevonden heeft. Het is eene soort van Holothurie of Zeeworm, van zeer verschillende grootte, gedaante, kleur en hoedanigheid; een dier, hetwelk van de grootte van £ tot 1E voet lengte en van 1 à 5 duimen breedte (Rijnlandsch), ten deele glad, of met weinig uitkomende oneffenheden bedekt, dikwijls met een aantal merkelijk uitkomende, doch ( 150) - doch in zekeren zin regelmatige, tepelvormige of wratachtige uitwassen voorzien is; dan weder met een doornachtig uitwas, dat bij de eene soort slap langs het ligchaam afhangt, terwijl ande- ren hetzelve weder in vaster zelfstandigheid met zich omdragen; nu eens gitzwart, bruin of groen- achtige, dan weder bij het witte af, of onder gemengde kleuren zich voordoende. Ondanks deze verscheidenheden dragen zij kenteekenen van tot een en hetzelfde diergeslacht te behoo- ren, hoezeer dezelve door mij niet anders dan onder deze uiteenloopende uitdrukkingen en in algemeene termen kunnen voorgesteld worden. Het dier bestaat voorts, vooral de goede soor ten, uit eene vaste zenuwachtige zelfstandigheid. en is aan beide einden met openingen voorzien; waarvan eene, vooral merkbaar bij de eroo- tere soorten, rondom met een aantal van, zoo ik wel heb opgemerkt, altijd vijf kleine, witte, puntige tanden gewapend is. Men vindt hetzelve langs de kusten van landen en eilanden, en op de ondiepten der zee en, hoezeer veelal in on- derscheidene soorten onder elkander, zoo be- speurt men echter, dat op eene en dezelfde droogte of binnen zekere gedeelten der kust, er onder die onderscheidene soorten , hoofdzakelijk eene of twee menigvuldiger dan andere voor- komen en, gevolgelijk , zich ook veelal soorts- gewijze bij elkander schijnen te houden. Over het ( 11 ) het algemeen schijnt het een vaste regel te zijn, dat, hoe dieper het water is, des te beter de Tripangsoort voor den handel, zoodat zelfs de mindere soorten niet anders, dan op ondiepe of droogvallende plaatsen gevonden worden. De grond, waarop men dezelve vindt, bestaat ge- woonlijk uit wit zand met verspreide koraalstee- nen, of ook wel met eene dunne laag slijk over dekt en dan met eene soort van zeegras begroeid. Hoezeer het dier oogenschijnlijk bewegingloos op den grond ligt, bespeurt men nogtans bij hetzelve merkbare levensteekenen, die naar re- gelmatige natuurwetten schijnen te luisteren. Zoo heeft men, bij voorbeeld, opgemerkt, dat op on- diepe of ‘droogvallende plaatsen, het dier met het opkomen van den vloed, plotseling uit het zand te voorschijn treedt, en de grond als met hetzelve bezaaid is, alhoewel er daar vóór dien tijd, slechts enkelen zigtbaar waren. Men zal hieruit de gevolgtrekking mogen maken, dat de levenswijze van het dier veelal door de werking van de maan geregeld wordt, Zoo heeft men ook opgemerkt, dat, wanneer eenige malen achter- een op eene zelfde plaats is gezocht geworden, de hoeveelheid Tripang vermindert, even als of het dier hierdoor ware verjaagd geworden; dit verhindert echter niet, dat elders, op gerin- gen afstand, hetzelve zich weder overvloedig ver- toont. Loo- (152 } Zoodra de Tripang gevangen is, ontlast zij gewoonlijk alles, wat zij in zich heeft, bestaande, behalve in een groot aantal, tot de organisatie van het dier behoorende witte, draadvormige en zeer klevige vezelen, al het water, waarmede het binnenste van hetzelve is opgevuld, als ook veeltijds zand, kleine vischjes en zeegras, waar- schijnlijk tot deszelfs voedsel behoorende, De wijze, waarop men het dier vangt, of — liever bijeen zoekt, is zeer verschillend. De Orang Badjo’s, in diep water zoekende, halen het op met de zoogenaamde Tripang-ladoeng , een lood, ter zwaarte van 8 à 10 oude ponden, waaraan drie ijzeren punten zonder weêrhaken zijn aangebragt en hetwelk met eene lijn wordt neêrgelaten; gewoonlijk bepaalt zich de diepte tot minder dan 10 v”, water; intusschen zoeken zij, volgens hunne eigene verzekering, dikwijls ook in veel dieper water. Daar dit bedrijf, zoo als te begrijpen is, niet anders dan bij stil we- der kan geschieden, wanneer de watervlakte niet gerimpeld wordt, zoo maakt men zich die oogen- blikken van den dag ten nutte, welke deze om- standigheid bijna dagelijks van zelve medebren- gen, zijnde het de eerste helft van den dag, tot dat de zeewind aanwakkert, die hiertoe be- steed wordt; voornamelijk zijn de kentering- tijden, wegens de vele stilten, welke die mede brengen, hieraan bij uitstek bevorderlijk, Deze _ tijd , (153 ) tijdperken zijn de geschiktste ter opsporing en verzameling van de zeevoortbrengselen in het algemeen, onverschillig op welke wijze zulks ook geschiede. In ondiep water zoekende, bedient men zich hoofdzakelijk van eene lange, dunne bamboes, aan het eene einde waarvan twee ijzeren pun- ten , vorkwijs zijn aangebragt. | Men staat alsdan, voorop in de ligte kano, regt overeind, ten einde beter te zien en ook om het vaartuig gemakkelijker te kunnen bestieren, waar- toe dezelfde bamboes dient. Die wijze van zoe- ken geschiedt veeltijds ’s nachts, met licht, waar- toe men lange, van goed droog en brandbaar hout vervaardigde flambouwen bezigt, omdat, wanneer het getij gunstig is, de nachtelijke stilte dit werk zeer bevordert en men alsdan niet aan de brandende hitte der zon is blootgesteld, Deze is de meest gebruikelijke wijze, waarop de kust- bewoners of eilanders, die een bestaan in dit nuttig bedrijf zoeken, hetzelve uitoefenen. Op drooggevallen plaatsen is het bij de Orang Badjo’s zoowel als bij anderen, eigenlijk het werk der vrouwen en kinderen, om de geringere soorten van den grond op te rapen en te verzamelen. Er blijft nu nog ééne wijze over, en wel de gevaarlijkste van allen, namelijk om het dier, door middel van nederduiking, aan de diepte der zee te ontrukken. | Hoe- (lk) Hoezeer op die wijze zeer gezochte soorten in den handel worden gebragt en het voordeel, aan die vangst verbonden, veeltijds goede vruch ten opleverde, is dezelve toch nimmer van een uitgebreid gebruik geweest, maar tot op den huidigen dag een bedrijf gebleven, hetwelk, bij uitsluiting van alle andere Indische volksstammen, slechts door eenen in den kring onzer bezittin- gen, en wel bepaaldelijk door de Makassaren, bedreven wordt. De soorten, langs dien weg verkregen, vallen buiten den kring onzer bezit- tingen. Zij komen voor op de kust van Nieuw- Holland en wel voornamelijk op twee van elkan— der verwijderde plaatsen, door de Makassaren Kai Djawa (doelende waarschijnlijk op land, dat zich uit zee vertoont, zoo als Java) en Marege geheeten, naam, ook aan de Tripang gegeven, welke uit die oorden herkomstig is. Deze plaat- sen zijn beide gelegen aan de Noordkust, be- slaande eerstgenoemde een gedeelte van het wes-— telijkste derzelve; de andere bevat waarschijnlijk het gedeelte van de kust op de hoogte van het Melville-eiland tot diep in de golf van Carpen- band Je Het (*) De Marege-visschers bezoeken onderscheidene plaatse van de kust van Nieuw-Holland en van de nabijliggende eilanden. | Ettelijke jaren geleden, bleck het, dat eene hunner ophouding plaatsen onder anderen op het Melville-eiland gelegen ven toen É (155 ) Het water in die streken, dien graad van klaarheid niet bezittende, als op de doorschij- nende, witte zandgronden onzer Molukken, maakt zulks, uit hoofde der diepte, waarop de Makas- saren genoodzaakt zijn, die Tripang alsdan op te duiken, iedere andere wijze, dan deze , onuit- voerbaar, Deze Tripangvangst mag voor eene der stout ste ondernemingen gehouden worden, die immer door Indianen werden tot stand gebragt: het ontwerp is grootsch en prijzenswaardig in deszelfs ge toen de Marége-visschers bij hunne weder terugkomst te Ma- kassar berigteden, tot hunne groote verwondering een Engelsch etablissement op eene hunner aanlegplaatsen gevonden te heb- ben; en, daar nu werkelijk in het jaar 1824 de Epgelschen een fort op gemeld eiland aan Post Cockburn hebben opge- rigt, gelegen aan de Apsleystraat, welke de eilanden Mel- ville en Bathurst van elkander scheidt, zoo komt het mij voor, bij gevolgtrekking te mogen vaststellen, dat op Melville- eiland eene dezer plaatsen gelegen is. Genoemd etablisse- ment of fort Dundas, gelegen op lo 25’ Z. B. — 1300 28’ O.L. Greenw. is, zoo men zegt, sedert door de Engelschen weder verlaten. De bekende engelsche zeereiziger FLINDERS, ontmoette in 1802, op zijne reis rondom Nieuw-Holland, hen op die kust nog beoosten Melville-eiland, en vond tot in het diepste gedeelte der golf van Carpentaria, hier en daar de sporen, dat vaartuigen, van elders herkomstig, kortelings ge- leden de westkust dier golf hadden bezocht; een en ander komt volmaakt met de verklaring der Marege-visschers over- een, bewerende deze, nog verscheidene dagreizen verder, dan het op Melville-eiland aangelegde engelsche etablissement, de vaste kust op sommige plaatsen, ter uitoefening van hun be- drijf, te bezoeken, ( 156 ) geheelen omvang, en getuigt zoowel van der Makassaren vroegere grootheid, daar zij de blijk- baarste bewijzen van hunnen vroegeren uitge- strekten handel en zeevaart oplevert, als van den moed en volharding, die hen bezielen, om met hunne ranke vaartuigen zich naar zulke afgele- gene oorden te begeven, om daar, onder torsching van zoo vele gevaren, zich de middelen van een allermoejjelijkst bestaan te bezorgen. | Het voordeel, aan deze ondernemingen verbon- den, is voor een’ ieder’, die deel aan dezelve neemt, afhankelijk van de vangst. Dit spoort hen aan, om wanneer zij ter bestemde plaatse zijn aangekomen, den kostbaren tijd met allen mogelijken ijver, wel te besteden. De Pa- dewakangs, tot die vangst bestemd, zijn ge- woonlijk tusschen de 10 en 15 kooijangs ruimte groot en met 20 à 40 menschen bemand; de- zelve worden voorzien van rijst, berekend op 2 pikols voor ieder opvarende, en dus ruim voor een half jaar mondbehoefte, en behalve van het benoodigde water en brandhout, met een aantal ronde ijzeren pannen om de Tripang te koken. Aldus uitgerust, verlaten deze praauwen Makassar in de maand December, rigtende haren koers vooreerst naar het eiland Tannah Djampea of Malala, voornamelijk met het doel, om zich daar van de benoodigde kano’s te voorzien, die hen ter plaatse van de vangst moeten dienen, en door de (157) de ligging en de plaatselijke gesteldheid van dat eiland , daar gemakkelijk aangemaakt kunnen worden. Het eiland T'annah-Djampea verlatende , rigten zij hunnen koers naar de straat Ombay;, bij hen bekend onder den naam Salat-bering, zeilen het westelijkste deel van Timor om, tusschen het eiland Rotti en den vasten wal of straat Samao; bij hen Salat-tie geheeten, doorgaande, alwaar hun verdere koers wordt bepaald, naar mate zij voornemens zijn, Kai-Djawa of Marege op te zoeken. Veeltijds komen zij over de bank van Saoul heen, die bij hen den naam van Rewataija draagt, zinspelende op de zonderlinge overle- vering, dat die ondiepten de verblijfplaatsen ont- houden van geesten, welke de magt hebben om _dezelve naar goedvinden te kunnen verplaatsen ; het wisselvallige der ontmoeting van die droog= ten, zal waarschijnlijk aanleiding tot dit zon- derlinge bijgeloof gegeven hebben, Kai-Djawa levert dezelfde soort van Tripang op als Marege, maar omdat eerstgenoemde mer kelijk grooter is, zoo heeft die in den handel ook veel grooter waarde, hetwelk voornamelijk oorzaak is, dat door sommige praauwen dat ge- deelte der kust wordt opgezocht. De wind ver- hindert somwijlen de geregelde aankomst dezer praauwen aldaar; in dat geval houden dezelve af naar Marege, ja zelfs, zoodra het aantal vaar- L Lui- ( 158 ) tuigen, hetwelk het geluk heeft gehad, daar aan te komen , niet talrijk genoeg is om zich, vol- gens hun oordeel, tegen de aanvallen der inboor- lingen, die mede den naam van Mareges dragen, staande te kunnen houden, dan zelfs verlaten zij dat onherbergzaam oord, om Marege op te zoe- ken, alwaar zij, hoezeer ook zelf nog geheel onbeschaafd en woest, een minder wild en wreed- aardig volk aantreffen. Zoodra zij te Kai-Djawa zijn aangekomen, wordt er met vereenigde krach- ten tot het oprigten eener schans gearbeid, die, met het handgeweer en ligt geschut der praau- wen gemonteerd, in behoorlijken staat van de- fensie wordt gebragt en tevens tot dekking van praauwen en alle andere eigendommen dienen moet. De Tripang wordt aldaar, in de nabijheid dier versterking, aan de kust opgedoken, waar- toe men zich met de kano’s langs dezelve ver- spreidt; gewoonlijk geschiedt zulks in eene diepte van 4 à 5 v”:, hoezeer men opgeeft, dat dit somwijlen tot op 10 v*- plaats vindt. De groote menigte Tripang, die men op die kusten en banken aantreft, waardoor dezelve als met dat dier bezaaid liggen, maakt het ook slechts mogelijk, om hetzelve op de aangehaalde wijze bijeen te zoeken, daar iedere andere, vol- strekt niet aan het doel zoude beantwoorden; door deze echter worden alsnu de duikers in de gelegenheid gesteld, om telkens met zoo veel Tri- (159 ) Tripang, als tusschen beide handen of in de buiging van eenen der armen kan bevat worden, op te komen, hetwelk uit hoofde van derzelver grootte aldaar, zelden 4 stuks te boven gaat. De Tripang, die men op die plaatsen aantreft, behoort tot de zoogenaamde witte; men vindt _dezelve aldaar onvermengd met andere soorten; althans de Marege-visschers bemoeijen zich met geene andere soorten, noch met eene andere wijze van vangen, dan door opduiking; somtijds in- tusschen vergezellen hen eenige weinige praauwen Tau-ri-Djene’s van Koeding-aring; deze blijven alsdan op de reeden en banken onder de kust, zoekende volgens hun gebruik, met de Ladoeng, en halen alsdan ook wel andere soorten op. Aan den wal gebragt, wordt de Tripang aan- stonds in zeewater , ongeveer 2 uur lang gekookt, daarnater verkoeling afgezet, waarop men het dier den rug overlangs opensnijdt en andermaal £ uur goed laat koken, waarna men het 1 à 2 maal 24 uren boven een zacht vuur laat droogen, en ver- volgens 2 à 3 dagen aan de hitte der zon bloot stelt, waarop het deszelfs volledige bereiding heeft on- dergaan. Men is gewoon, deze Tripangsoort, zoowel als die, welke men langs de kust van Marege vindt, met den bast van den Bankoboom (niet te verwarren met Bankoedoe, Bankoeroe of Bingkoeroe, den bast van eenen boomwortel, die ook tot roodverwen gebruikt wordt), dien ur men ( 160 ) men ook daar te lande in overvloed aan het ‘strand aantreft, te koken, waardoor dezelve eene rood- achtige kleur krijgt; men beweert, dat zij, aldus bereid, beter bewaard blijft. De wijze, waarop men te Marege Tripang zoekt, is vol strekt dezelfde als te Kai-Djawa, zoo ook hare bereiding, met dat onderscheid , dat men langs die kust de volledige bereiding steeds aan den wal verriet, hetgeen echter, zoodra het aan- tal praauwen, te Kai-Djawa aangekomen, niet aanzienlijk genoeg is, uit hoofde der kwaadaar- dige geaardheid der inboorlingen, niet gedaan — wordt, maar in dat geval alles, wat hiertoe be- trekking heeft, aan boord der praauwen wordt bewerkstelligd, Ten aanzien der bevolking te Marege, staat _ men op eenen vriendschappelijken voet en heeft - men dus niets te vreezen; zelfs drijft men met haar ruilhandel, hoofdzakelijk om haar, tegen kleine hoeveelheden rijst, tot het vangen van karet- schildpadden aan te sporen, die echter, hoezeer in tamelijk groote hoeveelheid voorhanden, veelal dun van schil en derhalve van geringere soort zijn, dan die mn de Molluksche eilanden gevon- _den worden. | De Marege-Tripang aanmerkelijk klemer dan die van Kai-Djawa zijnde, zoo kan men ook van die gelijktijdig meer opbrengen, bergende de duikers die, daar het dier zich verdunt, waar het wordt (161 ) wordt aangevat, tusschen den duim en den voor- sten vinger, in de hand of in de buiging van eenen der armen, in welk laatste geval zij de hand alsdan tot steun in het haar slaan en op die wijze somwijlen tot 8 en 10 T'ripangs te ge- lijk boven brengen, Ook tot Marege volgen somtijds een paar praauwen T'au-ri-Djene’s van Koeding-aring; deze houden zich echter ook daar aan hare wijze van Tripang zoeken, door mid del van den Luadoeng; maar, vooral sedert dat in de laatste jaren de schildpad zoo zeer in prijs gestegen is, bezoeken zij die oorden hoofdzake_ lijk, om dat dier te vangen; over ’t algemeen schijnt de witte Tripang daar onvermengd met andere soorten voor te komen, ten minste de Marege-visschers beweren, er nimmer B soorten aan te treffen. | Het bedrijf, op die wijze uitgeoefend wordende, gaat met vele gevaren gepaard, en het is geene zeldzaamheid, dat, wanneer deze vaartuigen, in den loop der maand Mei te Makassar terugkeeren, zij tevens het berigt medebrengen, dat sommige der opvarenden er, op de ellendigste wijze, het leven bij ingeschoten hebben, door in handen der inboorlingen van Kai-Djawa te zijn geval len, of door haaijen of andere verslindende zee- monsters te zijn weggehaald. De Makassaren, welke steeds een zeer leven- dig aandeel in den Tripanghandel namen, moe- ten— tende nog heden de hoofdplaats Makassar als ( 162 ) eene stapelplaats van dat product worden aan— gezien, onderscheiden dit artikel hoofdzakelijk in de hieronder volgende soorten, die wij met de Maleitsche benamingen, als veelal werkelijk van de Makassaarsche onderscheiden, met de Sinesche en ook met de Hollandsche, die men aan ieder der bijzondere soorten het gevoegelijkst zoude kunnen toekennen, in volgorde der plaats, die zij gewoonlijk in den handel bekleeden;, zul- len opteekenen: MAKASSAARSCH. 1 Kassi. 2 Batoe. 9 Koro. h Pandang. 5 Kai-Djawa. 6 Loeleng. 7 Kassoet. 8 Boeang Koeliet 9 Marege. 10 Gama Batti. 11 Gama. 12 Taaikongkong. 13 Djapoen. 14 Kebo. 15 Koenngie. 16 Donga. 17 Mossee. 18 Kawasa. 19 Katjang Goreng. MALErTscH. Radja of Passir, Batoe. Soesoe. Nanas. Kai-Djawa. Itam, Kassoet. Gosok, ook Boéangkt Marege. Gama gomok. Gama, Taaikongkong. Djapoen. Poeti. Koening. Donga. Mossee. Kawas. Katjang Goreng. SINEESCH. Soa-djao. Ouw-tsjo. Pae-tsjo. Tsjie. Lamhai-pee. Ouw. Hiah of Ouw-Hiah. Thoet. Lamhai. Tsja-thang. | Tsja. Ba. Jepoen. Sau-pae. Jöe-poeë. Tsjie-koe-oe. Kian. Tarik. Sio=ba. n kl ij HorLANDSCH. | E Zand-Tripang. Zwarte Klip-Trij Witte Klip-Tripà Ananas-Tripang. Kai-Djawa. 1 Zwarte Tripang. | Platte Tripang. di Ontvelde Tripan Marege, Gevlekte Gama, Gama, Vuile Tripang. Japan. Witte Tripangd Gele Tripang. Valsche ananas= Mossee. Kawasa. Gebrande Tri ( 163 ) De meeste dezer soorten worden door de Sine- zen daarenboven, volgens derzelver grootte, nog in ondersoorten verdeeld, die zeer veel in prijs kunnen verschillen, Om hiervan een voorbeeld te geven: zoo verdeelen zij gewoonlijk de Loeleng , Kassoet, Boeang-Koeliet ieder in drie onder- soorten, die in tijden, dat dit artikel deszelfs gewonen prijs geldt, van f 20 tot f80 per pikol, te Makassar aan hen verhandeld worden, Ook de bereiding heeft grooten invloed op haren prijs; het zal voldoende zijn, die opmerking te staven, door de mededeeling, dat, bij voorbeeld de soorten Batoe en Koro f 100 en daar boven per Pikol kunnen bedragen, zoo dezelve door de Orang-Badjo’s (vooral die van Koeding-aring en Mandhar), of op de kusten van Nieuw-Guinea of der Aroe-eilanden, door de inboorlingen zijn behandeld, en van daar aangebragt geworden. Ten aanzien der lagere soorten, veroorzaakt de onderscheidene bereiding echter weinig onder scheid in den prijs. Behalve de hierboven opgenoemde soorten, die alle eetbaar zijn en wegens derzelver geur en de versterkende kracht, die de Sinezen dit dier toekennen, door dezen niet alleen in de za- menstelling van vele hunner spijzen gebruikt worden , maar ook bij hen te lande, den kran- ken als een versterkend middel worden voorge- schreven en toegediend, en dus als een algemeen ge (164 ) geneesmiddel in vele ziekten voorkomt, onder— scheidt men nog eenige oneetbare soorten, die daarom ook niet worden bijeen gezocht, maar, bij het zoeken, in handen van onkundigen val lende, somwijlen onder andere soorten vermengd voorkomen. Deskundigen weten dezelve bij wei- nig oefening echter spoedig te onderscheiden, en daar zij al ras in het oog vallen, geeft men zich de moeite niet, om ze van den grond op te rapen; sommigen onderscheiden zich door het vermogen, om zich tot eene aanmerkelijke lengte te kunnen uitrekken, zoodat zij geheel het aan zien van eenen zwarten, somtijds vier voet lan- gen worm krijgen; anderen ook wel door, bij het oprapen, de hand bloed-rood te verwen, waarom de Makassaren deze soort, die nog al veel voorkomt, Tripang Tjera of bloedige Tri pang noemen. Wij zullen thans tot de beschouwing der wijze van bereiding der onderscheidene soorten over— gaan, en vervolgens met eenige aanmerkingen besluiten. | | De Tripang, door de Sinezen Haisom genaamd, ondergaat door hare bereiding eene gedaante verwisseling, die alle oorspronkelijke, uiterlijke eigenschappen van het dier schier geheel doet verloren gaan, zoo zelfs, dat men bij onderlinge vergelijking van hetzelve in zijn leven en in zij- nen gedroogden staat, naauwelijks eenige sporen van ( 165 ) van overeenkomst zal ontdekken, en men het zal betwijfelen, of zij werkelijk tot een en het- zelfde schepsel behooren; tot laatstgenoemden staat gebragt, valt het waarlijk moeijelijk, er een dier in te erkennen, Tripang Kassi wordt eenvoudig eenmaal en wel ten naastenbij een half uur lang goed gekookt, daarna een à tweemaal 24 uren boven een zacht vuur, en vervolgens 2 of 3 dagen achtereen, op matten uitgespreid, m de hitte der zon gedroogd. Toebereid zijnde, ziet dezelve zwart, heeft eene langwerpig ronde gedaante, bereikt zelden de lengte van een’ halven voet Rl, en is met weinig in het oog vallende oneffenheden en inkervingen voorzien. De Sinesche benaming Soa-Djao of wel , wanneer zij van goede qualiteit is, Ouw- Soa-djao, is zeer eigenaardig toegepast, betee- kenende zij zwarte, ingekorven Zand-Tripang. Tripang Batoe wordt half gekookt, de rug overlang opengesneden, daarna ten volle gekookt en vervolgens op een langzaam vuur en in de zonnehitte gedroogd. Dezelve is aan weêrszijden met weinig uitkomende wratachtige uitwassen voorzien. Zij verkrijet, behoorlijk toebereid, eene leiachtig blaauwe kleur en laat aanhoudend kleine deeltjes van hare koraalachtige huid, als fijne stof los, waardoor die soort steeds daar- mede bedekt is. Het is eene der vetste soorten en bereikt de grootte van 4 à 5 d*, Rl. De Si- ( 166 ) Sinezen noemen de beste dezer soort Ouw-koe- toa-tsjo, beteekenende zwarte, vette, groote, Klip-Tripang; wanneer zij derhalve zijn uitge- zocht, vervallen bij de mindere qualiteiten veel- al de beide woordjes koe en toa , of vet en groot, welke alsdan vervangen worden door tiong en sio, of middelmatig en klein. Tripang Koro, Deze ondergaat volstrekt de- zelfde bereiding als de Batoe. Zij is aan beide zijden, aan den rand des buiks, en op den rug: met twee rijen tepelvormige uitwassen voorzien, en wordt daarom door de Maleiers Tripang Soesoe geheeten. Gedroogd, heeft zij eene vuile, witachtige, hier en daar met bruine, in ’t zwart vallende stippen afgezette kleur, en laat, even als de Batoe, kleine deeltjes van hare koraal- achtige huid, als fijne stof los, zoodat ook die soort daar altijd mede bedekt is. Dezelve wordt aanmerkelijk grooter dan de Batoe en bereikt, gedroogd , somtijds de lengte van 3 vt, Rl. en de zwaarte van £ katje. De Sinezen noemen zeer eigenaardig de grootste en beste dezer soort Poe-koe-toa-tsjo, of witte, vette, groote Klip- Tripang, naam, even als bij de Batoe, veran- derlijk naar hare hoedanigheid, De Makassaren onderscheiden de twee laatste soorten ook wel onderling als Koro Loeleng en Koro Kebo, zwarte en witte Koro. Tripang Pandang wordt eenvoudig eenmaal ge (167 ) gekookt en op de vermelde wijze gedroogd: wanneer dezelve eene behoorlijke bereiding heeft ondergaan; ziet zij zwart, is over het geheele ligchaam , uitgezonderd van onderen of op den buik, met doornachtige uitwassen voorzien en bereikt gewoonlijk de grootte van £ tot @ voet. Als handelsartikel behoort men te zorgen, dat deze zoogenaamde doornen, zoo min mogelijk worden afgestooten; men voorkomt zulks groote- lijks, door die soort niet langer in de hitte der zon te droogen, dan tot hare bewaring volstrekt noodzakelijk is, zoo, dat dezelve steeds eene ze- kere lenigheid behoude, Haar uiterlijke vorm heeft de Sinezen haar den naam Tsjie doen ge- ven; dat is: gedoornde Tripang. Tripang Loeleng ondergaat dezelfde bereiding als de Kassi; is eveneens zwart, edoch haar buik, die zich platter dan bij de aangehaalde soort voordoet, is bruinachtiger en het ligchaam, vooral aan deszelfs uiteinden, en , ook hier en daar elders, met soortgelijke vlakken geteekend. Dezelve valt gewoonlijk iets kleiner dan de Kassi, zelden grooter dan & duim Rl,, en is veelal moeijelijk van die soort te onderscheiden. Veeltijds komt deze soort in den handel voor, opgevuld met andere geringe , dikwijls oneetbare Fripangsoorten, of ook met zand of steentjes, bij de Sinezen alle wederom onder verschillende be- namingen bekend. Het zijn de kustbewoners, die, ( 168 ) die, de bereiding van Tripang veelal opper- vlakkig en met weinig zorg en oordeel behan- delende, zoo doende de opkoopers vermeenen te bedriegen en, door de op die wijs verkregene aanwinst in grootte en zwaarte, zich-zelven te be- voordeelen. Hare waarde wordt echter grootelijks daardoor verminderd en veroorzaakt daarenboven spoedig bederf, Goed toebereid en uitgezocht, wordt de grootste soort door de Sinezen veelal even hoog als de Pandang betaald. Kassoet wordt eveneens als Loeleng toebereid ; ook bereikt zij gewoonlijk dezelfde grootte als deze; daarbij ziet zij insgelijks zwart, maar is desniettemin door haren platten, vierhoekigen vorm en regelmatiger gerimpelde huid, zeer ligt van de voorgaande te onderscheiden. Hare be- naming in de verschillende talen is afgeleid van de vergelijking met eenen schoen of muil. Kebo ondergaat zeer uit een loopende berei- dingen , die afhangen van hare grootte zoowel, als van de plaats, waar men die bijeen zoekt en verzamelt. Wanneer zij in den handel onder de benaming Kebo voorkomt, of onder het be= houd van haren oorspronkelijken naam, dan heeft zij slechts eene gewone bereiding ondergaan. Gewoonlijk zondert men de kleinste en magerste hiertoe af, welke, zoowel gedroogd als levend, er witachtig uitzien, tenzij men dezelve met Banko- bast gekookt hebbe, hetwelk somtijds gedaan wordt, ( 169 ) wordt, en in welk geval die soort eene roodachtige kleur aanneemt, zonder dat zulks daarom ver— andering aan de benaming toebrengt. De Sine- zen drukken deze soort wederom zeer eigen- aardig uit, door dezelve, met of zonder Banko- bast gekookt, Sau-pae te noemen, betceke- nende dit, magere, witte Tripang, stilzwijgend hiermede te kennen gevende, Tripang, die geene andere behandeling waardig is, te mager om tot Marege te worden bereid, Zelden wordt die soort dan ook opengesneden en de toeberei- dingswijze wijkt dus daarin van de soort Marege af. Deze Tripang behoort; aldus eenvoudig toe bereid, onder de geringe soorten; maar, vooral wanneer zij door eene betere hoedanigheid daar- toe genoegzame geschiktheid bezit, ondergaat zij meestal eene, van alle andere soorten geheel af wijkende bereiding, namelijk zoodanig eene, die haar vormt tot: Boeang Koeliet. De verschillende onderschei- dende benamingen, welke aan de witte, tot deze soort gevormde Tripang, gegeven worden, dui- den zeer eigenaardig de ondergane behande- ling aan, als zijnde werkelijk van hare koraal- achtige huid ontdaan, en wel op de volgende wijze. Nadat zij goed gekookt is, begraaft men de Tripang onder het zand, voor den tijd van circa 2 uren, hetwelk die uitwerking te weeg brengt, dat, wanneer zij alsdan weder opgegra- ven ( 170 ) ven wordt, de huid met weinig moeite van het dier wordt afgewreven. Het is goed, dat men dezelve na die behandeling, nogmaals even laat _ koken; waarop zij, volgens de gebruikelijke wijze , door vuur en zonnehitte gedroogd wordt. Is zij goed toebereid, dan moet het dier geheel schoon van deszelfs huid ontdaan zijn, zoodat er niets anders dan de vleeschachtige zelf standigheid overblijft. Deze Tripang krijgt als- dan eenen langwerpig ronden, meestal gebogen vorm , met zigtbare ringvormige inkervingen, door de afscheiding der leden van het dier ont- staan; de grootsten van die soort bereiken som- tijds de lengte van eenen halven voet Rijnl, maat. Tot deze soort behoort nog gebragt te wor- den de zoogenaamde Tripang Sawa, die, wan- neer zij vet is of tot de beste van die soort behoort, gewoonlijk als Boeang-koeliet bereid wordt; doch is zij mager, alleen gekookt en dikwijls met zand of andere slechte Tripang opgevuld, voorkomt, en alsdan weinig waarde heeft. Sommigen maken onderscheid in de be- namingen Boeang-koeliet en Gossok , verstaande men alsdan onder de eerste, het dier, geheel schoon van deszelfs huid ontdaan; onder de laat ste daarentegen, dat, bij hetwelk zulks maar gedeeltelijk geschied is, en het laatste, de grootte gelijk gesteld, is daarom in den handel ook minder waard. Ka- (171) Kai-Djawa en Marege, ook tot de witte Tripang behoorende, van welke dezelve slechts door eene andere bereiding afwijkt, hierboven reeds breedvoerig verhandeld. zijnde, zoo worden deze soorten alsnu met stilzwijgen voorbij gegaan, _ Gama Batti wordt eenmaal gekookt en daarna op de gebruikelijke wijze gedroogd. Zij-wordt ‚door de Makassaren, gevlekte Gama genoemd, omdat dezelve over hare geheele oppervlakte met zigtbare kringvormige, bleekgele, of wit- achtige vlekken bedekt is, Deze soort, die ge- droogd zijnde, met diepe, onregelmatige voren en oneffenheden voorzien is en eene vaal bruine kleur heeft, is de beste der mindere Tripang- soorten, of, met andere woorden, de beste on- der de hoofdsoort Gama, en wordt voornamelijk ook op diepe gronden gevanden. Alle overige soorten, hoezeer in grootte, vorm en kleur nog zeer onderscheiden, behooren tot de mindere; het zijn die soorten, welke over het algemeen op ondiepe gronden voorkomen. Men bereidt dezelve alle op de gewone wijze, door eene en- kele koking en de reeds meermalen beschre vene drooging. Slechts de zoogenaamde Koening maakt hierop eene uitzondering , daar die, uit hoofde van hare grootte, even als de Koro , open- gesneden wordt, en met één woord, soortge- lijke bereiding ondergaat. Deze is de grootste aller Tripangsoorten, bereikende zij somwijlen, ge- (172) gedroogd, de lengte van één’ voet, maar hare huid dik en het eetbare gedeelte schraal en min=- der smakelijk zijnde, maakt, dat deze eene der geringste soorten voor den handel oplevert. De Sinezen noemen deze soort Jöe-poeë, bij ver- gelijking zinspelende op de schil van eenen Sina’s- appel. Sommige der mindere soorten komen dikwijls in den handel roodachtig voor, door- dien zij met Bankobast gekookt worden, het- geen bij de Sinezen over het algemeen bijval vindt, althans voor die soorten, welke zulks, naar hun oordeel, ter betere conservatie meer behoeven, zoo als, buiten de reeds heschrevene, Taaikongkong, Djapoen, Kawasa en Katjang Goreng, Hoezeer tot de toebereiding van Tripang ge- woonlijk zeewater gebruikt wordt, is echter zoetwater hoogstwaarschijnlijk verkieslijker en al— leen niet in gebruik, uit hoofde der erootere zorg en moeite, die het zoude vereischen, om het daartoe benoodigde zoetwater aanhoudend met zich mede te voeren; trouwens, men moet erken- nen ‚dat zulks, door de wijze, waarop dit be- drijf door de onderscheidene, met zulke geringe middelen toegeruste menschen wordt uitgeoefend, schier ondoenlijk zijn zoude. Ik vermeen, het zoo even aangehaalde, door ondervinding te kun- nen staven, en de reden daarvan is niet moeije- lijk te verklaren. De (173) De Tripang, met zoetwater gekookt zijnde, onthoudt mindere zoutdeelen en trekt eene ge- ringere mate van vocht tot zich, waardoor zij gevolgelijk niet zoo ligt aan bederf onderhe- vig is. Alle zwarte Tripangsoorten, zijnde de- zulken, waarbij die opmerking het spoedigste in het oog valt, slaan, wanneer zij een tijdlang: niet aan de hitte der zon zijn blootgesteld ge weest, wel eens witachtig uit; het is mij voor- gekomen, dat zulks, wanneer zij in zoetwater zijn gekookt, niet alleen niet zoo ligt plaats vindt, maar ook, dat het zwart der huid alsdan beter bewaard blijft: eene omstandigheid, die de waarde dier soorten verhoogd en waarop de Sinezen in den handel zeer letten. Wanneer de Sinezen Tripang naar Sina af- schepen, zoeken zij de verschillende soorten bij elkander. Dit werk, hetwelk onder anderen ook voor de conservatie noodzakelijk is, vereischt kennis en tijd, en, omdat het de laatste behan deling is, die dit artikel tot op den invoer in Sina ondergaat, ook zorg en oplettendheid, daar men de door bederf aangestokene, zorgvuldig dient af te zonderen, Men kiest tot de bewerk- stelliging hiervan, voor de hitte der zon open- liggende plaatsen, zoodat het product gelijktijdig, nogmaals eene goede drooging ondergaat, en pakt hetzelve alsdan, om het indringen der buiten- tucht zoo veel mogelijk te verhinderen, mm dub- M be- (A74 ) bele matten of karoro-zakken, die gewoonlijk tot de zwaarte van eenen pikol en daarboven gebragt worden. Beschadigde Tripang verliest als handelsartikel bijkans hare geheele waarde, Het moet daarom eene der allereerste zorgen van den handelaar zijn, om zich van den goeden staat zijner lading te verzekeren, door die van tijd tot tijd aan de zonnehitte bloot te stellen. Het beste middel om de beschadigde zoo veel mogelijk te herstellen, is, dezelve eene weder- opkoking en de gewone drooging te doen onder- gaan, waardoor zich de beschadigde deelen af- scheiden en de T'ripang wel misvormd wordt, maar het overblijvende gaaf en bruikbaar is. Somtijds is men genoodzaakt, de Tripang een tijdlang aan den wal op te slaan, Tot dat einde dient men alsdan drooge bergplaatsen uit te kiezen, en haar, in zakken opgestapeld heb- bende, rondom met matten te bedekken, ten einde alle windspeling in dezelve voor te ko- men; de Sinezen beweren zelfs, dat het goed is, om de ruimte tusschen de zakken, met padie _ op te vullen en, liever nog, de geheele partij in padie te bergen. Hierboven werd reeds aangehaald, dat de Orang Badjo’s, de Tripang in drie soorten ver- deelen, namelijk in Balla Sekali, Talipang en Gama, of zoo als de Makassaren zich in dien zin uitdrukken, in Batoe, Pandang en Gama. In RE TD aA Ok Pe (175 ) In den handel met dit volk wordt alsdan ge woonlijk. verstaan, onder de eerste dezer soorten de Kassi, Batoe en Koro; onder de tweede, de Pandang, groote Loeleng, Kassoet en Boeang- Koeliet, en onder de derde, de overige soorten, met uitzondering van de Kawasa en Katjang Goreng, die, ten aanzien der opgenoemde te weinig. waarde hebbende, gewoonlijk afzonder lijk worden. afgemaakt. Bijzondere omstandig heden kunnen intusschen wel verandering in die verdeeling te weeg brengen. Als het artikel getrokken is, wordt, bij voorbeeld, de Loeleng en Kassoet met de Balla Sekali of Batoe ver- mengd en, is de markt slap, de Boeang-Koeliet met de Gama. Gewoonlijk bepaalt men, ter voorkoming. van geschil, bij het afmaken der prijzen, onder welke hoofdsoort die soorten zullen dienen. te behooren: want het product bij het gewigt verkocht wordende, zoo is zulks een punt, waarop men dient acht te slaan, Het verdient opmerking, dat de Tauri-Djene’s ‘van Koeding-aring en Mandhar, welke laatste hunne vangst ook gewoonlijk. te Koeding-aring: ter markt brengen, dezelve nimmer bij het ge- wigt van de hand zetten, maar altijd de vangst van iedere praauw bij de geheele partij in eens. Dit gebruik bestaat bij hen sedert onheuge- lijke tijden en schijnt deszelfs oorsprong verschul died te zijn aan het willekeurige, altijd ten ker M* hun— (176 ) hunnen nadeele , door de Makassaarsche opkoo- pers, gebruik van gewigten. In den handel met de rondzwervende Orang Badjo’s, maakt men om die reden gewoonlijk vooraf uit, met welk der voorhanden zijnde gewigten (altijd Sinesche of zoogenaamde Datjee’s) het product zal moe- ten worden gewogen; somtijds voeren hunne hoofden eene Datjee bij zich, waarvan zij zich alsdan gaarne bedienen; de opkoopers geven hun hierin meestal toe, toetsen dezelve echter vooraf, en rigten dan, zoo veel doenlijk, de te beste- dene prijzen naar derzelver lioedanigheid in. Tegenwoordig koopt men dit product bij de rondzwervende Orang Badjo’s gewoonlijk in, tegen 25, 15, en 10 realen van 24 zilveren dubbeltjes, den pikol. Spaansche matten gaan voor realen door; andere muntspecien zijn over het algemeen nog niet onder hen in omloop. In het jaar 1832, de prijs van de Tripang te Makassar en op Java, tot ongehoorde laagte ge- daald zijnde, veroorzaakte zulks weldra hoogst nadeelige gevolgen voor diegenen, welke dit ar- tikel oorspronkelijk bijeen zoeken en verzame- len , uit hoofde der lage prijzen, die de hande- laren, in het daarop volgende jaar, bij hen ver- meenden te kunnen besteden. Een groot aantal der Orang Badjo’s, in dat jaar door mij ont- moet, hadden zich van hunne Tripangsvangst ontdaan tegen 15, 10 en zelfs 5 realen, hetgeen juist (A) juist de helft van den prijs bedraagt, die door hen in voordeelige jaren ontvangen wordt. De kustbewoners waren er nog erger aan toe: want, daar deze de bereiding minder goed verstaan, werden de opkoopers afgeschrikt, zich hun pro- duct anders dan genoegzaam te geef, aan te schaffen. De prijs der Tripang moet bij de- genen, die dit product in den handel brengen, niet te laag onder den gewonen standaard dalen: want, daar het dan niet meer beantwoordt aan de kosten en moeite, tot de bijeenzameling besteed, zoo wordt gevolgelijk, ook het zoeken naar het- zelve spoedig gestaakt. Ten opzigte van den verkoop van Tripang aan de Sinesche opkoopers, dat is te zeggen, aan hen, die zich dit product aanschaffen om het naar Sina te verzenden, zal men zich ten naastenbij op de volgende wijze kunnen. gedragen. Zoodra eene lading Tripang hare bestemmings plaats bereikt, wordt dezelve ontscheept, gesor- teerd en behoorlijk uitgezocht. Veeltijds heeft men gelegenheid om enkele soorten van de hand te kunnen zetten. Zijn deze tot de hoofdsoort Gama behoorende, dan zal het goed zijn, zich van dezelve te ontdoen, Verkrijgt men een _bod voor de allerlaagste Gama-soorten of Kawasa, dan is het niet anders, dan als voordeelig te beschouwen, hetzelve aan te nemen. Met de betere soorten dient men echter voorzigtger te werk (178) werk te gaan en die niet te verkoopen, voor en aleer zich ook een kooper voor de lagere soorten heeft opgedaan, ten einde de geheele partij niet te schenden en zich de gelegen heid. ontnomen te zien, om haar in eens te kunnen afzetten. Hiertoe is het van zeer veel nut om te weten, uit welke plaatsen van Sina , de opkoopers zijn uitgerust geworden, ten einde met meer zekerheid tot den verkoop van enkele soorten te kunnen overgaan, hetwelk veeltijds voordeeliger is, Gewoonlijk zijn de beste soor ten, zoo als de Kassi, Batoe en Koro meer ge- zocht te Canton dan te Emoei; daar en tegen vinden de middel en lage soorten eene betere markt te Emoe. De soorten Kan-Djawa en Mate zijn be= paaldelijk voor de markt van Canton bestemd; dezelve zijn in den handel schier onbekend, dte alleen op Makassar, alwaar zij gembontik: aan de Macao-schepen verhandeld worden. De prijs der Marege-Tripang is gewoonlijk de halve van de Kai-Djawa en deze laatste te dien aanzien gelijk te stellen met de soort Pandang. Heeft men het vooruitzigt, om zich van het geheele artikel in eens-te ontdoen, dan zal men, wanneer hetzelve naar de vroeger vberntlde hoofd- soorten is ingedeeld, ter bepaling van eenen ge- middelden prijs, ten naastenbij de navolgende _ onderlinge verhouding kunnen raadplegen. Men stel (1179 ) stelle namelijk alsdan „ dat de Pandang de halve waarde van de Batoe heeft, Gama een vijfde derzelve, en Kawasa en Katjang-Goreng ieder een twaalfde der waarde van die soort, De hoe- veelheden van elke dezer soorten derhalve, en de prijs van eene derzelve bekend zijnde, zoo kan de middelbare gemakkelijk gevonden worden, De zoo even opgenoemde verhouding is-nog— tans niet van algemeene toepassing: want, wan- neer eene partij Tripang van Nieuw-Guinea of de Aroe-eilanden herkomstig of in het algemeen door kustbewoners is toebereid, welke toebe- reiding der betere soorten aldaar zeer veron- achtzaamd wordt, dan dient de Gama op een derde à een vierde der Batoe gebragt te worden. Bij eene goede markt te Makassar kan men ten naastenbij stellen, dat voor de zoogenaamde Boeton Tripang , dat is te zeggen voor die, welke van de Boetonsche en andere onder Celebes kust gelegene eilanden en van den vasten wal van Gelebes zelve, maar vooral van den in die vaar- wateren rondzwervende Orang Badjo’s herkom— stig is, na van de beschadigden ontdaan te zijn, de navolgende prijzen bij de Sinesche opkoopers kunnen bedongen worden; als voor Batoe-soorten,onuitgezochtf150 àf16OR. p. pikol. Pandang » » 70 à 80 » » Gama » » 30 Kawasa » » 10 en Ne) 5D » def a ee] De) ON: (180 ) Is zij daarentegen van Nieuw-Guinea of de Aroe-eilanden en met weinig of geen Orang Badjo’s Tripang vermengd, dan voor de Batoe-soorten, onuitgezocht f80 à f100 R. p. pikol. Pandang » mo 40 à 50 » » Gama » » 25 as SO mri Kawasa » » LO, Ar ABe aop De handel in dit artikel zal intusschen altijd veel kennis en ervaring blijven vereischen , zoo- wel ten aanzien eener goede behandeling voor deszelfs conservatie, als ook om bij den ver- koop, niet door de Sinezen misleid te worden. Volgens officiële opgaven, beliep de uitvoer van Tripang te Makassar, in het jaar 1832, bijna 4900 pikols, in het daarop volgende jaar 1833, nog geen 2500 pikols , en in het jaar 1834, was deszelfs bedrag noe minder. Uit hoofde der lage prijzen had men zich minder algemeen op het zoeken naar dat artikel toegelegd. Wei nige jaren geleden, voerde Makassar 7000 pikols 'Tripang uit, hetwelk onder anderen, door CrA-w- FURD bevestigd wordt. De aanvoer van dat pro- duct te Makassar is in de laatste jaren dus aan- merkelijk verminderd. Hoezeer er veel Tripang, die vroeger te Makassar werd binnengevoerd, hedendaags regtstreeks naar Singapore wordt ge- bragt en dus vermindering in den invoer te Makassar heeft moeten veroorzaken, zoo is deze vermindering op verre na niet alleen aan die oor- (181) oorzaak toe te schrijven: immers de prijzen voor dat artikel, hielden zich tot dus verre steeds beter te Makassar en op Java, dan te Singapore staande; en dit is zelfs, gedurende de laatste jaren, bewaarheid geworden. Men is thans van deze stelling zoodanig overtuigd, dat men, wanneer er gelegenheid is om dit artikel te Makassar of op eene der andere stapelplaatsen in den archipel, aan de Sinezen of de vaartuigen van Macao en Manilla te kunnen verkoopen, men hetzelve niet, naar Java en veel minder nog naar Singapore verzendt. Gewigtiger oorzaak komt mij voor, gezocht te moeten worden in de zeer eenvou- dige omstandigheid, dat de Sinezen in de laatste jaren, niet meer de gewone, in vorige jaren weinig met elkander uiteenloopende prijzen voor dat artikel hebben willen besteden, en dat dit artikel geheel afhankelijk is van dien wil. Het behoort niet tot de onderhavige beschou- wing. om tot de bijzonderheden op te klimmen, die aanleiding gegeven hebben, om den gewo- nen loop van den Tripanghandel te verstoren, Dat zulks geschied is, wordt door de uitkomst der laatste jaren genoegzaam aangetoond; zeer opmerkelijk is het intusschen , dat de gebeur- tenissen, die Sina, op meer dan eene wijze, in de laatste jaren geteisterd hebben, in hare ge- volgen, ten hoogste nadeelig op dien handelstak zullen hebben gewerkt. Die gevolgen waren voor ( 182 ) voor Makassar, eene plaats, die grootendeels van den T'ripanghandel bestaat, hoogst noodlottig, en ook voor allen, die in het bijeenzoeken en verzamelen van dat artikel hun bestaan vinden. Vele kustbewoners en eilanders van het oostelijk gedeelte onzer bezittingen, zich meer als zee vaarders dan als landbouwers generende, en bij dat bedrijf ten allen tijde hun bestaan gevon- - den hebbende, zagen zich, in stede van beloond, geheel in hunne blijde verwachting te leur ge- steld, en daar de gedane vangst over het alge- meen naauwelijks in staat was om de onkosten te kunnen bestrijken, werden vele in de grootste verlegenheid gebragt, in schulden gedompeld en afhankelijk gemaakt, in stede van met de vruch- ten van hunnen arbeid huiswaarts terug te kee- ren, om in het midden hunner bloedverwanten en vrienden, nu ook zorgeloos een’ aangenamen tjd door te brengen. Het behoeft geene ver- wondering te baren, dat deze ongelukkige uit- sla op de inborst dezer onderscheidene, van nature meestal woelzieke, onbedwongene men- schen, niet anders dan ontevredenheid heeft kunnen veroorzaken en den weg heeft moeten openen; tot het plegen van gewelddadigheden en zeerooverijen. Hoogst wenschelijk ware het, dat de 'Tripanghandel zijnen vorigen bloei mogt hernemen; het vooruitzigt hierop is thans weder oneindig gunstiger, uit hoofde der betere prijzen, die (183 ) die de Sinezen tegenwoordig weder voor dat artikel durven besteden: eene omstandigheid, waarin tevens het niet onbelangrijk bewijs hiet opgesloten, dat dit handels-artikel, zonder dat hetzelve schaars worde, nimmer langen tijd beneden onmatig lage prijzen kan staan blijven. Ook is de vrees eener voortdurende verslap- ping in dezen voornamen handelstak niet alleen van allen grond ontbloot, maar zij biedt zelfs een glansrijk vooruitzigt voor de toekomst aan. De middelen om het bestaan van zoo vele van ’s Konings onderdanen te verbeteren, zijn schier alleen in de aanmoediging van dezen handels- tak gelegen. Alle bijdragen ter opbeuring van denzelven, zullen nuttig en belangrijk kun- nen geacht worden, daar dezelve de weldadige hulpmiddelen zullen mede brengen, om hen op eene geschikte en welgevallige wijze, vele be- zigheden en gevolgelijk ook een genoegzaam le vensonderhoud te verschaffen; en daardoor zal hun grootendeels de gelegenheid worden beno- men om zich, door lediggang en verveling, aan andere gedachten en aan eene oneerbare en los- bandige levenswijze over te geven. Ontegen- sprekelijk zal ter bereiking van dat heilzame doel, de invloed van het Nederlandsch Gezag , op eene gepaste wijze aangewend, zoo dat daar- aan tevens bescherming verbonden zij, eene, voor hunne behoefte en begrippen behagelijke on- (18% ) ondersteuning kunnen aanbieden; zeer gunstig kunnen medewerken tot de bevordering der welvaart van zoo vele onzer afgelegene bezit— tingen en tevens de verknochtheid van derzelver bewoners aan onze Regering, in de hoogste mate kunnen bevorderlijk zijn. BATAVIA, 20 Junij 1835. mmm Ï nen TO s _ 7 id e _ 8 7 - 3 Ar 5 Bie Mm di Wi Eet li, Hi JN Valt droog „ wit sand 5 À Ë > | ’ \ wgeval. door Aoraal. 4 * hi NIN ) Ij N ll £ 5 Ek je J E Gl mn 7 Ama NL Ë NN [INN AVA lk 2 E 5 U B N ; ke, ii ed : P 5 ee â p 5 ij Ë e u = N \ 4 gr : ° 14 | viabnoto-Khr Rig ì N 24 Ee S Á En en GS pe (li | zadongt í 5 E / ri BA ' E ee Js Le lv El si 7 Üanteml 7 ie H { \ \ \ 5 6 | p se | iN ze \ S k 5 ER SD 12 ({ \ Ne ® En svenn all droog „ shyh en vana / f ! E Dn ee Jalt droog lijks / À | | =, Sn ge , zn wigevat. door Koraal, 5 | S= 4 a EN ka : \ N SE \ | | CN / | KS \ AN y a i \ ber ) NJ Si \ at Ze € ) £ $ | y NS | Zin fl : _— EN c sl N NN Í _— nen N { ‚& S eN Ni Se as L Jo Se 5 5 ik 7 „ad Ap een waw e | ee 2 S WZ NN IN \ Ie ot B LNE AIS 77 ES Lid u N » WN Wia, 4 Zi, EN EN <5 | Ee | = ES Mlpang wan hel water bip gewoon 11 a 1/4 Meter / "Ile a #2 Amst, voelen. A En { e 7 fs 5 7 spriglj 2d al 5 É ALE n B Lo ) lk ae Sd A gmt DD gare) Sr Lijn var Jd vaderen dagple fi \ N door Ot | I \ de ned Ve ZNW PN Ki Ee OS n 5 ' | N PEEN We en CIN.VOSMAER. > NB. De drgplen. zijn herlerd tot den laagsten waterstand. 7 4 Vhienmometenstand Hilr? ‚gedurende AD April tot Augustus van zo°à Bj: Aabellengten var 12ó gademen of” graf Motors. Sen Lene Bngelsche mijl gebragt PV 10 Meter, de Baat 18520 gedeelte, der “ware „grootte bor te An der \ 9 JR Rts fi 85 Di. 4 I 7 t : T 0 mi ij e 3 5 5 4 Schaal van / Hollandsche Myl of 152 Meters. | Hi Jp sien OTA: Snor f Desterberg steed te feiden kl é ek ig LL IES Ee : en s = 4, 7 Leiden Zy CER 2 zl 5 JE 722 nen Greernuich Ó Ansterdams by L var Lulkenes. heren ek dk ps id a OVER HET GESLACHT TUPEIA,; DOOR P. W. KORTHALS, LID DER COMMISSIE VOOR HET NATUURKUNDIG ONDERZOEK IN INDIË, Á RN | | | | OVER HET GESLACHT TUPEIA. Bij de beschrijving der door cHAMIsso, op de Romanzoffsche expeditie verzamelde Loran thaceae (Linnaea 1828 F”,3. pag. 203.), maakte ons deze en zijn medewerker SCHLECHTENDAL opmerkzaam, dat de Wiscum anlarcticum FORSTER niet tot dit geslacht behoorde , maar nader aan Loranthus Europaeus verwant was. De -ken- merken, welke de ontleding der bloemen aan bood, deden hen echter besluiten, voor deze soort een nieuw geslacht te vormen, dat zij Tupeia noemden. In 1830, deed ons de Heer BLUME, in zijne Flora De: eene tweede soort van dit geslacht, m zijn WViseum umbellatum, kennen, en de mij on= (188 ) onlangs door ZEd, medegedeelde, onuitgegevene platen van dat werk, hebben mij eene derde, in de Tupeia Heinwardtiana doen vinden. De algemeene opmerkingen , die in het uitgegeven _ gedeelte van dit werk voorkomen, doen zien, dat de Heer BLUME ook dit geslacht bij de Loranthaceae gelaten heeft, en het is zeker deze vorm, die hem verwantschap tusschen de Lo- ranthaceae en Santalaceae deed vinden. De gedachte dezer Schrijvers, en de eigenaar- dige groeiwijze der soorten, hebben ook mij in dit gevoelen doen blijven (1), tot dat ik, bij de be- werking der door ons verzamelde Loranthaceae, ook de op Java gevondene Tupeia umbellata, en de van Sumatra en Borneo medegebragte Tupeia Remwardtiana Br. (racemosa kus. M. S.), on- derzocht, en de vruchten der laatste mij in staat stelden, om een juister denkbeeld van de ken- merken dezer soorten te erlangen. Ik wil de beschrijving hiervan vooraf doen gaan, om daar- uit de verwantschap van Jupaa af te leiden. De bloemen van de Tupeia umbellata zijn aan de basis naakt, waardoor zij van de Reinward- tana verschillen, wier vrouwelijke aan de basis eenen krans hebben van vijf schutblaadjes met eene afwisselende of spiraal-stelling, welke aan eenen am (1) Tijdschrift van v.p. HOEVEN en DE VRIESE, à D. p. 187. ( 189 ) eenen kelk doet denken: zij zijn eenslachtig, maar beide geslachten toch op eene plant ver- eenigd , zoodat zij bij de eenhuizigen behooren. Het enkelvoudige bekleedsel is bij beiden bijna tot aan den torus of het ovarwum regelmatig in vier of vijf deelen gespleten, die voor de opening: klepvormig tegen elkander staan, waardoor de knop bij de mannelijke een rond en bij de vrouwelijke een meer langwerpig voorkomen aanbiedt. De mannelijke bloem heeft het getal stuifdraden met de verdeelingen overeenkomend, aan de basis van deze te zaam gegroeid, en haar tegen over staande, De meelknopjes, die aan het voetstuk vastzitten, zijn tweehuizig en sprin- gen meer of min dwars open, waarbij zij een ovaal stuifmeel uitwerpen. In het midden der bloem is meest een „meer of minder ontwikkeld, mvruchtbaar vruchtbeginsel, in eenen stijl uit- ldOpende. | De vrouwelijke bloem, wier verdeelingen met die der mannelijke overeenkomen, heeft den kelk met het ovarium te zamen gegroeid, en in de pas ontloken bloempjes vormen deze indeelingen de helft van het geheel. Met dit vruchtbeginsel is de stijl zonder de minste geleding verbonden, en over het algemeen zeer kort; de stempel , wiens bewijs, of vertegenwoordigend deel, in de mannelijke bloemen min of meer verdeeld is, heeft hier denzelfden of eenen meer knopachtigen N vorm. ( 190 ) vorm. De ovale gedaante van het vruchtbegin— sel, welks top in de zeer jonge bloemen ge- ktiopt is, wordt bij vermeerderden groei meer regelmatig, en blijft door de punten van den kelk gekroond. In hetzelve erkent men eene uit den bodem ontspringende, draadvormige pla- centa, die zich. naar boven verbreedt, en twee uitspringende verlengsels heeft, waaraan hier _ twee. eitjes afhangen. Deze eitjes buigen zich bij ontwikkeling binnenwaarts, zoodat de bui- tenste zijde bijna eenen geheelen cirkel beschrijft, en de zaadmond. naar het punt van aanhechting gerigt wordt. In dien staat heb ik in dezelve twee vliezen waargenomen, Bij de verdere ontwikkeling, waarbij Je kelk- en stamper-deelen blijven. bestaan, omringen de eerste den top van de ovale alt waaraan de kelk als buitenbekleedsel blijft deel nemen. je zamengroeijing maakt dan ook de onderscheid van het eigenlijk bekleedsel der vrucht moeije- lijk „ en het komt mij voor, dat het celweefsel in de jongere vruchtbeginsels hiervoor gelden kan. Beter is het tweede bekleedsel der vrucht (mesocarpium) te onderscheiden en de vorm er. van is geheel eigenaardig, Een oppervlakkig onderzoek der steenvrucht, van de buitenste dee= len ontdaan, doet ons dezelve als geribt voor= komen; sne echter naauwkeurig béschotstadd dan zien wij, dat alle deze ribben in een zier ì punt (191 3 puntje aan de basis eindigen, en uit vezels be- staan, die door eene kleverige stof verbonden, gemakkelijk gescheiden kunnen worden. Deze aan het grondstuk losmakende en scheidende, blijkt het, dat dezelve aan den top uit vier of vijf punten van het steenig (Eindocarpium) binnen bekleedsel ontspringen, en even zoo vele der- zelve met ieder der punten verbonden zijn. De vorm van dit endocarpium îs ovaal en eindigt in een klein puntje, om hetwelk de gemelde vezel bundel verbonden is: de gladde oppervlakte is door een vijftal voren, tusschen gemelde pun- ten gelegen, ingesneden, die aan eene vijfklep- pige vrucht doen denken. Bij de volkomen rijpe vruchten vult het door abortie enkele zaad, de geheele ruimte van dit binnenbekleedsel , langs hetwelk eenige vaten loopen, waardoor men hetzelve ligtelijk voor een bekleedsel van het zaad zou kunnen houden, daar de placenta moeijelijk te zien is. Bij eene mindere grootte van het eroejende zaad is de ruimte met een los celweefsel gevuld, hetwelk mij deed gelooven, dat dit tot het zaad behoor de, weshalve ik het voor een’ zaadrok (ardllus) danzag. Het zaad, door de otra deelen bepaald, neemt dus noodwendig: eene ovale gedaante aan, en is. van eene vliezige huid, door hare fijn- heid moeijelijk te onderscheiden, omgeven. Het NE vlies hd ( 192 3 vliesje, dat ik enkel aan het punt van aanhech= ting onderscheiden heb, doet mij vooronderstel - len, dat dit het onuitgegroeide buitenbekleedsel (Testa) is, en het binnenbekleedsel (Tegmen) alleen de kern blijft beschutten. De kiemwit- stof, die het grootste gedeelte van het zaad uit- maakt, is wit en vleezig, en in haar midden is de groene kiem gelegen. Deze doorloopt een groot gedeelte van de lengte van het kiemwit, en is, wat hare rigting tot de axis der vrucht betreft, omgekeerd, maar, de aanhechting van het zaad tot grondslag nemende, regt opstaand. De gedaante der kiem is gelijk aan die van eenen knods, waarvan het worteleinde het dikkere deel uitmaakt, en de zaadlobben, spits toeloopende, eene vore als scheidingspunt hebben. Bij de kiemende zaden, die ik op de takken van verschillende boomen gevonden heb, was het bovenste gedeelte van het endocarpium in vijf punten gespleten, tusschen welke de wortel te voorschijn trad, Deze kruipt over den tak en vormt eene verdikking, waaruit de wortel tusschen de verdieping van den bast, naar het hout van de aanstaande voedende plant, door gaat. Na deze inplanting ontwikkelen zich de zaadlobben, in lijnvormig puntige blaadjes, ‚ en de bekleedselen vallen af. | =O Ce De ( 193 ) De houtige stam dezer planten is rond, en kruipt bij Tupeia Reinwardtiana over de voe- dende plant, zich op eenige afstanden door kleine worteltjes met dezelve verbindende, Deze pun- ten van aanhechting, aan dig der Hedera helix herinnerende, vertoonen zich eerst als ronde bolletjes, waarvan het celweefsel een hoofd gedeelte uitmaakt. Deze bolletjes hechten zich op de voedende takken , om de schors te door weeken, en vervolgens treden hieruit de wortel- vezels te voorschijn, die weinig hinder onder- vinden om door den bast naar het hout te drin gen, waarop zij zich legeren. De takjes heb- ben eene hoekige of zamengedrukte gedaante , met afwisselend geplaatste bladen, In dezelve zijn drie of vijf hoofdnerven, wier oorsprong aan of boven de basis alten Is, De kleine groene bloempjes zijn in meer of minder getal in de oksels vereenigd, en vormen vastzittende of gesteelde kleine hoofdjes. Bij abortie der bladen wordt de ee echter meer trosvormig. knn De boven gegevene kenmerken, met de aan de Loranthaceae eigene vergelijkende, dan zien wij, dat alleen de groeiwijze eenige overeenkomst op- levert; dezelve daarentegen aan die der Santala- ceae (194 ) ceae toetsende, vinden wij die karakters, welke de Heer-r. BROWN aan. deze familie heeft toe- gekend; alleen zou. er hier een verschil in de rigting der kiem bestaan, Lees ik echter, wat deze geleerde van het ei schrijft, dan komt het mij. voor, dat hetgeen van het omgekeerd. zijn der kiem gezegd wordt, eene schrijffout is, waarbij de axis van de vrucht, en niet de aan— « hechting van het zaad tot basis wordt genomen, Dit doet mij dan ook niet aarzelen, om. Tupeia tot de Santalaceae. te. brengen. De hieronder gebragte geslachten met het be- handelde vergelijkende, geeft mij aanleiding: om te stellen, dat Choretrum m. BR. onze indische soorten in Nieuw-Holland vertegenwoordigt. TUPEIA. SCHLECHT. — BLUME. FLORES MONOICI. MaAscuut. Perigonium quadri- vel Taka paï- _titum, Stanuna Jh vel 5 petan perigonù opposita et basi earum affixa, an- theris bilocularibus, basi affixis. FeMminer. Perigonium nudum vel ad basin brac- teolis 4 ad 5 einctum, quadri vel quin- que partitum, Ovartumuniloculareovu- lis duobus vel tribus, a placenta cen- tra- (195 ) trali e basi producta, pendulis. Stylus brevis, stigmate capitellato, vel emar- ginato, F'ructus drupaceus, abortu mo- nospermus, embryone erecto, in al bumine carnoso. TUPEIA UMBELLATA BL. T. ramis teretibus, ramulis angulatis, foliis alternis obovatis, obtusis, basi cuneatis, triner— wijs, nervis lateralibus bifidis, inflorescentia axillari , subumbellata, umbellulis 5-floris. Cresc. in Lagerstrômia prope Kossamb: In- sulae JAVAE. | | ‘ TUPEIA REINWARDTIANA BL. T. ramis teretibus, ramulis compressis, foliis alternis, ovato-orbiculatis, basi cuneatis 3 vel 5 nerviis, vel trinerviis lateralibus bifidis, inflo— rescentia axillari, floribus confertis in foliorum axillis, vel abortu eorum racemosa, & vel 5 brac- lealis, bracteis ovatis acutis, baccis oblongo-ovatis calycis partibus coronatis, Tupeia racemosa Ks. MS. Cr, Martapoera, Banjermassing etc. Insulae BORNEO et sylvis Mekntang et Singalang. Insulae sUMATRA. VER 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) ( 196 ) VERKLARING DER AFBEELDING. TUPEIA REINWARDTIANA DL. Mannelijke bloemknop. Doorsnede van eene mannelijke bloem. Meelknopje. Vrouwelijke bloem. Doorsnede van eene zeer jonge vrouwelijke Sn | » van eene meer ontwikkelde. Placenta met een eitje. Vrouwelijke bloem. | _ Doorsnede, om het onrijpe zaad om de kiem met de zaadstreng te doen zien. Vrucht, van de buitenbekleedsels ontdaan. | Een vijfde gedeelte van het Endocarpium. Het zaad. | | Doorsnede van een zaad. Kiem. nn En Plantje, van de bekleedsels ontdaan. Kiemend zaad. j Z way ad ‚ vd ed (a ZL / se a r zi « _ e 3 Ô | ek. f. B f E Ô Be K he € - é E # j 5 _ Né Li EE : 4 : es Ë E 3 ae n S | : 2 5 = d : VERHANDELING OVER DE oP Java, Sumatra en Borneo LORANTHACE; DOOR P. W. KORTHALS, LID DER COMMISSIE VOOR HET NATUURKUNDIG ONDERZOEK IN INDIË. VERHANDELING | OVÉR DE op _ Java, Sumatra en Bornco VERZAMELDE _LORANTHACER. INLEIDING. — Ávorens over te gaan tot de meer bijzondere mededeeling van hetgeen op de Indische vormen betrekking heeft, wil ik dezelve vooraf doen gaan van eene korte opgave dergenen, welke over deze gewassen in de laatste tijden geschre- ven hebben, ten einde zonder noodelooze herha- lingen, tot hunne werken te kunnen verwijzen. Na- ( 200 ) Nadat deze familie der Loranthaceae door de reizigers, die verschillende streken van „Azië en „Amerika bezocht hadden, eene aanzienlijke vermeerdering verkreeg, werd hare systema- tische rangschikking enz., in 1830 bijna gelijk tijdig het onderwerp der behandeling van drie kruidkundigen, allen met aanzienlijke, door hen zelve verzamelde of ontvangene hulpmiddelen voorzien. De Heer MARTIUS, bij het doorzien zijner Brazdiaansche soorten, en hare vergelij king met de bekende, het verschil der vormen in aanmerking nemende, stelde voor het geslacht Loranthus, eene hierop berustende splitsing voor. De bewerking dezer familie voor de Flora Javae, deed den Heer BLuUME, bij de reeds door MARTIUS gegevene verdeelingen, nog eenige voegen, die vooral op de Javasche vormen betrekking hadden, en wij vinden hier tevens het toen over de syste- matische verdeeling, vermeerdering enz., dezer familie bekend gemaakte, te zaam gebragt. De Heer DE CANDOLLE had bij de bewerking van deze familie voor zijnen Prodromus, aan- zienlijke bouwstoffen, waartoe bijna alle, door de kruidkundigen van het vasteland, en door den Heer BLUME verzamelde soorten, ter zijner beschik— king waren, en behalve in gemeld werk, deelde deze geleerde, in eene afzonderlijke verhande- ling, de uitkomsten van zijn onderzoek mede. Sinds dien tijd is door den Heer Rr. BROWN de L. (201 ) L. floribundus vABrn. als een nieuw geslacht Nuitsia afgescheiden, en de Gajadendron door G. DoN beschreven. De Indische soorten zijn met het door wrieur verzamelde vermeerderd, en de daarvan door hem en ARNoTT in de Pro- dromus florae pen-insulae Indiae Orientalis gege- vene beschrijvingen, hebben tot de kennis van dezen en de juistere onderscheiding van eenige reeds vermelde soorten bijgedragen. De Heer DE CANDOLLE voegde bij het syste matisch gedeelte aan het einde zijner verhandeling, eenige vragen, welke eene meer physiologische strekking hadden, en wij vinden de gapingen tot de kennis dezer gewassen in zijne later uitge komene Physiologie herhaald, waarin hij eene ei- _ gene afdeeling aan deze woekerplanten toewijdt. Behalve hetgeen de Heer TREVIRANUS in zijne Physiologie over. de kieming van Loranthus Europaeus en Viscum album vermeldt, treffen wij _in dit werk op verschillende plaatsen omtrent de structuur eenige aanmerkingen aan. Deze laatste werd ons nog duidelijker door den Heer LINK, in zijne plantenontleedkundige platen voorgesteld. De Heer RAsPAIL deelt (Physiologie pag. 317.) eenige aanmerkingen mede, waarbij hij de inhech- ting der Loranthus en Viscum met die der (Greffe d écusson) schildênting vergelijkt en zijne denkbeel- ‚den, omtrent de door hem aangewezene radiculode, op deze inhechting toepast. Bij dit alles moet ik nu ( 202 ) nu nog voegen de schoone verhandeling van den Heer uneer (1) over de parasieten, die mij bij het bewerken dezer aanteekeningen onder het oog kwam, waarin hij ons zeer belangrijke mede- deelingen over de structuur des Wiscum’s doet. De kennis van dit laatste werk, even als die van dat van LINK, ben ik aan den Hoogleeraar REINWARDT verschuldigd, en het is mij een aangenaam en vereerend genoegen, ZEd. hier opentlijk voor de goedheid te kunnen danken, die ik bij voortduring, zoo door zijnen raad als door het mij verleende voorrest van de raadpleging zijner rijke bibliotheek , mogt onder- vinden, (1) Op deze verhandeling van den Heer UNGER moet ik aanmerken, dat de Ragesia en Brugmansta, niet op de wor- tels van Cissus voorkomen, maar dat zij op de sleng groeïjen; ‘en dat ik zelf de Rafflesia Patma en Arnoldi, eenige voeten boven den grond aan den stam hangende, heb gezien. Zoo ook heb ik de Balanophora dioica R‚ BR, meest altijd op de wortels der Ericeae gevonden, die den hoogen Gédé wersie- ren, en eenen anderen vorm dezer familie op de wortels der Schima Noronhae, «. ED, Gi CEN meden ( 203 ) ALGEMEENE OPMERKENGEN, Over de Familie, Bij de ontwikkelde planten dezer familie; wier Indische soorten allen woekergewassen zijn; on— derscheiden wij aan de ingeplante deelen meest eene vergrooting, die eenzijdig of schildvormig uitgebreid is, en met de grootte van den tak der voedingplant in verband staat. Meestal heeft bij deze inplanting eene uitgroeijing van de voedingplant plaats, die een gevolg van de in hunnen loop gestoorde vaten is; welke gedeel telijk om het nieuwe ligchaam heen groeijen. Uit deze verdikking nemen kleinere vezels haren oorsprong, om zich tusschen de houtlaag der plant te- verspreiden. Deze soort van wor- tels neemt jaarlijks naar boven, met de nieuw - gevormde houtlaag toe, en bereikt hierdoor bij oudere stammen eenen aanzienlijken omvang en dikte, die, niettegenstaande zij zich in eene on- middellijke aanraking met de voedende plant be- vindt, echter van de houtvezels derzelve afge- scheiden zijn. Boven het gemelde punt van vasthechting treffen wij niet zelden eene zamen snoering aan, welke de reeds gemelde vaten ver- oorzaken, en verder eene verdikking , waarin de ( 204 ) dezelve eenen grooteren omvang hebben. Door dezen rust de stam op de plant, zonder echter hier in de minste bewerktuigde gemeenschap te wezen. De stam is bij de meeste jongere planten en takken zaamgedrukt, zelden veelhoekig: L. gem- miflorus RwDT.en BL. Hij wordt bij de ouderen rond, en met uitzondering van enkele L. tetra- gonus BIJ. enz., heb ik den hoofdstam bij allen in dezen vorm aangetroffen. De verdeeling van denzelven is tweederlei: bij de Loranthus-soorten zijn de takken zelden volmaakt tegen elkander overstaande; bij Wiscum daarentegen, vooral bij de bladlooze soorten, zijn zij niet alleen naauwkeu- rig in een vlak, maar soms zelfs kransvormig geplaatst, waardoor de eigene gaffelverdeeling ontstaat, die deze gewassen kenmerkt. De schors; die bij het punt van vasthechting begint, is bij Loranthus verschillend gekleurd, en bij Viscum groen en met stomata voorzien (l). Bij de knoppen zijn twee vormen, die echter te zamen behooren; de Visca leveren de gemmae adpressae en bij Loranthus zijn de úmbricatae, ten gevolge der meerder ontwikkelde bladen, overheer- schend. De stand dezer laatste met dien der tak (1) De afscheiding der verouderde epidermis is in deze familie een zeldzaam verschijnsel, en door mij hij de verza- melde soorten alleen aan de ZL. Jackianus waargenomen. ( 205 ) takken overeenkomende, is afwisselend of tegen elkander overstaand; zeldzamer, bij de aan het einde der takken bloeijende, eenigermate krans- vormig. Zij zijn meer of minder gesteeld, en bieden meest langwerpige vormen aan. Bij Vis- cum zijn zij glad en soms met eenige hoofd- nerven voorzien, die aan de basis of even boven dezelve ontstaan, en dan uit de zijlagen van de middelmerf gevormd worden. De Loranthus- soorten hebben veelal eene meer of minder digte beharing op de jonge bladen en takjes, welke, bij het ouder worden, meest op de boven- en dikwerf ook op de ondervlakte verdwijnt. De verdeeling der nerven behoort tot den geveder- den vorm, en de rigting dezer maakt meest een’ hoek van 45° à 50°. De bloeiwijze behoort tot de het rdt zoekende (centripela), en de bloemen, welke de beide geslachten of slechts een bezitten, zijn al len van schutblaadjes voorzien, waarvan som— wijlen twee te zamengroeijen. Zij hebben eenen met het vruchtbeginsel zaamgegroeiden kelk, wiens rand boven dit laatste meer of minder uitsteekt en gaaf getand of verdeeld is. De bloemkroon verschilt aanmerkelijk in vorm en bestaat uit onderscheidene of dikwerf zamen- groeïjende bloembladen. De stuifdraden, tegen over de bloembladen of bloemkroondeelen geplaatst, zijn op eene meerdere of ( 206 ) of mindere oppervlakte met deze zaamgegroeid, en dragen de aan de basis of achtervlakte vastge- hechte meelknopjes; bij Viscum ontbreken zij ech- ter of hebben zij, zoo men wil, door uitgroeijing een’ bloembladvorm, waarmede de meelknopjes zaamgegroeid zijn. Deze openen zich, bij de laatsten door kleine gaatjes en bij den echten Lio= ranthus door spleten, wier opening van den top aanvangt. Het stuifmeel is ovaal, driehoekig, of drielobbig. Het met den kelk zaamgegroeide ovarium bevat een op den bodem gehecht eitje, en is door eenen Discus bedekt. Met dezen is de korte of langere stijl verbonden, die eenen meest eenvoudigen stempel draagt. In de bes-aardige vrucht bedekt eene eigene kleverige stof, het zaad, hetwelk eenen meer ron- den of platgedrukten vorm heeft, en door twee vliezen bekleed is. Het hieronder gelegen eiwit, omgeeft eene meest groene kiem, die zelden meer dan twee derde der lengte van het zaad beslaat, wier worteleinde boven het eiwit uit- steekt en die door vergroeiing zijdelings, of zoo als bij de meeste omgekeerd is. Over de Kieming. Hoewel de kieming van eenige door mij ge= vondene soorten dezer familie bijna gelijke uit- komsten met de reeds waargenomene gegeven heeft ( 207 ) heeft, zoo meen ik echter, geene ondienst met de mededeeling derzelve te doen, zijnde er nog weinig van die der Tropische Luoranthaceae be- kend. De ontwikkeling eener der door mij be- doelde soorten, Loranthus uniflorus, is naar eene schets van POITEAU, door MIRBEL (Annales du Museum 16 pag. 429. pl. 21) bekend geworden, en zussieu vermeldt (.Annal. du Mus. 12, pag. 297) ten gevolge der mededeelingen van JACQUIN, RI- CHARD en TUSSAC , dat zij de wijze var ontkieming: des Amerikaanschen Loranthus gelijk aan die van Viscum album gevonden hebben. Over deze plant meen ik te moeten aanmerken, dat in de daarvan gegevene af beelding door mirBer „de eerste blad- paren voor de zaadlobben gehouden zijn. Bij al de waargenomenen hecht zich het zaad op de schors, en de uit hetzelve ontwikkelende wortel buigt zich in eene korte bogt naar het punt van aanhechting, waar hij zich vastzet, en vervolgens verdikt. Dergelijke zaden onderzoe- kende, dan bestaat de gemelde verdikking voor- namelijk uit celweefsel, in welks midden een vatenbundel gelegen is. Deze treedt uit het midden van gemelde verdikking te voorschijn, en dringt vervolgens in de reeds min of meer door de weeking veranderde schors. De nog weeke wortels op het hout gekomen, breiden zich meer eenzijdig om eene, naar eenen ganzenpoot gelijkende vlecht, of naar alle zijden, om eene o* meer ( 208 meer schildvormige gedaante aan te nemen. De jonge uitloopende vezeltjes eindigen in cellen, die de dienst van zuignapjes doen. _De ontwikkeling van het stengvormend ge- deelte levert eenig verschil. Bij eenigen blijft het zaad op de plant gehecht, en de zaadlob— ben gemeenlijk in het vleezige eiwit besloten, of eene derzelve komt voor den dag, zoo alsik dit eens bij L. pentandrus L. waarnam. Het eerste bladpaar komt hier tusschen eene spleet aan het begin der Cotyledonen te voorschijn, waardoor deze wijze van kieming , aan hetgeen TREVIRANUS van Cyclamen en Tacca zegt, her- innert (Loranthus schultesù, — pentandrus.). Bij Loranthus sphaerocarpus, L. gemmiflorus vond ik het zaad door de verlenging van het stengvormend gedeelte boven het aanhechtingspunt verheven: en de kiembekleedselen vallen hier, bij de ont- wikkeling van het eerste bladpaar af, waarna de zaadlobben zich als kleine blaadjes of als puntjes voordoen, gelijkende op het door MirBer afge- beelde. | i j De indringende deelen van Wiscum compressum volgen eene zelfde ontwikkelingswijze; de zaad lobben blijven ook hier in het vleezige eiwit besloten, en aan de basis derzelve komen dik- werf een paar ovale blaadjes te voorschijn. _Tus- schen deze treedt een dun langwerpig blaadje voor, welks vlakte naar de bladvlakte gekeerd IS, ( 209 ) is, en bij de volgende ontwikkeling, reeds twee- deelig wordt en dus het beginsel der aan deze gewassen eigene gaffelverdeeling bezit. Deze kie- mingwijze kan eenigzins met die van Casuarina vergeleken worden. : Een jong plantje met een drie- of viertal paren bladen, vond ik op de volgende wijze gevormd. Het zaad rust op eene uitgroeijing van de schors der voedingplant, die hoofdza- kelijk uit celweefsel bestaat, en tusschen welke de kleine wortelvezels heendringen, tot zij het hout bereiken: boven deze is ter plaatse, waar de zaadlobben uitloopen, eene kleine verdikking, welker omvang uit houtvezels bestaat. In het midden dezer begint het merg (5. WTTEWAALL; over den stengel, enz. bladz. 58) als een los celweefsel , dat naar beneden spits uitloopt ‚en zich naar boven verdunt en in den stam voortzet. De voortgaande groei in de Tropische gewes- ten, heeft ook zijnen invloed op de ontwikke- ling der kiem, die hier na eenige etmalen plaats heeft, terwijl er tusschen de vasthechting van het verdikte worteleinde en het voor den dag komen van het eerste bladpaar, tien tot zelfs een “twintigtal dagen verloopen. Daar wij in Tropische streken eene voortgaande vorming van vezels en vaten der houtlaag waarnemen en dit in de gematigde slechts periodisch plaats heeft, zoo vinden wij hierin gemakkelijk de uitlegging van ( 210 ) van het verschil van tijd tusschen de kieming der hier voorkomende Zioranthus en Viscum. Enwendige Vorm. Nadat ik in de vorige paragraaf de kieming in het algemeen heb opgegeven, wil ik hier , bij het onderzoek der inwendige structuur dienaan- gaande, nog eenige woorden voegen. Algemeen bekend is de opmerking door UNGER enz. me- degedeeld, dat het kiemende zaad van Viscum op de voedende plant een uitwas te weeg brengt; en dit zelfde verschijnsel heb ik bij vele Loranthùú en Visca waargenomen. Onderzoekt men deze verdikking bij fijne doorsnede , dan is dezelve ge= deeltelijk, ten gevolge der verdikking der schors, of ook door de uitzetting der vaten van het hout en den vermeerderden toevoer van vochten gevormd. Bij een verder gevorderd tijdperk , wanneer de wortelvezels de schors doordrongen hebben, ver= oorzaken zij, indien de takken spoedig groeijen, om zich eene zamenhooping van vochten, waar= door eene met fijn celweefsel gevulde ruimte ont- staat. De vorm van dit celweefsel is meest lang- werpig, en de heldere wanden doen de in dezelve aanwezige korrels gemakkelijk onderscheiden. In het midden dezer losse voedingstof ontwikkelen zich de worteltjes, die uit gewone vezelen en trap- penvaten bestaan: om de eerste zijn kleine kapjes, en (alt) en de tweede, wier eindiging in ronde of spitse kogels ik in dit doorschijnende weefsel waarnam, zijn mede door een vlies omringd. Zelden echter vertoonde zich dit verschijnsel aan mij zoo dui- delijk, als ik hier, van L. chrysanthus, heb afge beeld, waartoe de spoedige groei het zijne zeker bijdroeg. Bij de meerdere ontwikkeling der wortels ver- dwijnt deze ruimte, en de wortelvezels zijn dik werf door eene dunne laag van de voedende plant gescheiden, Deze wortels volgende, waar zij tus- schen-de schors doorgaan, dan zien wij hier geene omringing, daar de vezels tegen de deelen van de _schors aanloopen, Boven dezelve begint de bast van de plant, en rust als een fijn celweefsel, dat zich door de fijnere geaardheid gemakke- lijk laat onderscheiden, op den bast der voedende plant. De verwijding, die, zoo als ik boven reeds zeide, door het hier ontwikkelde merg ontstaat, is omgeven doof de reeds vermelde vezels en trappengangen, waarom een aanzienlijk celweef- sel ligt. De jonge steng is bij ZL. pentandrus; - L. Schultesù enz. zeer kort, maar bij L. sphae- rocarpus laat de verlenging eenig onderzoek toe, en midden door dit van de zaadlobben gevormde deel, gaat een vaatbundel (1. WrTEWAALLE, over het ontstaan enz. van den stengel, bladz, 5), waarin ik aan de buitenzijde een? spiraaldraad uit twee verbondene draden vond; in het midden de- dte) dezer vatenstreng vervolgt zich het merg, en eindigt bij het eerste bladpaar, waar eene ver- dikking is, die hier zeker niet de Collet kan wezen, beginnende deze bij het merg in het punt van aanhechting. De volwassene plant beschou— wende en bij den wortel beginnende, dan vinden wij deze uit trappengangen, vezelen en cellen zaamgesteld. De laatste, welke het hoofdbe- standdeel uitmaken, zijn zeer dikwandig en met een aantal (Tupfel) verdiepingen voorzien, die min of meer den vorm van eenen trechter hebben, Vervolgens nemen de trappengangen het grootste aandeel aan zijne zamenstelling; het is mij, bij Viscum gemmnatum gelukt, om den overgang der- zelve in de vaten van een? Myrtus te zien, waar- op deze soort groeide. Eene gelukkige door- snede deed mij, bij eene 500-malige vergrooting , de wanden erkennen, die de verschillend ge- kleurde vaten onderscheiden en tusschen deze en die van Wiscum aanwezig zijn, De hoeveelheid der vezels, die zich in het celweefsel verliezen , is geringer. Bij het onderzoek dezer doorsneden bleek het duidelijk, dat de cellen eenig aandeel aan de voeding hebben moeten, daar deze op de vaten der voedende plant liggen, en ook hier de verdunde plaatsen van de cellen: over elkan- der gelegen zijn, | In den bast onderkennen wij bij dmt door snede weinig verschil in zamenstelling van den ge- (213 ) gewonen vorm. De epidermis bestaat uit gestrekte cellen, of een effen vlies, dat bij Wiscum licht groen is en waaronder bij Luoranthus de kleurende cellen gelegen zijn. De buitenste bast wordt door gelijkvormige cellen met grootere mazen gevormd, en hierop volgt de binnen bastlaag, welke uit een net van celweefsel en vezels gevormd is. Hoe- wel de grootte dezer vezels aanzienlijk verschilt, zoo is bij vele eene laag van grootere, en in het midden over den houtvaat-bundel, eene groep van vezels vereenigd, die dikwerf maar $ van de grootte der anderen bezitten. De dikte van den bast tot de houtlaag verschilt aanmerkelijk en is, zoo als zulks bij de meeste houtige gewas- sen plaats heeft, in evenredigheid tot de laats- te, bij toenemenden ouderdom, geringer. Het hout is van mergstralen doorsneden, die in het merg beginnen en dan in den bast eindigen of zich in het celweefsel van dezen verliezen. Het aantal dezer stralen verschilt, en het is mij voorgekomen, dat zij bij takken van gelijke dikte derzelfde soort niet gelijktallig zijn. Over het algemeen is het mergkanaal rond; bij Lo- ranthus gemmiflorus wijkt dit af en het mergka- naal heeft den vorm van den stam, zoodat men hetzelve als door vier bogen bepaald vindt; de door de zamenkoming dezer bogen gevormde hoeken staan met die des stams in verband, en _de mergstralen loopen hier niet op het middel- punt , (214) punt, maar meer regtstandig op het midden of op de vooruitspringende gedeelten uit. Het merg der meeste soorten bestaat uit aan zienlijk groote cellen, met verdiepingen ( Tupfel) of kleine korrels voorzien. In het midden zijn zij regelmatig achthoekig, maar nemen bij de intrede der mergstralen, eenen meer onregelma- tgen vorm aan. De mergstralen zijn van den- zelfden aard, maar bij de dwarse doorsnede vertoonen zij zich als langwerpig vierkante cel- len; die soms nog naar de zijde van de wine eene rij ovaalronde hebben. Van dezen algemeenen vorm wijkt de in zijnen habitus ook verschillende L. Macklottianus af, en heeft eene structuur, die aan Ferula enz. (TRE- VIRANUS Physiclogie pag. 249) doet denken; het merg bestaat voornamelijk uit langwerpig, aan beide einden spits toeloopende cellen , welke in een weinig gewoon mergweefsel vastliggen. De doorsnede doet dan ook hier moeijelijk de merg stralen onderkennen, ten zij men hier voor de fijne cellen lagen houdt, die in groote menigte van de mergkanaalruimte naar den omtrek loopen. De mergstralen stooten van boven aan eene digte laag van weefsel, die vezels schijnen en met de gemelde stralen de houtbundels bepalen. In deze vaatbundels is eene ongelijke hoeveelheid grootere openingen , die de vaten aangeven, wier plaatsing mij vrij ongelijk en onregelmatig is voorgekomen. | De (215 ) De omringende vezels, welke het hoofdbestanddeel uitmaken, bieden weinig verschil in grootte, en zijn van eenen ronden of meer ovalen hoekigen vorm, De overlangsche doorsnede bevestigde mij, bij de onderzochte Loranthus-soorten en Viscum com- pressum, hetgeen TREVIRANUS van Viscum album vermeld, Physiologie pag. 225, en LINK, in zijne Planten-ontleedkundige platen afgebeeld hebben, dat de vaatbundels uit vezels en gestipte vaten be- stonden, De grootte der leden of van den afstand der insnoeringen bij deze, is mij voorgekomen niet gelijk te wezen, even als ik verschil in grootte bij de schijnbare wanden der insnoeringen gevondeu heb. De punten zelve, welke als verdiepingen moeten aangemerkt worden, zijn bij de soorten verschillend , zoo in grootte als vorm en stand. Bij den reeds vermelden Loranthus Macklottianus, waren zij zeer aanzienlijk en van eenen ovalen vorm, waarvan 8 een’ cirkel uitmaakten, terwijl de rij- en boven elkander stonden. Horanthus. pentan= drus had ze rond en zeer klein, terwijl zij hier even zoo in de volgorde waren, en daarentegen bood LL. tcarnatus dezelve middelmatig en met afwisselenden stand aan. Het is mij echter soms voorgekomen, dat een gedeelte dezer vaten den vorm der trappengangen aantoonden en dan ver- der den gewonen gepunten hadden. In het eerst dacht ik hier eenen overgang te vinden, dan het veranderen van het objectief deed mij zien, | dat (216 ) dat ik bij de trappengangen, gehééle vaten voor mij had en dus deze vergrooting van de heldere ruimte, een gevolg van de schijnbare zamenvloei- jing der punten was. Het was mij vroeger gelukt, deze gepunte vaten in eene worteldoorsnede te zien, en het nader onderzoek zal moeten beslis- sen, in hoever optisch bedrog gestreepte voor ge- punte vaten heeft doen geven. De Heer UNGER wijkt in zijne afbeelding. der doorsneden van Viscum album van het gevoelen van den Heer TREVIRANUS af, daar hij digt bij het mergkanaal een? bundel spiraalvaten opgeeft. Ik heb dit gewas nog niet onderzocht, dan het onderzoek van verschillende houtbundels heeft mij de eenvoudige spiraalvaten zeer zelden doen vinden, en tot dus verre nog slechts in de nabijheid van het merg bij L. incarnatus, \lk moet echter bekennen, dat, hoewel ik bij eene 300-malige vergrooting den draad ontwonden zag, dit mij nog niet voor het aanwezen dezer vaten bij an- deren zal doen pleiten. In het voorbijgaan merk ik hier aan, dat bij Nepenthes de gepunte vaten zeer rijk aan deze verdiepingen zijn, en het door mij gedaan onderzoek doet vooronderstellen, dat deze afrolbaar zijn als de gewone spiraalvaten. Bij den uitwendigen vorm en andere eigenschap- _ pen der bladen, heb ik gemeend, tevens eenig onderzoek naar den inwendigen te: moeten doen ; daar dit onderwerp, zoo ver ik weet, bij deze fa- (NT j familie nog niet behandeld is. De bladsteel, ‘wel ke, zoo als TREVIRANUS teregt aanmerkt, met den stam te vergelijken is, bood mij bij dwarse door- snede aan de basis, meest eenen ronden vorm aan, en de epidermis een helder ongekleurd vlies, waar- in de gekleurde cellen der schors uitstaken. De laag dezer parenchymatische cellen, bereikt bij vele eene aanzienlijke dikte, en de cellen. som- wijlen eene opmerkelijke grootte. Uit deze, gaan stralen van langwerpige of kleine ronde cellen, naar het midden in een dergelijk weefsel over, hetwelk het merg voorstelt. De eerste structuur vond ik bij den Loranthus «ncarnatus , en hier wa- ren de cellen van deze stralen zeer lang en smal, zoodat ik maar drie en somwijlen slechts twee in eenen straal erkennen kon, die in eenige weinig - grootere in het midden uitliepen. Bij L. coccineus TACK , waren deze stralen veel breeder en beston- den, even als het middelpunt of merg, uit een aantal zeer kleine zeshoekige cellen. Het aantal dezer stralen was altijd oneven. Tusschen dezen zijn grootere of kleinere houtbundels, welke uit vezels en eene aanmerkelijke hoeveelheid vaten bestaan. De algemeen waargenomen vorm is, dat tegen het celweefsel de vezels en de vaten, meer binnenwaarts, in eene bijna onafgebroken reeks gelegen zijn. Somwijlen verdeelt zich deze reeks en dan treden de vezels tusschen de opene deelen van den hoek. Bij enkele zijn deze vaatbundels L. (218) L. coccineus rond, en de vaten vormen den bui tenrand, in diervoege, dat de buitenwaarts gelege- ne aanzienlijker is. De L. Macklottanus, bood mij ook weder afwijking, en het celweefsel eenen meer ronden vorm aan; dien de reeds bij den stam waargenomene, parenchymatische buizen herhalen. De verticale doorsnede deed mij in deze va- ten, de reeds waargenomene gestippelde zien. Ik moet bekennen, dat zij mij eerst als spiraal vaten voorkwamen, waarin het bijna volkomen gebrek van geledingen mij scheen te bevestigen ; een naauwkeuriger onderzoek der zaak, deed mij echter mijne dwaling opmerken, en zien, dat de kleinheid der puntjes de oorzaak hiervan was, daar zij bij een geheel vat zoo te zamen schijnen te loopen, om eene voortgaande streep te vormen, waarvan mij een doorgesneden vat overtuigde. Zich van den oorsprong des steels verwijde- rende, nemen de vaatbundels eenen anderen vorm aan, en vertoonen zich , zoo als zij door TREVIRA- Nus (Physiologie pag. 433) zijn beschreven, en hooger, naar de uitbreiding, wordt deze cirkel nog meer. geopend. Op de gemelde plaats merkt TREVIRANUS op; dat het getal bundels oneven en de, middelste bundel de aanzienlijkste is. Deze waarneming heb ik ook bij het onderzoek dezer familie bevestigd gevonden: het is mij echter voorgekomen, dat wij (219 ) wij in deze bundels den oorsprong der hoofdner- ven van het blad vinden, en het getal stralen der basis met dezen in verband staat, even als hunne dikte hier die der nerven aangeeft, De bladvlakte naauwkeurig op de middelnerf onder zoekende, dan kan men zich van deze stelling overtuigen. De aard der bladen van deze ge- wassen lieten mij niet toe, het verloop der vaat- bundels naauwkeurig na te gaan. In de kleine vertakking heb ik echter de vaatbundels terug- gebogen gezien, en beide soorten, vezels en vaten gevonden, Eenmaal zag ik deze laatste knods- vormig in het fijne parenchym van L, encarnatus eindigen, dan dit vordert een nader onderzoek. De epidermis der bladen is bij Viscum groen en bij Loranthus meest geheel ongekleurd,. On- der deze ligt eene laag gestrekte cellen, waarin de stomata gelegen zijn. Bij Loranthus bevinden deze zich tusschen een slingerend en bij den onder zochten WViscum, tusschen een regelmatig hoekig celweefsel. Verder bestaat het parenchym bij Viscum orientale uit regelmatig hoekige cellen, die naar beide zijden der bladen tamelijk gelijk vormig zijn, zoo als zich door het aanwezen der stomata aan beide zijden ook doet vermoeden. Het onderzoek der bladvormige takken van Viscum compressum, doet hier een midden tus- schen steng en bladsteel vinden, dat aan de steng der monocotyledonen herinnert. Onder de licht groen (220 ) groen gekleurae epsdermus (vergelijk MEYEN neues ‘System der Pflanzenphysiologie pag. 23) is eene laag kleine cellen en vezels, waarin men grootere en bundels uit een aantal kleinere vezels bestaande _ onderscheidt, en meer binnenwaarts is het celweef-— sel hoofdbestanddeel, waarin bundels vaten ver- spreidliggen. Dit celweefsel bestaat uit vrij groote cellen, die allen gepunt (Tüpfel) zijn. Eene ver- ticale doorsnede doet, in de vatenbundels vooral, gepunte vaten en weinige vezels zien. Deze ge- punte vaten bezitten de gewone insnoeringen aan die des stams eigen, en de punten zijn in eene afwisselende rigting onder elkander gelegen. _De bloemstelen, welke de mannelijke en vrou- welijke bloemen van Viscum orientale dragen, be- staan uit eene groene epidermis, waaronder ho- rizontaal verlengde cellen zijn, die de vatenbun- dels omgeven. Deze bundels, uit vezels en gepunte vaten bestaande, zijn vooral naar die zijde, waar de schutblaadjes staan, het menigvuldigst, en ik vond er hier drie naast elkander en slechts twee tusschen dezelve gelegen. Deze vaatbundels vol- gende, dan ziet men dezelve zich, even voor het begin der bloemen verdeelen; de buitenste gaan in de schutblaadjes over, en de binnenste naar de bloemen. Van deze binnenste verdeeling gaan de vaten vooral naar de vrouwelijke mid _ delste bloem, zoodat de mannelijken tusschen de — gaffelverdeeling geplaatst schijnen. Het (rj _ Het tusschen de vaten gelegen celweefsel, het welk het merg voorstelt, is meer vierhoekig of perpendiculair verlengd. Het komt echter met het buitenste overeen door de aanzienlijke hoeveel- heid punten ( Tiüpfeln), waarmede deszelfs wanden voorzien zijn, en het schijnt mij toe, dat de ge- punte cellen in deze gewassen, een aanmerke- lijk aandeel in de voeding moeten nemen. De schutblaadjes dezer bloemen hebbenalléén van buiten de groen gekleurde epidermis; onder deze is het celweefsel , dat aan de vaten stoot. De epi- dermis is bij de sterke vergrooting gegolfd, hetgeen mij het gevolg der stomata scheen te wezen, en het onderzoek bevestigde mijn vermoeden. Bij zeer fijne doorsneden sprong de epidermis bin- nenwaarts, en ik zag aan beide zijden twee kleine cellen liggen, terwijl de groene streep in eene grootere, vijfhoekige eindigde. Dit verschijnsel heb ik vooral duidelijk waargenomen bij de m- werking van salpeterzuur ; sommige cellen werden daardoor gekleurd, en de over het inspringend deel gelegene cel bleef doorschijnend. Deze wijze van verbinding heeft veel van hetgeen de Heer MEYEN van de Aloë intermedia afgebeeld heeft (Neues System der Phystologie Tab. 5. f£. 1). Nog moet ik gewagen van het gevlekt zijn der bladen van sommige soorten van Zoranthus, hetwelk niet aan dezelve eigen, maar als eene soort van zwar- ten brand en te beschouwen is, die in de Pp epi- („282 ) epidermis van het blad ontstaat en eene soort van Erysiphe zal wezen. Voorkomen op andere Planten. Het dienaangaande waargenomene zal ik meer bijzonder bij iedere soort opgeven en mij hier alleen tot eenige algemeene opmerkingen bepalen. Ik had mij tot vraag gesteld, in hoever eene soort op verschillende planten gewijzigd werd, en de Loranthus pentandrus, welke te Buitenzorg op boomen van onderscheidene familiën voorkomt, gaf mij gelegenheid , hierover eenige opmerkingen te maken, Deze leverden echter onbelangrijke uitkomsten: de grootte en de kleur der bladen verschilden en de laatste was, vooral bij de, op de Mangifera verzamelde voorwerpen , licht geel- groen, hetgeen de plant een ziekelijk voorkomen gaf. Dezelfde kleur hadden die der Decalyx, welke nog daarenboven , door de uitsteking der nerven , een netaardig weefsel aanboden, hetgeen dezelve gemakkelijk tot eene eigene soort kon maken, indien de bloem de overeenkomst niet duidelijk aanwees, … Bovendien heb ik de Loran- thaceae zelf op de met melkachtige sappen voorziene gewassen Kopsia en Ficus, waargenomen, zonder dat dit op den Parasiet eenigen invloed uitoefende: de verklaring hiervan werd mij echter gemak- kelijk, nadat ik opgemerkt had, dat zich deze melk (228 ) melksappen alleen tot den bast bepaalden, met welken de plant in geene aanraking komt. Als eene daadzaak is het opmerkelijk, dat in uitgestrekte bosschen, waarin de woekerge- wassen zich op de meeste boomen gezet hadden, de Dipterocarpt hiervan geheel vrij waren, waar- ‘toe de harsige sappen zeker aanleiding gaven, Zij zijn hier vooral op de eiken te huis en, in de bebouwde streken, op bijna alle soorten van vruchtboomen. Behalve op de gewassen van an- dere familiën, groeïjen zij niet zelden op soorten hunner eigene of kiemen en groeijen de zaden op planten van dezelfde soort: ja zelfs heb ik de za- den zich op de middelnerf van een blad van L. pen— tandrus zien ontwikkelen. Nimmer heb ik echter deze planten op Monocotyledonen aangetroffen, en de door mij op Palmen en Dracaenae geplaatste zaden zijn wel ontkiemd, maar spoedig daarna zonder de minste inplanting gestorven. Bij een overzigt der familiën , waarop ik de Lo- ranthaceae gevonden heb, kan ik geslachten der volgende opnoemen: van de Amentaceae, Anona- ceae, Apocyneae, Aurantiaceae, Bignomaceae, Bixi- neae , Buttneriaceae, Kbenaceae , Elaeocarpeae, Eri- ceae, Flacourtraneae, Jasmineae , Malvaceae , Me- lastomaceae, Legunuanosae, Myrtaceae, Myrsineae, Rosaceae, Rubiaceae, Ternströmiaceae, Terebinta- ceae, Loranthaceae, Salicariceae, Hypericineae, _Artocarpeae , Sapindaceae, Verbenaceae , Myristi- | lade ceae , (224 ) ceae, Sapoteae, Euphorbiaceae, Ampelideae, Tiliaceae, Laurineae, Magnoliaceae, Homalineae , Mehaceae, Caprifoliaceae en Aralvaceae. Ten einde mij verder te overtuigen, dat de opstijgende sappen alleen opgenomen worden, heb ik de boven de woekerplant gelegene takken afgesneden, en dezelve nog even welig zien voort- groeïjen , als bij anderen, waar de uiteinden aan- wezig gebleven waren ; waardoor mij het gevoelen van DE CANDOLLE (Physiologie pag. 1417) min- der waarschijnlijk voorkomt, dat zij op de neêr- dalende sappen zoude werken. Aan den tak van _ eenen Oranjeboom , die met L. incarnatus begroeid was, eene ringsnede gedaan hebbende, zoo nam ik hier, na verloop van eenige maanden, geene verdikking naar die zijde waar, terwijl zij op eenen anderen tak van denzelfden boom zeer duidelijk was; waardoor het mij voorkomt, dat deze planten wel sappen opnemen, maar geene doen terugdalen. Nemen wij het gezegde in aanmer king, dan blijkt, dat het gevoelen van RAsPAIL, om de Zoranthaceae bij wijze van schild-ent op de boomen gehecht te beschouwen, aan de eene zijde juist is, maar aan de andere zijde aanmerkelijk verschilt. Bij de schild-ent ontstaat eene volko- mene vereeniging en groei van beide zijden, daar de basten zich bij dezelve vereenigen, en de sap- pen weder afstijgen, hetgeen bij de Parasieten het geval niet is; wat dus de houtlaag betreft, wel- ( 225 ) welke de opstijgende vochten voert, hiervoor is de vergelijking geldig; de enting van rood hout op wit bewijst dit nog meer, daar ik mij herinner , dat men aan eene dergelijke ent in Parijs, de beide soorten nog onderscheiden kon. Het zoude belangrijk zijn, de Loranthaceae te en- ten, en ik noodig diegenen, welke in de ge- legenheid zijn, daartoe uit. Ten einde te zien, in hoever de levenskracht van de vaten der voedende plant de opstijging behulpzaam is, heb ik eenige vergelijkende proe- ‚ven met takken van Citrus en Myristica , waarop L. incarnatus of L. pentandrus gehecht waren, en met, van hunne voedsters bevrijde takken der ge- melde Zoranihussoorten genomen. Beide onder gelijke omstandigheden in water gezet hebbende, zijn de wtkomsten ten gunste der eersten geweest, die langer (ik moet bekennen, dat ik nalatig in de aanteekening van den tijd geweest ben), dan de anderen een groeiend voorkomen behielden, Nog maakte ik in den Plantentuin te Buiten- zorg, de opmerking, dat de afgesnedene Lo- ranthustakken (L. atropurpureus, L. sphaero- carpus enz.) na korten tijd geheel verwelkt waren; terwijl takken van andere boomen nog langer een meer groenend voorkomen hadden, hetwelk misschien aan de weinige, in de para- sleten aanwezige eigene sappen kan toe te schrij ven zijn, — Ver- ( 226 } Verspreiding. | De verspreiding der soorten dezer familie is uit hare groeiwijze geheel van’ die van andere gewassen afhankelijk, en de ondervinding heeft mij geleerd, dat haar voorkomen door verschil- lende omstandigheden en niet alleen door de hoogte bepaald wordt. Neemt men hierbij nog in aanmerking , dat de Turdus, Ixos enzv., de vruchten wegens het zoete merg gaarne eten, en het zaad met de onverteerde kleefstof uitwer- pen, dan is dit weder eene ‘reden te meer voor de verspreiding dezer gewassen in verschil- lende oorden. « Ik heb echter enkele waarnemin- gen hieromtrent, die de volgende algemeene re- sultaten geven. Eenige soorten zijn in de bebouwde oorden van Java, van het zeestrand tot op ruim drie duizend voet voorhanden, waar zij meest de hier voor komende, met ruwe en zamentrekkende schorsen voorziene vruchtboomen, maar nimmer de met harsige, bij de Guttiferae behoorende, aandoen , en de Oranjeboomen (Citrus aurantium) door hare menigte beletten vruchten te kunnen dragen. De L. atropurpureus, L, Schultesu? L. sphaëro- carpus, L. pentandrus, Viscum orientale en V. com pressum, zijn de hoofdgewassen, die deze vrucht benadeelen: niet zelden worden zij ook in de na- bijgelegene koffijtuinen overgebragt en, daar de ge- (227 ) wemelde Turdordes hier vooral op den dadap (Ery- thrina) gaan zitten, zijn ook deze de groeiplaatsen der woekergewassen. Ik heb dan ook somwijlen oude dadapboomen bijna bladerloos en alleen met hangende bossen van Loranthus atropurpureus be- zet gezien. Op Padang enin de omstreken von- den wij in de bewoonde oorden, vooral L. encar- natus , — chrysanthoïdes, op de vruchtboomen, zeldzamer L. sphaerocarpus; EL. Macklottianus, heb ik eenmaal op Mangifera met L. subglobosus bij Peinang ontmoet. De vruchtboomen (Mangi- fera, Citrus, Artocarpus) op Martapoera (Borneo) waren door EL, íncarnatus, — varians , minder door LL. trianthus aangedaan. „Uit deze bewoonde oorden tot de bosschen overgaande, hebben wij gemeenlijk in die, waar- van de eiken een deel uitmaakten, de meeste woekergewassen aangetroffen; terwijl daar, waar Vijgen- en Laurierboomen de hoofdvormen wa- ren of het karakter aangaven, de Loranthaceae zeldzaam waren. Op Java, waar de hoofdge- bergten als de zetels der eiken gerekend kunnen worden , en eerst-op 3000 voet voorkomen, be- hooren dus ook Li. gemmiflorus, — albidus, — pen tapetalus, — coccineus, die door den vorm en de kleur der bloemen uitsteken en tusschen de tallooze slingergewassen afhangen, te huis. Hooger naar de toppen van den 9000 voet hoogen Gédé, waar de boomen, ten gevolge der Noordwesten winden of ( 228 ) of van den verglaasden bodem, een meer verarmd aanzien hebben, groeijen de L. lepidotus en L. fus- cus op de hier voorkomende Eiken, Myrtaceae of Ericeae, en de Ixos bimaculatus en Turdus,aan deze hoogten eigen, verspreiden de gretig verslondene vruchten en de Nectariia Kuhlú zuigt den honig hunner bloemen. De bosschen van het minder bebouwde strand van Sumatra’s westkust, welker heuvels niet zel den door de zee bespoeld worden, hebben reeds hier en daar met hunne vijgen de eiken vermengd, en op de niet aanmerkelijke hoogten van 600 a 1000 voet, waren de bosschen reeds met een aantal de- zer woekergewassen voorzien, zoodat in een klein bestek van plaats, onderscheidene soorten dezer familie door ons zijn te zamengebragt, | Ons verblijf op Borneo’s zuidoostkust was bijna geschikt, om aan alle regelen van verbreiding te doen twijfelen. De eiken, even boven de oceaanhoogte voorkomende, om een aanzienlijk gedeelte der bosschen te vormen, en zelfs door de zee aan de monding: van de rivier Molucco bespoeld wordende, hadden ook weder den Loranthus bij of om zich , en de L. albedus, L. Bahajensis, L. pentapetalus en anderen, vertegenwoordigden de Javasche vormen. In de lagere bosschen vonden wij L. fulvus, eene soort, die zeer na aan L. fuscus komt, denzelven in de Borneosche streken voorstelt en op de heester vormende Myrtus tomentosa enz, groeit. Naam (229 ) Naam en Gebruik. Voor de gewassen dezer familie hebben wij in de bezochte streken eigene namen aangetroffen, die er voor pleiten, dat dezen volken het eigenaar- dig voorkomen dezer planten niet ontgaan is: ten minste ik moet vooronderstellen, dat hetzelve de aandacht dezer de natuur gadeslaande volken tot zich getrokken heeft, daar zij dezelve overigens in het algemeen tot geene einden gebruiken. De Da- jakkers.noemen de Loranthussoorten Tonkon en ge- ven den naam Dareu aan Viscum, De Maleyers op Banjermassing, bezigen dien van Gunalloe;die vande Javaansche Noordwestkust dien van Kamadoean en de Sundanezen hebben het eigenaardig beteeke- nende Mengando-tai-boerong als algemeenen naam, waardoor zij ons het bewijs geven van hunne kennis der wijze van voortplanting. Hoe zeer zij verder met den aard dezer gewassen bekend zijn, blijkt, wanneer men hen hoort beweren, dat alleen het afsnijden van den tak den boom er van kan bevrijden, en anders het minste over- blijfsel van den stam, in de voedingplant weder uitgroeit. — Deze volken maken, zoover ik ver- nomen heb, geen gebruik dezer planten: daar= entegen heb ik door Miassers hooren beweren, “dat bij de vrouwen, door het eten der bessen, de vruchtbaarheid bevorderd zou worden, het- geen bij dezen volksstam niet noodig is. Over ( 230 ) Over het geslacht VESCUM L. De kenmerken door LINNAEUS , ROXBURGH enz. voor dit geslacht gegeven, wijken van die van JUSSIEU, RICHARD; BLUME, DE CANDOLLE, | WIGHT en ARNOTT enz. af, De beide eersten heb— ben, de bloembekleedselen als enkelvoudig aan— nemende, dezelve als kelk beschreven. Jussreu, die zich vooral bij de bekendmaking der Genera tot de Europesche soort bepalen moest , kende aan de bloem bloemkroon en kelk toe, en het- zelfde gevoelen kleefde hij bij analogie later (Annales du Museum 12) aan, ter bevestiging van zijne stelling, eene teekening van de meester= hand van A. L. RICHARD mededeelende, waar de rand der vrouwelijke bloem als kelk aange- merkt wordt. De kenmerken van den Heer BLUME ( Bijdragen tot de Flora van Neêrlandsch Indie, pag, 666), be- rusten op de eigenlijke Wiscum- en Tupeiasoorten, en DE CANDOLLE volgde in den Prodromus dit geslachtskenmerk. Het onderzoek der Indische soorten leverde wieHT en ARNOTT gelijke uit- komsten, waarbij zij in eene aanmerking voegen, dat sommige der onderzochte soorten hun twee- hokkige antheren geleverd hebben. | Alle de door mij onderzochte soorten zijn een huizig, en het schijnt, dat zich in den normalen vorm _ twee mannelijke en eene vrouwelijke bloem ver- | eenigd (231 ) gemgd vanden, De bladloozen hebben onder deze een schildvormig schutblaad; e‚ door ussreu calycu- la genaamd: bij de bladdragende wordt dit steunsel door de zamengroeijing van twee tegenoverelkan- der staande schutblaadjes gevormd , welke dus eene schuitvormige gedaante aanneraen. Tusschen deze zijn de bloemen in diervoege geplaatst, dat de beide mannelijke bloemen, welke ongesteeld zijn, zich aan de zijden der vrouwelijke bevin- den, die meest meer of minder gesteeld zijn. Bij-de bladdragende is het tevens niet zeldzaam , dat de vrouwelijke bloem in eene afzonderlijke vereeniging van schutblaadjes staat, die met de eerste afwisselen. Het gebeurt enkel, dat de spil zich in het midden verlengt, waardoor de mannelijke bloemen afzonderlijk in een schut- blaadje tegen dezen bladdragenden steel geplaatst zijn. De mannelijke bloemen zijn meest tot over de helft drie— of vier-deelig , en het enkelvoudige bekleedsel (Perigonum) vleezig. De meelknop+ - jes beslaan bij de Indische soorten eene ronde oppervlakte op het midden dezer deelen, Voor de opening der bloem vertoonen deze ronde ‘uit- steeksels , die alleen in het midden vastgehecht zijn, eene bijna gladde oppervlakte, welke na de opening door het afvallen van klepjes, met kleine ronde of ovale gaatjes voorkomt. De mannelijke onontlokene bloemen van Vascum spicatum nagaan— de, zoo bleek mij, dat hier de meelknopjes ge- heel ( 232 ) heel vrij en op korte stuifdraden gezeten waren. Zij hebben den gewonen verdeelden vorm, maar springen, zoo het mij voorkwam, even als bij Vis- cum album, door gaatjes open, zonder dat de holten evenzoo verdeeld zijn. Het onderzoek van de doorsnede der meelknopjes, heeft mij geene gemeenschap dezer holten doen vinden. Zij be- staan uit een eigenaardig slingerend celweefsel, gelijkende op het door MEYEN, in zijne Physiologie — 1837. Plaat VI. fig. 11 en 12, afgebeelde. De wanden, die de holten omgeven, zijn geribt, en herinneren aan den ring (gyra), die de sporen der varen omgeeft. Uit dezen valt een meest ovaal pollen, dat bij de bevochtiging eenen meer ronden vorm aanneemt. De vrouwelijke bloem heeft den kelk met het vruchtbeginsel vastgegroeid, ende rand van denzel- ven komt naauwelijks boven dit uit. Bij het on- derzoek van jonge bloempjes is deze rand slechts even erkenbaar, en ik was tot de gedachte ge- bragt, dat ook hier een enkelvoudig bekleedsel aanwezig kon zijn. Meer ontwikkelde bloe- — men leveren de verdeelingen duidelijker, en zij vallen later als drie of vier vleezige ovale blaad- jes af, die als bloemkroon te beschouwen zijn, en in structuur weinig van de bekleedselen der mannelijke bloem verschillen. Wiscum spicatum tot voorbeeld nemende , zouden wij tot het denk- beeld van een eenvoudig bekleedsel gebragt wor- den, ( 233 ) den, als blijvende hier de verdeeling bij de uit- groeijing met de vrucht vereenigd. De gemelde bloembladen laten een meer of min uitgedrukt spoor na, hetwelk bij de bladlooze soorten ge- heel verdwijnt. De stijl is zeer kort, waardoor de ongedeelde stempel als op het vruchtbeginsel voorkomt. De vrucht, welke besaardig is, verschilt in de bladlooze en bladdragende: bij de eersten is een vliezig, meest glad omkleedsel, en de laatsten hebben dit vleezig met kleine wratjes. Door de vergroeijing is het moeijelijk, de verschillende deelen der vrucht aan te wijzen. Het Sarcocar— pium en Endocarpium schijnen mij toe, hun aan- deel aan de vorming der kleefstof te hebben, die bij de kieming dezer zaden eene aanzienlijke rol speelt. Het tusschen dit besloten, op den bodem gehecht zaad is bij eenigen zaamgedrukt (J/. compressum), bij anderen eivormig of rond, is- cum geminatum, De bekleedselen van hetzelve uit Testa en Tegmen bestaande, zijn dikwerf moeije- lijk erkenbaar: de eerste is een fijn vlies, waarin de uit de basis ontspringende vaten zich verdee- len, en soms, zoo als GAERTNER (de Fructibus etc. Tom. I. pag. 131) dit vermeldt, in schoone vertakkimgen verspreiden. Het binnenste is zeer fijn en de werking van het salpeterzuur doet dit, alleen uit celweefsel bestaande vlies, zich af- zonderen. Onder deze vliezen is in het vleezige, eenig ( 234 ) eenigzins korrelig kiemwit de kiem gelegen. Dit kiemwit, door wrijving in kleine korrels gedeeld, vertoont zich, bij eene sterke vergrooting, lang werpig ovaal en geheel doorschijnend, met uit zondering van enkele puntjes, die tegen de wan- den zitten. Deze vliezige bolletjes springen bij de inwerking van salpeterzuur open, waarna een fijn doorschijnend. vlies terug blijft, In dit eiwit ligt de kiem geheel omgekeerd bij WV. spicatum enz., of door vergroeijing van het zaad, meer zijdelings bij W. compressum en doorloopt twee derde van hetzelve. Zijvis meest groen gekleurd, en van eene knodsvormige, spits toeloopende gedaante. Het verdikte wor- telgedeelte steekt gemeenlijk even boven het eiwit uit, en de zaadlobben, welke slechts weinig ge- deeld zijn, loopen spits toe. Het onderzoek der Indische soorten heeft mij nooit. een veelkiemig zaad geleverd, hetgeen mij echter het aanwezen hiervan niet doet verwerpen. De hoofdstam is bij alle soorten rond, en de takken zijn bij de bladdragende min of meer te zamengedrukt; bij de anderen nemen de takken eenen bladvorm aan , waarbij de leden, ingeval van eene eenvoudige verlenging, elkander regthoekig kruisen: heeft daarentegen de gaffelverdeeling plaats, dan zijn de zijdelingsche takken in het- zelf _ (235 ) zelfde vlak als de moedertak , en de middeltak volgt de eerstgemelde groeiwijze, De bloeiwijze, in de oksels der bladen gezeten, is bij de bladlooze, ingeval van eene eenvoudige voortzetting , boven op het lid en, bij eene gaffel verdeeling der takken, soms kransvormig. Bij enkele soorten V. spicatum enzv. treffen wij, ten gevolge van de abortie der bladen, volkomene aren aan, die uit even zoo vele leden bestaan, als er bloemkransen gevonden worden. - Verdeeling. De uiterlijke vormen (Habitus) en het verschil der bloemen tot grondslagen nemende, kunnen wij in het Lenneaansche geslacht Viscum, waarvan ik Wiscum spicatum Khs, als eigen geslacht, op grond van den vorm der stuifdraden en der bloem- bekleedselen, onder den naam Ganalloa afzonder , vier verschillende natuurlijke groepen vinden. Van de eerste is Viscum album de grondvorm, en hiertoe behooren de tweehuizige soorten ge bragt te worden, Zij zijn tot dusverre nog niet in den Archipel, maar wel op het vaste land van Indië, door den Heer wWALLICH en anderen ge- vonden , en deze zouden als onderafdeeling , welke de oorspronkelijke soort bevat, den naam Viscum verum behouden. De tweede, waarvan Wiscum orientale de typus IS; ( 236 ) is, zou die bevatten met eenhuizige planten, waar de mannelijke en vrouwelijke bloemen in een, door zamengroeijing ontstaan, schuitvormig schutblaadje gezeten zijn en Ploionuvia, van sAovov schuit en vEt, naam van Viscum album bij TEOPHRASTUS, kunnen heeten. Van deze zijn Viscum articulatum en aanver- wante soorten, vooral door hun bladloos voorko- men , onderscheiden, en zij hebben daarenboven een meer schildvormig schutblaadje, waardoor wij deze groep Aspiduxvia konden noemen. | De Amerikaansche Viscum torulosum en ver- wante soorten, met in de verlengde rachys ge- groeide en dus aarvormige bloemen, vormen eene _ vierde eigenaardige groep, waarvoor wij den naam Baratostachys konden aannemen. Deze afdeeling stel ik alleen ten gevolge van den habitus voor „ daar ik niet weet, in hoever de bloemkenteekenen dezelve wettigen zullen, wordende deze door geene der schrijvers over de Amerikaansche soorten, meer bijzonder opgegeven. Naar de beschrijving oordeelende , komt het mij voor , dat Viscum heteranthum warm. V. platyphyl- hum spr. niet tot dit geslacht behooren, maar soor- ten van Tupeia zijn. Over het geslacht LORANTHUS. Het door den Heer Br.uME, in 1830, bij de be- handeling der Loranthaceae bekend gemaakte, geeft een (287 ) een overzigt van de geschiedenis van dit geslacht, en bevat eene beschouwing van de verschillende organen en hunne waarde ter vestiging van on- derafdeelingen: ik zal dus, zonder dit alles juist te herhalen, dikwerf dezelfde punten moeten door- gaan, en het door dezen en andere kruidkundigen bekend gemaakte, met mijne aanmerkingen ver- meerderen. ONTWIKKELING DER BLOEM. Deze bij de, gedurende onze reizen verzamelde soorten nagaan- de, treffen wij hier drie verschillende vormen aan. Bij de eene, met ongesteelde bloemen, is de alge- meene bloemsteel door de digt aansluitende schut- blaadjes bedekt; deze worden bij de meerdere ont- wikkeling der bloemknoppen teruggedrukt, en uit de hierdoor gevormde spleet treedt de bloem knop te voorschijn, van welken de kelk dan de helft uitmaakt. | De tweede wijze, aande gesteelde bloemen eigen, konik vooral bij Loranthus fuscus, wegens de glad- heid der oksels, waarnemen. De nog zeer jeug- dige bloemknoppen zijn evenzoo door de schut blaadjes bedekt, en de bloemen tegenover elkander gelegen. Vervolgens verschijnen de bloemstelen, en de stand der bloemen is nu omgekeerd, zoo- dat de steel eenen halven cirkelboog beschrijft. Bij eene voortgaande ontwikkeling verandert deze stand en, door terugbuiging van den bloemsteel, neemt de bloem de gewone plaatsing aan, Deze Q wije - (238 } wijze, ook aan de verwante soorten eigen, wordt in een later tijdperk bij de vrucht herhaald, bui- gende deze dan evenzoo naar de bloemspil terug, De derde wijziging leveren de met drie schut- blaadjes voorziene soorten; in de jonge bloem- knopjes liggen de beide binnenste met de punten over elkander geslagen, en het buitenste bedekt deze; bij de ontwikkeling van den knop dringt hij deze bekleedselen , zoo als bij de meeste bloemen, terug. De SCHUTBLAADIES, bij andere gewassen van weinig aanbelang, zijn hier meer de opmerking waardig: zij zijn van de bladen verschillend door eenen over elkander geplaatstenstand. Deze grond- vorm is het duidelijkste bij de afdeeling Leposte- geres (L.gemmiflorusBr.…L. Bahajensiskus.), waar de zes tot tien paren schutbladen, in eenen knop met elkander kruisende, de bloemen omsluiten. Bij anderen zijn de schutblaadjes drietalig : twee tegenover elkander staande, die de bloem. omgeven, en met de algemeene bloemspil afwis- selen en een derde, tegenover deze, met het eerste paar kruisende. Der afdeeling Elytranthe (L, lo- niceroïdes, ran. L. capitellatus w. en A.) is deze vorm eigen. De Macrosolen hebben van dezen vorm eene wijziging , die mij eerst misleid had, en hier drie te zaam gegroeide, in eenen krans staande schut blaadjes had doen zien. Bij een naauwkeurig on- (239 ) onderzoek blijkt het, dat het buitenste evenzoo tegenover de bloemspil staat en deszelfs basis de beide zijdelingsche omgeeft. Deze zijn somwijlen meer naar de eene zijde gedrongen, en het ge- beurt dan niet zelden, dat er eene zamengroeijing plaats vindt. De meeste soorten hebben slechts een enkel schutblaadje, dat tegenover de bloemspil staat: dit is bij velen zeer klein, zoodat het niet meer dan een schubje vormt; bij enkele daarentegen, ontwikkelt het zich tot een klein blaadje, dat den kelk omgeeft (L. Oortianus kus.) Eene eigenaardige wijziging biedt eene soort, welker schutblaadjes zaamgegroeid , en wier bloe- en door kleine randjes ze omgeven zijn. L. axanthus krs.). Kerk. Hij is bij de meeste soorten, met uit- ondering van L. setigerus kms, geheel met het ovarium, zoover dit strekt, zaamgegroeid, en vormt ij eenigen eenen, weinig boven hetzelve uitsteken en rand, die bij anderen meerder ontwikkeld voor- komt. Deze rand is meest gelijk, somwijlen ge- tand (L. Bahajensss), of onregelmatig , ten gevolge der ontwikkeling van de iieikseeks ‚ gedeeld, Bij de meeste is hij van eene dikke zelfstandig heid, maar bij L. Bahajensis vliezig, even als bij eenige, tot de afdeeling Psiütacanthus van MAR: \rus behoorende. | BroEMKROON. Meer verscheidenheid als de | Q* kelk | ( 240 ) kelk , heeft dit orgaan, hetwelk somwijlen de: schoonste kleuren aanbiedt, die echter allen tot de afdeeling der Xanthique behooren. Bij eeni= gen is hij glad, bij anderen meer of minder. behaard, en voor de opening zijn de deelen klep= vormig geplaatst, en alleen bij L. axanthus hebt ik in dien staat, een omgebogen puntje gevonderij dat over de meelknopjes gebogen was. De verdeeling verschilt aanzienlijk: enkele heb ben de bloembladen geheel gescheiden: Phaeni= canthemum, L. pentapetalus, L. Macklottianus enz, en meer of minder aan de basis verdikt. Bij anderen zijn deze bloemdeelen tot op een derde of hooger vereenigd, en de indeelingen regelma= matig: L. sphaerocarpus enz, Dit laatste aan eene“ wijziging onderworpen zijnde, waarbij eene indee= ling dieper dan de andere is, heeft aan den be- roemden Geneefschen gehn aanleiding tot de vorming van eene sectie Scurrula gegeven. Dit kenteeken blijkt bij het onderzoek gezocht,, daar dezelfde soorten dikwerf twee en meerdere diepe insneden aanbieden en de gemelde insnede bij de jonge bloemknoppen niet voorkomt. De door de zamengroeijing der bloembladen ontstane buis, komt onder twee hoofdvormen voor: bij den eenen is zij trechtervormig en loopt dan ver= wijdend naar boven uit: L. imcarnatus sACK; de andere heeft dezelve, even boven den voet, buik= vormig verwijd, en vervolgens weder , meer bij het ( 2&l ) het begin der verdeeling , te zamen getrokken : L. sphaerocarpus, enz, De L. lanosus wijkt in vorm eenigzins af; hij heeft de basis bolvormig verwijd, waardoor het vrije gedeelte van den kelk onregelmatig openscheurt, en verder ver- volet zich de bloemkroonbuis trechtervormig. De bloembladen of vrije bloemkroondeelen zijn altijd teruggebogen, en bij sommigen nemen de- zelve meer of minder spiraalvormige bogten (L. pentandrus) aan. De bloemkroon, wat het weefsel betreft, on- derzeekende, dan vormt celweefsel. het voor- naamste bestanddeel. De aan beide vlakten , onder de epidermis gelegene laag cellen bevat de klenr— stof, en in het midden zijn ééne of meerdere kleurlooze lagen , waardoor het verschil der kleur aan beide zijden verklaarbaaris(l). De vaten zijn bij de vliezige bloemkroonen zeer moeijelijk erken- baar. De Loranthus setigerus vertoonde mij eene belangrijke zamenstelling: tusschen de beide be- kleedselen dezer dikke bloembladen, is eene ve- zellaag: deze bij vergrooting naziende, dan bestaat dezelve uit langwerpige cellen, die spits en som- wijlen gaffelvormig of meerdeelig: uitloopen: zij ital zijn (1) Bij aan beide zijden gelijkkleurige bloembladen, waarvan de eene oppervlakte een’ donkerder tint bezit, heb ik niet zelden meerdere lagen van met kleurstof voorziene cellen aangetroffen, en het vordert een nader onderzoek , mn hoever dit algemeen is, (242 ) zijn hol, geheel doorschijnend en ledig, of mel kleine kogeltjes gevuld. MrerLDRADEN. Het getal dezer staat gelijk, met dat der bloemindeelingen, tegenover welke zij gesteld en waarmede zij gedeeltelijk zamengegroeid zijn. Met uitzondering van de Zoxan!hera Br. heb= ben al de gevondene soorten, aan de basis vastge- hechte meelknopjes. De gedaante dezer verschilt van den ovalen tot den lancetvorm ; de beide knop= jes zijn door een meer of minder groot connec=" tivum verbonden, hetwelk soms als een klein: vliezig puntje boven de meelknopjes uitsteekt, Onderzoekt men dezelve voor de opening der bloem, dan bestaan zij uit vier langwerpige hok jes, die door het naar binnengslaan der kleppen, waarmede zij open springen, gevormd worden. Deze openen zich door eene langwerpige spleet, welke van boven af aan barst. Een naauwkeu- rig onderzoek der meelknopjes heeft mij doen. vooronderstellen, dat het stuifmeel vroeger met de wanden verbonden kon geweest zijn, door de hierop aanwezige verhevenheden, zoo als dit zee À duidelijk bij de Rihizophora is. B Het stuifmeel is bij eenigen ovaal, maar bij an= deren driehoekig of wel drielobbig, en deze laat= ste gedaante kan als hoofdvorm bij de Indische soorten aangemerkt worden. VRUCHTBEGINSEL. Dit is, zoo als reeds bo- ven aangemerkt werd, bij de meeste geheel met den (243 ) den kelk zamengegroeid, en biedt eene meest e1- vormige gedaante aan, Het onderzoek der Indische soorten pleit voor de eenhokkigheid van hetzelve, en-het is mij nimmer gelukt, meer dan een, op den bodem gehecht eitje te vinden. Hetzelve is door eenen discus bedekt, die bij eenigen eene aanmer kelijke dikte erlangt: Z. sphaerocarpus enz. en het orgaan schijnt te zijn ter afscheiding van den ho- nig, waarin mij de, klierachtige zamenstelling be- vestigt. Zoranthus pentapetalus L, varians, heb- ben denzelven op eene eigene wijze, in eene uit- stekende punt ontwikkeld. De stijl is in het algemeen in eene kleine holte van den discus geplaatst, of vereenigt zich met de vermel de uitstekende punt, waarvan. de vierhoekige vorm gemakkelijk hetgeen tot den discus be- hoort, aangeeft. Deze afzondering is bij Z varians nog kennelijker, omdat de basis van den stijl met een? knodsvorm de verlenging van den discus omgeeft. De vorm, van den stijl is die eens cilinders, en hij draagt een’ onverdeel— den stempel: bij Z. axanthus van een? knodsvorm, of bij de meesten als een geheel rond of halfrond knopje, met eene kleine verdieping in het midden, Den stijl inwendig beschouwende, vinden wij dik werf eene buis in het binnenste, De zamenstel- ling van denzelven, bij ZL. varians opzettelijk on- derzocht, leverde onder eene zeer fijne epider- mis, voornamelijk vezelen, die van den discus ut, (ik) uit, onverdeeld tot den top doorloopen, en zich dus bij de uitgroeijing van denzelven verlengd hebben; aan den top zijn eenigen dezer verdeeld, Tusschen dit weefsel is een ring van vaten, die zich met de gemelde vezels in den stempel ver- liezen. Op dit verlengde weefsel is het van epi- dernmus vrije stempelgedeelte gelegen. De on- derste cellen van hetzelve zijn langwerpig, doorschijnend en met’ enkele kogeltjes voor- zien: meer naar. boven nemen deze cellen ron- de vormen aan, welke het hoofdaandeel van den stempel uitmaken. Door eene weeking in salpeterzuur zonderen deze cellen zich van el- kander af en vertoonen dan, bij eene sterke ver- grooting, dikke, doorschijnende wanden en in het midden eenen, uit vereenigde bolletjes bestaanden, peren, Enkele dezer cellen waren geheel doorschijnend en bevatteden eene massa, die mij aan den nucleus-van den grooten R. BROWN herinnerde; in het algemeen hebben mij de cel len vele gelijkheid met die van het stigma der Orchideën opgeleverd. à Vrucur. De ontwikkeling dezer, op verschil lende soorten waargenomen, heb ik vooral bij L. mcarnatus nagegaan, en de hiervan door den Heer VAN GELDER vervaardigde afbeeldingen, kunnen hierover eenig licht verspreiden. In zeer jonge bloemknoppen zijn de deelen van het aan- staande zaad naauwelijks erkenbaar, vertoonende zich (245) zich: alleen , bij-eene doorsnede in het midden der- zelve, ‘een klein puntje fijner celweefsel. Bij verdere ontwikkeling (fig. 1) zondert zich hierin een zak af, die, uit het donker gedeelte van de basis ontstaande, van boven open schijnt (fig. 2). De doorsnede van reeds meerder ontwikkelde vruchtbeginsels doet den kiemzak, met een fijn celweefsel gevuld, en eene aanmerkelijke zak king van het zaad zien (fig. 3). Dit nederzakken van het eitje, en de hieruit volgende zamendruk- king van het benedenste celweefsel des vrucht beginsels, neemt verder ‘toe (fig. 5), en de kiem vertoont zich nu als een klein donker puntje in het losse weefsel van den kiemzak ; terwijl het omrin- gende van denzelven , waarin het kiemwit ontstaan zal, nog geheel doorschijnende is, Het onderzoek van meer gevorderde vruchtbeginsels doet eene meer ronde, witte massa zien, die vervolgens eenen peervorm (fig. 6) aanneemt. Deze jonge kiem is opmerkelijk , omdat de zaadlobben het dikste gedeelte vormen en de wortel spits uit- loopt: de eersten zijn in dezen staat zeer ongelijk. De ontwikkeling van de kiem nagaande, zoo zien wij dezelve, bij de nadering van het tijd- perk der rijpwording, van gedaante veranderen , en juist een? tegenover gestelden vorm aannemen, wordende de wortel knodsvormig en de zaadlob- ben toegespitst. Nadat de kiem reeds eene aan- zienlijke grootte erlangd heeft, begint het door- schij ( 246 ) schijnende celweefsel , van beneden af , donker der te worden, en de vorming van het albumen. Bij de ontwikkeling van het ovarium is het moei- jelijk, de verschillende deelen te blijven volgen. De kelk en het buitenste bekleedsel van het perz- carpium vormen het sappige vleesch, en de kleef _ stof vooronderstel ik, dat ten koste van het me- _ socarptum en endocarptum ontstaat. Zij is reeds in zeer jonge vruchtbeginsels min of meer ont- wikkeld, en ondergaat, bij de vergrooting derzel- ve; weinige verandering. Na deze korte beschouwing van de ontwikke- ling , de vrucht nagaande, treffen wij verschil. lende punten aan, die onze aandacht trekken. De hoofdvormen kunnen tot vier gebragt wor- _ den: ronde bessen bij ZL. subglobosus; ovale, aan beide einden versmald uitloopende, Z. pentapetalus gi __knodsvormige, ZL. atropurpureus , en ovale, aan beide zijden afgeknotte, het vastzittend gedeelte — verdikt, Z. encarnatus TACK. De eerste vorm heeft de bessen met dunne be- kleedselen, en een meest langwerpig rond zaad, — met zes of meerdere diepe voren in de zijden. Het — is omringd door eene groene kleefstof , die vooral , aan de basis en boven op“het zaad, eene aan- merkelijke ontwikkeling heeft. De bekleedselen zijn dubbel: het buitenste, tesla, bevat de vaten, die vooral door de voren loopen en, uit de Chalaza ontstaande, met eene verdeelde raphe te vergelij ken (247) ken zijn. Onder dit eerste vlies ligt het tegmen, waarin geene vaten, maar een gekenkdid celweef- sel erkenbaar zijn. | De vrachten van Zoranthus atropurpureus een ben eenen knodsvorm, die zich echter eerst later, door de uitgroeijing van de basis der vrucht ver toont. Het buitenste bekleedsel is vleeziger, en de groene kleefstof omgeeft het onregelmatig vijf hoekige zaad, hetwelk op een’ verharden, uit den bodem ontstanen steel vastgehecht i IS. Loranthus incarnatus en verwante ‘soorten ko- men «in de buitenste bekleedselen met de ge- noemde soorten overeen. De kleefstof ontwik- kelt zich hier vooral op het zaad, in de nabijheid van den uit het kiemwit uitstekenden wortel , en van deze hoofdmassa gaan kleine gedeelten naar de zijde van het zaad af, zonder de basis te omgeven, Hier is hetzelve versteend , en de naar boven gaan: de bekleedselen zijn vliezig. Deze verharding van de spermodermis, die aan de zaadbekleedsels van de verwante farmlie der Caprifoliaceae herinnert, is nog ‘opmerkelijker bij Z. coccineus JACK en L. Macklottranus krs., bij welke zelfs het geheele omkleedsel van het zaad verhardt. Het onderste gedeelte van het zaad is tot op de helft door een bruin versteend bekleedsel omgeven, welks uit- springende hoeken (de vaten), bij het ophouden van hetzelve, verder naar boven gaan en dan eene versteende, uit korrels bestaande massa bevatten. Het (US ) Het zaad heeft, zoo als ik reeds aanmerkte, twee bekleedselen, die een vleezig kiemwit om- geven, in welks midden de groene kiem omge- keerd geplaatst is. De gedaante van deze is meest die eener knods: het worteleinde, dat het verdikte gedeelte vormt, steekt boven het eiwit uit en wordt door de kleefstof beschermd. De puntig uitloopende zaadlobben zijn over het algemeen zeer digt tegen ‘elkander gelegen , en omvatten de kleine plm, die (fig. 9) soms in eene ver- wijding ligt: Groerwijze. De vroeger gegevene algemee- ne opmerkingen over de groeideelen dezer gewas- sen, zijn geheel op deze soorten toepasselijk, en berusten op dit, als hoofdgeslacht. De rigting van den stam is, zoo als bijde Europesche soorten, onge- lijk, en hangt zoowel van de plaatsing van het zaad op de voedingplant, als van de meerdere of min- dere buigzaamheid en zwaarte der ontwikkelende takken af, waardoor de plant bij Z. pentandrus enz. regt, en bij Z, Schultesu enz, hangende is. In het laatste geval keeren zich de bladen altijd met de bovenvlakte naar boven, en de bloemen. vol gen meest de rigting van den stam. De aan vele soorten eigene beharing der bladen, vordert echter eenige opmerking. Zij verschijnt eerst op het derde of vierde ontstane bladpaar, en geeft aan de jongere deelen een donzig voorko- men, met eene bruine of witte kleur, Deze be- " ha- (249 ) haring: bij eenige vergrooting waarnemende, dan blijkt al spoedig de stervormige gedaante der deelen. Bij eenigen zijn het eenvoudige sterren, bij anderen verscheidene op eenen steel vereenigd; de laatsten hebben den hoofdsteel met eene voort gaande holte en de zijtakken op denzelven geleed. De kleur dezer haren is in de vliezen zelve ge- legen, en haar aanmerkelijk verschil doet de eigene kleur der bladen ontstaan, | De bloeiwijze behoort bij alle soorten tot de middelpunt zoekende (centripeta), met uitzonde- ring van Z. Macklothanus, die het middelpunt ontwijkende (centrifuga) is. Zij biedt vele wij- zigingen aan, die echter meest tot den trosvorm behooren, welke bij enkelen (Z. setigerus, L, penta— petlalus) den aarvorm nadert. Bij weinige wordt de vorm door verkorting des algemeenen bloem steels , tot dien van een hoofdje gebragt (Z. loniceroïdes L.). Een nog minder uitgroeijen van denzelven, doet de bloemen op een recep— taculum vereenigen (L. gemmiflorus) en dus een? knop ontstaan, die aan de Compositae herinnert, L. axanthus heeft dezelve mede in de oksels ver— eenigd, maar tusschen de zamengegroeide schut- blaadjes, die eene massa vormen, ingegroeid. VERDEELING. De bezwaren, door den Heer DE CANDOLLE geopperd, zijn nog ver van weg= genomen te zijn, om eene, op* vaste gronden rustende, verdeeling daar te stellen. De Indische Soor- (250 ) soorten echter tot grondslag nemende, dan heeft de wijze van zien der Heeren BLUME en MARTIUS veel voor, waarbij ik geloof, dat men de ken- teekenen der vrucht tevens moet raadplegen, als hebbende, bij gelijken habitus , meest dezelfde wij- ze van zamenstelling. Loranthus L, Mart. Bl. Zoo de Europesche soort tot grondvorm dezer afdeeling genomen wordt, dan bezit Indië hier— van geene vertegenwoordigers, zoodat de Heer DE CANDOLLE de Indische, in zijne afdeeling Euloranthus, afzonderlijk plaatst. De eenige door mij gevondene, aan de Indische soort verwant, pleit voor dit gevoelen van DE CANDOLLE, en wij zouden dus voor deze afdeeling, eenen naam kunnen ontleenen uit het voorkomen der bloemen, die als in de zamengegroeide schutblaadjes gezon- ken zijn, en dezelve Baratranthus noemen. Phoenicanthemum Blume, De soorten dezer onderafdeeling zijn bij den Heer DE CANDOLLE onder Euloranthus ge bragt, en vormen eene natuurlijke groep , waar- van de naam een der algemeenste kenmerken aangeeft. Behalve de door den Heer BLUME hiertoe gerekende 7. pentapetalus enz. , behoort nog (251 ) nog hierbij de, onder Dendropthoë en bij Dr CAN- DOLLE tot Scurrula gebragte ZL. cylindricus JACK. In deze afdeeling komt het zaad onder twee vor- men voor: bij den eenen (ZL. coccineus JACK, L. cy= lindricus , L. Macklottianus) is de testa verhard; en bij den anderen , Z. pentapetalus, worden wij aan de gedaante van Z. atropurpureus herinnerd. Op een ander verschil heeft DE CANDOLLE reeds opmerk- zaam gemaakt: dat de bloembladen bij de laatste soort verdikt voorkomen en een’, uit vrije dee- len bestaanden hoekigen knop bezitten : een ken- merk, dat de anderen missen. Dendropthoë Martius, Blume. De hiertoe door de gemelde schrijvers gebragte soorten, hebben in hare vrucht een verschil, waaruit twee natuurlijke groepen geboren wor- den. Vande eerste is de ZL. atropurpureus de grond- vorm, welke , zoo als ik reeds vroeger aanmerkte, eene knodsvormige, aan de basis spits toeloopen- de bes heeft, waarvan het zaad, op een ver hard verlengsel (placenta) rustende, eene hoe- kige, naar beneden toegespitste gedaante bezit, De tweede, waarvan Z. encarnatus de typus is, heeft eene ovale vrucht en een rond aan de basis afgeknot zaad, waaronder de verharding zich vlak en zonder uitspringenden steel uitstrekt. Ely- ‘ (252 ) Elytranthe Bl. De verwantschap dezer afdeeling en Macroso- len, isin het oogvallend, zoo men de reeds ge- maakte opmerking over de schutblaadjes in aan- merking neemt. Dezelve wordt nog vermeer- derd, bij de vergelijking der vrucht. Bij beiden is zij besaardig en zijn de zaden ovaalrond, aan de zijden gevoord en met vliezige omhulsels be- kleed. De soorten dezer afdeelingen zijn dus alleen. door den Habitus onderscheiden, en zoo wij dezen tot enkelen grondslag nemen wilden, dan moet er ook voor L. capitellatus eene nieuwe sectie gevormd worden. Tot deze afdeeling be- hoort, blijkens de beschrijving van wrieHT en ARNOTT, de Zoranthus lomceroïdes , die welligt met Z: albidus dezelfde soort kan wezen, Lepostegeres Blume, De eigene bloeiwijze op eenen verkorten bloem steel en de stand der schutblaadjes, maken het hoofdkenmerk dezer afdeeling uit, daar de vrucht met de bovenvermelde overeenkomt, en alleen bij L. gemmiflorus Bu. gesteeld, en bij Z. Bahajensis KHs. ongesteeld is. Hiertoe behoort de Z. invo= lucratus ROxB., waardoor, het vermoeden van den Heer BLUME verwezentlijkt wordende, de afdee- line Tolypanthus vervalt. =De vj ( 253 ) BESCHRIJVING DER SOORTEN. _VISCUM. Tourn. Zin, Gaertn, Lam, Roxb. De Cand., Blume, W. et Arn. etc. FLORES MONOICT (in omnibus speciebus Arche- pelagi cognitis) aut prorci. Mascurr Calyx nullus. Corolla petalorum coali- tione- quadri- vel tripartita „Antherae 3 vel # in medio partium corollinarum af- fixae, pluri-locellatae locellis clausis ante anthesin. FreMriner Calyx bracteolatus in aphyllis, vel ebrac- teolatus saepe in foliatis, integer. Petala 3 vel 4 libera, Ovarium inferum ad basin uniovulatum (vel biovulatum?) Stylus brevissimus. Stigma obtusum emargi- natumve. Bacca sessilis vel pedicellata, monosperma, Semen materie viscosa obductum, Embryo in albumine carnoso grumoso, dicotyledoneus, lateralis vel inversus, | Frutices parasitici, in arboribus dicotyledo- neis plurimorum ordinum. Rami veteres teretes, R ju- (254 ) juniores compressi vel angulau, sulcati. Foka op- posita , saepe nervosa, carnosa vel membranacea, aut nulla. Flores spicati, aut fasciculati, parvi. TT SECTIO, viscum verum. Viscum album L. Viscum stellatum Ham. II-SECTIO,. rroronvxua. VIsCUM ORIENTALE WILLD. Caulis teres, glaber ; Rami teretes, sulcati, junio - res subcompressi, articulis nodosis; Folia oppo- sita oblongo-rotundata vel ovalia, obtusiuscula, basi attenuata, trinervia, nervis lateralibus saepe supra basin bifidis, Inflorescentia axillaris ; pedunculi brevissimi, triflori, conferti vel solitares. Baccae globosae, tuberculatae, ad basin attenuatae. Wild. hk pag. 737; DC. Prod. h pag. 278; Spreng. syst. Ì pag. 488; Viscum cruciatum Sieb. auctoridate Spreng. ; Blume Bydragen paz. 666; W. et Arn. pag. 379. Crescit in locis,cultis insulae Java ad arbores fructiferos in Diospyro ad montem Pamatton, in Mimusope elengi prope Martapoera insu— lae Borneo. In gemeld werk hebben de Heeren wicHT en (255 ) ARNOTT reeds de opmerking van de verander lijkheid der vormen dezer soorten gemaakt, en de middelen , die zij van het vasteland van Indië ter hunner beschikking hadden, deden hun reeds eenige soorten vereenigen. Ik moet bekennen, dat deze plant, in zulke verschillende omstandig- heden verzameld, mij er eerst toe deed overhel- len, om de vormen als soorten te beschouwen: dan dit denkbeeld heb ik, tot latere gelegenheid mij welligt middelen ter vergelijking zal toe- staan, opgegeven. De op den Diospyros, aan den uit blokken en verweerde serpentijnrotsen be- staanden berg Pamatton, geplukte voorwerpen, hebben een geheel eigen aanzien, door de kort- heid der tusschenleden van de takken en hunne donkerkleurige bladen, die niet zelden aan den top puntig zijn: bij anderen worden de tusschenleden zeer lang en de bladen geheel langwerpig, zoo- dat de lengte, welke gewoonlijk tot de breedte als 3 tot 1 staat, gelijk 4 tot 1 wordt, Bij en- kelen , in gunstiger omstandigheden verzameld, waren de bladen vleeziger en hierdoor de nerven minder uitstekende geworden. VISCUM PAMATTONIS KHS. Caulis teres; Rami sulcati, articulis incrassatis. Folia opposita, ovale-rotundata, basi attenuata carnosa, tri- vel quinque nervia, Inflorescentia axillaris; Pedunculi brevissimi. Bracteae triflo- R* rae ( 256 ) rae, Baccae pedreellatae ovale-globosae, grosse tu— berculatae. Crescit in Myrto leucoxyla ad montem Pamatton: Borneo. Niettegenstaande er eene groote verwantschap tusschen deze en de vorige bestaat, doen de ge- steelde vruchten haar gemakkelijk onderscheiden. De beschrijving van WIeHT en ARNOTT pag. 379 van hun Viscum verruculosum, doet mij twijfelen, of deze soortnaam aan eenige der vormen van den Archipel toekomt: en de vergelijking zal hier- over alleen uitspraak kunnen doen. VIsCUM NAVICELLATUM KHS. Caulis teres, Rami teretes, sulcati. Folia ovale- oblonga, vel ovalia, obtusa aut obtusiuscula, saepe subfalcata, basi attenuata, tri- vel quinque nervia. Inflorescentia axillaris, aggregata, solitaris; brac- tea pedunculata triflora. Baccae stipitatae, ovale globosae , leviter tuberculatae. Crescit in specie nova Aphanaimxidis cum Visco oriental prope Banjermassing, in Temminckta speciosa KHS. ad montem Balaran, ín Elaeo- carpo prope lacum Kalaluen etc, insulae Borneo. Van de vorige soort, waaraan deze zeer nabij komt, is zij gemakkelijk door de gesteelde schut- blaadjes te onderkennen. De op Banjermassing ver- (257 ) verzamelde voorwerpen hadden een of twee driv- bloemige schutblaadjes, waardoor ik dezelve als Viscum oliganthum beschreef ; dan de later gevon- dene, bewezen mij de onjuistheid van dezen naam. De bladvorm ondergaat bij deze soort dezelfde wij- zigingen , en de breedte staat tot de lengte van l tot 3, 4 en op voorwerpen van den berg Balaran als 1 tot 5. De gegevene beschrijvingen van DE CANDOLLE , doen mij vooronderstellen, dat er eenige verwantschap tusschen deze soort en de Falcatum wArLr. en monoicum ROxB. kan bestaan: even als Viscum Wallchaanum xv. en ARN. hier mede moet vergeleken worden, VIsCUM ROXBURGHIANUM KHS, Rami teretes vel subtetragoni, sulcati, ad nodos vix incrassati, Folia opposita, oblonga, utrinque acuta, vel acutiuscula , basi attenuata , venosa , tri - nervia, nervis lateralibus bifidis, utrinque sub- stantiâ non carnosâ productis, Inflorescentia axil- laris, aggregata, pedunculis Le vel nullis, Baccae subglobosae. Affie Visco ovalifolio Wi all. Crescit im Capellia decurrente ad ripas degnents Banjermassing insulae Borneo. De mindere vleezigheid der nervenrijke bladen is een genoegzaam kenmerk, om deze soort van de andere verwante te onderscheiden. HI ( 258 ) 1II SECTIO, ASPIDUXIA, VIsCUM ANGULATUM. HEYNE. Caulis teres, aphyllus. Ramuli dichotomi, le- viter nodosi, tetragoni , sulcati, articulati , articulis magnitudine variabili, Flores ad articulorum api- ces oppositi. D. Cand. Prod, h pag. 283; W. et Arn. Prod. pag. 380. Crescit in Quercús specie ad montem Patoeha in- sulae Java. ViscuM ARTICULATUM BURM. Aphyllum. Caulis teres; Rami ancipites, ra- _muli foliacei, saepe dichotomi, articulati. Arti- culi lineares, ad apices basesque vix attenuati, ultimi saepe ovales. Inflorescentia ad apices ar ticulorum, aggregata, rariter solitaris. Baccae globosae flavescentes, Dec. Prod. k pag. 284, articulorum latitudo ad longitudinem 1 ad 2 ad 1 ad 10 usque. Crescit ad arbores, et frutices diversarum fami- harum, tam an locis cultis, quam in sylvis insularum Java, Sumatra et Borneo. Etiam vn Lorantho pentandro, et L. sphaerocarpo observavt. Een aantal voorwerpen dezer soorten, in ver- schillende plaatsen en op onderscheidene boomen verzameld, heeft mij bewezen, dat de verhou- ding ( 259 ) ding der geledingen geen onderscheidingsken- merk opleveren kan, zijnde dezelve bij die, aan het begin der takken, geheel verschillende van de meer naar het einde gezetene , waarin lengte en breedte dikwerf naauwelijks als 2 tot 1 staan. Eene in gunstiger omstandigheden verzamelde plant op Banjermassing , onderscheidt zich door eene meerdere ontwikkeling en minder in. de lengte gestrekte leden, die van boven eenigzins rond toeloopen; dan ook dezen vorm vond ik bij an ‚ dere gewone terug, Ik vooronderstel , dat eenige van de soorten van het vasteland wel hetzelfde zullen wezen; en dus later eene vermindering zullen kunnen ondergaan. VIsCUM GEMINATUM KHS, | | Caulis teres, aphyllus. Rami compressi, ancipi- tes, superiores foliacei, articulati. Articuli ovales, utrinque truncati, 5 costati. Inflorescentia spicata, spicis solitariis geminatisve, ex apicibus articulo- rum productis. Flores verticillati in bractea va- ginaeformi; Fructus ovales breviter pedicellati, Affine Visco opuntioïde Wild, h pag. 740 et Visco monliformi Bl, Bijdragen 667. Crescit in Myrtt specië en summo montis Sakoem- bang (3100 ped. alld.) isulae Borneo, De aarvormige bloeiwijze doet deze gemakke= lijk van Viscum momliforme Br. onderscheiden „-en brengt vaan plant tot de Amerikaansche soorten, Gr- (260 ) GINALLOA Khs. FLORES MONOICI. Mascurr Perigontum 3 vel 4 partitum. Stamina 3 vel h. Filamenta brevia. Antherae bi- loculares. Feminei Perygonum 3 vel 4 partitum. _ Sty- lus brevis; stigma capitatum. Ovarium uniloculare, uniovulatum ; ovulum bast affixum. Bacca compressa. Semen ma- ‚_terie viscosâ cinctum. „Embryo in albu— mine carnoso, Inversus. Frutices parasitici. famt vaginati. Foka op- posita. Flores spicati. GINALLOA ARNOTTIANA KHS. Caulis teres, Rami subangulati, supra nodis vaginati. Folia ovalia, subobliqua, obtuse acumi- nata, basi attenuata, membranacea, trinervia. Inflorescentia terminalis, alaris aut axillaris, spi- cata. … Rachis tetragonus, articulis bracteis coalitis cinctus, flores terni aggregati, laterales masculi. Crescut im Bocagea hexandra, Uvariae n. sp. prope Pago Tanjong Java insulae. Borneo. Reeds uit de aanmerking op het geslacht Wiscum van wWIGHT en ARNOTT blijkt, dat zij de ver- melde afwijking bij de meelknopjes hebben waar- genomen , echter niet, bij welke soort dit door hen ( 261 ) hen gevonden is, De geheele habitus der plant is afwijkend en zoude voor de vorming van een nieuw geslacht pleiten, welke ik weinig behoef te verdedigen, zoo men mij tegenwerpen wil, dat de vorm der meelknopjes het hoofdkenmerk in de bloemdeelen uitmaakt, daar hierop in de laatste tijden familiën gevormd zijn, die erkend worden. LORANTHUS. Linn. Lam. D. C. Roxb. Bl. Wall. W. en Arn. FLORES HERMAPHRODITI RARITER DIOICI. Calicis tubus ovario accretus; limbus brevis, trun- catus, integer , crenatus, dentatus, partitusve. Co- rolla h ad 8 petala, vel-eorum coalitione ga- mopetala, aestivatione valvata. Stamina numero parttum corollae aequalia , filamenta illis adnata. Antherae biloculares basi vel dorso affixae. Ova- rium uniloculare, uniovulatum. Ovulum basi af- fixum. Stylus teres. Stigma capitellatum aut clavatum. Bacca ovalis vel rotundata. Semen materie viscosa, involutum. Embryo in medio albuminis carnosi, inversus, dicotyledoneus, ra- dicula ex albumine producta. Frutices parasitisi, Ramul juniores saepe com- pressi. Folia alterna, rariter opposita, carnoso- coriacea, nervis pinnatis. «Inflorescentia solitaris, racemosa aut spicata, centrifuga, rariter centripeta, BA= ( 262 ) BARATHRÁNTHUS KHS. LoRANTHUS AXANTHUS KHS. Rami teretes, ramuli compressi, fusco-lepros:. Folia suboppositä, oblongo-ovata, acuminata, basi attenuata, sübavenia, jüniora subtus fusco leprosa. Flores bracteis circularibus cincti, braan Bac- cae globosae: pet. 1,5. fol, limb, latitud, ad laad h,‚5 et 10. Crescús in Amora grandifolia, Boschia excelsa. Quercin speciebus, in sylvis Melintang insulae Sumatra. PHOENICANTHEMUM BL, LORANTHUS MACROSTACHYS KHS. Rami teretes, juniores compressi. Folia subop- posita, glabra, oblongo-ovata vel ovata, acuta vel acuminata, basi cordata obtusâve. Inflorescentia fusca, leprosa , axillaris-florifera spicata racemosa, fructifera racemosa. Bracteae ovatae, acutae, gib— bosae. Calyx quinque denticulatus. Corolla coc- cinea 7 m. m. 5 petala; alabastrum junius apice globosum, basi teres, demum basi pentagonum. Stylus medio articulatus,. Bacca ovalis utrinque truncata, rüfa-leprosa. Crescit in Bauluniae, Quercús speciebus , ad montes Hantau, Pamatton, nec non ad fluminis ripas prope Loemau, insulae Borneo. LORANTHUS PENTAPETALUS ROXB. Ram: teretes; ramuli compressi, saepe ancipites, Fo- ( 263) Folia subopposita, oblonga vel ovato-oblonga, obtuse accuminata, basi saepe mmaequaliter atte- nuata. Inflorescentia cinerea, spicata, floribus subsessilibus, Bractea ovata, gibbosa. Calyx 5 denticulatus. Corolla coccinea, 5 rariter 4 petala, 3,5 ad 4 m. m.; alabastrum junius clavatum, de- mum progediente crescentia ad basin quinque angulatum. Stylus medio articulatus. Bacca ovalis utrinque truncata, j pet. 1,5. ad 2 fol. limb. 4,5 ad 15. Cm. Roxb. Flora Ind. 2. pag. 190. DC. Prod, h pag. 295. Schultes syst. 7 pag. 109. Bl, Flor. Jav. tab. 14. Crescit in Quercu costata, Q. Hasselt, in sylis Melintang insulae Sumatra ; ad montem Pamat- ton wsulae Borneo et Java, auct. Bl. De meerdere grootte der bloem enz. , doet de eerste soort gemakkelijk onderscheiden. Ik ont- veins echter niet, dat er redenen zouden bestaan, om beiden tot eene te vereenigen, zoo men de eerste als een” meerder ontwikkelden vorm wilde aannemen. Tot dit gevoelen helde ik over: dan de op Borneo verzamelde voorwerpen der twee- de soort, hebben de bloemen van dezelfde grootte als de Sumatrasche, en dit deed mij tot de af- scheiding besluiten. De heerlijk rood gekleurde trossen van JL. macrostachys, bereiken soms eene grootte van 6 Decimeters of palmen, en vormen dan ( 264 } dan heerlijke groepen met de tusschen dezelve voorkomende, bonte Bauheneabloemen. LORANTHUS COCCINEUS JACK. Rami teretes; ramuli compressi subpilosì, Folia alterna, ovata, acutiuscula , basi rotundata cordata- ve, glabra, juniora subtus fusco-leprosa. Inflores- centia, rufo-tomentosa, axillaris, racemosa spicata, spicis folio brevioribus. Bractea ovata. cucul- lata. Galyx denticulatus. Corolla coccinea, 4 petala 5 m. m., petala ad basin vix incrassata ; alabastrum teres. Stylus clavatus. Stigma capi- tellatum. Bacca ovalis, fusca tomentosa. pet. 1,5. fol. limb. 3 ad 6,5. Cm. Schult. syst. 7 pag. 102 DC. Prod, h pag. 296. Crescit in Quercus specie ad Lacum Kalahien, prope Poeloe-Lampei insulae Borneo. Deze soort is gemakkelijk door den habitus, de beharing der bloemen en der vrucht, van... pen- fapetalus te onderscheiden. Zij behoort echter niet tot de verdeeling, waarin de Heer Dre CAN- poLLE haar brengt; maar tot de Breviflori 6 6, zoo men de bloembladen in aanmerking neemt. LORANTHUS MACKLOTTIANUS KHS. Rami teretes, juniores angulati. Folia sub- opposita alternave obovalia, rariter oblonga, ob- tusa vel obtusiuscula, basi attenuata, coreacea ner= (265 ) nervis lateralibus vix productis. Inflorescentia glabra vel pubescens racemosa, rachi et pedun- culis coccineis. Bractea rotundata obtusa, saepe gibbosa. Calyx cylindricus, limbo dilatato integer- rimo, vel 5 dentato, Corolla 24 m, m., extus flava, intus coccinea, pentapetala; alabastrum cylindri- cum. Antherae subulatae. Fructus elongato-ovales. pet. 1. fol. limb. 3,5 ad 8. Cm. Conferatur L. cylindrico Jack Schult. syst. 7. pag. 110. DC. Prod, 4. pag. 305. Crescil in Combreto ad ripas flununis Banyermas- sing, in Citro aurantium prope curiam regalem Martapoera, ad montem Sakoembang insulae Borneo; in Mangifera indica prope Peinang imsulae Sumatra, LOoRANTHUS SETIGERUS KHS. Rami teretes. Folia subopposita , ovalia, oblon- ga, obtusiuscula, basi attenuata, coreacea, avenia. Inflorescentia terminalis, racemosa. Bractea cu- cullata, rotundata , mucronulata, gibbosa. Calycis limbus intergerrimus. Gorolla 6 petala 10 m, m., Antherae ovales. | pet, 1, 5. fol. limb. 3,5 ad 10. Cm. Crescit in Bassiae n. specie in cacumine montis ‘Sakoembang insulae Borneo. LORANTHUS TRIANTHUS KHS. | Rami teretes, nitidi, juniores subteretes. Folia op- ( 266 ) opposita subsessilia, rotundata vel late obovata , obtusa, basi rotundata vel attenuata, coreacea, Inflorescentia furfuracea, axillaris, wmbellata , umbellis plurimis , umbellulis trifloris tribracteatis. Bractea subrotundata. Calycis limbus integerri- mus. Gorolla 19 m, m, coccinea, 6 vel 7 petala, hinearia. Bacca ovalis, limbo calycis constricto coronata. fol, mb. 8,5 ad 12, Cm. Crescit in Mangifera perkoesan prope Drongo Borneo. DENDROPHTHOË, MART. ET BLUME. LOoRANTHUS ATROPURPUREUS BL. Rami teretes, glabri; ramuli compressi , albido- furfuracei. Folia subopposita, late ovata, vel ova- lia, obtusiuscula, basi oblique cordata, novella utrinque, vetera subtus albido furfuraceo-tomen- tosa. Inflorescentia dense furfuracea ex axillis dense fomentosis producta, racemulis axillaribus confertis. Bractea ovata, acuta. Calycis limbus integerri- mus, Corolla 15 m, m. intus atropurpurea, extus furfuracea. Bacca clavata. pet. 1. fol. limb, 3 ad 6. Cm. Blume Bid. 660. Schult. syst. 7. pag. 1631. Flor. Jav. tab, 1. Dec. 4. pag. 300. Crescit in Leea sambucimna, Mappa tomentosa, Myristica moschata , Phyliria robusta , Loran- tho pentandro ete., in regionibus cultis Javae. Var. ( 267 ) Var.a. aftenualus foliis obovalibus, basi attenuatis, Crescit. in Bixa orellana prope Buitenzorg Java. LoRANTHUS SCHULTESII BL. L. tomento-ochraceo et petiolis brevioribus a specie praecedente diversus. Bl. Flor. Javae tab. 2. DC. Prod, h. pag. 300, L. melanostemon. Rwdt Herb. Crescit in Hehctere triloba, Grewia tomentosa Melastomate polyantho , Myrto samarangenst et multis arborwus cultis Javae, ad montem Pa- motton et-prope Banjermassing insulae Borneo, De bruinkleurige beharing dezer soort is het hoofdkenmerk van onderscheid met de vorige, die in den verschen staat grijswit is. In hoever echter deze beide soorten of verscheidenheden , met anderen van het vasteland overeenkomen, durf ik niet bepalen; dat er echter onder de, door wienrT en ARNOTT als verscheidenheden van L. buddletoïdes prsr. aangevoerde, voor- werpen zijn, die met de onzen overeenkomen, schijnt mij buiten allen twijfel: dan, alleen eene vergelijking kan ook hier de zaak uitwijzen. LORANTHUS REPANDUS BL. Rami teretes, glabri; ramuli compressi , ochra- ceo-leprosi. Folia ovalia, utrinque obtusiuscula, subrepanda, vetera utrinque glabra, juniora utrin- | que ( 268 ) que pallide ochracea-leprosa. Inflorescentia ex axillis subtomentosis producta, racemulis 2 ad 6 floris, Bractea minuta oblonga. Corolla 10 ad 12 m. m. intus atropurpurea, leprosa. « Fructus obconica. pet. 0,7. fol, limb. 3 ad 6,5. Cm. Bl. in Schult. syst. 7. pag. 1632. DC. Prod. h. pag. 300. Bl Flor. Jav. tab. 3. Crescit en sylvis Javae. Van deze soort, wier bladvorm en kleinere bloemen haar gemakkelijk van de vorigen on- derscheiden, is, zoo het mij voorkomt, L. sphaenoïdeus Br, niet verschillend. Onder den naam JL. malelensis, heb ik een enkel takje, bij Malelo, in het distrikt Priaman verzameld, bestemd, dat vermoedelijk bij deze soort behooft; de lengte van deszelfs langwerpige bladen stond tot de breedte als 1 tot 3. LORANTHUS CHRYSANTHUS BL. Rami teretes, glabri, juniores compressi, fusco- tomentosi, Folia subopposita, ovalia, utrinque ob tusa vel basi subcordata, subtus leprosa, prae- sertim in nervo mediano, juniora utrinque dense fusco-tomentosa, Inflorescentia dense tomentosa , axillaris, racemulis confertis, 2 ad 6 floris, Bractea ovata, obtusa. Corolla 12 m, m. intus rubiginosa, limbo quadripartito. Fructus ovales, basi attenuati. pet. (269 ) pet. 0,5. fol. limb. 3,5 ad 6,5. Cm. Blume in Schult. syst. 7. pag, 1630. DC. Prod. h, pag. 300. Bl, Flora Javae tab, 5. Crescit in Melastomate polyantho , prope Kandang Sampie: Java; ad ripas Salaut prope Indrapoera in Melastomate, prope Peinang im Erythria, in Provincia Agaman Mangifera indica, in sylvis Melmtang mn Quercu lineata et turbinata , Uvaria cananga: wmsulae Sumatra, De voorwerpen dezer soort, op Mangifera ver- zameld, hebben eenen meer langwerpigen vorm, en in die der eiken zijn de bladen meer ontwikkeld. LORANTHUS CHRYSANTHOIDES KHS. Pubescentia ramorum , ramulorum foliorumgque vix a praecedente diversa, tamen folia longiora et flores glaciliores. Bractea oblonga. Calyx 4 dentatus, junior limbo plus minusve constrictus, Gorolla 15 ad 16 m, m. Fructus ovales, attenuati. pet. 0,5. fol. limb. 3 ad 7, Cm. Crescit in arboribus ad montem Bahay, Marta poera etc.: Borneo. LORANTHUS OORTIANUS KHS. Rami compressiusculi, glabri, juniores compres si, furfuraceo-tomentosi. Folia subopposita, ovalia, obtusiuscula , basi inaequalia, obtusa vel subcor- S da- (270 ) data, vetera subtus, juniora utrinque rufo-tomen— tosa. Inflorescentia rufo-tomentosa, axillaris, ra- cemulis 2 ad 6 floris. Bractea rotundata, concava, _ealyce ampleclens atque dlo major. Corolla intus atropurpurea, 27 m. m, Fructus 1mmaturus en conicus, sulcatus. pet. 1,2. fol, limb. 7 ad 12. Cm. Grescit in Amora, un sylvis Singalang: Sumatra et in sylvis Javae. LORANTHUS LEPIDOTUS BL. Caulis teres; rami teretes, elabri, ramuli com pressi , dense ferrugineo-lepidoti aut furfuracei. Folia ovalia, ovatave, obtusa, basi obtusa vel sub- cordata,vetera glabra, vel subtus, juniora utrinque spadiceo-furfuracea. Inflorescentia dense rufo- furfuracea, racemulis gracilibus, axillaribus, 4 ad 6 floris, Bractea ovata, obtusiuscula. Gorolla in- tus rubra, 28 mm. m. Bacca clavata. pet. 1,%. fol. limb. 3. ad 6, Cm, Bl. bijdr. 660. Schult. syst. 7. pag. 1632. DC. h, pag. 302. Bl, Flor. Jav. tab. 8 L, chryso- plyllus Rwdt. Herb. Crescit in sylvis altioribus insulae Java ad mon- tem Malabar auct. Clariss. Rwdt. Herb., ad montem Patoeha in Quercus specie, in monte Gede 8000 ped. in Photma integrifolia, Eurya obovata , Ardisia laevigata , Viburno coreaceo, OQwuereu sundaica, De (271 ) De vormen dezer soort, van Photinia verzameld, zijn minder ontwikkeld, dan die der eiken, en hebben dikkere bladen. De bladsteel dezer soort verschilt aanzienlijk in lengte, waardoor hij soms bij eenigen, eens zoo lang is als bij anderen. LORANTHUS KALAHIENSIS KHS. Rami teretes, glabri, juniores compressi, ferrugineo-tomentosi. Folia subopposita, oblongo- ovata, acutiuscula, basi obtusa aut subcordata, ve- tera subtus rufo-furfuracea, juniora utrinque fer rugineo-tomentosa. Inflorescentia axillaris , dense tomentosa , pedunculis umufloris aut rariter mult- floris. Bractea ovata, obtusa. Corolla 25 m, m. limbo profunde partito. pet. 0,6. fol. limb. 3,5 ad 8. Cm. Crescit in Artabotride hamata, Élaeocarpo, prope lacola Kambat, Kalalmên: Borneo. Dezen vorm had ik vroeger met Loranthus Schultesi vereenigd, waarmede hij vrij goed overeenkwam, dan eene naauwkeurige vergelij- king heeft mij denzelven doen afzonderen , waartoe de eigene beharing, en de meest eenbloemige, in de oksels verzamelde bloeiwijze, mij grond ge- ven. De beschrijving doet mij eene groote ver- wantschap met L. biflorus DEsR. vooronderstel— ten, die de vergelijking moet bevestigen, oi Lo- (RR) LORANTHUS ELLIPTICUS KHS. Rami teretes; ramuli compressiusculi, tomen tosi. Folia subopposita, oblongo-ovalia, utrinque acuta , juniora subtus stellatim pilosa, Inflo- rescentia ruf-otomentosa , axillaris, pedunculis 2 rare 4 floris. Bractea oblonga. Corolla 25 m, m. similis Kalahiensi. pet. 0,7. fol. limb. 3,5 ad 8, Cm. Crescut ad montem Kramat: Borneo. Deze soort berust op een enkel door mi, op den berg Kramat geplukt takje, hetwelk door den vorm der deelen van de anderen ver- schilt: de bloemen gelijken op de boven beschre- vene soort, en de bladen herinneren aan eenige vormen van Lioranthus atropùrpureus. LORANTHUS FUSCUS BL. Caulis teres; ramuli ad basin tetragomi, de- mum compressi, Folia subopposita, ovalia , utrin— que obtusiuscula, vetera glabra, juniora utrinque vel subtus rufo-furfuracea. Inflorescentia rufo- furfuracea, axillaris; pedunculis geminatim vel so- litare ex axillis glabriusculis productis, bifloris. _Bractea ovata. Corolla 10 me. m, intus atropur- purea. Bacca ovalis globosa, basi longe attenuata. pet. 0,5. fol. limb. 1,5 ad 3,5. Cm. Bl. bijdr. pag. 660. Schult. syst. 7. pag. 1630. DC. 4. pag. 301. Flor. Jav. tab. 7. â Cres- (273) Crescit in Ardista laevigata, Astronia specta— bile, Thibaudia varingiaefoha, Vireia retusa, - _ Quercu, in summo montium Papandayang et Gédé: Java. LORANTHUS FULVUS KHS. Rami teretes, glabri, ramuli juniores leproso- tomentosi. Folia ovalia obovaliave, utrinque ob tusiuscula , aut basi et apice acuta, vetera subtus sparse , juniora utrinque dense spadiceo-leproso— tomentosa, Inflorescentia eodem vestimento, axil— laris, pedunculis confertis uni aut bifloris. Bractea ovata. Corolla 8, m.. Fructus dense tomento- sus, globosus, stipitatus, pet. 0,5. fol. limb. 1,5 ad 4. Cm. Crescit in Myrto tomentosa, Quercu etc. , ad ri- pas fluminis Doeson ‚ Martapoera: Borneo. Ik had deze soort eerst voor eene verschei- denheid van L. fuscus gehouden; dan, eene ver- gelijking met dezen, doet haar gemakkelijk door de eigenaardig gekleurde, digtere beharing, de kleinere bloemen en korter gesteelde vruchten onderscheiden. LORANTHUS FUSCATUS KHS. Rami teretes, glabri; ramult compressi, ochraceo- tomentosi. Folia subopposita, ovata aut ovalia, basi rotundata vel cordata, juniora utrinque ochraceo- fur- (274) furfuraceo-tomentosa, adultiora utrinque glabra, Inflorescentia ferruginea-tomentosa, axillaris, pe- dunculis uni- aut bi-, rariter multfloris. Bractea ovata. Gorolla 10 m. m. Bacca ovato-glohbosa, attenuata. pet. 0,6. fol. limb. 3 ad 6. Cm. Crescit vn Nauclea, Quercu lineata, Litsaea obtusa, Dysoxyhi specie, in sylvis Melintang: Sumatra. De kleinere bloemen onderscheiden deze ge- makkelijk van Loranthus Schultesti, even als de bladvorm van LL. repandus. LORANTHUS FASCICULATUS BL. Rami teretes; ramuli subteretes, glabri. Folia opposita vel verticillata, obovata, acutiuscula, basi cuneata, coreacea. Inflorescentia lateralis e caule producta , subtomentosa , pedunculis quadrifloris umbellulatis. Bractea rotundata. Calyx obconi- cus ‚ limbo obsolete-quadridentato. pet. vix ull, fol. limb. 2,5 ad 5. Cm. Blume bydr. 661. Schult. syst. pag. 1631. DC. h. pag. 301. Bl Flor. Jav. tab. 9. Crescit vn Quercús specie, ad montem Papan- dayang : Java. LoRANTHUS CURVATUS BL. Rami teretes; ramuli compressiusculi, Folia sub-_ (275) subopposita alternave, ovalia, obtusiuscula, basi attenuata, glabra. Inflorescentia axillaris furfura- cea, racemulis 3 ad 8 floris longe pedunculatis. Bractea ovata, acuta. Calyx turbinatus, minutus, limbo subintegerrimo. Corolla coccinea 25 m, m,, limbo aequaliter quinque partito. pet. 0,%. fol, limb. 3,5 ad 7. Cm. Bl. bijdr. 665. Schuit. syst. 7. pag. 1636. DC. h, pag. 306. Bl. Flor. Jav. tab. 13. Crescit in sylvis montis Singalang: Sumatra. Hoewel door den bladvorm ZL, pentandrus L. zeer nabij komende, kan deze soort, door de langer gesteelde bloeiwijze en de langere, smalle, buisvormige bloemen hiervan onderkend worden. LORANTHUS INCARNATUS JACK, Rami glabri, teretes; ramuli compressiusculi, rufotomentos1. Folia opposita aut subalterna, ovata;, acuta, basi rotundata, vel oblongo-ovalia , utrin- que attenuata, utrinque glabra, juniora et inflores- centia rufo-tomentosa, axillaris, racemulis gemi- nis vel solitariis, multfloris, Bractea rotundata, obtusiuscula. Calycis limbus subintegerrimus. Co- rolla coccinea 20 m2. m. ‚ limbo aequaliter 5 partito. Bacca ovalis ad basi incrassata, utrinque truncata. pet. 1. fol. limb. 4,5 ad 10. Cm. Schult. syst. 7, pag. 111. DC. 4, pag. 304. Crescit ad Cleyeram in sylvis Melintang et prae- le (276 ) terea ad arbores fruchferos in regiombus cul— tis: Sumatra et Borneo. | Over het algemeen zijn de op Borneo verzamelde voorwerpen, kleiner van blad, de bloemtrossen minder ontwikkeld, en de bloemen met een digter bruin dons bedekt, dan die van Sumatra. LoRANTHUS CONSTRICTUS KHS. Rami teretes. Folia alterna, ovalia , ovatave, obtusa, basi attenuata. Inflorescentia rufo tomen- tosa, axillaris, racemulis multifloris. Bractea ovata, acuta. Fructus globosus calyce constricto coronatus. pet. brevissim. fol, limb. 7,5 ad 15. _Grescit in Quercu, ad ripas flumiris Mantalet: Borneo. | _LoRANTHUS PENTANDRUS LINN. Rami teretes; ramuli compressiusculi, glabri. Folia subopposita alternave, ovato-oblonga vel ova: ta, utrinque attenuata, vel obtusiuscula. Inflores- centia cinereo-furfuracea, axillaris, racemulis so- litariis confertisve. Bractea rotundata, obtusâ. Calycis limbus integerrimus, vel irregulariter fis- sus. Corolla 27 mm. m. flava, vario modo tubu- losa, tubo inflato vel aequaliter decurrente: limbo plus minusve profunde 5 partito. Bacca ovalis, utrinque truncata. Bl. bijdr. pag. 661. Schalt. syst, 7, pag. 149. DC. Prod, h. pag. 305. Cres- KT D. Crescit im Aglaya coreacea, ad montem Bahay, prope Martapoera , Banjermassing : Borneo ; in vicinùs Padang: Sumatra, LORANTHUS VENOSUS BL. Rami teretes; ramuli compressiusculi. Folia alterna, forma variabili, oblonga, utrinque atte- nuata, vel ovata, acuta, basi obtusa , aut subro- tundata, coreacea,. Inflorescentia axillaris, laete ochraceo-furfuracea, conferta , racemulis multiflo- ris, Bractea rotundata, acuta. Calycis limbus in- tegerrimus vel irregulariter fissus. Corolla laete aurasiaca 14 m. m., tubo inflato, limbo profunde 5 partito. Bacca ovalis, utrinque truncata. Bl. bijdr. 662. Schult. syst. 7. pag. 1637. DC. Prod, 4. pag. 305. Crescit mm Hehctere triloba, Euphoria nephelo, Coffea arabica, Hibisco simali, Myristica mo- schata, Dicalyce tinctoria, Tectona grandi, Kopsta arborea! Eriodendro anfractuoso, Myr- to Samarangensi, Caryophyllo aromatica, Anona reticulata et A. muricata, Citro aurantio, Arto- carpo integrifolia, Michelia champaca in regio- nibus cultis: Java et Sumatra minus frequens. LORANTHUS PRAELONGUS BIJ. Rami teretes, Juniores compressiusculi, Folia alterna, ovata, obtusiuscula, basi obtusa aut trun- cata, Inflorescentia axillaris, tomentosa, racemosa, mul (278 ) multflora, rachi tetrangulari. Bractea rotundata, carnosa. Calyx obsolete 5 dentatus. Corolla 70 m. m, flava, limbo 5 fisso, fissura una longiore. pet. 0,5. fol. limb. 5,7 ad 15. Cm. Bl. bijdr. 664. Schult. syst. 7. pag. 1637. DC. h, pag. 306. Bl. Flor, Jav. tab. 12. Crescit mn Hibisco sumli, prope Pareang, et Tjimanok: Java. LORANTHUS LANOSUS KHS. Rami teretes, glabri; ramuli subangulati, ju- niores dense spadiceo-leproso-tomentosi. Folia subopposita, oblongo-ovata, acuminata, basi rotun— data vel cordata, vetera glabra aut subtus sparse leprosa, juniora utrinque cum inflorescentia axil_ lari, racemosa dense spadiceo leproso-tomentosa, racemulis paucifloris, floribus sessilibus. Bractea oblonga, acuminata. Galycis limbus integerri- mus aut partitus. Corolla 35 ad 40 m, m., flava, dense pilosa, limbo 5 fisso, fissura una saepe longiore. Antherae subulatae. Bacca ovalis vel, globosa, utrinque truncata. pet. 1,5. fol. limb. 3,5 ad 10. Cm. Crescit ad Quercum Heinwardlùù et alias spectes hujus generis, mn sylvis Melintang: Sumatra. (1) MA- (1) In het Herbarium Amboinense van RumrPmius (Deel 5e bl. 60 enz.) zijn eenige soorten van ZLoranthus beschre- ven, die tot deze afdeeling behooren. De eerste, Viscum Amboinense album genoemd, is op plaat à3 afgebeeld, (279 ) MACROSOLEN BL. LoRANTHUS JACKIANUS KHS. Rami teretes; ramuli compressiusculi, glabr:. Folia ovali®, vel obovalia, obtusa, obtusiusculave, basi cuneata, coreacea. Inflorescentia pubescens, axillaris, racemosa, racemuli$ geminatis, 4 ad 8 floris. Bracteae tres, ovatae, acutae, interiores saepe coalitae. Calycislimbusintegerrimus. Go- rolla rosea 28 m. m. ad medium usque 6 partita: alabastrum apice hexangulatum. Antherae oblon- gae. Bacca atropurpurea, globosa, pet. breviss. fol. limb. 5+10. Cm. Affine Lorantho retuso Jack. DC. Prod. h. pag. 296, | Cresaat in Myrto tomentosa , ML leskeacarpa , Me- laleuca alba, prope Martapoera , ad flumarss ripas Doeson, in vicimtate Banjermassing in Fico orientalt cum Visco oriental : Borneo. LORANTHUS PSEUDO-GLOBOSUS KHS. ‘Rami teretes; ramuli compressiusculi, Folia sub en naar de beschrijving oordeelende, verwant aan Zo- ranthus curvatus BL., terwijl de afbeelding der bloem- knoppen juist, maar die der bloemen, vermoedelijk min- der goed is. ‘ De tweede (bl. 61) zal denkelijk de Z.avenis BL. zijn, daar hij dezen als arm aan zijaderen beschrijft. De derde komt met Zoranthus venosus, die over den Archipel verspreid is, overeen. (280 ) subsessilia, subopposita, ovata, acuminata, bas: obtusa vel subcordata. Inflorescentia racemosa, racemulis paucifloris. Bracteae tres, rotundatae, interiores saepe coalitae. Bacca ovalis, calyce obsolete sexdentato coronata. e pet. 1. fol. limb. 6417. Cm. Orescit prope Padang: Sumatra. LORANTHUS MACROPHYLLUS KHS. Rami subteretes. Folia subopposita, brevi- ter petiolata, ovata, obtusiuscula, basi cordata. Inflorescentia axillaris, racemulis longe pedun- culatis. Bracteae tres, ovatae, acutae, Calycis limbus integerrimns. Corolla 20 m, m. viridis ad £ partita, alabastrum hexangulatum. en 0,5. fol. limb. 12425. Cm. Crescit in dd in sylvss nde Sumatra LOoRANTHUS TETRAGONUS BL. Rami tetragoni; ramuli ancipites. Folia sub— _opposita , obovalia, obtusa, basi cuneata, coreacea. Inflorescentia axillaris, racemosa , racemulis multi- floris. Bracteae tres, rotundatae, acutae, inte riores coalitae. Bacca ovalis. petiol, brev. fol, limb. 4 ad 7, Cm. Bl. bydr. 663. Schult. syst. 7. pag. 1647. DC. Prod, h. pag. 237. Crescit ad Blackwelliam tomentosam, prope Tjikao: Java. Lo- ( 281 ) LOoRANTHUS AVENIS BL. Rami teretes; ramuli compressiusculi , angulatí. Folia subopposita, oblonga, utrinque attenuata. Inflorescentia axillaris, pedunculis geminatis vel sohitariis uni- vel bifloris. Bracteae oblongae. Ca- lycis limbus 5 dentatus, dentibus obtusis. Corolla 35 mm. coccinea, tubo gracili, limbo sexpartito, alabastrum teres. pet. 0,5. fol. limb. 1,5 ad 6,5. Cm. Bl. bijdr. 663. Schuit. syst. 7. pag. 1639. DC. Prod. h. pag. 297. Bl. Flor. Jav. tab. 16. Crescit ad montem Sago: Sumatra, prope Tje- mahi: Java. LORANTHUS MELINTANGENSIS KHS. Rami teretes; ramuli subcompressi. Folia sùbopposita, oblongo-ovata vel ovata, acuminata, basi obtusa. Inflorescentia axillaris, racemulis subsolitariis, paucifloris. Bracteae tres ovatae, acu- tae, Calycis limbus brevissimus , subintegerrimus. pet. 1. fol. limb. 3,5 ad 7,5. Cm. Crescit ad arbores sylvarum Melintang : Sumatra, LORANTHUS SPHAEROCARPUS BIJ, Ram: teretes; ramuli compressiusculi , glabri, Folia subopposita, oblonga, utrinque attenuata, aut ovata, acuta, basi rotundata. Inflorescentia axil- laris, glabra „racemulis solitariis confertisve, pe- dicellis ultimis subumbellulatis. Bracteae obtusae, duae ( 282 ) duae interiores saepe coalitae. Calycis limbus sexdentatus, dentibus obtusis, Corolla flavescens 11 m. m., tubo inflato, hmbo sexpartito. Bacca flava aut laete aurasiaca, globosa. Bl, bydr. 662. Schult. syst, 7. pag. 1645. DC. ht. pag. 237. Crescit in arboribus fruchiferis, Myrto tomentosa etc. prope Martapoera, Banjermassing: Borneo; im Lorantho pentandro, Buva orellgna et alus in regiombus cultis: Java, im Quercus speciebus, Escobaria scandente et als sylvarum Melin- tang, Singalang etc. : Sumatra. Welligt, dat men er later toe over zal gaan, uit deze, van verschillende eilanden vereenigde voorwerpen, soorten te maken ; dan, eene naauw- keurige vergelijking van eene menigte exempla- ren, houdt mij daar van terug, daar men de overgangen in bladvorm op dezelfde planten, even als de meer of minder ontwikkelde bloei- wijze vindt. Wel is waar, er zijn onder de op Citrus aurantium verzamelde voorwerpen, eenige die, door de langere bladen en dikwerf alleen staande trossen, een geheel ander voorkomen aanbiedende, bij L. carinatulus wArLT. schijnen te behooren, dan ook bij anderen is deze en de meer ronde bladvorm niet zeldzaam. LORANTHUS CREATOPHYLLUS KHS. Ramuli compressiusculi. Folia subopposita, ses- (283 ) sessilia, ovalia, utrinque obtusiuscula. Inflores- centia pubescens axillaris, racemosa, racemulis 10 floris. Bracteae ovales, acutiusculae, interiores connatae. Calycis limbus integerrimus. Bacca- ovalis. «Fol. limb. 2,5 ad 6. Cresat prope Indrapoera: Sumatra. Hoewel ik slechts een takje dezer plant van Indrapoera voor mij heb, zoo geeft mij dit toch genoegzamen grond, om haar als eene eigene soort te beschrijven, zijnde van de vermelde, door de zeer kort gesteelde bladen, onderscheiden. ELYTRANTHE BL, LoRANTHUS ALBIDUS BL. Rami teretes ; ramuli compressiusculi ‚ juniores ancipites, Folia subopposita, ovalia, utrinque at- tenuata vel ovata, acuta, basi obtusa. Inflorescen— tia axillaris, pedunculís spicigeris, confertis. Flo- restribracteati , bracteae ovales, obtusae, interiores minores, Calycis hmbus crenulatus. Corolla 42 mm. alba , mbo 5 vel 6 fisso, fissura unâ pro- fundiore. …Antherae: subulatae. pet. 1,5. fol. limb. 4,5 ad 9 Cm. Bl. bijdr. 665. Schult. syst. 7, pag. 1648. DC. Prod. bh. pag. 299. Crescit in Quercu annulata in sylvis Melintang d Sumatra, et prope Banjoewiran : Borneo. De ( 284 ) De beschrijving door wicHT en ARNOTT (bi. 382) van L. lomeceroïdes gegeven, laat mij wei- ‚nig twijfel over, dat L. albidus hiertoe behoort: ik heb hem echter onder den vermelden naam gelaten, tot vergelijking de identiteit kan ver- zekeren. LORANTHUS ARNOTTIANUS KHS. Rami teretes; ramuli compressiusculi, lepidoti. Folia subopposita, obovata, obtusissima; basi cu- neata, subavenia. Inflorescentia axillaris, capitel— lata, conferta, capitulis 3 ad 4 floris. Bracteae tres, ovatae, acutae, extus lepidotae, exterior ma- jor. Calycis limbus integerrimus. Corolla 12 m. m. flava infundibiliformis, limbo sexpartito. An- therae ovales. pet. 0,6. fol. limb. 3 ad 5. Cm. Crescit vn Mehosmatis et Amorae speciebus, in sylvis Melintang: Sumatra. In het eerst had ik deze soort tot den, door WIeHT en ARNOTT (bl. 382) beschrevenen L. capitellatus gebragt, dan de afwijkende bloem- vorm heeft mij doen besluiten, deze plant als afzonderlijk aan te voeren. LEPOSTEGERES BL, LORANTHUS GEMMIFLORUS BL. Caulis teres, rami tetrangulares, ramuli an rie ( 285 ) gulis ancipitibus. Folia subopposita, late ovata, obtusiuscula, basi truncata vel cordata, petiolo ca— rinato, Inflorescentia capitellata, gemmata, capi= talis sessilibus, geminatis, multifloris. Bracteae 12 ad 16, exteriores minores, lunatae , acutae , in- teriores ovales, obtusissimae. Galycis limbus sub— integerrimus. Corolla coccinea, 20 mm. m, limbo sexpartito. Antherae subulatae. Bacca globosa , stipitata. pet. 1,5. fol. limb. 4,5 ad 7. Cm. Bl. bydr. 665. Schult. syst. 7, pag. 159. DC. h. pag. 298. Crescit ad. montem Burangrang in Quercus specie, ad montem Siúmpat : Java. LORANTHUS BAHAJENSIS KHS. Rami teretes: ramuli angulati, atropurpureo— leprosi. Folia subopposita , ovale-oblonga, acu minata, basi attenuata , margine crenulata , petiolo compresso. Inflorescentia capitellata gemmata, ca- pitulis 20 floris. Bracteae 14 obtusae, vel ovato- obtusae. Galycis limbus membranaceus , inaequa- liter dentatus. Corolla? Bacca coccinea, sesselis. pet. 1,5. fol. limb. 2,5 ad 9. Cm. Crescit in Paveltae specie ad montem Bahay: Borneo. LORANTHUS SAKOEMBANGENSIS KHS. Rami teretes, nodosi, juniores subangulati, fa rinosi_ Folia alterna, vel subopposita, avenia, obo-” E | va- ( 286 ) vata , obtusa, basi cuneata, carnosa, saepe macu- lata , juniora utrinque laete rufo-farinosa. pet. 0,2. fol. limb. 1,4 ad 2,5. Cm. Crescit in Leptospermo in summo montis Sakoem- bang: insulae Borneo. Geene bloemen van deze soort hebbende, zoo breng ik dezelve twijfelend tot dit geslacht, daar zij door den habitus dat van Wiscum nadert: dan de eigene beharing der jongere deelen , doet mij vooronderstellen , dat deze plant tot Loranihus behooren moet. VER- ( 287 ) VERKLARING DER AFBEELDINGEN. wen Pl. KL. ONTWIKKELING DER KIEM VAN LORANTHUS INCAR- NATUS, Fig. 1) Doorsnede van een zeer jong vruchtbeginsel. 2) Doorsnede van een meer ontwikkeld vrucht- beginsel, waarin de kiemzak zigtbaar Is. 3) Vruchtbeginsel met den oorsprong der kiem. 4) Eitje met de meer ontwikkelde kiem. 5) Rijp zaad. 6) Doorsnede van hetzelve. 7) Van het eiwit bevrijde kiem. 8) Doorsnede van de kiem. Pl. 11. Kremine Enz. VAN EENIGE LORANTHACEAE, Fig. 1) Doorsnede van een zeer jong plantje van Lo- ranthus Schultesii Br. 2) Uitgroeijing van den bast, waarin de wortels verspreid zijn. 3) Jong plantje van Loranthus pentandrus 1. Â) » » » DL. chrysanthus sr. 5) » ° » LL. sphaerocarpus Br. 6) Doorsnede van id, 7) Doorsnede van het wortelgedeelte. Ja) Sterk vergroot gedeelte uit het worteleinde. 8) De wortel, van onderen gezien. 9 en 10) Kiemend zaad van L. gemmiflorus pr. ll en 12) Kieming van Viscum articulatum BuRRú. 13) (288 ) 13) Doorsnede van het in Fig. 12 voorgestelde. 14) Vergroot stukje, om de vergroeijing der va- ten van Loranthus Schultesii op L. pentan- drus te doen zien. 15) Sterk vergroote doorsnede, omde verbinding „der vaten van Viscum geminatum op lyrtus ovalis aan te toonen. Dt nn Sn PLAAT ©, 5 eene es ed & RS Sa SS df 8 - ® 6 | ee en | PLAAT IL PRAEMISSA IN FLORAM CRYPTOGAMICAM JAVAE INSULAE. F'asc. E CONTINET ENUMERATIONEM FUNGORUM , OUOS IN EXCUR- SIONIBUS PER DIVERSAS JAVAE REGIONES HUCUSQUE OBSERVAVIT SH, panctdet LI Tong/ufruus Accedunt tabulae lithographicae. Alle Gestalten sind ähnlich, Und keine gleichet der andern , Und so deutet das Chor auf ein geheimes Gesetz |— Görue. PRAEMISSA IN FLORAM CRYPTOGAMICAM JAVAE INSULAE. RTT Dz CONIOMYCETES STILBOSPOREI, Fr. DIDYMOSPORIUM ; Nees. D. exsulatum n. Stromate nullo, sporidiis majusculis ovoideis didymis medio septatis car- neis in nucleum conglutinatis. Sporidia sub epidermive ramulorum in nucle- um conglutinata, dein liberata, erumpentia. Acervulos constituunt convexos, pulvinatos spar- Sos , vix lineam dimidiam latos , incarnatos , pulve- rulentos.—Nec floccii, nec stroma adsunt.—Spo- ridia majuscula hinc saepe in caudam brevissi- mam elongata. Inveni corbiculas e ramis Salicis . . . contextas mhabitans, in mare alto sub 55 grad. merid, lati- tudine, intra navigium nostrum.— Mense Áug. Vid. fig. 1. Laet jl CONIOMYCETES TUBERCULARINI, Fr. TUBERCULARIA, Tode. FT. vulgaris T. varietas —Erumpens , sessilis , rotundata -differmis, confluens , pallide carnea, basi subbyssina. Gregariam inventi in cortice truncorum exsicca- torum Geltis montanae n. intra silvas montis Mera- pi Sooo pedes super mare elatas.— Pusilla, vix 5 lineam lata , rotundata, conveza, ( pulvinata , ir- regularis, saepius confluens) basi dilatata. — Sporidia minima, globosa. — Mense Sept. HYPHOMYCETES MUCEDINES, Fr, wil _TRICHOTHECIUM » Lik. Tr. mutatum n. floccis ramosis tenerrimis in- tricatis, junioribus erectis gryseis, sporidiis copio- sis maximis ellipticis nigris, Floccí expansi, Sphaeriam herbarum Fr. ob-_ ducentes, vix caespitosi, dense intricati, primum grysel, mox sporidiis hinc inde prominulis varie- gati, dein sporidiis ubique sparsis omnino ni- gril — Sporidia floccis copiosissime adspersa, magna, floccis sexduplo latiora! — didyma, (medio septata, saepius medio constricta,) opaca , nigra, vix versus extremitates subpellucida. Inhabitat Sphaeriam herbarum in Euphorbiae Antiquorum ramis parasiticam , inde tomento- sam; — dein confluens, late expansum. Inveni mense Nov. Bataviae. Vid. fig. 2. [sl ( C {PENICILLIUM, Lk. Fr. P. nigrescens n. Pusillum, obtruneatum, sti= „Us pite nigrescente , capitulo floccoso brunneo. Gregarium, vix lineam dimidiam altum. — Stipes crassiusculus, e floccis concretis compositus , basi attenuatus, spadiceo — nigrescens , supra in capi- tulum dilatatus, — Capitulum e floccis tenerrimis apice liberis expansis basi penicilliformi-connexis constans. Sporidia magna globosa , floccis copiose inspersa. | Inveni in tranco Gitri.... . virentis, mense ds — Djocjocar tae. Vid, fig. 5. _HYPHOMYCETES MUCORINL Fr, STILBUM , Tode. “se rigidum P. varietas. « Capitulo Subdlibal stipite setiformi nigro glabro basi subinerassato. Gregarium. Stzpes persistens ‚ rigidus, fir- mus, sursum attenuatus, 1 ad 12 (raro 2) lineas altus. — Capitulum minutum, (e stipite incrassato ortum ) subglobosum , infra saeptus impresso— concavum, .strato sporidiorum primum mucila- ginoso dein pulverulento tectum. — Sporidia di- versiformia , alia globosa minutissima , alia ma- xima ellipsoidea, capitulum tegentia, (inde nudis oculis visu inaequale granulosum !) | Legi mense Jan. in trunco prostrato Cocos nuciferae prope Bataviam. L 6 1 St. incarnatum n. Gapitulo globoso carneo;, stípite. subaequali erecto rigido dein atro glabro. Lineam dimidiam, vix lineam altum, grega- rium, hinc inde subcaespitosum.—s&tipes solidus, firmus ‚ subaequalis, primum capitulo concolor ;, mucilaginosus, dein ater, sursum pruina cinerea adspersus , ceterum glaber, apice in capitulum inerassatus.— Capitulum globosum, saepius basi impressum , (sublenticulare ) persistens, adultum intus nigrum sed strato sporidiorum roseo s. car- neo-roseo undique cinctum. Stratus primo mucila- ginosus, (et capitulum punctíi nigri instar transpa- rens,) dein vero siccus, induratus, sed facillime denuo in aqua solubilis.—$Sporzdia minima globosa. Morphosis. Mycelium mucilaginosum, sub- pellucidum, carneum, e ramis punctorum s. pul vinorum instar saepe confluentium erumpit , — (in hoe statu, si siccatur, Tuberculariam refert sive Pezizam, quando nempe scutellae Parmeliarum in ramulis adsunt mycelio illinitae )— , mox elonga- tur, formam Stilbi induit atque diu mueilaginosum roseo-carneum permanet — (in hoc statu exsic- catum, corneum evadit, sed in aqua denuo so- lubile )—, dein (si matrici non abripitur aut, si siccitas coeli nimia evolutionem non prohibet )— stipes cum centro capituli nigrescit et sporidia rosea capitulum tegentia farinoso-solvuntur.-—Spo- ridijs denique solutis capitulum cinerascit et sti= pes colorem omnino nigrum induit. Inveni in culmis Bambusae arundinaceae , (Ba- 171 taviae , mense Januario ) nec non in truncis pu- tridis et in cortice arborum, (in silvis montis Merapi Sooo pedes elatis, mense Aprili.) Vid. fig. 4. | CORALLODENDRON 8. n, F locci carnosi, crassi, liheri , ramosissimi, siens: apice capituliferi. Capitula globosa e sporidiis collectis primum massa gelatinosa junctis, dein farmaceis. — Genus Stilbo (Fode) proximum. C. leu, -cephalum, (unica species. ) Caespites pulvinati, unciam dimidiam fere lati et alti, e floccis compositi.— Flocci erecti, teretes , e basi ad apicem dendroideo - ramosissimi, car- noso-lenti, tenaces, rigidi, crassi ‚ persistentes, sordide brunnei, glabri, (nec pilis, nec sporidüs adspersi ;) — apices ramulorum erecti, in capi-= tula minuta globosa alba incrassati. — Capitula stratu sporidiorum primum mucilaginoso, dein farinaceo tecta, facile decidua. — Sporidia globo- sa alba. — Habitu Clavariam ( Ramariam ) refert. Inveni mense Julio in trunco decorticato, saec- pius humectato ad marginem rivuli silvarum montis Kendang. Vid. hes à. HYPHOMYCETES CEPHALOTRICHEI, Fr. ISARIA Hill, I. dendroidea n. Caespitosa, nivea, dendroi- [8 |J deo —ramosissima, undique pilis rectis sporidii- feris tecta, farinoso —- pubescens. Caespites gregarii, pulvinati, lineam: et ultra. lau et alti, e ramis teretibus tenerrimis dense intricatis dendroideo - ramosissimis, apice obtu- sis compositi. — Ramu/i pubescentes e: pilis bre- vibus simplicibus horizontaliter immersis. — Spo- ridia globosa, pilis undique inspersa. Byssina est, fugax. Inv. mense Oct. in trunco prostrato, stmi= putrido Canarii communis prope Batavram. Vid. fig. 6. P CERATIUM Álb. et Schw. C. Hydnoides Fr. Caespitosum, irregulariter divisum, candidum, mucilaginosum,_ fugacissi- mum. — Ramuli ecbtusi, glabri, pilis destituti, sed undique sporidiis adspersi. — Circiter lineas duas altum. | Inv. in truncis putridis silvarum montis Me- rapi inter 4 et S5ooo pedum altitudinem. — Apr. TRICHODERMACEAE Fr, Receptaculo effuso. HYPHELIA Fr. H. rosea Fr. — Socialis, pulvinata , incarnata, peridio floccoso-membranaceo primum molle, dein crustaceo fragillimo. Fungus Javae insulae vulgatissimus e planitie ad altitudinem Sooo pedum in montibus ascen— dens! — Zhallus fere nullus, sed ambitus basi [9] subbyssinus. — Pulvinato- plana, subrotundata marginata, sed saepissime irregularis „ confluens; Peridium primo floecoso-molle, dein fragilli- mum, fugax, sporidia denudans undique sparsaz Sporidia globosa, dense coacervata, floccis nom intermixta. — Golor incarnatus s. incarnato = hel= volus; non proprie roseus. Habitat in truncis putridis Pandanorum, in quibus ceteris major, pulvinata, uncialis et ultra evadit, —in ramis dejectis silvarum, — nec non in culmis Sacchari Klaga igne adustis ubique ! — Per totum annum. TRICHODERMAGCEAE Er. Comosae 7. TRICHOCOMA g. n. Receptaculum basilare, sessile, suberosum „ rotundato — cupulatum, persistens, margine in pe- ridium productum. Peridium molle, e ffoccis laxe contextum, fugax, primo fungum omnino invol- vens, dein floccoso - evanescens. Floccí copiosis- simi, receptaculo verticaliter immersi, elongati stricti , comnosi, in capillittum cylindricum per- sistens coilecti, sporidis mixti. | _ Tr, paradoxum, (unica species.) Fungus maxime singularis, receptaculum Hy- menomycetum quasi cum peridio Trichoderma- cearum et cum capillitio Myxogasterum jungens, inter Hydnum, Arcyream et Lyeoperdon quasi intermedius, paradoxus ! | funiora peridio undique tecta. — Peridium [10 | crassiusculum , floccoso — molle , primum apice solutum ,, dein wadigue floccoso-rumpens , eva= nescens et capillitium denudans, basi vero per= sistens, volvam cupulaeformem efficiens. olva capilhitii basin arcte cingens, supra floccoso=. mollis ‚, infra duriuscula cum receptaculo con- creta, homogenea, subsuberosa, Capillitium persislens, strictum , e floccis elon—- gatis, sibi longitudinaliter adhaerentibus, confertis- simis compositum , quasi comam referens! basi intus solidum, duriusculum, extus ibidem peridii subevanidi tomento indutum, apice nudum;, mol- lissimum , floceoso-araneosum. HFlocci flaccidi, tenerrimi continui sibi invicem arcte adhaerentes, hinc inde fere fasciculatim conglutinati. — Sporidia globosa, minima, floccis undique copiose inspersa. Color fungi recentis infra sulfureus , apice (ubi peridium deest et sporidia translucent,) cine- reo - rufescens, Habitat gregarius in truncis erosis, putridis, quibus horizontaliter affixus. Inveni mense Apr. in silvis umbrosis montis Merapi, altitudine 4ooo pedum. Vid. fig. 7. GASTEROMYCETES MYXOGASTERES Fr. DIDYMIUM Schrad. Peridium tenerrimum, membranaceum, irre- gulariter dehiscens, cortice squamuloso - furfu- raceo tectum. (Fr.) [u] D. cinereum Fr. varietas. Peridiis subglobo- sis. difformibus albidis furfure caesio-cinereo obductis, sporidus fuligineo —nigris. Sociale , sed non conferte gregarium , & lin. fere latum. — Peridia caesia, (albido—coerulescentia), adnata, rotundato-irregularia, saepius subglo— bosa, extus granuloso-furfuracea, vertice irre- gulariter dehiscentia, — Sporidia inclusa, con= globata, subfuliginea. — (Floceos albos reticulatos non vidi!) Inveni mense Äpr. in muscis parietum atque in parietibus ipsis calce collitis, — Djocjokartae. PHYSARUM Pers. Peridium simplex, tenerrimum, irregulariter dehiscens, extus nndum. Golumella nulla. — (Fr.) Ph. fasciculatum n. stipitibus fasciculatis caespilose connatis. Caespites e stipitibus 5-6 et pluribus basi connexis fasciculatis orti, gregarii. — Slipes 1 ad 1% lineam longus erectus, tenax, sordide lutes- cens, nitidus, sursum attenuatus, subsulcatus , basi incrassatus, nigrescens. — Peridia sphaerica, albida, irregulariter dehiscentia, dein omnino evacuata, parte superiori fugaci , interiori persis- tente subcupulaeforme, margine lacero. — $po- ridia nigricantia, cito dispersa. | Inveni mense Apr. in truncis Pandanorum prope Depok (litus australe Javae). Vid. fig. 8. [PR] TRICHAMPHORA &. n. Peridium cupulaeforme, crustaceo -membrana- ceum, dein undique rimoso - dehiscens;, edaidj can ceum. Columella nulla. — Genus prope PAhysarum Löbandiieis Tr. Pezizoidea. (unica species.) Fungus valde singularis, lineas tres altus. — Stipites gregarii, ‘erecti, fuscescentes ‚ glabri sur= sum attenuati , basi in membranam communem nitidam matrici arcte adnatam dilatati, plerum- que liberi, saepius pures basi connati, caespitosi. — Peridium subnudans, albido=cinerascens;, «e membranula crustacea simplici dein undique fur- furaceo -rumpente rimosa sed persistente compo- situm , cupulaeforme!\ — Pars nempe peridii su- perior introflexa, parti inferiori _approximata; patellam s. cupulam refert margine obtuso integro, ita perfectam, ut primo adspectu Pezizam cre- deres sive Physarum aliquod evacuatum, (parte peridii superiore collapso) — sed forma est re- gularis, constans, fungillo nostro jam a prima aetate propria ; — duplex nempe membrana (utra- que cupulata) peridium conformat : izferior stipiti aflixa, superior margine integro obtuso cum priori cohaerens, sporas tegens inter utramque nidulan— tes. — Sporidia copiosa, globosa, majuscula , ‚ni- gricantia , (inter peridii superiorem et inferiorem partem nidulantia) floccis, pertexta. — HFlocci pal lidi, peridii partem superiorem cum _inferiori jungentes ‚ sub cellulosos connexi. LL 13 ] _ Inveni mense Aprili, ( post coelum valde pluú= viosum,) prope Djocjokartam in trunco putrido;, nee non in foliis graminum ramulisque vicinis, quos maxima copia obducebat. Loco individuorum, quae diebus antecedentibus avelleram , posteris diebus, (post unius noctis spatium ,) novam prolem in eodem ipso trunco enatam vidi !—quinto denique die loco Trichamphorae Exidiam purpurascentem n. abundanter ibidem progerminatam inveni, Nid, “GE of ARCYRIA Hill. _ Peridium circumcissum, parte superiore- fuga- cissima, basi patellaeformi persistente. Capillitium elastice expansum. A. punicea Pers. Varietas: Sordide rufa s. ferruginea, gregaria, conferta, stipite brevi ni- gro s. nigro-spadiceo, peridio ovato-cylindrico, elongato , sursum attenuato. Valde gregaria, conferta, stipata, quam diu clausa 1 lineam alta, sursum attenuata, dein vero capillitio expanso multo major. — Stipes e | basi nigra subspadiceus in cupulam rufam dila- tatus. — Capillitium laxum, rerrugineo—rufum. — Stipites basi membranulae nigrae nitidae, matrici arcte adpressae, imersi. | Inveni mense Ápr. cortices arborum inhabitan- tem in silvis montis Merapi # ad 5ooo pedes elats, | Vid. fig. ro. [ul GASTEROMYCETES TRICHOGASTERES Fr. LO EYCOPERDON Tourref. | L. pusillum Batsch. 4 Legì mense Oct. in graminosis prope Buiten- zorg. —Specimina mea nucis avellanae magnitu- dine, mollia subglobosa , sed basi attenuata, fibrillis radicalibus albis. — Peridium lutescens, furfura- ceum, vertice squamis innatis subregularibus fuligineis tectum. GASTEROMYCETES PYRENOMYCETES Fr. DOTHIDEA Fr. Gellulae stromati immersae, nucleo cereo farc— tae, ore simplici apertae. Asci erecti, sporidia foventes simplicia, D. Sambuci Fr. Erumpens, orbienlaris, pla- niuscula, atra, intus mollis cinerascens, cellulis periphericis. Individua nostra orbicularia, convexa, erum- pentia, basi epidermide tecta, omnino laevia,_ atra, nitida, vertice papilla minuta obtusiuscula instructa , intus dein cellults collabescentibus cava. Cellulae internae plures periphericae, stromate (tuberculo) tectae. Inveni mense Tulio in silvis montium Kendang, (ME Core Edd eva cyrisPoRA Ehrb. Fr. C. leucosperma Fr. cirrho albido e pustula orbiculata erumpente. REN ‚_Inv; im ramis Cisst scariosi Bl. mense Apr, prope Djocjokartam. Pustulae orbiculatae, nigrescentes , in cortice nidulantes, intus ceraceo- grumosae, cellulosae, apice ostiolo perforatae — Girrhi albi ex ostiolo erumpentes , mox in pulverem fatiscentes, HYSTERIUM Pers, ‚_ Perithecium sessile, ovale s. elongatum, rima longitudinali dehiscens. ledi H. flexuosum Schwein. Warietas: Erumpens, elongatum, flexuosum, laeve, atrum , labiis tu- midiusculis discum claudentibns. ‘Species nostra pusilla, gregaria, directione va- ria disposita, linearis, 1-2 lineas longa, saepe curvata, angulata, intus albida. — Habitat in cor- ticibus arborum. Inveni mense Septemb. in silvis montis 0 Ti Hak 5o0oo abe ) SPHZERIA Hall. Perithecia orbiculata, integra, apice ostiolo perforata, solitaria aut stromati immersa, nu- cleum gelatinosum includentia. Asci in nucleo nidulantes, erecti, elongati, Sporidia in ascis simpliei aut dupliei serie disposita. *) Simplices, epidermidi matricis subinnatae; dein erumpentes „ epidermide secedente nudae. Sph. herbarum P, Fr. Gregaria, minor, [16 ] atra, peritheciis subglobosis, ostiolo punctiformi prominulo. ble) | Habitat in ramis Euphorbiae Antiquorum L.— Epidermide tecta, dein apice nuda, erumpens;, estiolo prominulo papillaeformi. Valde gregaria;, nudo oculo puncta nigrescentia referens. Mense Ianuario prope Bataviam. | | *%) Simplices , snperficiales, liberae, denudatae. | | 2. Sph. pilulaeformis n. Peritheciis exacte glo- bosis liberis nigris granuloso-rugosis, ostiolo sim- plici umbilicato pertusis, serie sporidiorum duplici. _ Minima, nudo oculo punctiformis, socialis, gregaria (non conferta,) paginam foliorum infe- riorem incolans. — Perithecia extus rugosa, quasi rugoso-tuberculata; ceterum glabra, apice dein poro simplici subumbilicato pertusa.— sci elon- gato- clavati, subarcuati, sporidia duplici serie disposita includentes. (Perithecia exacte globosa, basi matrici unico tantum puncto affixa !) Inveni in foliis vivis plantae leguminosae re- pentis mense Majo. (Silvae australes Javae.) 5. Sph. Peziza Pers. Gregaria, globosa lae- vis aurantio-rubella, dein collabescendo - concavà. Perithecia in speciminibus nostris omnino lae- via, minima, globosa, dense conferta , stipata;, in rimis corticum nidulantia, nudis oculis punc- torum rubeolorum instar conspicua, vertice papil- [173 lata, dein evacuata, collabescendo — concava , cu- pulata. Sept. — In silyis montis Merapi. (Altitudo sao pedum). 4, Sph. moriformis Tode. Varietas : Socialis, caespitosa, atra, peritheciis obovatis extus tuberculatis, ostiolo papillaeformi. Magnitudine fere seminis Sinapeos, elegans, gre _garia, in caespitulos disposita ; plura nempe indivi- _duatriaaddecem) approximata, in acervulos ag- gregata, sed invicem libera, — Perithecia obovata (saeptus subglobosa ), vertice in ostiolum breve obtuse-conicum nitidum attenuata, ceterum opa- ca, extus undique minute tuberculata, quasi gra- nuloso-rugosa. Pulpa sporidiorum alba, dein excavata, perithecio extus adspersa , globulum pulveraceum irregularem referens. Habitat in petiolis Scitaminearum e. g. in Al- pinia Galanga Sw, et in Zingibero amaricante Bl. Inv. mense Julio in silvis montium Kendang. 5. Sph. Columnaris n, Atra, laevis, elonga- to-cylindrica , erecta. Conferùüssima, stipata, minima, lineam dimi- diam vix longa, teres , elongata, erecta, colum- nam quasi referens, (sive fructum Cassiae Fistu- tulae scala minore ). — Laevis est, sed obsolete torulosa, nigra, apice obtuso semipellucido.— Sphaeriae Bombardae Batsch. proxima videtur. — B [18 J Nudo oculo visa pilos nigros erectos confertos. refert. Copiosissimam inveni mense Januario prope Bataviam in trunco prostrato Cocos nuciferae. #**) Compositae, effusae , indetermina- tae ;, planae; perithecia nempe gregaria conferta stromati communi , late effuso imersa. 6. Sph. atro-purpurea Fr. Late effusa, te- nuis, primum velo pruinoso purpurascente tecta, dein nuda, peritheciis nigris prominulis. Irregulariter eflusa, 5 ad 5 uncias longa, saepius in series elongatas disposita, tenuis , applanata , vix quartam lineae partem crassa, primo velo tecta, pulveraceo purpureo-ferrugineo, superficie aequalis sublaevigata, dein vero e perithecus hinc inde prominulis inaequalis, papillata. — Perí- thecia globosa, atra, nitida, ad dimidiam usque partem prominula, vertice globoso — plano, papilla minutissima instructo. — Junior purpurascens, dein ferruginea, vetusta, omnino nigra, e peri= theciis omnibus promtnentibus granulosa. Inveni mense Majo in culmis Bambusae arun- dinaceae putrescentibus prope Djocjokartam. Obs. Hancce Sphaeriam denuo pluviis irriga- tam putrescentem saepius Bysso obsitam inven: singulari , stellato. — Floccos nempe atros , simpli- ces ‚ rigidos, nudo oculo conspicuos vidi, peri- theciis immersos, e basi subconnata undique ver- sus stellatim divergentes. — Sub lente examinavi, sed sporidia non detexi. [191 7. Sph. rubiginosa P. Late effusa, rubigino- sa s. coccineo-ferruginea, peritheciis elongato, cylindricis prominulis nigris. Uncias 5 ad 5 lata et longa, 2 ad 3 lineas crassa , pulcherrima. Perithecia confertissimo-stipata, pa- pillarum instar promiuentia , ostiolo simplici umbilicato pertusa, primum pulvere rubiginoso (subcoccineo), tecta, dein nuda, nigra. — Pulpa sporidiorum aterrima, globuli instar pusilli ex peritheciis erumpens, viscosa, inquinans. — $po- ridia oblonga. —Superficies fungi e Pogens prominentibus papillosa. Inv. ligna dejecta ineolantem in silvis prope sinum maris Palabuan-ratu mense Julio. * #4) Compositae , pulvinatae; perithe- cia nempe in ambitu stromatis sessilis’, convexi , hemisphaerici s. deplanati collocata. 8. Sph. cohderens Pers. Erumpens, confluens, convexa, dein nigrescens, peritheciis prominulis papillatis. | | Sphaeria nostra per rimas corticis erumpens, rotundato-irregularis, convexa, subglobosa, sed basi constanter applanata, primum alutgceo-pal- lida (nee fuscescens ), dein nigra, atra, ex ostio- lis prominulis minute papillata. — Perithecia mag- na peripherica, — Ramos incolat Geltis mon- tanae n. Inveni mense Sept. in silvis montis Merapi. (Alt. 5ooo pedum). [ 20 | g. Sph. gilva n. Globosa , glabra, helvola , in- tus concolor ‚ peritheciis ovatis magnis peripheri- cis, dein papilloso-—prominulis. __Sph. fragiformi proxima ‚ semine Sinapeos paul- lo major, globosa, basi affixa, omnino concolor, sordide gilva subochracea, * primo laevis, dein ostiolis prominentibus papillosa,.— Ramos dejectos incolat. | | Invent mense Apr. in silvis montis is Mera: alt: 5ooo pedum ). 10. Sph. peltata n. Rotundata, planiuscula;, basi aflixa, pallide argillacea, intus alba, peri- theciis minimis, ovatis, periphericis. Ex pallido sordide argillacea , unciam 4 ad unciam et ultra lata, applanata, 5-4 lineas crassa, matrici arcte adpressa, sed undique libera, margi- nata , centro affixa, inde peltata, margine saepius revoluto (deorsum flexo). — Perithecia ovata, minima , paginae stromatis superiori immersa, peripherica, ostiolis prominentibus; pagina stro- matis inferior sterilis, radiatim costata,— Stroma intus candidum, molle ‚ primo subgelatinosum. — Truncicola. Inveni mense Julio in silvis montium Kendang. Alt. 2000 pedum. 11. Sph. concentrica Pers. Globoso -difformis, atra , papillosa, primum tomento fusco tecta , dein nuda, peritheciis oblongis mediocribus periphericis. [21] Magnitudine nucis juglandis s. pomi minoris.— Forma varia, globosa, turbinata, obovata, glo- boso=expansa, dilatata; ex ostiolis peritheciorum prominulis minute -papillosa, papillis dein latio- ribus , planiusculis. Primum tomento farimnoso, fuscescente, fugaci tecta, dein nuda , atra nitens. Stroma intus denique fragillimum, pulverulentum, fuliginosum, a basi ad ambitum versus radiatim striatum, nec non stratis parallelis , concentricis insigne. — Velustae eximie leves , carbonaceae , fragiles. | Habitat in truncis exsiccatis Acaciae montanae n. altitudine 5ooo-7ooo pedum per totam Javam vulgatissima | | Viget vere, (Febr. Martio, Aprili) El EXSIC- cata per totum annum persistit. 12. Sph. compuncta n. Globoso-difformis , glabra, alutaceo-pallida, nigro- punctata, intus pallida, peritheciis maximis concentricis globoso- ovoideis. | Species eximia, magnitudine pomi majoris,— Subglobosa ‚ irregularis , basi affixa.. Séroma intus carnoso-tuberosum album, a basi ad ambitum versus radiatim fibrosum, extus cortice indurato pallido s. subalutaceo-pallido glabro ex ostiolis nigro — punctato tectum. — Perithecia maxima glo- boso-ovoidea, in ambitu stromatis collocata , ostiolis per corticem erumpentibus, extus papilla- rum instar punctiformium undique conspicuis. — Papillae nigrae, minutissimae, obtusae, intra con- [221 cavitatem umbilicatam corticis prominulae.— Stra- ta, stromatis parallela, concentrica ut in Sph. con- centrica!:Pers, mon ,adsunt, sed. caro stromatis verticaliter-fibrosa est, fibris a basi ad ambitum versus, divergentibus. | | | „Inhveni-mense Julio in trunco puodinatn in sins montis Burang-rang. (Alt, 4ooo pedum). „Mideig:a ie ed AD) teerd clavaefarmes ; peri= thecia nempe in ambitu stromatis elongati, stipi- tati (subramosi). collocata, ostiolis dein promi- nentibus, | 15. Sph. Hypoxylon L. Suberosa , simplex ra mosave'; basi ( slipitiformi ) sterili villosa: nigra, apice compressa , albo - pruinosa. Gregaria , subcaespitosa, tenax, unciam di- midiam ad unciam alta. B Julie, —In truncis silvarum montium Kendang. (Àlt. 2ooo pedum). rá. Sph. digitata Ehrb. Varietas I. forulosa n. caespitosa, atra, glabra, basi stipitiformi sterili, clavulis teretibus elongatis ‚ torulosis , Et attenuatis , ste- rilibus. Stzpites basi. connati. — Unciam alta. — Clavulae 1x lineam crassa, torulosae sub— moniliformes. | | Inveni mense Aprili in trunco putrido in silvis montis Merapi. (Alt. 5ooo pedum). [23 ] Varietas II. dubia n, — Sphaeriae globosae, ni- grae, papillatae, stromati communi „ spurio, lignoso —crustaceo, effuso immersae, aggre- gatae, intus albae, peritheciis maximis glo= boso-obovatis, periphericis. Strorna comune irregulariter effusum , spu- rium , lignoso-crustaceum , sphaerulas jun- gens plurimas, approximatas, globosas, basi saepe elongatas. — Magnitudine pist. — Stro- ma partiale, (massa interna sphaerulorum ) suberosum ‚ album; perithecia peripherica , obovata maxima. — Sphaerulae extus sub lente minute —papillosae ex ostiolis prominulis. — Truncicola. — Invení mense Aprili in silvis montis Merapi. (Altitudine 4ooo pedum). Observ. Dubius sum, an haec propria sit species, an status junior Sphaeriae digitatae non rite explicatus ? (sed sphaerulae globosae et perithecia satis evoluta, magna!) — 15. Sph. polymorpha Pers. Nigra, clavato-dif- formis, clavula obtusa, undique peritheciis cincta. Unciam 1 ad 2 longa, basi in stipitem atte= nuata. Intus pallida , subcarnosa , extus corticata, atra ‚ex ostiolis peritheciorum prominulis, sub elongatis papillosa. — Clavula nunc elongata, nunc obovata vel subglobosa. Truncicola. Habitat in silvis 4 ad 5ooo miser supra mare elatis. — Inveni mensibus Apr. et Julio in montibus Merapi et Tankuban —prahu. [24 1 16. “Sph, alutacea P. Garnosa , clavata , obtusa, alutacca. | e' „Tres uncias alta. — Clavula cum stipite con- fluens,--apice obtusa, unciam dimidiam fere crassa, pallide alutacea, laevis , ostiolis puncto- rum minutissimorum instar conspicuis, haud pro- minentibus. — Truncicola. ï Inveni mense Julio in silvis montum Ken- oa altitudine 2000 pedum. GASTEROMYCEIES ANGIOGASTERES Ee, NIDULARIA Bull. DN. Byssiseda n, truncata, intus laevis, extus tomentoso-floccosa , basi incrassata byssiseda , epiphragmate concavo margini inflexo adhaerente. Tres ad quinque lineas alta, extus ferruginea, tomentoso-floccosa , intus laevis, pallide plumbea, nitida, ad marginem substriatula. — Jurior cla- vato cylindrica ‚ apice rotundato impressa , dein constanter truncata s. abconica , deorsum aequaliter attenuata , sed basi denuo incrassata , byssiseda — Byssus rotundatus, fere radiatus, rufescens e floccis tenerrimis , sericeo-nitentibus ‚ matrici-arcte adnatis compositus. — Epiphragma cum margine uteri inflexo arcte concretum , intus album , extus cum utero e tomenti filis apice ubique connexis floccosum. — Sporangia numerosa , orbiculata , compresso — plana; dense stipata, — Habitat in lig no Tectoniae grandis, nec non in culmis.Bam- [25] busae gregarium. — Inveni _mensibus Martio, Apvili, Majo, prope Samarang et Djocjokar- tam. oi ak | Vid. fig. 12, IIYMENOMYCETES SCLEROTIACEE Fr. SCLEROTIUM Tode. Fungus subrotundus, arhizus, cartilagineo — carnosus , intus similaris. Sc, compositum n. horizontale, applanatum , alutaceum, e tuberculis pluribus compositum. _ Lineas 2 ad tres latum , basi ligno adnatum, adpressum , sed facile separabile, planum, tuber- culatum, nempe € granulis globosis 10-20 con- natis, versus ambitum saepe subliberis compo- situm. -— Color alutaceo-pallidus. Contextus ve- siculosus, — Sporidia nulla. Inveni mense Martio in trunco duro prope Magelan. _HYMENOMYCETES TREMELLINE Fr. EXIDIA Fr. Receptaculum molle, gelatinoso-tenax, cupu- lato-expansum , supra hymenio laevi tectum, infra subvillosum. did. 1. E. purpurascens n. hemisphaerico —expansa, basi oblique affixa , auriculaeformis , supra laevis purpureo — spadicea, infra villoso - tomentosa , grisea. | [26 ] Junior hemisphaerica, basi extra centrum afs fixa, saepius in stipitem attenuata, inde oblique tubaeformis s. auriculata, dein irregulariter ex- pansa, 1 ad 5 uncias lata. — Crassa est, tenax, subelastica, opaca (haud pellucida). — Variat substantia tenuiori et crassior. Tomentum pagi- nae inferioris facile separabile, in junioribus cras- sum, floccosum, in adultioribus subtilius, sub- sericeum. Hymenium laeve. Contextus vesiculo- so-granulosus, Tubulos (sub microscopio) non vidi. bhideen 2 Inv. in truncis Cocos nuciferae (prope Bata- vlam), in ramis dejectis (prope Djocjokartam) nec non in truncis putridis vivisque montis Merapi. A mare ad altitudinem 5ooo pedum ascendit.— Viget per totum annum, sed maxime tempore pluvioso, Vid. ie ads 2, B. pellucida n. hemisphaerico-expansa, flac- cida, utrinque laevis, subtus venoso - rugosa. | Ambitus magis expansus, flaccidus, substantia magis tenuis, pellucida, color magis expallens quam speciei prioris, a qua ceterum indole pa- ginae inferioris omnino laevi atque rugis s. ve- nis anastomosantibus ejusdem paginae differt. — Hymenium sub lente minutissime papillosum (nudis oculis laeve). — Junior truncata. cupulata apparet, lineam lata et alta, dein latitudinem unciarum duarum s. trium attingit, — Corntextus prioris. [27 | Crescit in trunCis putridis per totum annum. (Invent prope Bataviam ). — Apud Javanos et Chinenses in cibariis recepta. — Siccata in foris sub nomine: Zjamur- Kuping, fungus-auris, venditur ; humectata facile solubilis et rediviva. HYMENOMYCETES CUPULATI Fr. CENANGIUM Fr. C. paradoxum n. Caespitosum, turbinatum, nigrum, dein apice depressum, rugosum. Fungilli gregarii, valde aggregati, stipitati, subcaespitosi , liberati, superficiales , juniores sphaerici s. globoso-difformes, dein basi attenu- ati, turbinati , ob situm aggregatum saepe com- pressi, irregulares, apice dilatati, dein apice pla- ni, tuberculoso-rugosi „ denique depressi , collapsi, Pezizoidei, sed nunquam vere aperti. — Omnino nigri, concolores , extus epidermide dura, (non rumpente) tecti, intus molliores primum ceracei dein indurati, sed humectati denuo (more Tre- mellarum) facile redivivi , tumidi, — Contextus regularis, cellulosus. — Sporidia maxima, el- liptica, e cellulis emergentia. — Asc1 et flocci nulli, — Forsan novi generis typus! — Habitu vero Genangio Pinastri simile. Inv. mense Julio in ligno decorticato en amarae Bl. in silvis montis Kendang. (Alt. 2ooo pedum ). Vid. fig. [28 1 CYPHELLA Fr. Cupula concava, cernua, sporidiis pulveraceis, secedentibus. Ásci nulli. 1. C. Musae n. membranacea, lutescens , cupula digitaliformi , pendula , lateraliter afflixa, laevi, orificio obliquo dein lacerato-fisso. Gregaria , truncos Musae paradisiacae inhabi- tans , e pallido lutescens , sessilis, oblique-affixa , basi vix in stipitem brevissimum attenuata, ver- ticaliter pendula, lineam 1-15 longa, campanu- lata , margine primum integro, dein in lacinias plures irregulariter fisso; Apr. — In silvis montis Merapi, 4 - 5ooo pedes altis. Vid. fig. 15. 2. C. candida n. membranacea, candida, laevis, cupula subcernua, late campanulata, oblique sti- pitata ‚ limbo subintegro dein hinc ad basin usque fisso. Lineas duas longa , obliqua, distincte stipitata, horizontaliter porrecta ‚ subcernua, orificto lato dein uno alterove latere ad basin usque fisso. Apr. —In cortice trunci filicum arborescentium: (Chnoophorae generis et aliorum specierum } montis Merapi. _Altitudo 4-5ooo pedum. Vid. fig. 16. PEzIzA Dill. Receptaculum concavum , cupulatum, superne_ [29] laeve , nudum , hymenio tectum. — Ásci fixi ; paraphiysibus imixti. 1. P. Lenticularis Bull. (Sect, Phialea , Caly- cinae Fr.). Varietas: laevis , aurantio -miniata , cupula plana , stipite brevi concolori suffulta, Cupula semper aperta, plano-lenticularis, ju- nior med:o depressa, dein omnino plana, immo convexa Helotioides, subtus cum stipite aurantio— pallida, supra (disco) laete aurantio-miniata.— Sparsa, lineam 1 lata, stipite brevissimo.— Om- nino laevis, | | __Inv. mense Apr. Majo, in ramis dejectis arbo- rum. — Âd altitudinem 5ooo pedum adscendit. 2. P. villosa P. ( Sect. Lachnea , Dasyscyphae Fr.). Sessilis , globosa, villosa, alba, ore subcon- nivente. | Delicata, nivea, & lineam et ultra lata, sphae- rico — cupulata , extus villo denso, tenerrimo tecta. — Inveni mense Julio, muscos frondosos vivos inhabitantem in silvis motium Kendang. — Alt. 1000-2000 pedum. 5. P. calycina Fr. (Sect. Lachnea, Dasyscy- phae Fr.). Varietas : breviter stipitata , infundi- buliformis , intus concava aurantio-miniata , exe tus aurantio-expallens subpubescens, margine ciliato —flocculoso. Solitaria, — Stípes £ lineam altus, cupula 2 ad [30 ] 5 lineas lata, extus versus marginem pubescens flocculosa, deorsum laevis. Inv. mense Majo in trunco putrido silvarum litoralium Javac, | | 4, P. scutellata L. (Sect. Lachnea, Sarcoscy- phae Fr.). Goncavo- plana, miniato —-rubra , mar- ginem versus setis nigris strictis hispida, Tres lineas circiter lata. — Habitat in truncis atque corticibus arborum. — Inveni mensibus Aprili et Julio in silvis 1000 ad 5ooo pedum altis montium Tankuban-prahu et Merapi. — Optime cum speciminibus europaeis, (quae mecum in Javam adduxi,) convenit. | 5. P. helvola n. (Sect. Aleuria, Encoelia Fr.), Ochraceo-gilva, cupulata, stipitata, extus gra- nuloso-farinacea, margine granuloso- crenato. Socialis, 2 lineas lata, cupulata , intus laevis fusco-gilva, extus strato farinaceo crassiusculo obducta, pallide gilva, basi in stipitem brevem concolorem attenuata. — In statu siccato cupula ( marginibus conniventibus ) clausa, rima longi- tudinali aperta. In culmis Bambusae arundinaceae juxta arti- culos. — Inv. mense Aprili in silvis montis Me- rapi, altitudine 5ooo pedum. Vid. fig. 17. 6. P. aurantia Pers. (Sect. Aleuria, Helvel- loideae Fr.). Varietas minor : sessilis, hemisphac- [31] rica, aurantio -miniata ; extus concolor , subprui- nosa. | Terrestris, socialis, lineas 4 ad unciam dimi- diam lata, carnosa, subfragilis , colore laeto , au- rantio-miniato oculos jam e longinquo alliciens. Inv. mense Februario in silvis umbrosis mon- tium humiliorium Javae, — (Megiri). HYMENOMYCETES MITRATI Fr. MORCHELLA Dill. Receptaculum clavato -rotundatum, centro suf- fultum, supra hymenio costato-lacunoso tectum. M. deliciosa Fr. pileo basi adnato conico, lamellis longitudinalibus, transversaliter connexis, stipite laevi aequali. | Tota intus cava. — Stipes unciam circiter longus, 5 ad 4 lineas crassus, subaequalis ; aquose-pallidus, sursum subpruinosus. — Pileus 2 uncias et ultra longus, ovoideo—cylindricus , sursum attenuatus, sordide pallidus subrufescens. — Lamellae longitudinales, subparallelae , costis transversalibus connexae ;— (faveolae inde oblon- gae , profundae). — Sapor mucidus. Aug. — In terra sabulosa humida montis Tjer- mai, altitudine 4ooo pedum. HYMENOMYCETES CLAVATI Fr. TYPHULA Fr. Hymenium tenue subcylindricum , stipitem ca- pillarem terminans. Asci obsoleti. [32] JT. hyalina n. simplex , candida , subhyalina:, glabra, stipite capillaris, clavulam cylindricam aegquante, | Lineas 9-5 alta, gregaria, erecta , albida, fere hyalina, tenerrima, fugax, — Stipes tenuis , filiformis concolor, — Clavula stipitem longitudine aequans, cylindrica, a stipite subdiscreta , extus pruinosa (i.e. pulvere adspersa ). — Tuberculum basilare nullum. | | | Inv. mense Januario in trunco Cocos nuciferae prope Bataviam, Vid. fig. 18. CLAVARIA Vaill. Receptaculum elongatum , cylindricum ( sim- plex s. ramosum ), homogeneum, cum _ stipite confusum.— Hymenium laeve, totam superficiem occupans. — Asci distinct. 1. C/. ne n. simplex, erecta, ine spiraliter torta. Species eximia , terrestris ‚, tres uncias et ultra longa, lineas duas et ultra crassa , laevis, spirali- ter torta, quasi e funiculis singulis, spiralibus complicata. — Laete sulfurea , basi albida. — Spo- ridia ochracea. | Inv. mense Majo in silvis umbrosis, humilio- ribus Javae. Vid. fig. 19. 2. Cl, cristata Holmsk. caespitosa , ramosa, L [33 1 laevis, candida, (dein fuliginea,) ramis superne dilatatis cristatis acutis. | Specimina mea unciam alta, in statu sicco sordide ochracea. Inveni mense Aprili in silvis montis Merapi. Alt. 5 ad 40oo pedum. 5. Clavaria (Calocera) dendroides n. ramosis- sima, corneo-coriacea , ramulis teretibus pallido — cinerascentibus corticatis , apicibus nudis ruben- tibus dilatato-compressis subdiaphan:s. Terrestris, glabra, 1 ad 1 £ unciam alta, sub caespitosa, e basi simplici tenui dendroideo- ra- mosissima. — Llamuli tenues fastigiati, intus cor- neo-subpellucidi , extus cortice farinoso - crusta= ceo duriusculo pallido obducti, extremi erecti stricti apice nudi laeves dilatato-compressi ob— tusi. Substantia dura, corneo-coriacea, subte- nax. — Cortex ramulorum farinoso-crustaceus (quasi e massa caseosa constans,) innatus non facile abrad1 potest. Inveni mense Februario in silvis humilioribus Javae, (e‚ g. prope Megiri). Vid. fig. 20. HYMENOMYCETES PILEATI. HIMANTIA Pers. Fr. (Prototypus Thelephorae. ) Peceptaculum effusum , prostratum s. erectum, G 1341 e fibrillis araneosis contextum , ‘molle, subbyssi- num. — Sporidia inspersa, 1. H. lactea Fr. Forma prima: fibrillis matrici arcte adnatis Tonge repentibu: ramosissimis ‚ ramulis extremis in pelliculan communem contiguam subbyssinam dilatatis. Fibrillae primariae funiculorum instar in mem- branula repentes, ramulis extremis dilatatis 1 membranulam conglutinatis, nec nisi ambitt subbyssinis ; —nembranula tenerrima sericeo-ni- tens, semipellucida, latissime effusa , matrici ad. nata, vix separabilis. _ Luactea, truncum vastun Liquidambaris Altingianae omnino ambiens, pel- heulam contiguam ad pedes quinque usque exten- sam referens, tenerrimam, ita ut cortex trunc opacus transluceat, | Iny. (mense Julio ) in silvis montium Ken. dang. (Alt. 1000 pedum)). Vid. fig. 21, Forma altera: fibrillis repentibus ramosis subliberis prostrati apice erectis byssino-dilatatis. Candida. In culmis Bambusae arund. semipu- tridis, (Prope Bataviam }. 2. LT. (anthina Fr.) fusco- pallida n. Simplex. erecta, teres, basi fuscescens , sursum dilatata bys- sina albida. [35 | ‚Socialis crescit; — 2 lineas alta, mollis , basi rigidula, apice dilatata, byssina, villosa. Forma subclavata. Iny. (Aprili) ramulos dejectos inhabitantem in silvis montis Merapi ( Alt. ooo pedum ). THELEPHORA Ehrh, Hymeninm cum _pileo homogeneum, laeve s. papillosum, undique ascigerum. — Fungi sub- coriacei , persistentes, pileati, (integri s. di- midiati,) s. effusi. *) Resupinatae , effusae, matrici adnatae , immarginatae, 1. Zh ochracea Fr. Late effusa, tenuis, glabra, subochracea, papillis sparsis spuriüs , (Fr.). Duas huc refero formas ; primam longe effusam , indeterminatam, a cor- tice haud separabilem , colore pallido; alteram primo rotundatam , submembrana- ceam, ambitu saepius subbyssinam, dein con- fluentem effusam , a ligno haud separabilem, colore sordide ochraceo subalutaceo. Utraque laevis, papillis destituta, sed tuber- culis ligni s. corticis prominentibus inaequalis, Primam inveni (Aprili) in cortice ramulorum dejectorum intra silvas montis Merapi , (Alt. 4ooo pedum); —alteram truncum prostratum decorti- catum inhabitantem in silvis humilioribus Javae, nec non in culmis Bambusae arundinaceae. [36 ] a. Th. arida Fr. Adnata, primum rotundata s, elongata, dein confluens , late e{fusa, contigua, umbrino-ferruginea , pruinosa. (Fries, elench. vol. 1 pag. 197). Nostra est corticola, tenuis, £ lineam circiter crassa, mollis, ferrugineo-expallens, dein opaca, ferrugineo -umbrina, fere tabacina, sub lente exi- mie pruinosa, ( quasi farinoso- velutina, ) papillis destituta , sed e tuberculis corticis prominentibus irregulariter tuberculosa. A ligno haud separabilis. Inv. (Majo) in silvis humilioribus Javae. (Rankop). 5. Th. coccinea n. Innata, effusa, haud sepa- rabilis, tenuis, coccinea, laevis. Irreguleriter effusa, indetermimata, corticola, papillis destituta, laevis, intense coccinea, sic- cata expallens. | Inv. (Aprili) ramos dejectos inhabitantem in silvis montis Merapi. (Alt. 4ooo pedum). **) Effuso-reflexae. 4. Th. papyracea n. Resupinata, effuso-re- flexa „ tenuis, papyracea, livido-expallens, pi- leo margine libero undulato-zonato glabriusculo, hymenio sub lente velutino dein medio rimuloso. Uncias 4—5 lata, elongata, ligno adpressa’, sed facile separabilis, membranam tenuem pa- pyraceam referens ; margines liberi, a ligno se- parati, pileiformes. | | [ 37 1 Inveni mense Julio in silvis montium Kendang. (Alt. oooo pedum). 2) Sessiles, dimidiatae, lateraliter af- fixae, horizontales , planae , infra ascigerae. 5. Th Ostrea N., a. E. Imbricata, ‘tenuis, coriaceo-cartacea , pileis dimidiatis zonatis pal- hide cinereo-tomentosis , ambitu lutescentibus sublaevigatis, margine subintegro, hymenio laevi alutaceo- pallido dein cinerascente basi papilloso. (Nees ab Esenb. (Th. Fr. L.) mm Act. Ac. Leop. CG: Nat.sCur. £,915,. pârs 1. pag. q. tab. “2. Eros elenelt. teit pd. 1070). | Tuniores obovatae s. truncatae , subtriquetrae , basi saepius attenuatae quasi in stipitem elonga- tae, s. rotundatae , dein explanatae dimiatae, minores 2 uncias, majores 5 uncias latae , basi uno tantum puncto lateraliter affixae, caespitoso- imbricatae, ambitu ceterum ubique liberae. — Planae, horizontales. — Substantia tenuis, sicca, coriaceo -cartacea . minime fragilis, — Pileus su- pra tomento innato tectus, gryseo-expallens, zonis concentricis paralellis concoloribus sulcatus, versus ambitum sordide lutescens, zonis laevibus nitidiusculis; inde bicolor, — Margo extremus tenuis plerumque subinteger, saepissime vero sinuato-lobatus, rarius profunde lobulatus , lobis rotundatis. — Hymenium dein basi papillis obtu- sis tuberculiformibus irregulariter obsitum , cete- [ 38 ] rum laeve. — Siccatae contrahuntur et conchaefor— mes evadunt, (unde nomen Cel. Nees ) recentes vero semper planae, horizontales. — Individua ve- tusta, pluviis saepius humectata supra concoloria evadunt, irregulariter strigosa , tomento dein so- luto sordide expallentia, ambitu subfuscescentia. Truncicola vulgaris habitat in silvis 5— 5000 pedes supra mare elatis. — Cel. Blumeus primus detector ! Inv. e. gr. in montibus Merapi, Patuha, Pa pandaijang. (Apr. — Jul.). En 6. 2%. concolor n. Imbricata, tenuis, coria- ceo- cartacea; pileis dimidiatis, e rufo-lutescen- tibus , concoloribus , subtilisstme innato — velutinis, zonalis; hymenio laevissimo , alutaceo —expallente. Priori similis; differt AZymentio laete colorato primum candido dein alutaceo , semper laevi,— pileisque unicoloribus, nudo oculo laevibus sub lente subtilissime tomentosis , velutinis. Inv. (Julio) in silvis montis Kendang. ( 1000— 2000 pedum). 7. Th. Princeps n. Maxima, crassa, pileis dimidiatis, horizontalibus, ferrugineo —fuscis, zo- natis, glabris, margine albis, dein ambitu in lobos irregulares divisis; hymenio pallide-alutaceo lae- vi dein cinerascente, basi papilloso. Species pulchra, adulta bipedalis, sessilis, la= teraliter (uno tantum puncto) aflixa, saepe ibidem in slipitem spurium brevissimum sive tubercu- [391 lum elongata, horizontalis , dimidiata, ambitu rotundata , primum integra dein in lobulos plu- rimos rotundatos obtusos eleganter divisa.— Sub- stantia sicca, coriacea, in majoribus margine 5 lineam , basi 2 — 5 lineas crassa, longitudinaliter facile fragilis, directione transversali (quoad hy- menium) tenax, elastica; sed pilei lamella supe- rior indurata, corticata , facile a substantia reliqua coriacea separabilis, in quaque directione fragilis, — Pileus e fusco-ferrugineus , ambitu pallidior fulvo- fuscescens, basi denique nigrescens , zonis eoncentricis subeoncoloribus , (aliis spadiceis aliis lutescentibus,) striatus, glaber, margine extre- mo albo — Superficies pilei glabra, 1. e. villo s. tomento destituta, sed rugulosa, quasi rugis s. tuberculis abruptis longitudinaliter strigosa. — Zonae impressae ex accretu fungi concentrico , (versus ambitum ampliato —) ortae. Mymenium in junioribus omnino laeve , vix nisi verrucis spuriis obsitum, sed dein medio atque basi vere papillosum, papillis obtusis, hemisphaericis, ag- gregatis. Papillae magnitudine seminis sinapeos et ultra, — Individua majora adultiora subtus e substantia tota infracta longitudinaliter su/cata, supra ibidem costata apparent, costis (e sub- stantia tota infracta ortis ) magnis, paucis, simpli- cibus e basi versus ambitum divergentibus. — Vidi individua minora, 2 uncialia, non rite evo- luta, supra nigrescentia, ambitu eximie rugula- so-rimosa, margine albo.— Truncicola. an [40 | EEE diana „_Inv. mense Julio in silvis montium Kendang et Patuha, altitudine 2 ad 4ooo pedum. Vid. fig. 22, “EE Pileus stipite centrali suffultus. 8. Th. striata n. Coriacea , alutaceo pallida, pileo depresso —infundibuliformi, fibroso - striato , subintegro , stipitibus cum hymenio laevibus dein cinerascentibus. | „Minor, unciam alta. Saepe singulari mode caespitosa ; pilei nempe in unum connati , stipiti— bus subcentralibus pluribus basi liberis suffulti. Terrestris. Inv. mense Febr. in silvis humilioribus Javae. (Megiri). POLYPORUS mrener Fr. Hymenium cum pilei substantia homogeneum „ porosum, Port nunc superficiales nunc ex ori ficiis tubulorum concretorum ortì. — Pileus ple rumque suberosus s. coriaceus, DISTRIBUTIO; A 1. Resupinati; i. e. hymenio extus verso, pa- gina hymenio contraria (quae in Polypori_ stipitatis superior, ) matrici adnata. 1.) R. adnati , margine matrici adpresso , effusi indeterminati. (Sp 1. 2. 5.) Lal | 2.) Radnati , margine dein libero, reflexo- erecto , subpileato. (Sp. 4. 5. 6.7.8. 9.) IT. Dimidrati, 1, e. pileo semiorbiculari s. ro= tundato horizontal, lateraliter affixo sub sessili. Plures vere dimidiati, ( lateraliter linea recta totus fungi diametrum aequante adnati,) alii uno tantum puncto. basi af- fixi, saepe ibidem in tuberculum stipiti- forme attenuati; sed horum stipes hyme- nio tectus ‚ nec sterilis. — Omnes javanici; quos vidi, annut. — 1.) Substantia carnosa, fragilis, nec elastica. (Sp. 10. 11.) 2.) Substantia coriacea, flexilis, elastica, five subelastica, massa interna om- pium pileo concolor est, alba, quando bymenium s. pileus albus, colorata, quando pileus coloratus etc. — Species nr. 14. 15. membrana inter substan- tiam pilei et hymenium intermedia ab omnibus aliis distinctae.— *) Poris minimis nudo oculo haud conspicuis. bop. 12 TGA MEK TD.) **) Poris mediis , bene conspicuis. (SPRMRO 27: 1859. 20.221) %) Poris magnis. CSP: 224) [42] 5.) Substantia fibroso-lignosa, dura, tenuis, fragilis, baud flexilis, Pori nudo oculo. haud conspicui. (Sp: 24. ) 4,) Substantia suberosa, lignosa, crassa , tenax , haud flexilis. Pori minimi, (Perennes Fr). (Sp--25 20.027: :28.:/29. } II, Dimidiatt, rotundati s. elongati, basi, rz stipitern lateralem attenuati , stipes sterilis. nudus , poris nullis tectus. 1.) Pileo simplici. (Sp. 3o. 51. 52. 55. 54:55. 56.) 2.) Pileo profunde fisso, ramoso. (Sp. 57. 58.) IV. Morizontaliter piteati, stipite central: suffulti. 1.) Poris minimis, variant stipite laterali. Sp. 59. 40. 1, 42. 2.) Poris magnis, regularibus , oblongo- hexagonis, Species Boletorum instar stipite vero centrali instructa ( Sect. Favoloidei Fr.) (Sp. 45). 1. P. vulgaris Fr. Longe effusus tenuis, siecus „ laevis, albus, poris exiguis inaequalibus. (Fr.). Noster late effusus, pedalis et ultra, 2-1 lineam. crassus, a ligno haud separabilis, albido —lu— tescens. Pori erecti, angulati, — Siccatus rimoso- rumpit, unde pori lacerati evadunt. [ 43 | Inv. (Julio) in silvis montium Kendang et Patuha (altitudine 2-4ooo. pedum ). 2. P. roseo-albus n. Effusus, crassus, sub- marginatus , suberoso- mollis, roseus, farina alba fugaci adspersus , poris minutis rotundis aequa- libus. Ad pedem dimidium usque effusus, margine tumidiusculo, tres lineas et ultra crassus, om- nino e poris (tubulis) confertis erectis compositus, sed perennis et nova strata superimponens. — Pulchre roseus , junior albo-pruinosus , intus brunneus. — In siccis color roseus in spadiceo— biunneum mutatur. Cf. Polyporum roseum À. S, in alio tribu ana- logum. Inv. (Julio) in silvis montium Kendang. 5. P. Byssogenus n. Effusus, fibrillis radian- tibus byssoideis innatus, ambitu dein nudo, po- ris majusculis angulatis inaequalibus dein lace- ratis umbrino —fuscis. Cf. P. Molluscum P., cui similis, Fungus in statu juniori byssaceus, fibrillosus, —Fibrillae sericeae, candidae, virgato-ramosae, strictae , longissimae, radiatim expansae, arcte adpressae , totum ligni superficiem occupantes, (status Hirmantiam candidam Pers. optime refe- rens ‚) — dein hinc inde in membranulas molles byssoideas contextae, mox e poris primum veno- [44 | so - anastomosantibus asperae. — Pori primum in- conspicui venularum instar fibrillis insidentes, e filis contextis orti, byssaceo-molles , juniores candidi, dein’ stramineo- albidi , cito surgentes, cum vicinis gregibus confluentes coloremque pri mo lutescentem in umbrino ferrugineum subvio= lascentem mutantes; — sic totam matricis su- perficiem occupant, ambitu saepius pedali, ct fungum constituunt contiguum, effusum, a ma= trice aegre separabilem, ambitu hinc inde brevi- ter byssino albide, saepissime omnino nudo; bys- sus nempe evanidus et fibrilli nullo loco jam conspicui; pori in hoc statu perfecto membrana- ceo- molles, sicci, magni ‚ angulato —irregulares, erecti, totam fungi substantiam (centro duas line- as circiter crassam) efficientes, — mox rumpen- tes, lacera, dein 1m dentes erectos membranaceos apice lacero-fissos mutati, — (in hoc statu ge- nus Zrpex Fr. representat); — dentes denique solitarii , nigrescentes , facile a ligno separabiles pluviis humectati eito pereunt, evanescunt, Trium dierum spatio hosce evolutionis gradus a primo inde fibrillarum viso percurrentem vidi. Inv. (mense Julio) prope Djocjocartam in tec- tis aedificiorum e ligno Fectonae grandis L. constructis, Paginae scandularum inferiori putres- centi innatus fuit. Vid. fig. 25, A. P. Pellicula n. Resupinatus, effusus, tenuis, membranaceo- mollis ‚ margine dein breviter re= [45 1 flexo pallido tomentoso - mollt azono , poris obso- letis venoso -denticulatis ex sordido pallide gilvis. Uncias 2 ad 5 latus, ramulis adnatus, sed facile separabilis , pelliculam contiguam. tenuissi- mam mollem constituens, ambitu rotundato. — E pallido subgilvus s. alutaceus, hymenio satu- ratiore. Mymenium non nisi in junioribus et in margine reflexo poris superficialibus subrotundis instructum , medio venuloso—denticulatum , ve- nulis in formam rotundatam (porosam!) anasto= mosantibus, in adultis hymenium vere denti- culato-lacerum , hydnoideum, Irpicem Fr. re- presentans. Inveni (Majo) in ramulis dejectis dumetorum humiliorum Javae. 5. P cerpino-gilvus n. Resupinatus, papyra- ceo-tenuis, pileo medio affixo effuso, ambitu ubique libero sublobato cervino-gilvo undulato- zonato nitidiusculo, hymenio stramineo-gilvo;, poris magnis angulatis subhexagonis. Species pulchra 6 uncias longa, 5 uncias lata, papyraceo-tenuissima. — Pileus cortic1 matricis la- titudine saepius unciali longitudine 5 unciali adna- tus , non vere (substantia tota adglutinata) effusus, sed potius punctis plurimis primum albidis affixus, facile separabilis, ambitu ubique libero plano pa- rum reflexo. Color pilet sublobati undulato-sub- zonati, nudis oculis glabriusculi, sub lente rugu- loso-strigosi dilute cervinus s. cervino-stramineus. [ 46 | Hymenium (facies fungi extus versa) stramineum , centro stramineo-cervinum , poris majusculis re- regularibus acutangulis (hexagonis) brevibus in centro fungi 5 lineam altis, rectis, hinc inde obliquis compositus. Septa (lamellae laterales) pororum tenuissima, acuta. Inv. (mense Majo) ramos dejectos inhabitantem in silvis humilioribus umbrosis. Vid. fig. 24, 6. P.flavus mihi. Resupinatus, effuso - reflexus s. effuso -imbricatus; coriaceo -membranaceus ; pileis confluentibus, rarius subliberis, dimidiatus, pallidis, velutinis, concentrice undulato— zonatis; hymenio flavo, poris mediis irregularibus, saepis— sime obliquis dein lacerato- fissis , aculeiformibus, Dubius sum, an Zrpex flavus Klotzsch ( Linnaea Schl. t. 8 pag. 488. ) hujus loci. Species polymorpha , nunc effusa matrici ubique adpressa ‚ nunc ambitu hinc inde libera reflexa, nunc imbricato-reflexa, pileis basi cohaerentibus, nunc pileis fere liberis lateraliter affixis dimidiatis. Primo mycelium flavum byssaceum e rimis s. locis truncorum ramorumque carie consumtis_ propullans ‚ maculas sistens rotundatas , sparsas d cito confluentes atque menbranam mollem bys- saceam conformantes. Membrana matrici arcte_ adnata, citissime supra in poros irregulares elon= gatos primum tenuissimos plicaeformes exarata ; dein byssaceo-coriacea, crassiuscula nec nisi am- [47 ] bitu tomentosa. Pori cito elongati, rumpentes, lacerato =fissi , aculeiformes , (— Írpex Fr.) semper deorsum versi ; inde obligui, quando fun- gus locis verticalibus lateraliter affixus , effusus, recti vero et verticales, quando fungus effusus pa= ginae ligni horizontalis inferiori adhaeret, five quando pori partem marginis reflexi horizontalis s, pilei veri horizontalis inferiorem occupant— Mem- brana lineam dimidiam crassa. primum omnino effusa, resupinata, dein margine hinc inde re- flexa ; rarius medio (centro) prorecta, imbricato- pileata, pileis horizontalibus basi confluentibus cucullatis, rarissime subliberis dimidiatis latera- liter affixis. Pilei (et margines reflexi) supra sem per pailidi , velutini, (tomentoso - molles ,) fasciis paucis concentricis concoloribus undulati. Myme uvium constanter flavum, in junioribus undique, in adultis non nisi ambitu were porosum. Port cito rumpentes , aculeato -lacerati, in individuis pileatis horizontalibus dein centro et basi omnino hydnoidei, in aculeos acutos subuliformes duas lineas longos mutati, — Magnitudo fungi in effu- sis trium ad 5 unciarum ; in imbrícatis pilei un= ciam dimidiam lati. Inv. truncos ramosque carie fere consumtos inhabitantem in regionibus inferioribus Javae, (usque ad altitudinem zooo pedum). Mensibus Apr. Majo , Oct. Vid. fig. 25. [ 48 | 6. b. P. favus, varietas orbicularis n.' Orbi- cularis, tenuis, arcte adpressus, margine dein sublibero breviter reflexo. Habitat in Bambusa arundinacea. — Culmorum superficiem (hujusce graminis) durissimam laevi- gatam nempe saepissime hinc inde ab insectis perforatam vidi, foraminibus exacte rotundis, lineam dimidiam ad lineam circiter latis, — Per haece foramina propullat mycelium flavum , intus inter fibras culmorum putredine solutas irregula- riter effusum , byssaceum, extus, (postquam in lucem prodrit,) maculas sistens rotundas, primum byssaceo-molles, dein dilatatas in membranas tenues , orbiculares , superficiei laev: durae cul- morum arcte adpressas , flavas , porosas, primo lineas tres, dein unciam circiter latas. Pori in junioribus rotundati, dein (centro citius) rum- pentes , lacerati, denique in aculeos mutati. — Memnbranae (margine subnudae steriles rarissime reflexae) facile a superficie laevi culmorum sepa- rabiles , non nisi centro affixae , ope foraminum cum mycelio culmorum interiori cohaerentes. Inv. prope Djocjocartam, (Febr. — Jun.). Vid. fig. 26. 7. P. niveus n. Niveus, carnoso-lentus, erasciusculus, primo rotundatus, orbicularis , ad- pressus, dein margine reflexus, poris minutissi- mis nudo oculo haud conspicuis , regulariter he- xagonis. . Pi Ld Me nt nn [ 49 ] ‚ Junior sistit maculas lineam unam ad tres li- neas latas; centro poris primum superficialibus instructas ; dein maculae plures in unam conflu= unt et fungum constituunt irregulariter effusum, unciam unam al uncias tres latum , medio lineam s. lineam unam et dimidiam, carnoso -membrana- eeum s. carnoso-lentum. Margines dein hinc inde reflexi, (pileati) glabri, azoni. Pori majorem sub— stantiae partem eflicientes , centro lineam longi ; membranae tenui impositi recti, minutissimi , nu- dis oculis aegre conspicui , sub lente vero regu- lares , hexagoni. Habitat in ramis dejectis. Inv. (mense Apr.) in silvis montis Merapi. (Alt. 40oo pedum). 8» P. floccosus n. Effuso-reflexus, coriaceus , margine superiore dein libero horizontali pileato;, pileis saepissime imbricatis, in series elongatas confluentibus, seruposo fibrillosis , stramineo-cer- vinis; liymenio sordide stramineo, (a sporiduis ) pallide nebuloso, poris rotundatis minoribus. Affinis videtur Pol. serioli. Fr. ‚_Jumior adnatus, plus minus effusus, longitudine 5—6 uncialt, dein ambitu reflexus, pileatus. Pilei ex individuis pluribus confluentibus imbri- cati, horizontales , margine repando-sublobati, plerumque in series elongatas, 4 ad 6 unciales; unciam dimidiam vix uneciam latas connati, co- riacei , tenaces , lineam crassi, stramineo-cer- D [50] vini, subnitentes, intus concolores, singulari modo scruposo-tomentosi, ‘saepissime fibrillis crassis. coriaceto-byssinis strictis, e basi versus ambitum elegantissime radiantibus, apice plumoso- dilatatis, penicillato-fissis, stratum mollem elas- ticum conficientibus instructi;s Zobuli ( pilei sin- guli) unciam vix lati, ZZymenium in junioribus cinerascens dein nebuloso-sordide stramineum ;, basi effusa (qua fungus ligne verticaliter adna= tus) substerile s. a poris obliquis obliteratis lon- gitudinatiter striatum, — ceterum poris rectis minutis sed nudo ocnlo bene conspicuis rotunda tis aequalibus persistentibus instructum, — À ma- trice , (etiam juniores, effusi „) facile separabiles. Inv. (Jnnio, Julio,) in regionibus inferiori- bus Javae, trabibus asseribusque e ligno Tec- tonae grandis L. constructis innatum. — Myce- lium byssaceum, sordide aureum anter fibras ligni uberrime effusum , — hinc inde in lucem propullans atque in Polyporum floccosum nos- trum accrescens. Vid. fig. 27. 8. b. P. foccosus varietas solitaria n. Effu- sus, suborbicularis , subsolitarius , margine bre- viter reflexo velutino-tomentoso fuscescente, po—_ ris mediocribus. 4 Unciam ad duas uncias latus; por specie pri- ori paullulum majores, substantia crassior, stra- tum pororum saepe tres lineas et ultra crassum, [51] (in individuis luxuriantibus ? ) — Pileus s, potius margo reflexus tomentoso- mollis, velutinus, (nec fibroso-strigosus ut in priori,) rufescente-spa- diceus. Gerte hujus loci. Habitat in truncis ramisque dejectis silvarum Tectonae grandis L. (vidi mensibus Januario — Majo). g. P. indecorus n‚ Suberoso-coriaceus, durus, arcte adnatus, allutaceo- pallens ; margine hinc inde reflexo, rigido , pileato, albido, laevi , fascuis concentricis undulato, poris medijs rotundis s. obliquis laceris. Junior omnino effusus, superficie saepius (ob protuberantias corticis) inaequali tuberosa, dia- metro 2 ad 6 unciali, dein supra hinc inde mar- gine reflexus , subpileatus ; — pilei (1. e‚ margo reflexus) albidi, basi fuscescentes, nudo oculo laeves, sub lente velutini, — MZymenium sordide allutaceo- pallidum, nunc (quando in margine reflexo horizontaliter situm) poris rotundis regu- laribus , — nunc (quando trunco verticali latera- liter affixum, effusum,) poris obliquis deorsum versis laceratis instructum. Pori mediae magni- tudinis, — Durus, lineam 1 £ — ad duas lineas crassus , suberoso-coriaceus , a ligno non sine cultro separabilis, ope mycelii pallidi byssaceo- indurati cum fibris corticis s. ligni interioribus cohaerens, — Truncicola. raap Inven: (Majo , Febr ) in regionibus Javae in- ferioribus. 10. P. fusco-albus n. Pileo carnoso crasso, strigoso-rugoso , gilvo-rufescente, margine albido; hymenio candido , secedente; tubulis longis , an - gustissimis ‚ concretis; poris minimis, rotundatis. Sectio: Autumnales Fr. elench. 1. p. 82. (Cf. P. hispidum zi et P. resinosum Schr: affines ?) Pileus dimidiatus, azonus, uncias 2'ad 5 latus, carne 5 ad 4 lineas et hymenio 2 ad 5 lineas crasso. Substantia alba, primum carnosa , suc— culenta, fragilis , dein (siccata) suberoso-mollis. Hymentum facile (more Boletorum) a pileo se- parabile , sed neutiquam sine substantiae fibrillis oblique adhaerentibus. Zwbuli invicem concreti, deorsum orificiis (poris) minimis , nudo oculo aegre conspicuis aperti, — Truncicola. Inv. (Apr.) in silvis montis Ber (Alt. ooo pedum.) 11, P, microscopicus n. Pileo subcarnoso, gla- briusculo azono, fusco, ambitu rubente; hymenio tenui, candido, nudis oculis laevi; poris minimus. Pileus dimidiatus, 1-2 uncias latus, lineam 1-15 crassus, substantia pallida , recens succu= lenta , fibroso-carnosa, fragilis, e fibrillis ver- ticaliter sitis arcte concretis composita, in siccis durissima, lignosa , fragilis (neutiquam tenax ).— mem ’ [53 1 Hymenium e strato tenuissimo „ vix quintam li- neae partem erasso! constans, laeve, Pori mi- nimi, vix. sub lente simplici conspicui! sub lente: composita «apparent aequales, oblongae. Inv. (Apr.) Truncicolam in silvis montis Merapi. (Alt. 5- 4000). 12. P. annulatus n. Carnoso-coriaceus, orbis cularis, porrectus, alutaceo-gilvus, laevis, sub= azonus , basi in stipitem brevissimum annulo calloso cinctum attenuatus; hymenio alutaceo- pallido ; poris subeonspicuis. __ Species horizontalis, porrecta, saepius sub- erecta , suborbicularis, diametro plerumque un- ciali. Planiuscula, integra, supra (pileo—) omnino glabra , laevis sive longitudinaliter sub— tilissime striatula , basi in stipitem brevissimum spurium (1, e‚ pagina inferiore poris tectum,) lineam dimidiam, vix lineam longum producta. Stipes basi annulo candido calloso cinctus; an- nulus e mycelio indurato ortus. — Substantia lata (cum hymenio) 5 lineam crassa, gilvo-pallida, primum carnosa-coriacea, dein coriacea, sicca flexilis, subelastica. Pori rotundi, minimi, sed nudo oculo subeonspicui. Habitat in ramis dejectis arborum e. g. in ra- mis Tectonae grandis. Inv. (Apr. —Jul.) in silvis umbrosis per totam fere insulam. E regionibus maritimis usque ad altitudinem 4ooo pedum in montibus adscendit, Vid. fig. 28. [34] 13. P. bicolor n. Pileis suberoso-coriaceis, imbricatis, basi effusa subcohaerentibus , rotun- dato-elongatis, laevibus, azonis, ochraceis „ basi sanguineis; hymenio pallide alutaceo ; poris mini- mis nudo oculo haud econspicuis. Species dura, suberoso=coriacea, sed flexilis subelastica , intus concolor ; substantia basi line- am circiter crassa, Mymmenium tenue, e tubulis valde curtis, vix sextam lineae partem longis » compositum , extus poris minimis apertum. Pori sub lente conspicui, rotundi. — Pilei juniores li- beri , solitarii , tuberculiformes, dein porrecti , oblongi , linguaeformes, truncati , basi deorsum breviter effusa applanata matrici adnati, — dein dilatati, truncato-rotundati , mbricatt , singuli unciam 1 ad 15 lat et longi , basi denique con—- nexi, effuso-confluentes. Pile margine integr; laeves , sed longitudinaliter ruguloso- striati, hine inde tuberculis irregularibus tecti , ochracei, bast purpureo-sanguinei , hymenio alutaceo-expal- lente, — Transit ad effuso-reflexos ; habitu simi- lis P. seriali Fr. et P. floccoso mihi; sed junior solitarius est, liber. Truncicolam inveni , copiosum , in series lon- gissimas imbricatum , in silvis montis Merapi 5 _ ad 40oo pedes altis. (Apr.). Vid. fig. 29. 14 P. spadiceus n. Pileis coriaceis, rotundatis, — zonatis, ferrugineo-spadiceis, velutinis, basi supra _ tuberculatis et ope tuberculi affixis, infra basi mk _ E55 1 umbilieatis ; hymenio spadiceo; poris minimis nudo oculo: haud. eonspicuis, Filei 2 ad 5 uncais lati , rotundati, (rarius di- midiati „) subhorizontales , subtus parum concavi, laevigato-velutini, concentrice zonati, zonis con= coloribus, parum elevatis „ versus ambitum sensim magis magisque angustatis „-— supra: ope tuber- culi stipitiformis lateraliter affixi, izfra versus basin umbilicatt s. umbilicato -— canalieulati „ um- bilico stipiti contrario. Zwberculum brevissimum, crassum ; suberoso=molle , margini approxima- tum, e pagina pilei superiori , nec ex margine pilei ipso surgens , (subsuperum) ; — pileus inde in plurimis vere rotundatus, margine integro libero eontiguo, (hi subtus versus basin umbi- lieo angusto profundo stipiti contrario instruc- ti 5) — in aliis subtus marginibus basi conniven= tibus canaliculatus. s. canaliculato- umbilicatus; rarius basi subcordato-fissus, Hyrmenium saturate spadiceum , rimis (quando pileus flectitur) innu- meris. dehiscens , pofis subangulatis nudo oculo haud: conspicuis. Snbstantia coriacea , elastica nec nisi directione longitudinali- (e basi versus ambitum) facile fragilis, in adultis ambitu lineam dimidiam , basi lineam 1 et dimidiam erassa e strato triplici composita. 1.) supremo suberoso -tomentoso: molli „ 2.) e membrana intermedia, pergamena, (durissima , tenui , elastica ;) colore lutescente subnitido, e qua stratum supremum facile abradi potest et [ 56 t cui 5.) stratum tertium inferum ‚ „porosum , basi £ lineam crassum, (hymenium) arcte adhaeret. Varietates occurrunt resupinatae , Pezizoideae , ambitu liberae 1. e. centro paginae superioris af- fixae, Inven: (Apr: — Jul.) an silvis 5 ad 5ooo pedes elatis Javae. (Merapi. Kendang , Patuha.). Vid. fig. So. 15. P. sanguineus L. Carioceo-elasticus, mi- niatus, pileo dimidiato, rotundato s. reniformi plerumque breviter stipitato laevis hymenio sa- turatiore, poris minutissimis. | Er.s. am. A1. piso7 le Sessills, dimidiatus s. reniformis atque ope tu- berculi lateralis brevis stipitiformis compressi affixus, eximie flexilis, elasticus, supra nitidius- culus, subzonatus, zonis parum elevatis incon- spicuis. Mymenium saepissime dein tuberculis irregularibus obsitum. Substantia ambitu 3 lineam, basi 1% lineam crassa, e stfato triplici more P. spadicei mihi composita, membrana pergamena $ inter superiorem stratum et hymenium intermedia pallide lutescente. — Pori subrotundi, nudis oculis vix conspicui. In statu senili pilei expallescunt. Plerumque 2-5 uncias lati, (majores non vidi). Monstrositates mihi saepius obviae, hymenio basi aculeato ; aculeis rectis , simplicibus , subdistan— _ tubus, cylindricis s. subulatis, nudo oculo bene con= spicuis. [57 Ì Habitat in truncis dejectis atque trabibus pontiuum e ligno Teetonae grandis constructis vulgatissimus per totam Javae Insulam. Viget omni tempore. — Non ultra mille pedes in montibus ascendentem vidi. 16. P. venulosus n. Gandidus, pileis subdimi- diatis , suberoso-coriaceis , imbricatis , confluenti- bus, strigoso-venulosis , basi venoso-scrobiculatis, poris nudo oculo bene conspicuis. Pilei singuli unciam lati , horizontales, subtus subconcavi, latere invicem in series elongatas concreti, nec non directione wverticali basi con= fluentes , effuso-imbricati ,— candidi, subzonaü , (zonis planis, inconspicuis,) dein basi subru- fescentes, singulari modo venulis s. plicis minutis exasperati ; venwlae versus ambitum substrigosae elongatae, versus basin anastomosantes, in scro- biculos s. faveolos connexae. Substantia alba, medio et basi lineam crassa (hymenio 5 lineam et pileo £ lineam crasso ). | Cf. P. Neesii Fr. ex descriptione Friesiiù (s. m. Il, p. $7o et el. 1. p. 91.) simillimum; sed sub- stantia Polypori venulosi flexilis, imo subelastica (Polypori Neesii tenacissima, haud flexilis dici- tur, ) textura P. venulosi coriaceo-suberosa (P. Neesii suberoso-lignosa dura,) pileus P, nostri venuloso-rugosus subzonatus, (illius azonns, ) &. Truncicola. Inv. (Apr. ) in silvis montis Merapt, altitudine 4000 pedum. pd [581 17. P. versicolor L. Specimina javanica bene cum speeiminibus eu— ropaeis, (quas ex Hollandia meeum in Javam ade duxi,) congruunt, sed pori in javanicis paullu- lum minores. Pilei dimidiati s. rotundati ‚ margine integri s. lobulati , basi saepius imbricato-cohaerentes , co- riaceo=elastici , sericeg-velutini , nitentes, proprie alutaceo-pallidi , sed zonis concentricis versico= loribus , aliis violascentibus, aliis pallidis altisque eximie nitentibus ochraceo—aureis variegati, 2 ad’ 5 uncias et ultra lati, lineam £ vix ultra crassi „ saepe perfecte rotundati atque dorso centraliter affixi , juniores saepe resupinato-cupulati, Pezi- zam brevi et crasso stipite instructam e disci cen- tro dilatatam referentes. Inveni (Apr. Sept.) in silvis montis Merapi ; alt. 5 ad 4ooo pedum.— Vulgaris habitat in truncis prostratis Quercuum e. g. Q. pruinosae Bl. et alus, 17. b. P. versicolor L. varietas: undulatus n. Pileis crassiusculis, subazonis , olivaceo - cinereis , ambitu pallidis, undalato-crispis ; margine tum diusculo reflexo. Priori similis, sed substantia crassior, (lineam fere) atqne pori irregulares, dein lacerati. Pilei eximie reflexi , undulato crispi , saepe conchae- formes, marginibus tumidis cum hymenio sursum flexis , resupinatis. Cum priori. [591 18. P: welutinus P. Inv. (Majo,) in truncis ramisque Tectonae grandis nec aliis. (Regiones calidae, inferiores). Pilei dimidiatt s. reniformi-rotundati, coria= ceo-elastici , pleni, horizontales, 2 ad 3 uncias lati, tertiam lineae partem vix lineam dimidiam crassi ‚ zonis planiusculis concoloribus concentrice striati , murini , ambitu albidi, tomentoso - vil- losi, tomenti pilis apice in floccos molies collectis; Hymenium pallidum, tenue e poris valde curtis rotundatis nudo oculo bene conspicuis composi- tum ‚ saepe tuberculis irregularibus exasperatum. 19. P. welutinus P. varietas: stratosus n. Pileo crassiusculo , dimidiato ‚ suberoso—coriaceo , zonato gryseo; hymenii stratis tabulatim dispositis separabilibus, Differt a P. velutino: substantia crassiori, mi= nus elastica, apice lineam, basi lineas 2 ad 5 crassa, atque hymenio e stratis compluribus composito. — Strata hymenii tot quot pilei zonae adsunt , horizontalia, facillime a se invicem se- parabilia, ex accremento fungi (interrupte vigen- tis) a basi paginae inferioris exeunte, versus ambitum ampliato, orta, in modum scalarem tu- bulatim disposita. Inv. (Apr.) Truncicolam in silvis montis Me- rapi , áooo pedes altis. 20, P. carneus N. ab E. Suberosus, durus; [ 60 ] pileis effusis, imbricatis, rugosis, glabris, earneis ; poris minutis, concoloribus, Nees ah Es. (Th. Fr. L.) in Act. Ac. L, GC, Nat, Cur. tom. 15 1.p. 14. t. 35. Fries, el. 1. p. 99. Gel. Blumeus in truncis Javae detexit. Ego non vidi. 21, P, asper n. Pileo subdimidiato, tenui, du- ro; coriaceo —elastico , castaneo, strigoso —aspero hymenio cervino-murino basi nigrescente , mar— gine sterili. Plet dimidiat: s. teke ‚ bast uno tantum puncto affixi, saepius basi attenuati atque obo- vati s. spathulati, rarius vere dimidati, plani, horizontales, superficie duri, uncias tres circiter lati ,— basi spadiceo-nigricantes , ambitu casta- nei nitentes , longitudinaliter (a basi versus am- bitum) striati, e fibrillis innatis asperi, striato— strigosi, concentrice zonati, zonis planiusculis. Substantia pilei castaneo-aurea, mollis, e strato simplici fibrillarum constans , superficie in- durata, Mymenium cum substantia pilei £ line- am crassum , (inde tota fungi substantia basi li- neam ad lineam unam et dimidiam crassa ,) muri- no s. nebuloso-cervinum , basi nigricans , mar- gine extremo sterili, Porí nudo oculo bene con=_ spicui eximie regulares, rotundi. Inv. (Majo) Truncicolam in silvis Javae infe- rioribus, Vid, fig. 51. [61 | 122, P. cervino- plumbeus n. Coriaceo- tenuis , subchartaceus, pileis dimidiatis, basi effuso-adna- tis, gryseo-gilvis, laevibus, zonatis ; hymenio cinereo dein nebuloso; poris curtis majusculis, rotundis , aequalibus. | } Pilei basi effuso-adnati, (nec uno tantum puncto affixi ) dimidiati, horizontales, 1 ad 2 uncias lati, % ad 1 unciam longi, ( diametro recto e basi versus ambitum sumto,) concen— trice zonati , zonis angustis concoloribus , — aliis pallidioribus , als saturatioribus, ef gryseo se nebuloso dilutí cervini , elastici , coriaceo - papy- racei , tertiam lineae partem crassi, raro crassi- ores. Juniores (ramulis innati,) saepe effuso- reflexi, raro imbricati. MZymcnium tenue e poris curtis conformatum , primo cinereo- plumbeum, dein (ambitu citius) nebuloso-expallens ‚ denique ambitu e nebuloso-subcervinum. Pori majusculi, curti, eximie regulares , aequales versus ambitum superficiales, faveoliformes, Margo extremus ste rilis, — Variat pileis e basi versus ambitum (lon- gitudinaliter) rugosis. Inv. (Majo) in regionibus calidis infer, Javae, ramos dejectos silvarum nec non trabes a ligno Tectonae grandis constructos inhabitantem, Vid. fig. 52. 25. P. Mons Veneris n. Pileo in fibrillos soluto molli pulvinato, poris magnis irregularibus , dis- _sepimentis elongatis dentato-prominulis. [62 1 Species valde singularis ‚, memorabilis , adulta unclas 2-5 lata, unciam 15-2 longa, (e centro basis versus ambitum ) forma pulvinata, dimidiata, subrotundata , basi unciam £ et ultra crassa. — Pilei substantia tota in fibrillas longissimas, obli- que versus marginem fungi adscendentes soluta. Fibrillae mitentes, fulvo-aureae, ope filorum lateralinm arcte invicem connexae, basilares longissimae, versus marginem sensim magis ma- gisque abbreviatae, basi rigidae firmae, apice molles sericeae, in stratum £ unciam fere cras- sum congestae , pulvillam conformantes conve- xum , tactu eximie elasticum , mollissimum. — Hymenium e gilvo-alutaceum, poris magnis curtis irregularibus, sed basi integris nec la- ceris ; — dissepimenta vero pororum ubique pro- minnla, in aculeos s, dentes acutos elongata, unde hymenium poroso-aculeatum. — Lamina pilei re- sidua, (in fibras non soluta) tenuissima , vix ter- tiam lineae partem crassa. Inhabitat truncos ramosque Tectonae grandis L. Inv. (Majo) in silvis inferioribus Javae, usque ad Alt. 1000 pedum. Vid, fig. 53. 24, P. durus n. Fuligineo- nebulosus , fibroso- lignosus , durissimus ; pileis subconfluentibus im- bricatis ‚ planiusculo-convexis, slabris, tuber- culoso-rugosis azonis; poris rotnndis nudo oeulo haud conspicuis. [63 ] Cf. P. fumosum P. (subsuberosum,) et P. adustum Willd. ( subcarnosum,) habitu similes. Durissimus , haud flexilis, nec nisi summae vis connatu fragilis, pilei substantia medio et basi lineam unam et ultra , hymenii dimidiam lineam et ultra crassa; textura pilei fibrosa -lignosa. Pilei singuli unciam 1 ad 15 lats, Habitat in truncis prostratis silvarum humilio- rum Javae. 25. P. fomentarius L. (Fr. s. m. 1. p. 574) 26. P. nigricans Fr. (Ll. c. p. 3575). Specimina javanica ponderosa, extus intusque fuligineo-nigricantia, omnium durissima, vix cul- tro laedenda, lignum Diospyros Ebenum L. 1mitantia. | 27. BP. igniarius L. (Fr. Lc, p. 595). Cum duobus prioribus truncos inhabitat in sil- vis 2-4000 pedum altis. 28. P. tropicus n. Magnus , suberosus , pon- dere levis; pileis dimidiatis, basi effuso—adnatis, subimbricatis, subzonatis, laevibus, nitidis, fus- cis, ambitu pallidioribus , dein fusco nigricanti- bus ; hymenio sulfureo. Cf. P. levissimum Fr. el. 1 pag. 106. Pilei duri, sed pondere levissimi , basi effuso — adnati, saepius imbricato-connati, qninque un- cias fere lati, 5 uncias longi, (e centro basis ver- [ 64 ] sus ambitum,) substantia hymenii 4 lineas , pi- lei 5 ad 6 lineas basi crassa. Superficies pilei (subzonati,) laevis, lucida , quasi: a cortice ver- nicoso obducta „ substantia interna mollis „ sube= roso—elastica , fulvo-ferruginea , pro fomite apta, Hymenium durum, intus subferrugineum , extus sulfureum, poris rotundis minutis nudo oculo vix conspicuis. Sporidia cinamomeo -ferrugineca. Variat stipite laterali crasso tereti nigro ver= n1coso. | In truncis prope Bataviam. (Jan.). 29. P. punctatus n. Hymenio punctato -scro- biculato. | Magnus , bipedalis , ponderosus , durus. Pileus reniformi- dimidiatus , medio unciam fere cras- sus , sordide fuscus , cortice laevi vernicoso tec- tus ‚ tuberculoso — rugosus ‚ margine subsinuoso. Hymenium e nebuloso-sordide et pallide rufum, rimis punctiformibus , umbilicato-depressis, con— fertis, nudo oculo bene conspicuis notatum. Pori minimi nudo oculo haud couspicui. In silvis. tria millia pedum altis. 50. P. minimus n. Minutus , erectus dimidia- tus , stipite laterali brevi instructus, pallide gil | vus, laevis; poris junioribus distantibus ; disse pimentis crassis, Reniformi- dimidiatus , suborbicularis , lineam latus, tenuis, carnoso-coriaceus, basi stipite [65 | brevi instructus ‚ porrectus , (1. e. angulum rec- tum cum superficie matricis efficiens ). Mymenium poris primum distantibus rotundis dissepimentis- que crassissimis obtusis, dein poris ampliatis subhexagonis instructum. Habitat socialis (sed non confertus) in petiolis Scitaminearum aridis. Inv. (Julio ) in silvis montium Kendang. (Alt. 1000-2000 pedum ). 31. P. obovatus n. Erectus ‚ carnoso-coriaceus, pileo obovato castaneo-fusco laevi in stipitem con- colorem attenuato , hymenio incarnato-gilvo, poris rotundis nudo oculo haud conspicuis. Totus unciam 1— 12 altus, apice duas ad tres unciae partes latus, lineam fere crassus, intus __hymenio concolor. Stipes subcompressus, unciam x fere altus. — Recentes carnoso-coriacei , s. car- noso-lenti, ficci coriacei flexiles, sed non elastici. Forma Laschiae spathulatae mihi similis, Inv. (Apr.— Aug.) in silvis 4 ad 5 millia pedum supra mare elatis e. g. in montibus Me- rapi , Tjermai. 32. P. lacevus n. Goriaceo-elasticus, tenuis, erectus, pileo stipitato castaneo-fusco laevi azono , juniori subintegro obovato spathulato, dein margine irregulariter fisso flabelliformi ; hymenio alutaceo-pallido, poris rotundis nudo oculo haud conspicuis. E 661 Stipes pileo: concolor, teretiusculus, unciam 7, raro. unciam longus, junior floccoso-tomentosus , sursum in pileum dilatatus, unciam s. unciam unam et dimidiam longum, obovatum s. spathu- latum , primo subintegrum , dein margine mul tifissum „ irregulariter incisum „ flabelliformem. — Substantia tota tertiam lineae partem crassa, pallida. | Porrect s. erecti crescunt in truncis, Inv. (Apr.) in silvis montis Merapi. (Altitudo , tria ad quinque millia pedum ). 55. P.luteusN. ab E. Pileo rigido tenui glabro lutescente , poris. minutis cinereo, lutescentibus: stipite-bas1 dilatato pileo- concolore. N. ab E. 1. c. p. 16. t, 4. — Fr. el. 1. p. 76, 54, P. Lingua, N.ab E. Pileo suberoso duro linguaeformi, supra rugoso glabro fusco-nigro , subtus luteo, poris minutis cinereo fuscis. N. ab EL vapato. 6 oe Fuc Re 55. P. gibbosus N. ab E. Pileo duro PO tuberculato-rugoso testaceo-fusco, poris minu- tis rubiginoso-fuscis , stipite elongato valido to- raloso , pileo concolort. N. ab E. L ec. P. 19: t. ERO! ION EC U Sr Cum daobus prioribus a Blumeo in Java in= sula lecti. — Mihi nondum obvu. 56. P. amboinensis Fr. Suberosus, durus; | [ 67 ] longe stipitatus, stipite subsupero pileoque nigris rugosis cortice vernicoso lucido tectis, hymenio infero marginato concavo-plano pallido , den nudo oculo haud econspicuis. Fries, syst. m, l. p. 554: —el. 1. p. 76. Boletus dimidiatus Fhunb. fl. jap. p. 548. tab. 5g. | Pol. Cochlear N. ab E. Ll. p. 20. t. 6. Porrectus, horizontalis, junior compresso - cy- lindricus , clavae-sive linguaeformis, sterilis, atro- nitens, apice albicante dein infra poris per- tuso applanato, atque supra magis magisque in pileum dilatato. — Szipes in junioribus teres, su- perficie aequalis, laevis in adultis irregulariter toruloso gibbosus, saepe curvatus, 5 ad 4 uncias longus, unciam dimidiam et ultra crassus, sub— superus, 1, e‚ pilei paginae superiori , (nec mar- gini ipsì) hinc immersus, in pileum vere dilatatus, cum pileo horizontalis. — Pileus 2 ad 3 uncialis, subzonatus, gibboso- rugosus „ convexus , subro— tundatus s. elongatus margine integro contiguo (basi haud interrupto ,) — cum stipite aterrimus; nitens, cortice quasi vernicoso tenui obductus. Hymenium horizontale, inferum, disciforme , con= cavo-planiusculum,undiqae marginatum, albidum ; pori minimi rotundi , dissepimentis erassis obtusis. Substantia pilei suberoso- mollis, fulyofusca , pro fomite apta, in centro pilei tres lineas crassa ; hymenium durum, e tubulis longis coneretis com- positum , unciam dimidiam , crassum. Sporidia [68 ] ferruginea, dein delapsa, pileos stipitesque in- dividuorum paullo inferius in eodem ipso trunco crescentium saepe tegentia, atque in stratum compactum corticalem arcte indurata, quod et in aliis (e.gr, P. tropico, mihi ) frequenter obser- vavi. —Hac ratione pileus et stipes a Gel. Thun- bergio ferruginei vocantur. _ Truncos inhabitat in silvis umbrosis tria ad quinque millia pedum altis.— Inv. (Julio) in montibus Tankuban-prahn et Patuha. 356. b. P. amboinensis Fr. varietas P. Pisá- châpani N. ab E. Suberosus niger pileo horizon- tali margine radiato radüs praelongis arcuatis apice pallidis. — Tres pedes longus. N. ab. alc. perdent. de Blumeus in truncis Javae legit. Mihi non ob- vius fuit. 57. P. miniatus n. Pileo subcarnoso basi at- tenuato substipitato sinuato-lobato undulato ru- goso-tuberculato miniato, hymenio tenui pallido, poris mediis subangulatis inaequalibus. Substantia pallida, lineas 2 crassa, fragilis. Hymenium vix tertam lineae partem crassum. Pilei irregulariter lobati, lobati-crispi , pulcher- rime miniato-flammei , juniores subtomentosi;, siccati sordide rufescentes. Trunco putrido horizontaliter affixum inveni in silvis montis merapi; Alt. 4ooo pedum. (ÁApr.) | Vid. fig. 54. [69 | „38. P. furcatus n. Suberoso-lignosus, pileis fuscis oblongis obtusis furcato-divisis basi atte- nuatis subimbricatis , infra bast nudis sterilibus , antice hymenio crasso duro ferrugineo tectis. Substantia pilei dura, lignoso-suberosa, li- neam crassa, fulva. MZymenium e tubulis longis concretis ortum, valde durum, lineas duas ad tres crassum. Pelei uncias 2-5 longi, tuber- culoso-strigosi , subhorizontales , arcuati s. sub convexi , plerumque simpliciter furcati, apice obtusi, rarius simplices linguaeformes, apice unciam circiter lati, versus basin aequaliter atte- nuati. Pagina inferior basi semper sterilis , nuda, nec nist medio et antice hymenio tecta. Inv. (Jul. ) in silvis montium Kendang & Pa- tuha. (Alt. 2-400o pedum). Vid. fig. 55. 59. P, affinis N. ab E. Coriaceo-elasticus, durus, rigidiusculus, pileis dimidiato- rotundatis radiatim rugulosis, stipite brevi laterali concolo - ri instructis, Nees ab Es, Lc. p. rô. Notae P. affini cum P. xanthopode communes: pileus castaneo-fuscus margine subintegro s. repan- do-lobulato, hymenium sordide alutaceum, margine extremo sterili, pori nudo oculo haud conspicui. Notae, quibus a P. santhopode differt; sub- stantia crassiore , rigidiore, stipiteque constan- ter lateral: / | 70 | Pilei plerumque uncias 2 lati, nunc dimidiati , nunc rotundatt , nunc basi reniformes , margine subintegri, subazoni, sed longitudinaliter (e basi versus ambitum) radiatim rugulosi, ceterum lae- ves, nitidi , plerumque castanei s. castanco- fusci, saepe purpurascentes , rarius margine albi- di. Substantia alba, toto ambitu lineam 3, basi lineam crassa, (hymenio quartam lineae partem crasso.) Stipes constanter lateralis, teres, lineas duas ad unciam dimidiam fere longus, pileo sub- concolor, cum pileo subhorizontali angulum ob= tusum efliciens, rarius subporrectus. Mymenium sordide alutaceum , margine extremo. substerili ; pallidiore. Pori nudo oculo haud conspicni. - Habitat in silvis inferioribus Javae, ramos dejectos inhabitans. (Aug.) 5g. b. P. affinis N. ab E. varietas: melanopus mn. _Pileo spadiceo-fusco primum rotundato inte gro dein reniformi, ambitu lobulato, stipite elon— gato tenui nigro. Cum priori. Vid. fig. 56. Áo. P. xanthopus Fr. Coriaceo-papyraceus, tenuissimus, eximie flexilis, pileis infundibulifor— mibus zonatis laevibus, stipite tereti lutescenti subcentrali. — Cf. P, affinem N. ab E. — Fries s. 1. p. 55o.—el. 1. p. 7á. P. Katui N., ab E‚ Lc. p. 17. P, Perula Palis. fl. Oware. Ee a [71] Pilei. subintegri s. repando-lobulati, late et profunde infundibuliformes, 2-4 unciales, (ra- rius unciales ,) chartaceo = tenuissimi, vix quar- tam lineae partem crassi, castanei, castaneo- fusci, saepius spadiceo- purpurascentes , rarins castaneo -lutescentes, ( margine extremò in pluri- bus albido,)—laeves, nitidi, zonati, zonis latis planis, aliis obscurioribns, alliis pallidioribus. — Stipes laevis, nitidus , lutescens , basi suhdilata- tus, teres, lineas 2-5 circiter crassus, lineas tres ad unciam dimidiam longus, raro uncialis , plernmque centralis, saepissime vero excentricus } imo. sublateralis; (hi ad P. affinem accedunt!—) Hymenium tenuissimum, subalutaceum , margine extremo constanter sterili, pallidiore, Pori minimi, nudis oculis haud conspicui. | Habitat (Apr. —Majo—) in heg regionis calakse inferioribus. Copiose incolat truncos , ra- mos dejectos radicesque excurrentes arborum. Una tantum vice formam minutam, mancam , debi- lem in monte Merapi inveni, altitudine 4000 pe- dum. P. Xanthopus Fr. varietas: leucopus n. Omnia prioris, sed color hymenii et stipitis. con- stanter candidus, stipesque valde elongatus , gra- cilis, 2 uncialis et ultra, — Pileus tenuissimus 3 chartaceus. Inv. (mense Julio.) in vilt montium je en, (Alt. 2000 pedum). 172] 42. P. rugosus N. ab E. Pileo coriaceo subor- biculato obsolete zonato, rugis profundis longitu= dinaliter notato , nigricante glabro, hymenio sub- velutino fusco , poris minutissimis, stipite excen » trico subazono. Ns ab B. 1. scrpiterijt. ng Fries, el. 1. 74. A Blumeo lectus. Ego non vidi. 45, P. umbilicatus n. Garnoso- coriaceus, te- nuis, pileo gilvo umbilicato margine deflexo squa-= _moso-floccoso, stipite centrali rufescente deorsum pubescente , hymenii poris magnis òblongo- hexza- gonis. Pileus medio Bte ‚ margine deflexus ,‚ unciam & ad tres unciae partes latus, gilvus , adpresse-squamulosus , tenuissimus, am- bitu membranam simplicem (cui adhaerent pori) referens ‚ junior carnoso-lentus, dein coriaceo- lentus, flexilis. Mymenium pileo concolor , paullo dilutior ; pori lineam fere longi, oblongo — hexa- | goni. Stipes 3 ad 1 unciam longus, teres, vix lineam crassus, deorsum primo tomentoso-pu- bescens , dein glaber. Inv. ( Januario, Apr., Junio, ) in trabibus e Tectonia grandi constructis, nee non in truncis arborum aliorum. — Á. regionibus maritimis usque | ad 4 millia pedum in montibus adscendit, — Vid. fig. 57. k 4 [231 rAvorus Palis. Hymenium cum pileo homogeneum in faveolos maximos hexagonos divisum. Faveoli e lamellis membranula duplici arcte connata compositis re- gulariter anastomosantibus conformati. An a Polyporo Fr. vere diversus ? FP. pustulosus n. Gandidus, rotundatus , late- raliter affixus, carnosus, pileo tenuissimo e sim- plici membrana formato in pustulas (s. bullas ) hemisphaericas regulariter diviso. Unciam latus, valde elegans, candidus, extus lubrieo -humidus , substantia carnoso- gelatinosa, | tenuissima, fere pellucida. Pileus laevis, e sim- plici membrana formatus, in bullas regulares ex acte rotundas convexas (hemisphaericas ) divisus ; bullae tot quot faveoli hymenii, e quibus ipsis formatae et quorum tegumentum efficiunt, basi et centro igitur majores , versus ambitum deminutae. Faveoli maximi, valde regulares, ( centrales 2 lineas alti et lati, ) septis ( lamellulis ) e duplici membrana arcte connata compositis. Truncicola. Inv. ( Apr. ) in silvis montis Merapi. ( Alt. 4 ad 5ooo pedum ). Vid. fig. 58. DAEDALEA Pers. Hymenium cum pilei substantia homogeneum , e lamellis anastomosantibus contortis s. e poris [24 elongatis flexuosis sinuosum, labyrinthicum, — Substantia suberosa. __D. indica n. Pileo lateraliter affixo sessili albido glabro subnitente, hymenio subalutaeeo — pallido , lamellis tenuibus nunc breviter parallelis rectis, nunc elegantissime flexuosis contortis labyrinthi- cis, sinulis minutis, Dimidiata, rotundata, 4 uncias et ultra lata, integra, supra albida, ruguloso -tuberculosa , ce- terum glabra (i, e‚,tomento destituta, ) elevato- zonata, zonis concoloribus. — Substantia tubero- so-Ccoriacea, lenta, apice lineam basi unciam di- midiam fere crassa, sicca, alba. — Mymenium ex pallido-sordide alutaceum, elegantissimum. — Larmellae tenues, valde confertae, aliis locis paral= lelae rectae subindivisae, aliis elegantissime anas- tomosantes, unde sinuli s. rimae flexuosae con- tortae minutae formantur. Lamellae 1 ad 1x li- neam latae, versus basin fungi latiores , substan- tia vero tenues, subtiles, Inv. truncicolam mense Januario prope Bata- vlam, Vid. fig. 59. LASCHIA mn. &. Hymenium lamelloso-rimosum, Lamellae te- nuissimae, seriatim approximatae, anastomosan— tes, basi venis transversalibus connexae, margine crenatae foveas angustas s. rimas elongatas laby- rinthicas referentes. & Nara, [75] Genus prope Daedaleam locandum. 1. L. erustacea. Effusa, crustacea. Alutaceo-expallens , resupinata , effusa, inde- terminata, arcte adnata, a matrice non nisi frus- tulatim separabilis, e membrana tenui coriacea sicca 3 lineam crassa constans, supra ubique hy- menio tecta. — Mymenium elegantissimum , sin- gulari modo effliguratum, sed nudis oculis aegre conspicuum; sub lente apparent lamellae angus tae, tenues, margine crenatae, seriatae, hinc inde adeo approximatae , ut primo adspectu duplicatae videantur, Saepissime anastamosant foveasque elon- gatas sublineares s. potius rimas circumcludunt parallelas, longitudinaliter in eadem cum lamellis directione dispositas. — Venae transversae in fundo rimorum lamellulas jungentes, Nominavi in honorem F. Laschii, Botanici de fungis germanicis optime meriti. ( Vide Linnaeam Schlecht. t. 5 ect ). Inv. (Apr. ) in ramis dejectis late effusam in silvis montis Merapi. (Alt. 5 ad 4ooo pedum). Vid. fig. 4o. 2. DL. Spatulata, Erecta, Spatulata, — Obovato - truncata, erecta, basi in stipitem compressum planum spurium (i, e. hinc hyme- nio tectum) attenuata, carnosa, alutaceo — expal- lens, unciam unam (vix ultra) alta, sursum un- ciam dimidiam fere lata , stipite basi lineam lato. — [76 | Substantia cum lamellis vix ultra £ lineam crassa. — Lamellulae specie prioris latiores, nudo oculo conspicuae. Gregaria inhabitat truncos mortuos. Inv. (mense Apr.) in silvis montis Merapi. MERULIUS Haller. Hymenium rugosum, Rugaes. plicae gyrosae, saepissime poroso — anastomosantes. 1. M. affinisn. Tremellosus, pallidus, laevis , pileo orbiculari libere resupinato subcentraliter affixo , plicis crispis reticulato-foveolatis. Mer. tremelloso Schrad. affinis. Pileus subrotundatus , orbicularis, subundula- tus, unciam Z-1 latus, dorso affixus atque uno tantum puncto centrali, excentricos sublaterali, ligno adhaerens, ù e. libere resupinatus, hy- menio exteriori. Hymenium a pileo (cum quo gelatinae ope induratae cohaeret,) facile separa— bile, rugis prominentibus obtusis labyrinthice anastomosantibus , reticulatis, Substantia subdia— phana, tremelloso — elastica , siccata tenuis cornea, humectata facile rediviva, iterum intumescens;, medio lineam fere crassa. Color aquoso pallidus, dein, subfuscescens, variat (pilei) e fusco- spa- diceus. Inv. (Apr. ) truncis putridis vivisque copiose, adhaerentem, in silvis montium Merapi; Ken- dang, Patuha. (Alt. 2-4000 pedum)). 2. M, cucullatus, n. Tremellosus, cinereo- RON gilvus, pileis laevibus rotundatis lateraliter affixis, junioribus cuecullatis, dein dilatato-deflexis plicis majoribus longitudinalibus subparallelis, minorti- bus intermediis venoso — anastomosantibus , reti- culatis. | Species pulchra, bene distincta. — Junior con- stituit tubercula sphaerica, minutissima , grega- tim erumpentia, vertice poro simplici pertusa , semen Papaveris magnitudine adaequantia. Porus citissime ampliatus, in cupulam dilatatus deorsum spectantem , intus plicis paucis radiantibus in- structam. Cupula obliqua, sessilis, denique ex- planata in pileum subhorizontalem , supra con- _vexum, laevem, infra concavo-cucullatum, pli- catum, unciam dimidiam latum fere rotundatum ; nempe dorso (haud procul margine altero infe- riore) affikum, inde adnato-reflexum, margi- nibus superioribus et lateralibus liberis, por- rectis ‚, cucullatis. — Substantia tremelloso-elastica, subdiaphana, medio tertiam lineae partem, vix lineam dimidiam crassa , siccata cornea, humec= tata iterum intumescens. — Mymenium elegantis- simum, e plicis paucis (primarüs) distantibus e basi versus ambitum radiantibus, junioribus simplicibus strictis sublamelliformibus , — venu- lisque minoribus (secundariis ) conformatnm. — Venulae minores, inter plicas intermediae , cum plicisque anastomosantes, reticulatim connexae. Inv. (Jul.) in trunco putrido silvarum montis Patuha. (Alt. 4ooo pedum . [781 CANTHARELLUS Adans. Hymenium rugosum. Rugae s. plicae sub pa- rallelae, raro anastomosantes e centro versus am bitum radiantes , dichotomae. Plicae nunc lamellis strictis dichotomis (sp. 1.)y— nunc rugis tumidis obtusis (sp. 2 ) similes. 1, C. ramealis n. minutus , candidus, stipite tenui laterali, pileo erecto rotundato ex margini- bus inflexis cupulato, hymenio plicis paucis ra- diantibus lamelliformibus, venisque intermediis anastomosantibus instructo, Pileus 153-2 lineas latus, marginibus inflezis cupulato-concavus. Stipes teres, tenuis, lineam dimidiam vix ultra longus, cum pileo porrectus, (erectus). Totus laevis. Plicae hyrmnenii paucae, distantes , e fundo pilei, (cui stipes insertus), versus ambitum radiantes , sublamelliformes, bast venis flexuosis anastomosantibus ubique connexae. Ramos dejectos Rubi javanici Bl. aliorumque in- babitat. Inv. in silvis montis Patuha. 2. C. redivivusn. Tremellosus, erectus , spa= thulatus, margine sublobatus, deorsum in sti- pitem attenuatus, vitellinus, laevis, rugis hyme= nit parallelis obtusis. Totus lineas quatuor, vix unciam dimidiam longus, apice. dein 2 ad 5 lineas latus, laevis. — Socialis, basi saepissime caespitosus, cum vicinis individuis connatus , erectus , subarcuatus, cum [79 | stipite omnino confluens, nempe elongato -spa- thulatus, dorso ( i.e. pileus proprie sic dictus,) longitudinaliter canaliculato-concavus, margini- bus lateralibus integris subretroflexis, margine antico primum subintegro retuso dein tobulato — crispo. — Rugae hymenii elongatae, simplices, (im adultis subdivisae, ) obtusissimae, superio= rem et mediam bymeniù partem occupantes; pars hymenu inferior sterilis, — Stipes , (pars fungi inferior, angustata, compressa,) in junioribus villo tenui subfurfuraceo griseo obductus, saepius ( quando funguse rims s. poris lignovrum erum- pit) eximie elongatus. — Color pulchre vitelli- mus, ( in siccis aurantiacus.) Substantia tremel— losa, Jove sicco indurata cornea, dein pluviis lrumectata, iterum ac saepius reviviscens. Inhabitat ligna putrida silvarum , nec non vul- gatissimus asseres et trabese ligno tectoniae gran- dis- constructos, rartus culmos Bambusae arun- dinarcae, e quorum poris more P. flavi mihi (v. supra) et Schizophylli erumpit. — Regiones calidae inferiores. — Invent mensibus Januario, Majo, Junio &. Substantia et colore similis est F'remellae me- sentericae Retz, quae ramos truncosque Gna- phalii javanici Bl. atque Acaciae montanae mihi inhabitans, in regionibus Javae superioribus 5 ad 8ooo pedum altis freqnenter occurit. Vid. fig. 41. [ 80 | SCHIZOPHYLLUM Fries. Hymenium lamellosum. Lamellae e basi radi- antes , parallelae, longitudinaliter bifidae, i. e. e duplici membrana , utraque margine involuta com- positae. Sch. commune Fr. Gregarium, sessile, lateraliter aflixum, basi plerumque attenuatum, tomento albo-griseo tec tum. Lamellae sordide alutaceo—carneae, sub—- cinereae. Mire variat, nunc resupinatum, ( junius cu- pulatum, dein expansume orbiculare ), nunc di- midiatum, nunc in basin stipite formem attenua- tum, (haec forma vulgaris, )-pileo nunc sub- integro, nunc lobulato , nune multifido, imo in lacinias lineares repetito— ramosas eleganter fisso. Gregarium, confertum, saepissime imbricatum, s. in series elongatas confluens. Si culmos Bam- busae arund. inhabitat, stipitem habet valde elon- gatum, ope foraminum ab insectis terebratorum cum massa interna matricio cohaerentem. — Habitat: ubique in ramis dejectis, truncis prostratis omnium fere arborum, in culmis Bam- busae &. vulgatissimum. Viget omni tempore. E regionibus calidis ma ritimis usque ad sex millia pedum in montibus adseendit, — ! XEROTUS Fries. Hymenium lamellosum. Lamellae cum pileo [St] coriaceo homogeneae , integerrimae ‚ dichotome- ramosae, Sporidia alba. X. indicus n. Pileo tenui subzonato explanato medio umbilicato, stipiteque tomentosis badio— ferrugineis , lamellis angustis crassiusculis plicae- formibus subdistantibus. Cf. x. tomentosum Klotzsch ( in Linneae Schlechtd. t. 8. p. 480. ) qui ex descriptione, (nimis brevi!) major, stipite multo crassiori, firmior1 instructus videtur. Pileus 2 uncialis, cum stipite ferrugineo - ba- dius, siccus ferrugineo —expallens, tomento molli tectus, margine expanso, dein subundulatus, exi- mie coriaceo -elasticus , flexilis, tenuissimus „ sub stantia nivea vix quintam lineae partem crassa. Larmnellae apici stipitis terminato-—affixae, ( nec nisi ob formam pilei umbilicatam, spurie „decur- rentes; ) pallide gilvae, erassiusculae, sed an- gustae ; vix quintam lineae partem latae, integer rimae, subplicaeformes ‚e-centro versus ambitum radiantes , pluries repetito—divisae , 1. e‚ dicho- tome ramosae , sed ambitu hinc inde et lamellis brevioribus (nec ex divisione aliarum ortis, ) in- termixtae; Lamellae. hinc inde ob situm vicinum conglutinataê , ita ut primo adspectu conduplicatae videantur s‚ more schizophylli longitudinaliter fissae ,— sed facile separabiles. Stipes solidus, firmus , aequalis , eximie elasticus ,.unciam di- midiam ad unciam unam longus, lineam 14 ad duas lineas crassus. — Spatia paginae inferioris pi 15 {82 | lei inter lamellas (“subconfertas quidem, sed valde angustas, curtas ;) interjecta laevia, nivea, balie rimarum. instar transparentia. rn & AK: Truúcicola, | _Inv. ( Jul;) in silvis montis Galoengoeng. (an: 2000 pedum ). | | AGARICUs L. Hymenium lamellosum. Lamellde e basi radi- antes, parallelae, simplices. ileus carnosus. 1. A. Canarii. n. (Leucosporus ‚velo simplici, universali, fugaci. ) Gandidus, pileo carnoso. ex 1 planato laevi, lamellis liberis, subtalibus, stipite solido glabro , basi -bulboso., velo universali floc— coso-membranaceo e basi stipitis orto fugaci.— Sporidia alba, copiosa. Velum universale , e basr stipitis incrassato Sr gens, totum fungum primo obtegens, citissime rumpens ; deorsurn subpersistens ‚ volvamque bre- vissimam ocreaeformem tuberculo stipitis adnatam efficiens , sursum vero (in superficie. pilei;) fa= trscens ‚ squamulis s. membranulis adglutinatis hinc inde residuis sparsis. Stipes solidus , glaber, basi in bulbum depressum annuliformem incras= satus, sursum in pileum diffasus. Pileus expla- natus, margine substriatus, laevis, subnitens, candidus , dein subcinerascens s. rufescens; caro mollis, nivea, ZLarnellae liberae , inaequales , sub= tiles, basi obtusae, denique mercidae, rufac. Odor mucidus. Sapor mitis. REN „Inv. (Decemb, ) prope Bataviam in ramis vivis Canarii communis L. — Saepe usque in ver= ticem extremum arboris adscendit. 2. d.obtectus n. (Leucosporus? Tricholoma?) Miniato-flammeus, pileo campanulato stipiteque subfistuloso massa tomentosa molli crassa obduc= tis, floccosis, lamellis liberis angustis subochra- eeis ‚ velo universali floccoso —membranaceo fugaci. Golore pulcherrimo. flammeo - aurantiaco oeculos allicit. Velum universale, e basi stipitis totum fungum obtegens, dein rumpens , fugax, massa floccosa squarroso - lacera residua. Stipes anguste- fistulosus. Zamellae aquose cehraceae, Caro ci- nerea. — Sporidia ? | Inv. ( Oct. ) terrestrem , solicaritum in dumetis Coffeae. 3. A. alutaceus. Pers. —Fr. ( Leucosporus, _Rassula. ) Pileo subcompacto margine demum sul- cato, lamellis latis aequalibus alutaceis. Chinenses edunt, —Siccatum e provincia Fu- gieng regni chinensis allatum, venalem reperi in foris Bataviae. Nomen habet: S’iung ko. — Ne- quaquam ab Europaeo diversus. 4. A. Sajor-Caju Rumpf. — Fr. ( Leucos- _porus, Omphalia. ) Pileo convexo profunde um- bilicato laevi, lamellis tenuibns aequalibus, sti pite brevi glabro. | | 84] Specimina mea pallide-gilva, pileo-subeoriaceo , unciam 2 ad 3 lato, tenui, substantia vix quartam lineae partem crassa, iv sûr 1) In truncis silvarum. ( Apr. —Jul.) E regio nibus maritimis usque ad 4ooo pedum in mon- tibus adseendit. — Montani’ minores 3 pallidi. 5. A. tenuissimus n. (Leucosporus „ Pleurotns , Mycenaria Fr.) Pileo laevi reniformi=rotundato menbranaceo-tenuissimo , stipite laterali , lamel- lis paucis distantibus radiatim excurrentibus. Pileus glaber, sordide ochraceus; tres lineas latus , tenuissimus ‚ diaphanus, flaccidus, basi stipite brevi laterali tenui instructus , | explanato- subresupinatus. Zramellae paucae (kad 5) sim- plices, latiusculae valde distantes , e basi versus ambitum radiatim excurrentes. Ramulos dejectos inhabitat in silvis umbrosis regionis calidae. (mense Majo.) Varietas mihi obvita fuit: | Candida , major ‚ semiuncialis , membranacea quidem, sed non diaphana, lamellis distantibus basi venoso -connexis, In merulios transut; sed substantia ,‚ membranaceo-flaccida. Inv. (Apr. ) in cortice arboris vivi silvarum. (Alt. 4ooo pedum. ) 6. A. campestris L. (Pratella, Psalliota Fr.) Pileo ecarnoso convexo albido-fuscescente dein explanato pallido , epidermide lacerato — squamu- [55 1 losa , lamellis,liberis confertis primo carneis dein fusco-ferrugineis , subnigricantibus, velo mem= _branaceo annuliformi fugaci, stipite brevi sub- aequali farcto, sporidis badio ferrugineis. “Stipes 1-2 unciaslongus, 5 unciam et ultra erassus ‚ plerumque curvatus. —Pileus 2 ad 3 uncias latus. — Quoad odorem ‚saporemque om- nino cum individuis Europaeis convenit, Copiosum inveni in graminosis vallis quinque millia pedum altis, intermediis inter montes Merapi et Merbaboe. — Novemb. 7. À. cinereus Bull. ( Goprinus.) 8. A. atramentarius B. —— g. Á. ephemerus B. —- Cum magni Coprinorum aliorum grege in ster- corariis ‚ graminosis , locis pinguibus, omni tem- pore vulgatissimi. Permultos alios Agaricos in silvis Javae in- sulae vidi, — plures, (ni fallor, ) Europaeos , plu- rimos diversos Javanicos. Temporis angustiis inclusus, per silvas quasi transvolans et mole plantarum aliarumque rerum onustus , non potui non negligere. Examinabo, si tempora postera mihi conditio nem faustiorem, occasionem magis idoneam red- dere velint. [86 | Maxima fungorum javanicorum pars regiones temperatas incolit, ex altitudine ooo usque ad 5ooo pedum. Omni tempore vigent, sparsi, so« litaru,— nec gregatim proveniunt, nec certis anni terminis sive paucis tantum mensibus in- cluduntur , praecipue sic dictis mycogenis! — Auctumnus imo mycogenus zonae temperatae in tropicis per totum annum productus videtur, omni tempore fungorum proventum aequis et paribus viribus totidem properans. Ultra regionem 5ooo pedum fungt rariores oc- currunt, musci vero uberiores vigent, humum et truncos arborum tanquam pulvillis obducunt et simul cum lichenibus in cacumina montium Javae suprema, novem millia pedum alta , adscen— dunt. VERSLAG VAN EEN GEOLOGISCH ONDERZOEK VAN HET ZUID-OOSTELIJKE GEDEELTE VAN BORNE O, DOOR LODEWIK HORNER, u. ». LID DER KOMMISSIE VOOR HET NATUURKUNDIG ONDERZOEK IN NEDERLANDSCH INDIE. DEE (Ingediendaan Zijne Ercellentie den Gouverneur Gene- raal van Nederlandsch Indie, den 28tsen Maart 4837.) be htt VERSLAG VAN EEN GEOLOGISCH ONDERZOEK VAN HET ZUID-OOSTELIJKE GEDEELTE VAN BORNE O, II DUI == Den gden Julij 1836, begaven zich de, met dezen togt belaste leden der Natuurkundige Kom- missie aan boord van ’s Lands civiele schoener ANADIJOMENE en kwamen den 28sten Juliijij te Banjermassing, de Hoofdplaats der Residentie Zuid- en Oostkust Borneo, aan. Om op het doelmatigste aan de verkregene Instructie in den kort bepaalden tijd van vier maanden te voldoen, werd de reis in twee hoofd excursien verdeeld, bevattende de eene de opvaart op de groote rivier van Banjermassing en de tweede het onderzoek der ten Zuid-ooste _van Banjer gelegene , zoogenaamde T'anaf Janet of Zeelanden. Den 2osten Augustus vertrokken wij van Ban- jermassing naar de groote rivier; den 16den September bevond zich de schrijver dezes bij den Kampong Zabelien, gelegen in het district Siang, aan de Soengie Bomban, eenen Noorde- G [ 90 | lijken toevloed der groote rivier, genoodzaakt zijn verder voortdringen in de binnenlanden te staken. Deze plaats, een der uiterste zetels van de Dajaksche bevolking, ligt volgens de opname van den Lieutenant Kolonel von HeNrrcrop om- trent 225 palen of Eugelsche mijlen afstand in eene regte lijn ten Noorde van de monding der groote rivier, of op o° 25’ Noorder breedte. Op de terugreis werd nog de Kleine Dajak of Beadjoe-rivier bezocht, welke zich omtrent drie dagreizen opvarens van Banjer van de groote rivier als een bifjwrcatie-tak afsplijten wel- ker oevers door eene sterke, in meer dan vijftig kampongs wonende, Dajaksche bevolking ver- levendigd worden. Den isten October kwamen de drie leden der Kommissie te Banjermassing terug. Daar de rapporten van den heer von HeNmricr reeds eene vrij naauwkeurige en gedetailleerde topographie van de ook door de natuurkundige kommissie door gereisde landstreken bevatten, zal ik mij hier tot eene algemeene beschou- wing van de natuurlijke gesteldheid van dit ri- viergebied en voornamelijk tot gebergtekundige waarnemingen, op deze reis gedaan, bepalen. De hoofdrivier, welke het. Zuid-westelijk gedeel te van Borneo doorstroomt, is gewoonlijk onder den naam van rivier van Banjer of Banjermassing bekend , ofschoon deze hoofdplaats niet- onmidde- lijk aan deszelfer oevers „ maar aan eenen Oostelij= ken toevloed derzelve , de rivier van Zutas, ook [9 | Kafoetangi genaamd, gelegen is, welke op eenen afstand van omtrent 15 palen van Zee in de groote rivier valt. Bij de inlanders draagt deze rivier zelfs eigen- lijk geenen biijzonderen naam, en heet slechts de waterstam (batang banjoe). Het benedenste gedeelte, tot aan de sterkte Marabahan, wordt somtijds met den naam van Baritto beteekend; van daar draagt zij den naam van de districten, welke zij doorstroomt ; van Marabahan tot omtrent aan de eerste heuvels heet zij Pekoempai, van het menigvuldige zwemmende rietgras, Koempai ; van daar tot aan haren West- oostelijken loop Doesson en gedurende dezen Moerong ; echter hoorde ik door verscheidene in- landsche hoofden de geheele rivier met den naam van Baritto beteekenen, en dezen zal ik ook in het vervolg gebruiken. De geheele lengte van den loop der Baritto rivier zal , de ontelbare kronkelingen een omtrent Soo palen bedragen. Tot omtrent 7o palen hemel fengte van haren nog niet naauwkeurig bekenden oorsprong loopt zij uit het Weste naar het Ooste; de overige 25o palen echter bijkans regt uit het Noorde naar het Zuide. Bij elk riviergebied nemen wij drie, door de natuur gekensclhietste afdeelingen waar: te weten, den bovenloop in het gebergte, in hetwelke de bron- nen der rivier liggen; den middenloop door meer geopende valleijen; en den benedenloop, door de vlakte of het Deltaland , tot aan hare monding. [92 | De benedenloop der Baritto-rivier heeft van het Zuide naar het Noorde, van hare monding af, tot aan den eersten heuvel, Goenoeng Rantau, eene lengte van omtrent 160 palen linea recta. Zij onvangt hier slechts uit het Ooste toevloe- den van eenig aanbelang, te weten, de rivieren Kajoe Tangi, Negora, Pattai, Karrau en Ajo. Omtrent 6Go palen van hare hoofdmonding bij Koeala Andjaman deelt zich de rivier in twee ar- men; de kleinere tak gaat onder den naam van den kleinen Dajak of Beadjoe naar het Zuid-zuid- weste af, neemt omtrent in de helft van zijnen loop de uit het Noorde komende rivie: Kapoeas op, en valt 20 palen Westelijk van Banjer in Zee. Niet ver binnenlands van deze monding gaat weder een aanzienlijke verbindingstak naar de groote Dajak-rivier, welker monding nog ver- der naar het Westen ligt ; zoo dat de beneden- loopen dezer drie rivieren der Baritto, kleine en groote Dajak, een gemeenschappelijk Deltaland doorstromen, en de twee laatste reeds als aan het riviergebied van de Barítto toebehoorende be- schouwd kunnen worden; hetwelk zich aldus naar het Weste tot aan de ten Ooste van Kot taringin zich de kust naderende bergen uitstrekt. De breedte der Baritto bedraagt aan hare monding omtrent 15 paal; bij 4o palen of drie dagreizen land inwaarts, bij Koeala Andjaman, geeft de heer Henricr haar nog op eene breed te van 150 roeden op. | De val der wateren in deze lage, met de op- [93] pervlakte der Zee bijna gelijk liggende streken, is bijna onmerkelijk. De druk van zulk eene magtige srakwisinahn6” de tegendruk van ebbe en vloed, welke tot aan de monding van de Karrau-rivier 7 tot 8 dag- reizen binnenlands bespeurd wordt; de jaarlijksche overstromingen in de Westmousson , brengen in het Dellaland van deze rivier, door verloop van tijd, onophoudelijk veranderingen te wege, van welke de sporen hier en daar duidelijk te zien zijn, doch omtrent welke ons echter de gebrekkige geschiedenis van dit land niets over levert. Deze veranderingen ontstaan of door aanspoe- ling of door wegvoering van stoffen door het water. Deze twee oorzaken, tegelijk op eene ge- ringe uitgestrekheid werkende, brengen de menig- vuldige kronkelingen der rivier voort, welke eerst 5 tot 7 dagreizen binnenlands sterker en talrijker worden. De verschijnselen, door aanspoeling voortge- bragt, zijn eerstens het ontstaan van eilandjes in het midden of tegen eenen van de kanten der rivier. Verder het ophoogen der oevers; wanneer in den regentijd, de sterk met aard deelen bezwan— gerde wateren der rivier het geheele land over- zwemmen , zinken de zwaarste en grootste zand en aarddeeltjes het eerst, dus aan den oeverkant neder. Dit brengt langs de geheele rivier eene soort van oeverdijken voort, die van weerskanten zacht [94] tegen de moerassige vlakte afhellen. Doordien elk jaar eene zekere hoeveelheid slijk over het Deltaland verspreid wordt, moet hetzelve in hoogte gedurig. aanwinnen, waardoor de rivier meer en meer eenen bepaalden loop verkrijgt. De grootste hoeveelheid van vaste deelen wordt echter gedurig naar Zee gevoerd, en zoude zich daar op eene wijde uitgestrektheid over den zee- grond verspreiden , wanneer niet de vloed tegen- werkte en de massa van medegebragte slijk da- geliijks tegen de monding der rivier opdreef; op deze wijze is de uitgestrekte slijkbank langs de Zuidkust van Borneo ontstaan, welke voor de monding van de Baritto-rivier, als van de groot- ste, ook de grootste breedte heeft. In de regen mousson moet eehter de snelle stroom in de aangezwollene rivier wateren de kracht van den vloed overwinnen; anders zoude het Deltaland veel schielijker aan grootte, en de bank aan ondiepte toegenomen hebben en zou- den misschien de mondingen der Baritto, Da- jak Ketjiel en Bezaar reeds vereenigd zijn; waartoe evenwel nog eenige eeuwen noodig zul- len zijn. De door de rivier aangebragte vaste stoffen zijn meest al zeer fijne aarddeeltjes, welke als een bruine taaie slijk zich nederslaan; zand en groote rolsteenen blijven veel verder boven, aan de sterke kronkelingen der rivier liggen. Daarentegen wordt, vooral in de Westmousson , een groot aantal van boomstammen de rivier afgedreven , welke somtijds de oorzaak van het ontstaan van banken [95] en zelfs eilandjes zijn kunnen, meest echter in de lagen der bank voor de monding begraven wor- den, en daar wel tot den staat van bruinkolen overgaan. Kort na hoog water wordt ook op sommige plaatsen aan den uitstekenden kant eener kron- keling eene kleine hoeveelheid goud uit deze slijk gewasschen. | Bij Morkasari , eenen dag van de Baritto, of aan de rivier van Vagara, vinden de inlanders dikwijls verscheidene soorten van edele gesteen— ten, als Carmiool, Topaas, Smaragd, Chrijsebe- rijl, Saphier en Robijn, in dezen aangespoelden slijkgrond; sommige dezer zijn echter gesneden of geslepen; ook worden gouden sieraden van Hindoesche afkomst tegelijk mede opgedolven; zoodat deze steensoorten als vreemd en als van eene vroegere kolonie van Hindoes (Orang kling) waaromtrent nog volksverhalen bestaan, afstam— mende, moeten beschouwd worden. Tot de verschijnselen van wegspoeling in het Deltaland , behooren de Antassan’s en de vele binnen meeren , aan weerskanten van de rivieren. De Antassan’s of Tiroessan’s zijn natuurlijke kanalen, welke op eene plaats van de rivier uitgaan en verder beneden zich weder met dezelve ver- eenigen. Op deze wijze worden vele der sterke kronkelingen door een klein ondiep kanaaltje afgekort. Langs den Westerkant van de rivier zijn er echter drie langere Antassan’s, van welke die van Mankattip de grootste en voor kleine praauwen [ 9% | bevaarbaar is. Hij gaat omtrent 40 palen boven de afsplijting vande kleine Dajak, Koeala Andja- man, van de Baritto af, en valt, nadat hij vele kronkelingen gemaakt en eene ziijdtak aan de Kapoeas afgegeven heeft , omtrent in het midden tusschen Koeala Andjaman en de vereeniging der Kapoeas met den kleinen Dajak, in dezen. Door de vereeniging dezer verscheidene watertakken wordt eene uitgebreide streek lands geheel van water omgeven, welke ook het land eiland Poeloe Pettak genoemd wordt en door deze gunstige ligging de hoofdzetel van eene talrijke en niijve- re Dajaksehe bevolking geworden is. Deze Antassan’s mogen gedeeltelijk beschouwd worden als pogingen der rivier, om zich een nieuw bed uittegraven, waarin zij telkens bij den jaar- lijkschen hoogen waterstand vorderingen zal maken; gedeeltelijk ook als overblijfselen van een door dezelfde oorzaken zich allengs opvul- lend bed. Het voorkomen van Meeren, van welke om- trent een twintigtal of meer, van meest onregel- matige gedaante en van £ tot 6 palen lengte, langs heide kanten der rivier verstrooid liggen, staat met het verschijnsel der Artassan’s in het naaste verband. Wordt door de aanspoelingen der groote rivier in den regentijd, de andere mon- ding van eenen diergelijken Antassan’s geheel of gedeeltelijk verstopt, zoo blijft het water op de lagere gronden staan; en het bij stroomzwellingen door de boven monding indringende water, holt na verloop van jaren deze kommen nog dieper [97 | uit, Hetzelfde gebeurd ook wanneer de monding van eene der zijd rivieren of spruitjes door aan- gespoeld slijk afgesloten wordt. Ik geloof echter, dat, aan de geringe verheffing en zakking van den grond, veroorzaakt door aard bevingen, welke van tijd tot tijd ook in deze lage streken bespeurd worden , een niet gering aan- deel in de vorming van deze meeren moet toe- geschreven worden. Dat, zoo alsons de heer von Henrrcer verhaalt, in de kleine meeren, welke de kleine Westelijke zijdespruit, Soengie Meliauw vormt, onder water palissaden te zien zijn en ook gouden sieraden zijn opgevischt geworden, schijnt mij alleen door eene zakking van den grond te kunnen verklaard worden. Wij zien dus ook hier, dat vulkanische en neptunische krachten, in verband werkende, voort- durend veranderingen in de aard oppervlakte voortbrengen. De middenloop der Baritto rivier begint 11 dagreizen van Banjermassing of circa 160 palen Noordelijk van hare monding, De grens tusschen dezen en den bovenloop weet ik niet met juis- heid te bepalen ; waarschijnlijk begint deze bij de door den heer von Henrrer , bezochte water- vallen Riam Boenoet en Riam Hattas , welke hij nog 8 tot 10 dagenreizen verder op dan Koeala Bomban , de laatst bewoonde plaatst aan de oevers der Baritto, hier Moerong genoemd , ontmoette. De breedte der rivier in haren middenloop bedraagt bij het begin derzelve nog omtrent 100 roeden en vernaauwt zich allengs tot op So en 20 roe- [98 | den bij de watervallen, volgens den heer von HENRICL. Noordelijk van de op den linker oever liggen- de Kampong Marawen, vernaauwt zich het bed der rivier aanmerkelijk , de strooming wordt sneller, en aan den voet van een aan den linker oever liggenden omtrent 7o voeten hoogen heu- vel, Goenoeng Rantau, steekt eene platte, bij laag water drooge, klip tot bij kans in het mid- den van de rivier uit. Weldra verschijnen bij het opvaren ook aan de linkerhand lage heuvels; de oevers zijn hier en daar steil en vertoonen rood, geel of witgekleurde steenwanden. Wij zijn hier in eene uit horizontale lagen te zamengestelde gebergte formatie ingetreden , die echter omtrent áo palen linea recta Noordelijker bij den Kampong Bintang Lingeh reeds door eene andere geheele verschillende vervangen wordt. De hoofdmassa dezer waterpasse lagen bestaat uit dikke banken van een conglomeraat van witte kwartsrolsteenen , meer of minder vast, door een meest zeer ijijzeroxied houdend rood bindsel vereenigd. Dit bindsel vindt zich dikwijls ader of knollenwijze, als bruiniijzersteen afgescheiden. Deze ijzerertsknollen, somtijds de zwaarte van 100 ponden en meer bereikende, worden door de Dajakkers, bij laag water uit de rivier en uit verscheidene zijdespruitjes door duiken op- gehaald en in kleine ovens, door kolen gesmolten ; Ken pikol iijzersteen geeft omtrent 10 tampadjat of korte plat vierkante staven van omtrent een Nederlandsch pond gewigt; 10 tampajat wor- [99 | den bij ’s Lands-kas voor f 2 zilver aangenomen ; De geheele opbrengst dezer landstreek langs de Baritto zal omtrent 6 tot 7000 ponden bedragen. Bij verscheidene plaatsen b.v. aan den Goe- noeng Rantau; aan den Goenoeng Banei, wordt tusschen dit kwarts conglomeraat eene laag van blaauwe klei gevonden, in welke ophoopingen of nesten van bruinkolen verstrooid liggen, welke door hare goed behoudene houtstructunr haren oorprong van bedolvene boomstammen verraden. Eene soort van harst in deze bruinkolen voor- komende, komt overeen met eene donkere soort van dammer, welke in dit land in groote hoe- veelheid door verscheidene soorten van boomen opgeleverd wordt. Aan de Goenoeng Rantau is de blaauwe klei- laag bijzonder fijn en van eene fraaiijje heldere lilakleur. Zij zoude voor fijner pottenwerk uit- muntend geschikt zijn. | Onder het kwarts conglomeraat ligt meest een geelachtige, weeke, fijne zandsteen of mergel, in welke ik bij den kampong Batoe Nantei een groot stuk van eenen zwaren boomstam in zwarte kiezel of kwarts veranderd vond; andere overblijf- selen van planten of dieren vond ik in deze la- gen niet, Deze formatie laat zich eenigzins met de tertiaire formatie van Ewropa en wel met de jon- gere vergelijken. Wij vinden haar vervolgens in den goud en diamantrijken grond der Tanah Laut wederom. Ook Noordlijker daarvan, in de voortzetting van [100 | het gebergte dier landen, daar, waar de bron— nen der Negara-rivier gelegen zijn, worden door den Sultan rijke goudmijnen in dezelve be- werkt. Ten Westen van de Baritto aan de Ka- poeas, beschrijft de heer von Henrier rotsen, bestaande uit Batoebras ( rijstkorrelsteen), het- welk een kleinkorrelige en vaste variteit van het. boven beschreven kwarts. conglomeraat as. De grove bestanddeelen van de conglomera- ten; afwisselende met kleibanken, de bedolvene 5 in bruinkool veranderde boomstammen en op andere plaatsen het voorkomen van. fossiele zee schelpen kenschetsen deze lagen als eene kust formatie , welke zich langs den zoom van de diepe zeebogt, welke thans door het Delta der, Baritto opgevuld is, uitstrekt. Het overige gedeelte van ken riek an vloeit de Baritto-rivier ook door meest lage heuvels , welke echter tegen het binnenland aan in hoogte tot op verscheidene honderd voeten toe nemen. Deze heuvels en kleine bergen houden geene bepaalde strekking en zijn uit een van de voorheen beschreven geheel verschillende forma tie zamengesteld. | De dikwerf steile en rotsachtige oevers den ri vier laten lagen van digte grijze kalksteen, van zwarte mergel , afwisselende met magtige lagen van meest geele en fijn korrelige zandsteenen herkennen. | In sommige grijze varieteiten dier zandstee- nen, vond ik dunne strepen van steenkolen; en in de zijd rivier Zokop , 5 dagrijzen opva- [101 | rens, moet eene aanzienelijke hoeveelheid steen- kolen voorkomen, echter in eene onbewoonde landstreek. De tijd vergunde mij niet gemelde plaats te gaan verkennen. Kleine rolstukken van eene zeer schoone steenkool vond ik ook op eene zandbank in de Moerong ‚ kort boven Koeala Bomban, welke welligt door de zijdrivier Sokko aangebragt zijn, bij welke de heer von Henriet van steenkolen spreekt. Het geheele karakter dezer formatie oak sande eenen hoogeren ouderdom , en kan in het algemeen met de Europische secondaire formatien verge- leken worden. „Ik was niet zoo gelukkig om goed behoudene versteeningen in deze lagen te ontdekken. In eenen zandsteen bij Zontontoor vond ik af drukken van waterplanten, fucoiden, vergelijk- baar met de gene, welke veelvuldig in tot de krijt formatie behoorende mergelen bekend zijn. Indien het oude koralrif hij Loang Naga in de Oostelijke zijd-rivier Feweh, zoo als ik wel geloof, tot deze formatie behoort, dan laten de aldaar duidelijk herkenbare koralsoorten uit de Moeandrina en Ástreea het gevolg trekken, dat deze zee bewoners in den ouden tijd van den nederslag dezer kalk en zandsteen formatie, wei- nig van de tegenwoordige levende koral polij- pen verschillend waren. Een, den hoogere ouderdom dezer formatie kenschetsende trek is voornamelijk ook daar- in gelegen, dat hare lagen niet horizontaal lig- [ 102] gen. Wel twintig keeren verandert de strekking en helling der lagen , langs de rivier; eene Zuid- Noordelijke strekking, met -meer of mindere af- wijking tegen het Ooste of tegen het Weste is ech ter de algemeenste. Deze veelvuldige storingen in de lagen zijn de oorzaak van de hier biijijzonder sterke en talrijke kronkelingen, zoo wel der groo- te rivier, als ook van hare Oostelijke en Noor- delijke hoofd toevloeden, der rivieren Zeweh, Lahei, Tohop, Laun en Bomban. In de Soengie Bomban, aan wier monding de laatste bevolking aan de oevers der groote rivier woont, trok ik verscheidene kleine watervallen of stroomsnellen over, veroorzaakt door massa’s van volkanisch gesteente, welke de kalk en zand- steen lagen gangvormig doorgebroken hebben, Deze rotssoorten zijn gedeeltelijk een groene augietporphyr , gedeeltelijk een grijsachtig tra- chiet, met vele kleine kristallen van glasachtige veldspaat. | aï Het tegen Noorde, Ooste en Zuide vrij uit- gestrekte gezigt, van den heuvel Z'ata Poem- poeng 820 voeten boven de Zee, bij den kampong Tabelien het Noordelijkste door mij bereikte punt, vertoonde insgelijks eenige kogel of dom vor- mige toppen, Goenong Bahan, Poengahan enz. zonder twijfel uit vulkanisch gesteente zamenge- steld, welke zich over de talrijke lang gestrek- te heuvel en bergruggen verheffen, achter welke Oostelijk in het verschiet eene hoofdketen, Saine Langit, in de landen van Kotteh zich naar het Zuid-ooste toe uitstrekt, [ 103 J De kennis, welke wij van den boven loop der rivier Baritto hebben, is zeer gering ; volgens den heer von HeNricr , komt men in een tot twee dagreizen boven den genoemden waterval Miam Hattas, waar nog zandsteen heerscht, door eene bergachtige landstreek , aan de vereeniging der rivieren Moerong, van het Noordweste, en Djollot, van het Weste, tot de hoofd-rivier Baritto of Doe- soen IMoerong. De eerste ontspringt verscheidene dagreizen Noordelijker uit eenen hoogen berg, Goenong Ajainoe, uit welken ook de hoofd-rivier van Kotteh aan de Oostkust , en een-arm der rivier van Pontianak ‚aan de Westkust, ontspringen. Reeds beneden Kwala Bormban, zag ik ver- scheidene keeren naar het Noorde, in het verschiet, eene omtrent 5 á 4,000 voeten hooge bergketen, de Goenoeng Boendan, welke, van het Ooste naar liet Weste of het Oost-zuid-ooste tot het West- noord-weste strekkende, tot dezelfde behoort, in welke de bronnen der rivier Baritto liggen. Voor dezelve vertoonen zich eenige wanstaltig gevormde lagere rotstoppen ; kleine zeer heldere bergkristal len , welke mij, als wit dit gebergte komende ge- bragt wierden, en het aan witte Mika blaadjes rijke zand der zandbanken in de rivier, laten gissen , dat in dit gebergte graniet of Nn rotssoorten voorheerschiend zijn. Rolsteenen van roode Jaspis met witte Ame- thijst, afkomstig uit de rivier Sokko, schij- nen daarentegen uit aan den voet van het hoogere ‚gebergte doorgebrokene vulkanische gesteenten, waarschijnlijk uit Amandelsteen afgevoerd te zijn. H | A04 JJ Er schijnt dus’ omtrent in het midden van Borneo ‘eene. magtige bergmassa' (7oeud cen- tral, gebirgsknoten) te bestaan, van welke ver- scheidene hoofdgebergten naar het Noord-weste, West-zuid-weste en Zuide zich uitstrekken; welke de watergebieden der hoofd=rivieren tusschen zich insluiten. | De genoemde berg, uit welken alleen drie hoofd-rivieren ontspringen, staat nog niel inhet midden der breedte van het eiland, van het Zuide naar het Noorde, en derhalve zoude het groote binnenmeer Kinebaloe, welks naam ook doorde vertelsels der Noordelijke Dajakkers ‘bekend is geworden, zeer wel in het gelieel onbekende Noordelijke gedeelte van het eiland kunnen bestaan. Het hoofd of centraal gebergte van Borneo en het midden zijner uitstekende ketens bestaat dus uit kristallinische rotssoorten, als Graniet, Syeniet, Dioriet, Serpentijn , enz. Deze zijn door eenen gordel van eene oude sedimentaire formatie van kalk en zandsteen om- geven, in welker bogten de rivieren; met de zeestroomingen vereenigd, den detritus ‘van alle deze rotssoorten , als lagen van kwartsconglome- raat, zand en klei, tegelijk met de in het geberg- te voorkomende edele metalen nedergelegd heb- ben. De eeuwen lang gestadig voortwerkende vernielende en weder herstellende kracht der wateren , in verband met onderaardsche werkin- gen, vulden vervolgens de diepe inhammen van dit eiland, welks gedaante in de aloude geologi- sche tijden naar Celebes mag geleken hebben, met [ 105 | alluviale stoffen op, en doen dit in onzen tijd nog aanhoudend voort. „De tijd van den 1áden October tot iden 2gsten’ November werd tot het onderzoek der zoo ge= näamde landén: Laut besteed; in: welke de voor= naamste goud en diamantmijnen van Zuid-oost Borneo gelegen zijn. Deze tijd echter was ter naauwernood toereikende, om een algemeen over— zigt over deze landstreek te verkrijgen; en dit voor het eerste en noodzakelijkste houdende, wierd: het verkrijgen van naauwkeurigere inlichtingen omtrent de opbrengst der mijnen onmogelijk. Dezelfde «… redenen lieten mij ook het plan, omde: Zuidpunt van Borneo maar Bagattan om te wandelen , en vervolgens ook van het Ooste in het „gebergte voorttedringen „ter verkrijging céner bergkundige middellijn: door-hetzelve eu ot tegelijk de. aan hiet: Gouveruement toebehoo+ rende ‘diamantmijnen van: Goessan enz, te hese Ì ken ‚niet ten uitvoer brengen. 6 | „Onder: den naam van Panah Laut: (Aedelatiden): wordt de Westerhelft van: den ‚aan: het Zuid oost einde van Borneo uitstekenden-driehoek ver- staan ; — zij “strekken zich van de monding der. Baritto-rivier tot aan de Zuidpunt of T'andjoeng Silatan, omtrent 60 palen regt naar het Zuide, uit: „De Noordelijke grens maakt de rivier van Zatas- of Kajoe Tangi, uit de Oostelijke gedeelten van het deze landstreek „ uit het Noord-ooste naar hiet Zuid-weste, doortrekkende gebergte; hetwelk onder den naam van Goenoeng Ratoes of Hon- derd bergen bekend is. [ 106 } Het Noordelijke gedeelte van deze landstreek , in het welk ook de rijke diamantmijnen. van Goenoeng. Lawak. gelegen zijn, tot aan: het wa- tergebied van de Soengie Moloekka, staat nog onder, het beheer. vanden Sultan van, Banjer, massing ‚ die. daarentegen, het land tot aande, Zuidpunt aan „het. Nederlandsghe, Gotvernemenk,: afgestaan heeft. „Het: Zlatoes, gebergte: maakt het Zuidelijkste gedeelte van. de Oostelijk van de rivier Baritto loopende, hoofdketen uit, welke echter, tusschen de bronnen der rivieren Negara en Kajoe Tangi zeer laag wordt, en-eerst‚in de landen Zraut-we- der tot kogel. van, 2 tot Sooo voeten hoogte, oprijst. ni Dit gebergte been hide uit 5 rot 6 sciklan pende ketens, van. welke de vierde van het, Westen, af „de keten van den. Goenoeng Ratoesen Sakoem- pang ‚ zich.5168. parijsche voeten. boven. de -op— pervlakte der zee verheffende, de hoogste is en tegelijk de waterscheiding der Oost en. Westelijk afloopende rivieren uitmaakt. Te Uit den Goenoeng Sakoermpang ontspringen de. Zuidelijke hoofdtak der rivier Kajoe Tangie, en de. T'abeniauw, de hoofd-rivier der Zautlanden, welke zich in het midden tusschen Banjermassing en de punt Silatan in zee stort. Tusschen deze ligt, het op zich zelf staande watergebied der rivier Moloekka, wier bronnen niet in de hoogste keten gelegen zijn. Het Ratoes gebergte bereikt echter de Zuidpunt van Borneo niet ; maar de, onderscheidene ketens zijn vroeger in hare conti- [ 107 J nuatie afgebroken en slechts enkele heuvels’ en kleine bergen steken, gelijk eilanden, boven een zacht golvend vlakland uit. Het laatste einde der hoofdketen van den Sakoempang is het kleine werkelijke eiland Poelo Daïto, eene geweldige uit de zee oprijzende Syeniet-rots, nabij de kust in de strekking van deze keten liggende. Alle de onderscheidene ketens van dit gebergte bestaan doorgaans uit rotssoorten, onder welke Feldspaat en Hornblende (amphibole) de heer- schende ‘gemengdeêlen uitmaken, als: Szjentet, Gabbro, Serpentijn en Dioriet. Op eenige plaatsen wordt ondergeschikt een Graniet gevonden, het- welk echter duidelijk in goed gekenschetst Dioriet overgaat. In den bovenloop der rivier van Ka- rang Intan, in de omstreken van den waterval Riam Arinaweh, bestaat er eene groote massa donkergroen Mikaschiste (Glimmerschiefer), tus- schen bergen van Gabbro ingesloten , welke wel- ligt als eene, bij het oprijzen van deze, veran- derde secondaire steenlaag mag beschouwd worden. Alle deze gesteenten gaan dikwerf in elkander over, zonder dat zieh eene ouderdoms opvolging taat herkennen. Zij houden alle eene aanzien- lijke hoeveellieid van 2/zeroxidul (magneet ijzer) in, hetwelk zich zelfs in grootere massas zuiver afgescheiden vindt (Maleisch Batoe brani). Alle worden door een groot getal van dikke aderen (gangen) van kwarts doorkruist, in welke somtijds goud in kleine stipjes gevonden wordt; ook geluk- te het mij, het goud in deze gedaante in eenige varieteiten van Dioriet en Syeniet te ontdekken. { 108 ] Van: de omgeving der: plutoniesche ‚gesteenten door: sedimentaire secondaire rotssoorten , vond ik alleen een spoor in ‘beddingen van eenen geelen zandsteen (van het Zuid-ooste tot het Noord-weste zich uitstrekkende en 50° Zuid-oost naar het ge- bergte toegerigt) gelijk dien van de Baritto, aan de Soengie Karang Intan, zonder dat echter het aanrakingspunt tusschen zandsteen en Mikaschiste of Gabbro zigtbaar was. | „Welligt dat. de beddingen van een welke 5 dagreizen boven Mataraman, in de Sultanslanden, de rivier Kajoe Tangi doorsnijden, tot de secondaire en eigentlijke steenkolen behoo- ren, Pangngeirang Enne te Mataraman verze- kerde mij, dat groote massas van dezelven door de rivier blootgelegd waren, en zond mij nader hand , eenige pikols naar Banjer toe. — De opge- zwollene rivier maakte het mij onmogelijk de opvaart naar deze plaats te ondernemen. Het grootste gedeelte echter van. het golvende platland , hetwelk dit gebergte omgeeft, wordt door eene horizontaal liggende formatie bedekt, welke streeksgewijze hoofdzakelijk uit een meer of min vast konglomeraat van Awarts en bruin- ijzersteen, of uit dikke beddingen van eene roode, veel gyzerovied inhoudende klei bestaat, in welke eene laag van kwarts rolsteenen, het zij diaman- ten, hetzij goud en platina bevat. Lagen van eene witte kwarts en eenen krijtachtigen kalksteen, beide met fossilia van nog levende schelpsoorten vervuld, moeten ook in de strekking der Zautlanden, misschien onder de roode klei te vinden zijn, [ 109 } dewijl de losse’ stukken derzelve op verschei- dene plaatsen niet zeldzaam voorkomen. Deze’ formatie draagt alle kenmerken van overeenstemming ‘met ‘de boven ” beschrevene kwarts conglomeraten van de Doeson, en heeft zich gelijk deze langs de vroeger bestaande kust en tusschen verscheidene eilanden nedergelegd. Het wierd mij verteld, dat bij Goenoeng Lawak, in de roode klei, een praauw anker ‘gevonden was, hetwelk bewijzen zoude, dat het land reeds met mensclien bevolkt was, toen de Zee nog nabij het gebergte stond. | bidt Ik gevoel mij verpligt met betrekking tot de geologische verhoudingen van dezen diamant en goudrijken grond eenigzins omslagtiger te zijn door het volgende mede te deelen: “A. GOUDMIJNEN OF GOUDWASSCHERIJEN. Daar, waar de oppervlakte van den grond uit roode, meer of min met zandachtige deelen gemengde klei bestaat, ligt op eene meerdere of mindere diepte de goudinhoudende bank van kwarts rolsteenen. Op vele plaatsen zijn in deze klei door de inlanders eene menigte van putten tot op deze bank gegraven, uit welke zij den rijken grond ophalen, om in trechtervormige houten schotels van 2£ voet middellijn (doelang) het goud uittewasschen; (*) De tegenwoordig in (*) Op deze wijze gaat natuurlijk veel goud verloren, en bo- vendien blijft er meer dan de helft in den grond zelfs liggen. Voor de permissie, om op deze onvolledige en aan den metaal op brengst" nadeelige, wijze het goud te winnen, betaalt een Inlander eenen halven gulden zilver (eene soekoe) ’s maands, [ Ho} werking zijnde goudwasscherijen. liggen echter bijkans alle in, het rivier gebied van de Soengie Tabeniauw ‚ en worden op eene doelmatigere wijze door Chinezen heweukt. die verpligt zijn het tiende gedeelte van het gewonnen goud aan het Gouvernement afteleveren. De grootste goud wasscherijen. der Chinezen hi. stonden onlangs nog op de golvende vlakte van Poelo Ar ; s thans is deze streek bijna geheel uit— gewassclien en door het wegnemen der roode kleilaag, de grond 6 tot 8 voeten lager gewor- den. Sedert korten tijd hebben de Chinezen hunne werken meer tegen het gebergte aan, en gedeeltelijk i in het gebergte zelfs, waar deze roode klei tot op eene hoogte van Soo voeten tegen de helling van hetzelve aanleunt, verplaatst. — Daar zijn op eenen omtrek van omtrent 18 vierkante palen 12 mijnen met omtrent 150 mijnwerkers begonnen. ah De ligging en verhoudingen van den goudrijken grond is bij alle deze mijnen deze: In de valleien en aan derzelver hellingen ligt onmiddelijk op Serpentijn, welks oppervlakte zeer onregelmatig is, de roode klei, in eene dikte van z1o tot 20 voeten; meestal in het midden dezer kle: ligt eene niet scherp afgegrensde , van een tot 4 voeten dikke bedding van witte kwartssteenen. Deze bedding bevat in kleine stukjes en als fijn stof het goud en eene groote hoeveelheid magneetijzer- zand in zich; overal vond ik ook, tegelijk met het goud, korreltjes van Platina en van Osmium. Iridium ; het Palladium lieb ik tot nu toe onder Lut 1 deze. metaalkorrels nog niet kunnen ontdekken. Het is klaarblijkelijk , dat de roode klei vont- staan is, uit de ontleding van de Feldspaat , en amphibole gedeelten van de Serpentijn en andere diergelijke rotssoorten, en dat zij hare roode kleur aan het vele in owied veranderde gzeroxte- dul te danken heeft. De kwartssteenen komen uit de talrijke, deze gesteenten doortrekkende kwarts gangen voort, uit welke ook het meeste goud en welligt ook de Platina enz.; afkomstig is, Men _ vindt ook somwijlen kwartsstukken, op welke het goud nog vast zit; het verschijnsel dat het goud en de kwartssteenen in slechts eene laag voorkomen, is te verklaren indien men zich de in zee gespoelde klei enz. langs de oude kust door branding, ebbe en vloed in beweging gehouden denkt; waardoor de zware zelfstandigheden ge- legenheid vonden naar het diepste gedeelte, van deze slijk massa te zakken. | De wijze van bewerking der Chinezen is deze. Zij verzamelen door uitgraving en door het aan- leggen vanseenen dijk de wateren van eene beek. Van dezen dijk af wordt een van 1 tot 2 voeten breed, maar somtijds tot 20 en meer voeten diep afleidings kanaal uitgegraven tot aan de plaats, waar zijin eenen ruimen halvenkring of open vierkant den grond open gelegd hebben. De goud houdende kwartssteenen, klei en zand worden, vervolgens aan de monding of de mondigen van het kanaal gebragt, gezeefd en in houten bakken of doelangs het goud uitgewasschen; op deze wijze gaat zeer weinig van het goud verloren. [m2] Een werkman in zulk-eene- Chineesche mijn wordt gerekend 5 à 6 thail gods en meer gen jaar te ‘kunnen: uitwasschen. De: opbrengst der IC hiiobsehtef mijnen in ohefs district Poelo Arij, door 150 mijnwerkers bewerkt à 5 thail de man, zoude dus op 750 thail in een jaar, en de thail, ter waarde van f 6o:- zilver bere- kend, op f £5,0oo niet te hoog geschat zijn. Een inlander daarentegen wascht zelden meer dan de waarde van So duiten daags , ofschoon soms uit de putten, aan de helling van het ge- bergte gelegen, tot een reeal of f'2 zilver gewon- nen word. Daar hij op zijn hoogst honderd da- gen in het jaar wascht, zoo kan de opbrengst van zijn werk op eene halve thail of f 5o per jaar gerekend worden. Het getal van goud zoe- kende inlanders in het distrikt Poelo Arij, zal omtrent Soo bedragen; hetwelk eene jaarlijksche opbrengst van 150 thail of f gooo uitmaakt. De geheele jaarlijksche opbrengst van dit dis- trict is dus: Chinezen 75o thail, . …. . ‚f 45,000.— Inlanders 150 id., … … « = Q,000.— goo thail f 54000. — B. DIAMANT MIJNEN. Van deze heb ik alleen de in het kleine ri- vier-gebied van de Soengie Moloekka, aan den westelijken voet van het Ratoes gebergte liggen- de, en aan den Rijksbestierder en den troonop- volger van den Sultan toebehoorende mijnen [113 ] van’ Goenoeng „Jiawak, Tapang en Oedjoeng Moeroeng ‚ kunnen bezoeken. | De vlakte, opwelke,de drie wen gemd haainanas staan, is bedekt met eene ligtroode, „meer of min met zand gemengde vette klei, tot op eene diepte van 6 tot 7. vwademen. Ten-Noorde;, tegen Martepiera, en ten Zuide , tegen Poeloe Lampe, wordt deze klei door. het boven. beschreven kwarts en iijjzersteen- conglomeraat vervangen, „Onder de roode klei ligt eenen vadem diep eene laag , ‘bestaande uit brokken en rolsteenen meest van kwarts, ook van verschillende Syernieten, Diorieten en diergeliijke steensoorten , welke het Ratoes- gebergte zamenstellen. Zeldzamer worden in dezelve fragmenten van kwarts en mergel met versteende zeeschelpen van nog levende soorten (ostrea cardium), wier oorspronkelijke ligplaats ik niet gevonden heb, waar genomen. Door deze bank liggen de Diamanten los verstrooid, ver- gezeld van magneetijzerzand, goud en platina in dunne schubbetjes en kleine gehakkelde stuk- jes van gedegen ijzer. Opmerkenswaardig is eene soort van kleine rotssteenen in deze bank voorkomende. Batoe Timahan of Batoe Parak Intan genoemd, welke voor een zeker kenteeken van de aanwezigheid der diamanten gelden. Zij bestaan uit eene zeer zwarte verbrijzelde donkergrijze kwarts, in welke vele puntjes van iijijzerkies en van eene loodwitte metalische zelfstandigheid, welke ik voor platina moet houden , ingesprengd zijn; op de oppervlakte dezer steenen ziet men eene menigte gaatjes, als [14 | het ware uitgevreten , onder welke ik enkele aantrof, welke eenigzins regelmatig driekant ge- vormd zijn, even als had een Diamant-oktoeder met eene zijner driehoekvlakten daarin vastge- zeten. De Tinahan steenen bebben geheel het uitzien van een ganggesteente en het gezegde spreekt er voor, dat zoodanige kwartsgangen als het ei- genlijk moedergesteente der diamanten, te be- schouwen zijn; echter gelukte het mij niet, zul- ke gangen in het gebergte zelfs ter plaatse te zien. | Onder de diamantrijke bank stoot men we- der op eene ligtbruine fijne klei, welker dikte onbekend is. De winning der diamanten geschiedt op eene eenvoudige wijze. Er worden putten van 16 tot 64 vierkante voeten door de roode klei uitge- graven en met eene voering van dunne boom- stammen voorzien. Uit deze wordt het diamant— gruis opgehaald en op eenen hoop opgestapeld, tot dat men de onderste geele klei bereikt; ver= volgens wordt de voering weggenomen en de bovenste roode klei in het gat gestort, zoo dat de vierkante diepe put in eene ruime ondiepe ovale kom verandert, in welke water geleid wordt. Naar de grootte van het gat beginnen nu 20 tot 54 wasschers tot aan den gordel in het water zitten- de hun werk: eerst worden de grootste steenen uit het diamantgruis weggeworpen en daarna de kleinere door wijde bamboezen zeven daar- rus] vans afgescheiden ; ten laatsten wordt het fijnere &ruis- in de gewone houten bakken of doelangs irri nb u | ropboroinn «aso „Het geoefende oog. der. enen ede de diamanten gedurende de draaiende beweging: van het gruisvin de-doelang ; op het laatst blijft in de -doelang eene geringe hoeveelheid ‘magneet ijzerzand gemengd. met goud „platina “en »ge- degen. ijzer over; hetwelk tot. verder uitwasschen bewaard word 5 ook hier kan op eenen dag. wäs- schens. door elkander op eene waarde van -5o duiten aan goud gerekend worden, hand „In de: omstreken. der, kampongs ‘Goenoeng Lawak , Tapang en Oedjoeng Moeroeng,; be- staan tegenwoordig omtrent 200 gaten , in welke 5°a'4oòo wasscliers werk kunnen vinden; echter wordenalle-gaten ‘tegelijk. bewerkt. | „Het is‘ook bij deze: bewerkings wijze klaar= blijkelijk-, dat een groot « gedeelte van den grond tusschen de gaten onbewerkt blijft:liggen,, en de vraag is, of niet eene bewerking; gelijk die der: Chinezen in de goudmijnen, voorde aan het Gouvernement: toebehoorende Diamant- mijnen; doelmatiger zoude zijn. u „Daar deze mijnen niet aan het Geike taghalpeten; zoo zal ik mij over derzelver rij ke opbrengst, omtrent welke het bijkans. on mogelijk is, juiste opgaven te verkrijgen, niet ver der uitlaten. _ Mine op de plaats 1 neuoiene informatie en waarnemingen bij het wasschen doen mij. echter geloven, dat uit elk gat, de waarde der buiten [ MG jj gewone groote. diamanten medegerekend, dage- lijks het gewigt vaneen piat, gelijk aan:# karaat of een grein, dooreen gewonnen wordt; een-goede ongeslepene diamant van dit schik heeft: gene waarde van f 4. | sert De aan het Gouvernement. eigene mijnen: in het Bagattansche aan den Oost-kant van het. Ratoes= gebergte gelegen, was mij uitgebrek aan ‘tijd. niet vergund. te. bezoeken ; opmerkenswaardig is het echter, dat de bronnen dezer rivier van Bagat= tan, in welker gebied deze mijnen liggen, in:het- zelfde gedeelte van het gebergte Oostwaarts vloeij- en, uit hetwelk die der Moloekko rivier naar het Weste afloopen. Ds Bad Nog blijft mij. over te eer a in: red verre het voorkomen van de- platina op Borneo, als van een metaal, hetwelk, thans alleen; uit de mijnen van Brazillien, van. Choco in. Columbia en uithet Ural gebergte getrokken wordt, voor de Nederlandsche kolonien, van eenig ud zou= de kunnen worden. | h Na mijne terugkomst op. Java, vernam: lk dat reeds in het jaar 1851 de heer HARTMAN, «op. dien tijd Resident. te … Banjermassing , aan. den heer Drarp, dirigerend lid der natuurkundige kommissie ‚ eenige stukjes van Platina toegezon- den had, en dus als de ontdekker van: hetzelve in die gewesten moet beschouwd worden. De hoeveelheid van platina, welke wit de be- staande goud of diamant mijnen jaarlijks. komt, en welke tot nu toe als onbruikbaar onder den naam van padden goud (maas kodok).weggewor- Rp pr [17 J pen „wordt, naauwkeurig optegeven, valt mij thans onmogelijk ‚dewijl het kort verblijf in de- ze gewesten. mij miet toeliet: de hoeveelheid van platina, van welke eene zekere hoeveelheid goed moest gezuiverd worden, te bepalen. Bij nadering echter geloof ik „ dat door elkander op tien gewigtsdeelen „goud een deel platina aante nemen, eer te weinig dan te veel is. De jaarlijksche opbrengst van goud uit de mijnen van het district Poelo. Arij ‚heb ik ‚boven op goo thail-geschat; wij zullen 1ooo thail rekenen: zoo geeft dit eene opbrengst van. 1oo thail platina. Het is aan geenen twijfel onderhevig, dat. in alle andere mijnen van Borneo, het goud door plan tina vergezeld wordt. Rekent men dus voor de goud en diamant mijnen in het Vorstendom Ba= gattan, voor de aan den Sultan van Banjermas- sing toebehoorende diamant mijnen van Goenong Lawak , voor deszelfs goudmijnen in het dis- trict Nagara, voor de mijnen ‘van den Sultan van Kotaringin , en voor het door de Dajakkers aan de groote en kleine Beadjoe-rivier als hoofd geld opgebragte goud , vier maal zoo veel als voor dat van Poelo Arij, of 4oo thail, zoo verkrijgen wij voor de totaal opbrengst van Borneo’s Zuid- Oost-kust. 5oo thail. | « Volgens den heer CrAWEURD, (Hist. of the Ind. Archip. III. 482,) bedraagt de goud op- brengst der mijnen in «de Ghinesche kolonien van Mandoor en Montrado, op Borneos Westkust, Omtrent 88,652 oncen, waarvan het tiende ge- deelte-op omtrent 8000 oncen of 4ooo thail platina [118 | kan gerekend worden; begroot men de opbrengst van platina van geheel Borneo op 5ooo thail of 10,000 oncen of omtrent 625 oude ponden, zoo is dit volgens alle waarschijnlijkheid eer te-weinig dan te veel. De waarde der platina, welke in vroegeren tijd bijkans met die van het goud gelijk stond ‚is later door de rijke platina opbrengst, uit het Ura/- gebergte zeer gedaald; uit dit gebergte, welks geologische verhouding met die van ons Goenoeng Ratoes-gebergte eene opmerkings waardige over - eenstemming toont, werden in het jaar 1850 hon- derd en vijf puds of omtrent 4000 zeen platina gewonnen; | In Parijs, kostte in did de. ons 6 frank; Wenen de ons scheikundig gezuiverde blie 6E gulden; daarentegen ‘verneem ik, datin Rusland, eene platinamunt van een lood of eene halve ons gewigt, de hooge waarde van eenen ducaat of. omtrent, vijf gulden heeft. Ik: veronderstel , dat de in Pars tot eenen zoo lagen prijs (omtrent dien van het zilver) verkochte platina zeer onzuiver was, en geloof dus wel de waarde van drie gulden de ons voorde Nederlandsche markt te mogen rekenen; hetwelk voor de geheele opbrengst van 10,000 oncen platina eene waarde van f 5o,oon zoude geven. Schoon deze som niet van groot hetis zijn kan, zoo is echter optemerken, dat zij voor het grootste gedeelte zuivere winst is, dewijl, bij het uitwasschen van het goud, de platina van zelfs [119 ] mede gewonnen en vervolgens ook anders van het goud mechanisch moet afgezondenderd worden. Daar de Inlanders wegens deszelfs onsmeltbaar - heid hoegenaamd geen gebruik van dit metaal kunnen maken , zoo zoude deze zonder eenige onkosten verkregene stof, tot zeer lage prijzen voor het Gouvernement te verkrijgen zijn; welligt dat Nederland, hetwelk in zijnen grond geen zil- ver bezit, bij het muntwezen de platina uit zijne eigene bezittingen ter hulp trekken kan. Ik koester echter de hoop, dat mijne opge- gevene begrooting van de opbrengst platina, in vervolg van tijd, wanneer Borneo zelfs, en de tot één geologisch gebied behoorende naburige eilanden, Oostelijk, Celebes en Westelijk, Biliton, Banka en Sumatra, waar overal goud gevonden wordt, naauwkeurig onderzocht zullen zijn, meer dan eenmaal zal verhoogd moeten worden. -/ „fn, At bi beten D d CIN nog rt dd ori tu sdi 5 of Ada | ie Me Sain. EO rale datst mi PEG vans 4D “HBV 3 Caldes - dötuadan ab; mroodaul tid fe erad SAAN voobijr a | Sieb pe Prihabrij bu Hia E AN 2 | ‚oge KN (61 Cis nn id zg eco: oid N $ ä we ui, Pi ee, ‘ es oi oe gets ‘ nd, zee SEETER OF THE GEOLOGY or JASINGA JONATHAN BIEG TT CE BATAVIA, LEZE “1838. » is i 3 ì ML ; ie in „ ne Li ) cht eb f 4 wies Â: ü Mell td _SEETGE _GEOLOGY OF JASINGA. | | Nma edt to „Tue report, that Mr, Horner had, early in 1836, “discovered Granite in the rivers Ghi- madur and Chiara, on the South coast of. Bantam; suggested. the idea, that that rock might also exist among the defiles of the mountains, South of ‘Jasinga;, notwithstanding. that: the: Gunung Kendang intervenes and rises to ‘the je of at least 5,ooo feet above the Sea. Á rather doubtful and partially decomposed spe eimen; picked up in December in the Chiberrum;, at the Western base of the Gunung Gedé, helped to strengthen this opinion and a profusion of boul- ders, observed in the month of February follow- mg in the Chimangeunteung, which: flows’ along the- Southern sidevof the same mountain; seemed to confirm the fact. Fe Y It was however the 16th öf July before the weather and other circumstances admitted of any regular search for the situs of tlhrie Granite. « It had. been … previously observed, that the blocks, from which all former. specimens had been struck, decreased in size in proportion to their distance from the Gedé. It was therefore determined to commence a search from” the I [ 124 J Kampong Chisusu, at the S. W. corner of that mountain, and to trace the river Chimangeun- teung upwards to the mouth of the Chiserua, the largest ril, that pours down from the pre- cipitous, sides of the Gedé. The Chimangeunteung rises at the S. E foot of the Gedé, where it is mountain locked on all sides, except the deep and narrow defile, through which it winds its way, between’ the Southern base of the Gedé and the Gunung vlag ee an inferior range due South. … Proceeding upwards, the Chirempag is the first streamlet. worth mentioning, that is met. with, coming) from the Gedé. From’ Chisusu «to thús strearn. the bed -of the: river is formed mostly of a black schistose’ rock; -wliich in thefirst in= stance-dips towards the Gedé, or appears some- times to stand'on end (as at the small cascade of Masigit) and latterlydips from or: rises towards it. This-roek- contains: a small-portion of lime, asit slightly effervesces with’ nitric-acid. At-the spot, where tliis change of inclination ‘takes place, a stratum of above 12 feet thick of a wliite, soft, earthy rock protrudes itself between the black schist and occuúpies both sides of the river; the two rocks are merely ‘in simple contact, without any adhering or welding.” On this part of the river no’ other rocks appear in: situ; but the bed is Strewed with a profusion vof blocks of tra- chytes, of sedementary. rocks, of conglomerates, of immense masses of scoriee, of many tons weight; some of which stand 12 or 15 feet high and [125 } contain in their crewices aggregations of rock erystal and of plenty of Granite. Of the last stone the largest block observed was an oblong slab of about 10 feet long, 5 feet broad and 2 feet thick. It was among these that a cube of 2 feet of Gra- nite was found, cut through in the middle by a seam of very compact trachyte, about 8 inches. thick, so that the Granite on each side was entirely separated; still the whole adhered most perfectly and formed one solid block. This streaks cross both stones in the same continuous and uninterrupted line, as it were lines of fracture, that had gaped and closed to again; as the rock now shows ‚no disposition to break in that direction. From Chisusu to the mouth of the Chirempag is,about a mile in a straight line , and from this to the Chiserua a little less than £ a mile, On, passing the Chirempag, all trace of the Granite was immediately lost, and every attention failed. to discover a single bit of it, which led to the supposition, that its course must be down that stream; as it is nowhere visible on the sides of the Limbung, along which a small road winds and which had previously been examined. | | Continuing up the Chimangeunteung, the vol- canic rocks are found in situ and present a variety of position in their dip and beds; the river has in some places worn its way into ker to the depth of several feet ; whilst at others, where the texture is more compact, it is still forced to cascade over their rugged surfaces. The black schist and white earthy rock, mentioned in the early part [126 1 of: this account, again ‘suddenly appear, standing together nearly on their ends between the Trachyte beds, with which they almost form a right angle, as if they had stood in their present upright position before the volcanic matter had been poured out against them; they are respectively òf the thickness of 10 and 6 feet. „The bed of the Chiserua is cut out of the former black schist; as also a more decided lime- stone, which is however quite black, This ril is a mere ravine, worn out of the slope of the Gedé and presents little interest and no variety; the Granite certainly does not exist here; the water disappears sooner than most mountain streams and about half way up the Gedé a wall of perpendicular and impassable rocks rises up to the height of So feet. Crossing the mountain ridge at this elevation and proceeding Westwards, the Chirempag is met with at about 800 feet above, where it falls into tlie Clhimangeunteung and 1,000 feet below the summit of the Gedé. This is-a very interesting little stream; the rocks standing out boldly in all directions, of which the principal are sedementary. At the highest point reached these rocks seem to have undergone a general decay in situ and though they present to the eye every appearance of a solid mass, the hammer, instead of knocking off a fragment, sinks into a stiff yellow clay. Lower down, where here and there the volcanic rock thrust them- selves out to day, all symptom of decomposition again disappears; as if the contact had imparted [427 | a-durability, which the others do not possess, In one place a vein of trachyte is observed in- serted in a mass of sedementary rock, in the same manner as that of the Granite above mentioned; in this case however the igneous rock has im- parted a darker color and greater hardness to its immediate neighbourhood, than what is presented by the same rock, at alittle distance. In another spot, what appears to be a fine and close grained Granite, is seen; but as the igneous rocks and particularly the syenitie are known to assume occasionally the appearance of one another, ac- cording to the conditions, under which they are produced, the position seems rather to favor the idea of its being merely a variety of trachyte, The sedementary rocks are sometimes seen hori- zontal, then again perpendicular, or inclined at some angle to the horizon; as if the voleanic mâtter from below had so disposed them, after breaking up their original continuous crust. The Chirempag next falls inta a wide chasm of the rocks and, after running about hoo feet under ground, again flows out further down. Below this, the ordinary boulders of syenitic Granite again made their appearance for the first time in this stream; they were blocks of about 4 feet square and GE more than 100 feet above the bed of the Chimangeunteung. The original situs of the Granite has thus not been discovered; wherever that spot may be, yet it cannot be B distant. The blocks of all the Granites met with do not bear evidence of having % [128 } been much: rolled, ‘certainly not more than the other igueous rocks, with which they are associat- ed. The fact of the boulders increasing, both in number and size, as we approach the Chirempag, as also their total absence above its mouth, seems to point out that ravine with its mountain tor= rent as the path, along which its fragments have been conveyed. The head of the Chiberrum, in which the first specimen was discovered, is only separated by a narrow ridge from that of the Chirempag, and though the former river contains very few of these stones, yet the fact helps to confirm the where abouts of the Granite; as neither the Clikiam, which flows from the North of the Gedé, nor the Chidurian, which sweeps round its Eastern base, contains a single vestige of this stone. The Granite in site may be higher up the Chirempag than what has been examined; it may be concealed by the earth and dense forests; or the fragments, which we now behold, may have been thrown down at the period of the paroxysmal explosion of the Gunung Gedé, which has evi- dently been much bulkier at a former period and of which now only the ruins remain. During the period, that the Gunung Gedé of Jasinga was an active volcano, it appears pro- bable, that the Sea washed at least its base, if it did not entirely cover it. The volcanic liquid seems mostly to have flowed towards the South and West, or land side, where the trachytes are still found piled up ; if any discharge took place to- wards the North, it is enterily covered over by [ 129 | later formations; the round and isolated hill Gu- nung Ángsana, about five miles North from the Gedé, being tlie only spot, where the volcanic rocks are found in situ. That the sand and other light tufaceous matter, ejected from the crater, have fallen into water, and by its means been distributed, is proved by the regular strata, in which they are still observed, though no longer in a horizontal position, having been broken up and displaced by their subsequent elevation. Some of the lower beds of these volcanic ashes, resting upon limestone, contain a number of sea shells. The limestone itself abounds with similar pro- ductions and again reposes upon more ancient and black, submarine and tufaceous formations; numerous sea shells, as oysters and cockles being plentifal throughout. In these lower black strata, near Kampong Muncliang, were discovered two tusks appearing to belong to some animal of the genus Sus, but too fine for any of the swine tribe, now existing in the forests. Unfortunately they were in a very brittle state and almost erumbled in the hand; the enamel was still perfect, showing no marks of abrasion from water; so that they cannot have travelled far; proving, that at that early period some habitable land existed in the neighbour- hood, as is further confirmed by the numerous impressions of leaves and carbonized wood, whiiak some strata afford. | The strata of the different tuffs and lime are not conformable; that is, the different beds are not E 230 J exactly parallel. to eachother; from which we may infer, that their. elevation was not simul— taneous; but that the risings and deposits were, alternate and successive; long periods of tran— quillity sometimes intervening, during which the limestone was formed, The commencement ot the latter is plainly seen, where the black strata have been partially denuded; it is at first mixed with the subjacent black matter and by degrees becomes purer as it ascends, whereas its upper surface terminates abruptly and bears what rests upon it, without any intermixture, | Limestone is one of the most common minerals- found in this part of the country; it abounds in every part of the lower lands, as well as on the flanks of the mountains. The Gedé itself must have originally burst its way, not only through masses of Granite and sedementary rocks, as the seams or veins, they contain of trachyte, prove; but also. have borne up with it large beds of limestone, as in the case of the Chiserua, which is shut up in an elevated mountain defile, pre- cluding the idea of its having been formed there since the existence of the Gedé. The highest point, at which shells have been observed in Limestone, is in a black and very hard description, at the Western foot of the Gedé, near. the Kampong Kembang Kuning, in which the forms of Pectens and other bivalve shells may be seen at an ele- vation of about 1,000 feet above the Sea. The range of the Gunung Saribu runs out N. N. E. from the eastern base of the Gedé and [31 1 extends in “that direction for 10 or 12 miles; thus forming a snug and quiet bay of the parts now called Jasinga, which during the intermis- sion of volcanic activity would be highly conge- nial to the habits of the Zestacea, whose numer- ous remains still exist, and to those zoophytes, by which lime is supposed to be elaborated. ‘The supposition, Mrat Jasinga has formed a bay of the Sea at no very distant geological period is further borne out by the little elevation, which: it yet possesses above the Sea, although at the foot of the mountains and removed above 3o miles from the North shore, towards which the slope is very gradual. It is similarly situated, with respect to the Western ocean, about Welcome and Pepper bays, at which point the Sea is supposed to have formerly entered and, running between the Southern hills and the mountains Pu- lasari and Karang, to have joined the Northern waters, between the Chisidani and Onderandir rivers; thus having those volcanic mountains as islands across the bay, to break the force of the N. W. mousoon. | _ According to Mr. Houner’s observations, the Demang’s house at Jasinga is only 552 feet above the Sea; at Sajira, on the Chiberang, only 11 miles West, this height has decreased to 187 feet and at Lebak, 16 miles further in the same direc- tion, the elevation of the Residents-house is only 76 feet; the waters from this place süll find their way to the North shore. Westward still from Lebak, the whole district of Panimbang is [132 [ reported to beso low, that in tlie wet mousoon the Chiliman readily overflows its banks anda great part of the country becomes little better than a swamp; the cause of so much fever and mortality to the native inhabitants. The Chili- man flows into the Western ocean: _Volcanos have a tendency to destroy bende ves and, after remaining for centuries in a state of great activity, to lose all outward appearance of energy, their vents becoming closely shut up by the accumulation of their own debris. The volcanic forces however go on increasing with in and, finding no longer their accustomed egress, open for themselves ‘fresh vents at more distant points , or else swell and gain additional space by upheaving en masse the solid strata, by wliich they are shut in; an operation of this kind may have caused the rise of the Western end:of Java, thereby excluding the sea from its ancient do- minions. That the igneous agents are not yet extinct under Jasinga, may be inferred from the hot springs, that are occasionally met with. On the Western slope of the Gedé two separate apertures discharge waters of tlie temperature of 97° Fahrenheit, one of which has a very strong smell of Sulphur and about five miles West of tlhris, near the Kampong Séa in Bantam, is a well, whose waters indicate a temperature of 154°. The water of this latter well, when drawn out and left to cool, affords no other taste than that of ordinary water after boiling and only a very slight smell of sulphur is experienced, The water bubbles up F 133 through a ledge of rocks, to which it imparts a white color, which however shows no dis- position to effervesce with acids. When silence js observed and attention paid, a low, dull, rum- bling sound is heard at intervals and this is im- mediately followed by an emission of air bubbles and quiet again succeeds; Though the taste of the waters is insipid to man, the Buffaloes and other animals: are: fond of sipping it, when: it has cooled. All over the country there are a number of springs, known by the name of Seuseupan,' at which, in preference to the river, all animals drink ; these springs are now cold and have no €xtraordinary smell or taste, yet must possess sòme peculiar qualities, as the Buffaloes-are known to thrive better from frequenting them, The water of all these springs may have one common origin; but from the nature of the rocks and strata tliey pass through, some part with their heat more readily than others; while again those, which make their way across the miore decided sub- marine formations , arrive at-the surface at the ordinary temperature of the atmosphere. Large quantities of silicified wood are every where met with, known by the name of Batu Sumpur, as the natives suppose, that this hard wood alone is fossilized ; but the variety of grain, which is still preserved entire, does not counte- nance the belief, that the Sumpurs (COLBERTIA and CAPELLIA) are the ee, gn on EE this process hasacted. | | There are positions, which seem more goitsrabie [134 for slicafication. than others. A good drainage of the. percolating, waters -appears necessarys so that when that. medium has deposited the silex; which it-holds in solútion, it may readily run- off and make way fora fresh supply. Gonsequently. the greatest quantities are found lying above ‘the more. compact tuff and covered. by or enveloped in the loose, porous; superficial earth or-volcanie sands, and many of these emit fire when -struck byiron, On the contrary such wood, as-has been entangled in the, more compact and solid tuffs; still remains soft and may be readily -cut away with a knife. and, when fresh, presents every ap- pearance of common charcoal saturated with „wa ter and easily crumbles in the hand; these how- ever, when preserved dry for a few anal attain considerable -hardness and then offer effectual resistance to the knife, which extracted. them from their original position;-cases have: been observed of the two varieties being almost in contact, when the one 1imbedded in the close tuff was soft and friable, whereas its neighbour, that merely reposed on that formation, had become perfecty hard and solid. | L All these woods may have been brie mally;. car- bonized by volcanic action and thus preserved from putrefaction; this supposition. will account for the logs of stone of ro to 12 feet in length being found cracked across the grain, in irregu- lar lengths, yet still lying in the same continuous straight line, A mass of charcoal. would. easily give way under an increase of pressure; but that [135] the hard silex stone, often of 1; or 2 feet diame- ter, should so break, can hardly be conceived. That pressure has been experienced, when in a soft state, is shown by the flattened appearance of some specimens. The black color has drained off with the water percolating through them: many lumps, which have become externally white or of a reddish hue, are still black at the centre. JASINGA, 27th November 1857. JONATHAN RIGG. me Ge kad sik ard „& iede 8 etat %. 3 d dt tend Elen Ee erin peor G. kins y bis id EE Ed be reen oe. ddr Be , ah aen: 4% re ons ld rib ei red ope ee an, ‚jn mee ver hi hid Ei he atd ob, ei bod ht He tl OVER DE ONTWIKKELING WARMTE m PLANTEN. EENE PHYSIOLOGISCHE BYDRAGE XK, HASSKARB. BATAVIA. @ ed 11838. r Db pe) A: Rag ‚A 8 - | ‚OVER DE ONTWIKKELING VAN _ ramus IN ELANTEN, =DE erdee | “Reeds in Europa stelde ik veel belang in het twistgeding over de eigendommelijke * warmte- ontwikkeling, welke men onder zekere’ omstan= digheden bij sommige planten vermeende” opge- merkt te hebben; «en wel’ voornamelijk; om ‘dat dezelfde data’, dee sommige der meest geachte waarnemers aangenomen ‚ door andere niet minder uitstekende mannen ontkend en verworpen wer- den. “Eene “in deze gewesten zeer’ menigvuldig voorkomende plant (colocasia) gaf mij gelegen- heid, mijn verlangen, om dit onderwerp nader te onder zoeken, bot te vieren en alhoewel deze waar- nemingen nog geenzins als ‘geindigd kunnen be- schouwd worden en nog zeer vele punten in het donker blijven, zoo waag ik het nogtans dezel- ve hierdoor aan ‘het kruidkündige publiek en aan de vrienden der natuurgeschiedenis in ‘het algemeen medetedeelen, in de hoop, dat daardoor de waarnemingen vermenigvuldigd en voorname- lijk bij verschillende geslachten en aarden van planten. mogen in het werk gesteld worden ; waardoor dit twistpunt eene meer zekere basis [ 140) verkrijgen en de oorzaken van dit eigenaardig verschijnsel ontdekt kunnen worden. In de eerste plaats zal ik hier zoo volledig of onvolledig als het mij, bij de hier bestaande hulpmiddelen mogelijk was, de litteratuur over de warmteontwikkeling in de planten , zoowel in hiet algemeen, als bij het ontkiemen en einde- lijk in den bloeitijd derzelve mededeelen. Niettegenstaande het overbodig mogt schijnen, en'ik niet ontkennen, kan en. wil, dat vele mijner citata alleen, uit. de in, de hier aantelialen werken reeds. vermelde litteratuur ontleend, ja som- mige derzelve. zelfs niet met de oorspronkelijke werken vergeleken zijn, hetwelk in. deze van het centraal punt van alle. wetenscliappelijke werk zaamheden, zoo, verwijderde plaats niet mogelijk was, heb ik dit daarom, noodig geacht, om. dat in geene der over dit onderwerp. handelende ge- schriften de litteratuur daarvan, volledig vermeld is; maar doorgaans. bij het eene of hiet andere werk iets wordt aangehaald, hetwelk bij. het andere ontbreekt. Door deze aanmerking hoop ik mij vrij te waren. tegen de verdenking van met geleerdheid te willen pronken, of ook de eene of andere autoriteit te. veel aantekleven. Ik ben met elken grondigen natuuronderzoe- ken overtuigd, dat, autoriteiten, in. de. natuur- kundige wetenschappen alleen voor zoo, vergelden kunnen, als men niet, door eigene naauwkeurige waarnemingen dezelve tegenspreken kan : zoodra nogtans, onze eigene. waarneming-met die van ande- ren, ook van de meest geachte en bekende man- [ 141} nen, niet overeenstemmen, ís het pligt dezelve zonder schroom bekend te maken, wordende het echter alsdan eene even heilige verpligting, om met des te meer zorg en naauwkeurigheid bij de waarneming te werk te gaan. Dien ten gevolgelaat ik op de litteratuur over dit onderwerp mijne eigene, gedurende 6 weken in November en December 1857, gedane waarne- mingen volgen; waarbij ik alleen nog aanmerken moet, dat de daarbij gebezigde instrumenten, met eenen, als volkomen naauwkeurig en beproefd bekenden, normaal thermometer zijn vergeleken en de opgegevene temperatuurgraden op dit in- strument tot graden van’ Fahrenheit zijn geredu- ceerd geworden. y TD LITTERATUUR. „De dede bewaren volgens TIEDEM ANN ( Phy- siologie des Menschen I. p. 448) en GC. L. TrEvi- RANUS (Zeitschrift für Physiologie III. p. 265) wel is waar eene middelbare temperatuur, welke nogtans niet kan aangemerkt worden als het ge- volg eener warmte, welke zich in haar zelve ontwikkelt; maar alleen van de geringe warmte- leiding der houtvesels moet afgeleid worden, door welke de temperatuur der omgevende buiten- lacht slechts langzaam in het inwendige der plan- ten kan doordringen. Men heeft wel is waar dienaangaande verschillende tegenstrijdige, ge- deeltelijk door waarnemingen ondersteunde, stel- lingen te berde gebragt; doch de allernieuwste , zeer menigvuldige waarnemingen geven het hier ( 142 | boven medegedeelde resultaat. Vermits dit. on= derwerp», hier slechts „van „eeu „ondergeschikt belang Is „kunnen aangaande de „bijzondere lit teratuur. van hetzelve. de, beide hierboven enn haalde werken na gelezen. worden. | De zelfstandige warmteontwikkeling bij: re kiemen geeft Tromson (Syst. de Chimie, 5me édit. tom, IV. p.-544) bij de garst, welke als mout en „nog niet omgewerkt . waargenomen werd, op 100° Fahrenheit;aan. „Dit, schijnt ook door nieuwe. waarnemingen bevestigd teworden; men vergelijke daarmede EpwArps-rr Corins SUR LA GERMINATION. (Ann. des Sciences „Nat. 1854 II. p. 257, en voornamelijk. p+.270). Tu. DE SAUSsSURE, dltération de Pair par. la ger- mination et par la fermentation, (Mémoires de la Sociëté de Genève en extrait, en Annales des Sciences Naturelles 1854 II,-p. 270.) | De warmte ontwikkeling.bij. het bloeijen mel planten werd waargenomen door LAMARK (Ency- clop method, 1789 II, g article „Arum italic). Hij ontdekte dezelve, het. eerst. bij Arum italicum, waar dezelve zelfs door het gevoel te erkennen was; later (FL. Franc, II. p: 558.)-ook bij ‘Arum acten G. G. GMELIN,- (Flor. Bad. UI. p. 585, ). nam dezelve insgelijks waar bij Arum itali- cum. SENEBIER (Physiol. veget, III. p. 514) vond eene temperaluurverhooging van c. c15° Fahren- heit bij, Arum maculatum, op. den oogenblik, dat de bloeihozen uit hare scheden ten voorschijn kwamen. Huserrt, (Bory pe, ST. VINCENT Voyage dans les quatre principales iles des-mers [ 143 1 d’Afrique, IL. p. 66. De Vriese, (Lint. cit.) wil aan Arum vcordifolium?, bij het opgaan: van de zon, eene verhooging van 6o° tot 67° Fahrenheit waargenomen hebben, bij welke de mannelijke bloeideelen meer warmte ontwikkelden dan de vrouwelijke. Bory pe ST. VINCENT (L. supr. citat, p. 84) vond eene verhooging der: temperatuur bij Arum esculentum en in eenen art E igin bij Pandanus utlis. | Volgens Tu. pe SAUssURE (Annales de Chimie et Phys. 1822 Flor. Franc, XXI. p. 279 tot 286) werd een glas, met hetwelk men de bloem van Arum maculatum bedekt:had, van binnen zoo sterk aangeslagen , dat men den bloesem miet meer zien ‘kon ; £-van het zuurstofgas der inge- slotene dampkringslucht werd ‘door kolenzuurgás vervangen ; de geslachtsdeelen consumeerden het grootste gedeelte van de zuurstof ; hij nam: de- zelfde verschijnselen waar bij sars) dracuneulus, Cucurbita melopepo, Bignonia' radicans'en Po- lyanthus- tuberosus en beschouwt dien ten-gevolge de warmteontwikkeling als een gevolg ‘der spoe- dige verbinding van koolstof met zuurstof , waar = omtrent pe Canpouve (Biscr. Lehrb. der Bot. IL. p. 449) met hem overeenstemt ;” terwijl Biscuorr (L. c.) Ker Ohehiischi- rbe, als ‘van de verhoogde levenswerkzaamheid der bloemdee- len ‘af hangende beschouwt. TIEDEMANN, (Phys. des Menschen, 1. p. 452) gelooft daarentegen, dat zoo wel dit scheikundige, als het warmteont- wikkelende proces niet onderling van elkander afhangen; maar beide de gemeenschappeliijke, ge= [144 } lijktijdige uitwerking van één organisch praces zijn, Scnuures (Biscu. lc. 448) heeft bij Arum. maculatum gedurende 10 jaren deze warmteont- wikkeling waargenomen, en wel des avonds tus- schen 6en 7 ure het hoogst. H: Scnurrz (Brscur. le.) vond bij Calladinm pinnatifidum eene ver- hooging van warmte van 11°, Fahrenheit. Goer- PERT (Brscnr. l.c, p. 449) nam dezelve aan de zaadbuisjes bij A. dracunculus waar tot 3o® Fahrenheit. BERNHARDI (Roem. Arch, a Bot. III, p. 447) vond bij. verschillende, echter niet genoemde planten, tactu calidas, nec quemadmodum partes. plantarum ceteras, frigidiusculas arden sexuales). À, BROGNIART (A. Ann, de Museum. d’ Hist. Nat. 1854, p. 145. Linnea 1854 p. 150) vond bij Colocasia. odora, verscheidene dagen achter een, 17° Fahrenheit ; eene warmte, welke, des na- middags den hoogsten graad bereikte, dan daal- de, en den volgenden namiddag. weder rees: Des avonds was er geen verschil waartenemen tusschen de dampkringswarmte en die der bloem- deelen ; aan het onvruchtbare gedeelte van den spadix ontwikkelde zich meer warmte, dan aan de vruchtbare helmknoppen. Murray (Exper. Research. 1 N. Pp. 9) vond, dat de kleur der bloesems eenen zekeren invloed hier uitoefende en wel in dier voege, dat eene witte lelie bij 79° Fahrenheit geen verschil gaf; eene blaauwe Tradescantia, bij 77° Fahtenheit dampkringswarmte ‚ 79° Fahrenheit; eene gele Cistus, bij 76° Fahrenheit, 79° en een schar- [ 145 J lakenroode Geranium , bij 81° Fahrenheit; „870 aan wees, De nieuwste stans ies en breedvoerige waarnemingen eindelijk over de warmteontwik= keling der planten vindt men in het Zijdschrift voor Natuurgeschied 1I.D. 4, St. Amsterdam 18355, De Vriese, Proeven op de verhoogde tem peratuur van den spadix wan eene Colocasia odora) en deze leveren de volgende resultaten: Bij de Colocasia odora, door de schrijvers met Ärum. cordifolium bij HuBerT, vide supr. voor overeenstemmend gehouden, vertoonde zich. des middags om 2 ure, de grootste warmteontwikke- ling met 18° Fahrenheit, welke successief weder afnam, en 5 tot 44 dag aanhield. Bij 86° tot 88° Fahrenheit uitwendige warmte, was er geen temperatuurverschil waartenemen , hetwelk men aan de verhoogde uitwendige temperatuur toe schrijft. De tijd der hoogste warmteontwik- keling is die, wanneer het stuifmeel wordt uit gestrooid, De uitwendige vlakte van de bloei hoos toonde eene grootere warmte dan de in de- zelve nedergelaten thermometer aanwees; de onvruchtbare helmknoppen waren bij de eene waarneming warmer dan de naakte meeldraad jes; bij de andere was de warmte van de bloem- spits grooter; ook bij de Pothos umbraculifera werd een et van 1° Fahrenheit waargeno= men. Zoo verre de ten voerlikk der rale id wikkeling sprekende waarnemingen. ze Daarentegen heeft J.E. Smrru, (Art rod. fo Bot. [ 146 J 2. Ed. p. 92.) bij de Arum. maculatum geene verhooging van warmte kunnen waarnemen; ook Tu: pe Saussure /. sup. cit. kon dezelve bij Arum. italicum ‘niet vinden; eindelijk vond C. L. TreviRANus (Zeitschr. fur Phys: 11. 266.) nooit eene verhooging van Lemperatuur bij Arum. divaricatum, A. dracunculus, A. pedatum, A. sagittifolium , A. fornicatum, A. trifolia- tum, Caladium bicolor, Catadium viviparunt, Calla- aethiopica ‚ Pothos crassinervia P. lanceo- lata, P. digitata, P. violacea, P. cordifolia , niet tegenstaande de bloeihoos met de vingeren, de lippen en de tong onderzocht, ‘en gelijktijdig het benedengedeelte , hetwelk in de bloemsche- de ingesloten was, met den thermometer geme- ten werd. Somwijlen had er eene verhooging van x tot 1° Fahrenheit plaats , hetwelk vaan de na- bijheid van den waarnemer toeteschrijven is, al- hoewel de ‘bloeihoos voor het gevoel minder koud was, dan de overige deelen’ der plant; waarin TreEvrRANUs den grond vermeent te vin- den tot de aanname eener Aal van tem- peratuur. | WAARNEMING. 6. November. Op de kleine hofruimte mijner woning bevond zich eene Colocasia odora, van welke zich bereids eene bloeihoos geopend had en aan welke nog vele jonge knopjes zich vertoonden en welke ik derhalve besloot tot waarnemingen als de onderhavige te gebruiken; ik kon nogtans tot mijne verwondering heden geen verschil tusschen [ 147 ] de temperatuur, van een der bloesemdeelen en die der dampkringwarmte ontdekken. 7. November. Den volgenden morgen nogtans vond ik bij het betasten van de bloeihoos, aan het benedengedeelte van dezelve eene iets hoo- gere warmte dan aan hare spits; een verschil, hetwelk ook door den thermometer aange- wezen werd (cf, Tabula). Om 7 ure hield het benedengedeelte der schede de vrouwelijke sex- uaaldeelen en de vruchtbare helmknopjes zoo vast omsloten, dat de thermometerbal niet zon- der geweld konde ingebragt worden. Des middags vertoonden de geslachtsorganen geene verhooging van temperatuur meer; het maximum van het thermometerverschil was dus 5° tot 8°, Tot desavonds van den 10 November was er geen ver- schil tusschen de temperatuur der uitwendige lueht en eenig gedeelte der plant waartenemen. Op dezen avond. had zich de bloemschede vol- komen ontwikkeld en het liet zich vooruit- zien, dat dezelve zich gedurende den nacht zou openen. | 11. November. Werkelijk vond ik dezelve des morgens om 1 ure half geopend en aan de bloemspits van de bloeihoos (spadix) een tempera- ratuurverschil van 2° Fahrenheit: om 6 ure was de schede volkomen open en stond achter den spadix regt op, even als een schilderhuis achter den schildwacht, derzelver uiteinde eenigzins over de bloemspits overhellende: het benedengedeelte van de schede, hetwelk het vruchtbeginsel en de vruchtbare meeldraadjes omgeeft, was niet vast [ 148 ] gesloten. Om 7 ure begon de warmte te ver- minderen nadat de spadix eene vrije warmte van 17° Fahrenheit ontwikkeld had. Om 8 ure moesten de verdere waarnemingen gestaakt wor- den, vermits de zon hare stralen op de plant, zoo wel als op den thermometer schoot; ook gedurende het overige van den dag werd ik be- let om mijne waarnemingen te hervatten. 12. November. Den volgenden morgen maakte de bloemschede met de bloeihoos (spadix) eenen hoek van omtrent 70°, was nog stijf en geen- zins aan het verwelken, zoo als ik dit verwacht had, vermits ik dacht, dat het proces der be- vruchting , alsmede dat der warmteontwikkeling geeindigd was. Bij het betasten van de spits van de bloeihoos, kon ik dan ook geene warmte- ontwikkeling ontdekken ; maar vond dezelve duidelijk aan de bovenste onvruchtbare meel- draadjes. De thermometer wees op deze plaats eene vrije warmte aan van 12,8° Fahrenheit; nogtans verminderde deze warmte zeer spoe- dig en het vallen van regen belette verdere waar- nemingen, terwijl nu spoedig geen verschil meer plaats vond. Toen ik hierop de merken on- derzoeken wilde en tot dat einde het geslo- tene benedengedeelte der schede opende, vond ik dezelve gevuld met een melkachtig, tamelijk dik , vloeijend vocht, hetwelk ik voor een wa- terachtig hier afgescheiden vocht hield , in hetwelk de nergens als stuifmeel waartenemen zaadkor-. reltjes zwemmende waren. De merken vond ik, na het afloopen van het hier gemelde vocht, be= [149] dekt met eene witte, geleijachtige, kleverige stofle, doorwelke de gele, drielappige merken door- schemerden. In de bovenste kringen aborteren de vrucht- beginsels somwijlen zonder in volmaakte appen- dices overtegaan en aan deze ontiijdige vrucht- beginsels sluiten zich de vruchtbare helmknoppen aan , van welke alleen de benedenste reijen zich splijten, terwijl de bovenste wasachtig aan el- kanderen kleven en de schubachtige afdeelingen zich alleen door duidelijk zigtbare lijnen erkennen laten. Op deze vruchtbare meeldraden volgen omtrent 10 tot 15 horizontale kringen van ont- wikkelde meeldraadjes, omtrent 1 tot £ duim hoog , welke digt opeen staan en zich ook bij het bevruchtigingsproces openen: het is ‘hier, waar de warmteontwikkeling op den oden dag plaats vindt. Op deze onvruchtbare antheren volgt het zoogenaamd naakte aanhangsel van de bloei- hoos ; bij naauwkeurig onderzoek ontdekt men, dat ook dit niets anders is als de bloeihoos, be- dekt met digt op een gedrongene beginsels van de matrix of van de als het ware nog niet vrij ge- worden helmknoppen. Deze beschouwing kan wel ligt de juist hier plaats vindende meest belang- rijke warmteontwikkeling eenigzins ophelde- ren. | | | ok 16. November. Op den 16 November bedroeg de grootste vrij gewordene warmte 22° Fharen- heit insgelijks aan het bovenste zoogenaamde naakte gedeelte der bloeihoos, terwijl de meel- draden slechts een verschil van 7, 5° Fahrenheit [ 150 J aanwezen. Den volgenden morgen was de bloemschede reeds naar beneden gebogen en maakte met de bloeihoos in het benedenste nog gesloten gedeelte der schede eenen schuinschen hoek; de hoogste, aan de meeldraden vrijgewor- den warmte , bedroeg g° Fahrenheit. 21. November. Op den 21 des morgens was het verschil tusschen de hoogste warmte der bloeihoos en der uitwendige lucht 25° Falhren- heit; aan de meeldraden slechts 14°; den dag over maakte ik menigvuldige waarnemingen zonder eenig verschil op te merken. . 22, November. Den 22 des morgens stond” de bloemschede weder regtop onder eenen hoek van omtrent 70° en de meeldraden toonden eene warmte van 85° Fharenheit. 29. November, De waarnemingen op 29 le- verden omtrent dezelfde resultaten op; nogtans steeg de temperatuur iets hooger, even als op den daarop volgenden morgen, als wanneer de temperatuur der meeldraden die der dampkrings- lucht met 6° Fharenheit te boven ging. De gelijkvormigheid dezer waarnemingen be woog mij eene verandering in dezelve te maken, en in plaats van de natuurlijke levensverschijnsels, konstmatige te verwekken, ten einde daardoor welligt eenige ophelderingen te verkrijgen over de inwendige betrekkingen van de oorzaak dezer warmteontwikkeling,. 3. December. Tot dat einde sneed ik, na dat op den 5 December de temperatuur van de bloei- hoos den hoogsten graad bereikt had, om 8 ure [151 J des morgens’de-bloeihoos tot op de onvruchtbare meeldraden zoodanig verticaal door, dat de sne- de beneden ter zijde loopend de eene helft van de bloeihoos wegnam. Dit afgesnedene gedeelte bragt ik onmiddelijk aan den omtrent 10 passen van daar ‘opgehangenen en 79° aanwijzenden thermometer en omsloot met hetzelve deszelfs kogel, “waardoor deze nog tot op go® Fahren= heit rees ;. hier dient nog. aangemerkt te worden, dat het de buitenvlakte van den spadix was, welke met den kogel van den thermometer in’ aânraking kwam; gelijktijdig met de hier gemelde insnij- ding ‘had ik door eene- horizontale snede, de bloemschede (spatha) afgezonderd en daardoor alle de vruchtbeginselen blootgelegd, welke ik ook thans weder door eene kleverige stoffe bedekt vond. Uit de beide. insnijdingen welde vrij ruimschoots een helder vocht uit. Reeds-na ver- loop van 1 à 14 minuut was er geene verhooging van temperatuur meer aan de bloeihoos waar te nemen ; na 5 minuten was de wondvlakte der bloeihoos, daar waar dezelve met kommerlijke lielmknoppen bedekt is, reeds droog, aan de spits en het bovengedeelte zamengetrokken en de bloei= hoos verwelkende. De doorgesnedene onvrucht- bare of ten minste kommerlijke helmknoppen waren op de wondvlakte rood. 4. December. „Den volgenden morgen toonden de vruchtbeginsels en de benedenste helmknoppen, als naar gewoonte, eené ie mene van eenige graden aan. 10. December. Des morgens was de tempera- [152] tuur der bloeihozen- 96° Fahrenheit, bij eene warmte der dampkringslucht van'-76, 8° Fahren- heit. Ik nam de bloemschede even als vroeger door eene circelvormige snede aan derzelver be- nedenstgedeelte weg, zoo dat alle vruchtbegin- _sels ontbloot. werden, om de uitwerking van deze eenvoudige wond nader te leeren kennen. Aan- vankelijk werd daardoor eene kleine irritatie im de warmteontwikkeling « veroorzaakt , dalende bij dezelfde uitwendige temperatuur de thermo meter tot op 94,8° Fahrenheit. Doch reeds ten 47 ure vertoonde de bloeihoos, bij eene wit- wendige temperatuur van 78°, eene warmte ver- hooging van 20° dus 98° Fahrenheit. Thans doorsneed ik den spadix tot op @ van het boven- ste, onvruchtbare gedeelte, waar de thermome- terkogel bevestigd was, en hield een andere thermometerkogel tusschen de beide doorgesne- den deelen ingeklemd. Deze thermometer rees dadelijk tot op g7°; slechts aan de randen der doorsnede werd een weinig vocht afgescheiden. De aan de buitenvlakte der bloeihoos vastge- maakte thermometer vertoonde op den oogenblik geene verandering: 5 minuten c.c‚ na de insnij- ding stond dezelve nog op 96° en om 7 ure, bij 75,8° dampkringwarmte, op 94,8°. Ik door- sneed nu de bloeihoos tot beneden den. uitwendi= gen kwikkogel; de oppervlakte van de snede was digt bij de eerste snede, niet in de nieuwe ver- lenging derzelve, g4,5°; terwijl aan den uit- wendigen thermometer geene verandering waar- tenemen was; om 38 ure stonden de beide ther- [153 J mometers, zoo aan de inwendige als uitwendige oppervlakte van den spadix, nog op. 94°. Nu verlengde ik, de snede tot in het midden der on- vruchtbare helmknoppen;, als wanneer de inwen- dige oppervlakte der bloeihoos slechts 87°. gaf ; de doorgesnedene deelen bleven beneden in ver- band, doch gaapten boven wijd van een; de thermometer aan de uitwendige oppervlakte van de bloeihoos toonde, een oogenblik na het door- snijden, 89,5° Fahrentheit, bij 81° luchttem- peratuur en omtrent 12 tot 2 minuten later reeds 86,5°; door het gevoel was geene temperatuur- verhooging meer te ontdekken; de doorgesne- dene deelen van den spadix werden slap en be- gonnen te verwelken; aan geene der wondvlak- ten werd vocht van eenig aanbelang afgeschei— den; slechts eenige droppeltjes vertoonden zich op de benedenste sneevlakte; omtrent eene minuut later stond de thermometer aan de bloeihoos op 84,59, bij eene dampkringstemperatuur van 81, 0°. Op deze hoogte bleef hij nog omtrent 4 uur staan, als wanneer de verdere waarnemingen door de op de plant schijnende zon afgebroken moes- ten worden, u | | 11, December. Den volgenden morgen. was het bovengedeelte van den doorgesneden spadix geheel ineengekrompen; doch gaf reeds het gevoel, in de nabijheid van de vruchtbare, niet doorgesnedene helmknoppen, eene verhooging van temperatuur te kennen. Om 57 ure bedroeg de- zelve 82,59, bij 75° luchttemperatuur ; om 38 ure 80°, bij 77° dampkringswarmte. L 154 | 14, December. Des morgens om 6 ure verwij- derde-ik de zich even openende bloemschede en vónd ik eene temperatuur aan het bovenste derde gedeelte van 83,8°, bij eene luchtwarmte van” 75°; die van het middenste gedeelte was 93,5° en die van het benedenste 87°. Om 57 ure gaf het middengedeelte van de bloeihoos, ‘bij de- zelfde luclittemperatuur, slechts 89°, zonder eeni— ge bijzondere oorzaak van deze daling te kunnen opgeven. Ik sneed nu het bovenste, derde ge- deelte van de bloeihoos horizontaal af: de warm- te van het afgesneden gedeelte bedroeg nu 87°; die der sneevlakte van de bloeihoos 88°, terwijl de temperatuur van de uitwendige oppervlakte der bloeihoos onveranderd bleef; na 5 tot ro mi núten was de oppervlakte van de doorsnede met uitgestort waterhelder vocht bedekt, en de thermometer, aan de buitenzijde van het mid- den ‘der bloeihoos, toonde 89°; om 7 ure, bij 76° luchttemperatuur, go,5°: het uitgestorte wa- terheldere vocht, op de tong genomen, had eene laauwwarme, flaauwe smaak, omtrent als klap permelk , welke door de zon verwarmd is, doch tevens een weinig scherp: het afgesneden-stuk , met de sniijvlakte tegen den thermometerkogel gedrukt, gaf nog 87° warmte aan; de afscheiding van vocht op de wondvlakte ‘van den. spadix nam toe en de “thermometer toonde nog” ma tien „minuten 84, 5°; bij dezelfde luchttem pera- tuur. Om 28 ure stond dezelve, bij- 77° lucht- warmte, op 85, 2°; terwijl het afgesneden stuk, hetwelk reeds aanving te verwelken, noe’ 85° [ 155 aanwees. Ik sneed nuvandermaal een eenen duim lang stuk van de bloeihoos. af, —z00 ; “dat ‚de sneevlakte zich digt boven den kogel van den hier vastgemaakten thermometer bevond; _oogen- blikkelijk gaf de thermometer geêne. verdnde- ring te kennen; de beneden. vlakte vän- het afgesneden stuk gaf. 84° aan; om 8 ure (stond, bij 80° luchttemperatuur, aan de buitenvlakte van het midden der eephondsf de thermometer op 85° F ahrenheit… | k Seed tael 15. December. Den” volgenden morgen” > het zich reeds door het gevoel een” verschil “van temperatuur erkennen,’ hetwelk even «als bj de vroegere waarnemingen op ‘den tweéden dag aan de onvruchtbare helmknoppén het: hoogst was en bij: eene luchttemperatuur ‚vam 74, 52, 84, 5° bedroeg. De-horizontale oppervlakte. der gisteren. gemaakte doorsnijding. was met eenen grooten droppel van het boven vermelde klare, flaauwe en iets scherpe vocht bedekt. „Om 7 ure toonden de onvruchtbare meeldraden eene warmte van 82°, bij eene dampkringstem- peratuur van 77°; ik stak nu een fijn mes, “be- neden den. thermometerkogel in de „bloeihoos ‘en spleet dezelve van hier af tot op den grond der bloemschede; de thermometer daalde na 5 minuten tot op 81°; om 7} ure wees de thermometer bij de onvruchtbare helmknop- pen slechts 80°, bij 75° luchttemperatuur , en om £8 ure dezelfde warmte bij 80° luchttempera- tuur, [ 156 J Bloeihoos, Meeldraden, PA j 5 B , ker Ë Ë sl =| bo d 9 g El | danmerki nnen ZElSerslslsjel à WIEH IE Ae SI <1 SElslelagl8l £ 5) Ln Se Jd 7 B | > bel BS O0 sd 5 Y = Al» le alZlAlal > 7 76,8 82,2 ) 82,2 7732 33,0 L 8755 IJ 87,5 Ì Mb kad a AE ech kt dtm se me le, 93,0 89,0 87,0 7430 bles NT se) hd UI 83,0/83,0| 83,0 | Iets verminderd. 87,0/82,5{ 30,5 | Zwakke reuk. 05 80,51 80,5 f ‚id, regen. „580,5 80,5 | id. id. NEEN ON NV | BNA btn f 2 re) Lal O 87,0 Deer 1616 (zaal 870 [Bosf | | Zeersterkereuk. reuk. 925 [Taks le) en | Ras ir) ar 9739 go,0 86,0 83,0 7440 80,5 Zwakke reuk. 7455 81,5 id. NTO EN EIT NV j ine pin he | hen Î ci ge ur le) 75,0 80,5 FK TE 11.5 92,0 ie EE 80,5 | Zeer sterke reuk. id. 770). 290. p oF oe Hz70ol zoo Ff | | Zeersterkereuk. 7550 89,0 83,0 id. 76,0 93,0 3,0|83s0f 83,0 id. co cs oo Pp O O hed hed hd 1 nr Or U co od to O hed hed A 6 65 | 7155 | 930 [B2,5/82,5| 82,5 i 65 | 730 | 950 [34,7|84,7| 84,7 id, 6% | 73.0 96,0 {87,0/87,0|' 87,0 id. 7, | 23:9.|. 940, [8555/35:5) 87,0 id, 25 7450 94,0 |85,0/85,Of 85,0 id, 78 [7725 | 945 [8355/83,5| 8355 id. 8 | 79,0 96,0 |85,0/85,0f 85,0 De zon werkt reeds op den [8E | 80,5 96,9 |86,5186,5| 87,0 id. [thermometer. 6 [740 | 2740 |80,5|7755| 7755 | Zwakke reuk. 65 | 7450 | 740 [82,5178,5| 28,5 | id. aol 6 | 72,5 |9o,ol94,0|85,0176,5f 78,0 | Zeer ed reuk. 6% | 72,5 |900/95,0}85s0[81,5f 78,5 | ri 6ë | 7255 9740|8354 [7955 | d. 7 7455 970 , 82,5| 8 | 79,0 89,0f 8555, zo 6 f 2730 | 79,0 Zwelt reuk. [ 157 J AANMERKING. Op de den 1oden December doorgesneden, met de plant in verband geblevene deelen van de bloeihoos had zich op den 15den eene schimmel ontwikkeld, welker beschrijving ik hier vermeer te mogen inlasschen. Regtopstaande , eenvoudige, ongeleedde draden, welke alle vruchtbaar zijn; op de iets knodsachtig verdikte einden’ der draden is eene menigte, zeer kleine , ‘spilvormige , doû= kerblaauwe sporidien- tot een zwart kopje ver- eenigd ; den tweeden dag vallen deze af en hian- gen zij overal aan de draden , welke daardoor eene naar het staalblaauw hellende kleur verkrijgen, terwijl zij er vroeger waterkleurig uitzien. De lengte der sporidien is omtrent gelijk aan de dikte der draden, bedragende hare breedte aan- vankelijk £ tot £ van hare lengte. De draden staan zeer gedrongen en zijn omtrent eene lijn hoog. Dientengevolge zoude deze schimmelsoort naar F. Nees VAN EseNBEK en HENris op de vol- gende wijze dienen gerangschikt te worden. Hypomycetes mucedinei (echte schimmel) en wel eene van de mucedines botrytidines. Onder deze komt zij het naast bij aan Haplotrichum Lk., van welke zij zich nogtans genoegzaam onder- scheidt door de ongeleedde draden, spilvormige sporidien en knodsvormige verdikking der draad- spitsen. Van Pinicilium Lk. wordt ziij, hoe- zeer ook in den uitwendigen habitus met dezel- ve overeenkomende, genoegzaam onderscheiden , door dezelfde kenteekenen , als van de Haplo- trichum Lk. [ 158 | Mogt deze vorm nog niet elders ontdekt en beschreven zijn, dan zoudesik ‘dezelve noemen Henrya en sop de volgende wijze charakteriserent „Floccis erectis, simplicibus, inarticulatis „om nibus fertilibus, sporidiis fusiformibus , flocco- rum; apicibus clavatis globose insidentibus. Tot hiertoe is, van. dezelve slechts deze. eene species bekend, aaalke ik Henrya-Neesii noem, om «daardoor mijnen eerbied te kennen te geven voor de groote, verdiensten „ welke. deze mannen zich, ten opzigte van, de leerder. „cryptogamische, gewassen, verworven hebben. r BaraAvra, December 1857. _K. HASSKARL. BEKNOPT VERSLAG OMTRENT DE TE AMBOINA, GEDURENDE 1838 HEERSCHENDE ZIEKTE, P. Ff. Schindele, Chururgjn der 3de Klasse, BATAVIA. Be >vr1838. » Lutosa huma nihil stabile est’, Senecae natur. quaest. 1. 2, c. 27, BEKNOPT VERSLAG OMTRENT DE TE AMBOINA., Gedurende 1838 heerschende ziekte. Emm De te Amboina van de maand Februarij tot de maand Junij van het jaar 18358 heerschende ziekte begon niet plotselings door het aan-. tasten van meerdere individus; daar zich reeds in de maanden November en December van het voorgaande jaar sporadisch voorkomende koort- sen van eene bijzondere zztensiteit vertoonden. Het karakter van deze koortsen was gastrisch- bileus met de hevigste suppressio virium ver- gezeld, welke spoedig in adynamie overging. De Typus der ziekte was op dien tijd re- mitterend en wel, even als de op Java voorko- mende adyrnarmische koortsen, met onregelmatige en hevige verheffingen, zoo dat niet zelden de tweede of derde aanval doodelijk was. Met den aanvang der regenmoesson, in de maanden April en Mei, bleef de staat der ziekte dezelfde; maar de zrtensiteit der ziekte vermin- derde en wel op die wijze, dat bij langere tus- schenpoozen de koortsverheffingen minder hevig verschenen en de ziekte langzamerhand den zypus eener febris intermittens quotidiana of tertrana aannam. | L { 162 J Het getal ‘van in ‚de smaand Februarij 1838 ziek gewordene individus is tot heden toe sleclits-met de in dit tijdperk overledenen ver- minderd; daar alle ín vroegere maanden zwaar zieke individus thans nog door ‘tusschenpoozende ‘koortsen aangedaan zijn, welke evenwel, na twee of drie ‘aanvallen, weken lang wegblijven en niettegenstaande de aanwending van ‘koortsbast en chinina op dezelfde wijze wederom verschijnen; zoo dat gedurende ‘eene lange reconvalescentie , koortsaanvallen met huidziekten van eenen schronischen aard afwisselen, welke als gevolgen der grondziekte optreden en uit schurft, gan- graeneuse zweren en étterbuilen bestaan: soms wordt delijder door eene paralytische affectie der ledematen nog langen tijd aan het ziekbed gebon- den. Alzoo hebben al de inwoners eene bleek gele kachectische kleur, welke tegenswoordig de diagnosis der heerschende ziekte niet moeije- dijk maakt. Door deze korte beschrijving van de verschij- ning en den loop der ziekte valt het van zelf in het oog, dat zij niet met den naam van Epidemie kan bestempeld worden , daar zij zich ontwikkeld heeft uit aanwezige, aan de gesteld heid der plaats eigene en daaraan vast ver- bondene oorzaken, welke reeds vroeger dezelfde ziekte, ofschoon in veel minderen graad, hebben doen ontstaan ; want de febris intermittens maakt alhier de heerschende ziekte uit en moet even zoo goed als Endemisch beschouwd worden bij volwassen menschen , als het bij kinderen zijn L 163 J de serophùlae, welkemen op Java zoo zeld#4am ziet voorkomen.(*) Het is overigens algemeen bekend, dat deze twee ziekten huisvesten op drooge moerasgronden, zoo als hier ter plaatse gevonden worden. De loop der bijzondere ziektegevallen op de grootste hoogte der ziekte was spoedig en ver- toonde zich onder eenigzins eigenaardige sympto- mata , van welke de volgende de voornaamste wa- ren. In den beginne zware, maar niet lang aanhouden- de koude, op welke een toestand volgde van hitte met de hevigste hoofdpijnen vergezeld, welke de voorafgaande koude zoo wel in intensiteit als in duur overtrof en op welke geen zweet volg- de. (*) Het onderscheid door den schrijver alhier gemaakt, tus- schen Eudemie en Epidemie, zal wel zoo gaaf niet aangenomen kunnen worden en schijnt eenigzins gezocht…—Elke ZEndemische, zoo wel als andere, ziekte toch, welke onder eenig volk meer dan gewoonlijk heerschende wordt, vermits zij een grooter aantal individus aantast door oorzaken, welke zich onder zekere om- standigheden ontwikkelen en gedurende een langer of korter tijdvak blijven bestaan, om als dan wederom te verdwijnen, ont- vangt den raam van Epidemie, De meeste acute ziekten treden op deze wijze van tijd tot tijd Epidemisch ten voorschijn door ver- anderde Kosmische of zellurisch-atmospherische of andere omstandighe- den —: hoezeer dan ook de alhier beschrevene ziekte van de gesteldheid der plaats afhankelijk en in zooverre als Endemisch most te beschouwen zijn; moet zij echter in dit geval als Zpide- mie aangemerkt worden, uithoofde van hare ongewone algemeen- heid en hevigheid, welke in allen gevallen toe te schrijven zijn aan bijzondere, in dit tijdvak heerschende, niet voortdurende zellurìsch - atmospherisch of andere invloeden. Red. [ 164 J Daarbij was het sensorium soporeus aange- daan, welke toestand met den tweeden aanval zoo zeer toenam, dat eene apoplexia sanguinea dikwerf. het leven deed eindigen of wel bleef de lijder meerdere dagen in dezen toestand, alvorens de geringste remissie zich vertoonde. De ingewanden der borst waren niet minder met bloed opgevuld; welken toestand de lijder kenbaar maakte door hevige benaauwdheid en angst, welke in hevige gevallen gestadig bleef aanhouden en de krachten door gemis aan rust en slaap zeer spoedig uitputte. In verband hiermede en daaruit is ook te ver- klaren de eigenaardige aan deze ziekte even als aan alle adönamische koortsen eigene pols: deze verscheen bij den eersten opslag regelmatig en niet zeer versneld ; maar oplettend beschouwd, was hij veel zwakker en zeer ligt comprimeer— baar, zoodat ik denzelven het best met den naam van veneusen pols beschrijven kan. De maag was het eerst en het meest aange- daan; hetwelk zich ook door het beslag der tong , welke vaneene ligt gastrische tot eene gas- trisch — bileuse verschilde, alsmede door eene zekere gevoeligheid en spanning van het scro- biculum cordis toonde en eindelijk bewezen werd door hevige brakingen, welke in den beginne eenige verligting aanbragten. De dorst was onmatig en door geene soort: van dranken te stillen. De Aypochondria waren sterk opgezet en bij de zachtste drukking gevoelig, hetwelk zich even= [165 ] wel meer tot het linker dan tot het regter be- paalde, De omtrek van den buik was zelden of nooit gevoelig en slechts gedurende den koortsaanval opgezet en gespannen. De ontlastingen vermeerderden zelden # inde meeste gevallen verminderden zij: de turgescens was naar boven overheerschend, | De pisafscheiding was zeer sptargaann, bran- dig en de pis purpurrood. De huid was algemeen met eene gele kleur bedekt, welke zich tot op de conjunctiva- van het matte oog uitbreidde. De temperatuur der huid was slechts weinig verhoogd ; daarbij was zij droog en slap voor het gevoel; de turgor vitalis was zelfs in de hitte verminderd, zoodat het beeld der ziekte inhet al- gemeen den toestand van adynamie volkomen uitdrukte. | | Pijnlijke aandoeningen van het hoofd, deliria blanda, bij eenen kleinen zamengetrokkenen pols, als mede pijnlijk gevoel in den streek der maag, milt en lever gaven dikwerf den schijn van activiteit en orgasmus. De milt in het bijzonder werd in de meeste gevallen zoo zeer vergroot en verhard, dat men haren enormen omtrek van buiten met het gezigt duidelijk kon waarnemen. Onder vermindering der beschrevene kentee- kenen der ziekte stelde zich op de bovengemelde wijze de langdurige convalescentie in , meestal met huidziekten vergezeld, onder welke de schurft de zachste vorm voorstelde : zoo’ lang deze ziekte [ 166 } bestond namen de krachten, van den lijder wel niet veel toe, maar zijn algemeen gevoel was zacht en harmonisch, zoo dat hij zich: veelal met eene volledige herstelling vleide De zweren, welke zich het meest aan de voe ten vertoonden, waren soms ligt en oppervlak- kig of exulcerationes folliculorum sebaceorum: soms hadden zij een kwaadaardig gangraeneus karakter, voor al. wanneer zij op den voorvoet geplaatst waren „Zij hadden eenen donkergrijzen, smerigen grond en hooge afgescheurde randen: of: zij waren gedurende de uitbreiding van de zweer met een donkergrijs vlies bedekt: vocht of etter scheidden zij niet af en zij hadden daarom het. uitzigt van bedorven gekookt vleesch. Ook deze zweren beterden of verslimmerden naar mate van het voorhanden zijn of zwijgen der koorts; want zoodra de koorts verdwenen was bemerkte men gewoonlijk aan den rand der zweer eenige kleine zwarte puntjes, welke eenige lijnen diep in dezelye indrongen en alzoo door hunne vergrooting een ulcus in ulcere daarstelden, De gangraenescentie zonder bemerkbare. voor- afgaande ontsteking schijnt mij de gangraena criti- ca volgens G. FRANK te zijn, van welke deze schrijver echter geene breedvoerige beschrijving geeft, In sommige gevallen vormen deze zweren eene spongieuse , passieve, bloeding leverende vlakte, nadat zij gezuiverd zijn. De etterbuilen , bubones critici, ver laanden zich als een gevolg der ziekte meestal aan den E 167 1 hals of im-de liezen; zij bereikten. de. grootte van de vuist van een. kind tot die van een: vol= wassen man: zij, ontstonden-en groeiden. zeer spoedig „ gingen niet. van: eene, klier uit, maar waren alleen in het celweefsel. ingeplant; de huid, was slechts: een- weinig. rood en: de pijn: draaglijk. Hare vorm. was, verheven eirond. en niet, zoo, als. die der. ware-bubones, plat: wanneer. zij. geopend. werden „ ontlastte. zich een-dikke , melkachtige. etter: de omringende huid ging niet- tot, versterving. over. en de genezing. volgde in. weinige dagem De etterbuilen. zoowel. als. de zweren. en: de schurft overvielen: vele lijders eerst: dan „ wanneer de tusschenpoozende. koorts weken. en. maanden lang geduurd had. In- sommige. gevallen, waar zich geene der. genoemde, verschijnselen. als. gevolgen: der. ziekte. vertoonden, bleef in de conwalescentie. een. onver= mogen. tot. beweging. der. ledematen. achter , het- welk van,de. gewone zwakte der conwalescentie- vooral daardoor verschilde, dat hetzelve. dikwerf aan, den. eenen. kant van het ligchaam heviger was dam aan. den anderen. en in. hevige gevallen. niet. van-zelwen verdween: ook. vertoonden zich. mrandere gevallen, zwellingen. aan. handen en. voe- ten. alsmede. aan het-gelaat: De: lijkopeningen „ van welke ik tot nu. toe- nog sleclits. eene. heb. kunnen, bijwonen, welke geene bijzondere. inlichting. gaf, hebben. in het algemeen. denzelfden. uitslag opgeleverd, Hevige. congesties; naar de-hersenen, de longen, de lever en. milt zijn ook hier bevonden en zijn, zoo. als. [ 168 1 bij alle adynamische koortsen, slechts gevolgen en symptomnata. „Afgezien van het karakter der ziekte zelve, met hetwelk de tusschenpoozende koortsen en de overige gevolgen der ziekte in het naauwste ver- band staan, zoo volgt reeds uit de door deze ziekte veroorzaakte vermindering der oorspron- kelijke ziekte, der febris billiosa adynamica , dat zij als morbi- critici moeten beschouwd worden : daar het algemeen bekend is, dat de aangehaalde ziekten slechts door gastrische en gallige aandoe- ningen voortgebragt worden en bij ziekelijke aan- doeningen van het poortaderlijk sisthema derzel- ver plaats kunnen innemen. Daar zij slechts dan als gevolgen der ziekte of als critisch voorkomen, wanneer eene geïndiceerde antigastrische en diaphovretische geneeswijze niet opgevolgd wordt, zoo is dit voorts aantenemen als een bewijs der gemelde opgave van het gallige karakter der ziekte, hetwelk in den aanvang zui- ver voorhanden was. Het karakter der ziekte werd in den verderen loop daardoor eenigzins verduisterd, dat zij nu eens als febris continua, dan eens als remöttens en eindelijk. als rztermittens verscheen en dat zelfs bij de laatstgemelde de crisis der paroxysmi, als zweet, pislozing enz. ook zelfs bij eene min- dere kwaadaardigheid, niet of niet duidelijk ver— scheen: van hetwelk evenwel de oorzaak ligt zoo- wel in den aard der ziekte zelve, als in de iz- dividualiteit en de van deze afhankelijke reactie van den lijder. | [169 J De bestaande oorzaken der ziekte stemmen hiermede overeen. In de laatst afgeloopene goede moesson, welke alhier van September tot in Maart plaats heeft, was de temperatuur en luchtgesteld— heid van dien aard, dat het huid- en gal-szsthema bovenmate geprikkeld en het eerstgemelde zeer verzwakt werd. | Eene gloeijende, maanden lang aanhoudende hitte, zonder de minste beweging in de lucht noch door wind, noch door onweersbuijen, zoo dat zelfs de vruchtbaarheid der boomen vermin- derde, is toereikende, om eene dusdanige veran- dering in het organismus voort te brengen en zoo veel te meer, om dat dit zelden of nooit aanhoudend hier ter plaatse voorkomt. Hoofdzakelijk komt hierbij in aanmerking de door deze luchtgesteldheid vermeerderde uitdam- ping der aarde, in eenen aangespoelden kleigrond bestaande, op welke „Amboina gebouwd is. Vroegere Endemien van dezen aard, in Europa voorgevallen , kunnen tot bewijs biervan. verstrek- ken. | Zoo beschrijft Professor Link in Berlijn, op zijn reis naar [Vapels, in den omtrek van den Lago Agnano, eene luchtgesteldheid , door uit- dampingen voortgebragt, welke aldaar met den naam van Malaria, Aria cattiva bestempeld wordt en als oorzaak bekend is van kwaadaardige ad namische koortsen, Zij heerscht in de maand Augustus en Septem- ber, wanneer men geene moerasplanten , maar wel den Carduus Italicus vindt, en maakt zich [MO } door. geenen den minsten onaangenamen reuk kenbaar, daar men veeleer het verderflijke aan genaam van reuk ‚vindt. Een ander bewijs. treffen wij in de Bene den aan, alwaar in het jaar 1826 te Groningen eene Endemische. herfstgalkoorts uitbrak, van welke THoMASsEN A THUESSINK als oorzakeu aangeeft eene op. vochtig weder, volgende aan— houdende hitte en de: door deze bewerkte uit- dampingen van den kleigrond. (*) Dat ook hier ler plaatse droogte , eene druk- kende, lucht en, vermeerderde uitdampingen de oorzaken der ziekte. waren, bewijst daarenboven het. verdwijnen derzelve, met den aanvang van den regentijd en, het in de plaats treden van den intermitterenden tipus. Het is in nieuwere tijden algemeen bekend, dat moerassen, en staande wateren. minder nadeelig zijn voor de gezondheid, dan diepe, drooge kleivlakten: en wel omdat de eerstgemelde alle uitdampingen opnemen ; terwijl daarentegen droo- ge , diepe vlakten reeds bij eene gewone aarduit— waseming nadeelig zijn, doordien. de zwaardere, met deze uitdampingen bezwangerde luchtlaag niet blootgesteld is aan. den reinigenden wind , welke op zulke plaatsen slechts op eene te verre hoog- te eene. vrije beweging hebben kan, GG) Het zelfde geldt ook omtrent de ziekte, welke in Indie gedurende 182gen 1825 te Muntok, op het eiland Banka, heerschte en onder de aldaar aanwezige Europezen niet minder dan onder. de Chinezen en Malijers eene zoo groote slagting aanrigtte ; ook aldaar waren de oorzaken te zoeken vooral inde lang aanhoudende droog- te van het jaar 1824, drukkende: warmte en uitwasemingen van an, def, rar] _ Het bekendste voorbeeld hiervan,zijn de Pomp ince moerassen, waar sedert den tijd der droogmaking kwaadaardige adynamische koort- sen de plaats ingenomen hebben van de voorheen heerschende gewone febris intermittens, Deze kwaadaardige uitwerking der luchtge- steldheid en der aarde kunnen nogthans op het ligchaam slechts door de huid, de longen en het darmkanaal toegang hebben; waaruit de eer— ste en algemeene aantooning der behandeling moet genomen worden. Bewijzen hiervan leveren de gevolgen der ziekte op ‚, welke als natuurlijke helpers ter verwij- dering der hoofdziekte aangemerkt worden. Reeds de groote Borrnave heeft voldingend bewezen, dat de febris intermittens onder zulke omstandighe- den als dusdanig te beschouwen is: want noch de gastriciteit, vroeger als oorzaak der febris in- termittens aangenomen, noch de afienatie van het ganglien-sijsthemna, later als oorzaak be- schouwd , kunnen uitsluitender wijze in alle ge- vallen aangenomen worden; de waarheid ligt veeleer in het midden, daar zoowel gastrische oorzaken, als zenuwaandoeningen, welke laatste wederom uit de eerste kunnen voortkomen, de oorzaken dezer ziekte vormen, Hieruit is afteleiden, dat de algemeene behan- deling der hier Endemisch heerschende ziekten de eerst kortelings van kreupelbosch gezuiverde omstreken van Muntok: de ziekte kenmerkte zich genoegzaam door dezelfde sip. tomata en werd gevolgd door hardnekkige, tusschenpoozende koortsen en andere kwalen van den hierboven omschrevenen aard. Red. [172] in den aanvang derzelve eene energike antigas- trische in verbinding met eene diaphoretische moet zijn, daar deze beide collutoria, huid en darmkanaal voor oorspronkelijk wegetative ziek ten de eenigste uitwegen zijn Zekerlijk konde ook hier, zoo als de onder- vinding bij alle adnamische koortsen leert, de antiphlogistische geneeswijze slechts eene symptomatische aanwending vinden, welke ge- durende den aanval door plaatselijke aandoenin- gen van gewigtige organen, vooral van het ser sortum ‚ dikwerf vereischt werd. Onder de opwekkende en versterkende midde- len was zoowel de koortsbast als de zoo zeer ge- prezene Chinina niet het bruikbaarst. Eene al te menigvuldige aanwending dezer middelen heeft allen twijffel omtrent dit punt weggenomen; daar de ziekte aan zich zelve overgelaten in gunstige gevallen denzelfden loop aannam. Wanneer , zoo als bij deze ziekte, het darmka- naal het oorspronkelijk aangedane orgaan is, vergezeld van adi namie, blijft dit febrifugum een middel, hetwelk de krachten der spijsverteering te boven gaat: hetzelve wordt'daarom door zacht- bit- tere middelen zeer goed vervangen. Het voornaamste excitans, hetwelk gedurende den aanval, bij groote benaauwdheid, eene hevige hitteen onrust, met nut en een spoedig en geluk kig gevolg kon gegeven worden, heb ik in het Elixir Halleri gevonden. Rec, Elix. acid. Haller dr. 2. Aqua. depurat. unc. 8. k 4783 Mucil. gum. arab, unc, 1. Sacch. alb. unc 2. M. D.S,. om het uur twee lepels. De aanval werd niet alleen daardoor zeer ver- kort ; maar verscheen reeds na de tweede gift niet weder. | In gevallen van tusschenpoozende koortsen met enorme vergrooting en verharding der milt, bij zeer gezonkene krachten, bezigde ik het vol- gende, zonder verandering of uitzondering, tot de volkomene genezing toe. Rec. Extract, taraxac. dr. £ Extract. card. bened, sive gentianae, dr 2. Aqua foenicul. unc. 8, Tart. sub. rdt Tinct. ferr.tartaris dr. 2. Tinct. rhei- aquos. unc, &. ni Áether nitr,alcohol dr. 1. M.D. S. om de twee uren twee lepels, Bij individus, die reeds lang conwalescerend waren en bij hen, bij wie zich nu en dan, bij eene zuivere tong; enkele koorts aanvallen vertoon- den, was dikwijls het volgende, éénmaal toege diend , toereikend. | | Rec. Tart. stib. - gr, 2, Aq. depurat. unc. 6. | Sirup simpl. unc. 2. M, D. S. om het uur een lepel. L 14 | Bij andere, uit gastrischie oorzaken wederom instortende lijders, waren zelfs tonisch uitledigende middelen tot verwijdering der koorts toereikende; zoodat, ofschoon zij in zulke gevallen als con- trageindiceerd bekend zijn, dit slechts bij tus- schenpoozende koortsen, welke in het ganglien- sisthema haren grond hebben, het geval schijnt te zijn. Op dusdanige wijze heb ik tot heden toe geene andere dan de aangegevene middelen noodzake- lijk gevonden, en Chinina het allerminst; daar dit middel den koortsaanval wel voor eenigen tijd verwijdert, doch geenzins, eene radicale genezing bewerkstelligt: in de weinige gevallen, mm welke het lang bezigen van dit middel schijnen mogt eene volkomen genezing bewerkt te hebben, is deze herstelling stellig toe te schrijven aan de geliijktijdig gebezigde alimentarische geneeswijze. De behandeling der gangraeneuse zweren is bij de afwisselende verbetering en verslimmering niet minder gewigtig, daar ziijij vooral het adynami- sche karakter der ziekte bewijst. Plaatselijk aangewend reinigde alurmen ustum, als poeder gestrooid, de zweer in minder dan 24 uren: niet minder gevolgriijjk was een’ omslag van dcidwm Suiphuricum Diluturn met water ver- dund, alsmede deszelfs inwendig gebruik , voor namelijk bij atonisch spongieuse bloedingen. Daar bij verkregen de zweren, met Unguentum Praecipitati rubri verbonden, spoedig eene ge- zonde granulatie, nadat voorheen alle overige an- tiseptica en adstringentia te vergeefs aangewend Ep ind [495 waren, —_ Wanneer onder deze behandeling de gra- nulatie zeer sterk en fungeus werd, diende liet volgende tot verband. Rec. Decoct. cortic. salic. hibr, 1. Tinctur. myrrh. unc. &. Vin. opii aromat. dr. vof Alum. ust. pulv. dr. 1. M.D. S. waarna de genezing dikwijls spoedig volgde : maar even dikwijls moest ik ondervinden, dat in eene nacht de zuivere vlakte van de zweer we- derom op de bovengemelde wijze van gangraenes— cens aangetast was; waardoor ik genoodzaakt werd de opgegevene behandeling wederom van voren af aan te hervatten, De etterbuilen riijpten zeer spoedig onder eenen emollierenden omslag en vulden zich, bij een droog verband, zeer spoedig met granulatic op. De schurft, zoowel alsalle huidzweren, was bij de gewone behandeliug zeer dikwijls aan instor- tingen onderhevig ; zoodat de volkomene genezing meestal van den tijd moest afgewacht worden, tot dat de ziekte stof —crisis imperfecta— welke de natuur door dit colfutorium afscheidde, geheel en al verwijderd was. Daar wij alhier reeds sedert de maand Julij 1858 eene zeer lage temperatuur hebben , welke des morgens en des avonds zelfs tot 65° Fahren- heith daalt, vergezeld van regen en wind, zoo vertoont zich sedert dien tijd de dysenterie met talrijke voorvallen. De stelling van P, FRANK [176 1 «onnumguam dysenterüs supervenientibus in termittentes locum cedunt”’ is daardoor versterkt: waarschijnlijk zal later ook bewezen worden, dat a Îe enebdikr llis vero cessantibus, febrium intermittentium eodern typo, ordineque eodem iterum potiuntur aegroti,”’ daar het hier te lande gewone verander- lijke weder, zoo als vroeger, schijnt voorttegaan en uit hetzelve de tusschenpoozende koortsen ontstaan, welke alhier in stede van andere hevige ziekten, als morbi salutares , als heilzame onge- steldheden ‚ moeten aangemerkt worden. AMBoINA, 8 September 1838. De Chirurgijn der 3de klasse, | P. F. SCHINDELE. POSTSCRKIPTUM. Eerst eenige maanden na het afdrukken van de voorenstaande waarnemingen kreeg ik inzage van het nieuw uitgekomen werk « Nieuw system van de Physiologie der planten” door P. J. F. Meven, I & II. 1825. In het 2de deel van dit werk handelt eene bij- zondere afdeeling over de warmte ontwikkeling in planten, pag. 164-192, te weten tot pag. 184, over de verschijnsels der warmte in het inwen- dige der planten en vervolgens over de meer opvallende warmte ontwikkeling bij de bloesem deelen van sterk ruikende planten. De in het bovenstaande werk aangehaalde proe- ven van HuBeRr (Bory pe ST. VINCENT voyage Lc.) zijn hier breedvoeriger omschreven en verdienen wel nader beschouwd te worden. HuBerT vond de warmte tegen zons opgang toe- nemen. Tusschen vijf bloeihozen , die zich gedu- rende den nacht geopend hadden, zag hij den thermometer tot 25° R. rijzen, en dan, niet tegen staande de luchttemparatuur toe nam, de warmte aan de bloeihoos verminderen. Tusschen twaalf bloeihozen geplaatst toonde de thermometer nog eene grootere warmte ontwikkeling. Ook het pa- renchijma van den gespleten bloeihoos toonde eenen even grooten warmte graad , die tot in het pa- renchijma van den bloemsteel zich voortzette, Ls Ad Kleime bloesems zoo ook de vrouwelijke sex- ual organen toonden. mindere warmte ontwikke- ling, en bloemen, die men den avond te voren had afgesneden, ontwikkelden veel minder warmte, terwijbde bloeihozen , van den invloed der damp kringslucht afgesloten, bijna in het geheel geene warmte ontwikkeling meer aantoonden; met het toetreden der lucht nogtans , keerde dezelve te- rug. Bij onder heet water gehoudene spadices werd. de ‘eigendommelijke warmte naauwelijks met-2 a 5° R. verhoogd boven die der lucht, enin het water van 41° R. verwelkten zelfs de spadices, alhoewel hare eingendommelijke warmte meestal. veel, hooger steeg. In den plantentuin te Berlijn vonden PLESNING- en GC. H. Scnuurz in de bloemen van Caladium pinnatifidum, eene temperatuur verhooging van 4-59 Ren wel het hoogste aan dat gedeelte van den spadix, waar de helmknopen vastzitten. Göppert (Frorieps Notizen 1856 pag. 136.) vond de waarnemingen van VRrorikK en DE VRIESE volkomen bekrachtigd en erkende, als de zit- plaats aller warmte ontwikkeling alleen de helm knopen , van welken alle overige deelen eerst warmte ontvangen. Het de helmknopen dragen de gedeelte van eenen in 5 deelen gesnedenen bloeihoos van Arum Dracunculus toonde nog na 18 uren eenen hoogen warmte graad. Meyern vermeent dat deze hoedanigheid niet aan. alle Aroideën toekomt, of dat zij bij som- mige derzelven naauwelijks waarneembaar «is. Arum viviparum vertoonde bij eene luchtwarmte b dee] van 16 a 179 R, eene verhooging van 2° R. aan den bloeihoos en 0,5° R. aan de spatha. Ook bij andere planten ontwaart men deze warmte ont- wikkeling; zoo toonde Gucurbita Meloppepo 0,5°, C. op het oogenblik , wanneer zij zich opende. SAUssURE vond bij Bignonia radicans en Polyanthes tuberosa 0,5-0,5° GC. vermeerdering van warmte ; ScnuurTz bij Pancratium maritimum en Cactus grandiflorus , Meyen bij het laatstgemelde slechts 1° R. Als grond dezer bijzondere verschijnsels, en der inwendige warmte ontwikkeling bij planten in het algemeen merkt Meven (pag. 191 ) de che- mische verbindingen aan, welke zich gedurende den actus der vegetatie bij de planten daarstellen, en vooral de verbranding van het koolstof met het zuurstof , die hem hier de voornaamste rol schij- nen te spelen, hoezeer ook andere verbindingen mede in aanmerking komen. Ten slotte merk ik hier nog aan, dat Professor Nees vAN EsENBECK in de door hem bewerkte Pharmacie van Geiger II pag. 119 deze warmte ontwikkeling bij de bloesem deelen der Aroideën aanduidt, en dezelve in verband brengt met de onaangenaame lucht derzelven , en g waarnemin- gen van Professor Biscnorr te Heidelberg aan- haalt, die bij Arum dracunculus eene warmte vermeerdering van 4° R, waarnam. K. HASSKARL, BuirEeNnzore, den Gden Januari 1859. ge K: i : a ie kh da sad ash ae abs b nj „REL | it andre lot at wanted ot: aber ds ka ons vel $ 14 dutor ti binne vatte. kond „jdosle: blie DAN tssib id ra vand Í ke, / aleafsloeidns srobmosifdlvaasshe pane kalk Ne u % nen eed vatneldg út odio lilo” shnste à Sei als Jt zeis sb sgt aart rna smoor bon kei Strrubag” die sdieu esta ogen ne wfo Usterssbs. ofkalg, als dp od hink 4 ie Gig snhord Fohaloerde , zt sat gab | BE ; ziitlaes. lot stansen basia | aeogeöbeni dear abad „sk. En a nj Y ë swrhvs aar Elk «is sram oy | ston & q om ma ed dE AC h/t Bn jé est bep TA in lr oe et eni vwarniken Koken eit Bs i kt al in 1e B to welfiwenrt och ob, Ee 4 Ade « rn ' Ei hj hl é, de vid > Ee _ pi î EN, ii li d \ nk 3 ’s _ d Ne, olets 5 A air en „- vd bles ie at Dà hd / $ . / hd keiak d in E Á y Nl Ae tert PEEN ne 1e Ee Vel bil ude en aan ge pe, dh ip 4 Fred it KadA et & RVE &, ee Drukfouten in deze verhandeling. mm van beneden lees: 18° voor 15°. —— 143 “= IT - boven -_Nvb. Tom. voor Flor, Franc. _— 144: 13e == . ceterae voor ceteras, _ je16 <= -_Linnea Littrb. voor Linnea. aa 145 - ns - een, naar Natuurgeschied. —_—— Alies Ae - _VROLIK en DE VRIESE voor DE VRIESE. — 146 - 9 van beneden « II voor L — 149 == 4 - _Fahren, voor Fharen. — -gen Io - (van) helmknopen welke van de matrix als het ware nog niet vrij geworden zijn. 150 - 16 van boven - 8,5° Fahr. voor 85° Fhar. I51 = r van beneden - morgens om 6 ure voor morgens, 152 = 15 van boven -= spadix verticaal tot, voor spadix tot. 153 Ja - 89° voor 87°. - 8 van beneden - morgen om 5 ure voor: voor morgen. — 154 - 14 voor: toonde 89° lees: toonde 87°; het — 156 aan het meeldraden maar naast de meeldraden gelezen worden. —— 156 Novb. 12, uur 6 Bloeihoos lees: 74,8 voor 7451. nnn nn le WKE afgesneden stuk met de snijvlakte te- gen de thermometerkogel gehouden gaf 87° Fahr; — na verder 5 — 10 mi- nuten gewacht te hebben was de snij- vlakte met eene heldere convexe wa- ter vlakte overdekt, de thermometer aan de buitenzijde van het midden der bloeihoos toonde weer 89° Fahr. hoofd moet onder rubriek: Bloeihoos niet na uur 7 lees: 75. 16 bij de tweede uur 6 moet Novbr. 17 staan. pie) — mucedinei botrydinei voor muce- dines botrydines. Á. 7 e e ES, "e, et KRS ie | getande € sd | ee ik ne OT | „…&t 1497 boas Vanl art nerd 60 et dunt ok 3 toe, „oor ome 7 cd sanrik 1004 drnis mmat.t DEK ha Sd vlak born iid dre ON abn saatn shan MAF! «A8 STEE AN 40 | AAIANE PAL ARE: | Oe font asbomd nat 1004 node de vtv aat sMtam saoadsalod HAT) S- _ ì ce agur ove a9d vels zina ewige sis astionsg inv AET VEL ie dia den mov mel el Vako aart - ot Pet 23 vaart 1004 zuf ò ma ensyronr El zaobansd amine. En, bs ie 100% „ton Vamircan Rad ki Kohl at REAL Eet RE Jon, et Kor A „1004 :1007 Mp 5 ro od ' i ki TN ze sd 408 aon zel 0 5 „ss. nrdskrijns 2 HAD ik: RE 6 2 sobuadeg bren momo, m4R ne kan er zi Sh MI WEE, tte da sh en md | Zeef. / Lig 1 Didsyrno OSDOP UIt au de ‚ # A , - Hat Bihotectum ad 5 ir en: re SRLlurm mncarmatum Leg IF Fomerrllium nr, piest He pb aald (eucccvephatum. bk TLS. 7.0, Lsarra dendraden Nl Tab. MI. Zijf YT puniced. A e Big 1 Tachoerma paradraum. Eg J Trichiamphera peuiurdes. Fig d. Lhysarum f Lascreutalum Fig, MU Ar Si S Ve rid Cyssiseda 2 A Lig A. Sphaerra Cmpunele … Kij.) Lig 13. Kaadia HUT Puraiscens High. @rangim paradrxunmn je Tes. V. Pal ig. 16. Hg 15 yphella Musarum. FigtY Fezira” helvola _Ligrb (jphella candida, BigiDAavarta spiahs. 0 Tak VI. ent EN 1 ’ Ì ed hl | Vhelephora- Frin ceps. mm an en f al ’ 5 " hc NE, VE ir Ord art kf $ bam AE k AF: Lolyporus byssogenus. biste vlag Lolyporus ervino gilvus. Zig AS Lblyporus Llavus. Lig EN „var orbirutaris. cr. Lnstern Tenry & Cohen im Bonn if HEE Lig A5 Zolyporus armulatus Pig A3 Polyporus bicolor. Lik Inst v Henry de (Dheri vn Bonn pf ad. XII « ad 4 ES EJ a NM > Z diceus. yporus spa Zeh TaXlV7 LOlyperus asper. Z ADN IN MD f pe NS DE ‚A LLlgporus Jens / nerts. - Z7 # lumens CIUS CCU Vd î SLlolyp g … Rand Dr tn) OE ETOEON Ke MAT DE wak u bak PLAN UN NSD WEES mr, en ’ id Kel ERE } a eel ns An Me) kh KAS We hi 4 LON Á K Lr 7 á vas | 0 AOM N PTM GS olnd, «f An tre rl Abn blsteuat 4 seerd ho hadi ol rl odrnd hedsad n bomen mige hes ad hm ana LEN wedt 4 abelse de b toper verseng Mb st oe vl aldshb ant ute hbe helpe eem ft otrmerrd on be heidi 3 Me Uri GOE ma, ij bene ws ef Derendpeide j Obretie (° dà dl vlnr beun, on anw} di ae piegeter dm dà ie bet bidder ol vst en ese rd, vale ber vardn Ald ostribeljninng 19e Aere ph 8 nr Fat bte, elis eit egenol d Miepste rad lj jeden deb 4 Metef 06 teid Slaparta nt 8 ‘ hd He A Caurdinde ano rf ete Ls Put Oet 4 Oi me shel tapt ot bp rbe vel 43 pbbine Bf marge? dl or Jihad een pt / wi d 4 hi pheef 4a Wel fw v | Ô mort Whe ot whs, OEE EG ì ) LN stbedger Jet ietegk erf eet bepa ognned elven! rin lede ner N orelie Mee oM afer 4 he 4e BAER heren af vr mary ded» . oe aren vl oct hels ' tl omen bad pij otor op Sje ee ted: veldes peiler à > et EE WE tj nge! Hent gm nf el pint wii ii BED ol at ot beton bebog olie Ce denat hnis t die ke Redt Hee reset rp edes be Vrt + borst veebtnsdd EEn ai pe opd einde bede U Ape fj nd ot oe vidd fi e hel ip en ppd oel eter me he ot Al 4 nd LE Ree Im Ô rn per en AS weetn dee soe heijn ú Ue voe N Hi ratje ie abe Ol Aiden Goet ele brrebnftagel « Cel, vaude ton rbe ol bof # rr bkrdg madee hever ard mates hant sore. 4 dhg, hbar auto RAe Boe LEREN, de 4 5 dra dnd ekuipe uiter btje se hekuberer oe Ld 5 Pep eh el on p et hej rije be dat E] Pii oe bondre hed sieve 4d Lede ve dna wt ereen rl tl ‚ nlet erdee Bb vijvahadieh en of if ahd tee bh duthy « weg ser shel! nije ne pads oef eren reti bedden lr endind vrese pepe dad ml 4 fiet dt zee, es pel elv pb Oeral on tdi Gut. ntwnasberpde betreed che, ‚ fet an bedie abel hate Et dt orbernkerenste he faastat ef nlMor ele EMS mige brt. Erde K : 4 Lik + tú! Arms 4 abe jl dagen veen PO ef In moa eef al eer A ad rh. neerde hed, Vi ’ vetrek ” vorderen perte ander bibiebenehussanarderid eik Ke 4 Bh ramari erster 4 nl Repeat Sidofbrgre ol oetan 1 14 ue om vd das #1 rapt blein. gt Dale Bp obn vt B rtegr A ondhif) def ve Opere à efdhd of onedagpelp gat wf fl Ket Ei sp MOES A6 NPI 4 dB ef En rol, hee a ef Oreahelrt es stik ade des ee A vi T AOP Feel, Is Oo al Bt Af ople trad nf tj erme 4 aad haal Winde Ba tandee mk eeeh oo v Eend bedel oee dent Laet shield ela hire oh ane he, mite eet. ijn Een Li MALE Me el vka. mn pee 4 al en NeR zen jet Erpse f derd sek bi rn Ld vie epe Er nr Gr , Ki belet Belo ene eff,» bwin ohod oep ot, oa v0 egen eha best Perle EE hbe Wd Lv aten Î _ Eget on dread KAn Á jn wsirhe bene re kene eid Deelder ds dre Wid Hil bt beers ad: be dbiaf nd bal anr drs bil GTC + tn bp eld off 7 ope e fdan oe in rh bate abrd el Ven ee an ë 7e dte F4 gt ri â ars iin NEER Ka 5 tete Cf ea} Alt tie 00 ve Neorg el nen ne Ì PN oke Wpkr,ts! bd Rh, Banedin Henson ver naren BAD bes” ols isen « Prnby es vvd e me dige é © er of U ! On (pe sne We Peer delen, bren wos, e wi & i pi jn deet aje beet. « = $ ° Mac) blm A zejsmoalrer ha EA é ahd Parel ajsbel 4 » it 4 Dede Ki wi, ‚ ord _ en ‘ dede bend es ein, A dede nere big r ee rg Atepe der, Cid à ei A ales Bel wt ts sp} febhe ', + * ie ' py Kel - hidnaahs 4 «+ Ruse í mid ut heks 60 GORE maer bgn Sel Arjd HEt, eten ae et: Been é er t en baga n ie á aids „t daej heden robert dnek k t " * rage Beveren 4 Lisaa ET OD eer swtelert 6 ‚es ld r et Btraelgeg: e mann bera an ze Lass Srl hef a fo pe aient De vee, # Bes it î in teder gh est eijnd ab ' p „ib É u Ee Leet abe nd, on krk Bie Li De ep P3 tn shae! irt opel… berdd ope aber asbest REM) IJÌ tet Erb eben st Cette Le Be « ’ die. Ee sl Eee * N 4 r Er nd ri ser atie, „. fi a hi Wiatlands.dbel 1d con ® ' wil peers : é elo satarn FL 5 sds voenfdfehs te Oort bend i pe ri Te ee pi {4 vat, ne Ee vald’ vt jj te ke ie tte Mnbee tegen? opsehnde «que , jen een es „eter Ai BAE At en een ze - mit Meden 5 rde rr rde a hae ‘ , ding d sf dar? pen! RL Are Mil hike be and aes - . 4e UM ama en ú dek ; : ‚ Ë , Lee cie EPL ef | . lere nb riek HR k ' rel en nt Ieren: dede 4 JA pe 5 „f eee A | TEE à á E pi abd 4 ofer ten hel ari wis Lr, , hr een faerie deldal on in a Ó sj endigeet 4 pst Lit od Lodshefa jad w wnped warbe, «hee- ik ef.) k d p ; ven gele an 0 sen gee iertii4r | « ijpwer CT eogre st 4 tien ì Pred Lo . y bit On ME vet de DEK Ze „ Ee " hair om Been end rd boete En olsbolnnr bitdnd as Ante batt af ekel Ed pd ed Ee hefet, 0 weber leen 0 de, bmeerdnhe rl VOICE 0r ml nag (ao damal zit patate a maps! 1d mjete mnbnsb pe lk he Manac tE DTE d pi ne „Vabt Dlh bee abel ld on OD nl lo on nn, ' hef is Inkaad pe 4 eh of had PA br rd Pile zie AR er deel 4 2 p - 4 Arend - ijs MT al Det BAAR vj Gend eha na Mieke, * mn sed Par bel , N d BED overhe: fat bofehele dE Bar dPe acera nld 4 aat se re? nat al ard ET . rade „eon fee bel bal af wit Kn IE SPee d va b, tal. _ ENT tPendd Fi Et barend w be a RA A oo en e « B par Ee nare atd ve, } giel rd brasebe blad sd de Famars rard 5 rag 8 Bip je p N ‚ Ans Prades Betserse of oval hdd Laad dede er a ’ … „4 Pe vl » . Ie BE TA) ne test wurgen bt bnl dje 4 gel saiien: wi ei 55 Pi À $ ren e‚ OS EE el ej. maps, pt . spa ld ad …{” bre « - Ee md . M, „ sd vader sf \ robe bedrhnlen en GAMES dl Ed aah Eed, £ » Hee BEC it ld. el ensbed ebs pe vers oefe rilosrd A pt a Ì ‚4, TE Det af Den, AAS jn ied, # EAST ri zel uien á ki Pek LN | al ba Apel ole’ dere IS . ‚ ed bi HEE re brit bete sh dag te, è din mt ‚ ap Mi voten gwenn: (ary hej …e N À ze bh el en e BEE à ee dhen Perte shed Aalderen bre U eK ke Á ” it Leie p SS a dE niee wen | A p op ML miet op ie a a ed 150 [yi : es ef wentep he gig bled bah Bake F (p rid Peek prees ved hernam bij py ef jn pn gt Fn ette aes EK jk “bes ote te se Dt) ber dries, ad zl et jd Ee redlnp bvd Or 4 Ak bad teng easdege ied EEn Lat been bede AE ee harel vaders Arm reen EE LD! € : Tiu « ‚He, vld: volte er rt Hd Rett zie iedeen sid al MGE oe ot vie ân er wafietnj es nnn Meik Ad De oep teek setes sjed . LE ref 2 Orta ofnlnd in evana) Mey es EK weber nlfns el pl: …e Ra nde gade per hees ole de rs beerhef soe het bite bien vod PED dani ve hed baliaee es dr 20 enet ofre nt Dde KEN vanden „ale a, hd De doelak elk el kh aa ri hf nt En eht ni AE te tree bet ster ire EA E SE vee ALE Ede id ele epen ie 40 herder EH Zape el hohe Cin 8 DEE adri be voeden hd sohide pl lg 55, ET intense ska Et f ten ein mea hest zé beden, LOE het ad age ged “ ed es Nt dp 4 ddr ad | ‘ Eeen re bidens al der pea rh ee ea st ellen et ele dele dl HP op: ste clE {AL a Ah arr enne nde nt hek te Eden ne En rede bn 4 oi det belbra pp Wi rndeend rd) pr sen ride hel ete pe} dehors dere per ore Ket ou, Fr toormrien-d Ae er series Pt, PE LIN Oes ekebeng votre. ph ed helt ef anet etn f er ndb jd van Ang RAR aps jen hdd re deur 4 die peat ls he in Je AS hrated Kish RAET Bad, eres 4 RE heashet ed | hdvr iest edn ere € 4 teer aid rend Det jef) dende ye LUN eee vednd sel Lt sin rpg aket } an Rebnbenrr erst el. o … doer ” vaer Pie b st bat en vanni end ld ent led! 4 rebel ak pberends tn sorbet vh tare Á or de En mate Wefpnte {fie dale orto ore ged pee kartel veke Date burbserdel bletpeindefen. vote We ele Onnt ord zn da veaafet.i, he idahdaked + apen 4 ol ove vl ebt ok are hf ob ® Ld nb E tene Arar ij . E „tes Eet gege he Ä et mie velen Ar RTE AE le Kees, ks K 6 fette Ane Eder erbeneles nere dr bels Dede a ine eheseptbete iere, . bepetehnf AETrdofint ots Breure moaba empate ede GODS us hpa ot ober weet sjen nj an 00 olen edn abs SNTE ine SPAT wetge erb ordre dede be rat nd E oldis ije je: te 1e, Blinde of Be sr bl Cn Ô 3 abd > had aen bin Hrs rs vR LN ONS ES Haf ú , Bepber GARebrds 4, . edele aak 4 ene kde Denn eren tekel EEE A Alde A pn ké "usg Pd Pate ndenr eg add ee beticht: vote ngen dvies à bent je abe bd vane da bedel keadberajs, DINE B (er on dad nn ief Leserd ùy, vt hg oee ue need vink on batt die or meh DE a ON EE »d , ri ef wake telen ee bm diende fera derd Halperin an TORD BO Pd dg BP bd ada vite pt DA ne ive. veh Het viel bend a obers ol Be | dieten wan. pes vod jp eng ' 3e mo bag he hagdln tene ete! wad eraa. eerden ett et a bed Wlae io neder hole deedeetee dbb ot dea, Ant of olen Cares uddn be «vab oe pal ten a af Hpnedeuenels oee NET € eeh erde ended her ed EET ún see. broden Ek Ordre Te a tred ede tn p rh Noden olde abierer et a or betvevensdat olet vet broese en bet * epen. 4) dep enetenmd ove VUE 4m 4e oen ° ‘ boa fe tel tat gere i.e, fr desen rant en gd ned Ongepast 74 ” _ han head BORE IA ol DO jd U Bie on are Vi gerant ig: evt nein ì 3 Í Ee dend tere tad el oee ene oe of ve arts Wed w hbar rele pel 4 ks ver OG B Gerdes vd ni nt ddrer Gdasei Goar Geersae is e03E Orte ete bd rid dd N p % ed el lane fo eten, endet Cr llen af nl ore od ers € rn Me Gen vege Boot Pi pend ber ra prberd ONE Oehoe veren ore « Bats Pet dOr and Lome Bed Oerd 4e a te eet genk gert shodan OEE greerd at 4 der € 1 N e » en, Jodl Ì ven «tien . En á olen vpe tes ee ben en 4 Beh ore Been ore noot 4 opel of M 4e hef en bvd vnd dre ae MEL odehjeten De vels ovl vaateol A mtr er hel B: e| d N - raad re Te Ie en . f. hekad Oe Deet oe edad te rn gees, p ge Aid beer bag wijste bi En erp onee af en on Fed ip el Eder aandere 4 « ete Feaar. Meledsernted nor ve « Eerd: e pe ‚ ET ' _ debet otnadele ber lmet jb end 4 4 doesn 4 « = Je Js . » vn of AREN En on dif Ol ok «Be hen gf Oabreg s e je ad al belle en AET En miep edn we n nbs bengel bot ipdse On hege he wh, barn dede gemd u 4 Me, het ear WAD bert or Urd HAAN 4 de hervlssmhes beters Gao Birt be bodes U idetrded Hij betweter aikeweap (etn wend ont hert ned boers sen sh 4 ane wenen ews hp darter. ged bh a ulle bold elen nt vaar det à anege len hed | Arnd 0) ek, oh aL he raadt alek: aid boetrennd aflibr zit oli teg, vo pl nlt 4 anplag vpe tobde n à pit Benel ibvvet loi bAE dj Sia ard he. Ie Mie ibobekeinlakeri cheb tid nAL0d hencdetet sisMb bt LAd0ar ij st MUSA aad vloed of vet shine heh oat et optie yr winne gapemaid: hhebek ijk astme Ad ots opaddejedhen allel 4) „Cob 4 wg Ktouiedi jr Thdr varen ipeter nnn teletet 6 Wel 4» Milnes ef Mantels; vpdrtnl bipel vrot ontaplot Ki bodhran) eeens het ande bede je rend” dt tt of pel zak) itt Lif mt atie hoon dar Lit damman buu dh vef, 4 olpeldet. nd Aipted olbr afaik ens di breien veind pek ddie beste dier ben Or eerdre gevatebe u, bbh ute liediehd bn EN dl (pt oel ie sbe DADEN datt dreven on vn of Mede vane, kende bedien kele btn of bij ent daote 4 lieg heee otd pe edes 4 4e lieten ob Ht hist: epe, brt raand eh ere Etat rerd d rbe Orealieg de aitdebnd Te doner voe ie debohalt Aj ot àt Fale wies p pi sttel ghedf 4 oM gin weet 4 sole epehena td el , ot HIL ma he vbevijke 4 et wnd hdi behin Holsine nie: potbalijoe enof DEN joden d ohOR pfd ar brol ore lj oger ht elsene 4 oe dhg nwlberd hee Herzea ber vof Ii ded} « eht Adi nd “i be bind Ander) op Fijt Li kelbehe vil “ber mEt gemeent Kibet a il bt welken, 4 \ sed Heg Milt DARE Fr belden oeh, eternit vil eN „hed chro edn Eater entr Wapnita a 4d of vais or de en rele Eoreprucpe sy hie elders hi Sed here hel piket MD Il Moa gf ehent betiet od ok Net, sie mls at ellen Maas int aA ear fette Gr natie zesepedd nf o Dy eheheli neten Ip el AA EN RT rde Hat de Blans er, enatred Ki eholjndiei ek o tje 08 el wehl Af batte ‚eb ed ech rai ho, Ke ehekpars wip sdntekek rarfn dealen opbou tol id stb senda poort En fet vadhetelantt sieg ch dts p Ae wijndab ek r wils cbr eVegestsehje hell d ophef bokst, vaarten hade B elit Ef ale ln eht oef ey ene Oritojg 0 ASB Edie re ljsf effste orwpt 4 le wetn ohanderignbgddet nn jedi ef et pete rs ge opde bed d dei leek aad ede 4 rte Mov’ loet aaf Koevoet we geese kn feet « 07 part abel lebet Kelioms rianel ids ei seus began er.et elf Adri deshetsnk „toeh vijven en oheedle boehlid of 4 wiel tb iin 4 abon alen al alpen hielen Hi veghel, boch KEE vam dtefer en dell 8 of aú [yk whale honne, de 4 nt’ detinee god onggitijgdde falls le boetiek A ol po pet MP de drak be herte Nt AEN brl 0E ope It i ay beds Fodor oiv ee ho beb eik ve hed A dd dek grt iN be Hed edo HE hdd Dr adden swehehejlee rad AID of Al BE Bnn Gel ntement PART TED ei dee ePiudber oomderep-s Let stek abe tielt drl à d eline wle oh ela oop He Ei weent) iten Ot olst «Birmees et. hebt En hdd BAAI Beta hel KAN EEE Á Rt ha hronod En. shet 0 ‘ ‘ iter. kid wi 5 ad ol ‚iet ober d ng 4 alplegs verdet w wl sld atra) orda t pe espade geheten on an ú ouden deo eije rabe. zet Nj 1e, Wrs Arbeit k blad ode gehe P eedt veh soe As ep " Lef q me edn en gn had ins hit de + Be aard En eawtejhiere Mk bra id det mal Hot otk iter od il be 5 4 \ N af dake s, Lore vd sel EN KAST peledodedei GAN or hs Er vld ran ES ra Dy Berk reld te done to of anas OU ij beed Boober deden dnek idetole” ni gtr el RAA Teese an pj 1% seks lg rss lu ved Aaoslder dij bla D We aw 4 wiedeg brol Las eriba Last setae Htl Kh & Mep bint dirt obgoihe ES chakae Ld sed nbeber ag Rikke | tri rÔ teftatralip ob earn efh Vedel bite Dd Aaa, oen tobehien ents, some «bie De (terr HE EADE ei Ane elk tuh 4 Rr pe vane sf ab hvari, m b‚ LA kel Pl de J Ad wad Ain gentide ina) Hie Te RN reen Ades} esdek elpee bag, mar derden Hobrand, aí Falrpindf deflkn swart Ceoraloiear timnatked ï winre berde, el IN loaded 4 atie afie hale beh ab or), 0 gaven err Lid Pdedeiagstel pier „4e men Ah Û dlbes eed Ö 4) ho, nde hon ved ‚ph erikeo dlg, ford lige PRE elan bar AE bef pi ie brt jet heben} rite s0f Ed kob ian Fr UE habzdirt ahl AAN bóet ak ee ee yr gr bidet ape ekntn pii | K sede: mit Wbp 4 sisa) basdt MA a hel ‚ket kw we stie nf ade 4 Met veder eh 4u er he HA det t def ele ë wibGet 44 u N ‘ sj lof Benel dt ad MTN e 4 4 vepepdel „{ br LEN vanntenk Ë oogt 04 : AN Ki: ed \ label ‚u nf ed MNT ‘ eha lte té oel laadr vlier El Bi slopes vat he t tobde a di nd agar Een hed lr Dâfiese td EK IEA ideen bent el, dr enbel Dap of Bib 0E U 0 Eden ae « tet hhd der eden sauiitnd afer jet, 204 Wet ' AOT E A Ml bj PAN rk KAN ovl EA, eat ds ob a, nl Minh # Kk A ee Agt a 144 FP er é klijd Ledo Creo af edn bf arte rts Ä (ot dys / eerbetoon ed Dadel: Ke, ar bns p Ng gets hi bit gaen 4 Opersatselladr sh (er oeli ad old ple avond dik Belnet) d je e-babli st | ehendl Capebrdeen a reg vp rg (wet; wnsn le br lie bb anal f aded orof e e ij mre É A 4, dd ij EEn es ej Mad ahh Ied en ' ai ve He nie ii vien een A wel; ie ervan | In f stie: aA ns BEN wg a nl Arbeit Re Bret orvetensd é =e dal ei wf nde! Ì ne hal mile epe ' IN What el hd ke et, fi ro wip, bata whit EN 9 at Alban zv / sdi: Ee ed 4 ebe ziel: Á ik bh ida aletef iperedasirue haltes ,ä pek ld; kits ai Bk ee go DMAE datde df 80t ian Se vanen . seven ale dear ey p n heff $’ nd atetel vaat Pk ‘ el elk hi in Bie vat ene d Pp Ur ets; nk kn hs hi Ld Hi bit so iben irt gtt MIC hik En Ì \ En wid , patel kos : KA Pdre RI6AR 10) hid (st og) ' Aten La siake k h , 4 rnd- Ph] En mier be botram Mi bobbie ted ls bij AM, le ari f de 4 / _ Ä ls, « Di 8 eije ak tn bar ebj, pope pls tu He … Hi vaer le wides wl han arr” 1e AMG 4m Fi Ak ls te } spain of wo ) wel Vrksetaedde pet wi ER tje ‚ vs bie, fo zr EE zi ie CHEER 4 Had , beh, iep OR daf y pl4 th Ain Naus fis! ij Eese Hr had Nn dn dee flo bed is, afde 1d, ing boften wief » Es b ‘ tarde) ot 4 we 0; € kesd hj wr nin vak Aetmhe bek: „feral ’ eli ug db le ADE hun ueh Mi nhar d gyn Febre had A neste eert Áo EIND ded wije pel foet adk Dhrekat el 1 hi Ü Ie, _ mhesd Memeb: wb ef mere hon ajal Het ii L LA: , zie ahl le afged NO AA Roek de diene sve hdd al ot» valei doe Adha oled ble nf ke HE kt en 4 / ° BER re Ks uh “ Kal K (be " # ü Berarehubedens ef ven à sale pag aart U ovale vilans nn tte ls Ene ssh ved Heun erp wiener ij ede dare whit unsere CEE deb one rde l i Hindr ui eos hagel mf obiya dode fed Bio ch « ni tebetalen ied ablblie dettal ele deine Barwice hetn ih hoe he kn Er cher jd bs Kad 40 vlek dd! gedraag etn San ade 1d LA tl FE, maf WE da vo 1e E HEAR dy ze ien jd eend ee: ie je AE beloken fi} bell hk ke eds ond Ord bhi Pd kr int Lat pe Att Pendry hpt Bed bnn nd bt bl; bd gbhred es Mae OE ap Abi } hee 4 Ee mir pel afheled £ brb « ht bid ereidi olfe RDM TE tad Orertseg vids belet tn En dihele woerd A omde BE dj kid vee ek Ontehijdens het vien dl her Ü pir » ef ki rbe 4, ta bet A HE vaat blj dirkie sad pls ee Pe | eed. vt deert Ur \ ri fi EE ij Hadi En zen weird ek hj it Teis dd: sun 5 dE rent ili 4, eni, and ht} neben re Pd Rr Herde vr ni Se And od , vl prs ld { nij eer heerde t ‘ ' Ht weke stemde negenen hebde hab wi db hedeilh pet WT pob ofiebre betr denen ievrteambtor 0 ster! LER heter dadde erg i rd hort blelken Ort ebabte take, Hlnt ple pi ghel he bedje hij adh An nd bi + 8 detd Be vr vtvaldedr dn vdiavidnn: berde del 4 pieds vd EN ki ik, maik ntt ker AN spepbnai ‚ voe Ái « id eren, t a hi vidi HH pan pl witch rb rs Y aart aen vel tar or omde alsa) ope We Dt voehied eb tf ite tel ford el olle trerde (ad, vint prindeh vanalle, charetrt etri ad en thd el Bal ofte ige gerede A mand op ale ot baken abd Laval hen, e ùet ‚ede | alen alda vid pew atiddd haiegef or hitte eurdpr etereppijens ters à En Momen ebtegor nd led ep ol ohieagst Île a pe bie oo alten bra nn tendre. ol. HK tn vt zate ger 4 Jordan eg toefeede pj sergant bath: Id ad rd) Makadi velen Ln Senden, en bier erde id wii Ee ib he} vels eten sl REEL ld Oerd el Ö d wiene st k EEE ERO teel mies aan » “ : js _ TETN ee. HALA vend 4 pd ve dp jr ven ENE 4 Zn + ‚ tap 4d viehnae tene Ves , il an. Meint, erlebt ans ALW jee “hed ted ahaha, Ó oi: h h debet dv hd ebs % vdo load 1d 1 plopndeh Ce ver renten rel ot ater afhe en geest, 4 pale : bm ids bevel PAL grtn ui sell edt nat hebsijnd el 4 enebebe ' 8 \ Paed gemd beleren nele pd U al 1e bi el ved al ogef Bveh orlelt v hanen eed de ve sorted det beodeland des Üeeve pollen sjees err 4 Bare u HIT poarhee olen ’ 7 ui wise ih Lites ed pep iad endhied te tebat et oper ebi et ole Dee eo, E | 4 aurdidhnnd, Mew plee pe Wee RR bosns ts } h