Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world’s books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual personal, non-commercial purposes.

and we request that you use these files for

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web aifhttp: //books . google. com/|

PATANJALI’'S VYAKARANA-MAHABHASHYA.

VOLUME II.

The Pepartment of Public Instruction, Bombay.

THE

VYAKARANA-MAHABHASHYA

PATANJALIT.

EDITED BY

F. KIELHORN, PH. D.,

PROFESSOR OF SANSKRIT IN THE UNIVERSITY OF GOTTINGEN ; LATE PROFESSOR OF ORIENTAL LANGUAGES, DECCAN COLLEGE.

VOLUME II.

[Registered under Act XXV. of 1867.]

BOMBAY:

sia © BOMBAY: PRINTED AT THE EDUCATION SOCIETY'S PRESS, BYCULLA.

DEDICATED TO THE PRINCIPAL AND PROFESSORS OF DECOAN COLLEGE, IN MEMORY

OF SIXTEEN HAPPY YEARS.

PREFACE.

For this second volume of the Vyaékarana-mahabhashya I have used throughout the manuscripts G E g and B mentioned in the preface to the first volume. The Ms. D I have regularly compared only to the end of Adhyaya III; the fifth Adhyaya is missing in this MS., and the fourth so carelessly written that I have consulted it only in very difficult or doubtful passages.

Besides I have compared the following Devanigart MSS.

purchased for Government in 1881 :—

A. <A carefully made and complete copy of the whole Mahabhishya,! written for Ananta-sarasvati by one Jagesvara at Vriddhanagara (Vadnagar) in Samvat 1545 and 1546.

a. <A MS. of Adhyayas III-VIII of the Mahabhashya written by one Narayana at Iladurga (Idar) in Samvat 1513 and 1514. The

* On the authority of the MS. A, I would now for RAR: in vol. I, page 31, 16, write कृते स्तंकु which is supported by vol. II, p. 87, 16; Nirukta II, 1; and Unadi- sitra I, 17.

In the peculiarly idiomatic expression of the Mahabhashya which commences with यदि gq: and conveys the meaning ‘Suppose we were to read ...’, ‘ How would it be if we were to say ...... ?”, ‘Would there be the same objection if the following course were adopted ...... ?" (Kaiyata on P IV, 1, 90 says, अतो Sa ett न स्यादिति याक्यचेषः) the verb is by the MSS. more often put in the Present Indicative than in the Present Potential of the Passive ; ४, ८. we frequently read यंहि पनः... उच्यते, यदि पनः ... क्रियते and meet only occasionally with यदि पुनः ... Tea, यदि पुनः ... क्रियेत etc. The MS. A on the other hand shows a decided preference for the Potential, and I now believe that mood only to be correct (vol. I, 66, 18; 19; 94, 19; 130, 7 etc.) It should be observed that when any form buta 3rd person Sing. of the Present Passive is used after यदि पुनः, the MSS. agree in putting it in the Potential. See e.g, यदि पनः ... स्यात्‌ vol. I, 82, 20; यदि पनः ... ey: I, 18, 12; 18, 16; 429, 4; II, 408,14; and on ए. VIII, 3, 29; यदि पुनः ... पचेरन्‌ on P. VII, 1, 59; यहि ga aqetarary vol. 17, 303, 2.

As an instance of another fairly numerous class of cases where we must some- times disregard the readings of even the best MSS. I may cite किसुच्यते ... araa- कानीमेवोक्तै ... (vol. I, p. 230, 14), ‘ How can you say... when only now you have been saying ...... ?’ The word here translated by ‘ when’ is in about half the num- ber of cases given by the MSS. as यावता, in the remaining cases the MSS. have qe, or more rarely ag and यहि. I believe the correct reading to be everywhere यिता, which is used in the same adverbial sense in the Kaéika-vritti; on P. I, 4, 84 Haradatta appends to it the note ayqzarereat निपातो नन्विस्य्थः | पयेत्यर्थ इत्यन्ये.

8

appearance of the MS. as well as the fact that it was written Srindrayanadasa-vijayardjye render it probable that these figures denote years of the Saka era. (See Forbes Ras-mala, 2nd Ed., page 303)-

Both these MSS. agree in general more with the MSS. GD than with the group E g B, and in the greater number of instances where G and D happen to differ from one another, A agrees with G, anda with D. For the restitution of the text of the Maha- bhashya, and particularly for the attempt to separate the Varttikas! from the bulk of Patanjali’s work, the MSS. G Aa D are de- cidedly more valuable than the other Devanagart MSS.

` [ have also used for this volume the manuscripts written in

the Sarada characters which were brought by Dr. Biihler from Kagmir, and which in his list are numbered 303, 304, and 305. They are denoted in my Various Readings by the letters k and K.

k=:Dr. Buhler’s 304. This MS. consists of altogether 79 leaves, numbered 70-86, 102, and 2-62. Foll. 70-86 give the text-of the Mahabhashya from vol. I, p. 167, 16 to p. 215, 1 of my edition ; fol. 102 contains vol. I, p. 258, 27 to p. 261, 1§; and foll. 2-62 give the text from vol. I, p. 393, 11 to vol. II, p. 53, 20. The MS. may be about 150 years old; the leaves numbered 2 and 62 are much torn, and of the leaves 27-61 portions have been eaten away ;

A ज ~

* On a former occasion I have intimated that Varttikas disappear from the MSS. chiefly because Patanjali, when about to explain a Varttika, frequently opens his comment with the very identical words of the Varttika. A more continuous study of the MSS. has since shown to me that such disappearance takes place by degrees, and that we may observe in the different MSS. four distinct stages by which it is brought about. One writer, to save himself trouble, instead of copying the same words (viz. the text of the Varttika and so much of the commentary as may be identical with it) twice, writes them only once with the figure 2 after them; another ` omits the figure 2 and puts in its place a stop; athird omits the stop but still leaves the word preceding the stop of his predecessor and the word following it unjoined by the rules of Sandhi; a fourth does observe the rule of Sandhi and no trace is left of the Varttika, This remark may explain why in the Various Readings I have occasionally stated that a Varttika is omitted in the MSS., but that in the line follow- ing it the figure 2 or a stop is put in some MSS. after a particular word, or that the Sandhi-rules have not been observed.

On pages 78, 79, and 486 of vol. I, I have printed certain statements as Varttikas but have put them in brackets because they are omitted in the MSS, which at the time were accessible to me. The newly-acquired MS. A, though it agrees with the other MSS. in not giving those Varttikas separately, has in 8 cases out of the 9.a stop before the word प्रयोजनम्‌ in the line following; this stop I should now con- sider a,sufficient reason for omitting the brackets from the text.

9

besides on fol. 60 5 the writing is partly effaced. It is carefully written, but short passages have occasionally been omitted. 1 have compared this MS. up to the end of the third Ahnika of Adhyaya III, Pada 1

K. This MS. contains the text of the Mahdbhashya up tothe beginning of the sixth Adhyaya. It consists of two parts, the first of which may be about 120 and the second from 80 to 100 years old. The first part (Dr. Buhler’s 303) contains the leaves 2-120 and the text from vol. [, p. 1, 13 to p. 196, 19 of my edition, the second (Dr. Buhler’s 305) the leaves 121-394 and the text from vol. I, p. 196, 20. Throughout this MS. has been carelessly written and short passages have frequently been omitted. In the second part the following pages have been left empty: fol. 226 a 1. 18 to the end of fol. 227 a = Ed. I, p. 462,1 to p. 464, 26; fol. 246 ८ 1. 22 to the end of fol. 247 ¢ = Ed. II, p. 16, 12 to p. 18, 10; fol. 362 4 to fol. 364 a = Ed. Il, p. 350, 7 to p. 356, 7; and on fol. 281, a 1, 22 the writer has omitted the text from Ed. II, p. 108, 5, to p. 111, 8, without having left any empty space.

I believe that both these MSS. are copies from one and the same original, and that this original MS., in a fair state of pre- servation when the older MS.k was being copied from it, had subsequently become much injured and defective. This at least would account on the one hand for the general agreement of k and K,and on the other for the fact that in the same places where k omits short passages, K leaves out longer ones or even whole pages. It is difficult to determine precisely the relation of the Kagmir MSS. to the Devanagari MSS, but in general their text will be found to approach nearest to the text of the MSS. Eg B. At the same time I would repeat here that in more cases than one the Kagmir MSS. appear to have preserved readings which are preferable to those of all the known Devanagari MSS. In vol. I, p. 495,14 the Devanagar MSS. read, as I have printed, sma#aq; I believe that the MSS. k K are correct in reading वक्तव्यमेतत्‌ instead, for the statement agar पाग्रहण लुग्विकरणस्येव ग्रहणम्‌ occurs nowhere elsein the Mahabhashya.?

" I would draw attention to a few other passages in the first volume of the Mahabhashya where the Kasmfr MSS. alone seem to have preserved the right readings :—

Page 181, 22, the Devanagari MSS. known to me read बिरति पठानि. - वि रत्‌... werrftaa, which is contrary to the rules of grammar. The MS. k has f@ar@ arr... निरतं... वस्वारिदातम्‌ ; but the value of this reading is somewhat lessened by the fact that K agrees with the Devanagari MSS.

Page 247, 16, I have printed in the text what at the time I considered to be the

B

क ~ = =

10

Or, to give a more typical instance, vol. II, p. 120, 18 the Devanagari MSS., when reading सप्तमत्तयौरू त्तमः सुप्तमनत्तयौरु ततम इति वक्तव्यम्‌, would oblige us to take the words सुप्तमत्तयोर त्तमः as a Varttika; in my opi- nion the MS. K is right in omitting ०216 सुप्तमत्तयोरुत्तभः, for the first Varttika on a rule should be so worded as to contain some distinct reference to that rule,’ which would not be the case with सुपतमत्तयो-

reading of the Devanagari MSS., dtweaqeray माष वटवः ; subsequently Ihave altered माषं वदषः to माषद्यम्बरघः because I had found that in the best MSS. of the Maha- bhashya on P. VI, 1, 28 the second member of this compound is spelt शम्बदटी and because I had come to regard the word as related to féreq, दिम्बी, &c. The MS. K reads शोडदाफलाश्च माषदाश्चान्याः, and I now believe that in accordance with this reading we must alter the passage still further to Gteqrmera माषदाम्बटदघः, and that we have to translate it by ‘and the pods of beans contain 16 fruits,’ The point of the argument is that the number sixteen is equally associated both with the word भाष denoting a particular weight, and with ary in the sense of ‘bean’. That the whole passage has given trouble to others before me may be seen from the mark ध placed opposite it in the margin of MS. G. The same sign reoccurs in G on P. v, 3, 99, and in other difficult passages, and may be compared with the kundalas of which Dr. Bihler is speaking in his Kasmir Report, p. 71.

Pages 302 and 303, MS. K alone appears to give correctly the Varttikas 30, 33, and 34, as they are quoted by Helaraja in his commentary on the Sidhanasamud- dega of the Prakirnaka. See my Corrigenda in Vol. I.

Page .425, 11, the Devanagari MSS. read नैषो ऽस्तेलट्. Considering that = is used as a feminine in Vol. II, ए. 392, 14, ga in Vol. II, p. 139, 14, and gq in Vol. I, p. 376, 18, it appears that the MSS. k K are right in reading नैषास्वेलदं .

Besides I am certain that the MS. k K are right in omitting what the Deva- nagari MSS. give as जथा. 20 on P. II, 2, 24, and suspect that the omission by K of Vart. 8 on P. II, 1, 2 is more than accidental. But of these and other doubtful Varttikas I hope to treat elsewhere,

1 As Panini’s rules were not numbered, and as therefore Katyéyana was unable to state in figures to what rule he was appending a remark of his, the principle expressed in the above is so natural and it is so generally observed that I regard with great suspicion all cages where seemingly it has not been followed. In about half the num- ber of these suspicious Varttikas—they do not exceed twenty in the two first volumes of the Mahabhashya—the MSS. do not agree with each other, and in the case of some of them there can be no doubt that the copyists, by repeating certain words which should have been written only once, have given the appearance of a Varttika to what in reality is a remark of Patanjali’s. Besides it should be observed that Katyayana frequently (in the present volume more than fifty times) commences the first Varttika on a rule with the very words of that rule, and that negligent writers have occasionally omitted these introductory words of the Varttika and with them the reference to Panini’s rule in at least some of the MSS. known to us. On ए. IV, 3, 87, the words अधिकरव्य कृते Wet are omitted from the Varttika in the MSS. g B (and in the Calcutta Ed. of Panini), on P. ए, 1, 33 the words खाया ईकन्‌ from the first Varttika in K. (and in the Calcutta Ed.) just because these words are identi-

Il =

रुत्तमः, but zs the case with what I regard as the only $द्षा11168 on P. III, 2, 115, परोक्षे लिडव्यन्तापह्ववे च. Bearing in mind the general inaccuracy of the MS. K, a various reading or an omission of this kind may in some cases be considered as purely accidental, and it is therefore much to be wished that scholars in India may succeed in securing at least one old and really trustworthy MS. written in the gdrada characters.

As regards commentaries and other works which were likely to throw light on the text of the Mahabhdshya, I have neglected nothing of what was accessible to me, and I am especially glad that, owing to the kindness of Dr. Rost, I have been able to study for the whole of this volume the Padamanjari of Haradattamisra. This work, though in the first instance a commentary on the Kagika-vritti, ‘is of great value also for the understanding of the, Mahabhdshya, because its author discusses, often at great length, most of the arguments advanced in the older work. It 15 a com- mon saying amongst Indian scholars that, so long as one does not know the Mahabhiashya, it is vain to attempt the study of the Padamanjari, and that, when one does know the Mahabhashya, it is useless to do so. Whatever truth there be in this remark, I can say for myself that I have been much assisted by Haradatta’s learned work, even though it be based to a great extent on the Mahabhashya itself and on Kaiyata’s commentary.’

Of Bhartrihari’s commentary on the Mahibhashya no complete

cal with the immediately preceding words of Panini’s rules, and what has occurred here in some MSS. may have happened in all elsewhere. |

The Varttika on the Fajnavalkdni 2447724 (P. IV, 3, 105), which has often been discussed, induces me to add} that the repetition of Panini’s rule at the beginning of a Varttika is sometimes solely intended to point out the rule to which the remark contained in the following words of the Varttika refers. Accordingly the words पुराणप्रोक्तेषु ज्राह्मण कल्पेषु in the Vart. on IV. 3, 105, are simply equivalent to ‘ Note on P. IV, 3, 105,’ Katyayana’s note itself is given in the words याज्ञवल्क्यादिभ्यः ग्रतिषेधस्तः ल्यकालस्वात्‌, and when Patanjali on P. IV, 2, 66 (page 286, 14) has reason to quote the Varttika on EV, 3, 105, he quotes only these words and omits the rest. (As to the meaning of the Varttika, I understand Katyayana to say that the Brah- manas proclaimed by Yajnavalkya, &c., do ४०४ follow the rule IV, 3, 105, and that it is necessary explicitly to state this because those Brihmanas are not, as Panini assumed, modern works, but are as old as those which Panini had in view when giving his rule).

+ Besides the Padamanjart Haradatta has composed a work entitled Mahapada- manjari, for‘on ए. I, 1, 20, he says नाष्मवात्तिकवितेधस्त महापदमज्ञर्यामस्माभिः प्रपञ्चितः.

12

manuscript has yet been discovered, and for a knowledge of that work we can therefore only consult the fragments preserved in the Berlin Library.' This 15 the more to be regretted because Bhar- trihari holds an important place in Sanskrit grammar, and because, thanks to, Professor Miiller’s discoveries, we know now that he lived before the middle of the 7th century A.D. The doubts which have been raised regarding the text of the Mahabhashya may justify my attempting to prove here, from the scanty and very imperfect materials at my command, that generally speaking our text is at any rate the same text for which Bhartrihari composed his commen- tary, and that his commentary was preceded by other commen- taries whose text cannot have materizlily differed from Bhartri- hari’s. To show this I have to enter somewhat into details, and to give something definite [ shall place before the reader those words from the introductory Ahnika of the Mahabhashya on which Bhartrihar1 has been commenting, exactly as they have been cited by him. The Berlin MS. begins on fol. 3a in the midst of

the commentary on the phrase लौकिकानां श्रैदिकानां च; after that the words quoted and explained by Bhartrihari are :—

Ed., page 1, जौकिकास्तावत्‌ | गौर शः पुरुषो eet’ ब्राह्मण इति | शामादयः। अथ गौरित्यत्र कः शब्दः | किं यत्तस्साक्ञालाङ्कलखुरकङुदविषाण्य्सूपम्‌" ।

नेत्याह | द्रव्यं नाम तत्‌ | यत्तर्हि तदिङ्कितं वेष्टितं निमिषितम्‌ | नेत्याह | क्रिया नाम सा | यत्तर्हि gar’ नीलः | नेत्याह | गुणी नाम सः | यत्तर्हि भिन्नेष्व- Get? छन्नेष्वच्छिन्नं सामान्यभूतम्‌ | नेत्याह | आकृतिनौम सा | कर्तरि शाब्दः | येनोच्चारितेन | अथवा प्रतीतपदाथेकः | शाब्दं कर मा शाब्दं कार्षीः शब्दकार्ययं माणवक इति ध्वनिं कुर्वन्ुच्यते' || |

? Bhartrihari’s commentary is called in the Berlin MS. simply भवृंहरि (or भठ्हर )- टीका, or श्रीमहानाष्यदीका भहंहारिविराचिता, ° श्रीमहोपाभ्यायनतहरिविराचिता श्रीमह्टामाष्यवी-

पिका. The MS., of which the first two leaves are missing, begins on fol. 3a in the midst of the explanation on Ed. I, 1, 3 लौकिकानां वैठिकानां च, and breaks off on fol. 2186 in the midst of the commentary on P, I, 1, 55. Besides, the commentary on the following portions of my edition has been omitted: pages 37-4 3, pages 68,12-70, 3 pages 75, 5-79, 10, page 80, 15 to the end of page 85, and pages 122,19-125, 2 The MS. has been written by eight different writers, of whom only one, the writer of foll. 3-38, and 84-96, has done his work fairly well.

* Ed. हस्ती इाङ्नि्मैगो ब्राह्मण. ° Ed, “ला ङूलककुदल॒रविषःण्य°.

तच्छुह्णो; bot GD यत्तर्हि wat. * Ed. qa तद्भिन्ने; but GDB यचा भिन्ने, भिननेष्वाभेलमिति, "Ed. करकेवमुच्यते; but GD कवन्नुच्यते.

* Ed. aufe * Ms.

13

at giver दाब्दानुशासनस्य प्रयोजनानि | रक्षोहागमलष्वसदेशः पभर- योजनम्‌ | लोपागमवणैविकारन्ञो हि सम्यग्बेदाननुपारविष्यति | ऊहः खल्वपि | आगमः खल्वपि | ब्राह्मणेन निष्कारणो wa: gest वेरोऽध्येयः | ब्राह्मणेन शाब्दा" जेयाः | याज्ञिकाः पठन्ति | स्थुलप्षती माभिवारुणीमनङ़ादीमालभेतेति ॥ Page 2, इमानि च भूयः शब्दानुशासनस्य प्रयोजनानि | | ते sae हेलयो हेलय इति कुवैन्तः पराबभूवुः | तस्माद्राह्मणेन न मुच्छितवै नापभाषितवे | मेच्छा मा भूमेति | | दुष्टः VI स्वरतो वणेतो वा मिथ्या प्रयुक्तो न तमथेमाह | ख वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुः. , ... | यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव श्यते | अनम्नाविव शुष्कैषः. . ,..... ॥ तस्मादनथक॑ˆ माधिगीष्महिः || यस्तु' TES कुशलो विषे, . . . . . . | कः | वाग्योगविदेव | यो हि शाब्दाञ्ानाति | भूयांसो द्यपद्ाम्दा° अल्पीयांसः शब्दाः | अज्ञानं तस्य शरणम्‌ | नात्यन्तायाज्ञानं हारणं भवितुमरैति | एवं तर्द | क पुनरिदं पठितम्‌ | Page 3, भराजा नाम छोकाः | किंच भोः श्लोका af B° प्रमाणम्‌ | यदुटुम्बरवणोनां , , , . . . .. । TAHT एष तत्रभवतः | विद्वांसः प्रत्यभिवादे. . .. . . | Tart: सविभक्तिकाः || स आर्सिविजीनः | चत्वारि पदजातानि | aa: कालाः | हौ शब्दात्मानी नित्यः कार्यश्च | an विभक्तयः || agate || Page 4, पयश्चपि न परयति | दुण्वश्चपि न शृणोति | सक्तुमिव तितडना. . .... . .

1 Ms, कि. * Ed, पुन. ° Below the Ms. has परिपालयिष्यति like Ed. * Ed, ज्रामणेनावशयं Weer. ˆ Ed. तस्मादबिज्ञातार्थंमनर्धकं ; but DECgB तस्मादनर्थकं. ° Ms. भ्येकमजिगीष्मडी, ' Ms. मस्तु. ° Ed. «व्चम्दाः. * Ed, ०१. ह.

आहिताभिरपशब्दं प्रयुज्य ॥

दशम्यां पुलस्य नाम विदध्यात्‌ || wear असि वरुण, . .. . .

Page 5, किं पुनरिदं . . .न पुनरन्यदपि किंचित्‌ | atten वृ्तान्ततः' | पुराकल्प एतदासीत्‌ | तत्र स्थानकरणानुप्रदानज्ञेभ्यः | aga न तथा | वेद- waiter स्वरिता वक्तारो भवन्ति ||

उक्तः शब्दः | दाब्दानुशासनमिदानीं कतेव्यम्‌ | तत्कथं कतेव्यम्‌ | उभयोप- देशः | अन्यतरोपदेशेन | तव्यथा | भष्ष्यनियमेनाभक््यप्रतिषेधो गम्यते | पञ्च पच्चनखा wear इति | अभशयप्रतिषेधेन वा भद्यनियमः | अभक्ष्य भाम्यकुक्क टः | fe पुनरत्र ज्यायः | इष्टान्वाख्यानं खल्वपि भवति ||

अथैतस्मिञ्दाष्दोपदेदो सति, . . प्रतिपदपाठः | अनभ्युपायः | एवं हि श्रुयते | बृहस्पतिरिन्द्राय . . . Wear शब्दपारायणं प्रोवाच | ` किं पुनरत्वे . . . चतुर्भि पकारीर्विथोपयुक्तोपयुक्ताः

Page 6, भवत्यागमकाठ स्वाध्यायकाल प्रवचनकाल व्यवहारकाल | किंचि- स्सामान्यविशेषवद्यक्षणं प्रत्ये . . . अल्पेन यलेन महतो महतः राब्दौघान्‌ ॥

किं पुनराकृतिः पदाथ आहोस्विद्रव्यम्‌ | उभयमित्याह | उभयथा द्याचार्येण ॥

कि पुनर्मित्यः wee आहेस्वित्कायेः | dae एततसराधान्येन परीक्षितं" नित्यो वा स्यात्कार्यो वेति | उभयथापि लक्षणं प्रवत्यैमिति || कथं पुनरिदं भगवतः |

सिद्धे शब्दाथेसंबन्धे

Page 7, महतः शास्त्रौघस्य. . प्रथन्ते वीरपुरुषाण्यायुष्मस्पुरुषाणि ° चाध्ये-

* Ed. दशाम्युतरकालं पुत्रस्य जातस्य नाम. , * Ms. -भिस्यक्त्वा gaia; 1१. बृत्तान्तशः. * Ed. स्थानकरणनादानुप्रदान्‌० * Ms. अन्यतमोपदेहेन. ° Ms. चतुभिश्च प्रकरः विदयोपकल्के पयुक्ता; Ed.

कचोपयुक्ता. ° 108. परीक्षते. `" Ms. उभयया क्षणं. ° १. वतैते. ° Ed. संग्रहे तवत्काये ^. 10 Ed. om. यो. “ Ed. पुवपदलोपो. ** Ed. बीरपुरुषकाणि च भवन्त्यायुष्मत्पुरुष काणि.

15

तार्थ सिदधाथौः | आभीषेण्ये | के पुनः sare wears विग्रहः ` क्रियते सिद्धे wes st sary चेति | आक्ृतिमित्याह | आकृतिर्दि नित्या | अथ द्रव्ये पदार्थे कथं विमहः कतैव्यः | सिद्धे we ऽथेसंबन्धे चेति | नित्यो छयथवतामर्धैरभिसंबन्धः | रव्य एव पदाथ एष विग्रहो न्याय्यः. . दरव्यं हि नित्यम्‌ | आकृतावपि पदाथे एष fragt न्याय्यः | म क्रचिदुपरतेति Hea: सवेल्नोपरता भवति द्रव्यान्तरस्यो- ` पलभ्यते* | अथवा नेदमेव नित्यलक्षणं धुवं कटस्थमविचालि | भथवा किं न एतेनेदं नित्यमिदमनित्यमिति | यदस्माकं निस्य तं पदाथ मत्वैष विग्रहः क्रियते सिद्धे शब्दे ऽथे संबन्धे चेति || कथं yaad’ | लोकतः | कुर षटं कायैमनेन करिष्यामीति | Page 8, तावत्येवाथेमथेमुपादाय' शब्दान्‌ । यदि. तर्हि लोकः शब्देषु. प्रमाणम्‌ | लोकतो अथप्रयुक्ते शब्दप्रयोगे शाख्रेण धमेनियमः wale नियमो धमेनियमः। धमीर्थो वा नियमो धमेनियमः । धरममेप्रयोजनो वा | यथा रठौकिकवैरदिकेषु | प्रियतदिती दाक्षिणात्याः | अथवा युक्त एवाल' तद्धितार्थः | कृतान्त | लोके तावदभस्यो भाम्यकुङ्कुटः | wet... aT | तथा खेदात्‌ | वेदे खल्वपि पयोत्रतो ब्राह्मणः | बैल्वः खादिरो वा qa: स्यादिति | तथात्नौ'° कपालानि | एवमिहापि समानायामथेगतौ ' wea च | अभ्युदयकारि च“ भवतीति ॥ अस्त्यप्रयुक्तः'` | ऊषादयः | इदं विप्रतिषिद्धम्‌ | कञथेदानीमन्यो भवज्नाती- यकः | नेतद्विप्रतिषिद्धम्‌ | Page 9, न त्रूमोऽस्माभिरप्रयुक्ता हति | अभ्यन्तरो ऽहं तोके न त्वहं लोकः || अप्रयोगः प्रयोगान्यस्वात्‌'* || उषिताः || प्रयुक्ते दीधसन्तवत्‌ || सर्वे देशान्तरे || वाकोवाक््यमितिहासः | शावतिगेतिकमो सवैविभक्त्यन्तः' कम्बोजेष्वेव भा- वितो ' ˆ विकार एनमायौ भाषन्ते दाव हति ||

* Ms. कः पुनः पदा्थस्यत्वेष परि प्रह. * Ms. om. कथं. ° Ed. कृत्वा * 12. द्रव्यान्तर स्था तूपलमभ्यते. ° Ed. यजनित्य॑, ° Ms. पुनस्तूयते. ` 18. “turers. ° ०. लोक एषु. ° 1१. एव, Ms. यथाग्नौ. "Ed. ग्थोवगतौ. Ed. om. च

Ms. अय प्रयुक्त. `“ Ms. प्रयोगात्यत्व, `° Ed. ०१. सर्वविभक्त्यन्तः. "° Ed. माधितो ware.

16

Page 10, किं ga: शाब्दस्य ज्ञाने wat आहोसि्विसयोने | शने wa इति Jurca: ||

आचारे नियमः || प्रयोगे सवैलोकस्य || wag प्रयोगे ऽभयुदयस्तकषुल्वं वेदशब्देन || यो ऽभिष्ोभेन यजते य ड चैनमेवं . . . | अपर भह | अथवा पुनरस्तु

ज्ञान एव |

Page 11, शाब्दप्रमाणकां बयम्‌ | अथवाग्युपाय एवापाब्दज्ञानं राब्दज्ञानस्य "| अथवाः कूपखानकवत्‌* | ay कमेणि स faa: | wt हि zat | प्रत्यक्ष- wart: परापरश्षा विदितवेदितव्याः ||

भय व्याकरणमित्यस्य शब्दस्य कः पदाथः | खलम्‌ |

षष्ठ्यर्थो अनुपपत्ः || हाम्दाप्रतिपत्तिः

क तर्हि | व्याख्यानतः | ननु च तदेव सत्रं विगृहीतं व्याख्यान भवति |

न केवलानि चचोपदानि || शाब्दे eet: || Page 12, भवे प्रोक्तादयः ||

परस्तादिदम्‌ | तद्यथा | प्रस्कन्दनं प्रपतनमिति | भथवा echt राष्दा व्या-

क्रियन्ते | awa म गदभ इति | एवं aie BATT |

समुदायेषु च" wee: प्रवृत्ताः" | as भुक्तम्‌ gt मुक्तम्‌ | Yes: | व्यपदेशिवद्भावेन भविष्यति | अविजानत एतदेवं भवति | यो yeaa कथये- त्रादो yea ||

Page 13, किमर्थो वणोनामुपदेशः |

वृत्तिसमवायाथे उपदेशाः ॥ qua समवायो वृत्तिसमवायः | वृस्यर्थो वा समवायः | वृत्तिप्रयोजनो वा | + त. चेत्तथाधरमः. * Ed. पपूवंके. ° Ms. यजति. ‘* Ed. शन्दज्ञाने. ° Ms. “^लनकवत्‌.

° Ms. seq. 7 Ed. om. च ; DECgB. हि, ° Ms, शब्द्‌: प्रवृत्तः, ° Ms. vaea, ° Ms, कथयत्यदो THA.

17

का पुनवुत्तिः | दास्तरपवृकिः | उच्चारणम्‌ | कुत एतत्‌ | दिशिरुचारणक्रियः | ware fe वणौनाहोपदिष्टा मया वणौ इति || अनुबन्धकरणायेथ || समवायश्चानुबन्धकरणं च प्रत्याहाराथेम्‌ | प्रत्याहारो qt || इष्टबुख्यये्च वणोनामुपदे शः | | उढात्तादीनामप्युपदेशः कतेव्यः | आकृत्युपदे दास्सिदधम्‌ | संवृतादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः | कणो ध्मात रएणीकृतः |

एताः स्वरदोषभावनाः | अतो ऽन्ये qa: | गगौरिविदादिपागत्संवृतादीनां निवृत्तिभीषिष्यति' |

A comparison of the printed text with the above must render it more than probable that our MSS. give the text of the Mahabhashya which was current in the 7th century. In saying this I would how- ever not wish to deny the possibility that some explanatory remarks may have found their way into the text after Bhartrihari’s time, and it is certain that some of Bhartrihari’s readings are preferable to those of the MSS., and that he knew of readings which have not yet been met with elsewhere. A few instances may prove this.

Page 1, 11, 1t appears as if Bhartrihari had not had in his text the words लोके ध्वानिः शब्द इत्युच्यते (| तद्यथा । ), and as if those words had been added to explain the word प्रतीतपदार्थकः, It is unnecessary to define Sabda, because everybody knows what sabda means. (See प्रतीतपदा्थेक in I, 39, 25; 323, 3; अनवस्थितपदार्थक in I, 207, 2, and on P. VIII, 2, 84; अव्यक्तपदार्थक in I, 47, 20; 170, 17; निवृत्तपदार्थक in 1, 411, 3; see also I, 102,6; 256, 20). * Sabda conveys that meaning which at once is understood from the word saéda,’ ८.९. it is synonymous

=+

` ४5. ते।., ° 90. इमे. ° Ms. “dat extra’. * Ms. निष्टान्यापि; Ed. बाक्यान्यपि fray. ° Ed. एतेषामपि.

Cc

18

with dhvani, not with &rtyd, dravya, etc. Bhartrihari explains : अथवा प्रतीतपदार्थक इति | शब्द इव्येतस्य प्रतीतः Gera ध्वनिः । ध्वनिरस्याभिषेयः । ध्वनावयम्थ प्रकरणशब्दान्तरण््यन्तरेण स्वरूपं प्रतिलभते | एतमेवार्थं [ 05. एवमेवार्थं ] पदग्रहणेन व्या- चष्टे । पदस्यायम्थौ नाथवाक्यगम्य इति |... य एव प्रसिद्धः शब्दस्तसयैव शब्द रब्देन ग्रद- णम्‌ । प्रतीतपदा्थकतां च कथयति | शब्दं He ,,,...

Page 2, 19, Bhartrihari explains the reading of the MSS. fra,

but he adds that others read विशेषैः (अन्येषां ग्रन्थः कुशलो Praraieta | aT: दाख्रमतिपादितेरिव्यथैः ).

Page 5, 6, Bhartrihari reads वृत्तान्ततः, but he also knows the read- ing वृत्तान्तशः; his remarks are: वृत्तान्तत [ 1/9. yuta] इति | वृत्तान्ताः परपादका उच्यन्ते | ततरायादितात्तमिः | FAA: प्रपाठकैः पठन्ति । अन्येषां वृत्तान्तश इति पाठः। त एवं पठन्ति । वृत्तान्तं वृत्तान्तं पठन्तीति वृत्तान्तशः पठन्तीति I.

Page 5, 7, Bhartrihari’s reading स्थानकरणानुप्रदानज्ञेभ्यः 15 better than the reading of the MSS. स्थानकरणनादानुमदानक्ञेभ्यः; the expression स्थानक- रणानुपरदानानि occurs again I, 208,18. (See also I, 61, 17, and Danielsson in Zeitschrift der D. Morg. Ges. XXXVII, page 29, Note 3).

The very incorrect state of the Berlin MS. prevents me from speaking positively about one or two other passages of the first Ahnika, where I suspect Bhartrihari’s text to have differed from the current text; and as regards the subsequent Ahnikas I can for the same reason do no more than point out those various readings only—of the existence of any important differences I am not aware—which have been given as such by Bhartrihar himself.’

2 It may be interesting to observe that the various readings mentioned by Kai- yata up to P. I, 1, 55, where the Berlin MS. ends, have all been copied either di- rectly or indirectly from Bhartrihari. The same is the case with Kaiyata’s notes on the word संग्रह p. 6, 12 and 21 (Bh. चतुदश सहल्लाणि वस्तुन्यस्मिन्संग्रहम्रन्थे and संग्रहो ऽच्यस्थेव शास्वस्यैकदेशः | tanateaeargarsar प्रामाण्यादिषहापि तथेव सिद्धशब्द उपात्तः) ; with the rule quoted on p. 16, 16 स्तः सक्ता STeaaATaATa:; with the remark on p, 22, 21 अस्त पादस्थस्याव्यपरस्याधमेकारमभमोकारं चच विदधति which according to Bh. is taken from a Pratigakhya of the Chhandogas; with the statement on p. 93, 3 that some (according to Bh. the Apzéalah) have arranged the words in the Gana sarvdd1 in a different order and with the remark on p. 92, 19 that the words contained in the so-called Akr#ti- ganas have been collected by later scholars, not by Panini himself. On the other hand, Kaiyata has of taken from Bhartrihari his quotation from the Phitsitra on

01, 20; his objection to the statement occurring in the Kasika-vritti on P. I, 1,11, मणीवाङीनां प्रतिषेधो वन्तन्धः, on p. 68, 7, (वाक्यपदीयम्‌ is given as an instance in the Kasika-vritti on P. IV, 3, 88); his quotation ger समानाः on p. 24, 1 (see Katantra I, 1, 3) ; nor the remark that the Bhrdjadh slokdh are by Katyayana. Altogether Kai~

19

Page 28, 18, Bh. reads, as printed, यदुक्ता बहन्त्यनुपदिष्टा श्च श्रयन्ते, but he adds: अन्येषां ग्रन्थो यदयुक्ता वहन्त्यनुपिष्टाः श्रूयन्त इति । ते Sa वहन्तीव्यस्यै वा्थमनुपदिष्टाः श्रूयन्त इत्यनेन प्रदहौयनिति ॥ (See Kaiyata’s note: afay चशब्दो न पठयते.)

Page 30, 12, Bh. gives two readings, 2८8. : besides the reading स ककारस्य, also the reading सष सककारस्य

Page 55, 16, अपयोप्तश्चैव ; Bh. mentions the reading सुपर्याप्तश्चैव, (See Kaiyata’s note: केषांचियाठः सुपयौप्तश्चेव हीति)

Page 56, 9, स्यन्व्यव्ययेन. Bh. seems to mention two other read- ings, रव्यत्ययेन, which is mentioned also by Kaiyata, and शन्व्यत्ययेन.

Page 56, 19, अन्तैषामिति, Bh. mentions another reading (केषांचि- इन्थः) which, so far as I can make out, 15 अन्तरे येषामिति.

Page 60, 6, यमानुस्वाराणामेव. Bh. mentions the reading यमानृस्वारा- णामपि.

Page 66, 3, उदात्तानुदात्तस्वरितानाम्‌. Bh. appears to mention the reading उदात्तानुदात्तस्वरितानुनासिकानाम्‌. (See Kaiyata: कवचिदनुनासिकग्रहणम- स्ति । तद्रणप्रसङधेनचारितम्‌,)

Page 67, 23, अव ete दिवचनं तदन्तं च भवति. Bh. knows the two readings अत हीदादि च हिवचने तदन्तं च भवति, and aq हीदायन्तं च श्रूयते द्विवचनान्तं च भवति. (See Kaiyata’s note: कचित्तु पाट tera च श्रूयत इति.)

Page 72, 10, Bh. mentions the reading किम्थौ योगविभागः | शाकल्य- iret ar भत्‌

Page 93, 8, ज्ञातिषनपयोयवाची; others read (अन्येषां ग्रन्थः): अज्ञातिधनयप- यौयवाची

Page 96,2, तरयः कृदथौ ग्रहणेन योगाः. Bh. reads त्रयः कृदन्ता प्रहणन योगाः and he mentions the reading तयः कृदथौग्रहणेन योगाः, where कृदथीग्रहण

is taken as a Bahuvrithi-compound (Seyret यस्मिन्हेती ष कृदथग्रहणः i यस्मिन्देताबाश्रीयमाणे कृदथौग्रहणमारभ्यते | HATS Sq: | न सवी विभक्तिरिति...).

Page 99, 1, वणौश्रयः, Some divide अवणौश्रयः. (See Kaiyata’s note: अन्ये AITAT इत्यकारमश्चेषमाहुः).

Page 112, 16, तस्यासाध्वभिमतस्य, Bh. appears to mention the reading तस्य araiyadeal (साघूनामभिमतस्य).

yata’s commentary is much more succint than Bhartrihari’s, and he has more than once omitted to state all the possible explanations of a particular passage, intimating that he knew more than he is telling us by such phrases as ष्वार्यानान्तरभत MECCA, भवर ष्याख्मानान्तरं द्धिष्टस्वजोपन्यस्तम्‌ etc.

20

Page 122, 6, Bh. mentions the two readings mfateay and कचिद्‌देरूप्यं.

Page 125, 17, उः स्थाने ओव, Some omit ea. (See Kaiyata’s note: केषांचियाठो ऽ्भवति रपर श्वेति). |

Page 129, 5 afeqqe’. Some read कल्ययद^. (See Kaiyata’s note: कचित्तु कव्यपदसंघातभक्त इति पाठः).

Page 130, 4, किमिदमत्प्ररणमन्त्यविहेषणमाहोस्विदादेशविरोषणम्‌ | किं चातः ।. Bh. mentions the reading किमिदमल्प्रहणमन्त्यविरोषणम्‌ | एवं भवितुमैति ।.

The manner in which the meaning of these various readings is discussed by Bhartrihari shows that he must have had com- mentaries before him in which they had been adopted, and it is reasonable to suppose that Bh. would not have concealed from us more important discrepancies had he found such in the works of his predecessors. That Bhartrihari had access to a very exten- sive commentatorial literature, superseded by his own work as his own writings have in turn been superseded by those of later authors, is proved by almost every page of his commentary. In fact I know of few grammarians who so frequently quote the opi- nions of others’ as he does, and nothing is more to be regretted

* In addition to Commentators Bhartrihari cites of writers on grammar the following :—

Another grammar or other grammars (Vyékaranantara) are mentioned on p. 71442, 1464 and 1788 of the Berlin MS.; other grammarians (anye vatydékaranéh) on p. 1382, where four different rules are quoted about इभ and उभय. Former gram- marians (Ptirvachdérydh) are spoken of several times and on p. 414 we find the usual statement that the term sandhyakshara was invented by them. By name are men- tioned the Vrittikara Kun: to whom is ascribed the explanation of असर्वविभक्ति on p- 95, 27 of the Mahabhashya, and the Apisaldh who had arranged the words in the Gana sarvad: in a different order ; theirs also is the curious opinion (p. 1924 gered: केचित्सकारमाव्मुपदिदय पिस्स्वडागमं विदधति.) referred to already by Patanjali that the root from which spring the forms अस्ति, स्वः, सन्ति etc. consists of the single letter स्‌ to which अं is prefixed in the so-called strong forms. (See Mahabhashya I, p. 280 अस्ति सकारमातिष्ठते, and Finendrabuddh:: सकारमालमस्तिधातुमापिदालिः प्रतिजानीते | तथा हि । न तस्य पाणिनेरिवास भुवीति पाठः। कि तदहि । स भुवीति | स एवागमो great. आतिष्ठत इति । एवं प्रतिजानीत इस्यर्थः 1).

As regards works whose contents are more or less closely related to the subject of grammar, it deserves to be noticed that Bhartrihari’s text of the Wirukéa appears to have somewhat differed from the published text. Referring to Nir. I, 18, Bhar- trihari says wy निरुक्तकारो ऽविज्लाताथमिति वणेयति, but in the printed text the word अविज्ञातम्‌ has not been explained at all. Moreover on ए. 85८ we read: प्रजापति य- flaws मनसादीधेत्तदाधीतं [? MS. "घेततदधीन।] अङुर्भिरेवाभोति तदाधीतयङ्खषामाधीतयङ्ष्टम्‌ | एतनिरुक्ते ध्यायतेवेण्यते (MS. °ते वर्ते] | अयं हि तजर म्याख्यानचन्थ ः। प्रजापति यरिंकण्वन मन-

21

than that he should have introduced those opinions by such vague expressions as Eke varnayanti, anye varnayantt, apare varna- yantt, anyeshdm darsanam, aparesham vydékhydnam, etc., and should not have recorded the names of the scholars to whom he must have been indebted for his own learning.

There are many passages in the text contained in this volume which have caused me no slight difficulty, and some on which I have not yet been able to forma decisive opinion. Without the different commentaries on the Mahabhashya, the Vakyapadtya, the Kasika-vyritti, Siddhanta-Kaumudi, etc., each of which has proved useful in turn, my labour would have been much greater than it has been, yet sometimes all have failed me when I should have most prized their assistance. On a passage like $¢aiy aut He । दैद्री ` पुटकी He | on p. 36, 9, they say nothing ; on one like मैर्यर्हिरण्याथिभिरची प्रकल्पिताः on p. 429, 3, nothing that carries with it conviction. Here then, and wherever else I have been at all doubtful, I have given the text of the best and have recorded the readings of all the other MSS. I have done the same with names of peoples and places, such as कडेरः on p. 270, 3, निषाहकषू on p. 294, 19, etc., and other terms such as धीवबन्धु on p. 227, 7, which have not yet been met with elsewhere. |

I have verified most of Patanjali’s quotations from Vedic works, but for some I have had to trust to the MSS. alone which, I fear, have not in every case (as e.g. on p. 150, 18 and 213, 12)

साध्यायत्‌ तदेभिरासवानिति [ ? MS. ताइतिरापरवानिति ] | तथा etara वृतः कुपयन्नदीपेदिस्ययमयपि ध्या य तेरेव । होत्राय gal: ]कृपायमाणो ऽन्वध्यायदिति । .-. क्षणः क्षगोतेः प्रहुतः कालो भवति क्ति क्षयक्र्मेति i. The first passage here referred to I do not find in the pub lished text; the second occurs Nir. II, 12; and the last, but without the words भक्ति ante: क्षयकमोौ, II, 25. On the other hand Nir. II, 2 and V, 23 are quoted by Bhartrihari as printed.

That Bhartrihari has frequent occasion to quote the works of the three great grammarians need hardly be stated, but it may perhaps be mentioned that Katyéa- yana is far more often styled Vaékyakdra than Varttkakdra and that the Bhdshyakara is three times quoted by the title CAtrnikdra. Panini’s text is referred to as the Vritsisiira, an expression used already by Patanjali (vol. I, p. 371, 18 and p. 424, 21), and opposed to it we find the word Bhadshyasi/ra, equivalent to Kaiyata’s Vydkhydnasiira, a term intended to denote the Véarttikas and generally such additional statements as are meant to elucidate the original text of Panini’s grammar. To the Slokavdrttikakdra, as distinguished from the Vadkyakdra, are ascribed the verses in Vol. I, p. 36 of this edition, which have wrongly been considered to belong 10 Katyfayana.

22

enabled me to give a satisfactory text. Where the MSS. agree with one another I have followed them even though the published text of a Vedic work happened to furnish different readingse I have thus, ९.&. on p. 278, 10, printed fafeqsat दण्डानतम्‌ , and on p. 437, 11, नाभा gear निहितो दविद्युतत्‌, although I consider the passages to have been taken from Atharva-veda XII, 2, 54, and VII, 62, 1, and have acted similarly in other cases where it would have been easy to substitute the actual readings of the Rig- or Atharva-veda, or of the Taittirlya-samhité. I need hardly say that I have prepared a complete list of all the quotations in the Mahabhashya, which I hope to publish after the completion of the text.

It will be observed that on a few occasions, as on p. 52 and 283, I have printed certain statements in small type, and have intimated thereby that I do not regard them as Varttikas of Katyayana, notwithstanding the fact that they have been com- mented upon by Patanjali. The prominence which I have given to those statements by putting them in each case at the beginning of a new line, may attract the student’s attention and. at the same time convince him that, what I have done, I have done intentionally, and for what I have considered cogent reasons. Taking ९.९. the case on p, 52, it appears to me that the three sentences सिद्धं तु सिचो ane- ad, er: प्रश्चिष्टनिर्दे गासिद्धम्‌, विणो 4निचवात्‌ refute an objection which has not been raised by KAty4yana at all, and that that objection again is directed against an assumption which 15 actually opposed to Katydéyana’s teaching on P. III, 1, 43 ; moreover Patanjali’s con- cluding remarks on III, 1, 44 show that the Vartt. 7 is final and that only when we adopt it can we account for all the Aorist-forms of the verbs enumerated in the Varttika. We know from the Mahfabhashya that there have been authors of Varttikas after KatyAyana, and in this particular case the context renders it pro- bable that Patanjali has been stating ¢hezy arguments, just as we know for certain that, e.g. on p. 209, 8, he is quoting 2 Varttika of the Saunagas, without telling us that he is doing so.—If again we consider what at first sight might appear to be Varttikas on P. IV, 2, 60, a word like स्मृतः which is foreign to the real Varttikas, or a term like ल which is never used by Katy&yana, will be sure to rouse our suspicions, and a more careful examination will convince us that what we have before us, are not Varttikas, but fragments or adaptations of verses; and we shall regard it probable that

23

Patanjali is quoting from that grammatical work composed in verse of which some parts of his own work may be said to be a prose version. I know that on such and similar questions opinions may differ, and do not regard my undertaking to separaté from one another the several constituent parts of the Mahabhashya as more than a first attempt, to be improved on by others or by myself in the course of my own studies

I cannot conclude these remarks without expressing my grati- tude to the Director of Public Instruction and to the authorities of the Deccan and Elphinstone Colleges for the great kindness with which they have placed at my disposal the valuable MSS. belonging to the Government of Bombay, even after my departure from India.

F. KIELHORN. Gottingen, August 1883.

प्रययः UW २।१।२९॥

भधिकारेणेयं प्रत्ययसंज्ञा क्रियते | सा प्रकृत्युपपदोपाधीनामपि प्रामोति | तस्याः प्रतिषेधो वक्तव्यः | प्रकृति | gases: सन्‌ [३.९१.९ | | उपपद | स्तम्बकणेयो रमिजपोः [३.२.१३] | उपाधि | हरतेर्दृतिनाथयोः परी [३.२.२९] | एतेषां प्रति- tay वक्तव्यः | किं च स्याद्यदेतेषामपि प्रत्ययसंज्ञा स्यात्‌ | परत्वमाद्युदात्तत्वम- ङ्ग संसेव्यते विधयः* प्रसज्येरन्‌ || भत Tat पठति |

प्रत्ययाधिकारे प्रकृत्युपपदीपाधीनामप्रतिषेधः tty I

भधिकारेणापि प्रत्ययसंज्ञायां सत्यां प्रकृद्युपषदोपाधीनाममरतिषेधः | अनथकः प्रतिषेधो अप्रतिषेधः || प्रत्ययसंज्ञा कस्मान्न भवति |

निमित्तस्य निमितिका्यात्वादन्यत्रापि Il २॥

निमित्तानि हि निभित्तिकाययौनि भव्न्ति | किं पुननिमित्तं को वा निमित्ती | परकृत्यु पपदोपाधयो निमित्तं प्रत्ययो निमित्ती | अन्यत्रापि चेष न्यायो Te: | RT न्यत्र | लोके | तद्यथा | बहुष्वासीनेषु कथि्कंचित्पृच्छति कतमो देवदत्तः कत- रो यज्ञदत्त इति | स तस्मा आचष्टे | योध यः पीठ इत्युक्ते निमित्तस्य निमि- त्िकायोथत्वादध्यवस्यपययं देवद्रत्तो ऽयं यज्ञदत्त इति नेदानीमश्रस्य पीठस्य वा देवदत्त इति संज्ञा मवति || किं पुनर्मिमित्तं को वा निमित्ती | निज्ञातो sat नि- मिन्तमनेत्ततो sat निमित्ती | इइ च प्रत्ययो sata: प्रकव्युपपदोपाधयो निज्ञो- चाः | क | धातुपदेशे प्र तिपःदेको पदेशो च । ते निज्ञोता निमित्तत्वेनोपादीयन्ते ||

* ३.५.२; २; ९.४. ९३. 1 अ~

ग्‌ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम ॥ [म० ३.९. ९,

प्रधाने कार्यसंमरस्ययाद्रा सिद्धम्‌ । ३ ॥ अथवा प्रधाने कार्यसंप्रतययो भवति | किं च प्रधानम्‌ | प्रत्ययः | तद्यथा | बहुषु यात्छ कञित्क॑चित्पृच्छति को यातीति | स आह राजेति | राजेस्यु क्ते प्रधाने कायेसंप्रत्ययाद्यः पृच्छति यथाचष्ट उभयोः संप्रत्ययो भवति || किं कृतं पुनः प्रा- धान्यम्‌ | rae | यथा पुनलंकि stadt प्राधान्यं शब्दस्येदानीं किं कृतं प्रा- धान्यम्‌ | शाब्दस्यापूर्वोपदेश्षाः प्राधान्यम्‌ | यस्यापूर्वोपदेराः स प्रधानम्‌ | भ्रकृत्यु-

धते |

विकारागमेषु च परविज्ञानात्‌ ॥ ४ ॥

विकारागमेषु च परविक्तानालसत्ययसंज्ञा न भविष्यति | प्रत्ययः परो भवती- त्युच्यते" न च विकारागमाः परे संभवन्ति || किं पुनः कारणं समाने spares प्रत्ययः परो बिकारागमा म षरे |

षष्ठीनिर्दिष्टस्य च तद्युक्तत्वात्‌ ॥ ५ Il wifice Ramage प्रज्चमीनिर्शिष्टा्च प्रत्ययो विधीयते ||

प्रत्ययविधानानुपपत्तिस्तु Ul & ॥

तस्मात्तत्र पत्बमीनिदैरास्सिदधम्‌ ॥ ७ ॥

तस्मासत्र पञ्चमीनिर्देडाः weet: || न कतैष्यः | इह तावद्धनस्त चेति धातोः [३.१.९९ | इति वतेते | इह त्रपुजतुनोः षुगिति प्रातिपदिकादिति। वतेते | यथेव हनस्त च धातोः क्यम्भवतीति धातुमात्रास्क्यप्माभोति | नैष दोषः | आचायप्रवृत्ति- ` ara न धातुमातरात्क्यम्भवतीति यदयमेतिस्तुशास्वृदृ जुषः क्यप्‌ [३.९.९०९]

* ३.९२. T १,६९.६.

पा०२.९१.२. | ॥ व्वाकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ a

इति परिगणनं करोति | अथवा हन्तिमेवात्र धातुम्रहणेनाभिसंभन्स्स्यामः | इनस्तो भवति धातोः क्यन्भवतीति | कस्मात्‌ | हन्तेरिति ||

अथौश्रयत्वाद्रा ॥ ८ ॥

अथवाथोभ्रयः प्रत्ययविधिः | यस्तमर्थं संप्रत्याययति स प्रत्ययः || किं वन्क- ब्यमेतत्‌ | न हि | कथमनुच्यमानं गंस्यते | प्रत्यय इति महती संज्ञा क्रियते| संज्ञाच नाम यतो न लघीयः | कुत एतत्‌ | रष्वे हि संज्ञाकरणम्‌ | तत्र महत्याः संज्ञायाः करण एतत्मयोजनमन्वथसंज्ञा यथा विज्ञायेत | प्रत्याययतीति प्रत्ययः | यदि प्रत्याययतीति प्रत्ययो ऽविकादीनां" प्रत्ययसंज्ञा म प्राप्रोति | न fe ते किचिदत्याययन्ति | एवं तर प्रत्याय्यते प्रत्यय इति | एवमपि सनादीनां † न arate | एवं तद्युमयसाधनो st कतसाधनः कर्मसाधन || एवमपि कुत एतत्स- माने सपूर्वोपदेगो त्रापुषम्‌ जातुषभित्यत्राकारस्तमथे संप्रत्याययति म पुनः षकार हति | अन्यत्रप्यकारेण तस्यास्य वचनान्मन्यामहे ऽकारस्तमथं संप्रत्याययति न धकार इति | areas | बिल्वादिभ्यो ऽण्‌ [४.३.१३६] Fer: ||

परश्च ॥२।९।९॥

किमथमिदमुच्यते | परो यथा स्यात्पू्व मा भूदिति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌} यभि- च्छति game तम्‌ | विभाषा खपो वहुच्पुरस्तात्तु [९.३.६८ | हति | मध्येतर्दि मा भूदिति | मध्येऽपि यभिच्छत्याह तम्‌ | अव्ययसवेनाच्नामकच्पाक्‌ टेः [ ९.३.७९ ] इति | य इदानीमतोऽन्यः प्रत्ययः दोषः सोऽन्तरेण वचनं पर एव भवेष्यतीति नाथः परवचनेन || एवमपि येषामेव प्रत्ययानां देदो नियम्यते त एव नियतदेशाः स्युयै इदानी मनियतदेदाः स कदाचित्पूवैः कदाचिर्परः कदाचिन्मध्ये स्यात्‌ | तद्यथा | aye: कदाचिदमरतः कदाचिदयृष्ठतः कदःचित्पाश्वेतो भवति | पर एव यथा ` स्यादित्येवमथै परवचनम्‌ ||

परवचनमनयरकं पन्चमीनिर्दिष्टाडि परस्य | ९॥ परप्रहणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | पत्चमीनिर्दिष्टाद्धि परस्य कार्यमुच्यते ‡ |

* ५.४. २८. ¶† ३.१. ७, { ६.९. ५५,

8 ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ [ म० ६.९.१९.

तद्यथा | द्यन्तरुपसर्ग+योऽप हत्‌ [ ६. ३. ९७ ] इति | विषम उपन्यासः | सतस्तत्र परस्य कायंमुच्यत इहेदानीं कस्य सतः परस्य कायं भवितुमईति | इहापि सत एव | कथम्‌ | परत्व स्वाभाविकम्‌ | अथ वाचनिके परते सत्यथः स्यःत्प- रप्रहणेन | वाचनिके च नाथैः | एतद्ध तत्परस्य कथं यदस परः स्यात्‌ | अ- थवा यदस्य परस्य सतः संज्ञा स्यात्‌ ||

विकारागमेषु नक्तम्‌ It २॥ केमुक्छम्‌ | प्रत्ययविधानानुपपत्तिस्तु तस्मात्तत्र पत्चमीनिर्देशास्सिडधमिति" ॥

अत्यन्तापरदृष्टानां वा परभुतलोपार्थम्‌ ॥ ३ ॥ अव्यन्तापरदृष्टानां तहि परभुतलोपाथे परग्रहणं कतेव्यम्‌ | य एते ऽत्यन्ताप- Tren: क्रैबःदयो दटुप्यन्ते तेषां परभूतानां ठोपो यथा स्यादपरमभृतानां मा भूत्‌ 1 किं पुनरत्यन्तापरदृष्टानां परभूतलोपवचने प्रयोजनम्‌ | किति गितीति कायौणे यथा स्युरिःते | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | आचायेप्रवृत्तिज्ञोपयत्यस्यन्तापरदृष्टाः परभृता SIT इति यदयं तेषु कादीननुबन्धानासजति | कथं कृत्वा ज्ञापकम्‌ | अनुबन्धासस््नन एतत्मयोजनं किति णितीति Rr यथा स्युरिति | यदि चात्रा-

स्यन्तःपरदृष्टाः परभूता Tat ततो अ्नुबन्धासञ्जनम्थवद्भवति ||

प्रयोगनियमाथं वा| ४

प्रयोगनियमे तरि पर महणं कतेव्यम्‌ | परभूतानां प्रयोगो यथा स्यादपरभू- तानां मा भूदिति || alta पुनः किंचिदनिष्टं दृदयते यदर्था नियमः स्यात्‌ | अ- स्तीर्याष् | पकृतेरथाभिधाने प्रत्ययादर्रानात्‌ । ५९ ॥ प्रकृतिरथोमिधने ऽमत्ययिका दृदयते | क्र स देवदत्तः क स यज्ञदत्तो बभरुमै-

ण्डुलेमक इति | बाभरव्यो माण्डव्यो लामकायन इति प्रयोक्तव्ये बभुमैण्डुरुमक इति प्रयुज्यते ||

* ३.९.०९. #, ¶ PYAR ` ९०५. ; ९९.

परा०६.९.२.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ | ५

दयसजादीनां च केवलूदृष्टत्वात्‌ । £ I हइयसजादीनां च केवलानां प्रयोगो दृयते | किमस्य इयसम्‌ किमस्य मात्रम्‌ काश्च तिथीति || इयसादयो वै वृत्तिजसदृशा aghast यथा बहुस्तथा* || वावचने चानुत्यत्यथम्‌ ॥ ७ I

वावचने चानुत्पत््यथे पर प्रहणं कतेव्यम्‌ | वावचनेनानुतपत्तिरपि यथा स्यात्‌ | अथ क्रियमाणे अपि वै परव्रहणे कथमिव वावचनेनानुत्पत्तिठेभ्या | क्रियमागे पर- प्रहणे वावचनेन वा पर इत्येतदमिसंबध्यते | अक्रियमाणे पुनः परम्रहणे वावचनेन किमन्यच्छक्यमभिसंबन्डुमन्यदतः संज्ञायाः | न च संज्ञाया भावामावाविष्येते

वावचने चोक्तम्‌ || < II

किमुक्तम्‌ | वावचनानर्थक्यं च तत्र निव्यत्वास्सन इति 1 ||

प्रयोगनियमार्थमेव ae परम्रहणं कतेव्यम्‌ || अथेतस्मिन्परयेोगनियमार्थे सति किमयं प्रत्ययनियमः | TRAIT एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यो उप्रकतिपरो नेति | आहालिव्मकृतिनियमः | प्रत्ययपरैव प्रकृतिः प्रये क्तव्याप्रत्ययपरा नेति | कथात विशेषः |

तत्र प्रत्ययनियमे प्रकृतिनियमाभावः ॥ ९ II

तत्र प्रत्ययनियमे सति प्रकृतेगियमो न प्रामोति | अप्रत्ययिकायाः प्रकृतेः प्रयोगः प्रामोति | क स देवदत्तः क स यज्ञदत्तो बभरुमेण्डुलेमक हति || भस्तु ale प्रकृतिनियमः | प्रकृतिनियमे प्रत्ययानियमः ॥ Yo Il

परकृतिनियमे सति प्रत्ययस्य नियमो न प्रामोति | किमस्य हैयसम्‌ किमस्य मात्रम्‌ काद्य तिथीति | अप्रकृतिकस्य प्रत्ययस्य प्रयोगः प्राभोति ||

सिद्धं तुभयनियमात्‌ । ९९ Il

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | उमयनियमात्‌ | उभयनियमो ऽयम्‌ | प्रकृतिपर एव wea: प्रयोक्तव्यः प्रत्ययपरैव च प्रकृतिरिति || किं वक्तव्यमेतत्‌ | न हि ।

# ५.९, ३७ ; ५२; ५.३. ६८. 7 ६.९. OF,

£ I व्याकरणमराभाष्यय ॥ [Fo ३, १. ९,

कथमनुच्यमानं गंस्यते | परमरहणसामथ्योत्‌ | अन्तरेापि परमहणं स्यादयं परः | पर एव यथा स्यादिव्येवमथं WATT ||

आब्युदात्तश्च ॥ २.1१ ।२.॥

किमथेमिदमुच्यते | आद्युदात्त यथा स्यादन्तोदात्तो मा भूदिति | तरैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | यभिच्छत्यन्तोदात्तं करोति तत्न चकारमनुबन्धमाह च चितो न्तोदात् इति* || मभ्योदात्तस्तरिं मा भूदिति | मध्योदात्तमपि यमिच्छति तत्र रेफमनुबन्धं करोत्याह चोपेोत्तमं रिति [ ६.९.२९७ | हति || अनुदात्तस्तार्ई मा भूरिति | भनुदाल्तमपि यमिच्छति तत्र पकःरमनुबन्धं करोत्याह चानुदात्ती प्पितौ [३.९.४ इति || स्वरितस्तर्िं मा भूदिति | स्वरितमपि यमिच्छति करोति तत्र तकारमनुब- न्धमाह च तित्स्वरितम्‌ [६.१.९८५ | इति || य इदानीमतो ऽन्यः प्रत्ययः शेषः सो ऽन्तरेणापि वचनमाद्युदःत्त एव भविष्यतीति नथ आग्युदात्तवचनेन || एवमपि येषाभेव प्रत्ययानां स्वरो नियम्यते त एव नियतस्वराः स्युये इदानीमनियतस्वरः स कदाचिदाद्युदात्तः कदाचिदन्तोदात्तः कदाधिन्मध्योदात्तः कदाचिदनुदात्तः कदा- चिस्स्वारितः स्यात्‌ | आद्युदात्त एव यथा स्यादिव्येवमथेमिदमुच्यते ||

अथ किमथ प्रत्ययसंज्ञासंनियोगेनाद्युदात्तत्वमुच्यते ऽनुदात्तत्वं† च न यत्रैवान्य- स्वरस्तत्रैवायमुच्येत | Remarc [६.१.१९७] प्रत्ययस्य च | अदुपदेश्याह- साधेधातुकमनुदात्तम्‌‡ खप्पिवौ चेति | तत्रायमप्यर्थो द्विराद्यदात्तम्रहणं हिथानुरा- ame न Hoot भवति | प्रकृतमनुवतेते || अत Tat पठति |

आद्युदात्तस्वस्य प्रत्ययसंज्ञासंनियोगे प्रयोजनं यस्य संज्ञाकरणं तस्याद्युदात्ता्थ॑म्‌ ॥ ९ ॥ भादयुदास्स्वस्य प्रत्ययसंज्ञासंनियोगकरण एतत्मयोजनं यस्य संज्ञा क्रियते त- स्याद्युदासत्वं यथा स्यात्‌ || असंनियोगे हि यस्मात्स तदादिरायुदात्तत्वं तदन्तस्य चानुदात्तस्वम्‌ II २॥

अक्रियमाणे हि प्रत्ययसंज्ञासंनियोगेनाद्युदात्त्वे प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स तदादेभे- et भवतीति तदादेरेवाद्युदात्तत्वं प्रसज्येत तदन्तस्य चानुदात्तत्वम्‌ || अथ क्रि-

# ६.९. ९६३. TRA ४. ‡ ६.९. ९८६.

To ३.९.२३. | ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ ७

यमाणे अपि प्रत्ययसंज्ञासंनियोगेनाद्युदात्तत्वे TAMA च कस्मादेव तदादेराद्युदा- तत्वं न भवति तदन्तस्य चानुदात्तत्वम्‌ | उत्पन्नः प्रस्ययः प्रत्ययाश्रयाणां कायौ- णां निमित्तं भवति नोतद्यमानः | तद्यथा | घटः कृतो घटाज्नयाणां कायौणां निमित्तं भवति न क्रियमःणः ||

न वा प्रकृतेराद्युदा्वचनं ज्ञापकं तददेरग्रहणस्य || ३ ॥ न वैष दोषः | कि कारणम्‌ | यदयं भ्वित्यादिर्मित्यमिति प्रकृतेरादयुदात्तत्वं शास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्यो न तददेराद्युदात्तत्वं भवतीति || तदन्तस्य तद्यनुरा त्तत्वं प्रामोति |

प्रकृतिस्वरस्य च विधानसाम््यात्पमरत्ययस्वराभावः ॥ ४ ॥

यद्य पातोरन्तः* प्रातिपरदिकस्यान्त इति प्रकृतेरन्तोदात्त्वं शासि तज्ज्ञाप- यत्याचार्यो न तदन्तस्यानुदात्तत्वं भवतीति | कथं कत्वा ज्ञापकम्‌ | यत्र चनुदा्तः प्रत्ययः प्रकृतिस्वर स्तत्र प्रयोजयति | |

आगमानुदात्ताथं वा ॥ & Il

आगमानुदात्ताथे तं प्रत्ययस॑ज्ञास॑नियेगेनाद्युदात्तत्यमुच्यते | परत्ययसंज्ञासैनि- येगेनादयु दात्तत्वे कृत आगमा अनुदात्ता यथा स्युरिति ॥

ने वागमस्यानुदात्तवचनात्‌ ॥ £ Il

न वैतदपि प्रयोजनमस्ति | किं कारणम्‌ | आगमस्यानुदात्तवचनात्‌ | आगमा अनुदात्ता भवन्तीति वश्यामि || के पुनरागमा भनुदात्तत्वं प्रयोजयन्ति | इट्‌ | लविता || इट्‌ तावच्च प्रयोजयति | इदमिह संप्रधायंम्‌ | इट्‌ (क्रेयतामाद्युदात्तस्वमिति किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वादिडागमः† | नित्यमाद्युदात्तत्वम्‌ | कृते ऽपीटि प्रामोत्य- कृते ऽपि प्राभोति | gett नित्यः | कृते ऽप्याद्युदात्तववे ्रामोस्यकृते ऽवि प्रामोति | अनित्य इद्‌ | अन्यथास्वरस्य त आद्युदात्तत्वे प्रामोत्यन्यथास्वर स्याक्ृते स्वरमिच्चस्य च ्रापुवन्विधिरनित्यो भवति | आग्युदा्तत्वमप्यनित्यम्‌ | अन्यस्य कृत इटि प्राभो- त्यन्यस्याकृते शब्दान्तरस्य च प्रामुवन्विधिरनित्यो भवति | उभयोरनित्ययोः परत्वारदिडागमः | अन्तर ङ्गं तद्योग्युदा्त्वम्‌ | कान्तर ङ्गता | उत्पत्तिसंनिये,गेना- धुदा्षस्वमुख्यत उत्पन्ने प्रत्यये प्रकृतिप्रत्ययावाभ्ित्याङ्गस्येडागमः | आग्यु दा्तत्व-

# ay. ९.६३. ¶ ७.२. ३५.

ट ॥ व्याकरणयमहाभाष्यय्‌ ॥ [म० ३, ९. ९.

मपि TATE यावता प्रत्यय आश्रीयमणे प्रकृतिरप्याञ्निता wale | अन्तरद्गमे- घागुदात्तत्वम्‌ | कथम्‌ | इदानीमेव युक्तं न प्रत्ययस्वरविधी तदादिविधिभवती- ति || सीयुट्‌“ तर्द प्रयोजयति |

अवचने हि सीयुडदेराद्युदात्तत्वम्‌ |! ७ |

अक्रियमाणे द्यागमानुदात्तत्वे क्रियमाणे अपि प्रत्ययसंज्ञासंनियोगेनाद्युदात्तत्वे सीयुडदेरिडः aged प्रसज्येत | ठधिषीय पविषीय! ||

यद्येव वचनादथापि क्ञापकादागमा अनुदात्ता भवन्त्यागनैस्तु व्यवहितत्वादा- gave न प्रामोति | आगमा भविद्यमानव्द्धवन्तीति वक्ष्यामि | यद्यागमा अवि- द्मानवद्भवन्तीर्युच्यते लविता अवादेरो न प्रापोति | स्वरविधाविति sear | एवमपि रविता उदात्तादनुदात्तस्य स्वरितः [ ८.४.६६ | इति स्वरितो न प्राभोति | षाष्ठिके स्वर इति वड्यामि | एवमपि शितिः निष्ठा च द्यजनात्‌ [६. ९१.२०९ | इत्येष स्वरः प्रामोति | प्रत्ययस्वरविधाविति aaa || तत्तर्हि वक्तव्य- मागमा अविद्यमनवद्ध वन्तीति | न वक्तव्यम्‌ | आचायेप्रवृत्तिन्ञौपयत्यागमा भविद्यमानवद्धवन्तीति यदयं याट्‌ परस्मे पदेषुदात्तो उनेत्याह | नैतदस्ति ज्ञाष- कम्‌ | वश्यत्येतत्‌ | याडटो डिद्ध चनं पिदथेमुदात्तवचनं चेति | दाक्यमनेन वक्तु याद्‌ परस्मेपरेषु args लिडः भवतीति | सो ऽयमेव ठधीयसा amar सिद्धे सति adie यलमारभते तज्ज्ञापयस्याचाये आगम अविद्यमनवदवन्तीति ||

आद्युदत्तस्य वा Sear ॥ ८ I

आदयुदात्तस्य तरिं ठे पाथ प्रत्ययसंज्ञासंनियेगिनाद्युदात्तत्वमुच्यते | प्रत्ययसंज्ञा- संनियोगनादयुदात्तत्वे कृत उदात्तनिवृत्तिस्वरः¶ सिद्धो भवति | at माथुरीति | भत्र हि परत्वाह्लोपः** प्रत्ययस्वरं वापेत ||

* ३.४. ९०२. ¶† ३.४. ९०६. { ३.४. YOR, § ३.२.९६३५;६.९. ९९७. GT wr. ९६९. क + ६.४. ९४८.

qo &,%, ३.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ ९

न वा बहिरद्गलक्षणत्वात्‌ ॥ ९ ॥

न वैतदपि प्रयोजनमत्ति | किं कारणम्‌ | बहिरङ्गलक्षणत्वात्‌ | बहिरङ्लक्षणो लोपो ऽन्तर ङ्गलक्षणः स्वरः | असिं बहिर ज्गमन्तर ङ्गे || अवदय Bar परिभाषा- अयितव्या | | |

अवचने हि भिनिकिस्स्वतिप्रसङ्गः || Yo Il

अनीभ्रीयमाणायामस्यां परिभाषायां क्रियमाणे ऽपि प्रत्ययसंज्ासंनियोगेनाश्युदा- त्वे अिनिकित्स्वतिप्रसङ्गः स्यात्‌ | ओत्सी कंसिकी आत्रेयीति* | अत्र हि पर- स्वाक्षोपो अिनिकिस्स्वरान्वाभेत || नैष दोषः | अिनिकिस्स्वराः प्रत्ययस्वरापवादाः | न चापवादविषय उत्सर्गो अभिनिविदाते | पूवे ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पथादुत्सगीः | प्रकल्प्य वापवादविषयं तत उत्सर्गो Saat | न तावदत्र कदाचित्पस्ययाद्ु- aaa भवत्यपवादाभिनिकित्स्वरान्प्रतीक्षते || कंसिक्यां भूयान्परिहारः | अन्य- स्याल्ोदा्तत्वमन्यस्य रोपः | आदेरुदात्तत्वमन्त्यस्य लोपः | इदं ME आत्रेयीति | भत्र हि Weare: (Heat ava | तस्मादेषा परिभाषाश्रयितव्या | एतस्यां च खत्यां शक्यं प्रत्ययसंन्नासंनियोगेनाद्युदात्तत्वमवक्ुम्‌ ||

मरत्ययाद्युदात्तत्वाद्धातोरन्तः ॥ ९९ ॥ प्रत्ययाद्युदात्तत्वाद्धातोरन्त इव्येतद्ध वति विप्रतिषेधेन | भत्ययाद्युदात्तत्वस्याव- काशो यत्रानुदात्ता प्रकृतिः | समत्वम्‌ सिमत्वम्‌ | धातोरन्त ॒हइव्येतस्यावकाद्यो यल्रानुदात्तः भ्रत्ययः | पचति पठति | इहोभय॑॑प्रामोति | गोपायति धूपायति | धातोरन्त इत्येतद्वति विप्रतिषेधेन ||

पित्स्वरान्तित्स्वरष्टापि |] ९९ II

पित्स्वरान्तिस्स्वरष्टापि भवति विप्रतिषेपेन 9 | पित्स्वरस्यावकादाः | पचति पठति | तित्स्वरस्यावकाश्चः | कायैम्‌ हार्यम्‌ | इहोभयं पराभोति | कायो हाय | तित्स्वरो भवति विप्रतिषेधेन || चित्स्वरश्ापि पिस्स्वरात्‌ ॥ ९६ Il Reon पित्स्वराद्धवति विपरतिषेधेन4 | चित्स्वरस्यावकाशः | चलनः

# ४.९, ८३; ६.९, WV MHWL, २५; ६.९. ९९.७.-४.९. ९२२; ६.१. Vas, † ६.९. ९४९, ‡ ३.९.२८ ; १२. § ३,१९.४; ६.९. ९८५. J ६.९. ARR; ४.९. Ov, 2 >

Yo ॥ ध्वाकरगयदाभाचष्यय्‌ ॥ [म० FY,

चोपनः | पित्स्वरस्य स एव | इहोभयं प्राप्रोति | eave सौवीयी | Read भवति विप्रतिषेधेन ||

न बाद्युदात्तस्य मत्ययसंज्ञासनियोगात्‌ ॥ ९४ ॥ न वार्था विप्रतिषेधेन | किं कारणम्‌ | आ्युरान्तस्य प्रस्ययसंश्ञासंनियोगात्‌ | परत्ययसंज्ञासंनियोगेनाद्युदात्तस्वे कते सति शिष्टव्वाद्धातुस्वरो भविष्यति || अयं चाप्ययुक्तो विप्रतिषेधः पिस्स्वरस्य तित्स्वरस्य च | किं कारणम्‌ |

टापि स्वरितेतैकादेदाः ॥ ९९ ॥ टापि स्वरितेनैकादेशो* भवति || हृदमिह संप्रधायैम्‌ | स्वरितस्वं प्रियतामेका- देश इति किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वास्स्वरितत्वम्‌ | नित्य एकादेशः | कृते अपि हि स्वरितत्वे प्रामोत्यकृते अपि प्रामोति | स्वरितत्वमपि नित्यम्‌ | कृते ऽप्येकादेशे प्रामो- ena ऽपि प्रापोति | अनित्यं स्वरितत्वम्‌ | अन्यस्य कृत एकदे प्रामोत्यन्य- स्यते शब्दान्तरस्य च प्राञ्ुवन्विधिरनिस्यो भवति | एकादेशो ऽप्यनिस्यः | अन्यथास्यरस्य कृते स्वरितत्वे प्रामोच्यन्यथास्वरस्याकृते स्वरितस्वे स्वरभिन्नस्य च प्ाुवन्विधिरनित्यो भवति | अन्तर ङ्गस्तर्धैकादेशः | कान्तरङ्गता | वणावाभिल्यै- कादेशः पदस्य स्वरितत्वम्‌ | स्वरितत्वमप्यन्तर | कथम्‌ | TATA | पद- महणं परिमाणाथेमिति† | उभयोरन्तर ङ्ग योः परस्वात्स्वरितत्वम्‌ | स्वरितत्वे कृत आन्तर्यतः स्वरितानुरात्तयोरेकादेशः स्वरितो भविष्यति || शयं चाप्ययुक्तो विप्रतिषेधः पित्स्वरस्य चित्स्वरस्य च | किं कारणम्‌ |

चापि चित्करणात्‌ Il ९६ II चापि चित्करणसामथ्योदन्तोदात्तत्वं भधिष्यति ||

गुपिभ्किद्मः सन्‌ ॥ २. । १ । tt

गूपारिष्वनुबन्धकरणं किमथेम्‌ |

गुपादिष्वनुबन्धकरणमात्मनेपदाथम्‌ ॥ ९॥

गुपारिष्वनुबन्धाः (क्रियन्त आत्मनेपदं यथा स्यात्‌ ‡ | (क्रियमाणेष्यप्यनुबन्धे- # ay Vor. T ¥.%, ९४००. ‡ ९.१३. ९९} ४१,

पा० A&E] ॥ व्याकरनमहानाष्यम्‌ || १९

भ्वात्मनेपदं त्रैव प्रामोति | किं कारणम्‌ | खना ष्यवहितत्वात्‌ । पूवैवत्सनः [१.३.६१] इत्येवं भविष्यति | पुवैवस्सन इत्युच्यते a Yea: प्राक्सन आत्मनेपदं नापि परस्मैपदं परयामः | एव॑ तद्यीनुबन्धकरणसामथ्योद्धविष्यति ॥ अथवावयवे कृतं SE समुदायस्य Aare भविष्यति | तद्यथा | गोः सक्थनि कर्णे वा कृतं se Tea भवति || यद्यवयवे कतं fe समुदायस्य MATH भवति जुगुप्छयति मीमांसयतीत्यन्रापि प्रामोति | अवयवे . कृतं लिङ्ग कस्य समुदायस्य विद्ेषकं भवति | य समुदाय यो ऽवयवो न व्यभिचरति | सन॑ च न व्यभिचरति णिच॑ पुनव्यैभिचरति | त्यया | गोः सक्थनि at वा कृतं लिङ्गं गोरेव विरोषकं भवति न गोमण्डलस्य ||

मान्नधदान्शान्भ्यो दीषेश्वाभ्यासस्य WAIL IR ॥

अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीरषैपरसङ्गः |) ९ II भभ्यासस्य दीरषैत्वे ऽवणैस्य दीर्षैत्वं प्रामोति | मीमांसते || ननु AeA कते* शरष- स्वं भविष्यति | कथं पुनरुत्पत्तिसंनियोगेन दीधैस्वमुच्यमानमिर्व॑प्रतीक्षते | अथ कथमभ्यासं प्रतीक्षते | वचनादभ्यासं प्रतीक्षत get पुनमे प्रतीक्षते ||

न वाभ्यासविकारेष्वपवादस्योत्सगोवाधक स्वात्‌ ॥ 2 It

न वैष दोषः | कि कारणम्‌ | अभ्यासविकारेष्वपवादस्योत्सगौवाधकस्थात्‌ | । भभ्यासविकारेष्वपवादा Tana वाधन्त इत्येवं दीषेत्वमुच्यमानमिन्स्वं न वाधि- ष्वते || ।

अथवा भान्वधदान्क्ान्भ्य है चाभ्यासस्येति बवष्यामि | एवमपि इहलादिशेषा- qaret हकारः भरामोति | है चाच इति वक्ष्यामि || अथवा मान्वधदान्शान्भ्यो दीर्थषेतो ऽभ्यासस्येति वङ्यामि | सिध्यति | ax तर्हिं rat || यथान्यासमेवा- स्तु | ननु चोक्तमभ्यासदीषैत्वे ऽवणेस्य दीषेप्रसङ्ग इति | परिहतमेतच्न बाभ्यास- विकारेष्वपवादस्योस्सगोवाधकंत्वारिति || अथवा नैवं विज्ञायते deer अभ्यासस्ये- ति | कथं तर्हिं | dee आभ्यासस्येति | किमिदमाभ्यासस्येति | अभ्यासविकार भाभ्या्ः वस्यति ||

* oy, ७९, fT ७,४. ६०.

१२ ॥ व्याकरणयमहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ३.९. ९.

धातोः कमेणः समानकतेकादिच्छायां वा ॥ २. । ९. । 9 ॥ धातोरिति किमर्थम्‌ | प्रकतभैच्छत्‌ प्राचिकीर्षत्‌ | सोपसगीदुत्पत्तिमौ भूत्‌ |

कर्मग्रहणास्सन्विधी MTS TTT ॥ ९ I RATTAN धातुग्रहणमनर्थैकम्‌ | कर्मणः समानकरकादिच्छायां वा सन्भवतीव्येव धातोदत्पत्तिभेविष्यति || सोपसे धै कर्म vr उत्पत्तिः प्राप्रोति |

सोपसर्ग कर्भति वेत्कर्मेविरोषकत्वादुपसर्मस्यानुपसगै करम I २॥। ara कर्मेति चेत्कर्मविदोषक उपसगैः | अनुपसगेमेव हि कमे || अवद्य Ratt विज्ञियमनुपस्े कर्मेति |

सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे ऽपि सनो ऽविधानमकमंत्वात्‌ ।। ३ ॥ यो हि मन्यते सोपसभे कर्मेति क्रियमाणे ऽपि तस्य धातुग्रहणे सनो अविधिः स्यात्‌ | कि कारणम्‌ | अकमेत्वात्‌ II इदं तर्हि प्रयोजनं सुवन्तादुत्पत्तिमो भूत्‌ |

सुबन्ताञ्चाप्रसङ्खः क्यजादीनामपवादत्वात्‌ ॥ ४ ॥

सुबन्ता सनो ऽपरसङ्गः | किं कारणम्‌ | क्यजादीनामपवादत्वात्‌ | सु बन्तास्क्य- जादयो विधीयन्ते” ते ऽपवादत्वाद्वापका भविष्यन्ति ||

अनभिधानाद्वा ॥ «५ Il

अथवबानभिधानास्सुबन्तादुत्पत्तिने भाविष्यति | न हि सुबन्तादुत्पश्चमानेन सने- च्छाया अभिधानं स्यात्‌ | अनभिधानात्तत उत्पत्तिने भाविष्यति ||

इयं तावदगतिका गरतियेदुच्यते ऽाभिधानादिति || यदप्युच्यते सुबन्ताशाप्रसद्ः क्यजारीनामपवादत्वादिति भवेत्कस्माशचिदप्रसद्गः स्यादास्मेच्छायाम्‌ | परेच्छायां तु maa | राज्ञः पुलतमिच्छतीति || एवं तर्दीदमिह व्यपदेरयं सदाचा्यो न व्यपदि- दाति | किम्‌ | समानकतृकादिस्वुच्यते न च सुबन्तस्य समानः कतोसि || .एव- मपि भवेत्कस्माचिदपरसङ्कः स्याद्यस्य कतो नास्ति | इह तु. भरामोति आसितुमिच्छति हायितुमिच्छतीति | इच्छायामर्थे सन्विधीयत इच्छार्थेषु च तुमुन्‌† | तत्र तुमुनोक्त-

* R.A, Tt RR. १५८.

qo. VL, | ॥ व्याकरणमहाभोष्यम्‌ ॥ ११३

स्वान्तस्यार्थस्य aay भविष्यति || एवमी प्रामोति . आसनमिच्छति शायनमिच्छ- तीति*। इह यो fay उपाधिर्वोपादीयते ada तरस्मिस्तेन भवितव्यम्‌ | यथेहार्थो गम्यते . आसितुभिच्छति रायितुमिच्छतीति स्वयं तां क्रियां कतुमि- esata नासाविह गम्यते आसनामिच्छति शयनभिच्छतीति | अन्यस्याप्यासनमि- SHAN ऽप्यर्थो गम्यते | भवरयं वैतदेवं विज्ञेयम्‌ | यो हि मन्यते ऽ्योत्ये त- स्मिस्तेन भवितव्यमिति क्रियमाणे ऽपि तस्य ॒धातुप्रहण इह प्रसज्येत संगतमिच्छति देवदत्तो यश्षदत्तेनेति ||

कममैसमानकतृक ग्रहणानर्थक्यं चेच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात्‌ | ६ ॥

कमेसमानकतृकम्रहणं चानथैकम्‌ | किं कारणम्‌ | इच्छामिधाने प्रत्ययचिधा- नात्‌ | इच्छायामभिषधेयायां सन्विधीयते ॥

MRA ह्यसमानकर्तृकाद्ानभिधानम्‌ ॥ ७ ॥

इच्छायामभिधेयायां सन्विधीयते न चाकमेणो ऽसमानकतृकादोत्पव्यमनिन सने- च्छाया अभिधानं स्यात्‌ | अनभिधानात्तत उत्पत्तिने भविष्यति ||

अङ्गपरिमाणाय तु ll ८ ॥

भद्कपरिमाणाथे तद्यैन्यतरत्कतैव्यं क्मेयहणं धातुमहणं वा | अङ्कपरिमा्णं areata || किं पुनरत्र ज्यायः | धातुम्रहणमेव ज्यायः | अङ्गपरिमाणं चैव विज्ञातं भवत्यपि च धातोर्विहितः प्रत्ययः हेष आधधातुकसंज्ञो भवतीति सन आर्- धातुकसंज्ञा सिद्धा भवति! ||

य्चाप्येतदुन्तं कमेम्रहणात्सन्विषौ धापुमरहणानथक्यं सोपसर्गं कर्मेति चेत्क्मेवि- हेषकत्वादुपसगेस्यानुपसभे कमे सोपसगेस्य हि aA धात्वधिकारे ऽपि सनो ऽवि- धानमकमेत्वारिति carer ऽनेन वर्णितः | युक्तमिह दरव्यं किं न्याय्यं कर्मेति | एतच्चात्र FH यत्सोपसभे कमे स्यात्‌ | ननु चोन्तं सोपसभेस्य हि कर्मत्वे धात्व- धिकारे ऽपि सनो ऽविधानमकमेत्वादिति | नैष दोषः | कर्मण इति तरैषा धातुस- मानाधिकरणा पञ्चमी | कममणो धातोरिति | किं तर्द | भवयवयोगैषा षी | क्मेणो यो धातुरषयव इति | यद्यवयवयोगैषा षष्ठी केवलादुस्पत्तिन प्रामोति | चि- कीषेति जिहीषेतीति | एषो ऽपि व्यपदेदिवद्धावेन कर्मणो धातुरवयवो भवति || कामं तद्येनेत्ैव हेतुना. क्यजपि कतेव्यः‡ | महान्तं पुतरमिच्छतीति | कर्मणो यत्छ-

९४ ॥ ब्ाकरनपहामाच्वम्‌ ॥ [Fo AVY, बन्तमवयव इति | न कतैष्यः | भसामथ्यच्च भविष्यति | कथमसामथ्यैम्‌ | सापेक्षमसमर्थ भवतीति ||

वावथनानर्थक्यं च तत्र नित्यत्वात्सनः ॥ 2 ॥

वावचनं चानथकम्‌ | किं कारणम्‌ | तत्र नित्यत्वात्सनः | इह डौ wet वृत्तिप्षथावृत्तिपक्षथ | स्वभावतथैतद्ूवति वाक्यं च प्रत्यय | तत्र स्वाभाविके वृत्तिविषये Fer प्रत्यये प्राप्रे वावचनेन किमन्यच्छक्यमभिसंबन्दुमन्यदतः संज्ञा- याः | न च संज्ञाया भावाभानाविष्येते | तस्मान्नार्थ वावचनेन ||

तुमुनन्तादा तस्य च लुग्वचनम्‌ || ९० |] FTA सन्वक्तव्यस्तस्य च तुमुनो लुग्वक्तव्यः कतुमिच्छति चिकीषेति II

लिङ्त्माद्रा Il ९९. Il

Rew सन्वक्तव्यस्तस्य च fest दुग्वक्तव्यः | कुयोभितीच्छति चिकी- षेति || |

न वा तुल्यकारणत्वादिच्छाया हि परवृत्तित उपर्न्धिः ॥ ९६३ Il

उपमानाद्या सिद्धम्‌ ll ९४ Il उपमानाडा सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | Geert इव लुलुडिषते | विपतिषतीव पिपति- धति || न तिडन्तेनोपमानमस्ति | एवं वर्दीज्डिविच्डछा |!

Te १,९.५७. ॥ व्याकर्णमहाभाष्वम्‌ ॥ १९५

सर्व॑स्य वा चेतनावच्वात्‌ ॥ ९५ ॥

अथवा स्व चेतनावत्‌ | एवं ere | कं सकाः सर्पन्ति | शिरीषो ऽधः स्वपिति | इवचैला आदित्यमनुपर्येति | आस्कन्द कपिलके्युक्ते तृणमास्कन्दति | अयस्का- न्तमयः संक्रामति | ऋषिः पठति | zor भरावाणः ||

अथेह माम॑ गन्तुमिच्छतीति कस्य किं कमम | इषेरुभे कर्मणी | येवं प्राम गन्तुमिच्छति प्रामाय गन्तुमिच्छतीति मत्यथकमेणि द्ितीयाचतुरथ्यौ† न पापतः | एषं तरि गमेमौमः SAR: कमे | एवमपि इष्यते रामो गन्तुमिति परसाभन उत्प- मानेन लेन मामस्याभिधानं न Nf | एषं तर्हि TAMA: SATA BAH ||

कथ सनन्तात्सना भवितव्यम्‌ | चिकीर्षितुमिष्छति जिहीर्षितुमिच्छतीति | न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | अर्थगत्यर्थः शाम्दप्रयोगः | अथै संमस्याययिष्यामीति शब्दः प्रयुज्यते | तच्रैकेनोक्तत्वान्तस्याथेस्यापरस्य प्रयोगेण न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | उक्ताथोनामप्रयोग इति || न त्ीदानीमिदं भवति एषितुमिच्छति एषि- षिषतीति | अस्त्यत्र विदोषः | एकस्यातेषेरिषिः साधनं वतैमानकालथ प्रत्ययः | अपरस्य वाद्यं साधनं स्वकाल प्रत्ययः || हहापि तर्धकस्येषेः करोतिषिरशिष्ट et: साधनं वतेमानकालथ प्रत्ययः | अपरस्य वाह्यं साधनं सथैकालथ प्रत्ययः | येने खल्वपि हेतुनैतहाक्यं भवति चिकीर्षितुमिच्छति जिहीर्षितुभिच्छतीति ate हेतुना वृत्तिरपि प्रामोति | तस्मात्सनन्तात्सनः प्रतिषेधो वक्तव्यः | तं चापि बरुयते- Raat इति वक्तव्यम्‌ | भवति हि जुगुप्सिषते मीमांसिषतं इतिः ||

रौषिकान्मतुबर्थाीयाच्छेषिको मतुबर्थिकः | सरूपः प्रत्ययो Ae: सनन्तान्न सनिष्यते ||

इति श्रीभगवत्पतश्जरलिविरचिते ध्याकरणमहामाष्ये तृतीयस्वाध्यायस्य प्रथमे

पादे प्रथममाह्धिकम्‌ ||

* RR. Yor, † VB. ६३. { ३,६९.५; ६.

९६ ॥ ध्याकरणमहभिष्यम्‌ ॥ [yo 88.2,

सुप आत्मनः क्यच्‌ ॥ RIL । ८ ॥

किमर्थधकारः | स्वरार्थः | चितो ऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदालतस्वं यथा स्यात्‌*| त्ैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | एकाजयं तत्र नाथः स्वरार्थन चकारेणानुबन्धेन | प्रत्यय- स्वरेणैव कसिदधम्‌† || विशेषणाथेस्तर्दि | क विोषणार्थनाथैः | अस्य च्वौ क्यचि च | ७.४.३२२ २ | इति | क्ये चेति ध्ुच्यमाने अपि काकः दयेनायते‡ अत्रापि प्रसज्येत | तैतदस्ति | तदनुबन्धकम्रहणे ऽतदनुबन्धकस्य महणं नेव्येवभेतस्य न भविष्यति || सामान्यम्रहणाविधातायेस्तर्हि । क च सामान्यम्रहणाविषातार्थना्थः | नः क्ये | ९.४.९९ | हति Il | ।

अथात्मम्रहणं किमर्थम्‌ | आस्मेष्छायां यथा स्यात्परेच्छायां मा भूदिति | राशः पुल्रमिच्छतीति || क्रियमाणे ऽपि वा आत्मब्रहणे परेच्छायां प्रामोति | किं कारणम्‌| आत्मन इतीयं alt षष्टी | हच्छेत्यकारो भावे । स यश्ेवारमन इच्छस्यथापि परस्यास्मेच्छैवासी भवति || नात्मम्रहणेनेच्छामिसंबध्यते | किं तर्हि | सुबन्तमभि- संबध्यते | आत्मनो यत्छबन्तमिति || यद्यात्मब्रहणं प्रियते छन्दासि परेच्छायां न प्राप्रोति | मा स्वा वृका अघायवो विदन्‌ | तस्माचाथे आत्मग्रहणेन | इह कस्मान्न भवति us: gated | भसामथ्योत्‌ | कथमसामथ्यैम्‌ | सापेक्षमसमर्थ भवतीति | छन्दस्यपि तर्द न प्रामोति | मा त्वा वृका अघायवो विदन्‌ | अस्स्यत्र विदोषः | भन्तरेणाप्यत्र तृतीयस्य पदस्य प्रयोगं परेच्छा गम्यते | कथं पुनरन्त- रेणाप्यत्न तृतीयस्य पदस्य प्रयोगं परेच्छा गम्यते | ते चैव हि वृका एवमात्मका fter: कथास्मनो ऽघमेषितुमहेति | भतो eaters तृतीयस्य पदस्य प्रयोगं परेच्छा गम्यते | यथैव ताह TTT क्यज्मवस्येवं भाषायामपि प्रभोति | अघमिच्छतीति | तस्मादात्मग्रहणं कंतेव्यम्‌ | छन्दसि कथम्‌ | आचा- येपरवृत्तिज्ञोपयति भवति च्छन्दस्यषशाब्दात्परेच्छायां क्यजिति यदयमश्ाषस्यात्‌ [ ७.४.३७ ] इति क्यचि प्रकृत हेत्ववाधनाथमाकारं शास्ति II

भथ इग्पहणं किमर्थम्‌ | खबन्तादुत्पत्तियेथा स्यात्मातिपरिकान्मा भूदिति | त्ैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | नास्त्यत्र विशेषः छबन्तादोत्पन्तौ सत्यां प्रातिपदिकाडा |

* ६.९. ९६३. F VAR. य ३.९. ९९. § ७.४. QR.

qe ३. ९, ८. | ॥ व्वाकरणपहाभाष्यम्‌ ॥ | ९७

अयमस्ति विशेषः | डवन्तादुस्पत्तौ सस्यां पदसंज्ञा सिद्धा भवति" प्रातिपदिकास्पुनर- erat सत्यां पदसंज्ञा न प्रामोति | ननु च प्रातिपदिकादप्युत्पत्तौ सत्यां Teeter सिद्धा | कथम्‌ | आरभ्यते नः क्ये [१.४.१९] इति | तथ्यावदयं कतैष्यं खबन्तादुस्पत्ती सस्थां नियमार्थम्‌ | तदेव प्रातिपदिकादुत्पत्तौ सत्यां विष्यथै भविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनं छबन्तावुत्पत्तियैथा स्याद्धातोमौ भूरिति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | धातोः सन्विधीयते। स वाधको भविष्यति | अनवकाशा हि विषयो वाधका भ- यन्ति सावकादाथ सन्‌ । को ऽवकाडाः | परेच्छा | न परेष्ायां सना भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | समानकतृकादिव्युच्यते यावशचेहात्मब्रहणं तावत्तत्र समानक्मकम- कणम्‌ || इदं तर्द प्रयोजनं छवन्तादुत्पत्तिर्यथा स्याहास्यान्मा भूदिति | महान्तं पुत्रमिच्छतीति | न वा भवति महापुत्रीयतीति | भवति यंदैतद्ाक्य॑ भवति महा- “Jat महापुत्रः महापुल्रमिच्छति महापुत्रीयतीति | यदा त्वेतह्वाक्यै भवति महान्तं पुत्रमिच्छतीति तदा न भवितव्यं तदा च प्रामोति | तदा मा भूदिति || अथ क्रि- यमाणे अपि grey कस्मादेवात्र न भवति | gaat Bravery | नैतत्छब- न्तम्‌ | कथम्‌ । प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स तदादेेहणं भवतीति || अथ यदत्र Tart तस्मादुत्पत्तिः कस्मान्न भवति |

समानाधिकरणाना सवैत्रावृत्तिरयोगारेकेन |

समानाधिकरणानां aware वृत्तिने भवति | क सवत्र | समासविधौ प्रत्यय- विधौ च | समासविधौ तावत्‌ | कटस्य राज्ञः पुरुषः | agent Are इति | ्रत्ययविषौ | ऋद्धस्योपगोरपत्यम्‌ | महान्तं पुत्रमिष्डतीति || कि पुनः कारणं समानाधिकरणानां सव्र a भवति | अयोगादेकेन | न यत्रैकेन पदेन योगो भवति | हह तावदृद्धस्य Ue: पुरुष इति ष्ठयम्तस्य इबन्तेन सामर्थ्ये सति समासो विधीयते | यच्चात्र षष्ठयन्तं न तस्य garda सामथ्यै यस्य च ` सामथ्यै न तस्वष्यन्तं वाक्यं तत्‌ । ऋड्धस्योपगोरपस्यमिति च षष्ठीसम्थादप- स्येन योगे प्रत्ययो विधीयते | wert tary न तस्यापव्येन योगो यस्य चा- पत्येन योगो न reed वाक्यं तत्‌ || समानाधिकरणानामित्युश्यते अथ व्यभिकरणानां कथम्‌ | राक्षः पुत्रमिच्छतीति | एवं तर्हीदं पठितव्यं सिदोषणानां सवैन्रावृ्तिरयोगादेकेनेति ||

+ ९.४. ९४. T १.९.७, 3 M-I1

re ॥ व्याकरणमहाभाव्येम्‌ ॥ [म०३.९.२.

दितीयानुपपत्तिस्तु |

दितीया तु नोपपद्यते | महान्तं पुत्रमिच्छतीति | किं कारणम्‌ | न पुत्र इषि- कमे | यदि पुत्रो नेषिकमे न चावरयं द्वितीयैव | किं ale | सवो द्वितीयादयो विभक्तयः | महता पुत्रेण कृतम्‌ | महते पुत्राय देहि | महतः पुज्रादानय | महतः पुत्रस्य स्वम्‌ | महति पुत्रे निधेहि | तस्मातेव Tet वक्तु न पुत्र इषिक- मति | पुत्र एवेषिकमे तत्सामानाधिकरण्यान्महतो हितीयादयो भविष्यन्ति || वृत्ति- ene कस्मान्न भवति | सविरोषणानां वृत्तिने वृत्तस्य वा विदोषणं न प्रयुज्यत इति वक्तव्यम्‌ | यदि सविदोषणानां वृत्तिने वृत्तस्य वा विदोषणं न प्रयुज्यत इत्युच्यते मुण्डयति* माणवकमित्यत्र afar प्रामोति | अमुण्डादीनामिति वन्तव्यम्‌ || rate वक्तव्यं सविहेषणानां वृत्तिने वृत्तस्य वा विशोषणं न प्रयुज्यते ऽमुण्डादीना- भिति | न वक्तव्यम्‌ | वृत्तिः कस्मान्न भवति महान्तं पुलमिच्छतीति | अगम- कत्वात्‌ | इह समानार्थेन वाक्येन भवितव्यं प्रत्ययान्तेन च | यशेहार्थो वाक्येन गम्यते महान्तं THETA नासौ जातुचित्पत्ययान्तेन गम्यते महान्तं पुत्रीयतीति | Tee ऽगमकत्वादिति न ब्रूमो ऽपद्राम्दः स्यादिति | यत्र च गमकत्वं भवति भवति ततर वृत्तिः | तद्यथा | मुण्डयति माणवकमिति ||

अथास्य क्यजन्तस्य कानि साधनानि भवन्ति | भावः कतो च | अथ कर्म | नास्ति कमे | ननु चायमिषिः सकमेको यस्यायमर्थे क्यज्विधीयते | अभिहितं त- कमोन्तभू्तं धात्वथेः संपन्नो न चेदानीमन्यत्कमोस्ति येन सकर्मकः स्यात्‌ | कथं तद्येयं सकमेको भवति age पुत्रमि ्राचरति पुत्रीयति माणवकमिति | भस्त्यत्न विदोषः | दै अतर कमेणी उपमानकर्मोपमेयकमे च | उपमानकमौन्तभूतमुपमेयेन क्मैणा सकमैको मवति | तद्यथा | अपि काकः दयेनायत‡ इत्यत्र हौ कतीरावु- पमानकतो चोपमेयकतो च । उपमानकतोन्तभूत TAH Taga भवति || अयं तर्हि कथं सकर्मको भवति मुण्डयति माणवकमिति | अत्रापि दै कर्मणी सामान्यकमे विदोषकमे च | सामान्यकमोन्तभतं विदोषकर्मणा सक्को भवति | ननु च वृत्तयैवात्र न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | भसामथ्यौत्‌ | कथमसामध्यम्‌ | सापेक्षमसमथे भवतीति | नैष दोषः | Tat करोतियुक्तौ मुण्डो माणवक | न हि माणवकल्वं क्रियते | यदा चोभी करोतियुक्तौ भवतो न भवति तदा वृत्तिः | त्य- था | बलीवदै करोति मुण्डं रैन करोतीति || कामं तद्यनेनैव हेतुना क्यजपि कतैव्यः

~~ ~ ~~ ~~ ee

#* ३.९, २१. † १.९. ९०. TRA ९९,

पा० ६, ६. ९ | ॥ व्याकरणपहाभाच्यम्‌ ॥ ९९

माणवकं मुण्डमिच्छतीति नोभाविषियुन्कताविति | न weer: | उभावनरेषियुक्तौ मुण्डो ATTY | कथम्‌ | न ह्यसौ मौण्ड्यमात्रेण sat करोति माणवकस्थमसौ मौण्डयमिच्छति | इहापि ae न परामोति मुण्डयति माणवकमिति | अत्रापि git करोतियुक्तौ मुण्डो माणवकशथ्च | न ह्यसौ मैीण्डयमत्रेण संतोषं करोति माणवक- स्थमसौ मौण्ड्यं निवर्तयति || एवं ate मुण्डादयो गुणवचनाः | गुणवचनाथ ater: | वचनात्सापेक्ताणां वृत्तिभेविष्यति || अथवा धातव एव मुण्डादयः | न वैव war आदिरयन्ते क्रियावचनता च गम्यते || अथवा नेदमुभयं युगपद्भवति वाक्यं च प्रत्यय | यदा वाक्यं न तदा प्रत्ययः | यदा प्रत्ययः सामान्येन वदा वृत्तिः | तत्रावरयं विशोषा्थिना विदोषो spans: | मुण्डयति | कम्‌ | माणव- कमिति | मुण्डविशिष्टेन वा करोतिना तमाप्ुमिच्छति || भथवोक्तमेतन्नात्र व्यापारो नुगन्तव्य इति | गमकत्वादिह वृत्तिभविष्यति मुण्डयति माणवकमिति ||

अथेह क्यचा भवितव्यम्‌ इष्टः पुत्रः इष्यते पुत्र इति || केचि्तावदाहूने भवि- तव्यमिति | किं कारणम्‌ | स्व ाब्देनोक्तत्वादिति || भपर आहू भवितव्यमिति | किं कारणम्‌ | धात्वर्थे ऽयं क्यज्विधीयते स च धात्वथेः केनचिदेव शब्देन निर्दै- ्टव्य इति || इह भवन्तस्त्वाहुने भवितव्यमिति | किं कारणम्‌ | इह समानार्थेन वाक्येन भवितव्यं प्रत्ययान्तेन च ARTA वाक्येन गम्यत इष्टः पुत्रः इष्यते पुत्र इति नासौ जातुचिलसत्ययान्तेन गम्यते ||

Fara मान्ताव्ययप्रतिषेधः Il ९ Il

गोसमानाक्षरनान्तादिव्येके |] > II

गामिच्छति गव्यति || समानाक्षरात्‌ | दधीयति मधूयति कर्त्रीति हर्तीयति || नान्तात्‌ | राजीयति तक्षीयति ॥

HT URI eisai

किमथेचकारः | art: | चितो ऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदात्तत्वं यथा स्यात्‌+ |

*. ६.९, VaR.

Ro ॥ व्याकरणमहामोष्यय्‌ ॥ [ भ० ३.९. २,

नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | धातुस्वरेणाप्येतस्सिद्धम्‌* || ककारस्य तर्हस्सिक्षापरित्रा- णाः | आदितथकारः कतेव्यः† || अत Tat पठति |

काम्यचधित्करणान्थक्य॑ कस्येदथाभावात्‌ ॥ ९॥

काम्यचधित्करणमनर्थकम्‌ | ककारस्य Teed कस्माच भवति | इदथी- भावात्‌ | इत्कायोभावादतरेत्संज्ञा न भविष्यति | ननु च रोप पएषेस्कार्यम्‌ | कायै लोपः | इह हि शाब्दस्य काया्थौ वा भवत्युपदेशाः अवणाथौ वा | कायै चेह नास्ति | कार्य ऽसति यरि श्रवणमपि न स्यादुषपदेशो sve: स्यात्‌ | हदं तर्दीव्कारयैम्‌ | अभिचित्काम्यति | कितीति गुणप्रतिषेधो यथा स्यात्‌§ | श्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | सार्वधातुकाषेधातुकयोर ङस्य गुण उच्यते धातो विदितः प्रस्ययः दोष आधधातुकसंजञां लभते न चायं धातोर्विषीयते || हदं तार्हि | उपयट्राम्यति | कितीति संप्रसारणं यथा स्यात्‌** | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | यजादिभिरत्र कितं विशेषयिष्यामः | यजादीनां यः किदिति | कञ्च यजादीनां कित्‌ | यजादिभ्यो यो विहित इति || अथापि कथंचिदित्काये स्यात्‌ | एवमपि न दोषः | क्रियते न्यास एव हिचकारको निर्देशः | डप आत्मनः क्यच्काम्यञचेति || अथवा शन्दसमेतत्‌।1 | बृष्टानुविभिरछन्दलि भवति न चात्र संप्रसारणं इरयते ॥

उपमानादाचारे WAIL Lot

अधिकरणाञ्च | ९ I

अधिकरणाच्चेति वक्तव्यं प्रासादीयति gary कुटीयति प्रासाद इत्यत्रापि यथा स्यात्‌ ||

कतुः क्यङ्रोपश्च ॥ २. । १. । ११. ॥

सलोपसंनियोगेनायं east तेन यत्रैव सलोपस्तत्रैव स्यात्‌ | पयायते | we न स्यात्‌ | अपि काकः दयेनायते || नैष रोषः | प्रभानशिष्टः क्यङ्‌ | अन्वा- चयदिष्टः सलोपो यज्र च सकारं परयसीति | तद्यथा | कथिदु्तो भामे भिक्षां चर देवदत्तं चानयेति स भामे भिक्षां चरति यदि tage परयति तमप्यानयति ||

क ६.९. VaR. tT ९,०३.७; ८ T ९.३.०९. ङ ९.९.०५० J ७.९. ८६; ३.४. ९९४, Fa १५. TT २.२. चद,

पा० १, ९. Lo-X2,] ॥ व्याकरणव्रहामाष्यय्‌ ॥ २९

सलोपी वा il ९ Il सलोपो वेति वक्तव्यम्‌ | पयायते पयस्यते ||

ओजोऽप्सरसो्निस्यम्‌ ॥ ५ ॥

ओजोऽष्वरसोर्मिस्य॑ सलोपो वक्तव्यः | ओजायमानं यो अहिं जघान | अप्सरायते ||

अपर आह | सलोपो ऽप्सरस एव | परयस्यत इत्येव भवितव्यमिति || कथ- मोजायमानं यो अहिं जघानेति | शन्दसः प्रयोगगछन्दसि च दृष्टमनुविधीयते ||

आचारे गल्भङ्वीवहोडेभ्यः faear ॥ ३ Il

आचारे गल्भङ्कीवहोडेभ्यः ear वक्तव्यः | अवगन्भते अवगल्भायते | ste | fastat वि्कीवायते | sta 1 होड | विहोडते विहोडायते || किं प्रयोजनम्‌ | क्रियावचनता यथा स्यात्‌ | त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | धातव एव Taney: | 7 चेव wat आदिश्यन्ते क्रियावचनता च गम्यते || इदं ae प्रयोजनम्‌ | अव- गल्भा विद्ठीवा विहोडा | अ प्रत्ययात्‌ |३.३.१०२] हत्यकारो यथा स्यात्‌ | मा भूदेवम्‌ | गुरोथ शलः [९०३] इस्येव भविष्यति || इदं तर्हि | अवगल्मां चक्रे विद्कीवां चक्रे विहोडांचक्रे | कास्मत्ययाराममन्त्रे | ३.९.३९ | इत्याम्यथा स्यात्‌ ||

अपर आह | सवैप्रातिपदिकेभ्य आचारे किभ्वक्तव्यो ऽति गदेभतीस्येवमर्थम्‌ || न तर्हीदानीं गल्माद्नुक्रमणं कतैष्यम्‌ | कतैव्यै च | किं प्रयोजनम्‌ | आत्मनेष- दायोननुबन्भानासद्भामीति* | गल्भ ST होड II

भृखादिभ्यो भुव्यचेर्लीपश्च हठः ॥ २.। १ । १२ ॥

हलो लोपसंनियोगेनायं क्यङ्किषीयते तेन यदैव हलो लोपस्तन्ैव प्रसज्येत | Ae दोषः | ware: क्यङ्‌ | अन्बाचयशिष्टो हलो लोपो यत्र च शलं परयसीति || भूदादिष्वभूतवद्धावग्रहणम्‌ ॥ ९ Il

मृद्ादिष्वभूततद्भावप्रहणं कतैष्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | क दिवा भृशा भवन्तीति ॥ 9 ६.९. ९२,

५२ ॥ व्याकरणयहामाष्यम्‌ ॥ [wo ALY

Raised च भवत्यर्थे क्यङ्वनात्‌ ॥ २ ॥

च्विप्रतिषेधथानथैकः | किं कारणम्‌ | भवत्यर्थे क्यङ्चनात्‌ | भवत्यर्थे हि क्व- fei ||

भवतियोगे च्विविधानम्‌ il ३ ॥

भवतिना योगे च्विर्विधीयते* | तत्र च्विनोक्तत्वान्तस्याथेस्य क्यङ्‌ भविष्यति || डाजन्तादपि तर्द न प्राभोति | पटपटायते | डाजपि शि भवतिना योगे विधीयते भवत्यर्थ क्यष्‌। |

डाचि वचनप्रामाण्यात्‌ || ४॥।

डाचि वचनप्रामाण्याद्विष्यति | किं वचनप्रामाण्यम्‌ | लोहितादिडाज्भ्यः क्यष्‌ [३.१.९३ | इति |

इह किंचिदक्रियमाणं चोद्यते किंचिच्च क्रियमार्णं प्रत्याख्यायते | स ॒सुत्रमेदः कृतो भवति || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तमिह कस्माच्च मवति क दिवा भदा भवन्तीति | निवयुक्तमन्यसदृशाधिकरणे तथा ata: | नय्युक्तमिवयुक्तं वा यर्किचिदिह reat तत्रान्यर्सिमस्तत्सदृदो काये विज्ञायते तथा wat गम्यते | भन्नाह्मणमानयेव्युक्ते ब्राह्मणसदृदा आनीयते नासौ SEAT कृती भवति | एवमि- हाप्यध्वेरिति च्विपरतिषेधादन्यस्मिन्नच्व्यन्ते च्विसदृशे कायै विज्ञास्यते | किं चातो ऽन्यद्च्व्यन्तं ध्विसदृराम्‌ | अभूततद्ावः ||

इह aan: सोपसगोः पद्यन्ते | अभिमनस्‌ मनस्‌ उन्मनस्‌ दुर्मनस्‌ | तत्र विचायते भृदादिषुपरसगेः प्रत्ययायेविशेषणं वा स्यात्‌ | अभिभवतौ छभ- वतौ उद्भवतौ दुभेवताविति | प्रकृत्यथेविरोषणं वा | waar छमन- स्दाब्दात्‌ उन्मनस्ठाब्दात्‌ दुमेनस्दाब्दादिति || युक्तं पुनरिदं विचारयितुम्‌ | ननु तेनासरिग्धेन प्रकृस्यथेविरोषणेन भवितव्यं यावता प्राक्पकृतेः पद्यन्ते | यदि हि प्रत्य- याथेविहोषणं स्यात्राग्भवतेः पद्येरन्‌ ॥ नेमे शक्याः प्रागभवतेः पितुम्‌ | एवै विशिष्टे हि प्रत्ययार्थे मृादिमात्रादुत्पक्निः प्रसज्येत | तस्मान्नैवं wet वक्तुम्‌ | न चेदेवं जायते विचारणा || ware विदोषः |

® ५.४. ९०. † ५.४. ५७; ६.९. ९६,

We XX, AR] ॥ व्याकरणमंहाभाष्यम्‌ ॥ 23

भृरादिषूपसगैः परत्ययार्थविरोषणमिति Beat दोषः ॥ ¢ Il

भृादिषूपसगेः प्रत्ययायेविदोषणमिति Feat दोषो भवति | भभिमनायते | तिङतिडः [८.१.९८] इति निघातः प्रसज्यते || अस्तु तर्हि प्रकृत्यर्थविरोषणम्‌ |

सोपसगोदिति चेदटि दोषः । £ II

सोपसगौदिति चेदटि दोषो भवति | स्वमनायतेति || भस्यल्पमिदमुच्यते अटि दोषो भवतीति | अडल्यब्डिवैचनेष्विति वक्तव्यम्‌ | भदुदाहतम्‌ | ल्यपि | छम- नाय्य । Rear | अभिमिमनायिषते || नैष दोषः | अवदयं संग्रामयतेः सोपसगौ- इस्पत्तिवैक्तष्या असंमामयत aT हत्येवमथम्‌ | तन्नियमाथे भविष्यति | संमामय- तेरेव सोपसर्गन्नान्यस्मात्सोपसगौदिति || यदि नियमः क्रियते स्वरो न सिध्यति | एवं af€ भृशारिषुपसगैस्य पराङ्गवद्वावं वक्ष्यामि || यदि पराङ्गवद्भाव उच्यते ऽङ्ल्यश्िर्वचनानि न सिध्यन्ति | स्वरविधाविति वक्ष्यामि | एवं च कृत्वास्तु प्रत्य- याथैविदोषणमपि | ननु चोक्तं भृद्यादिषुपसगेः प्रत्ययाथेविरेषणमिति Feat दोष इति | स्वरे पराङ्वद्धावेन परिहतम्‌ ||

अयं aff प्रत्ययार्थविोषणे सति दोषः क्यङोक्तत्वात्तस्याथेस्योपसर्गस्य प्रयो- गो न प्राभोति | कि कारणम्‌ | उक्ताथोनामप्रयोग इति | तद्यथा | अपि काकः इयेनायत इति क्यङेक्तस्वादाचारार्थस्याडः प्रयोगो न भवति+ | अस्त्यत्र विदोषः | एकेनात्र विशिष्टे प्रत्ययार्थे प्रत्यय उत्पद्यत हह पुनरनेकेन | तत्र मनायत इत्युक्ते संदेहः स्यादभिभवती इभवतावुद्धवतौ दुभैवताविति | तलासंदेहार्थमुपसगेः प्रयु- ज्यते || यत्र तर्ेकेन | उत्पुच्छयते | अत्राप्यनेकेन | पुच्छादुदसने पुच्छाद्यसने युष्ास्पयेसन इति ॥

लोहितादिडाब्भ्यः क्यष्‌ ॥ AIL । १३. ॥

* ३.६. ६९६. T ad. २०. ‡ ९.९.५. $ ७.६, ८४; ६.४. ६९४.

२४ ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ [म० ३.९, २,

दीनि प्रातिपदिकानि || सामान्यमहणाथस्तर्दि | क सामान्यम्रहणार्थेनार्थः | नः क्ये [१.४.९९] इति | नायं नान्ताद्विीयते || इह तर्हि | यस्य हलः क्यस्य विभा- षा [६.४.४९;९०] इति | नायं हलन्ताहिषीयते || इह af€ | आपत्यस्य च तदिति ऽनाति क्यस््यो [ ६.४.९९९;९९२ ] इति | नायमापस्यादिधीयते || इह तर्हि | क्याच्छन्दाति [३.१.९७० | हति | याच्छन्दसीस्येतावद्छव्यं चुरण्युः तुरण्युः भुरण्युरिव्येवमथम्‌* ॥ इदं TE प्रयोजनम्‌ | यत्तदकृश्कार इति Matt तत क द्रहणमनुवतेते‡ तदिहापि यथा स्यात्‌ लोहितायते | किं पुनः कारणं तवर कद्भहणमनुवतेते | इह मा भूत्‌ । उरुया yaad || यदि कद्हणमनुवतैते पिश्वमिति पितू रीङ्भावो न प्राति | रीङ्भावे Reet निवर्तिष्यते || यदि निवतेते कथमद्या TaN च यजामहे | अद्यतेरदया वद्यतेवेसुया | अथवा छान्दसमेतदृष्टानुविषिथ च्छन्दसि भवतीति || यदि च्डान्दसत्वं हेतुनोयेः कद्रहणेनानु- वर्तमानेन | कस्माच्च भवति Sea YA | शान्दसस्वात्‌ || भथवास्त्वत्र Kiet छान्दसं geret भविष्यति | तद्यथा | weg मां पलयो afer युवतय इति ||

अथ fart: धकारः | Aad: | w ॒विशेषणार्थैनार्थः | वा क्यषः [९.३.९०] इति | वा यादिति ह्युच्यमाने पा्या** अतो अपि प्रसज्येत | वै्तदस्ति प्रयोजनम्‌ | परस्मैपदमित्युच्यैते न चातः परस्मैपदं ॒नाप्यात्मनेपदं पयामः ॥ सामान्यव्रहणाविषातायेस्तर्हि भविष्यति | क साभान्यम्रहणाविषातार्थनार्थः | क्या- च्छन्दसीति | याच्छन्दसीव्येवं वक्तव्यं भुरण्युः तुरण्युः भुरण्युरिव्येवमर्थम्‌ ||

कोहितडाञ्भ्यः क्यष्वचनम्‌ ॥ ९ Il

लोहितडाज्भ्यः क्यष्वक्तव्यः | लोहितायति लोहितायते | पटपटायति पटप- टायते | अथान्यानि लोहितादीनि |

भृरादिष्वितराणि ॥ २॥

भृशादिष्वितराणि पठितव्यानि । किं प्रयोजनम्‌ | ञिति हस्यात्मनेपदं।† यथा स्यादिति ॥

* ३.९. २७. † ७.४. २५९, { ५.४.२२. § ७,९. ६९. J ४.१. ७९; Ov. २७; ६.४. ६४८. १* 2.2. ४९, TT ९.१. ९२.

Gro ®, ९. ९४-१६. ॥ न्याकरणपमहाभिाष्यम्‌ ॥ २५

क्य क्रमणे ॥२।९।१७॥

aerate किं निपात्यते | कष्ट शब्दाच्यतुर्थीसमथोत्क्रमणे ऽनाजैवे क्यङ्धिपात्यते | कष्टाय HAN क्रामति कष्टायते || भत्यल्पमिदमुच्यते कष्टायेति |

सन्तकक्षकषटगहनेभयः कण्वचिकीषौयाम्‌ ॥ ९ I

wanes: कण्वचिकीषोयामिति वक्तव्यम्‌ | स्नायते | सन्न II कक्ष | कश्लायते | कक्ष || कष्ट | कष्टायते | we || गहन | गहनायते ||

अपर आह | सन्नादिभ्यचुध्यन्तेभ्यः क्रमणे sae क्यङुन्तव्यः | एतान्येवो- दाहरणानि || सन्नारिभ्य इति किमथेम्‌ | कुटिलाय क्रामस्यनुवाकाय | चतुथ्येन्तेभ्य इति किमथेम्‌ | अजः कष्टं क्रामति ||

तत्तद वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | त्रैतत्पस्ययान्तनिपातनम्‌ | किं ate | ताद्य यषा चतुर्थी | कष्टाय यस्ातिपदिकम्‌ | wert यत्मरातिपदिकमिति ||

कर्मणो रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोः ॥ R11 Ve i

रोमन्थ हइव्युच्यते को रोमन्थो नाम | उद्रीणेस्य वावगीणेस्य वा मन्थो रोमन्थ इति | य्येव हनुचलन इति वक्तव्यम्‌ | इह मा भृत्‌ | कीटो रोमन्थं वर्तेयतीति || vate वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कस्मान्न भवति कीटो रोमन्थ वतेयति | अनभिधानात्‌ || तपसः परस्मैपदं च ।| ९ It

तपसः पर स्मैपदं चेति वक्तव्यम्‌ | तपथरति तपस्यति | कथं तपस्यते कोकजिगीषुरमनः | छान्दसत्वाद्धविष्यति ||

वाष्पोष्मभ्यामुद्रमने ॥ २. । १.। Le ॥ फेनाश्चेति वच्छतव्यम्‌ | फेनायते ||

% M-11

२६ ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ [म ३.९. २.

शाब्दमैरकठहाभधकण्वमेचेभ्यः करणे ॥ २, ! १ । १.७ ॥

अटाट्वा्ीकाकोटपोटासोटापुषटा्ुष्टामहणं कतैव्यम्‌ | अटा | अटायते || जहा | अडायते [¡ शीका | शीकायते || कोटा | कोटायते || पोटा | पोटायते || ater | सोटायते || पृष्टा | श्ष्टायते ॥ ger | geraa Il सुदिनदुर्दिनाभ्यां च tl ९ ॥ छदिनदुर्दिनाभ्यां चेति वक्तव्यम्‌ | उदिनायते दुर्दिनायते | नीहाराचच ॥ 2 || नी्ाराओ्ेति वन्तव्यम्‌ | नीहारायते ॥

सुखादिभ्यः कतृवेदनायाम्‌ ॥ २, । १. । १.८ ॥

क्वेदनायाभिति किमर्थम्‌ | इह मा भूत्‌ । सुखं वेदयते प्रसाधको देवद तस्य || HATTA ATTA ऽप्यत्र प्राभोति | कि कारणम्‌ | कतुरितीय॑ watt षष्टी | वेदनायाभिति arr भावे | स॒ यद्येवात्मने वेदयते अथापि परस्य

करैवेदनैवासौ भवति || न करवमहणेन वेदनाभिसंबध्यते | किं तर्द | इखादीन्य- भिसंबध्यन्ते | aya खादीनि ||

नमोवरिवश्चिबङः क्यच्‌ ॥.२. । १. । १९. ॥

न च नमस्यतिशब्दे नमःदाब्दो STAT || अथवोपपदविमक्तेः कारकविभक्तिबेली- यसीति दितीया भविष्यति ||

* az, ९६.

पा० ३.९१. १७-२९.| ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ye

क्यजादिषु भव्ययाथनिर्देदाः ॥ ३ ॥

क्यजारिषु प्रत्ययार्थनिरदेशः र्त्यः | नमसः पूजायाम्‌ | वरिवसः परिचयोयाम्‌ | Ras आर्य | भाण्डास्समाचयने | चीवरादजैने परिधाने वा | पुच्छादुदसने व्यसने पर्यसने ata” | कि प्रयोजनम्‌ | क्रियावचनता यथा स्यात्‌ || नैतदसि प्रयोजनम्‌ | आचायेपवृत्तिज्गौपयति क्रियावचनाः क्यजादय इति अदयं सनाद्यन्ता धातवः [३.९.३२] इति धातुसंज्ञां शासि | कथं कृत्वा array | धातुसंश्ञाव चन एततयोजनं धातोः [३.९.९१] इति तव्यदादीनामुस्पत्तियैथा स्यात्‌† | यदि ar क्रियावचनता न स्याद्धातुसंञ्ञावचनमनयेकं स्यात्‌ | सत्यामपि धातुसंज्ञायां तव्य- दादयो न स्युः | किं कारणम्‌ | साधने तन्यदादयो विधीयन्ते साधनं च क्रि- यायाः | क्रियामावात्साधनाभावः | साधनाभावात्सत्यामपि धातुसंज्ञायां तव्यदादयो न स्युः | wale art: क्रियावचनाः क्यजादय इति वतः सनाद्यन्ता धातव इति धातुसंज्ञां शास्ति || ननु चेदं प्रयोजनं स्यात्परसाधन उत्पत्ति वश्यामीति | न प्रसाधन उत्पत्त्या भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | साधनमिति संबन्धिहब्दोऽयम्‌ | dara पुनरेवमात्मका यदुत संबन्धिनमाक्षिपन्ति | waar | मातरि वर्ति- तव्यं पितरि भुरूषितव्यमिति | न चोच्यते स्वस्यां मातरि स्वस्मिन्वा पितरीति संबन्धाञचैतहम्यते या यस्य माता यथ यस्य पितेति | एवमिहापि संबन्धादेतद्- न्त्यं यस्य भातोयैत्साधनमिति || अथवा धातव एव क्यजादयः | न तैव erat धादिदयन्ते क्रियावचनता च गम्यते | कः खल्वपि पचादीनां क्रियावचनत्ये set करोति | येनैव खल्वपि हेतुना पचादयः क्रियावचनास्तेनैव क्यजादयो ऽपि | एवमथ खल्वाचायधितलतयति | कवचिदथोनादिश्ति afte || एषमप्यथौदेश्ानं कतेष्यं कथमिमे वुधा बुध्येरत्निति || अथवा शाक्यमथदेशानमक्ुम्‌ | कथम्‌ | करण इति वतेते करणं च करोतेः करोति क्रियासामान्ये वतैते |

¥ ३.९. Xo, † ३.९. ९६. { ३.१. ५७.

श्ट ॥ व्याकरणमहाभाच्यम ॥ [Fo AVR,

हकिकल्योरत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रतिषेधायम्‌ ॥ ९ ॥

हलिकल्योरत्वनिपातनं क्रियते सन्वद्भावो" मा भूदिति | अजहलत्‌ अचक- कत्‌ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | इकारलोपे। कृते ऽग्लोषिनां नेति प्रतिषेधो भविष्यति. वुौ कृतायां + लोपस्तच्चाग्लोप्यद्ग भवति || हदमिह संप्रधायेम्‌ | वृद्धिः क्रियता- मग्कोप इति किमत्र कर्वव्यम्‌ | परत्वाह्ृदधिः | नित्यो लोपः | कृतायामपि वृद्धौ प्रामोत्यकृतायामपि प्रामोति | अनित्यो लोपः | अन्यस्य कृतायां वृद्धौ प्रामोत्य- न्यस्याकृतायां शब्दान्तरस्य च प्रामुवन्विधिरनित्यो भवति | वृद्धिरप्यनित्या | अन्यस्य कृते लोपे प्रामोस्यन्यस्याकृते शब्दान्तरस्य च प्रापुवन्विधि रनिव्यो भवति| उभयोरनित्ययोः परत्वा्ृदधिः । वृद्धौ कृतायां लोपस्तच्ाग्लोप्यङ्ग भवति || अव्ये पुनः सति वृद्धिः क्रियतां लोप हति यद्यपि पर त्वाषृदधिवैदधौ कृतायामप्यगेव लुप्यते। ` THT च्यते हलिकंल्योरत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रतिषेधायेमिति ||

धातोरेकाचो sere: क्रियासमभिहारे यङ्‌ ॥२।१।२२॥

सममिहार हति कोऽयं शब्दः | समभिपुबोद्धरतेभोवसाधनो घञ्‌ | सममिहरणं सममिहारः | तद्यथा | gente: ककाभिहार इति ll विषम उपन्यासः | बहो हि ताः इमनसस्तत्र युक्तः समभिहारः | इह पुनरेका क्रिया || यद्यप्येका सामान्यक्रियावयवक्रियास्तु बह्यः । अधिभ्रयणोदकासेचनतण्डुलावपनैधोपकषे- णक्गियाः | ताः कथित्कात्स्येन करोति कथिदका्स्स्यैन | यः कार्त्स्येन करोति स उच्यते पापच्यत इति | पुनः पुनवो पचति पापच्यत इति || अथ धातुम्रहणं किमथेम्‌ | इह मा भूत | प्राटति भृशमिति || अत Tat पठति | | | aS धातुप्रहण उक्तम्‌ ॥ ९ ॥ किमुक्तम्‌. | wal तावदुन्तं कर्मम्रहणात्सन्विधौ धातुपहणानथक्यं arta कर्मेति चेत्कमेविरोषकत्वादुपसगेस्यानुपसभै कमे सोपसगस्य हि कमेत्वे धात्वधि- कारे ऽपि सनो ऽविधानमकर्मत्वादिति | एवमिहापि क्रियासमभिहार महणा्यङ्षो धातुप्रहणान्क्यं सोपसगैः क्रियासमभिहार इति चेक्क्रियासममिहारविदोषकलत्वा-

qe ३.१.२२. ॥ ब्याकरणयहाभाष्यय्‌ ॥ २९

दुपस्भस्यानुपसगेः क्रियासमभिहारः सोपसभेस्य हि क्रियासमभिहारत्वे धात्वधि- कारेऽपि यड ऽविधानमक्रियासमभिहार त्वादिति || अधेकाज्छयलादिग्रहणं किमथेम्‌ | इह मा भृत्‌ | जागत भृराम्‌ | क्षते भराम्‌ || एकाज्च्लादिग्रहणे च ।॥ 2 II | एकाज्छ्रलादिमहणे चोक्तम्‌ | किमुक्तम्‌ | aa” तावदुन्तं कमेसमानकुकमह- णानथेक्यं चेच्छामिधाने प्रत्ययविधानादकमेणो दयसमानकतृकाद्वानभिधानमिति । इदाप्येकाज्लादिमहणानथेक्यं क्रियासमभिहारे यड्चनादनेकाचो ऽहलादेयनमि- धानमिति || तच्चावदयमनभिधानमाग्रयितव्यम्‌ | क्रियमाणे अपि दयेकाज्छलादिमरहणे यतेकाचो हलारेश्ोत्पद्यमानेन यडाथैस्याभिधानं न भवति न भवति Tareas: | तद्यथा | भृदां शोभेते | भरं रोचते | यत्र चानेकाचो ऽहलादेर्वो सद्यमानेन यड- थेस्याभिधानं भवति भवति तत्रोत्पत्तिः | तद्यथा | अटाद्यते अरायेते भदारयते aaa सो सूज्यते AAT || | ऊर्णोतेश्चोपसंख्यानम्‌ ।॥ ३ I ऊर्णोतेधोपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | प्रोर्णोनूयते || अत्यल्पमिदमुच्यत ऊ्णोतेरिति | सूचिसृत्रिमूत्यटचत्यदयुणुग्रहणं area | | अनेकालहलादयथेम्‌ | सुचिसुतिमूत्यद्यत्यैदयुर्णीतीनां wet कतैव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | यङ्किधाव- नेकाजहला्थेम्‌ | सोसूच्यते सोसूत्र्यते मोमूत्र्यते erat अरायेते अ्ादयते ्र्णोनुयते || ऊर्णोतिने वक्तव्यम्‌ | वाच्य supra यडम्रसिद्धिः प्रयोजनम्‌ | आमश्च प्रतिषेधाथेमेकाचथेडुपगहात्‌। ||

क्रियासमभिहारे यङो विप्रतिषेधेन लोङ्धानम्‌ ॥ ४ ॥

क्रियासमभिहारे sre भवति{ यङो विप्रतिषेधेन | क्रियासममिहारे यङ्‌ भव- तीत्यस्यावकादाः | धातुयै एकाज्कलादिः क्रियासमभिहारे वतेते ऽधातुसंबन्धः | लोलूयते | कोटो ऽवकाशः | धातुर्यो ऽेकाजहलादिः क्रियासमभिहारे वतेते धातु- संबन्धः | स भवाच्त्नागृहि जागृहीव्येवायं जागर्ति | स भवानीहस्वेहस्वेत्येवायमीहते |

* ६,९, ७.४ † ३.९. ३६; ७.२. १९. { ३.४.९.

३० ॥ व्याकरनयहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ३.९. २. भातुये एकाञ्छलादिः क्रियासमभिहारे यतेते ugar तस्मादुभयं प्रामोति | स wage दुमीहीव्येवायं लुनाति | ste भवति विप्रतिषेभेन || न तर्हीदांनी- भिदं भवति स भरवोहयोखूयस्व रोलुयस्वेत्येवायं लोलूयत इति | भवति च । न वा नानार्थत्वात्क्वैकर्मणोहि र्विधानं क्रियाविरोषे स्वाथ यङ्‌ ॥ <I न वार्थो विप्रतिषेधेन । (कै कारणम्‌ | नानार्थत्वात्‌ | का नानाता | कतु- aie कविधानम्‌ | agate at विधीयते क्रेयाविद्ोषे स्वार्थे यर्‌ | तल्ान्तरङ्गत्वाग्यडग भवितव्यम्‌ || न तर्हीदानीमिदं भवति स भर्वोह्ुमीहि ठुनी- हीत्येवायं लुनाति | भवति च | विभाषा यङ्‌ यदा न यङ्‌ तदा लोट्‌ II उत्तरयोविग्रहेण विदोषासंमत्ययान्नेत्यप्रहणानर्थक्यम्‌ tl ६ ॥ उन्तरयोर्योगयोर्धि्रहेण विशेषासंप्रत्ययान्नित्य्हणमनर्थकम्‌ † | न हि कुटिलं क्रामतीति ager इति गम्यते || अथेतेभ्यः क्रियासमभिहारे यड भवितव्यम्‌ | क्रियासमभिहारे च नैतेभ्यः ॥ ७ ॥

क्रियासमभिहारे च नैतेभ्यो यडा भवितव्यम्‌ | aye जपति ब्राह्मणः भृ समिधो दहतीत्येव ||

सत्यापपारारूपवीणातूरुश्वोकसेनारोमलचवमेवणेचुणंचुरादिभ्यो णिच्‌ ॥२.।२१ । २५ ॥

सत्यापेति किं निपात्यते | सत्यस्य कूञ्यापुकु ॥ ९ II | सत्यस्य कृञ्यापुकु निपात्यते णिञ्च | सत्यं करोति सस्यापयति || अल्यल्य- मिदमुच्यते | णिविधावर्थवेदसत्यानामापुङ ॥ 2 I

Fay, TA A, २४, य ६.४. ९५५, § ६.९. ९७; ७.२. ९१५; ७.६. २६.

Go AX, २५-२६.| ॥ व्याकरणमह भाष्यम्‌ ॥ gt

नाकारान्तत्वाद्युम् प्रामोति | एवं तद्योपुटूरिष्यते || अथवा पुनरस्स्वापुगेव | ननु चोक्तं टिलोपः प्रातीति | आपुग्वचनसामथ्याच्च भविष्यति || अथवा पुनरस्तु पुगेव । ननु चोक्तमेवमपि टिलोपः प्राभोतीति | पुग्वचनसामथ्योन्च भविष्यति || अथवा पुनरस्त्वागेव | ननु चोक्तमेवमपि टिलोपः प्रामोतीति | भाग्वचनाच्

भविष्यति ||

हेतुमति च ॥ २।१. । २६. ॥

कथमिदं विज्ञायते | देतुमस्यभिधेये णिज्मवतीति | आहोष्विद्धेतुमति यो धा- qaaa इति ॥ युक्तं पुनरिदं विचारयितुम्‌ | नन्वनेनासदिग्धेन प्रस्ययार्थविदोषणेन भवितव्यं यावता हेतुमती्युच्यते | यदि हि प्रकृत्यथेविरेषणं स्यद्धेतुमत हत्येवं ब्रूयात्‌ ॥ नैतदस्ति | भवन्तीह हि विषयसप्रम्यो अपि | तद्यथा | प्रमाणे यसातिप- रिकं वतैते जियां यत्रातिपदिकं वतेत इति* | एवमिहापि हेतुमत्यभिपेये गिन्भ- बति हेतुमति यो धातुवेतेत इति जायते विचारणा || अत उत्तरं पठति |

हेतुमतीति कारकोपादानं पस्ययायंपरिग्रहा्थ यथा तनूकरणे तक्षः ॥ ९॥

हेतुमतीति कारकमुपादीयते | किं प्रयोजनम्‌ | प्रत्ययाथपरिग्हर्थम्‌ | एवं सति प्रत्ययाः परिगृहीतो भवति | यथा तनूकरणे तक्षः [३.१.७६] हति तनूकर- गमुपादीयते || यदि तर्द तदतलकृत्थयेविदोषणं भवति | प्रकृत्यथैतरिोषणं हि तत्तत्र विज्ञायते | वनुकरणक्रियायां तक्ष इति || अस्तु THAT TIT | at रोषः | इह युक्तः करोति प्रेषितः करोतीति णिच्परामोति | प्रत्ययाथविशेषणे पुनः सति Aq दोषः | atime भविष्यति || प्रकृत्यथंविरोषणे ऽपि सति Ae दोषः | यत्र नान्तरेण शाब्टमथेस्य गतिमेवति तत्र शब्दः प्रयुज्यते | यतर न्तरेणापि were गतिभेवति न तत्र शब्दः प्रयुज्यते || इहं तर्द पाचय- त्योदनं देवदत्तो यज्ञदत्तेनेत्युभयोः क्ठिनाभिधानं wnat | प्रत्यया्थैविशेषणे पुनः सति न रोषः | प्रधानकंतेरि लादयो भवन्तीति प्रधानकतौ केनाभिषीयते यथात्राप्रधानं सिद्धा तत्र कतेरीव्येव तृतीयाः || इह च गमितो माम॑ रेवदन्तो यज्घदत्तेनेत्यव्यतिरिो गत्यथ इति कृत्वा गत्यथौनां w: wade wae क्तः mates | इह च व्यतिभेदयन्ते ष्यतिच्छेदयन्त इत्यव्यतिरिक्तो हिंसार्थं इति

णणणगीणीणणणपरिणषीीणणणणाणणणी मि प षक

# ५.२. ३७; ४.९.३१. † ३.४. ६९. ` { २.१.९८. § ३.४. द,

३२ ॥ व्याकरंणमहामाष्यम्‌ ॥ [म० ३,९१.२.

कृत्वा न गतिर्हिंसार्थभ्यः [९.३.१९] इति प्रतिषेधः प्राभोति || अस्तु तर्हि परत्य- यार्थविदोषणम्‌ | यदि प्रत्ययार्थविरोषणं पाचयत्योदनं देवदत्तो यज्ञदत्तेनेति प्रयो- ज्ये कतरि कर्मसंज्ञा प्रभोति | भवति हि तस्य aera” | हह च प्राम गम- यति सामाय गमयतीति व्यतिरिक्तो गत्यर्थं इति कृत्वा गत्यथेकमेणि द्वितीयाचत्‌- Wit न प्रामुतः | इह च एधोदकस्योपस्कारयतीति व्यतिरिक्तः ater इति कृत्वा कृञः Mara [२.३.५२ | हति षी न प्रामोति | इहं च भेदिका देवद- त्स्य यज्ञदत्तस्य काष्ठामामिति प्रयोज्ये Hae षष्ठी‡ न प्रामोति | हह च अभिषा- वयति परिषावयतीति व्यतिरिक्तः खनोत्य्थं इति कृत्वोपसगीत्खनोत्यादीनामिति5 धत्वं न प्रामोति || नैष दोषः | यत्तावदुच्यते पाचयत्योदनं देवदत्तो यज्ञदत्तेनेति प्रयोज्ये कतेरि कमेसंज्ञा प्रामोतीति गतिबुद्धिप्रत्यवसानाथदाब्दकमोकमेकाणामणी- स्येतन्नियमाथे भविष्यति¶ | एतेषामेवाण्यन्तानां यः कती स णौ कभैसंज्ञो, भवति नान्येषामिति || यदप्युच्यत ge च ard गमयति arava गमयतीति व्यतिरिक्तो गत्यथे हति कृत्वा गत्यथंकमैणि हितीयाचतुर्थ्यी न arya इति नासावे्व प्रेष्यते गच्छ ग्राममिति | कथं aff | साधनविशिष्टामसौ Gai प्रेष्यते साम॑ गच्छ यामाय गच्छेति || यदप्युच्यत इह च एधोदकस्योपस्कारयतीति व्यतिरिक्तः करोत्यथ इति ` कृत्वा कृञः प्रतियल्न इति षी न प्रामोतीति नासावेवं प्रेष्यत उपस्कुरुष्यैपोदक- स्येति | कथं तर्हि | साधनविशिष्टामसौ क्रियां प्रेष्यत एधोदकस्योपस्कुरुष्वेति || यद- प्यु च्यत हह च भेदिका देवदत्तस्य यज्ञदत्तस्य काष्ठानामिति प्रयोज्ये Tale षषी न , भ्रामोतीव्युक्तै var" कृद्रहणस्य प्रयोजनं कतभूतपुवैमात्रे ऽपि षष्ठी यथा स्यादिति || यदप्युच्यत इह च अभिषावयति परिषावयतीति व्यतिरिक्तः खनोत्यथ इति कत्वो- पसगौत्डनोत्यादरीनामिति षत्वं न प्रामोतीति नासावेव॑ं प्रेष्यते उन्वमीति | कर्थं तर्हि | उपसर्गविशि्टामतौ क्रियां प्रेष्यते अभिषुण्विति ||

युक्तं पुनरिदं विचारयितुम्‌ | नन्वनेनासंदिग्धेन प्रत्ययाथोधिशोषणेन भवितव्यं यावता व्यक्तमथोन्तरं गम्यते पचति पाचयतीति च | वाढं युक्तम्‌ | इह पचेः कः प्रधानाथेः | यासौ तण्डुलानां ater: | अथेदानीं तदभिसंधिपूवैकं प्रेषणमध्ये- षणं वा युक्तं यत्सवेः पच्यथः स्यात्‌ ॥

अथ देतुमतीति को मत्वथेः | हेतुः कतस्य हेतुमान्‌ देतुमतीति |

# ९.४, ४९, T २.३. ९२. {‡ २.१. ६५. § ८.३. ६९. 4] ९.४. ५२. कक २.३. ६५४.

पा० ३. ९, ३६. | ॥ व्याकरणमहाभाष्य || 33

हेतुनिरदैराश्च निमित्तमात्रं भिक्षादिषु दानात्‌ ॥ 2 Il

हेतुनिर्देशा्च निमित्तमात्रं द्रष्टव्यम्‌ | यावद्भूयान्निमित्तं कारणमिति तावद्धेतुरिति । किं प्रयोजनम्‌ | भिक्षादिषु carry | भिक्षादिषु हि णिज्वृदयते | भिक्षा वासयन्ति | कारीषो ऽभिरध्यापयतीति || किं पुनः कारणं पारिभाषिके हेती न सिध्यति | एव॑ मन्यते चेतनावत एतद्वि प्रषणमध्येषणं चेति भिक्षाथाचेतनाः | Ae दोषः | नाव- रयं स एव वासं प्रयोजयति य आहोभध्यतामिति तुष्णीमप्यासीनो यस्तत्समथोन्या- चरति सो ऽपि वासं प्रयोजयति | Renn प्रचुरा व्यञ्ञनवस्यो लभ्यमाना वासं प्रयोजयन्ति | तथा कारीषो ऽप्निनिवात एकान्ते छप्रज्वकितो ऽप्ययनं प्रयोजयति ||

इह कथित्वचिदाह पृच्छतु मा भवान्‌ अनुयुङ्ां मा भवानिति | अत्र गिच्कस्मान्न भवति | अकतैर्वात्‌ |. न ह्यसौ संप्रति Tees | तुष्णीमास्ते | किं च भो वतैमानकालाया एव क्रियायाः कलत्रो भवितव्यं न भूतभविष्यत्कालायाः | भूतभविष्यत्कालाया अपि भवितव्यम्‌ | अभिसंबन्धस्तत्र क्रियत इमां क्रियामका - रवीत्‌ इमां क्रियां करिष्यतीति | इह पुननै कथिदभिसबन्धः fata चासौ संप्रति पृच्छति तुष्णी मास्ते | यदि तर्हि कतौ नासि कथं ale कर्मप्रत्ययेन ठाटा- भिधीयते | अथ कथमस्मिन्नप्रच्छत्ययं प्रच्छिवेतैते | अभिसंबन्धस्तज क्रियत इमां क्रियां कुर्विति | कल्पि तद्येभिसंबन्धः क्रियते | कथम्‌ | कतौ चास्याः क्रियाया मवेति | एवं न च कतो कतृप्रत्ययेन च लोटाभिषधीयते || अथापि कथंचित्कतो स्यात्‌ | एवमपि न दोषः | रोटोक्तत्वात्पेषणस्य Ory भविष्यति | विधीयन देतेष्वर्थेषु प्रैषादिषु लोडादयः * | यत्र च द्वितीयः प्रयोज्यो sat भवति भवति तत्र णिच्‌ | तद्यथा | आसय शाययेति ||

कृष्यादिषु चानुत्पत्तिः | कृष्यादिषु चानुत्पत्तिवेक्तव्या | एकान्ते तुष्णीमासीन उच्यते पञ्चमिर्ॐः कृषतीति | तत्र भवितव्यं weed: क्षयतीति ||

कृष्यादिषु चानुत्पत्तिनौनाक्रियाणां कृष्यथत्वात्‌ ॥ ३ ॥

कृष्यारिषु चानुत्पत्तिः सिद्धा | कुतः | नानाक्रियाणां कृष्यथेत्वात्‌ | नानाक्रियाः कृषेरथीः | नावरयं Hear एव वतैते | किं तर्द | प्रतिविधाने अपि वते | यदसौ भक्तवीजबलीर्वः प्रतिविधानं करोति स कृष्य्थः | आतश्च प्रतिविधान aaa यदहरेवासौ न प्रतिविधत्ते तदहरेव तत्कम न प्रवतैते ||

#* ३.३. ९६३. > M<II

३४ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ || [Fo AY, २.

यज्यादरिषु चाविपययासः | ग्रज्यादिषु चाविपयौसो वक्तव्यः | पुष्पमित्रो य- जते याजका याजयन्तीति | तत्र भवितव्यं पुष्पमित्र याजयते याजका यजन्तीति ||

तत्करीतीस्युपसंख्यानं सुल्रयत्याद्यर्थम्‌ ॥ & Il तत्करोतीव्युपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | सूत्रयत्या्थेम्‌ | सूत्रं क- रोति सूत्रयति || इह व्याकरणस्य सूत्र करोति व्याकरणं सुत्रयतीति वाक्ये षष्यु- awa च प्रत्यये हितीया | केनैतदेवं .भवति | यो ऽसौ सुल्रव्याकरणयोरभिसंबन्धः

स उत्पन्चे प्रत्यये aaa ऽस्ति च करोतेव्यौकरणेन सामथ्येमिति कृत्वा हितीया भविष्यति ||

आख्यानास्कृतस्तदाचष्ट इति कृद्कुक्मकृतिप्रत्यापत्तिः कृतिव कारकम्‌ Il & ॥ आख्यानात्कृदन्ताण्णिजञ्व्तव्यस्तदाचष्ट इव्येतस्मित्र्थ | कृलुक्प्रकृतिपरत्यापत्तिः परकृतिवञ्च कारकं भवतीति वक्तव्यम्‌ | कंसवधमाचशे कंसं घातयति | वकिब- न्धमाचष्टे बिं बन्धयति ||

आख्यानाच्च प्रतिषेधः |] ७ ||

आख्यानराब्दाञ्च प्रतिषेधो बन्कव्यः | आख्यानमाचष्ट इति ||

किं पुनयौन्येतानि संश्ञामूतान्याख्यानानि तत उत्पस्या भवितभ्यमादोखिक्कि- यान्वाख्यानमालात्‌ | किं चातः | यदि संज्ञामूतेभ्य इह न प्रामोति राजागमनमा- qe राजानमागमयतीति | अथ क्रियान्वाख्यानमाल्ाच्च दोषो भवति | यथान दोषस्तथास्तु || |

दुदयर्थायां च प्रवृत्तो || ८ ॥ Tea च प्रथृ्तौ कृदन्ताण्णिज्वक्तव्यस्तदाचष्ट॒इत्येतस्मिचर्थ | कृषुक्म -

पा०२.९., २६. | ॥ व्याकरणयरहाभाष्यम्‌ ॥ | ३५

sare: care कारकं भवतीति | मृगरमणमाचष्टे मृगाज्मयतीति | हृदयथौयामिति किमथम्‌ | यदा हि मामे मृगरमणमाचष्टे मृगरमणमाचष्ट इत्येव तदा भवतीति ॥ आङ्लोपश्च कालात्यन्तसंयोगे मर्यादायाम्‌ ॥ ९ |

कालात्यन्तसंयोगे मर्यादायां कृदन्ताण्णिज्वक्तव्यस्तदाचष्ट इव्येतस्मिन्रथे आडः- लोप | कृलयुक्परकृतिपरत्यापत्तिः प्रकृतिवच्च कारकं भवतीति | आराज्रिविवासमाचष्टे रात्रिं विवासयतीति {I

चिल्लीकरणे प्रापि il ६० |

चित्रीकरणे प्राप्यर्थं कृदन्ताण्णिज्वक्तव्यः | कृलुकप्रकृतिप्रत्यापत्तिः rare कारकं भवतीति | उज्जयिन्याः प्रस्थितो माहिष्मत्यां qaiixat संभावयते ay- मुदमयतीति ||

नक्षत्रयोगे ज्ञि ॥ ९९ Ut

नक्षत्रयोगे WTA कृदन्ताण्णिज्वक्तव्यः | कृलुक्मकृतिपरस्यापत्तिः THT? कारकं भवतीति | पुष्ययोगं जानाति पुष्येण योजयति | मघाभिर्योजयतीति ||

तत्त्हीदं बहु वन्तव्यम्‌ |

ने वा सामान्यकृतत्वाद्धेतुतो warez Il ९२ II

न वा बक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | सामन्यकृतत्वात्‌ | सामान्येतरैवात्र णिज्भ- विष्यति हेतुमतीति | किं कारणम्‌ | हेतुतो ह्यविरिष्टम्‌ | हेतुतो छ्यविरिष्टमेतद- वति | तुल्या हि दैतुता देवदत्ते चादित्ये च || न सिध्यति | स्वतन्त्रप्रयोजको हेतुसंज्ञो भवतीस्युच्यते न चासावादिस्यं प्रयोजयति ||

स्वतन्लपमरयोजकस्वादप्रयोजक इति चेन्मुक्त संदाथेन तुल्यम्‌ ॥ ९३ ॥

य॑ भवान्स्वतन्त्परयोजकं ` मुक्तसंशय art wrt पाचयत्योदनं देवदन्तो

यज्ञदतेनेति तेनैतततुल्यम्‌ | कथम्‌ | पवृत्तिह्युभयलानपेक्ष्य th ९४ I | भवृ्तिद्युभयल्रानपेश्चैव fates देवदत्ते चादिस्ये च | नेह कथिस्परोऽनु-

नै १.४. ५५९.

३६ ॥ व्याकरणप्रहाभाच्यय्‌ ॥ [Fo ३.९. २,

महीतव्य हति प्रवतेते | सवे हमे SREY प्रवतेन्ते | ये तायदेते TEP TA नाम ते ऽपि स्वभूत्यथेमेव ras पारकीकिकं च नो भविष्यतीह च नः प्रीतो गुरुरध्याप- यिष्यतीति | तथा यदेतहासक्मकरं नामैते ऽपि स्वभुत्यथेमेव प्रवतैन्ते भक्तं चेलं च लप्स्यामहे परिभाषा न नो भविष्यन्तीति | तथा य एते fer नाम तेपि स्वभूत्यथेमेव प्रवतेन्ते वेतनं च रप्स्यामहे Hen च नो भविष्यन्तीति || एवमेतेषु सर्वेषु MYST प्रवतेमानेषु

Hae: प्रयोजक इति चेन्तुल्यम्‌ ॥ ९५ ॥

यदि कथित्कुवैतः भयोजको नाम भवति तेनैतत्तुल्यम्‌ || यरि तर्हि at oF स्वभूत्यथ प्रवतैन्ते कः प्रयोज्याथैः | यदभिप्रायेषु सज्जन्ते | Feat वधौ कुरु | हैददौ पुटकौ कुर | आदित्यास्याभिप्राये सज्जते | एष तस्याभिप्राय उज्जयिन्याः प्रस्थितो माहिष्मत्यां quaint संभावयेयेति तं चास्यामिप्रायमारित्यो निवतेयति | भवेदिह वतेमानकालता युक्ता स्यात्‌ उज्जयिन्याः प्रस्थितो माहिष्मत्यां सू्यौद- मन॑ संभावयते सूयेमुद्मयतीति तत्रस्थस्य fe तस्यारित्य उदेति । इह तु कथं बतैमामक।लता कंसं घातयति ate बन्धयतीति Acet कंसे वचिरबद्धे च बरी | अत्रापि युक्ता | कथम्‌ | ये तावदेते शोभनिका नामैते प्रत्यक्षं कंसं घातयन्ति प्रत्यक च बलिं बन्धयन्तीति | चितेषु कथम्‌ | चिन्रेष्वप्युद्रुणो निपतिताथ प्रहारा दृरयन्ते कं सकषेण्यश्च | मन्थिकेषु कथं यत्र दम्दगड़मात्रं लक्ष्यते | ते ऽपि हि तेषामुत्पत्ति- प्रभृत्या विनाश्ादृदीष्योचक्षाणाः सतो बुदधिविषयान्मकादायन्ति | आतश्च सतो व्याभिश्रा हि gat | केचिर्कैसमक्ता भवन्ति केचिद्वाख्देवभन्ताः | वणोन्यत्वं खल्वपि पुष्यन्ति | केचिद्रक्तमुखा भवन्ति केचित्कालमुखाः | तैकाल्यं खल्वपि लोके लक्ष्यते | गच्छ हन्यते कंसः | गच्छ घानिष्यते कं सः| किं गतेन इतः कंस इति ||

इति श्रीभगवत्यतच्ञकिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य प्रथमे पादे हितीयमाद्धिकम्‌ |!

पा०३. ९. २७. | ॥ व्याकरणग्रहामाष्यम्‌ |! ३9

कण्ड्ादिभ्यो यक्‌ ॥ २. । १. । २.७ ॥

Amt: ककारः | गुणवृद्धिपरतिषेधाथेः | कितीति गुणवृद्धिरतिषेधो यथा स्यात्‌+ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | सार्वधातुकार्धधातुकयोर ङ्गस्य गुण उच्यते धातो विहितः Tera: शेष anges लभते न चायं धातोर्षिधीयते | कण्डादीनि हि प्रातिपदिकानि ||

कण्डादिभ्यो वावचनम्‌ ॥ ९॥। कण्डादिभ्यो वेति वक्तव्यम्‌ |

अवचने हि नित्यप्रत्ययत्वम्‌ || 2 II अक्रियमाणे हि वावचने नित्यः प्रत्ययविधिः प्रसज्येत || तत्र को दोषः |

aa धातुविधितुक्मतिषेधः ॥ ३ ॥

तत्न धातुविधेस्तुकथ प्रतिषेधो वक्तव्यः स्यात्‌ | argh कण्डूः | अचि भुधा- Kyi य्वोरियङुवङौ [६.४.७७] इत्युवडादेशः भसज्येत | इह.च arg कण्डे नोड्धास्वोः [६.१.१७५] इति प्रतिषेधः प्रसज्येत || तुकु प्रतिषेद्धव्यः | वल्गु: मन्तुरिति | हृस्वस्य पिति कृति तुक्माभोतिः ||

हस्वयरोपो ख ॥ ४

दूस्वयलोषौ च वक्तव्यौ स्याताम्‌ | sey: मन्तुरिति | किमथैमिदं न हस्व एवायमन्तर ्गस्वात्‌ | जङ्कार इति दीधेत्वं प्रामोति || यलोपः | यलोप वक्तव्यः | कण्डूः Tey: मन्तुरिति | किमथेमिदं न वरीस्येव4 सिद्धम्‌ | वली- eat न चाल वलादि पयामः | ननु च किम्बलादिः | Bear कृते** वलाच्य- भावाच्च प्रामोति | इदमिह संप्रधायेम्‌ | festa: क्रियतां वलि लोप इति किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वाक्किम्लोपः | नित्यः खल्वपि किब्लोपः | कृते ऽपि यलोपे प्राभो- त्यक्ते ऽपि प्राप्रोति | नित्यत्वास्परत्वाच्च क्िष्लोपे कृते aoraarara प्राभोति | एवं तर्हि प्रत्ययलक्षणेन भवेष्यति11 | वणोश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम्‌ ||

@ ९.९. ५, ¶† ७.३. ८४; ६.४. ९९४. tT ६.९, ७९, § ७.४. २५९. q ६.९. ६६. #F ६.९, ६७, Tt ९.९. ६२.

३८ ॥ व्याकरनग्हाभाच्यम्‌ ॥ [we ३, ९. ३.

अथ क्रियमाणे ऽपि वावचने यदा यगन्ताक्किप्तरैते दोषाः कस्मात भवन्ति | नैतेभ्यस्तदा किब्द्रद्यते | किं कारणम्‌ | अन्येभ्यो ऽपि reat [३.२.१७८] इत्युच्यते न चैतेभ्यस्तदा क्िम्टृदयते | यथैव aft क्रियमाणे वावचने separ अपि qa हत्येवमल्र किन्न भवव्येवमाक्रियमाणे ऽपि न भविष्यति | अवदयमेतेभ्यस्तदा क्रिबेषितव्यः | किं प्रयोजनम्‌ । एतानि रूपाणि यथा स्युरिति || rate वावचनं कतैव्यम्‌ | न कतैव्यम्‌ | उभयं कण्ड़ादीनि धातवैव प्रातिप- दिकानि च | arent कण्डूयतीति क्रियां कुवोणे प्रयुज्यते अस्ति मे कण्डूरिति वेदनामात्रस्य सांनिध्ये || अपर आह | धातुप्रकरणाडातुः कस्य चासश्चनादपि | आह चायमिमं दीष मन्ये धातुर्धिभाषितः ||

AE ॥ ३।९.।३.० ॥

किमथ st गकारः | gerd: | ञ्णितीति वृद्धियेथा स्यात्‌ | क्रियमाणे ऽपि चै णकारे ghey प्रामोति | किं कारणम्‌ | कति च [१.१.९| हति प्रतिषेधात्‌ |. गित्करणसामथ्याद्विष्यति || अतं उत्तरं पठति |

fore णित्करणस्य सावकादास्वादृदिम्रतिषेधपरसङ्कः ॥ ९ ॥

At णिस्करणं सावकाशम्‌ | को stare: | सामान्य्हणार्थो णकारः | क -घामान्यमहणार्थनाथैः | णेरनिटि [६.४.५९] इति | OS णित्करणस्य सावका- MATES: प्रतिषेधः TTA || उिन्त्करणमपि तर्हि सावकाशम्‌ | कोऽवकाशः | सा- मान्यग्रहणाविषातार्थो उकारः | क सामान्ययहणाविघातार्थनाथेः | aerat | श॒- क्यो ऽत्र सामान्यम्रहणाविषातार्थो ऽन्यो अनुबन्ध भस ङम्‌ | तत्र उकारानुरोधाष्डि- प्रतिषेधः प्रामोति | अवदयमत्रात्मनेपदार्थो ङकारो ऽनुबन्ध आस TM डत शत्या- त्मनेपदं यथा स्यात्‌ | एवमप्युभयोः सावकादायोः प्रतिषेधबलीयस्त्वास्पमतिषेधः mats || एवं तद्योचायेप्रवृत्तिजञौपयति न कमे्वद्धिपरतिषेधो भवतीति यदयं न कम्यमिचमाभिति भित्संज्ञायाः प्रतिषेधं शासि |

# ७.२. १९.६. † ६.४. ५९. { va. ९२,

पा०३.९. Xo, | ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ३९,

मित्मतिषेधस्य चार्थवच्वात्‌ ॥ २ tl

मिखतिषेधस्य चाथवशूवासतिषेषः प्रामोति | अथैवान्मिदखतिषेधः | को ऽथः | णिडन्तस्य णिचि या वृद्धिस्तस्या इूस्वत्व॑ ˆ मा भूदिति | नन्येतस्या अपि कति चेति प्रतिषेधेन भवितव्यम्‌ | न॒ भवितव्यम्‌ | उक्तमेतच्कुिति प्रतिषेपे तक्चि- भित्तम्रहणमिति। || एवं aff न Meare णिचि या वृदिस्तस्या gaat safer | कि कारणम्‌ | Pret व्यवहितत्वात्‌ | लोपे कृते‡ नासि व्यवधानम्‌ | स्थानिवद्धावाद्यवधानमेव || Crete afe मा भूदिति | fe च न प्राभोति | कि कारणम्‌ | असिद्धं बहिर द्गलक्षणमन्तर ङ्गलक्षण इति || नैव वा पुनर्णिडन्तस्य णिचि वृद्धिः प्रामोति | किं कारणम्‌ | गिडन ध्यवदहितत्वात्‌ | लोपे कृते नास्ति व्यवधानम्‌ | स्थानिवद्धावाद्यवधानमेव || इदं तर्हि प्रयोजनं यत्तचिण्णमुकोदीर्घो ऽन्यतरस्याम्‌ [६.४.९३] इति ded तत्कर्मोणिङि मा भूदिति | किं पुनः कारणं तत्र Gat ऽन्यतरस्यामिल्युच्यते + gett ऽन्यतरस्याभित्येवोच्येत | यथामाप्रं चापि कमेद्रस्वत्वमेव | तत्रायमप्यर्थो हस्वसहणं न कतेव्यं भवति प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | मितां हस्वः [९२] इति | का रूपसिद्धिः ara ag शमं श- मम्‌ शामं aay | ger सिद्धम्‌ | न सिध्यति | नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्याना- aa: [७.३.३४ | इति वृद्धिप्रतिषेधः प्राभोति | चिण्कृतोः स प्रतिषेधो न णिचि || हृदं afe | अजनि अजानि जनं जनम्‌ जानं जानम्‌ | जनिवध्योश्च [३९] इति वृद्धि- प्रतिषेधः प्राभोति | सो अपि चिण्कृतोरेव || णिञ्व्यवहितेषु तर्हि यङ्लोपे चो पसंख्यानं कतेव्यं स्यात्‌ | दामयन्तं प्रयोजितवान्‌ steer भशामि at शमम्‌ शाम रामम्‌ | शंशमयतेः saa अदांशामि Aare दांदामम्‌ शांशामं दांशामम्‌ | किं पुनः कारणं न सिध्यति | चिण्णमुल्परे णौ मितामङ्गानां स्वो भवतीत्युच्यते यथात्र णि्िण्णमुल्परो न तस्मिन्मिदङ्क यस्मिं Pres नासी णिधिण्णमुल्परः | णिलोपे तर्हि कते विण्णमुल्परः | स्थानिवद्भावान्न चिण्णमुल्परः || अथ दीर्घो ऽन्यतरस्या- भिस्युच्यमाने यावता स्थानिवद्भावः कथमेतैतस्सिध्यति | एतदिदानीं दीषेबरहणस्य पयोजनं AWAY प्रस्यजारेश्यो न स्थानिवदितिऽ स्थानिवद्धावप्रतिषेधः सिद्धो भवति|| यदा खल्वप्यायादय adage वा waren aan णिचि णिङ्गस्ति तदथै च भिखतिषेधः स्यात्‌ || तस्मादतिषेधः प्राप्रोति ||

ॐ ६.४. ९२, + ९.९. ५१, T ६.४. ५९. 6 १.९.५८. Farrar

४० ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ || [म० ३.१. ३.

उक्तं वा ll ३ Il किमुक्तम्‌ | ताद्धितकाम्योरिक्मकरणारिति" ||

आयादय आर्धधातुके वा ॥२।१. । २९१. ॥

कथमिदं विज्ञायते | आयादिन्यो arrange verre वायादीनां निवृ- न्तिभवतीति | आहोस्विदायादिग्रकृतेयदाधधातुकं तस्मिन्नवस्थिते वायादीनामुत्पत्ति- भवतीति | किं गतमेतदियता खत्रेणाहोस्विदन्यतर स्मिन्पक्षे भूयः सुत्रं कतेव्यम्‌ | गतमित्याह | कथम्‌ | यदा तावदायादिभ्यो यदाषेधातुकं तस्मिन्नरवस्थिते वायादीनां निवृत्तिभवतीति aaa सवेमायादिप्रकरणमनुक्रम्यायादय आधधातुके वेत्यु- च्यते | यदाप्यायादि्रकृतेयेदाधधातुकं तस्मिच्चवस्थिते वायादीनामुत्पत्तिभैवतीति deh वाक्यं तथेदं च | गुपधुपविच्छिपणिपनिभ्य आयः [२८ | आधधातुके वा | कतिरीयडः [ २९ | आषधातुके वा | कमेर्णिङ्‌ [ ३० | आधधातुके वेति || कथात विदोषः |

आयादिभ्यो यदाधधातुकमायादिपङते्यदार्धपातुकमिति साभययानिष्ट- भ्रसङः ॥ ९॥

भायादिभ्यो यदाधेधातुकमायादिप्रकृतेयेदाधे धातुकमिति चोभयथानिष्टं WaT || यदि विज्ञायत आायादिभ्यो यदाधधातुकं तस्मित्चवस्थिते वायादीनां निवृत्तिभैव- . तीति af: जुगोपेति चेष्टं न सिध्यति | इदं चानिष्टं प्रामोति गोपांचकार गोपेति at | इदं arated सिद्धं भवति गोपायांचकार गोपायेति || भथ विज्ञायत आया- दिप्रकृतेरयैदा धातुकं तस्मित्नयस्थिते वायादीना मुत्पत्तिभेवतीति गुप्रिः जुगोपेति चेष्टं सिद्धं भवति | हदं चानिष्टं न प्राति गोपांचकार गोपेति | इदं स्विष्टं न सिध्यति गोपायांचकार गोपायेति || इदं तावदिष्टं सिध्यति गोपायांचकारेति | कथम्‌ | अस्त्वत्रायादिप्रकृतेयंदाधेधातुकं लिट तस्मिन्चवस्थिते वायादय आम्मध्ये पतिष्यति यथा विकरणास्तहत्‌ || इदं तर्दी्टं न सिध्यति गोपायेति ||

सिद्धं तु सार्वधातुके नित्यवचनादनाश्रित्य वाविधानम्‌ ॥ २ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | अविदेषेणायादीनां वाविधिमुक्का साधैधातुके नित्यभि-

ति वक्ष्यामि ||

Fant, TRA ३५; ३.३. ९६०२.

पा० RURAL] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ४९

स्यादिबलीयस्त्वं तु विप्रतिभेधेन तुल्यनिमित्तस्वात्‌ ll ३ 11

न वायादिविधानस्यानवकारात्वात्‌ ।। ४ tt

न वैष दोषः | कि कारणम्‌ | आयादिविधानस्यानवकाहात्वात्‌ | अनवका- शा आयादय उच्यन्ते च ते 'वचनाद्भविष्यन्ति | ननु वेरानीमेवावकाशः THA गोपायति धुपायतीति | अत्रापि राप्स्यादिभवति। | यद्यप्यत्रापि शाप्स्यादिभेवति न- स्वल्रास्ति विदोषः सति वा aerate वा | अन्यदिदानीमेत्यदुच्यते नास्ति विशेष इति यत्तु तदुक्तमायादीनां स्यादिमिरव्याप्रो stare इति स नास्त्यवकाश्चः | way खल्वप्यत्न राप्स्यादिरोषितव्यः | किं कारणम्‌ | गोपायन्ती पूपायन्तीति शाप्दयनोर्मित्यम्‌ [७.१.८१] इति नुम्यथा स्यारिति || यदि तद्यैनवकादा आ- यादय भायादिभिः स्यादीनां वाधनं प्राप्रोति | यथा पुनरयं waver Wert यरि पुनः शपि नित्यमित्युच्यते | सिध्यति | at तदि भिद्यते |

सनाद्यन्ता धातवः ॥ २।९।२९॥

अन्तमहणं किमथे न सनादयो धातव इत्येवोच्येत | केनेदानीं तदन्तानां भवि- व्यति | तदन्तविधिना || अत vat पठति | सनादिष्वन्तग्रहण उक्तम्‌ ॥ ९ II किमुक्तम्‌ | पदसंज्ञायामन्तवचनमन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिप्र- तिषेधा्थमिति $ | इदं चापि प्रत्ययग्रहणमयं चापि सज्ञाविभिः ||

* ३.९. ३३. T ३.६. ६८. ९.९. ७२, § ९.४, ९४०, u-6 11

४२ ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [म०३.९.३.

किमथे पुनरिदमुच्यते न भूर्वादयो धातवः [2.3.2] इत्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | पाठेन धातुसंज्ञा क्रियते न चेमे तत्र पद्यन्ते | कथं तद्यन्येषामपद्यमा- नानां धातुसंज्ञा भवति | अस्तेभूः ब्रुवो वचिः चक्षिङः ख्याञ्‌ [२.४.५२;९३;९४] ` हृति | यद्यप्येते तजर न पद्यन्ते प्रकृतयस्स्वेषां aT पद्यन्ते तत्र स्थानिवद्धावात्सि- डम्‌ | इमे ऽपि तर्हिं galt तत्न न पद्यन्ते येषां त्वथ आदिदयन्ते ते तत्र पद्यन्ते तत्र स्थानिवद्धावास्सिद्धम्‌ || न (सिध्यति | आदेशाः स्थानिवद्भवतीस्यु च्यते" न चेम आदेशाः | इमे ऽप्थादेशाः | कथम्‌ | भदिरयते यः स ata इमे चाप्यादि- दयन्ते || एवमपि षष्ीनिर्ष्टस्यादेशाः स्थानिवद्भवन्तीस्युच्यते न चेमे षष्ठीनिर्दि्ट- स्यादेराः | षष्ठी महणं निवर्तिष्यते† | यरि निवतेते ऽपवाद vera प्रामोति | कमेण्यण्‌ [३.२.९१] आतो <नुपसर्गे कः [३] इति के ऽप्यण्कृतं प्रामोति | न्नेष रोषः | आचार्यप्रवृत्तिज्ञोपयति नापवाद उस्सेकृतं भवतीति यदयं ₹यनादीन्का- Raa: करोति | खम्‌ रा ya ||

स्यतासी SBE ॥ ARIA LAV ॥

इमे विकरणाः पद्यन्ते AT न ज्ञायते क उत्सगेः को ऽपवाद इति | तत्र वक्तव्य- मयमुत्सगौ ऽयमपवाद इति | इमे ब्रूमो यगुत्सर्गो ‡ ऽपवादः शाबादिः§ स्यादय || यथ्येवमपवादविप्रतिषेधाच्दाबादिवाधनम्‌ || अपवादविप्रतिषेधाच्डाबादिभिः स्या- दीनां वाधनं प्राप्रोति | शबादीनामवकादाः | पचति यजति | स्यादीनामवकारः | पश्यते mead | इहोभयं प्रामोति | पक्ष्यति seals | परस्वाच्दाबादयः mates | अपवादो नामानेकलक्षणप्रसद्गः || अपवादो नाम भवति यत्नानेकठक्षणप्रसङ्गः | तत्न भावक मैणो यैग्विधीयते RAC WH: WET यद्ावकर्मणोर्य॑कं कतरि wWar- दयो वापेरन्‌ || एवं ae यक्डापावुत्सगौवपवादाः इयनादयः¶ स्यादय || अपवादविप्रतिषेधाच्दयनादिवाधनम्‌ || अपवादविप्रतिषेधाच्दयनादिभिः स्यादीनां वाधनं प्रापोति | इयनादीनामवकादाः | दीव्यति सीन्यति | स्यादीनामवकाशः | ` पक्ष्यति यस्यति | इहोभयं प्राप्रोति | देविष्यति सेविष्यति | परत्वाष्दयनादयः प्राुवन्ति || ter रोषः | शवादे हाः दयनादयः करिष्यन्ते wy स्यारिभिवोध्यते तत्र दिवादिभ्यः स्यादिविषये हाबेव नास्ति कुतः रयनादयः | तत्तर्हि शपो ब्रहणं

# ९.९. ५६. TAL ४९; ५६, Tare Faye Jar ६९,

Mo ३.९.३३-२४.| ॥ व्याकरणप्रदाभिष्यम्‌ ॥ BR

कतैव्यम्‌ | न HITT | प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | कतेरि शप [ ३. १.६८] इति | at प्रथमानिर्दिष्टं षष्ठीनिर्दिष्टेन चेहाथः | दिवादिभ्य इत्येषा पञ्चमी wile प्रथमायाः षष्ठीं प्रकल्पयिष्यति तस्मारिव्युन्तरस्य | ९.९.६७ | इति | भरत्ययविधिरयं न च प्रत्ययविपौ पञ्चम्यः प्रकल्पिका भवन्ति | नायं प्रत्ययविधिः | , विहितः vert: प्रकृतथानुवतैते || अथवानुवृत्तिः करिष्यते | साधैधातुके यक्‌ [३.१.६७] स्यतासी ager: च्छि लुङि च्लेः सिज्मवति* | wat शप्‌ [६८] स्यतासी लृलुटोः च्लि लुडि च्ठेः सिज्भवति | दिवादिभ्यः इयन्‌ [६९] स्यतासी wget: च्लि afe च्छेः स्िज्मवति || भथवान्तर ङ्गाः स्यादयः | कान्तरङ्गता | लावस्थायामेव स्यादयः सावधातुके इयनादयः ||

सिन्बहुरं ठेटि ॥ २.।१ । २४ ॥

सिबुत्सगेम्छन्दसि Il ९ II सिबुत्सगेमछन्दसि कतेव्यः ॥ सनाद्यन्ते eas: I २॥ | सनाग्यन्ते च कतैव्यः† | किं प्रयोजनम्‌ । नेषरवाद्यथः | इन्द्रो नस्तेन नेषतु गावो नेष्टात्‌ II प्रकष्यन्तरत्वास्सिदम्‌ It ३ ॥ परकृत्यन्तरत्वास्सिडधमेतत्‌ । प्रकृत्यन्तरं नेषतिः ||

नेषतु नेष्टादिति दशनात्‌ ॥ ४ ॥ नेषतु नेष्टादिति दृरयते ॥ अथ किमथेः पकारः । -स्वराथेः | अनुदान्ती सुष्पितौ | द ,९. | इत्येष स्वरो यथा स्यात्‌ ॥ पित्करणानर्थक्यं चानच्कत्वात्‌ ll ५॥ पित्करणं arta | किं कारणम्‌ | अनच्कस्यात्‌ | अनच्को अयं तत्र नाथैः स्वरार्थन परकारेणानुबन्धेन || इटि कृते साच्को भविष्यति |

# ३.९, ४द; ४२४. t ३.९. १२.

Be ॥ व्याकरणव्रहाभाच्यय ॥ [wo ३.९. ३.

इटोऽनुदाार्थमिति चेदागमानुदात्त्वास्सिद्धम्‌ | £ ॥ | आगमानुदात्तत्वेनेटो ऽनुदान्तस्वं भविष्यति || एवं ae सवयं कतैव्यः | किं प्रयोजनम्‌ | यदवयासिसीष्ठाः | एकाज्लक्षण हटप्रतिषेधो" मा भूदिति | क्ायम- कारः yaa | न क्चिच्छूयते लोपो ऽस्य भविष्यत्यतो लोप भाधधातुक gat | यदि न कृचिच्छूयते नाथेः स्वरार्थेन पकारेणानुबन्धेन || एवमपि कतेष्य एव | किं प्रयोजनम्‌ | अनुदात्तस्य कोपो यथा स्यादुदान्तस्य मा भूदिति | किं च स्यात्‌ उदान्तनिवृत्तिस्वरः‡ प्रसज्येत || |

Rreage छन्दसि णित्‌ ॥ ७ Il सिम्बहुलं छन्दसि णिदक्तव्यः9 | सविता धमे साविषत्‌ | भ्र ण भायि तारिषत्‌||

कास्परत्ययादाममन्ते fete ॥ २. । १. । २५ ॥

कास्प्रहणे खकास उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

कास्मरहणे चकास उपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ | चकासांचकार ॥ न॒ कतेव्यम्‌ | चकास्मत्ययादिति वक्ष्यामि | चकास्पहणे कास उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | कासां- चक्रे | aa च भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं कास्महणे चकास उप- संख्यानमिति | नैष दोषः | चकास्दाब्दे कास्दाब्दो ऽस्ति तत्र कास्मत्ययादित्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | किं कारणम्‌ | अथैवतः कास्दशाब्दस्य महण न च चका- VT HET ऽथेवान्‌ || एवं तर्दि कास्यनेकाच इति वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोज- नम्‌ | garry | चुलुम्पांचकार दरि द्रांचकार ॥

इजादे गुरुमतो अनृच्छः ॥ ३ । १. । २६. ॥

` गुरुमत आम्बिधाने लिण्निमित्ताप्रतिषेधः ॥ ९ Il

गुरुमत आभ्विधाने रिण्निमित्तासतिषेधो वक्तव्यः | इयेष उवोष | गुणे TAT इजादे गुरुमतो ऽनुच्छ इत्याम्भामोति || गुरुमहचनमिदानीं किमे स्यात्‌ |

Ferry, ¶ ६.१.४८. { ६.९.९६९. इ ७,२. ९९५. ¶ ०.३. ८९.

Mo २.१.३५-२६.| ॥ SATRCEN TAT || ४५.

reared किमर्थमिति चेण्णल्युत्तमे यजादिमतिषेधार्थम्‌ Il २ ॥ गुखमहचनं किमर्थमिति Furey यजादीनां* मा भूदिति | हयजाहम्‌ | उवपाहम्‌ || उपदेराकव्चनात्सिद्धम्‌ ॥ ३ ॥। उपदेशे गुरुमत इति वक्तव्यम्‌ || यद्युपदेराम्रहणं क्रियत उच्डेराम्ब क्तव्यः | व्युच्छाचकारेति ||

ऋच्छिप्रतिषेधो ज्ञापक उष्च्छेराम्भावस्य Il ४॥

यदयमनृच्छ इति प्रतिषेधं ones सज्जञापयस्याचारयस्तुभ्निभिन्ला† यस्य गुरुमत्ता भवति तस्मादामिति || ख तर्हि ज्ञापकाये weet वक्तव्यः | ननु चावदयं reat ऽपि वक्तव्यः | नाथेः प्रा्यर्थेन | ऋच्छत्युताम्‌ [७.४.९९ इत्युच्छेिरि गुणवचनं ज्ञापकं नर्च्छरिदयाम्भवतीति | नैतदसि ज्ञापकम्‌ । अर्त्यथमे- तत्स्यात्‌ | कथं पुनक्रेच्छरिटि ` गुण उच्यमानो seat: Tet विज्ञातुम्‌ | साम- wir | ऋरच््छिरिटि नास्तीति कृत्वा प्रकृत्यथे विज्ञायते | तच्यथा | तिष्ठतेरित्‌ [७.४.९] जिघ्रतेवौ [६] इति ate तिष्ठातिजिघ्रती न स्त॒ इति कृत्वा प्रकृत्य विज्ञायते || किं पुनरर्तरिटि गुणवचने प्रयोजनम्‌ | आरतुः आरः एतद्रूपं यथा स्यात्‌ | किं पुनः कारणं न Rafe | हिवैचने कृते aide च यदि ताव- दातुमदणेन हणमृकारान्तानां किरि गुणो भवतीति गुणे कृते रपरत्वे च$ भरतुः अदरिव्येतद्रं प्रसज्येत | अथान्यासमदणेन महणमुरस््वं रपरत्वं शलादिरेषो¶ ऽत आदेः [७.४.७०] इति दीषेत्वमातो लोप इटि च [६.४.६४] इत्याकारलोपः अतुः उरिति वचनमेव भूयते | गुणे पुनः सति गुणे कृते रपरत्वे च (Etat हला- दिशचेषो ऽत आदेरिति दीषेत्वं ततः सिद्धं भवति यथाटतुः भाटुरिति || किं पुनः कारणं सवणैदी्ैस्वं तावद्भवति न पुनरुरच्वम्‌** | परत्वादुरत्वेन भवितव्यम्‌ | अन्तरङ्गत्वात्‌ | अन्तर गं सवणेदीषेत्वं बहिर ङ्गमुरस्वम्‌ | कान्तरङ्गता | षणौवा- ae सवणेदीषैत्वसङ्गस्योर त्त्वम्‌ | उरस्वमप्यन्तर | कथम्‌ | वश्यव्येतला- गभ्यासविकारेभ्यो ऽङ्गाभिकार eatt | उभयोरन्तरङ्गयोः परत्वादुरस्वम्‌ | wees कृते रपरत्वं शलादिदोषो ऽत आदेरिति रीधैत्वं परस्य रूपस्य यणादेशः सिद्धं भव-

# ६.९. ६७. T ६.९. ७. ७.३.७८. § ७.४. १९; ९.९. ५९. J ०.४. ६६ ९.९. SY ७,४, ६०, क ६.९, ९०६; ७.४. ६६. + ६.४.६९५.

४६ I SIRT TENT ॥ [म० ३.९. ३.

त्यारतुः आररिति || अथापि कथ॑चिदर्तीिटि Tras: स्यात्‌ | एवमपि न दोषः | ऋच्छत्यृताभित्यकारो ऽप्यत निरिदयते | कथम्‌ | प्रसिष्टनिरद शोऽवम्‌ | ऋच्छति क्र ऋताम्‌ ऋच्छत्युतामिति || इहापि ताहि प्रामोति चक्रतुः चक्रुरिति | संयोगादिब्रहणं नियमार्थे भविष्यति | संयोगादेरेवाकेवलस्य नान्यस्याकेवलस्येति || तदेतदन्तरेणा- dae गुणवचनं ot सिद्धमन्तरेण चच्छिग्रहणमतीररि गुणः fax: | स एषो ऽनन्याथे ऋषच्छिप्रतिषेधो वक्तव्य उच्छेवोम्बन्कव्यः || उभयं न वक्तव्यम्‌ | उपदे- ane न करिष्यते | कस्मान्न भवति इयेष उवोष |

उक्तं वा il ९ Il किमुक्तम्‌ | संनिपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्धिघातस्येति। || ऊ्णतिश्चोपसंख्यानम्‌ it & Il

ऊणोतिोपसं ख्यानं कतैव्यम्‌ | रो्णनाव || न वक्तव्यम्‌ | वाच्य ऊर्णोणुवद्धावो TEMA: प्रयोजनम्‌ | आमश्च प्रतिषेधार्थमेकाचथेडुपमरहात्‌ः || अथवोकारो ऽप्यत्र निर्दिदयते | कथम्‌ | अविभक्तिको निर्देशाः | अनृच्छ उ अनृच्छो दयायास [३.१.२७] हति I

उषविदजागुभ्यो ऽन्यतरस्याम्‌ ॥ २. ।१.।२८ ॥

विदेराम्कित्‌ ॥ ९ ॥

विदेराम्किद्वक्तव्यः§ | विदांचकार || न वक्तव्यः | विदिरकारान्तः | यद्य- कारान्तो वेत्तीति गुणो न सिध्यति | लिद्‌संनियोगेन | एवमपि विवेदेति न सिध्यति | एवं तद्यास्संनियोगेन || |

भारद्वाजीयाः पठन्ति | विदेराम्कि्निपातनादागुणत्वमिति ॥

भीहीमूहूवां श्वश्च ॥ २. । १.।२९ ॥ शुवदतिदेशे किं प्रयोजनम्‌ | |

क ७,४.६०, † ९.९ ३९५, ‡ २.६. २२; BWW 9 ९.६.५९. ,

पा० ®VAL-Vo,] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय || +,

श्ुवदतिदेरी प्रयोजनं दित्वेच्वे ।। ९ ॥

बिभराचकार* ||

कुञ्चानुप्रयुज्यते fete ॥ २ । १. । ७० ॥

किमर्थमिदमुच्यते | अनुप्रयोगो यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | भामन्तम- व्यक्तपदार्थकं तेनापरिसमाप्रो ऽथे हति कृत्वानुप्रयोगो भविष्यति || अत Tet पठति | कृञो ऽनुपरयोगवचनमस्तिभूपरतिषेधाथम्‌। ९॥ कृजो नुप्रयोगवचनं क्रियते ऽस्तिभूप्रतिषेधा्थम्‌ | अस्तिमुवोरनुप्रयोगो मा भूदिति || आत्मनेपदविष्यर्थं च ॥ २॥ आत्मनेपदविध्यथे च कृञ नुप्रयोगवचनं क्रियते | आत्मनेपदं यथा स्यात्‌ || उच्यमाने ऽप्येतस्मित्तबदयमात्मने पदार्थो Ta: कतेव्यः† || अस्तिभूप्रतिषेधार्थन चापि नाथः | . इष्टः सर्वानुमयोगः Il ३ Il सर्वेषामेव कृम्वस्तीनामनुप्रयोग इष्यते | किमिष्यत एवाहोस्वित्पापरोत्यपि | इष्यते च प्राति च | कथम्‌ | कृथिति नैतद्धातुमहणम्‌ | किं तर्हि | प्रत्याहार- very | क संनिविष्टानां प्रत्याहारः | कृन्वस्तियोग इत्यतः प्रभृत्या Fatt बका- रात्‌ ‡ ॥ | सर्वानुपयोग इति चेदरिष्यम्थाभावात्‌ ॥ ४ ॥ सवौनुप्रयोग इति चेदरिष्यं कृञो सनुप्रयोगवचनम्‌ | किं कारणम्‌ | अथौभा- वात्‌ | आमन्तमव्यक्तपदाथेकं तेनापरिसमापो ऽथे इति कृत्वानुप्रयोगो भविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनं कभ्यस्तीनाभेवानुप्रयोगो यथा स्यास्पचादीनां मा भूदिति | एत- दपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | अथाभावाच्चान्यस्य ॥ ५॥ अ्थाभावाच्यान्यस्य सिद्धम्‌ । कृभ्वस्तयः क्रियासामान्यवाचिनः क्रियाविहोष-

uc ॥ व्याकरणमहाभाष्य |! [म० ३.९. २.

वाचिनः पचादयो न च सामान्यवाचिनोरेव विदोषवाचिनोरेव वा प्रयोगो भवति| तत्र विदोषवाचिन उत्पत्तिः सामान्यवाचिनो नुप्रयोश्यन्ते || लिदपरार्थं॑वा ।। ६ il

Rat तर्हि कृञो ऽनुप्रयोगर्वचनं क्रियते | लिट्परस्थैवानुप्रयोगो यथा स्या- दन्यपरस्य मा भूदिति || किंपरस्य पुनः प्रभोति | रद्ूपरस्य | न ठद्परस्यानु- प्रयोगेण भूतकालो rata: स्यात्‌ || निष्ठापरस्य तर्हि मा alata | न निषठापरस्यानु- भरयेगेण पुरुषो परहौ Tet स्याताम्‌ ॥ लुङ्परस्य ae मा भूत्‌ | न ठुड्पर- स्यानुप्रयोगेणानद्यतनो भूतकालो विदोषितः स्यात्‌ || लङ्परस्य NE मा भूत्‌ | न लङ्‌- परस्यानुप्रयोगेणानद्यतनः परोक्षः कालो विरोषितः स्यात्‌ || भयं ताह मूते परोक्षे न- शतने लङ्किधीयते दश शवतोर्लङ्‌ च [३.२.११६] इति तत्परस्य मा भूदिति | एत- पि नास्ति प्रयोजनम्‌ | एकस्या आकृतेश्चरितः प्रयोगो हितीयस्यास्तृतीयस्याश्च न ` भवति | तद्यथा | गोषु स्वाम्यशरेषु चेति | न च भवति गोषु चाश्वानां च स्वा- मीति" It |

अर्थसमसिर्वानुप्रयोगो न स्यात्‌ ॥ ॐ ॥

अर्थसमापरस्तद्यनुभरयोगो न स्यात्‌ | आमन्तेन परिसमापरो ऽथे इति कृत्वानुप्र- योगो न स्यात्‌ || एतदपि नास्ति ्रयोजनम्‌ | इदानीमेव युक्तमामन्तमग्यक्तपदा- यकं तेनापरिसमाप्रो ऽयं इति कृत्वानुप्रयोगो भविष्यतीति ||

विपर्यासनिवृच्यये वा ॥ ८ tl विपयोखनिवृत्त्यथे तर्हि कृञो <नुप्रयोगवचनं प्रियते | हां चक्रे | चक्र हामिति मा भूत्‌ ॥ | व्यवहितनिवृत््यथं च ॥ ९॥ भ्यवहितनिवु््यथे च कृञो सनुप्रयोगवचनं (क्रियते | अन्वेव चानुप्रयोगो यथा स्यात्‌ | हेहांचक्रे | ष्यवहितस्य मा भूत्‌ | Set देवदत्तथक्र इति II इति श्रीभगवत्पतश्ञङिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्वाध्यायस्य प्रथमे पा- दे तृतीयमाह्किकम्‌ ॥

# २.३. Re,

qo २, ९, 83] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ४९

Ro ate ॥ २.।१ । ४२. ॥

कायं Ro: श्रूयते | न कविच्छूयत एतस्य सिजादय आदेशा उच्यन्ते* | यदि न क्चिच्छरूयते किमथंस्तर्हि च्लिरत्सगेः क्रियते न सिजुत्सगै एव ater: | तस्य क्सादयो ऽपवादा भविष्यन्ति || अत Tat पठति |

STA: सामान्यग्रहणाथः ॥ ९ ॥

च्लिरत्सगैः क्रियते सामान्यत्रहणाथेः | क्र सामान्यप्रहणार्थनाथैः | मन्ते q- सद्रणशवृदहादृच्रगमिजनिन्यो लेः [२.४.८०] इति | तत्रावरतलयाणां भरहणं कतेव्यं स्यात्‌ | चङ्डोः सिच इति ||

क्सविधाने चानिङ्चने च््लिसंपरस्ययार्थः | २॥

क्सविधाने चानिङ्चने व्लिसंमरत्ययाथेरिच्ठरत्सगैः क्रियते | BAe: क्सः

सिद्धो भवति। || घसभावे च | Sl सभावे च च्लावेव कृत ददित इत्यङ्‌ सिद्धो भवतिः || अथ चित्करणं किमयम्‌ |

च्टेधित्करणं विरोषणार्थम्‌ ॥ ४ | eam क्रियते AI | क्र ॒विदोषणार्थनाथेः | BS: सिच्‌ [३.१.४४] इति | ठेः सिजित्युच्यमाने लिङ्टोरपि प्रसज्येत || त्रैतदासि प्रयोजनम्‌ लुङीस्युच्यते न च Of (eet स्तः Il अयेदित्करणं किमथेम्‌ |

इदित्करणं सामान्यग्रहणार्थम्‌ ॥ ५ ॥ इदित्करणं क्रियते सामान्यप्रहणाथेम्‌ | क सामान्यम्रहणार्थेनाथेः | मन्त्रे Ta इरणरावृदहादृच्करगमिजनिभ्यो केरिति | भामः | २.४.८९ | इति च || इकारे चेदानीं सामान्यमरहणा्थ क्रियमाणे ऽवदयं सामान्यप्रहणाविषातार्थथकारः WAST: | क्र सामान्यम्रहणाविधावार्थना्थधकारेण | tere’ |

FAY ४४-५६. † २,९.४५. { २.४. ३७; ३.९. ५५. § २.४, ८९, 7 M=-I1

५० ॥ SAAT TET TENT ॥ fro ९.४.

यत्तावदुच्यते aya: सामान्यम्रहणाथ ga क्रियमाणेऽपि वै च्ल्युत्सरगे तान्येव त्रीणि चहणानि भवन्ति | Ro लुङि च्लेः सिच्‌ ठेरिति || यदेतद्ेरिति तत्पराथे भविष्यति | कथम्‌। यदेतद्वातिस्थाघुपामुभ्यः सिचः परस्मैपदेषु [२.४.७७] इत्यत्र सिचो बरहणमेतद्ठेरिति वयामि || यदि ठेरित्वुच्यते पेटथातुःशब्धं पा- मोति* | अदधत्‌ अधात्‌ अधासीत्‌ | अदधादित्यपि परामोति || न चडेो लुकि दहिवैचनेन भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | चडि [६.९.९९] इत्युच्यते न चात्र aS प्रयामः | प्रत्ययलक्षणेन | न लुमता तस्मिच्धिति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधः || बहुवचने तहि चातुः- शम्यं प्रामोति | अदधन्‌ अधुः अधासिषुः | अधानिस्यपि परामोति li Ae दोषः | आतः [३.४.९१ ० | इति जुस्भावो भविष्यति || न सिध्यति | सिज्महणं t तलनानु- वतेते || सिज्यहणं निवर्तिष्यते || यदि Past अभूवन्निति प्रत्ययलक्षणेन जुस्भावः भरामोति || एवं तर्हि लु्सिजपवादो विज्ञास्यते || यदि लुक्सिजपवादो विज्ञायते मा हि दाताम्‌ मा हि धातामित्यत्रादिः सिचो ऽन्यतरस्याम्‌ |६.१. १८७] इत्येष स्वरो न प्रामोति | तस्माचैतच्छक्यं वक्तु लुक्सिजपवाद इति | न चेदुच्यते अभूव- चिति प्रत्ययलक्षणेन जुस्भावः प्रामोति | तस्मादात इत्यत्र सिज्यदणमनुवत्ये तस्मि- थआानुवतेमाने धेटातुःशाब्यं प्रामोति | तस्मादातिस्थाघु पामूभ्यः सिचः परस्मैपदे- Rrra सिचो पहणं ard तस्मिश्च क्रियमाणे तान्येव त्रीणि ae भवन्ति Re लुडि es: तिच्‌ केरिति ||

यदप्युच्यते क्सविधाने चानिड्‌चने व्लिसंपरत्ययाथे इति धातुमेवात्रानिट्‌त्वेन विशेषयिष्यामः | धातोरनिट इति | कथं पुनधौतुनोमानिट्‌ स्यात्‌ | धातुरेवानिट्‌ | कथम्‌ | अनिमित्तं वा ger अनिट्‌ | न वा तस्मादिडस्ति सो ऽयमनिडिति || अथ धातौ विशेष्यमाणे w यो ऽनिडिति विदोषधिष्यसि | किं चातः | यदि विज्ञायते निष्ठायामनिट इति भूयिष्ठेभ्यः परामोति | भूयिष्ठा हि दालन्ता हगुपधा निष्ठायाम- re: | अथ विज्ञायते fate यो अनिडिति न कुतथिस्माभोति | सर्वे हि Ween इगु- पधा रिटि सेटः ॥ किं पुनः कारणं धातौ Rarer एतयोर्विशेषयोर्धि- शोषयिष्यते न पुनयैतर सामान्येनेटों विधिप्रतिषेधौ | क सामान्येन | वलादावार्- धातुके II

यदप्युच्यते TMA चेत्यषेधातुकीयाः सामान्येन भवन्त्यनवस्थितेषु TAZ | तल्नाषेधातुकखामान्ये घसुभावे कृत दित इस्यङ्‌ भविष्यति |

# ६.९. ४९; २.४. ७८. ¶ ३.४, ९०५,

qo 3X. ४४, ॥ व्याकरणमहाभाष्य || ५५९.

च्छः सिच्‌ ॥ २।१। ४४॥

किमथेथकारः | Pract: | क्र Aarts: | सिचि वृद्धिः परस्तै- पदेषु [७.२.१९] इति | सौ वृद्धिरित्युच्यमाने अभिः बायुरिस्यल्नापि प्रसज्येत | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | परस्मैपदेष्विस्युच्यते न चात्र परस्मैपदं पयामः || स्वरा- थंस्तर्दि | चितो ऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदान्तस्वं यथा स्यात्‌* | एतदपि नास्ति पर- योजनम्‌ | अनच्को ऽयं तत्र नाथः स्वरार्थन चकारेणानुबन्धेन | हटि कृते साच्को भविष्यति | तत्र प्रत्ययाद्युदात्तत्वेनेट उदान्तत्वं भविष्यति† | न सिध्यति | भा- गमा अनुदात्ता भवन्तीत्यनुदात्तत्वं प्रामोति || भत Tat पठति |

सिचशित्करणानर्थक्यं स्थानिवत्वात्‌ ।। ९॥

सिचशित्करणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | स्थानिवन््वात्‌ | चितो ऽयमादेशः

स्थानिवद्ावाचिद्धाविष्यति || अर्थव ्तु चित्करणसामर्थ्याङधीट उदात्तत्वम्‌ | 2 II

नैष दोषः | अ्थवत्तु सिचित्करणम्‌ | को st: | चित्करणसामभ्या डीट उदा- सत्वं भविष्यति | नाप्राप्ते प्रत्ययस्वर भगमानुदात्तत्वमारभ्यते | TERT प्रत्ययस्वर वाधत एवं स्थानिवद्धावादपि या प्रा्निस्तामपि area ||

तस्माचित्करणम्‌ ॥ ३ Il तस्मा्चकारः कतेव्यः || भथेदित्करणं किमर्थम्‌ | इदित्करणं नकारकोपाभावार्थम्‌ ॥ ४॥

genet क्रियते नकारलोषो मा भूदिति | अमंस्त stem: | अनिदितां शल उपधायाः fafa [६.४.२४] हति II

न वा हन्तेः सिचः कित्करण ज्ञापकं नकारलोपाभावस्य ॥ ५॥

न वैतत्मयोजनमस्ति | किं कारणम्‌ | यदयं हनः सिच्‌ [९.२.९४] इति हन्तेः सिचः fart शास्ति तञ्ज्ापयत्याचार्यो न सिजन्तस्य नकारलोपो भवतीति || नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ | अस्ति शन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम्‌ | किम्‌ | ere नलोषो

* ६.९, ARR, T ३.९.३.

` ५२ ॥ व्याकरणमहामाष्यमः ॥ [म० ३, ९, ४.

यथा स्यात्परस्मिन्निमित्ते मा भूदिति | कः पुनरत्र विदोषः सिचि वा नलोपे सति परस्मिन्वा निमित्ते | अयमस्ति विद्योषः | सिचि नलोपे सति नरोपस्यासिदत्वा- दकारलोपो* न भवति | परस्मिन्पुनर्मिमित्ते aT सत्यकारलोपः प्राभोति | समानाभ्रयमसिडं capers चेदम्‌ |} ननु च परस्मिन्नपि निमित्ते नलोपे सत्यकार- लोपो न भवति | कथम्‌ | असिद्धं बहिर ङलक्षणमन्तर ङुलक्षण इति | तदेतद्धन्तेः सिचः कित्करणं श्ापकमेव न सिजन्तस्य नलोपो भवतीति ||

इदिच्वादवा स्थानिवच्वात्‌ | & II अथाप्यनेनेदिताथेः स्यादिरितो ऽयमादेशः स्थानिवद्धावारिदिद्धविष्यति || स्पृरामृराकृषतृपदूपः सिञ्वा ॥ ७ Il

wrayer: सिज्वेति वक्तव्यम्‌† || era | अस्पृक्षत्‌ भस्पाश्चीः। we ll gal अमृष्तत्‌ अन्नाह्षीत्‌ | मृश || कृष । अकर्षत्‌ जक्रा्षीत्‌ | | कृष || तृप । अतृपत्‌ अत्राप्सीत्‌ | तूप || दप । अदृपत्‌ अद्राप्सीत्‌ || किं प्रयोजनम्‌ | सिज्यथा स्यात्‌ | अथ क्सः सिद्धः. सिः शल इगुपधादनिटः [३.९.४९| इति I

सिजपि सिद्धः | कथम्‌ | व्लेथित्करणं प्रत्याख्यायते ‡ तत्र च्लावेब Aer sama gas विहतनिमित्तव्वात्क्सो न भविष्यति || यद्येवमन्त्यस्य सिजादयः mater ¶ |

सिद्धं तु सिचो यादित्वात्‌ || सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | यादिः ससिच्करिष्यते सो जेकान्दिस्सर्वस्य [९.१.९९] इति सवोदेशो भविष्यति | किं न श्रुयते यकारः | लुप्रनिर्श्ो यकारः ॥ Test: कथम्‌ |

Seat: प्रचिषटनिर्देशास्षिद्धम्‌ || चङ्डोरपि प्रधिष्टनिर्देशो ऽयम्‌ | च TE चङ्‌ | श अङ्‌ अङ्‌ | सो अेकाल्डित्सधैस्येति saat भविष्यति || विणः कथम्‌

# ६.४, Va; ४८. ¶ १.६. ४५; ५५. ‡ २.६. ४९१, § ६.१. ५९. बु ९.९. ५२. कक ९,६३.७. tt ९.३.९.

पा० ३, ९, 8%] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ | 43:

एवं च तत्र वार्सिककारस्य Pore: सप्रयोजनं चित्करणमिति | aft च a- Tey न प्रकल्पते | भस्प्क्षत्‌ अस्प्राक्षीत्‌ | भस्पार्षीदिति न सिध्यति | सिचि पुनः सति विभाषा सिच्‌ | सिच्यपि दह्वक्षणो ऽमागमो arn || यस्य खल्वप्यमा निमित्तं न॒ विहन्यते स॒स्यादेव† || tora स्पशमृ दाकृषतृपदृपः सि- sata ॥

शल इगुपधादनिटः क्सः ॥ २. । १. । ४५ ॥

क्सविधान इगुपधाभावश्चुगुणनिमिन्तस्वात्‌ ॥ ९ ॥। क्सविधान इगुपधस्याभावः | किं कारणम्‌ | च्लेगुणनिमित्तत्वात्‌ | च्लिगुंग- निमित्तं ‡ तत्र corte गुणे कृत इगुपधादिति क्सो न प्रामोति || न वा क्सस्यानवकारास्वादपवादौ गुणस्य ॥ 2 II न Sa दोषः | A कारणम्‌ | क्सस्यानवकाशात्वात्‌ | अनवकाशः क्सो गणं वाधिष्यते || अनिड्‌चनमविद्ोषणं च्छेर्नित्यादिष्टत्वात्‌ ॥ ३ I अनिङ्चनमविशेषणम्‌ | किं कारणम्‌ | च्छर्ित्यादिष्त्वात्‌ | नित्यादिष्ट्जमै कचिच्छरयते तत्र व्लेरनिट इति क्सो न प्रामोति II न वा क्सस्य सिजपवादस्वात्तस्य चानिडाश्रयत्वादनिटि sae क्सविधिः । ४ | न Sq दोषः | किं कारणम्‌ | क्सस्य सिजपवादत्वात्‌ | सिजपवादः क्सः स चानिडान्रयः | न चापवादविषय उत्सर्गो ऽभिनिविदाते | पूव wearer अभि- निविशन्ते .पथादुस्सगौः । प्रकल्प्य वापवादविषयं तत उत्सर्गो अभिनिविशते | तच्च तावदत्र कदाचिस्सिञ्भवत्यपवादं क्स प्रतीक्षते | क्सस्य सिजपवादत्वात्तस्य चानि- डाभ्रयत्वादनिट्‌स्वं प्रसिद्धम्‌ | sate प्रसिद्धे क्सविधिः | अनिटि प्रसिद्धे क्सो मविष्यति || िजिदानीं a भविष्यति | रोषे सिञ्विधानम्‌ ll ९॥ शोषे सिन्विधानं भविष्यति | अकोषीत्‌ भमोषीदिति ||

* 2.६. ४३१. T ३.९६. ५५५ t छग, <A.

4B I व्यकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ (म० २.९. ४,

Bre आछिङ्ने ॥ २. । १. । ee ॥

किमयमिदमुच्यते | नियमार्थम्‌ | Ar आलिङ्गन एव क्सो यथा स्यात्‌ | इह मा भूत्‌ | उपा्िषज्जतु च काष्ठं च | समाहिषद्भाह्मणकुरमिति || अत TAC पठति।

शष आलिङने नियमानुपपत्तिर्विभेयभावात्‌ Il ९ ॥ fare आलिङ्गने नियमस्यानुपपत्तिः | किं कारणम्‌ | विधेयभावात्‌ | केमथेक्या- नियमो भवति | विधेयं नास्तीति कृत्वा | हह चास्ति विधेयम्‌ | किम्‌. | पुषादिषा- गदङ््‌“ प्रापरस्तद्काधनार्थः क्सो विषयः | तत्नापूर्वो विधिरस्तु नियमो वेत्यपूवै एव विधिः स्यान्न नियमः || किं च स्याद्यद्ययं नियमो न स्यात्‌ | आत्मनेषदेष्वा- fost चानालिङ्गने च क्सः प्रसज्येत | यथैव च क्सो st वाधत एवं चिणमपि† बाधेत | उपाश्चेषि कन्या देवदत्तेनेति ||

सिद्धं तु Rar आलिङ्गने अचेण्विषये |] २॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | किष ness ऽचिण्विषये क्सो भवतीति वक्तव्यम |I

अङ्गिधानि च ल्िषोऽनालिङ्कने ॥ ३ II

afer च क्रिषोऽनालिङन इति वक्तव्यम्‌ || सिध्यति | खजं ताहि भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं Ar आलिङ्कने नियमानुपपत्तिर्विपेयभावादिति |. नैष दोषः | | योगविभागास्सिद्धम्‌ tl ४ ||

योगविभागः करिष्यते | Se: | चिषः क्सो भवति | किमथेमिदम्‌ | पुषा- दिपागदङ््‌ भरामोति तद्वाधनाथेम्‌ || तत आलिङ्कने | आलिङ्कने च चिषः क्सो भ- वति | इदमिदानीं किमथेम्‌ | नियमार्थम्‌ | fer भालिङ्गन एव | क मा भूत्‌ | उपाश्िषज्नतु च काष्ठं च | समालिषद्भाद्मणकुलमिवि || यदप्युच्यते यथैव क्सो sz वाधत एवं चिणमपि वाधेतेति पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्ते नोत्तरानि- त्येवं क्सो sé बाधिष्यते चिणं न वापिष्यते | अथवा aat aeafa चिण््रहण- स्य प्रयोजनं चिणेव यथा स्याद्यदन्यलामरोति तन्मा भूदिति ॥

* द,६, ५५. † ३.९, ६६,

पा० ३.९.४६-५२.| ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ५५

णिधिदसतुभ्यः adit TEN २.।१ । ४८ ॥

PAT कमेरुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ Il णिभिदुसुषु कमेरुपसंख्यानं are ॥ Tattered यान्ति खयुकैवैडवारथैः | अथ पत्कषिणो यान्ति येऽचीक मतमाषिण इति ||

कर्मकतीरे च ॥ २॥

क्मैकतैरि चोपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | कारयति कटं देवदत्तः | अचीकरत कटः

स्वयमेव | उच्छ्रयति कटं देवदत्तः | उदद्िभरियत कटः स्वयमेव || ` न वा कर्मण्यविधानात्करतृस्वा्च कर्मकर्तुः सिद्धम्‌ ॥ ३ ॥

न वा कतेव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | कमेण्यविधानात्‌ | न शि कथित्कर्मणि वि- धीयते ware वाधेत | कर्त्वा्च कमेकतुः सिद्धम्‌ | असि च कर्मकतैरि कर्म- स्वभिति wer चङ्‌ भविष्यति | ननु चायं कमणि विधीयते चिण्भावकर्मणोः [३.१.६६] हति | प्रतिषिध्येते तत्र यङ्कणी | ata: प्रतिषेधे हेतुमण्णित्रिब्रू- आमृपसंखू्यानमिति† || यस्तद्यहेतुमण्णिच्‌ | उदपुपुच्छत गौः स्वयमेव | sents यथा भारद्वाजीयाः पठन्ति तथा भवितव्यं प्रतिषेधेन | यक्खिणोः प्रतिषेधे णिभ्रन्यि- -मन्धित्रूजास्मनेपदाकमेकाणामुपसंख्ट्यानमिति ॥।

अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्‌ WRIA ।५२॥ sextant किमयम्‌ | अस्यतिग्रहणमातमनेपदा्थम्‌ | ९॥

अस्यतिद्रहणमात्मनेपदाथे द्रष्टव्यम्‌ | किमुच्यत आत्मनेपदाथमिति न पुनः

परस्मपदाथमपि स्यात्‌ | पुषादित्वात्‌ | पुषादिपागस्परस्तैपेष्वङ्‌ भविष्यति || mane च ॥ ९ ॥

कर्मकतैरि चोपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | पयोौस्थेतां कुण्डले स्वयमेव || अत्रापि न

वा कर्मैण्यविधानात्कतस्वा्च wang: सिद्धमित्येवऽ ||

क ३.६. ३०; ३९. ¶ २.९. ८२४. ‡ २.९. ५५. § ३.१९. ४८५.

५६ ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ [Wo ३.९.४.

TPCT TT Ys WAIL IL

हदं ग्लुचिप्हणं ग्लुश्चिम्रहणं च क्रियते | अन्यतरच्छक्यमकतुम्‌ | कथम्‌ | यदि तावदरुचिरहणं क्रियते गुभ्बिभहणं न करिष्यते | तेनैव सिद्धं न्यगछुचत्‌ न्यग्लोचीत्‌ | इदमिदानीं erat रूपं न्यग्ठुज्चीत्‌ || भथ ग्लुन्वि्रहणं क्रियते ग्कुचि- ग्रहण न करिष्यते | तेनैव सिद्धं न्यग्ठ्‌चत्‌ न्यग्लु्चीत्‌ | इदमिदानीं wT St न्यग्लोचीरिति ||

चिण्ते पदः ॥ २।१।६०॥

भयं Tara ऽस्त्येवात्मनेपदमस्ति परस्मैपदमस्त्येकवचनमस्ति बहवचनम | कस्येदं TET | यः परदेरस्ति | कञ्च पदेरस्ति | पदिरयमास्मनेपदी ||

चिण्भावकमेणोः ॥ २ ।९.। ६६ ॥

चिणिति वतेमाने* पुनधिण्महणं किमथेम्‌ | नेत्येवं † तदभदिष्य्थमिदम्‌ || अथवा बेस्येवं‡ तदभूच्नित्याथमिदम्‌ || अथवा चिणिति वतमाने पुनथिण््रहणस्थैतस्मयोजनं Ata यथा स्याद्यदन्यलामोति तन्मा भूदिति ||

सावधातुके यक्‌ ॥ २। ९. IRS ॥

इह पदयामः कर्मणि दिवचनबहूवचनान्युदाद्वियन्ते | पच्येते ओदनौ पच्यन्त ओदना हति | भावे पुनरेकवचनमेव | भास्यते भवता आस्यते भवद्याम्‌ आस्यते भवद्धिरिति | Ward भवति || कमौनेकं तस्यानेकत्वाह्िवचनवहूवचनानि भव- न्ति | भावः पुनरेक एव || कथं तर्हहि हिवचनबहवचनानि भवन्ति | पाकौ पाका इति | आभ्रयमेदात्‌ । यदसौ दम्यं Art भवति भावस्तस्य मेदाद्िवचनबहवच- नानि waa | gett तर्हि यावन्तस्ते तां क्रियां Zar सर्वे ते तस्या आग्रया भवन्ति तद्धेदाद्िवचनबहूवचनानि प्राभुवन्ति || एवं तर्हीदं तावदयं प्रष्टव्यः किमभिस-

## ar. ६०, + ३.९, ६४. T १.९. ६९,

पा०३. ९. ५८-६७. | ॥ व्याकरणमराभाष्यय || ५७

मीष््थेवसयुज्यते पाकौ पाका इति | यदि तावत्पांकविरोषानभिस मीक *यओदनस्य पाको यथ गुडस्य यश्च तिलानां बहवस्ते शाब्दाः सरूपा तत्र युक्तं॑बहुवचनमे- ware | stat चापि तदा भावे बहवचनं wad | तद्यथा | उष्रासिका आस्यन्ते | हतशायिकाः हाय्यन्त इति || अथ कालविदोषानभिसमीशष्य ware तनः पाको TY TAT TT श्वस्तनस्तेऽपिं बहवः शाब्दाः सरूपा तत्र युक्तं बहूवचनमेकदोषथ्च | तिङडभिहिते चापि तदा भावे ऽसारूप्यादेकरोषो न भवति | आसि आस्यते आसिष्यते || अस्ति खल्वपि विदोषः कृदभिहितस्य भावस्य तिरभि- हितस्य च | कृदभिहिती भावो इव्यवद्धवति | किमिदं इव्यवदिति | दरव्यं क्रिय- या समवाय॑गच्छति | कं समवायम्‌ | द्रव्यं GAA साधनत्वमुपैति | तद्यस्य भावस्य कृदमिदितस्य भवति | पाको वतेत इति | क्रियावन्न भवति | किमिदं क्रियावदिति | क्रिया क्रियया समवायं न गच्छति | पचति पठतीति | तद्ृच्ास्य कृदभिदहितस्य न भवति | पाको वतेत इति || अस्ति खल्वपि विदोषः कृदभिहितस्य भावस्य faster च | तिडभिहिवेन भावेन कालपुरुषोपग्रहा अभिव्यज्यन्ते कृदभिहितेन Far व्यज्यन्ते || भस्ति खल्वपि विदोषः कृदभिहितस्य भावस्य तिडमिहितस्य च | तिडमिहितो भावः कत्री संप्रयुज्यते कृदभिहितः पुनन संप्रयुज्यते || यावता किंचित्सामान्यं किच्च विदोषो युक्तं यदयमपि विदोषः स्या- िङ्ककृतः संख्याकृतचेति ||

इदं विचार्यते भावकमेकतीरः सावैधातुकाथौ वा स्यु्षिकरणा्थौ वेति | कथं च सा्वैधातुकाथौः स्युः कथं वा विकरणाथोः | भावकमेवाचिनि सावधातुके यग्भ- वति करैवाचिनि सावधातुके राब्भवतीति सावेधातुकाथौः | भावकमेणोयेग्भवति सार्वधातुके कतैरि wera सावधातुक * इति विकरणाथोः || कथात्र विदोषः |

भावकर्मकतीरः सार्वधातुकार्थश्विदेकद्धिवहुषु नियमानुपपन्निरतदर्थ- त्वात्‌ ॥ ९ ॥ भावकर्मकतौरः सावैधातुकाथौभेदेकद्टिबहृषु नियमस्यानुपपत्तिः। | किं कारणम्‌ | sagen | न हि तदानीमेकस्वादय एव विभक्तयथोः | किं afe | भावक्म- कतीरोऽपि || सन्तु तर्हि विकरणाथोः |

विकरणा्था इति चेत्कृताभिहिते विकरणाभावः | 2 I विकरणाथी इति चेत्कृताभिदहिते acon न प्रामरोति | धारयः पारय इतिः II

* ३.१. ६८. + ९.४. २.९; २२, T ३.१९. ARS, ३.४. ६७; ३.९. Re; ७.३. cv, 8 mu

५८ ॥ व्याकर्गमहाभाष्यम्‌ I [म० ३, ९. ४,

किमुच्यते $ृताभिहित इति न ठेनाप्यभिधानं भवति | अशक्यं केनाभिषानमान्न- यितुम्‌ | पक्षान्तरमिदमास्थितं भावकर्मकतोरः सावैधातुकाथौ वा स्युर्विकरणा- थो वेति यदि च केनाप्यमिधानं स्यान्नेदं पक्षान्तरं स्यात्‌ | कथमशक्यं यदा भवा - नवाह लः क्मेणि च भावे चाकमेकेभ्यः [३.४.६९] इति | एवं ॑ब््यामि लः कर्मणो भावाचचाकमेकेभ्य इति | यस्मिस्तार्हि F Ac a yA कस्तत्र भा- वकमेकतृनमिषास्यति | क च न श्रूयन्ते | य एते लुग्विकरणाः श्ुविकरणा् | भव्राप्युक्ते कर्वे लुग्भविष्यति | यस्मस्तर्दि ठे विकरणा तैवोत्पद्यन्ते कस्तत्र भा- वक्मैकतनभिधास्यति | क च धनवोत्पद्यन्ते | Sa: | तस्मातनैतच्छक्यं वक्तु न लेनाप्यभिधानं भवतीति | भवति चेदमिहिते विकरणाभाव इत्येव || एवं ॒तर्हीदं स्यात्‌ | यदा भावकमणोरुस्तदा कतैरि विकरणा यदा Rat ठस्तदा भावक- मेणोर्विकरणाः || इदमस्य यद्येव स्वाभाविकमथापि वाचनिकं प्रकृतिप्रत्ययौ प्रस्य- ae सह qt हति न चासि संभवो यदेकस्याः प्रकृतेदेयोनोनाथेयोयुगपदनुखषा- ara: स्यात्‌ | एवं च कृत्वैकपदषीभूतमेवेदं भवति सावेधातुकाथो एवेति || ननु चोक्तं भावकमेकतोरः सावैधातुकाथेदेकद्िबहषु नियमानुपपत्तिरतदथेत्वादिति। त्रैष दोषः |

सुपां कादयो ऽप्यथाः संख्या चेव तथा Frere | पां fst च संख्या Fark: कमौदयथ |! प्रसिद्धो नियमस्तत्र प्रसिद्धस्तत्र नियमः || नियमः प्रकृतेषु वौ ॥

भावकर्मणोर्यण्विधाने कर्मकर्तरयुपसंख्यानम्‌ ॥ ३॥

भावकर्मेणो्यैग्विधाने कमेकतेयुपसंख्यानं Ree | पच्यते स्वयमेव | पद्यते स्वयमेव || कि पुनः कारणं न सिध्यति |

पा० ३, ९. &v,] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ५९

विप्रतिषेधाद्धि दापो बलीयस्त्वम्‌ Il ४ Il

विप्रतिषेधाद्धि दापो बलीयस्त्वं प्रामोति * | दापो ऽवकादाः | पचति पठति | यको ऽवकाडाः | पच्यत ओदनो देवदत्तेन | पयते faa देवदत्तेन | हहाभवं mite | पच्यते स्वयमेव | Tat स्वयमेव | परत्वाच्डाप्माभोति ||

योगविभागास्सिद्धम्‌ li & Il

योगविभागः करिष्यते | चिण्भावकर्मणोः | सार्वधातुके यग्भावकर्मेणोः | ततः wat | wat च यग्भवति भावकर्मणोः ||

यथैव ate कमेणि कतेरि यग्मवत्येवं भावे waft प्रापनोति | एति जीवन्तमा- नन्दः † | नास्य किंचिद्रुजति रोग इति ‡ || feta योगविभागः करिष्यते § | चरिण्भावे | ततः कमेणि | कमणि च चिण्भवतीति | ततः सार्वधातुके यग्भवति भावे च कर्मणि च | ततः Haft | waft च यग्भवति | कर्मणीत्यनुव्ैते भाव हति निवृत्तम्‌ | ततः wl | agp भवति कतेरीत्येव | कमेणीत्यपि निवृत्तम्‌ || एव- मप्युपसंख्यानं कतेष्यं विप्रतिषेधाडधि wet बलीयस्स्वं sonal | रयनोऽवकाडाः। दीष्यति सीव्यति | यको ऽवकाङाः | पच्यत ओदनो देवदत्तेन | पद्यते विद्या देव- दत्तेन | इहोभयं प्राप्रोति | दीव्यते स्वयमेव | सीव्यते स्वयमेव | परत्वाच्टयन्प्रा- भोति || ननु चैतदपि योगविभागादेव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | अनन्तरा या प्रापिः सा योगविभागेन wen वाधितुम्‌ | कुत एतत्‌ | अनन्तरस्य al भवति प्रतिषेधो येति | परा प्राप्निरप्रतिषिद्धा तया प्रापोति | ननु चेयं oh: परां प्रानं area | नोत्सहते प्रतिषिद्धा सती वाधितुम्‌ ॥ एवं तहिं qatar: rare: करिष्यन्ते ay यका वाध्यते ae दिवादिभ्यो यग्विषये हाबेव नास्ति कुतः इयना- दयः | ree शपो ब्रहणं कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | mare शप्‌ [३.१.६८] इति | तदै प्रथमानिर्दिष्टं षष्ठीनिर्ि्टेन Ferd: | दिवा- दिभ्य इत्येषा पञ्चमी arts प्रथमायाः षष्ठीं प्रकल्पयिष्यति तस्मादित्युत्तरस्य [१.९.६७] इति| प्रत्ययविधिरयं न च प्रत्ययविधौ war: प्रकल्पिका भवन्ति | नायं TTT: | विहितः प्रत्ययः प्रकृतथानुवतेते ॥

अथवा

¥ ६.१. ६८. † ३.३. ९८. ‡ २.६, ५४. § ३.९. ६६. qT २.९. ६९,

६० | Ul व्याकर्णमहाभाष्यय्‌ || [म० ३.९१. 8,

भावकर्मेणोरित्यनतुवृस्येव सिदे सत्युवृत्तिर्यको भावाय | इह सावधातुके यगित्यन्तरेण भावकमेणोरित्यनुवृत्ति सिद्धम्‌ | सो ऽयमेव सिद्धे सति यद्धावकर्मेणेरित्यनुवतैयति तस्थैतसयोजनं कर्मकर्तयेपि यथा स्यात्‌ ॥

कर्तरीति च योगषिभागः srg: पृवैविप्रतिषेधावचनाय ॥

कतेरीति योगविभागः weer: इयनः पुवैविप्रतिभेधं मा वोचमिति ||

अथवा कमेवद्धावधचनसामथ्यौद्यग्भविष्यति* | भस्त्यन्यत्कमैवद्धाववचने प्रयो- जनम्‌ | किम्‌ | आत्मनेपदं यथा स्यात्‌ | वचनादात्मनेपदं भविष्यति | चिण्तर्हि यथा स्थात्‌ | चिणपि यचनाद्विष्यति‡ | चिण्वद्धावस्तर्दिं यथा स्यात्‌ऽ | तैकं प्रयोजनं योगारम्भं प्रयोजयति | तत्र कभवद्धाववचनसामथ्याद्यग्भविष्यति ||

अथवाचायेपवृत्तिज्ञोपयति भवति कमेकतेरि यगिति यदयं न दुहल्ुनमां यक्गि- णौ [३.१.८९] इति aha: प्रतिषेधं शास्ति ॥

यसो ऽनुपसगात्‌ ॥ ३. । १. USL tt

अनुपसगौदिति किमर्थम्‌ | आयस्यति प्रयस्यति || अनुपसगौदिति शाक्यमक- कम्‌ | कथमायस्यति प्रयस्यति | संयसथ [३.९.७२ इत्येतन्नियमार्थ भविष्यति | संपुवौदेव यसो नान्यपुवौरिति ॥

रुधादिभ्यः श्रम्‌ ॥ RUG ॥

किमर्थः शकारः | सावैधातुकाथेः | शिस्सावेधातुकमिति सावेधातुकसंज्ञा सार्व- धातुकमपिदिति feet डितीति गुणप्रतिषेधो यथा स्यात्‌¶ | भिनत्ति छिनत्तीति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | सावेधातुकाभेधातुकयोर ङ्गस्य गुण उच्यते यस्माच प्रत्यय- विधिस्तदादि raat ऽङ्संज्ञं भवति * “ generar प्रतययविधिनं तद्मत्यये परतो यञ्च प्रत्यये परतो न तस्मात्मत्ययविधिः || इदं ale प्रयोजनमाधातुकसंक्ञा मा भूदिति । किं च स्यात्‌ । वलादिलक्षण इद्‌ प्रसज्येत || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | वलादेराधधातुकस्याद्गस्येडुच्यते यस्माच्च प्रत्ययविषिस्तरादि प्रत्ययेऽङु संज्ञं भवति

# ३.९, ८७. ग ९.३. १२१४. ` { ३.९. ६६, § ६.४. ६२. GJ] २.४. ९९६; UR VALS, BE ७.३. ८४; ८६; UY, ९३. tT ७,२., ३९.

पा० ३, १. ७१९-७९.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ |I ६९

TEATS TINA THAT परतो यच्च प्रत्यये परतो न तस्मासखत्ययविधिः। अत Tat पठति |

अमि Pract ष्वादिद्रस्वाथम्‌ || ९॥ अभि शित्करणं क्रियते प्वादीनां शिति स्वत्वं यथा स्यात्‌” | पृणति मृणतीति।| न वा धात्वन्यत्वात्‌ ॥ २ |

न वा कतेव्यम्‌ | कि कारणम्‌ | धात्वन्यत्वात्‌ | धात्वन्तरं प्रणिमृणी || यत्तं न धात्वन्तरम्‌ | यत्र भूम्यां वृणसे | नैष श्नम्‌ | भ्र एतद्धूस्वत्वम्‌ | यदि भरो geet स्वरो न्‌ सिध्यति | वृणसे | भदुपदेशाक्वसावेधातुकमनुदात्तं भवतीत्येष स्वरो† न प्रामोति | तस्माच्श्रमेषः | यदि भं ्रसोरष्टोपः [६.४.१९९] इति लोपः mie | उपधाया‡ इति वतते ्नुपधात्वास्न भविष्यति | न स शाक्य उपधाया इति विज्ञातुम्‌ | इह हि दोषः स्यात्‌ | aE: अच्तरन्तिभ | तस्माच एव हूस्व- स्वम्‌ | स्वरः कथम्‌ |

aes पित्सार्वेधातुकं छन्दसि ॥ ३ ॥

सायैधातुकस्य बहलं छन्दसि पित्त्वं वक्तव्यम्‌ | पितथापि्ं टृदयते ऽपितथ Crem | पितस्तावदापित्वम्‌ । मातरं प्रमिणीमि जनित्रीम्‌ | अपितः पित्त्वम्‌ | दुणोत भ्रावाणः || तत्तर्हि geret वक्तव्यम्‌ | अवरयं छन्दसि स्वत्वं वन्त- व्यम्‌ उपगायन्तु मां पलयो गर्भिणयो युवतय इव्येवमथेम्‌ ||

विदोषणा्थस्तर्हि | क विशोषणार्थनाथेः | areata: [६.४.२३ | इति | नान्नलोप इत्युच्यमाने यज्ञानाम्‌ यलानामित्यत्रापि प्रसज्येत | .रीषैत्वे** कृते न भवष्यति | इदमिह संप्रधायैम्‌ | det क्रियतां नलोप इति किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वाच्नलोपः स्यात्‌ | तस्माच्डाकारः कतैव्यः || अथ क्रियमाणे हकार इह कस्मान्न भवति| Rear प्रश्रानामिति | रक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदो्तस्यैवेति†1||

तनादिकृञ्भ्य उः ॥ २, । १. । ७९, ॥ अथ किमर्थे करोतेः पुथग्मरहणं क्रियते न तनादिभ्य इत्येवोच्येत | भन्यानि तनो- स्यारिकायोणि मा भूवक्धिति | कानि | अनुनासिकलोपादीनि 99 | दैवरक्ताः किं्युकाः।

# ७, दे, ८०, † ६.९. ९८६. ६.४. ८९. § ६.४. २३; २२. 4] ३.९.४. ** ६.४.६९. TT ६.४. ९९. §§ ६.४. ge.

६२ ॥ व्याकरणयमहाभाष्यम्‌ || [म० ३. ९. ४.

अनुनाक्िकाभावादेवानुनाकिकलोपो न भविष्यति || इदं तहि तनादिकाये मा भूल- नादिन्यस्तथासोः [२.४.७९ | इति | ay च भवत्येवात्र हूस्वादङ्गात्‌ [८.२.२७ इति | तेनैव यथा स्यादनेन मा भूदिति | कात्र विरोषस्तेन वा सत्यनेन वा | तेन सति सिज्लोपस्यासिद्धस्वाचचिण्वद्गावः* सिद्धो भवति | अनेन पुनः सति चि- ण्वद्धावो न स्यात्‌ | अनेनापि सति विण्वद्धावः सिद्धः | कथम्‌ | विभाषा लुक्‌ | यदा न लुक्तदा तेन लोपः | तत्र सिज्लोपस्यासिद्धत्वािण्वद्धावः सिद्धो भवति ||

तनादित्वाक्कृजः सिद्धं सिज्लोपे च न दुष्यति |

चिण्वद्धावे ऽत्र दोषः erent ऽपि प्रोक्तो विभाषया ||

धिनिकृण्व्योर TN २.।१.। ८० ॥

क्ायमकारः yaa | न asad लोपो ऽस्य भवत्यतो लोप आेधातुक eat | यदि न क्चिच्छयते किमथमत्वमुच्यते न लोप एवोच्येत | at श्यम्‌ | लोपे हि सति गुणः प्रसज्येत | अस्वे पुनः सत्यकारलोपस्य स्थानिवद्धावाद्वुणो न भवति || ननु च लोपे अपि सति न धातुलोप आधधातुके |९.१.४| इति परतिषे- धो भविष्यति | आधेधातुकनिमित्ते लेपे स प्रतिषेधो न चैष आधधातुकनिमित्तो लोपः | अपि च प्रत्याख्यायते स योगः | तस्मिन्रत्याख्यते गुणः स्यादेव | तस्मादत्वं वक्तव्यम्‌ ||

हलः श्रः AST ॥ २.।१.। ८३ ॥ किमथेः शकारः | शित्सा्वैधातुकमिति सार्वैधातुकसंज्ञा सावेधातुकमापिरिति feet fede प्रतिषेधो यथा स्यात्‌।† | कुषाण पुषाणेति || अत Tat पठति |

* ६.४. ६२. T ६.४. ४८. { ७.३. ८६. § ९.१. ५७, 4] ७,१. ५८. कक oy act, TT ३.४. ९१३; १.२.०४; ९.१.५..

पा० ३. ९, ८०-८२.] ॥ व्याकरणप्रहाभाष्यम ॥ ६३

सविकारस्य हित्करणानर्थक्यं स्थानिवचवात्‌ Il ९ ॥

श्राविकार्स्य शित्करणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | स्थानिवत्त्वात्‌ | शितोऽय- Mey: स्थानिवद्धावाद्दिदधविष्यति ॥

wiry ज्ञापकं सार्वधातुक दिदो अनुबन्धास्थानिवच्वस्य ॥ २॥

may भाविकारस्य शित्करणम्‌ | कोऽथः | ज्ञापकाथम्‌ | किं ताप्यम्‌ | एतज्ज्ञापयत्याचायैः सावैधातुकादेदो अनुबन्धा न स्थानिवद्वन्तीति || किमेतस्य ज्ञापने भयोजनम्‌ |

प्रयोजनं हितातङोरपित्वम्‌ । ३ Il | हेः fret न प्रतिषेध्यम्‌” | पितो ऽयमादेङाः स्थानिवद्भावायियत्स्यात्‌ | सावै- धातुकादेदो अनुबन्धा न स्थानिवद्भवन्तीति नायं विद्धविभ्यति || तातङि च उकारो नोश्चायौ भवति† | पितो ऽयमादेदाः स्थानिवद्धावास्पिस्स्यात्‌ | सावेधातुकादेशे जनु- बन्धा न स्थानिवद्भवन्तीति नायं पिद्धविष्यति ||

तबादिषु चाडिच्वम्‌ | ४ Il तबादिषु aneet प्रयोजनम्‌; | शृणोत ara: | डिति हम आदेशाः स्था- निवद्धावान्डितः स्युः | सावेधातुकादेशे सनुबन्धा न स्थानिवद्भवन्तीति नेमे war भवन्ति ||

तस्य दोषो भिप अदे पिदभावः | ¢ Il

तस्यैतस्य लक्षणस्य दोषो मिप आदे पितो ऽभावः§ | अचिनवम्‌ भदनवम्‌ अकरवम्‌ | पितोऽयमादेराः स्थानिवद्भावादिपिद्ध वति | सावेभातुकादेशे अनुबन्धा न स्थानिवद्ूवन्तीति नायं पित्स्यात्‌ || अत्यल्पाभेदमुच्यते मिप आदेशा इति | ति- प्सिम्मिपामादेशा इति वक्तव्यम्‌¶ | वेद वेत्य ||

विदेवंसोः रित्वम्‌ ll ६ I

विदेर्रस्य वसोः Bet वक्तव्यम्‌** | शितोऽयमादे हाः स्थानिवद्धावाच्शि- वति | सार्वधातुकादेश सनुबन्धा न स्थानिवद्भवन्तीति नायं शिस्स्यात्‌ ॥

# ३.४, ८७, + ७.९. ३५, T ७.९. ४५. 9 ३.४. ६०९. 7 ३.४. ८३. ## OY, ३६; ६,२.४.

६४ ll व्याकरणप्रहाभाष्यय |! [म०३.९. ४,

कित्करणाद्वा सिद्धम्‌ Il ७ ॥

अथवावरयमत्र सामान्यम्रहणाविघाताथैः ककारो ऽनुबन्धः AST: | क सामा- भ्य्हणाविषातार्थनाथेः । वसोः संप्रसारणम्‌ [६.४.१२९] इति | Aa यतेन गुणो न भविष्यति || |

भस्य ज्ञापकस्य सन्ति दोषाः सन्ति प्रयोजनानि | समा दोषा भूयांसो वा | तस्मा- चार्थो ऽनेन श्षापकेन | कथं यानि प्रयोजनानि | तानि क्रियन्ते न्यास एव || एवमपि भषेिित्करणसामथ्योचित्कृतं स्यान्छित्करणसामथ्यौन्डिन्तकरतम्‌ | यन्तु खलु पिति frend प्रामोति डिति च frend केन तच्च स्यात्‌ | तमादक्त्यं पिन्न ङिद्वतीति fea न पिद्भवतीति || न यक्तव्यम्‌ | एवं TEMA | सावेधातुकं Rate पिच्च । एवं arate छिन प्रतिषिद्धम्‌ | ततो ऽसंयोगािदद्धवतीति† Sa पिच्च भवति | एवं डितः Pret प्रतिषिद्धम्‌ ॥

छन्दसि सायजपि ॥ २ । १ । Ze ॥

शायच्छन्दसि सवत्र ॥ ९ Il

शायच्छन्दसि सर्वत्रेति वक्तव्यम्‌ |. क सर्वत्र | हौ चाही च | कि प्रयोज- नम्‌ | मही अस्कभायत्‌ यो अस्कभायत्‌ उद्भायत उन्मथायतेस्ययेम्‌ ||

व्यत्ययो APTN २. । १. । ८५९ ॥

योगविभागः Rae: | व्यत्ययो भवति स्यारनामितिः | आण्डा द्ुष्णस्य भे- दति | भिनत्तीति प्रापने | स च न मरति | fare इति प्राप्ते || ततो बहूलम्‌ | बहूठं छन्दसि विषये सर्वे विधयो भवन्तीति | इषां व्यत्ययः | fast व्यत्ययः | वणैव्यत्ययः | लिङ्गव्यत्ययः | काव्यत्ययः | पुरुषव्यत्ययः | आत्मनेपदव्यत्ययः | 'परस्मैपदव्यत्यय इति || wit व्यत्ययः | युक्ता मातासीद्धुरि दक्षिणायाः | दल्षि- णायामिति प्राप्रे | fret व्यत्ययः | चषालं ये अश्युपाय तक्षति | तक्षन्तीति प्रापे || वणैव्यत्ययः | Spite: शुभितमुम्रवीरम्‌ | खदितमिति भामे || लिङ्गव्य- व्ययः | मधोगह्धाति | मघोस्तृप्रा इवासते । मधुन इति प्रापे || कालव्यत्ययः |

पा० २. १. ८४-८६.| ॥ STRATEN || ६५

ऽग्रीनाधास्यमानेन | थः सोमेन यश्यमाणेन | आधाता avers प्राते" || पुङ- षव्यत्ययः | अधा स वीरैरशाभिर्वियूयाः | वियुयादिति प्राप्रे | आत्मनेपदव्य- स्ययः । ब्रह्मचारिणमिच्छते | इच्छतीति परापरे |] परस्मैपदग्यत्ययः | प्रतीपमन्व ऊर्मियुध्यति | धुध्यत इति भरा | इिङप्हलिङ्ग नराणां कालहलच्स्वरकतैयडां च | व्यत्थयमिष्छति शाखकृदेषां सोऽपि च सिध्यति agent ॥

लिङ्घाशिष्यङ्‌ ॥ ३. । १. । ce ॥ अयमाशिष्यङ्किधीयते | तस्य किं प्रयोजनम्‌ |

आशिष्यङः प्रयोजने स्थागागमिवचिविदयः ॥ ९ ॥

स्था | उपस्थेय वृषभं तुभियाणाम्‌ | स्था |} मा | stare सत्यमुपगेयम्‌ | ओ || गभि | यज्ञेन प्रतिष्ठां ममेवम्‌ | गमि || वचि | मन्त्रं वोचेमाम्रये | वचि || विरि | विदेयमेनां मनसि प्रविष्टाम्‌ ॥

uaa waa | wea स्वा समिधम्‌ | अस्रवन्तीमार्देमा स्वस्तये ॥

दृदोरक्यितरं च दृदयं मातरं च ॥ 2 ॥ कृदोरग्वक्तव्यः† पितरं च दशेयं मातरः च दृदोयमिव्येवमथेम्‌ ॥ इह उपस्थेवामेत्याडपि THA न Usa िभ्यति || न वक्तव्यः | सार्वधा-

नुकत्वास्सलोप भधातुकत्वादेत्वं तत्रोभयलिङ्त्वास्सिद्धम्‌] ॥ इति श्रीभगवत्पतञ्ञकिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याभ्यायस्य प्रथमे पादे

चतुथेमाह्धिकम्‌ |]

* ३.३. १५. T AW. ९६; VAS, T 9.8. ७९; ६.४. ६७; ३.४. ९९७,

६8 ॥ व्याकरणम्रहाभाष्यम्‌ ॥ [To ३.९१. ५.

कमेवत्कमेणा तुल्यक्रियः ॥ २। १. । Hit

वत्करणं किमर्थम्‌ | स्वाश्रयमपि यथा स्यात्‌ | Great कुशयुेनेति | अकर्म- काणां भावे लो भवतीति भावे लो यथा स्यात्‌" || कर्मणेति किमथम्‌ | करणाधि- करणाभ्यां तुल्यक्रियः कतौ यः स कमेवन्मा भूत्‌ | साध्वसिष्िनत्ति | साधु erat पचति || तुल्यक्रिय इति किमर्थम्‌ | पचत्योदनं देवदत्तः | तुल्यक्रिय इत्यप्युच्य- मानेऽत्र प्रामोति | अत्रापि हि कमेणा तुल्यक्रियः कतो | न तुल्यक्रियचहणेन स- मानक्रियत्वममिसंबध्यते | किं तर्दि | यस्मिन्कर्मणि aire ऽपि तदस्या लयते यथा कमेणि स कमणा तुल्यक्रियः कतौ कमेवद्भवतीति ॥

कमंवदकमकस्य कर्ता | ९ II अकमेकस्य कतौ कमेवद्धवतीति वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | सकर्मकस्य क- तौ कर्मवन्मा भूदिति | भिद्यमानः कु श्रुः पात्राणि भिनत्ति || तथा

कर्म दृष्टशवेत्समानधातौ ॥ २ ॥

` कम वृष्टेत्समानधाताधिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | पचस्योदनं देवदत्तः | TANT: स्वयमेव || तथा

कर्मस्थभावकानां कर्मस्थक्रियाणां च || BI

कमेस्थभावकानां कमेस्थक्रियाणां वा कतौ Taras वक्तव्यम्‌ | क्- स्थभावकानां कतस्थक्रियाणां वा कतो क्मेवन्मा भूदिति ॥ |

यत्तावदुच्यते ऽकमेकस्य कतौ कर्मवद्ध वतीति वक्तव्यमिति | न वक्तव्यम्‌ | व- श्यव्येतस्सक्मैकाणां भतिषेषो ऽन्योऽन्यमाशचिष्यत इति|| यदप्युच्यते क्म इष्टत्व- मानधाताविति वक्तव्यामिति | न वक्तव्यम्‌ | धातोरिति वर्तेते | धातोः कर्मणः करयं कमैवद्धावो तिरियते | ततर संबन्धादेतद्न्तव्यं यस्य uated तस्य चेस्कतौ स्यादिति | तद्यथा | धातोः कमेण्यण्भवतीति$ | तत्र संबन्धादेतदम्यते य~ स्य धातोयेस्कर्मेति | इह मा भूत्‌ | भादर कुम्भं केरोति कटमिति || यदप्युच्यते करमस्यभावकानां कमस्यक्रियाणां वा कतौ ara वक्तव्यं Tena कानां कतस्थक्रियाणां वा कतौ क्मैवन्मा भूदिति | न वक्तव्यम्‌ | कर्मस्थया

# ३.४. ६५; २.३. UC, T १.९. ८७, ‡ ३.९. २२, $ ३,२.१९.

To 2,%, ८७. | ॥ व्याकरभमयराभाष्यय्‌ ॥ ६ॐ

क्रिययायं कतोरमुपमिमीते न च कतेस्थभावकानां कतेस्थक्रियाणां वा कर्मणि क्रि- यायाः प्रवृत्तिरस्ति ||

किं पुनः कभेकतैरि कमाभ्रयमेव भवत्याहोस्विस्क ल्रौभ्रयमपि | किं चातः | यदि कमौश्रयमेव चङ्हाष्कृद्िधयो न ara | चङ्‌ | अचीकरत* कटः स्वयमेव | दाप्‌ | नमते† दण्डः स्वयमेव | कद्िधिः | भिदुरं; काष्ठं स्वयमेव || अथ क- array क्िद्धमेतदवति | किं तर्हीति |

आत्मनेपद दाबादिविधिपरतिषेषः ॥ ४ ॥। आत्मनेपदं विधेयं शाबादीनां च प्रतिषेधो बक्तव्यः || उभयं frat न्यासं

एव 9 ||

किमथे पुनरिदमुच्यते |

कमेकर्तरि कर्तत्वं स्वातन्न्यस्य विवक्षितत्वात्‌ Il & Il

कमैकतेरि कतैत्वमस्ति | कुतः | स्वातन्ठ्यस्य विवक्षितस्वात्‌ | स्वातन्व्येशैवाल कतौ विवक्षितः || किं पुनः सतः स्वरातन्ट्यस्य विवक्षाहोस्विदह्िवक्षामालम्‌ | सत इत्याह | कथं wat | इह Rat कुशुलेनेति न चान्यः कतौ दृदयते क्रिया चोपलभ्यते | किं च भो वि्हवतैव क्रियायाः wat भवितव्यं न पुनवौतातपकाला अपि कतरः स्युः | भवेस्सिद्धः यदि वातातपकालानामन्यतमः कतौ स्यात्‌ | यस्तु खलु निवाते निरभिवर्षे अचिरकालकृतः कुशूलः स्वयमेव भिद्यते तस्य नान्यः कतौ भवत्यन्यदतः कुशलात्‌ || यद्यपि तावदत्नैतच्छक्यते वक्तु यत्रान्यः कतौ नास्तीह तु कथं न स्यात्‌ लूयते केदारः स्वयमेवेति यत्रासौ देवदत्तो Tage: समन्ततो विपरिपतन्दृरयते | अत्रापि यासौ करता नाम तस्या नान्यः कतौ भवस्यन्यदतः केदारात्‌ || अस्ति प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्शति |

तत्र लान्तस्य क्म॑वदनुदेराः I & I तत्र कान्तस्य कर्मवदनुदेश्ः Beer: | तान्तस्य कतो Tras वक्त- व्यम्‌ || इतरथा हि कृत्यक्तखलर्थैषु प्रतिषेधः ।। ७ I अक्रियमाणे हि sae कृत्यक्तखलर्थषु4 प्रतिषेधो वक्तव्यः स्यात्‌ || कृत्य |

* (३.६. ८९०); ४८. † (३.९. ८९); ६८. | ‡ ३.४. ९७; १.२. १६९२. $ ९.३. ७८१; ३.९. ६७५. ¶ २.४.७०.

ee , ॥ व्याकरणयपहाभाच्यम्‌ ॥ [म० ३, १, ५.

मन्तव्यः कुद्युल इति कर्म | सं यदा स्वातन्त्येण विव्षितस्तदास्य कमेवद्ावः स्यात्‌ | तस्य प्रतिषेपो वक्तव्यस्तस्मिन्मतिषिद्धे ऽकमेकाणां भावे कृत्या भवन्तीति भावे यथा स्यात्‌ | मेत्तव्यं कुशुठेनेति | कृत्य ।| क्त | भिचः कुशल इति कमे | स यदा स्वातन्व्येण विवक्षितस्तदास्य कमेवद्भावः स्यात्‌ | तस्य प्रतिषेधो षक्तव्यस्त- स्मिन्प्रतिषिद्धेऽक्मकाणां भावे क्तो भवतीति भावे क्तो यथा स्यात्‌ | भित्तं कुदूठे- नेति | क्त || wet: | हैषद्धेदः कु शु इति कमं । स यदा स्वातन्ल्येण विव- क्षितस्तदास्य कर्मवद्भावः स्यात्‌ | तस्य प्रतिषेधो वक्तव्यस्तस्मिन्प्रतिषिद्धे तकमेका- णां भावे खल्भवतीति भावे यथा स्यात्‌ । हैषदधेदं कु शलेनेति || तत्तां लम्रहणं कतेव्यम्‌ | न कंतेव्यम्‌ | क्रियते न्यास एव | किडनचाशिष्यङ्‌ [३.१.८६ | इति froarcar निदः | सिद्धं तु प्राकृतकम॑त्वात्‌ ॥ ८ II

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | प्राकृतकमैत्वात्‌ | प्राकृतमेवैतत्कमं यथा at करोति ..

शकटं करोतीति || कथं पुनज्ञीयते प्राकृतमेवैतत्कर्मेति | आत्मसंयोगे HHH: कर्मददोनात्‌ ॥ ९ It

आत्मर्खयोगे TAK: कमे दृदयते | क | हन्त्यात्मानम्‌ हन्यत आत्मनेति II विषम उपन्यासः | हन्त्यात्मानमिति कमे Tat कतो न दृरयते | आत्मना इन्यत इति कतौ दृयते कमे न दृरयते ||

पदखीपश्च Il Xo ॥

पदलोपथात्र द्रष्टव्यः | हन्त्यात्मानमात्मा | आत्मना हन्यतं आत्मेति || क पुनरात्मानं हन्ति को वात्मना हन्यते | हावात्मानावन्तरात्मा शारीरात्मा च | अन्त- Tren तत्कमै करोति येन शरीरात्मा खदुःखे अनुभवति | wien wat करोति येनान्तरात्मा इखदुःखे अनुभवति ||

सकर्मकाणां प्रतिषेधो ऽन्योऽन्यमाशिष्यतं इति ॥ ९९ ॥

सकर्मकाणां प्रतिषेधो वक्तव्यः | किं प्रयोजनम्‌ | अन्योऽन्यमा्चिष्यतः |

अन्योऽन्यं संस्पशातः | अन्योऽन्यं adit इति || ava सकमम॑कस्य वचनं नियमार्थम्‌ ॥ ९२ ॥ war सकर्मकस्य वचनं* नियमा भविष्यति | vita सकमैकस्य नान्यस्य

* R.A, ce,

Ato ३. ९. fy] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ६९

सकर्मकस्येति || तस्य तद्यैन्यकरमेकस्यापि ` प्राभोति | उत्तपति वणे Tatra: | उन्तप्यमानं वण खुवणेकारमुन्तपति |

तस्य च तपःकम॑ंकस्थैव NARI तस्य च तपःक्मकस्थैव कतौ कर्मवद्भवति नान्यक्मकस्येति | किमिदं तप इति | तपेरयमौणारिको ऽस्कारो भावसाधनः | कः THEM: कः प्रत्ययाथैः | स एव संतापः | कथं पुनः स एव नाम Tea: स्यात्स एव प्रकृत्यथेः | सा- मान्यतपेरवयवतपिः कमे भवति | तद्यथा | स एतान्पोषानपुष्यद्गोपोषमश्वपोषं रै- पोषमिति सामान्यपुषेरवयवपुषिः कमे भवति | एवमिहापि सामान्यतपेरवयवतपिः कमे भवति || ..

दुहिषच्योबेहुलः सकर्मकयोः ॥ Vv Il दुहिपच्योः सकर्मकयोः कतौ बहलं कर्मवद्धवतीति वक्तव्यम्‌ | दुग्धे गौः पयः| तस्मादुदुम्बरः स लोहितं फलं पच्यते | बहवचनं किमथेम्‌ | परस्मैपदा्थेम्‌ | यथेव नार्थो बहूलवचनेन | न हि परस्मैपदमिष्यते ||

सृजियुज्योः Treg ॥ ९५ ॥ सृजियुज्योः सकमेकयोः कतौ बहलं कमैवद्भवतीति वक्तव्यम्‌ | Tey भ- बति" || सृजेः अ्रद्धोपपन्ने कतरि कमैवद्धावो वाच्यधिणास्मनेपदाथेः | सुज्यते मालाम्‌ | सजि मालाम्‌ || युजेस्तु न्याय्ये कमेकतेरि यको ऽभाषाय | युज्यते ब्रह्म- चारी योगम्‌ || करणन तुल्यक्रियः कतां बहुलम्‌ ॥ ९६ ॥ करणेन तुल्यक्रियः कती बहलं क्मैवद्भवतीति वक्तव्यम्‌ | परिवारयन्ति क- ण्टकैवै्तम्‌ | परिवारयन्ते कण्टका वृक्षमिति || सलंवत्यादीनां परतिषेधः || ९७ ॥ सवस्यादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः | सरवति कुण्डिकोदकम्‌ | सरवति कुण्डिकाया उदकम्‌ | wafer बलीकान्युदकम्‌ | वति वरीकेभ्य उदकमिति || स तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | तुल्यक्रिय इत्युच्यते क्रियान्तरं चात्र गम्यते | इह तावस्लवति कुण्डिकोदकमिति ast गम्यते | जवति कुण्डिकाया उद्‌-

¥ ६,९. १९.७,

७9 I] व्याकरणयहाभाच्यय्‌ || [To ३, ९. ५,

कमिति निष्क्रामतीति गम्यते | सरवन्ति वठीकान्युदकमिति विदजन्तीति गम्यते | aaa वठीकेभ्य उदकमिति पततीति गम्यते ||

भूषाकर्मकिरतिसनां चान्यव्रात्मनेपदात्‌ | ९८ | भूषाकमेकिरतिसनां च प्रतिषेधो वक्तव्यो ऽन्यत्रारमनेषदात्‌ | भुषयते कन्या स्वथमेव | अबुभूषत कन्या स्वयमेव | मण्डयते कन्या स्वयमेव | अममण्डत कन्या स्वयमेव || किरति | अवकिरते हस्ती स्वयमेव | भवाकीष्ट हस्ती स्वय- मेष || सन्‌ } चिकीषते कटः स्वयमेव | ake कटः स्वयमेव ||

न हुहस्तुनमां यक्रिणो ॥ २ । ९.। ८९. ॥

यङ्किणोः प्रतिषेधे हैतुमण्णिभिन्नूजामुपसंख्यानम्‌ || ९॥ afar: प्रतिषेधे हेतुमण्णिभिब्रूञामुपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | णि | कारयते कटः स्वयमेव | अचीकरत कटः स्वयमेव | णि || भि | उच्छ्रयते दण्डः स्वयमेव | उदरिभ्रियत दण्डः स्वयमेव | Ar |] qa | त्रूते कथा स्वयमेव | भवोचत कथा स्वयमेव || भारष्टाजीयाः पठन्ति | यद्किणोः प्रतिषेपे गिभ्रन्िमन्यित्रूजात्मनेपदाकमेकाणा- मुपसंख्यानमिति ||

कुषिरजोः प्राचां उथन्परस्मेषदं च ॥ २. । १. । ९.० ॥

कुषिरजोः रयन्विधाने सावेधातुकवयनम्‌ ॥ ९ II कुषिरजोः रयन्विधाने सार्वधातुकमरहणं कतेव्यम्‌ || अवचने हि लिङ्किटोः तिषेधः ॥ २ ॥

कषक्रियमाणे हि सावेधातुकम्रहणे faire: प्रतिषेधो वक्तव्यः स्यात्‌ | चुकुषे पादः स्वयमेव | tay ava crag | कोषिषीष्ट पादः . स्वयमेव | wie wot स्वयमेव || क्रियमाणे ऽपि सावैधातुकश्रहण इह प्रामोति | कतीह कृष्णानाः* पादाः || इयना च स्यादीनां वाधनं प्राभोति | कोषिष्यते पादः स्वय सि * ३.२. १२९; ३.४. ९९३.

qT ३. ९, ८९-९०.] ॥ व्याकरणमहाभाच्यम्‌ ॥ ७9९

मेव | Taya वस्त्र स्वयमेव | अकोषि पादः स्वयमेव | ace aa स्वय- भेव II

यत्तावदुध्यते सार्यैधातुकमह्णं कतेष्यमिति | न कतेष्यम्‌ | प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | सावधातुके यक्‌ [69] हति | यदि तदनुवतेते पवैस्मिन्योगे* किं समुश्चयः | ठे च सावैधातुके चेति | आहोस्िह्ठग्रहणं | सावेधातुकविदोषणम्‌ | किं यातः | यरि समुचयः कतीह भिन्दानाः कुगुला इत्यत्रापि प्रामोति | भथ लम्रहणं सावैधातुकविदोषणं fase सिध्यति | बिभिदे ays: स्वयमेव | भित्सीष्ट कुशूलः स्वयमेवेति || अस्तु लमरहणं सावेधातुकविदोषणम्‌ | ननुं चोक्तं लिङ्कि- टोने सिध्यतीति | fofegerate प्रकृतमनु वतेते | क प्रकृतम्‌ | कास्पत्ययादा- ममन्त्रे किटि [३९] लिडन्धारिष्यङ्‌ [८६ | इति. | एवं च कृत्वा सोऽप्यदोषो भवति यदुक्तं कतीह कुष्णानाः पादा इति प्रामोतीति | अलापि safe सावै- धातुकमहणमनुवतैते ॥

यदप्युच्यते इयना च स्यादीनां वाधनं प्रामोतीति | यक्मतिषेधसंबन्धेन eet वक्ष्यामि | न दुहख्ुनमां यङ्किणौ [८९] | ततः कुषिरजोः प्राचां afar न भ- वतः | ततः इयन्पर स्मैपदं चेति || यथैव ns यको विषये इयन्भवलत्येवं चिणो- अपि विषये प्रामोति | अकोषि we: स्वयमेव | अर्ति वखं॑स्वयमेवेति || एव॑ तर्हि fete योगविभागः करिष्यते | न दुहज्ुनमां चिण्भवति | ततो यक्‌ | यक्‌ च न भवति दुहश्ुनमाम्‌ | ततः कुषिरजोः प्राचां an भवति | ततः इयन्पर- स्मेपदं च || भथवानुवृ्तिः करिष्यते | स्यतासी Tear: [३२] A लुडि [४३ चैः fasrafat | waft दाप्‌ [६८] स्यतासी wget: A लुडि चः सिज्मवतीति | दिवादिभ्यः इयन्‌ [६९] स्यतासी ager: च्च afe चुः खिज्मवतीति | कुषिरजोः Tat इयन्परस्मैपदं च स्यतासी दलुटोः च्च लुडि चैः सिज्मवतीति || भथवा- ATH: स्यादयः | कान्तरङ्ता | रकारावस्थायामेव स्यादयः सावधातुके रयन्‌ ॥

धातोः ॥ २ । १. । ९१ ॥

आ कुतोऽयं धास्वाधिकारः | किं प्राग्ादे शात्‌‡ | आहोस्विदा तृतीयाध्यायप- Raa: |

# ३,९, ८७, T ३,९, ४४, T ३.४. ७८,

७२ ॥ STRATE TT ॥ [ म० ३.९. ५,

धात्वधिकारः भराग्लादेगात्‌ ॥ ९ Il प्राग्लारेक्ादातव्वधिकारः ||

aren हि व्यवहितत्वादप्रसिदिः Il २॥

अनुवतैमाने हि sea धात्वधिकारे व्यवहितत्वादप्रसिद्धिः स्यात्‌ || कि च

स्यात्‌ | आये योगे न व्यवाये विड: स्युः

आधये योभे* विकरणैव्यै वहितत्वात्तिडे न स्युः | पचति पठतीति || इदमिह संप्रधार्यम्‌ | विकरणाः क्रिय॑न्तामादेशा हति किमत्र कतैव्यम्‌ | परत्वादादेशाः | नित्या frac: tT | कृतेष्वप्यारेशेषु प्राप्रुवन्त्यकृतेष्वपि प्रामुवन्ति | नित्यत्वा- Ractg कृतेषु विकरणैव्यैवहितत्वादादेशा न प्रामुवन्ति | अनवकाशास्तद्यीदे- छाः | सावकादा आदेशाः | को stare: | य एति Banc: yfrac- णा लिङि च II

न स्यादेत्वं Beat यदिधक्ते | यच्च टिस्संज्ञानामेत्वं विधत्ते; तञ्च विकरणेव्यैवहितत्वान्न स्यात्‌ II qa: दिं

एकार शित्कतैव्यः | कि प्रयोजनम्‌ | शित्सवैस्येति¶ सवौदेदो यथा स्यात्‌ | अक्रियमाणे हि at तस्मादित्यु्तरस्यादेः परस्य | ९.९.६७; ९४ | इति THETA कृते इयोरेकारयोः aot प्रसज्येत | निवृत्ते grey धास्वधिकारे लो न्त्यस्य विधयो ** भवन्तीस्येकारस्थैकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कृस्वान्तरे- णापि शकारं saga भविष्यति ||

TH खोटो विधत्ते

त्च विकरणैव्थवहितत्वान्न स्यात्‌ | किं पुनस्तत्‌ | लोटो लङ्त्‌ एरः Were

वा छन्दसि |२.४.८९-८८| इति || TNA रङ्ङोस्तश्चं न स्यात्‌ ॥ किं पुनस्तत्‌ | नित्यं डितः इतथ तस्थस्थमिपां ताम्तस्तामः लिङः सीयुद्‌ या-

# ३.४. ७८, † १.९. ३३. { ३.४, ७९. Sana बृ ९.९, ५९. @# ९.९. ५२. .

qo २, % ९९] ॥ व्वाकरणयमहामाष्यय्‌ ॥ ‘93

az परस्मैपदेषुदान्तो a |९९-९०२ | इति || तस्मात्माग्लादेशाद्धात्वधिकारः ||

यदि प्राग्लादेश्चाडास्वधिकारो sarc: शित्कतेव्यः*| किं प्रयोजनम्‌ | शित्सवै- स्थेति TATA यथा स्यात्‌ | भनुवतेमाने पुनकदेदो धात्वधिकारे तस्मादित्युत्तर- ere: परस्येति थकारस्यात्वे कृते इयोरकारयोः पररूपेण At et are पेच यूयम्‌ चक्र यूयमिति | ननु च निवृत्ते अपि लादेशे धात्वधिकारे ` ऽलोऽन्त्यस्य विधयो भवन्तीत्यकारस्याकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कृत्वान्तरेणापि राकारं wae भविष्यति | भस्त्यन्यदकार स्याकारवचने प्रयोजनम्‌ | किम्‌ | वश्ष्यव्ये- तदकारस्याकारवचनं समसंख्या्थभिति‡ || भाषेधातुकसंज्ञायां $ धातुग्रहणं कतेव्वं धातोः परस्याधेधातुकसंश्ञा यथा स्यात्‌ । इश मा भूत्‌ वृक्षत्वम्‌ वृक्षतेति | THATS धात्वधिकारो sya: ||

ननु aware योगे न eras तिडः स्युरिति | Ae दोषः | भानुपृष्यास्सि- मेतत्‌ । नात्राकृतेष्वादेशोषु विकरणाः प्रापुवन्ति | किं कारणम्‌ | सावधातुके विकरणा उच्यन्ते4 न चाकृतेष्वादेशेषु सावैधातुकस्व॑ भवति | ये ale नैवस्मिन्वि- शेषे विधीयन्ते | के पुनस्ते | स्यादयः** | तल्नापि विदितविशेषणं धातुम्रहणम्‌ | धातोर्विहितस्य रस्येति ॥ wee ret णलादयः प्राजुवन्ति 11† | धातुनात्र विहितं विक्ञोषयिष्यामो विदिना चानन्तयैम्‌ | धातोर्धिहितस्य लस्य ॒विदेरनन्तर- स्येति || इह तर्द अजक्िष्यन्‌ अजागरिष्यत्निस्यभ्यस्ताज्जेजस्भवतीति{ जुस्भावः भामोति | अत्रापि धातुना विहितं विशेषयिष्यामो ऽभयस्तेनानन्तयेम्‌ | धातोर्विहित- स्याभ्यस्तादनन्तरस्येति || आतः [३.४.११ ०] इत्यत्र कथं विदोषयिष्यसि | यदि तावद्धातुमहणं॒विहितविशेषणमाकारम्रहणमानन्तयेविरोषणम्‌ भलुनन्नित्य - aft प्रामोति | अथाकारमहणं विदहिताविरेषणं धातुगहणमानन्तर्यविोषणम्‌ ` अपिवन्नित्यत्रापि प्रामोति9$ | अस्तु तर्हि धातुग्रहणं विहितविश्रोषणमाकारपहणमान - न्त्यविदोषणम्‌ | ननु चोक्तमलुनन्नित्यत्रापि saris | नैष दोषः | रोपे कृते न भविष्यति | नात्र लोपः प्राति | किं कारणम्‌ | हत्येन वाध्यते | नात्रेत्वं प्रापनोति | किं कारणम्‌ | अन्तिभावेन वाध्यते | नात्रान्तिमावः प्रामरोति | किं कारणम्‌ | जुस्भावेन वाध्यते | नात्र जुस्भावः प्रामोति | कि कारणम्‌ | लोपेन वाध्यते | लोप हेत्वेनेत्वमन्तिभावेनान्तिभावो जुस्भावेन जुस्भावो लोपेनेति¶¶ चक्र-

* ३.४. ८२, ¶† ६.९. ९७. { ३.४. cat, 9 ३.४.१९४. ¶ ३.१. ६७.

+^ ३.१. ३३. TT ३.४. ८३, TT ६.९.६; ३.४. ९०९. §§ ७.३. Ye,

TT ६.४. २९२; ६३; 8.4.8; ३.४. १९९. 10 अ

“अठ ॥ ATTRACT ॥ [म०२३, ९. ५.

कमव्यवस्था प्रसज्येत | नास्ति चक्रकम्रसङ्कः | न चव्यवस्थाकारिणा शाखेण भवि- तव्यम्‌ | शाखेण नाम व्यवस्थाकारिणा भवितव्यम्‌ | न चात्र हलादिना मुहूतेमपि शक्यमवस्थातुम्‌ | तावत्येवान्तिमावेन भवितव्यम्‌ | अन्तिभावे कृते लोपः | लो- वेन ध्यवस्था भविष्यति || यदप्युच्यत oa: शिच्त्वमिति | क्रियते न्यास एव || कानि पुनरस्य योगस्य प्रयोजनानि । प्रयोजनं प्रातिपदिकम्रतिषेधः ॥ ३ ॥ परातिपदिकप्रतिषेधः Tara | धातोस्तव्यदादयो" यथा स्युः प्रातिपदिकान्मा भूवनिति || Raa प्रयोजनम्‌ | साधने तव्यदादयो विधीयन्ते साधनं च क्रिया- याः | क्रियाभावात्साधनाभावः | साधनाभावादसत्यपि धात्वधिकारे प्रातिषदिका- लव्यदादयो न भविष्यन्ति || | स्वपादिषु | ४ ॥ erafey afe प्रयोजनम्‌ | स्वपिति | शपतीति मा भूत्‌ tl अङ्कखसंज्ञा च ॥ ५ ॥ अङ्गसंज्ञा च प्रयोजनम्‌ | यस्मासत्ययविधिस्तदारि प्रत्यये ऽङ्गम्‌ [१.४.९३ | इति धातोरङ्गसंज्ञा सिद्धा भवति || कृत्संज्ञा च |! ६ tl कृत्संज्ञा च प्रयोजनम्‌ । धयतुविहितस्य प्रत्ययस्य Fete सिद्धा भवति। ॥ उपपदरसंज्ञा च Ils Il

उपपदसंज्ञा च प्रयोजनम्‌ | तत्रैतस्मिन्धात्वधिकारे सप्रमीनिर्दि्टमुपपदसंजञं भवती्युपपदसंक्ञा Frat भवतिः ||

कृदुपपदसंजञे तावच्च प्रयोजयतः | भधिकारादष्येते सिद्धे || स्वपादिषु तद्द्ग- संज्ञा च प्रयोजनम्‌ |

धातुग्रहणमनर्थकं यङ्किपौ धात्वधिकारात्‌ ॥ ८ ॥

धातुपरहणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | af at धात्वधिकारात्‌ | afens धा- qaet प्रकृतमनुवतेते || तश्चावरयमनुवत्येम्‌ |

३.९. ९६. † ३.६. ९३. ‡ १.९. ९२, _ ऽ २.९. २२.

qe २. १. ९२] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय ॥ Dy

अनधिकारे हयङ्गसंज्ञाभावः॥ ९ ॥

अनधिकारे हि सत्यङ्संश्ाया अभावः स्यात्‌ | करिष्यति हरिष्यतीति II यदि तदनुववेवे चुणेचुरादिभ्यो णिज्मवति† धातोधेति धातुमाश्राण्णिच्मामोति |

हैतुमद्रवनं तु ज्ञापकमन्यत्राभावस्य ॥ Xo I!

यदयं हेतुमति च [३.१.२६] इत्याह तज्ज्ञापयत्याचार्यो न धातुमात्राण्णिज्मव- तीति || इह तर्हि geet यग्भवति धातेति धातुमात्रा्क्माभोति |

कण्ड्ादिषु च व्यपदेरिवद्रवनात्‌ tl ९९ ॥

यदयं कण्ड्ादिभ्यो यग्मवतीस्याह तज्ज्ञापयस्याचायो च धातुमाश्रा्गभवतीति || अथवा eat धातुमहणेनाभिसंभन्त्स्यामः | कण्ड्ादिन्यो धातुभ्य इति ॥

तत्रोपपदं सप्रमीस्थम्‌ ॥ २.।१.। ९२ ॥

erred किमर्थम्‌ | तत्रोपपदं सप्तमीतीयस्युच्यमाने यत्रैव सप्तमी भ्यते तत्रैव स्यात्‌ | स्तम्बेरमः कर्णेजपःऽ | यत्र वैतेन शब्देन निर्देशः (क्रियते | सप्तम्यां जनेडः [३.१.९७] इति । इह न स्यात्‌ | कुम्भकारः नगरकारः¶ । स्थम्रहणे पुनः क्रिय- माणे यत्र च सपमी श्रूयते यत्र च नभ्यते यत्र चैतेन weer Fea: (क्रियते यत्र चान्येव सप्रमीस्थमात्रे सिद्धं भवति || अथ तत्रमहणं किमयम्‌ |

तलरग्रहणं विषयार्थम्‌ ॥ ९ ॥ विषयः प्रतिनिर्दिश्यते | तत्रैतस्मिन्धात्वधिकारे verifies arrest भवतीव्युपपदसंश्ञा सिद्धा भवति || | उपपदसंज्ञायां समर्थवचनम्‌ ॥ 2 II उपपदसंश्चायां समथैग्रहणं कतैव्यम्‌ | समथमुपपदं प्रत्ययस्येति वक्तव्यम्‌ | हह मा भूत्‌ । आदर कुम्भं करोति कटमितिर्भ |) क्रियमाणे चापि समर्थग्रहणे महान्तं कुम्भं करोतीत्यत्रापि smart | न वा भवितव्यं महाकुम्भकार इति | भवितव्यं

+ ३.९. १९; ७.६३. ८४. ¶ ३.९. ३५, T ३,९, २७, § ३.२. ९३. J ३.२.९६.

७६ ॥ व्याकरगमहाभाष्यम्‌ ॥ [ भम०२, ९. ५.

यंदेतदवाक्यं भवति ARAN महाकुम्भः महाकुम्भ॑ करोतीति महाकुम्भकारः | यदा ॒त्वेतद्वास्यं भवति महान्तं कुम्भं करोतीति तदा न भवितव्यं तदा च भामोति | तदा मा भूरिति || यत्तावदुच्यते समथैम्रहर्णं कतेव्यमिति | न कतैव्यम्‌ | धातोरिति! वतैते | धातोः कर्मेण्यण्भवति | तन्न संबन्धादेतद्वन्तव्यं यस्य धातोयै- त्कर्मेति || यदप्युच्यते ज्रियमाणे चापि समथमहणेः महान्तं कुम्भं करोीत्यत्रापि marae | उपपदमिति महतीयं संज्ञा क्रियते संज्ञा च नाम यतो न ota: | कुत एतत्‌ | wad हि संज्ञाकरणम्‌ | तत्र महत्याः संज्ञायाः करण एतत्मयो- जनमन्वथसं ज्ञा यथा विज्ञायेत | उपोचारि पदमुपपदमिति | यच्ात्रोपोच्यारि न तत्पदं यच्च पदं न तदुपोच्चारि | यावता चेदानीं पदगन्धो ऽस्ति षदविधिरयं भवति। पदविधिथ समथोनां भवति | तत्रासामथ्योचच भविष्यति ||

अथ च्व्यन्त उपपदे किमणा भवितव्यम्‌ । अकुम्भं कम्मं करोति कुम्भीकरोति मृदमिति | न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | परकृतिविवल्तायां च्विर्विधीयते | तत्सापे- क्षम्‌ | सापेक्षं चासमथे भवति || न तर्हीदानीमिदं भवति इच्छाम्यहं काशकटीका- रमिति | इष्टमेवैतदोनर्दीयस्य ||

निमिचतीपादानं च ॥ ३ ॥ निमित्तोपादानं च कतेव्यम्‌ | निमित्तसुपपदं प्रत्ययस्येति वक्तव्यम्‌ ॥

अनुपादाने TAIT भस्ययभसङ्गः ।। ४ ॥,

क्रियमाणे हि निमित्तोपादाने अ्नुपपदे ऽपि प्रत्ययः प्रसज्येत ॥ निर्देश इदानीं

art: स्यात्‌ | निर्देदाः संज्ञाकरणार्थः ॥ ५ ॥

यदोपपदे प्रत्ययस्तदोपपदसंां वश्यामीति |] तत्तर्हि निमितोपादानं कतैव्यम्‌ |

न कतेव्यम्‌ | तत्रवचनमुपपदसनियोगाथम्‌ ॥ & ॥ तत्रवचनं क्रियते तदुपपदसंनियोगाथै भाविष्यति | कमेण्यण्विधीयते तत्र

# ३,९. ९९६. TAAL.

पा० ३.९. ९३. | ॥ व्याकरणमरहामाष्यम्‌ ॥ os

कृदतिङ्‌ ॥ RIL । ९२ ॥

अतिङिति किमयम्‌ | पचति करोति || अतिडिति शाक्यमकैम्‌ | कस्माच भवति पचति करोतीति | धातोः परस्य कृत्संज्ञा प्राक लादेशाद्धात्वधिकारः* | एवमपि स्थानिवद्धावास्कत्संज्ञा भ्रामोति। | अथातिञस्युच्यमाने यावता स्थानिव- ara: कथमेवैतस्सिष्यति | प्रतिषेधवचनसामभ्यौत्‌ | अथवा तिङ्भाविनो लकारस्य कृत्संज्ञाप्रतिषेधः || किं च स्याद्यद्यत्र कृत्संज्ञा स्यात्‌ | कत्मातिपदिकमिति प्रातिपदरि- कसंज्ञा स्यात्पातिपदिकादिति स्वाशुस्पत्तिः प्रसज्येत‡ | भैष दोषः | एकत्वारिष्व- थेषु स्वादयो विधीयन्ते$ ते चत्र तिडोक्ता एकस्यादय इति कृत्योक्ताथेत्वात्न भवि- ष्यन्ति || टावादयस्तर्हि तिङन्तान्मा ares | जियां टाबादयो विधीयन्ते न च तिङन्तस्य wear योगो ऽस्ति || भणादयस्तर्दि तिङन्तान्मा भूवन्निति | भपत्यादि- ध्वर्थेष्वणादयो विधीयन्ते** न च तिङन्तस्यापत्यादिभिर्योगोऽसि || अथापि कथ॑चि- art: स्यात्‌ | एवमपि न दोषः | आचारय्वृत्तिज्शीपयति न तिडन्तादणादयो भ- - वन्तीति यदयं क्चित्तडितविषौ तिङ्कहणं करोति | अतिशायने तमबिष्ठनौ तिङ [९.३.९९;९६| इति || इह तर्हि पचति पठतीति स्वस्य पिति कृति तुग्भवतीति तुक्पाभोति†† | धातोरिति वतेते | एवमपि चिकीषंतीत्यत्र प्रामोति | अत्रापि शपा व्यवधानात्‌ | एकादेशे कृते नासि व्यवधानम्‌ | एकादेशः gat स्थानिव - ड वतीति स्थानिवद्धावाद्यवधानमेवेति ||

इति आमगवत्पतश्ञलिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तुतीयस्याध्यायस्य प्रथमे पादे पञ्चममाह्निकम्‌ ||

PRN ९६; १.४. ७८. OF ३.४. ७७. OT १.२. ४६; ४.९.९. ९ ९.४. WR T ४,९.२, ¥* ४,९.९२, Tt ६.९. ०९.

५७८ ॥ व्याकरणबहाभोच्यय्‌ || [म० ३, १. ६,

वासरूपोऽख्ियाम्‌ ॥ २. । १. । ९9 ॥

कथमिदं विज्ञायते | जियामभिषेयायां वासरूपो न भवतीति | आदोस्विस्लीमस्यये- व्विति | किं चातः | यदि विज्ञायते लियामभिषेयायामिति कष्या रषितव्या अत्र वासरूपो न प्रामोति* | अथ विज्ञायते शीप्रत्ययेष्विति व्यावक्रोही व्यवक्रु्टिरिति न सिध्यति || एवं कदि नैवं विज्ञायते जियामभिषेयायां नापि खीपरत्ययेष्विति | कथं तर्द | खीमरणं स्वराथिष्यते | तत्र स्वरितेनाधिकारगतिमेवतीति जियामित्यधिकृर्य ये प्रत्यया विहितास्तेषां प्रतिषेधो विज्ञास्यते |

किमथे पुनरिदमुच्यते |

असरूपस्य वावचनसुस्सर्मस्य वाधकविषये अनिवृच्यर्थम ॥ १ ॥

असरूपस्य वावचनं क्रियत verter वाधकविषये अनिवृत्तियेथा स्यात्‌ | तव्यन्तव्यानीयर उत्सगस्तेषामजन्ताद्यदपवादः | चेयम्‌ | चेतव्यमित्यपि यथा स्यात्‌ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | भजन्ताददिषीयते हलन्ताण्ण्यदिधीयतर्ण एतावन्त धातवो यदुताजन्ता wore | उच्यन्ते च तव्यदादयस्ते वचनाद्भविष्यन्ति || एवं तर्हिं ण्वुल्तृचावुत्सगौ तयोः पचादिभ्यो ऽजपवादः** | पचतीति पचः | पक्ता पाचकं हेत्यपि यथा स्यात्‌ || एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | वक्ष्यव्येतदजपि सवैधातुभ्यो वक्तव्य gfatt I एवं ate ण्वुल्त॒जच उत्सगस्तेषाभिगुपधात्को ऽपवादः‡‡ | विक्षिपः विलिखः | विक्षेप्ता विल्षेपकं इत्यपि यथा स्यात्‌ ॥ अस्ति प्रयोजनमेतत्‌ | किं वीति |

तत्रोत्पत्तिवामसङ्गो यथा तडिते ॥ २॥ ate etre परामोति यथा तदित || अस्तु | यदा विक्षिपः विलिख इत्ये- तत्न तदा विस्रा rare इत्येतद्गविष्यति || यद्येतद्वभ्येत कृतं स्यात्‌ | तत्तु न कभ्यम्‌ | किं कारणम्‌ | यथा तद्धित इत्युच्यते तदधितेषु च सवैमेवोत्सगोपवादं विभाषा | उत्पद्यते वान वा| सिद्धं स्वसरूपस्य वाधकस्य वावचनात्‌ || 3 ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | भसरूपस्य वाधकस्य वावचनात्‌ | असरूपो वाधको वा

# ३.९. ९७; ९६, T २.९६. ४३; ९४. ‡ ३.३, ९४, § ३.९, ९६५ Se, भु ३.९. ९२४. . #> ३.९, ९६३; ९३४. TT ३.९, ९३४१, TT ३.९. Vas.

पा० २. १.९४] ॥ ध्याकरणहामाष्ययम्‌ ॥ ७९,

वाधको भवतीति वक्तव्यम्‌ | सिध्यति | at तर्हि Prat || यथान्यासभेवास्तु | भनु चोक्तं तत्रोत्पत्तिवाप्रसङ्गो यथा तद्धित इति | Fe दोषः | भस्ति कारणं येन तद्धिते विभाषोत्यत्तिमैवति | किं कारणम्‌ | rafters प्रकृत्यर्थे वतैते ऽन्येन शब्देन प्रत्ययार्थो ऽभिषीयते | इह पुनर्म केवला प्रकृतिः प्रकृत्यर्थ घतते न चान्यः शब्दोऽस्ति यस्तमथेमभिदधीतेति कृस्वानुस्पत्तिने भविष्यति || भयवा समयः कृतो न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या न च केवलः प्रत्यय इति” | एतस्मात्समयादनुस्य- तिनं भविष्यति | ननु च य एव तस्य समयस्य कतौ स ॒पएवेदमप्याह | यद्यसौ तत्र प्रमाणमिहापि प्रमाणं भवितुमहैति | प्रमाणमसौ ax चेह च | सामथ्यै त्विह द्रष्टव्यं शब्दानां प्रयोगे न age सामथ्यमस्ति | तेनानुस्पन्तिनै भविष्यति | कथं तर्हिं तद्धितेष्वनुत्पत्तौ सामथ्यै भवति | अन्येन प्रत्ययेन सामध्येम्‌ | केन | ष्या || अथवा रूपवत्तामाभित्य वाविधिरुच्यते न चानुत्पन्ती रूपवती | तेना- मुत्पत्तिनै भविष्यति || एवमपि कुत एतदपवादो विभाषा भविष्यति न पुनदत्सगे इति | न चैवास्ति विशेषो यदपवादो विभाषा स्यादुत्सगौ वा | अपि च सापेक्षो ऽयं निर्देशः क्रियते वासरूप इति न चोस्तर्गवेलायां किंचिदपेद्यमस्स्यपवादवेलायां पुनरुत्सर्गो ऽपेश्यते | तेन यो रूपवानन्यपूैको वाधकप्रामोति स वा बाधको भ- विष्यति | कः पुनरसौ | अपवादः || यदि यो रूपवानन्यपुवैको बाधकः arnt स या वाधको भवतीत्युच्यते Raney समाधेद्ो न प्रामोति | भामणीः भामणाय इति† । न येते रूपवन्तः | एते ऽपि रूपवन्तः | कस्यामवस्थायाम्‌ | उपदे शाव- स्थायाम्‌ || यथेवम्‌

अनुबन्धभिनेषु विभाषाप्रसङ्ः || ४ I अनुबन्धभिन्नेषु विभाषा प्राभोति | क्मेण्यण्‌ [३.२.१| आतो स्नुपसर्गे कः [२] इति कविषये ऽणपि प्रामोति || सिद्धमनुबन्धस्यानेकान्तत्वात्‌ । ९ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | अनुबन्धस्यानेकान्तत्वात्‌ | अनेकान्ता अनुबन्धाः || अथवा प्रयोगे ऽखरूपाणां वाविधिन्योय्यः | प्रयोगे चेदेगोषु प्रतिषेधः I & ॥ प्रयोगे Areas प्रतिषेधो वक्तव्यः | at ऽपचरित्यत्र gets प्रामोति | धः

# इ,९.२०. † ३.९, ६९; ९, { २.२. ९९९; ९९०,

<o ॥ व्याकरणमहाभिाष्यम्‌ ॥ [Fo ३. ९.६,

पक्तेस्यत्र * cart anes || te दोषः | आचा्यप्रवृ्तिज्गापयति न लारेशोषु वास- रूपो भवतीति यदयं हशाश्चतोरेङ्‌ च [३.२.११६] इत्याह | भथवा प्रयोगे ऽसरू- पाणां वाविषौ न स्वैमिष्टं संगृहीतमिति कृत्वा दिती यः प्रयोग उपास्यते | को ऽसौ | उपदेशो नाम | उपदेशे चैते सरूपाः II - ननु चोक्तमनुबन्धभिचचेषु विभाषाप्रसङ्ग हति | परिहतमेतत्‌ | कथम्‌ | सिद्धम-

नुबन्धस्यानेकान्तत्वादिति | अथेकान्ते दोष एव | एकान्ते च न रोषः | आचा- यैपरवृत्तिज्ञौपयति नानुबन्धकृतमसारूप्यं भवतीति यदयं ददातिदधात्योविभाषा शं शा- स्ति† || भथवासरूपो वाधको ay वाधको भवतीत्युच्यते | अपवादो नामानुबन्धमित्नो a भवति सूपान्यत्वेन वा । तेनानेनावद्यं किंचित््याज्यं किंचित संम्रहीतव्यम्‌ | तद्यदनुबन्धकृतमसाङ्प्यं तन्नाञ्रविष्यामो यत्तु सूपान्यत्वेनासारूप्यं तदान्रयिष्यामः || अथवासरूपो वाधको वा वाधको भवतीत्युच्यते सवेासरूपस्तत्र प्रक्थेगतिर्धिज्ञा- स्यते | साधीयो यो ऽखरूप हति | कश्च साधीयः | यः प्रयोगे च may भ्रयो- गात्‌ || अथवासरूपो बाधको वा वाधको भवतीव्युच्यते न वेवं कथिदपि सरूपः | त एवं विश्षास्यामः कचि्ये ऽसरूपा इति | अनुबन्धमित्ताथ प्रयोगे सर्पाः ||

अथ कथमिदं विज्ञायते ऽखियामिति | कि जयां न भवतीति | आदोस्वि- साक्लिया भवतीति | wart विदोषः |

खियां प्रतिषेधे क्तल्युटतुमुन्खलर्थेषु विभाषाप्रसङ्गः Il ७ II

feat प्रतिषेपे क्तल्युट्‌तुमुन्खलर्थेषु विभाषा प्रामोति | क्त | हसितं ervey शोभनम्‌ | घञपि प्राभोति‡ | ल्युट्‌ | eat rarer शोभनम्‌ | घञपि sofas | तुमुन्‌ | इच्छति भोक्तुम्‌ | लिङोटावपि aga: T | खलयेः। हेषत्पानः सोमो भवता | खलपि प्रापोति** || एवं afe लियाः प्रागिति वद्यामि |

जियाः प्रागिति Seenrat वावचनम्‌ ॥ ८ ॥

far: प्रागिति चेत्छायां वावचनं कतेव्यम्‌ | आसित्वा भुङ्ख | भास्यते

मोक्तुमित्यपि यथा स्यात्‌।1 ॥ कालादिषु तुमुनि ॥ ९ ॥

कालादिषु तुमुनि वावचनं कतैव्यम्‌ | कालो भोक्तुम्‌ | कालो भोजनस्येत्यपि

यथा स्यात्‌{‡ ||

न प्स्व PRA Pea PRR PE ` #9 ३.३.९२८ १६२९६. 1 २.४.२६; ३.३.९५८. tt १.१.१६७, ९९९.

पा० ३. १. ९५.९६. | ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ टर्‌

Me तृञ्विधानम्‌ ॥ ९० ॥

ae त॒न्विधेयः* | इमे रदं कृत्या विधीयन्ते" ते विदोषविहिताः सामान्यवि- fet gat वाधेरन्‌ || त्ष दोषः | भावकर्मणोः Fer विधीयन्ते कतेरि तृच्‌[ कः प्रसङ्गो यद्धावकमेणोः कृत्याः Raft ys वाधेरन्‌ || एवं ade कृस्यतृज्वि- धानम्‌ | अरे कृत्यतृचो विधेयाः | अयमहं लिङ्किधीयतेऽ स ॒विरोषविहितः “ सखामान्यविहिवान्कृस्यतृचो4 arta ||

कृत्याः ॥ २. । १. । ९५ ॥

कृत्यसंज्ञायां प्राङ्ण्वुल्वचनम्‌ ॥ ९ || कृस्यसं्ञायां प्राङ्‌ ण्वुल ** इति वक्तव्यम्‌ | कि प्रयोजनम्‌ । ण्वुलः कृत्यसंज्ञा मा भूत्‌ | अहँ कृत्यतृज्वयनं तु ज्ञापकं प्राङ्ण्वुल्वचनानर्थक्यस्य ।। २॥।

यदयमर्हे कृत्यतृचश्च [३.३.१६ ९| इति तृज्यहणं करोति तञ्श्ापयत्याचायेः भार्‌ ण्वुलः Herta भवतीति | एवमपि ण्वुलः कृत्यसंज्ञा प्रामोति | योगापेक्षं ज्ञापकम्‌ ||

तव्यत्तव्यानीयरः ॥ २, । १ । Se ॥

तद्धितो ar ll & ॥ तद्धितो वा पुनरेष भविष्यति | वास्तुनि भवो वास्तव्यः‡{ |] + ३.३.६६९. 1† ३.९.१३१. { १.४. ७०६५. § १.६.६९८. ¶ ६.९. ५५; ९२३.

Fay, ९६३. TT ७.२, UAE, Tt v.28. ५४, M

cx ॥ व्याकरनपहाभाच्यय्‌ || [म०२३. ९. ६.

अचो यत्‌ ॥ २. । १. । ९७ ॥

are किमथेम्‌ | अजन्ताश्थथा स्याद्धलन्तान्मा भूदिति | नैतदस्ति प्रयोज- नम्‌ । हलन्ताण्ण्यद्िधीयते* स वाधको भविष्यति || यथैव तर्हि ण्यद्यतं वाधत एवं तव्यदादीनपि वाधेत1 | अज्पहणे पुनः क्रियमाणे ऽजन्ताद्यद्िधीयते हलन्ताण्ण्यदेता- वन्त धातवो यदुताजन्ता हलन्ताओच्यन्ते च तव्यदादयस्ते वचनाद्विष्यन्ति | नैत- दस्ति प्रयोजनम्‌ | वासरूपेण ‡ तव्यदादयो भाधिष्यन्ति || इद तर्हि प्रयोजनमजन्तभूत- पुवेमाल्रादपि यथा स्यात्‌ | लव्यम्‌ पव्यम्‌ | आषधातुकसामान्ये गुणे कृते वि- भ्रत्ययसामान्ये च वान्तादेशे कृते हलन्तादिति ण्यत्मामोति$ | तथा दित्स्यम्‌ धित्स्यम्‌ आषैधातुकसामान्ये ऽकारलोपे कृते हलन्तादिति ण्यत्मरामोति¶ | अ- ज््रहणसामथ्योद्यदेव भवति ||

यति जनेरुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

यति जनेरुपसंख्यानं Tey | जन्यं वत्सेन || अत्यल्पमिदमुच्यते | तकिद्रासिचतियतिजनीनामुपसंख्यानमिति वक्तव्यम्‌ | तकि तक्यम्‌ | रासि शस्यम्‌ | चति चत्यम्‌ | यति यत्यम्‌ | जनि जन्यम्‌ ॥

हनो वा वध च| २॥ हनो वा यदहक्तव्यः | वध इत्ययं Meat वक्तव्यः | वध्यः TET || तद्धितो वा ll ३॥

तद्धितो वा पुनरेष भविष्यति | वधमहैति वध्यः11 || यरि तद्धितः समासो न प्रामोति | भसिवध्यः मुसलवध्य इति | यति -पुनः सति साधनं कृतेति वा पादहारका- दथैमिति‡‡ समासः सिद्धो भवति || यदि पुनरसिवधरशब्ादुत्पत्तिः स्यात्‌ | ater धम्ैतीति | नैवं शक्यम्‌ | स्वरे हि रोषः स्यात्‌ | असिवध्यः एवं स्वरः प्रस- saas§ | असिवध्य इति चेष्यते44 ||

# ३.९. ९२४. † ३.९.०६. { ३.९.९४. § ७.३. ८४; ६.९. ७९; ३.९. ९२४.

GY ६.४. ४८; ३.९. ९२४. HE ३.९. VRB; ७.१. ३२; ५४. TT ५.९, ६६, TI २.९. ३३५. §§ ६.९, ९८५. TT ६.९. २९३; ६.२. ९३९.

Qro ३. ९, ९७-९०६.| ॥ व्याकरनपहाभाष्यय || ८३

गदमद चरयमश्वानुपसरगे ॥ २।१.।१.००॥

अनुपसगौशरेराडि चागुरौ ॥ ९ ॥ अनुपसगौचरेरिस्यल्लाडिः चागुराविति वक्तव्यम्‌ | आचर्यो Sa: | अगुराविति किमयम्‌ | आनाय उपनयमानः ॥

अयैः खामिवेरययोः ॥ २।१।१०३. ॥

स्वामिन्यन्तोदात्तत्वं च ॥ ९ Il स्वामिन्यन्तोदात्तस्वं च वक्तव्यम्‌ | अयेः स्वामी ||

अजर्यं संगतम्‌ ॥ २ ।९. । १०५ ti

संगतमिति किं प्रत्युदाहियते | अजरः कम्बलः | अजरिता कम्बल इति | किं

पुनः कारणं कतसाधनः प्रव्युदःहियते न भावसाधनः भत्युदाहार्यैः | एवं तरि अजर्यं कर्तरि I ९ I

भजय कतेरीति वक्तव्यम्‌ || wate वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ | गत्यथौनां क्तः matt विधीयते* तेन योगादजयै कर्तरि भविष्यति | गत्यथोनां वै क्तः कमैण्यपि विधीयते* तेन योगादजये कर्मण्यपि प्राप्रोति | जी यतिरक्मेकः | भावे तर्हि प्रामोति। संगतग्रहणमिदा्नीं किमथ स्यात्‌ | कवृविदोषणं संगतग्रहणम्‌ | संगतं चेत्कतु भव - तीति | तद्या | हषेलोमङ् [७.२.२९] इति लोमानि चेत्कतेणि भवन्ति ||

वदः सुपि क्यप्व ॥ ३. । १. । १.०६. ॥

वदः सुप्यनुपसगेग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ वदः शप्यनुपसगेमहणं कलेव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | प्रवाद्यम्‌ अपवाद्यमिति || त तर्हिं वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ । अनुपसगे इति† वतैते | एवं तद्यन्वाचष्टे ऽनु पसे

# ३.४. ७२, T ३.१९, ३००.

ce ॥ व्याकरणयहामाष्यम्‌ II [Mo ३, ९, ६.

इति वैत इति | नेतदन्वाख्येयमधिकारा अनुषतैन्त इति | एष एव न्यायो यदुता- धिकारा अनुवर्तेरक्िति ||

भुवो भवे ॥ RIL । १.०७ ॥

भावग्रहणं किमथेम्‌ | कर्मणि मा भूदिति | वैतदस्ति प्रयोजनं भवतिरयमकर्म- कः | अकर्मका अपि वै धातवः सोपसगोः andar भवन्ति तेन अनुभव्यमाम- न्तरणमित्यत्रापि* प्रामोति | एतदपि मास्ति प्रयोजनम्‌ | अनुपसय इति† वतैते | उत्तरा ME भावग्रहणं कतैव्यम्‌ | हनस्त च [१९०८] भावे यथा स्यात्‌ | हत्या वतेते | क मा भूत्‌ । werent वृषल इति ||

हनस्त TU २।९१९।१९०८॥

हनस्तश्िस्लियां छन्दसि ॥ ९ II

हनस्त चेत्यत्र चिस्लियां छन्दसि वक्तव्यः‡| तां भ्रूणहत्यां निगृद्यानुचरणम्‌ | अस्यै त्वां भ्रूणहत्यायै चतुथे प्रतिगृहाण | rentals किमर्थम्‌ | आप्ते दस्युहस्या- य | छन्दसीति किमयेम्‌ | दस्युहत्या शवहत्या वतेते ||

एतिस्तुासृदजुषः क्यप्‌ ॥ ३।१।१०९॥

क्यविति वतैमानेऽ पुनः erred किमथम्‌ | क्यबेव यथा स्याश्यदन्यतामोति तन्मा भूदिति | किं चान्यस्थामोति | ण्यत्‌ | ओरावदयके ण्यतः स्वीतेः क्यप्पू्यै- विप्रतिषिडमिति वश्यतिर¶ स पूवैविप्रतिषेधो न पठितव्यो भवति | अथवा हनस्त - aera छन्दसि चोदितः** स न वक्तव्यो भवति ||

क्यञ्विधी बृञ्ग्रहणम्‌ । ९॥ क्यन्विधी वृञ्ग्रहणं कतेव्यम्‌ | हह मा भूत्‌ वायो ऋत्विज इति ||

# ३.९. ९.७, † ३.९. YOO, {' ६.९. ९५६. § ३.९. ९०६. व्‌] २.९. १२५. Ray. १०९८१.

पा० २. ९. ९०५७-१९२.] ॥ व्याकरनयरहाभाष्यय्‌ ॥ cu

अन्ेश्चोपसंख्यानं संज्ञायाम्‌ tl २ I संज्ञायामन्त्नेथोपसं ख्यानं कतैव्यम्‌ | आज्यम्‌ || यदि क्यम्वुदिने परामोति* तस्माण्ण्यदेषः | यदि ण्यदुपधालोपो† न sane तस्मात्क्यबेषः। ननु चोक्तं वृद्धिनै प्रामोतीति | आङुपवैस्थैष प्रयोगो भविष्यति | युद्येवमवम्रहः प्रामोति | न लक्षणेन पदकारा अनुषत्यौः | पदकारैनौम रक्षणमनुवत्यैम्‌ | यथालक्षणं पदं कतैव्यम्‌ |

द्रं च खनः ॥२।१ । ११९१ ॥

दीर्घोश्चारणं किमथ न हइ च खन हव्येवोष्येत | का रूपसिद्धिः खेयम्‌। आ - इणेन faxal | न सिध्यति | षत्वतुकोरसिद्ध एकादेदा इस्येकादेशस्यासिद्धत्वा- ुक्मसज्येत $ | तरैतदस्ति | पदान्तपदादयोरेकारेरो असिद्धो न चैष पदान्तपदादोरेका- देशाः ।- तस्मादि च खन इत्येव वक्तव्यम्‌ ||

भृगो ऽसंज्ञायाम्‌ ॥ २. । १ । ११२ ॥ असंज्ञायामिति किमथैम्‌ | भायो ॥ भृञः संज्ञाप्रतिषेधे खियामप्रतिधेधो ऽन्येन विहितत्वात्‌ ॥ ९ Il

भृमः संज्ञाप्रतिषेधे जियामप्रतिषेधः | अनथकः प्रतिषेधो अपरतिषेधः | किं का- रणम्‌ | न्येन विहितत्वात्‌ | अन्येन लक्षणेन जियां क्यभ्विधीयते | संज्ञायां सम- जनिषदनिपतमनविदषुञ्टीङ्भृजिणः [३.३.९९] इति || प्रतिषेध इदानीं किमर्थः स्यात्‌ |

प्रतिषेधः किमथ इति चेदखीसंज्ञापतिषेधार्थः ॥ २ ॥

प्रतिषेधः कमथ इति चेदखीसंज्ञास्ति वदथः प्रतिषेधः स्यात्‌ | भायौ नाम क्ष-

frat: ॥ सिद्धे तु जियां संज्ञाप्रतिषेधात ll ३ Il

सिडमेतत्‌ | कथम्‌ | frat संज्ञाप्रतिषेधो वक्तव्यः | संज्ञायां समजनिषदनि-

पतमनविदषुञ्दीङ्भृथिणः | ततो न rat yar इति | सिध्यति | सूत्रं तर्हि

PALS, T ६.४. २४, T ६.९. ८७. § WY. ce; ७९. + é

८६ ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥। | म० ३, ९. ६.

भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं भृञः संज्ञाप्रतिषेपे लियामप्रतिषेभो ऽन्येन विहितत्वादिति | Re दोषः | भाव इति* तत्रानुवतेते कमसाधनथायम्‌ | भथवा य एते संज्ञायां विधीयन्ते तेषु Fae विज्ञायते संज्ञायामभिधेयायामिति | किं ता | प्रत्ययान्तेन चेत्संज्ञा गम्यत इति || अपर आह | सं्नायां पसि दृष्टत्वान्न ते भाया प्रसिध्यति | संज्ञायां पुंसि दृष्टत्वात्तव भा्याशब्दो न सिध्यति | स्तिया भावाधिकारोऽस्ति तेन भायो प्रसिध्यति ॥ ९॥ भाव इति तत्र वतेते † कमेसाधनथायम्‌ || अथवा बहलं कृत्याः संत्तायाभिति तत्स्मृतम्‌ | अथवा कृत्यल्युटो बहुलम्‌ [३.३.९९२] हत्येवमच्रापि ण्यद्विष्यति || यथा यत्य॑ यथा जन्यं वथा भित्तिस्तथेव सा; ॥ २॥ समश्च बहुलम्‌ || ४।। समथ बहूलमुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | संभृत्या एव संभाराः। संभायौ एव FATT: ||

राजसूय सूयेमृषोयरूच्यकुप्यकृष्टपच्याव्यथ्याः ॥ ३. ।१.। १९१. ॥

ूर्यरुच्याग्यथ्याः wae ॥ ९ ॥ दूयं रुच्य अव्यथ्य इति कतैरि निपात्यन्ते || किं निपात्यते | द्यैः | सूसर्तिभ्यां atect सुवतेवा सुडागमः | amar gata वा क्मेणीति खयेः | सयै || रुच्य | रोचते ऽतौ रुच्यः || न व्यथते ऽव्यथ्यः || कुप्यं संज्ञायाम्‌ tl 2 II कुप्यं संज्ञायामिति वक्तव्यम्‌ | गोप्यमन्यत्‌ || कष्टपच्यस्यान्तोदासत्वं च RAHAT च ॥ ३ Il कृष्टपच्यस्यान्तोदान्तत्वं च HARUN चेति THe | RE पच्यन्ते स्वयमेव कृषटपच्याथ मे | अकृष्टपच्या मे | यो हि कृष्टे पक्तव्यः कृष्टपाक्यः स भवति।।

+ ३.३. ९८. † ३.३. १५८}; ९०९, { ३.९. ९७५; ३.३. ९५०४५. a

पा० २.९. ६९४-९२३.] "॥ व्याकरगमरहाभाष्यम्‌ ॥ ८७

| प्रत्यपिभ्यां Fa: ॥ २।१।११९८॥

प्रत्यपिभ्यां प्रहग्छन्दसि Il ९ Il

प्रत्यपिभ्यां महेग्छन्दसीति वक्तव्यम्‌ | मत्तस्य न प्रतिगृद्यमनृतं हि मत्तो वदति| तस्मात्नापिगृद्यम्‌ | प्रतिमराद्यम्‌ अपिमाद्यमिव्येवान्यन्न ||

अमावस्यदन्यतरस्याम्‌ WR UL IRR ॥

कस्यायमनुबन्धः । प्रधानस्य | यदि प्रधानस्य अमावस्या एवं स्वरः प्रसज्ये- त* अमावस्या इति चेष्यते | तथामावास्याग्रहणेनामावस्या्रहणं न प्रामोतिः || एवं af€ निपातनस्य | यदि तिं निपातनान्यप्येवंजातीयकानि भवन्ति श्रोत्रिर्य॑भ्डन्दोी ऽधीते [९.२.८४] इति व्यपवगोभावाञ्िवीत्याश्युदात्तत्वं$ न mf || एव तर्हि अमावसोरहं ण्यतोर्निपातयाम्यवृदिताम्‌ | तथैकवृत्तिता तयोः स्वरश्च मे प्रसिध्यति |

छन्दसि निष्टक्यंदेवहूयप्रणीयोन्नीयोच्छिष्यम्यंस्तयाप्वर्यखन्य- खान्यदेवयञ्यापृच्छयप्रतिषीव्यत्रह्यवाद्यभाग्यस्ताग्यो- पचाय्यपृडानि ॥ २.।१.। १२९३ ॥

निष्टक्यै इति fe निपात्यते | निषटर्य $तेराद्यन्तविपयैयण्डन्दसि कृताद्यर्थ : | यथा कृतेस्तकुः कसेः सिकता (ea: सिंहः || अपर आह | feat व्यत्ययं विदानिसः षत्वं निपातनात्‌ | ल्यदायादेदा इत्येतावुपचाय्ये निपातितो ॥ ९॥ feat चिन्वीत पद्युकामः || ण्यदेकस्माच्तुभ्यः क्यपुतुभ्यंश्च यतो विधिः। ण्यदेकस्माद्यदाष्दश्च हो क्यपो ष्यदिषिश्चतुः ॥ २॥ ष्यदेकस्मात्‌ | निष्टक्यैः। चतुभ्येः क्यप्‌ | देवहूयः प्रणीयः उन्नीयः उच्छिष्यः

* ६,९. २९३; ६.२. १३९. T&A VCS, T ४.३१, 2°, . § ६.९. ९९७,

८ ॥ व्याकरणमहाभाव्यय्‌ ॥ [| म० ३. ९. ६,

चतुभ्यैश्च यतो विधिः | मयैः स्तया ert: खन्यः | ण्यदेकस्मात्‌ | खान्यः | यशब्द | देवयज्या | दौ क्यपौ | आपृच्छ्यः प्रतिषीव्यः | ण्यदिषि्तुः | wer वीः भाव्यः स्ताव्यः उपचाय्यपडम्‌ || रंपपुवोधिनोतेरायादेशो निपात्यते न हि ण्यतैव सिध्यति | हिरण्य इति च. वक्तव्यम्‌ | उपचेयष्रडमेवान्यत्र ||

ऋहरेोण्येत्‌ ॥ २.।९.। १२४ tt

पाणौ सुजेण्यदिधिः ॥ ९॥ पाणौ उजेण्यैदिषेयः° | पाणिसग्या Tay: ॥

| समवपूवा tl 2 ॥ समवपुवोशेति वक्तव्यम्‌ | समवसग्येः || लपिदभिभ्यां च Il ३॥

लपिदभिभ्यां† चेति वक्तव्यम्‌ | अपलाप्यम्‌ अवदाभ्वम्‌ ||

ओरावरयके ॥ २.। १ । १२५ ॥

कथमिदं विज्ञायते | आवइयक उपपदे | आहोस्विदावरयके शत्य इति | ware विदोषः |

आवदयक उपपद इति चेत्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ II शावदयक उपपद इति Reet उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | लाव्यम्‌ पाव्यम्‌ || भस्तु तर्हि व्ये | | area इति चेस्स्वरसमासानुपपत्तिः ll 2 ॥

शोस्य इति वेत्स्वरसमासानुपपततिः‡ | अवदयलाव्यम्‌ अवदयपाव्यम्‌ || AT दोषः | मयूरब्यंसकादित्वात्समासोऽ विस्पशटादिवत्स्वरो भविष्यति ॥

ओरावदयेके ण्यतः स्तौतेः क्यप्मूर्वविभतिषिद्दम्‌ ll ६ ॥ अओरावरयके ण्यतः स्तौतेः क्यम्भवति पूयैविप्रतिषेधेन | ओरावदयके

* RA. ९६०. † ६.९, ९५८. T ZR. ९९; ६.२, VRS, § ay, ७२,

Gro 3, १, १२४-९३९.] ॥ व्याकरणपरडाभाष्यय्‌ | L,

ण्यद्भवतीत्यस्या वकादाः | अवदयलाग्यम्‌ अवरयपाव्यम्‌ | क्यपो STATA: | स्तुत्यः* | इहोभयं प्रामोति | भवद्यस्तुत्यः | क्यम्भवति पूवैचिप्रतिषेधेन | स तर्हि पूवैविप्रतिषेषो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | wee cat क्यविति वतेमाने पुनः क्यग्प्हणस्य प्रयोजनं क्यबेव यथा स्याद्यदन्यत्मामोति तन्मा भूदिति ||

आनाय्यो SF ॥ २।१ | १२७ ॥

दक्षिगाभ्नाविति वक्तव्यम्‌ | भानेयो ऽन्यः || आनाय्यो नित्य इति Seon कृतं भवेत्‌ | एकयोनी तु तं विद्यादानेयो ह्यन्यथा भवेत्‌ ||

पाग्यसानाप्यनिकाप्यधप्या मनिहविनिवाससामिषे- नीषु UR IRIS ॥ पाय्यनिकाय्ययोः किं निपात्यते |

पास्यनिकाय्ययेरादिपत्वकत्वनिपातनम्‌ | ९ II पाय्यनिकाय्ययोरादिपत्वमादिकत्वं च निपात्यते | मेयम्‌ निचेवमित्येवान्यत्र ||

करतौ कुण्डपव्यसचास्यी ॥ २ । १ । १३० ॥

कुण्डपाय्ये afar: ॥ ९ Il कुण्डपाय्ये यद्िपेयः‡ | कुण्डपाय्यः क्रतुः ||

अग्नो परि वाप्योपचाय्यसमृह्याः ॥ २, । १. । १२१. ॥

समूह्य इत्यनथकं वचनं सामान्येन FASTA ॥ ९॥

aye इति वचनमनर्थकम्‌ | किं कारणम्‌ | सामान्येन कृतस्वात्‌ | सामान्ये-

# ३,१. ९०९, fT ३.९, ९०९१ ६.१. २१३; ६.२, ९३९, | 12 wert

९० ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ [म० ३. १. ६.

नैवात्र ण्यद्भविष्यति | xed [२.१.१२४] इति | ब्य्थे तरदं निपातनं कतेष्यम्‌ | बहेण्ययथा स्यात्‌ |

वह्यथमिति चेदुहैस्तदत्वास्सिद्धम्‌ ॥ २ ॥ ऊहिरपि व्यर्थे वतैते | कथं पुनरन्यो नामान्यस्यारथँ वतेते | कथमूहिवैद्यथे

वतैते | बहौ अपरि धातवो भवन्तीति || afer पुनः कचिदन्यत्राप्युहिवेदयर्थे वते- ते | भस्तीत्याह |

ऊहिविग्रहा्च avery सिद्धम्‌ ll ३ ॥

ऊहिविग्रहाच ब्राह्मणे सिद्धमेतत्‌ | age Reda पशुकामः परावो वै पुरीष TATA तत्समूहति ||

चित्याभ्रिचिव्ये च ॥२।९१९।१२२ ॥

अभिचित्या भावे जन्तोदात्तः ॥ ९॥ अभिचित्येति भावे न्तोदात्तो भवति | अभ्निचयनमेवातिचित्या ||

ण्वुल्तृचौ ॥ ३.।१.। १२३. ॥

किमथेथकारः | स्वरार्थः | नितो ऽन्त उदात्तो भववीस्यन्तोदान्तत्वं यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | एकाजयं तत्र नार्थः स्वरार्थेन चकारेणानुबन्धेन | प्रत्ययस्व- रेणैव eal || विदोषणाथैस्तर्हि | क विरोषणार्थनाथेः | भप्रन्तृजिति+ | तृ ह- स्युच्यमाने मातरौ मातरः पितरौ पितरः अन्रापि प्रसज्येत | स्वसु नप्रमहणं निय- माथे भाविष्यति | एतयोरेव योनिसंबन्धयोनौन्येषां योनिसंबन्धानामिति || सामा- न्यम्रहणाविषाताथेस्तर्दि । क सामान्यम्रहणाविषातार्थनाथेः | अतैव { | यदेतत्त्‌- न्तृचोभरेदणमेतत्त इति tes | यदि त इत्युच्यते मातरौ मातरः पितरौ पितरः अत्रापि प्रसज्येत | स्वसृनप्तृग्रहणं नियमाथे भविष्यति ॥ एतयोरेव योनिसंबन्ध- योनौन्येषां योनिसंबन्धानामिति |

* ६.१. १६३. F ३.९.६३. { ६,४.१९.

पा० ३, ९, YAR-RAS] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय || ९९

ण्वुलि सकर्मक ग्रहणम्‌ Il ९ ॥ ण्वुकि सकमेकमरहणं कतेव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | आध्सिता शयितेति || न वा धातुमालाहदोनाण्ण्वुलः ॥ ९ ॥ न वा वक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | धातुमात्रण्ण्वुल्दृरयते | इमे ऽस्यासकाः | इमे ऽस्य शायकाः | उत्थिता आसका वैभ्रवणस्येति || तृजादिषु वत॑मानकालोपादानमध्यायकवेदाध्यायाद्यर्थम्‌ ॥ ३ ॥ तृजादिषु वतेमानकालोपादानं कतेव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | भध्यायकवेराध्या- याद्यथैम्‌ | अध्यायकः वेदाध्यायः” | अधीतवत्यध्येष्यमाणे वा मा भूदिति || न वा HSAs दरंनादन्येपाम्‌ ॥ ४ ॥

न वा वक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | कालमात्रे ददीनादन्येषाम्‌ | कालमात्रे चन्ये ऽपि प्रत्यया दृदयन्ते | चचोपारः शामनीपारः* ||

नन्दि्हिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः WAIL । १३४ ॥

अजपि सवंघातुभ्यः | ९ ॥

अजपि सवेधातुभ्यो वक्तव्यः | इहापि यथा स्यात्‌ | भवः aa: || न तर्ही दानीमिदं पचाद्यनुक्रमणं कतेव्यम्‌ | कतैव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ |

पचाद्यनुक्रमणमनुबन्धासञ्ञनार्थमपवादवाधनाथं च ॥ २॥

अनुबन्धासश्चना् तावत्‌ | नदद्‌ नदी | चोरद्‌ चोरी† | अपवादवाधनार्थम्‌ | जारभरा TAA” [I

इ गुपधनज्ञाप्रीकिरः कः ॥ AULT LAs ॥

इगुपधेभ्य उपसर्गे कविधिर्मेषाद्यर्थः | ९॥। इगुपधेभ्य .उपसरगे को विधेयः | किं प्रयोजनम्‌ | Havas: | मेषः देवः सेवः ||

* ३,२.९.. T ¥.X. ९५९.

९.२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ || [म० ३. १, ६.

न वा बुधादीनां दरानादनुपसे पि |] २॥ न वा वक्तव्यः | किं कारणम्‌ | बुधादीनामनुपसर्भे अपि को दृदयते | बुधः भिदः युधः सिव इति || कथं मेषः देवः सेव इति | पचादिषु * पाठः करिष्यते ||

पाघाध्माषेटदुशः खः WAIL ULAR ॥

जिघ्रः संज्ञायां भतिधेधः ॥ ९ ॥ जिघ्रः संत्ञायां प्रतिषेधो थक्तव्यः | व्याजिप्रतीति व्याघ्रः || इह केचिष्दास्थैव fring: केचिन्निघ्रभावस्य। | किं पुनरत्र न्याय्यम्‌ | Teta प्रतिषेषो न्याय्यः | जिच्रभावे हि प्रतिषिद्धे केन श भाकारलोपः स्यात्‌||

अनुपसगौलिम्पविन्दधारिपारिषेदयुदेजिचेतिसातिसाहि- ` भ्यश्च ॥२.।२१।१२८ ॥

अनुपसरगौन्नो eer: | ९॥ अनुपसगौचौ लिम्पेरिति TREAT | निलिम्पा नाम देवाः || गवि च विन्देः संज्ञायाम्‌ Il 2 Il

गवि चोपपदे विन्देः संज्ञायामुपसंख्यानं कव्यम्‌ | गोविन्द इति || भव्यल्प- मिदमुच्यते गवीति | गवादिष्विति वक्तव्यम्‌ | गोविन्दः अरविन्दः ||

ज्वकितिकसन्तेभ्यो णः ॥ २।१.।१४७० ॥ तनोतेर्ण उपसंख्यानम्‌ | ९॥ तनोतेणे उपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | भवतनोतीत्यवतानः || शिखिनि FTN २.। १.। १७५ ॥ नृतिखनिरख्िभ्य इति वक्तव्यम्‌ | हह मा भूत्‌ | द्वायक हति ||

क ३.६. १६४, ¶ ०.६३, ७८. ‡ ६.४. AY, ३.९. १६६६. § ३.९. ९३३.

पा० ३. ९, १३७-९४९.| ॥ व्याकरणमहभिाष्यय्‌ ॥ ९.३

सृव्वः समभिहारे युन्‌ ॥ RIA । १४९. ॥

पुसृल्वंः साधुकारिणि व॒ुन्विधानम्‌ tl ९॥ परखल्वः साधुकारिणि वुन्विभेयः | सकृदपि यः TE करोति तत्र यथा स्या- इदो ऽपि यो दुषु करोति तत्र मा भूदिति ||

इति ओरभगवत्पतच्रिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य प्रथमे पादे ष्ठमाद्धिकम्‌ || पादथच TAA: |

कमेण्यण्‌ ॥ २.। २ UL |

कर्मणि निर्वत्यैमानविक्रियमाण इति वक्तव्यम्‌ | हह मा भूत्‌ | sneer परयति | हिमवन्तं शृणोति | भामं गच्छतीति ॥ कर्मणि निर्वरत्यमानविक्रियमाणे चेद्रेदाध्यायादीनामुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ कर्मणि निवैत्यैमानविक्रियमाण इति चेदेदाध्यायादीनामुपसंख्यानं कमैव्यम्‌ | वेदाध्यायः WNT: शामनीपारः Il यत्र च नियुक्तः ll 2 I यत्र च नियुक्तस्तत्र चोपस॑ख्यानं कतैव्यम्‌ | THAT: TTS: || हग्रहिनीवहिभ्यश्च Il २॥ मरहिनीवहिभ्यभेति व्कव्यम्‌ | ह | भारहारः | ्रहि | कमण्डलुमाहः | नी | wera: | वहि | भारवाहः || अपरिगणनं वा ॥ ४ Il

Tare: परिगणनेन | कस्माच्च भवति आदित्यं reals हिमवन्तं शृणोति भामं गच्छतीति |

अनभिधानात्‌ ॥ «९ Il अनभिधानादेव न भविष्यति || अकारादनुपपदात्कमोपपदो विप्रतिषेधेन ॥ & ॥

अकारादनुपपदात्कमापपदो भवति विप्रतिषेधेन || भनुपपदस्यावकाश्चः | पच- तीति पचः* | क्मौपपदस्यावकाशः | कुम्भकारः नगरकारः | ओदनपाच उभयं प्राभोति | कर्मोपपदो भवति विप्रतिषेधेन | अनुपपदस्यावकादाः | fates: विकि-

FRA. AR,

पा०२. 2%] ॥ बयाकरणयमरहाभाष्यम्‌ || ९५

खः°| कमौपपदस्य स एव | काष्ठमेद उभयं भ्रामोति | walter भवति विप्र- तिषेभेन || अनुपपदस्यावकाशः | जानातीति ज्ञः* | कर्मोपपदस्य स एव | अर्थज्ञ उभयं पराभौति† | कर्मोपपदो भवति विप्रतिषेधेन | Ae युक्तो विप्रतिषेधः | अनुप- पदस्तती वैः | ण्वुल्तृजचः | तेषां णः | णस्य कः{ | स यथैव को ot area एवं कर्मोपपदंमपि बाधेत | कमौपपदो अपि तृतीयः । .णवुल्तृजचः | तेषामण्‌ | अणः कः§ | छभयोस्तृतीययोयुक्तो विप्रतिषेधः || अनुपपदस्यावकाश्चः | लिम्पतीति लिम्पः¶ | कर्मोपपदस्य स एव | gear उभयं प्रामोति | कमपपदो भवति विप्र तिषेधेन | नैष युक्तो विप्रतिषेधः | अनुषपदस्तृतीयः | ण्वुस्तृजचः | तेषां कः | कस्य शः* | स यथैव शः कं ana एव॑ कर्मोपपदमपि ata | का me गतिः | मध्ये ऽपवादाः पूवोन्विषीन्वाधन्त इत्येवं शाः कं वाधिष्यते कर्मोपपदं न वाधिर्ष्यते || अनुपपदस्यावकाशः | gre: gra: tt) कमीपपदस्य स एव | वड- वासंदाभ उभयं प्रामोति+‡ | कर्मोपपदो भवति विप्रतिषेधेन | नैष युक्तो विप्रति-. षेधः | अनुषपदस्तृतीयः | णवुल्तृजचः | तेषां णः | णस्य a$$ | स यथैव को णं arta एवं कर्मोपपदमपि वाधेत | का afe गतिः | पुरस्तादपवादा भनन्तरा- न्विधीन्धाधन्त इत्येवमयं को णं बाधिष्यते कर्मेपिपदं न वाधिष्यते ||

दीलिकामिभक्ष्याचरिभ्यो णः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च | ७ ॥ दीलिकामिभष्याचरिभ्यो णो वक्तव्यः पृवैषदप्रकृतिस्वरस्वं च वक्तव्यम्‌ | aif | मांसहीकः ateafter | रीङि || कामि | मांसकामः मांसकामा | कामि || afer | मांसभक्षः ateaer | भति || आचरि | कल्याणाचारः कल्या- गाचारा || ईक्षक्षमिभ्यां च ॥ ८ ॥ हेकिकषमिभ्यां चेति वक्तव्यम्‌ | garde: warden | कल्याणन्षमः कल्या- Tata || कि मथैमिदमुच्यते | पुयैषदप्रकृतिस्वरत्वं च वर्यामीकारथशृ¶ं मा भूरिति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | इह यो मांसं भक्षयति मांसं तस्य भक्षो भवति | योऽसौ भक्षयतेर स्त॑दन्तेन *** बहुव्रीहिः || एवं ae सिद्धे सति यत्कर्मोपपदं ण शास्ति

+ ३.९. ९३५. † ३.२.३२. ‡ ६.९. ९२६३-९३४४; ९४९; ९३५. § १.९. ९१६३-९१४५; ३.२..९; ३. J २.९. ९६८. FH १.९. ९६३-९६४*; ९६५; ९३८. TT ३.९. ARR. TT a... 6९ २.९. ९६६-९६४०; ९४९; ९३६, TT ४.९. vs. नैकैः 2a, ५६,

॥ eee

९.६ ॥ व्याकरण पहाभाष्यय्‌ ॥ [म०३. २.९.

तज्ज्ञापयत्याचायेः समाने थ केवलं विमरहमेदा्त्र कर्मो पपदथ प्रामोति बहुत्रीहि कर्मोपपदस्तत्र भवतीति | किमेतस्य Tt प्रयोजनम्‌ | काण्डलावः | काण्डानि लावो ऽस्येति बहुब्रीदिने भवति || भवति तु बहुव्रीहिरपि | मासे कामो ऽस्य मांस- कामो मांसकामक इति वा || ` | | .ज त्वम्भोभिगमा |

न fad भवति अम्भो ऽभिगमो ऽस्या इति | कि तर्हि | अम्भोभिगामीस्येव भवति || काण्डलावे अपि च विम्रहाभावाच् ज्ञापकस्य प्रयोजनं भवतीति | नैषोऽस्ति fave: काण्डानि लावोऽस्येति ||

अन्नादायेति च कृतां व्यत्ययस्छन्दसि ॥ ९ II अन्नादायेति” च कृतां भ्यत्ययर्डन्दसि द्रष्टव्यः | भव्रादायाच्नपतये | य आह- तिमच्रादीं कृत्वा ||

आतो sat कः ॥ ३.।२।२. ॥

कविधौ सर्वत्र परसारणिभ्यो डः ॥ ९ ॥

कविधौ सवत्र प्रसारणिभ्यो डो वक्तव्यः | ब्रह्मज्यः | किमुच्यते Tas |

अन्यत्रापि नावरयमिहैव | कान्यत्र | आहः प्रह eat || के हि सप्रसारणप्रसद्गः Il 2 Il

के हि सति संप्रसारणं प्रसज्येत | संप्रसारणे कृते संप्रसार णपरपु्ैत्वे चोवडा- देदा आहव हत्येतद्ुपं स्यात्‌ ॥

स ate वक्तव्यः | न वक्तव्यः | अस्त्वत्र संप्रसारणम्‌ | संप्रसारणे कृत आका- रलोपः$ | तस्य स्थानिवद्धावादुवडदेही न भविष्यति | पुवत्वे कृते प्रामोति || एवं `तर्हीदमिह areata | आकारलोपः क्रियतां पूर्वैत्वमिति¶ किमन्र कर्तव्यम्‌ | परत्वादाकारलोपः | न सिध्यति | अन्तर ्गत्वात्पूवेत्वं प्रामोति | एवं तर्हि वाण- ag बलीयो भवतीत्याकाररोपो भविष्यति || एवं तर्हीदमिह संप्रधार्यम्‌ | आ- कारलोपः क्रियतां संप्रसारणमिति! * किमत्र कतैव्यम्‌ | परत्वादाकारलोषः | नित्यं

* ३.९. ९९४. ॥॥ ३.९. VRE, १4 8.९. AS; ९.० ८ ४.४. 98, § ५.४. ५४, J ४.४, ६४; ९०८. +न ६.४.६४; ९५.

Gro &, २.२. | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम || ९.७

संप्रसारणम्‌ | कृते ऽप्वाकारलोपे भ्रामोस्यकृते ऽपि प्रामोति | आकारलोपो अपि नि- त्यः | कृते अपि संप्रसारणे प्रामोत्यकृते ऽपि प्रामोति | अनित्य भआकारलोपो न हि कृते संप्रसारणे प्रामोति | अन्तरङ्गं हि पूवैत्वं वाधते | यस्य लक्षणान्तरेण निमित्तं विहन्यते न तदनित्यम्‌ | न च संप्रसारणमेवाकारलोपस्य निमित्तं विहन्ति | अ- ard लक्षणान्तरं Tet प्रतीद्यम्‌ | उभयोर्मित्ययोः परत्वादाकारलोषः | आका- THT कृते संप्रसारणम्‌। SHAT कृते यणादेदोन सिद्धं रूपम्‌ आहः प्रह इति || एवमपि न सिध्यति | यो ऽनादिष्टादचः green विधि प्रति स्थानिवद्भाव" भआदिषटाशचैषो ऽचः पूर्वो भवति | एवं तद्योकारलोपस्यासिद्धत्वादुवडादेदो न॒ भ- विष्यति || इहापि तश्मीकारलोपस्यासिद्धत्वादुवडादेशो न स्यात्‌ जुहुवतुः जुहुवु- रिति | अस्त्यत्र विदोषः | THA saTRAS Teh भवति || इदमिह STAT | आसवं क्रियतां greatatal किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वात्पूवैत्वम्‌ | न सिध्यति | अन्तरङ्त्वादास््वं प्रामोति || एवं तर्हीदमिह संमधायेम्‌ | भातत्वं क्रियतां संप्रसा- रणमिति** किमत्र कतैव्यम्‌ | परत्वादाच्वम्‌ | नित्यं संप्रसारणम्‌ | कृते ऽप्यात्वे प्रामोत्यकृते ऽपि | aerate नित्यम्‌ | कृते अपि संम्रसारणे प्रामोत्यकृते ऽपि प्रा- भोति | अनित्यमात्त्व न हि संप्रसारणे कृते प्रामोति | परत्वा्पवैस्वेन भवितव्यम्‌ | यस्य लक्षणान्तरेण निमित्तं विहन्यते न तदनित्यम्‌ | न च संप्रस(रणमेवास्वस्य निमित्तं विहन्ति | weet लक्षणान्तरं Pret Mery | उभयोर्मित्ययोः wear. | ` दाच्वमाच्े कृते संप्रसारणम्‌ || एवं तरह पुवेत्वे†{ योगविभागः करिष्यते | संप्रसारणात्परः Fat भवति | तत TS: | एङ संसारणास्पू्वौ भवति | कि- मथेमिदम्‌ | अकृत MRA YA यथा स्यात्‌ | ततः पदान्तादति | एङ इत्येव || इहापि TAHT ALA TST स्यात्‌ आहः प्र इति | अस्त्यत्र विदोषः | भाका- शन्तलक्षणः कविधिस्तेनानेनावरय मा त्वं Hea | Sz पुनरविरोषेण धातुमाव्रा- rat |

नित्यं प्रसारणं ह्यो यण्वाणोदाङ्गं न पृवेत्वम्‌ |

योऽनादिष्टादचः पुवेस्तत्कार्ये स्थानिवत्वं हि ॥

प्रोवाच भगवान्कात्यस्तेनासिद्धियेणस्तु ते ।

आतः को Bots: TT: सिद्ध आहस्तथा सति ॥

५ १.९. SOF, † ६.४. २२. FE ६.९. ३२.३३. $ ६.१. ४५.

13 J ६.१. ४५; ९०८. #9 ६.९. ४५; ३२-३२, +t ६.९. YOR, M-II +

ec 1 व्यांकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ [ Fo २.२. ९.

सुपिस्थः॥२।२।४५॥

सुपि स्थो भावे च ॥ ९॥

aft स्थ हत्यत्र भावे चेति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | आखुत्थो वतेते | दयेनोत्थः | शलभोत्थः || Tale वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ |

योगविभागास्तिद्धम्‌ ॥ २ I

तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोः ॥ २।२।५ ॥

तुन्दरोकयोः परिमृजापनुदोरालस्यसुखाहरणयोः ॥ ९ I

तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोरित्यत्रालस्यखाहरणयेरिति वक्तव्यम्‌ | TTT रिमृजोऽलसः | दोकापनुदः पुत्रो जातः | यो हि तुन्दं परिमा तुन्दपरिमाजैः स भवति | यश्च दोकमपनुदति दोकापनोदः स भवति ||

कप्रकरणे भृलविभुजादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ 2 II

कप्रकरणे मुलविभुजादिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | मुलविभुजो रथः | नख मुचानि धनुषि | काकगुहासिलाः | सरसीरुहं कुमुदम्‌ II

पा० २३. २. 8-23] ॥ व्याकरणग्रहाभाष्यय्‌ |! ee

THRU २. । २।८॥

सरासीष्वोः पिबतेः ॥ ९ II god: पिबतेरिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | क्षीरपा" ब्राह्मणीति | पिबतेरिति किमर्थम्‌ | याहि act पाति ge" ar भवति || बहुलं तणि ॥ २॥ | बहलं तणीति वक्तव्यम्‌ | किमिदं तणीति | संज्नाछन्दसोग्रहणम्‌ | या ब्राह्मणी wank भवति नैनां tar: पतिलोकं नयन्ति | या ब्राह्मणी qera* भवति Rat देवाः पतिलोकं नयन्ति |

हरतेरनुद्यमनेऽच्‌ ॥ २।२।९, ॥

अच्मकरणे शाक्तिलाङ्गलाङ्कदावध्िसोमरषटषटीषनुःषु ग्रहेरुप- सख्यानम्‌ |i ९ Il

MARCY दाक्तिलाङ्गलाङदावषटितोमरषटषटीधनुःषु महेरूपसंख्यानं RIT | शक्तिग्रहः | दाक्ति || लाङ्गल | लाङ्गःलमहः | ares II aT | अङ्कशाम्रहः | AFT | यष्ट | यष्िब्रहः | यष्टि || तोमर | तोमरपहः | तोमर || षट | घटग्रहः | षट || घटी | षटीय्रहः | घटी || धनुस्‌ । wept: Il

सूत्रे च धार्यर्थे ॥ 2 tl

a च धायैर्थे म्रहेरुपसंसख्यानम्‌ | are: | धारयेथे इति किमर्थम्‌ | यो

हि at गृह्णाति इज्रमाहः स भवति ||

स्तम्नकणेयो रमिजपोः ॥ ३।२।१२ ॥

स्तम्बकर्णयोर्हस्तिसूचकयोः | ९ ॥

स्तम्बकणेयोरित्यत्र हस्तिसूचकयोरिति वक्तव्यम्‌ | स्तम्बेरमो हस्ती | कर्णे- जपः सूचकः | स्तम्बे रन्ता कर्णे जपितेत्येवान्यत्र ||

# 2.2.2,

१०० ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [Fo ३. २.९.

शमि धातोः संज्ञायाम्‌ ॥२।२।१४ ॥

धातुग्रहणं कमथम्‌ |

दामि संज्ञायां धातुग्रहणं कञो हेत्वादिषु टभतिषेधा्थम्‌ ॥ ९ Il

हामि संज्ञायां धातुमरहणं क्रियते कृञ हेत्वादिषु टो* मा भुदिति | हामि संज्ञायां धातोरज्मवतीत्यस्यावकाड्यः | शंवदः शंभवः | टस्यावकारः | श्राद- करः पिण्डकरः | शंकरा नाम परिव्राजिका शंकरा दाकुनिका तच्छीला च तस्यामुभयं प्रामोति | wears: स्यात्‌ | घातुम्रहणसामथ्यौदजेव भवति ||

` कुणरवाडवस्त्वाह | प्रैषा शंकरा | ater | गृणातिः शम्दकमौ तस्थैष

प्रयोगः ||

अधिकरणे रोतेः ॥ २।२। १५ ॥

अधिकरणे शेतेः पाग्धादिषूपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

अभिकरणे शेतेः पाश्चौदिषूपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | whys: ves: उदर- दायः |] 4 | दिग्धसहपूर्वा् tl ९॥ दिग्धसहपुवोचेति वक्तव्यम्‌ | दिग्धसहशयः || उत्तानादिषु कर्तृषु ॥ ३ ॥ उत्तानादिषु कतष्विति वक्तव्यम्‌ | उत्तानशयः अवमूषशयः || | गिरी sweater ॥ ४ ॥ भिरावुपपदे छन्दसि डो वक्तव्यः | गिरौ शेते गिरिशः II तद्धिती वा ll & I तद्धितो वा पुनरेष भविष्यति | गिरौ शेते ica eat ॥

# ३.२. २०. tT ५.२. ९००,

पा० २३.२.९४-२६.| ॥ व्याकरणपहाभाष्यम्‌ ॥ ९०९

चरेष्टः NAIR ILS ॥

चरोर्भक्षाग्रहणं ज्ञापकं कमण्यप्रसङ्गस्य ॥ ९ Il

यदयं भिक्षासेनादायेषु च [३.२.१९७] इति चरेर्भिक्षाभहणं करोति तज्ज्ञापय- त्याचार्यो न भवति कर्मणीति ॥

दिवाविभानिराप्रभाभास्कारान्तानन्तादिबहूनान्दीकिंलिपिकिबिनकिभ- क्तिकतृचिक्रक्षेनसंख्याजङा बाह हयेत्तद नुररूःषु ॥ २। २। २९. ॥

कियत्तद्रहुषु Hat ऽञ्विधानम्‌ ll ९ ॥ कियत्तद्वहृषु कृ ओऽज्विधानं कतेव्यम्‌ | किंकरा | किम्‌ || यद्‌ | यत्करा |

यद्‌ || तद्‌ | तत्करा | तद्‌ | बहु | बहुकरा II स्तम्बशकृतोरिन्‌ ॥ २.।२। २४ ॥

स्तम्बराकृतोर््रीहिवत्सयोः ॥ ९ ॥ व्रीहिवत्सयोरिति वक्तव्यम्‌ | स्तम्बकाि्रीहिः | शकृत्क रि वत्सः ||

फटेय्रहिरात्मभरिश्च ॥२।२।२६ tt

आत्म॑भरिरिति किं निपात्यते | आत्मनो मुम्भृजयेन््त्ययः || अत्यल्पमि- दमुच्यते |

¥ ३,२. १.९. † १२.२.९,

१०२ ॥ उथाकरणप्रहा भाष्यमः ॥ [ म० ३. २.९.

भृञः कुक्ष्यात्मनोर्मुम्ब ॥ ९ ॥ मृजः कुश्यात्मनोमुम्चेति वक्तव्यम्‌ | Hert: | आत्म॑भरि चरति युथमसेवमानः ||

एजेः खर्‌ ॥ २।२। २८ |

खदप्रकरणे वातशुनीतिकरा्पंष्वजधेट्‌तदजहातिभ्यः || ९ Il खदपरकरणे बातद्युनीतिलशर्भष्वजधेट्‌तुदजहातिभ्य इति वक्तव्यम्‌ | वात- मजा मृगाः | वात || wat | शुनिंधयः | शुनी || तिल | तिर्लंतुदः | तिल | राधे | श्ेजहा माषाः ||

नासिकास्तनयोष्माधेयोः ॥ २। २। २९.॥

स्तने पेटः | ९॥ स्तने धेट इति वच्तव्यम्‌ | स्तनंधयः || ततो मुष्टौ ध्मश्च ॥ २॥

मुष्टौ ure Waa वक्तव्यम्‌ | मुहिषमः afer: ||

अत्यल्पमिदमुच्यते | नासिकानाडीमुष्टिषटीखारीष्विति वक्तव्यम्‌ | नासिकं- धमः नासिकं षयः | नासिका || नाडी | नाडिषमः नाडिधयः | नाडी ॥ मु । qfewa: मुर्टिषयः | मुष्टि || षटी | घरटिधमः बर्टिधयः | धटी ॥ खारी | खाररिधमः खाररिंधयः ||

aaa वदः STU AIR TRY ॥

खच्पकरणे गमेः सुप्युपसंख्यानम्‌ ॥ ९ Il खच्प्रकरणे गमेः सुप्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | भितंगमः | भित॑ंगमा हस्तिनी | विहायसो विह च Il २॥ विहायसो विह इत्ययमादेशो वन्कव्यः खच | विहंगमः ||

पा० ३. २, २८-४९.| ॥ व्याकरणय्रहाभोष्यपर || ९०३ wa fear tl 2 Il wa (ear व्तव्यः* | विहंगः |] Sail 2 il ड च विहायसो विह इत्ययमादेशे वन्तव्यः | विहगः1 ||

अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसवांनन्तेषु डः ॥ २.।२। ५८ ॥

डप्रकरणे सवैत्रपन्नयोरुषसंख्यानम्‌ [| ९ II डप्रकरणे स्ैत्रपत्तयोरुपसं स्यानं कतेव्यम्‌ | सवेत्रगः TTT: ||

उरसो लोपश्च Il २॥ उरसो छोपथ वक्तव्यः | उरगः || ` सुदुरोरधिकरणे ॥ ३ It सुदुरोरधिकरणे डो वक्तव्यः | सुगः TH Il निसो देशे ॥ % tl

निसो tat डो बन्तव्यः | निगेः | अपर आह | डप्रकरणे ऽन्येष्वपि दृयते || अन्थेऽवपि डे भवतीति वक्तव्य- म्‌ | ततः ङ्यगारगः | अश्रुते यावदन्नाय म्रामगः | ध्वंसते गुरुतल्पगः ||

आरिषि हनः ॥ २ । २। ५९. ॥

दारावाहनोऽणन्त्यस्य च टः संज्ञायाम्‌ ॥ ९॥ दारावुपपद आङ्तप्वोडन्तेरण्व क्तव्यो ऽन्त्यस्य च टो वक्तव्यः | रावीधाटस्ते

वनस्पतीनाम्‌ || चारौ वा ll ९॥

MATT आङूपु्व डन्तेरण्यक्तव्यो <न्त्यस्य च टो था वक्तव्यः | चार्वाघाटः चावोघातः ||

# ६.४, १४३. † ३.२. Yor.

१०४ | ॥ व्याकर्णमहाभाच्यय्‌ ॥ | [ म° ३, २. ९.

RAY समि च | ZI

RAFT सपूवा इन्तेरण्व्रक्तव्यो न्त्यस्य च टो वा वक्तव्यः | वणेसंघाटः वणेसंघातः | पदसंघाटः पदसंघातः ॥

लक्षणे जायापत्योष्टक्‌ ॥ ३. । २।५२ ॥

कथमिदं विन्नायते | रक्षणे कतैरीति | आहोस्वि्वक्षणवति कतेरीति | किं चातः | यदि विज्ञायते लक्षणे कतेरीति re जायाप्रस्तिलकारकः पतिध्री पाणिठेखेति जायाघ्नो ब्राह्मणः seat वृषठीति न सिध्यति | अथ विज्ञायते लक्ष णवति कतेरीति सिद्धं जायाघ्नो ब्राह्मणः पतिघ्नी वृषलीति जायात्रस्तिरकालकः पतिध्री पाणिरेखेति न सिध्यति || अस्तु ठक्षणे कतेरीति | कथं जायाघ्नो ब्राह्मणः पतिप्री वृषलीति | भकारे मत्वर्थीयः * | जायाघ्नो ऽस्मित्नस्तीति सोऽयं जायाघ्नः | पतिप्री वृषठीति न सिध्यति || अस्तु तर्हि लक्षणवति कतैरीति | कथं जायाघ्रस्ि- लकालकः पतिप्री पाणिलेखेति | भमनुष्यकतक इत्येवं भविष्यति! ||

अमनुष्यकवृके च ॥२. । २ । ५२. ॥

अप्राणिकतेक इति वक्तव्यम्‌ | इहं मा भूत्‌ | नगरघातो हस्ती || यद्प्राणि- कतेक इत्युच्यते Wat दाकुनिरिति न सिध्यति | अस्तु तद्येमनुष्यक्क ह्येव | कथं नगरधातो हस्ती | कृत्यल्युटो बहुलम्‌ | ३.३.१९३ | इत्येवमलराण्भवि- प्यति ||

पाणिघताडघौ शिखिनि ॥ २ । २ ।५५ ॥

राजघ उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ राजघ उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | राजघः ||

१ ५.२० १२७. † ३.२. ५३.

Wo २, २. ५२-५५|] ॥ ध्याकरणय्रहाभाष्यय्‌ ॥ oy

आब्यसुभगस्थूलपङितनग्नान्धप्रियेषु AIT कृञः करणे ख्युन्‌ ॥ २. । २।५४६. ॥

ख्युनि चिप्रतिषेधानर्थक्यं ल्युट्ख्युनोरविरीषात्‌ | ९ ॥

ख्युनि चिप्रतिषेधो ऽनथकः | किं कारणम्‌ | ल्युट्‌ ख्युनोरविोषात्‌ | ख्युना मुक्ते ल्युटा भवितव्यं * न चैवास्ति विहोषश्व्यन्त उपपदे ल्युटः ख्युनो वा | तदेव et स एव च स्वरः† || अयमस्ति विशेषः | ल्युटि सतीकारेण भवितव्यं ख्युनि सति न भवितव्यम्‌ | ख्युन्यपि सति भवितव्यम्‌ | एवं हि सौनागाः पठ- न्ति | नञ्जजीकक्छ्युस्तरुणवलुनानामुपसंख्यानमितिऽ || अयं तिं विदोषः | ख्युनि सति नित्यसमासेन भवितव्यमुपपदसमासो हि नित्यसमास इति4 | ल्युटि सति न भवितव्यम्‌ | ल्युद्यपि भवितव्यम्‌ | गतिसमासो ऽपि हि नित्यसमासश्व्यन्तं च गतिसंशै भवति ** || मुम तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः | ख्युनि सति मुमा भ- वित्य ल्युटि सति न माधितव्यम्‌ |

मुमर्थमिति चेन्नाव्ययत्वात्‌ ॥ ‰ Il

मुमथेमिति Ara | किं कारणम्‌ | अव्ययत्वात्‌ | अनन्थयस्य मुमुच्यते

ख्व्यन्तं चाव्ययसंज्ञम्‌1† || उत्तरां तुं ll २ ॥

उत्तरा तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः | Hat भुवः विष्णुच्खुकयौ [३.१.९५७] अच्वाविव्येव | अद्मीमविता || अथेदानीमनेन मुक्ते ताच्छीकिक हइष्णुज्विधीयते‡ सो अत्र कस्मान्न भवति | रूढिराम्दभकारास्ताच्छीठिका न च रूडिराब्दा गतिभि- विरोष्यन्ते | न दि भवति देवदत्तः प्रदेवदत्त इति ||

कतरि भुवः विष्णुच्ुकजो ॥ ३. । २ । ५.७ ॥

किमथे लिष्णजिकारादिः (क्रियते न क्ञुरिव्येवोच्येत | तत्रायमप्यथः स्वराथै- धकारोऽ$ न कर्तव्यो भवति || केनेदानीमिकारारित्वं क्रियते | -

PRR ९९७. 1† ६.९. ६५३ ; १९८७, | ४.९.९५. § ४.९.९५५ cot बृ २,२.९९. FE ९.४. BL; VA ९८. TT ६.२३. ६७ ; १,४.६९ ; ५६; ९,९, ३७. Tt २.२, ९३८. §§ ६.९, १५६३ ;, ३.९.२३, 14 अ

१०९ ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ || [ म०२., २.९.

इष्णु च हकारादित्वयुदात्तत्वात्कृतं भुवः | - भवतेरुदात्तस्वादिकारादित्वं भाविष्यति * || इदं तर्हि प्रयोजनम्‌ | ATs क्रियते त्न चर्तवै† कृते संदेहः स्याक्किङ्का (aaa | संदेहमात्रमेतद्वति सवसंदेहेषु चेदमुपति- छते व्याख्यानतो विश्ोषप्रतिपत्तिने हि संदेहादलक्षणमिति खिरिति व्याख्यास्यामः ॥ नजस्तु स्वरसिद्यर्थमिकारादित्वपिष्णुचः ॥ ९ ॥ et aft प्रयोजनं कृत्योकेष्णुच्ावोदयश [६.९.१६०] इत्येष स्वरो थथा स्यात्‌ || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | अयमपीटि कृते gal चेष्णुज्मविष्यति || न सिध्यति | रक्षणप्रतिपदोच्तयोः प्रतिपदोक्तस्थैषेति | अथवासिद्धं खल्वपि षत्वं षत्वस्यासिद्धस्वादिञ्ुजेव भवति || शव्णुच दकारादित्वयुदात्तत्वात्कृतं भुवः । TAY स्वरसिद्यथमिकारादित्वमिष्णुचः ॥ ९ ॥

स्यरोऽनुदके किन्‌ ॥ २. ।२।५८ ॥

किमर्थो नकारः | स्वराथः | भ्वितीव्याद्युरात्तस्व यथा स्यात्‌ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | एकाचोऽयं विधीयते तत्र नाथः स्वरार्थ नकारेणानुबन्धेन | धातुस्व- रेणैव सिडम्‌¶ || यस्त्नेकाच्‌ दधृगिति | वदथप्येतद्धषेर्िवैचनमन्तोदात्तत्वं च निपात्यत इति“ || विदोषणा्थस्तर्दि | क विदयोषणार्थनाथैः | verre कुः [८.९.६२] इति | कप्रत्ययस्य कुरिद्युच्यमाने देहः स्याक्क््ष प्रत्ययः RRA | संदेहमात्रमेतदङ्कवति सवसंदेहेषु वेदमुपतिष्ठकते व्याख्यानतो विशोषप्रतिपत्तिने हि संदेहादलक्षणमिति किप्रत्ययस्येति व्याख्यास्यामः ||

ऋविग्दधृक्स्ग्दिगुष्णिगञ्बुयुजिक्रुव्वां च ॥ २. । २1५९. ॥

दधृगिति किं निपात्यते |

धृषेर्दिवंचनमन्तौदात्तस्वं च ॥ ९ I धुषेिवचनमन्तोदा्तत्यै॑च निपास्थते ||

Pores, ¶ ८.४. ५५. | ८.२.५९. § ६१.१८५, बु ६.९, ९६२. *F ३.२. ५९५.

पा० ३. २. ५८-६९.] ॥ व्याकरणमहाभाष्य || ९०७

त्यदादिषु दृशो ऽनारोचने WT ॥ AIR । ६.० ॥

किमो अकारः | स्वरार्थः । भितीव्याद्युदाच्तस्वं यथा स्यात्‌ | तरैतदस्ति प्रयो- जनम्‌ | नकारेणाप्येष स्वरः सिद्धः || विेषणायस्तर्हि भविष्यति | क विदो- धणार्थैना्थः | कञ्क्ररनिति† | कन्करबिति gear याचितिका‡ अत्रापि प्रस- ज्येत || -

द्रोः समानान्ययोश्वोपसंख्यानम्‌ ॥ ९ II

Th समानान्ययोोपसंख्यानं करतैव्यम्‌ । सदृक्‌ ares | अन्यादृक्‌ अन्यादृराः4 |

कृदथीनुपपन्निस्तु ॥ 2 ॥ कृदथेस्तु नोपपद्यते | TH: कतेरि प्रामोति** || इवार्थे तु तदितः ॥ ३ ॥

सरसूद्रिषटुहदुहयुजविदमिदच्छिदनिनीराजामुपसगे ऽपि किप्‌ ॥२.।२।६१ ॥

सदादिषु सुग्ग्रहणम्‌ ॥ ९ Il सदादिषु खब्महणं कतेव्यम्‌ | होता वेदिषत्‌ | अतिथिदुरोणसत्‌ ॥ न तर्दी- दानीमुपसर्गे ऽपीति वक्तव्यम्‌ | वन्कष्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | ज्ञापकार्थम्‌ | किं ज्ञाप्यम्‌ | एतज्ज्ञापयत्याचार्यो ऽन्यत्र खम्महण उपसगेमहणं न भवतीति | किमेत- स्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | वदः श्प्यनुपसरममरहणं चोदितं†† तन्न वक्तव्यं भवति ||

# ६.९. ९९.७. TVA ९५. ‡ ४.४. २९. $ ६.३. ८०, थ्‌] ६.३. ५९. ++ ay. ६७. TT १.६. ९०६५.

९०८ ॥ ष्याकरणगहाभाष्यम्‌ ॥ [yo % VX,

अदोऽनने HoT च ॥ २. । २ । ६८-६९ ॥

किमयेमिदमुच्यते नादो srr इत्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | छन्दसी्येतदनु- वतैते भाषा्थो ऽयमारम्भः | पूषैस्मन्नेव योगे† छन्दोयहणं निवृत्तम्‌ | तच्चावरयं निवत्यैमामारित्येवमथंम्‌ || अत Tat पठति | अदोऽनन्ने क्र्येग्रहणं वासरूपनिवृच्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥ अदोऽनन्ने क्रव्येरहणं क्रियते वासरूपो मा भूदिति ||

a

मन्ते श्वेतवहोक्थरास्पुरोडाशो ण्विन्‌ ॥ ३. । २ LOL ॥

श्वेतवहादीनां डस्‌ ॥ ९ Il शेतवहादीनां डस्वक्तव्यः | श्वेतवा इन्द्रः || पदस्य च I 2 Il पदस्येति च वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | श्वेतवाहौ Brave: || किं भरयोजनम्‌। वथम्‌ । ३ ||

waar स्यात्‌ऽ || क्रियते धैथे निपातनम्‌ भवयाः Arar: पुरोडाश [८.२.६७] इति | आतथ वथम्‌ उक्यशस्दाब्दस्य सामान्येन शः सिद्धो न तस्य निपातनं क्रि- यते | तच्च वक्तव्यम्‌ | भवदयं तदक्तव्यं दीघोथेम्‌ | नैतदस्ति भरयोजनम्‌ | सिद्धमत दीरषैत्वमत्वसन्तस्य चाधातोः [ ६.४.९४ | इति | यत्र तेन न सिध्यति तदर्थम्‌ | क्ष च तेन न सिध्यति | संबुद्धौ | हे श्वेतवा इति || न तर्हीदानीं उस्वक्तव्यः | amere | किं प्रयोजनम्‌ | उस्वार्थम्‌¶ | श्वेतवोभ्याम्‌ Arar: ||

स्थःकच॥२।९।.अ७॥

किमथे स्थः कक्तिपावुष्येते न क्रिस्सिद्धोऽन्येभ्योंऽपि दृरयते | ३.२.१७८ | इति कथातोऽनुपसर्गे कः [३] इति | न सिध्यति | विदोषविहितः कः सामान्य-

+ १.२, ६३. Fara { १,२.९. § eran | ar. ary.

पा० ३. २. ६८८२. | ॥ व्याकरणगमरहाभाच्यय्‌ || ९०९,

विहितं ft वाधते | वासरूपेण किबपि भविष्यति || इदं af€ | treet: चौस्थाः। उक्तमेतच्दामि संज्ञायां धातुमहणं कृञ हेत्वादिषु टप्रतिषेधा्थमिति' | स यथैवाच्टं वाधव va कक्किपावपि बाधेत ||

सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छीव्ये ॥ २। २ । 9८ ॥

पीति वतेमाने पुनः greet किमथेम्‌ | अनुपसग ह्येवं तदमुत्‌ | हदं Sart यथा स्यात्‌ | प्रत्यासारिण्यः उदा्तारिण्यः || Pera साधुकारिण्युपसंस्यानम्‌ | ९ ॥ Mert साधुकारिण्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | साधुकारी साधुदायी ॥ बह्मणि वदः ॥ २ Il ब्रह्मणि aq उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | ब्रह्मवादिनो षदन्ति ||

AT ॥ २।२। ८० ॥ किमुदाहरणम्‌ | अश्राद्धभोजी | किं aon ys सो ऽ्राद्धमोजी | किं

भुर चातः | यदासावभ्राद्धं न भद्ध तदास्य ASTI: स्यात्‌ | तद्यथा | स्थायी यदा न तिष्ठति तदास्यं व्रतलोपो भवति || एवं तर्हि णिन्यन्तेन समासो भविष्यति | न TAT अश्राद्धभोजीति | नैवं शक्यम्‌ | स्वरे हि दोषः स्यात्‌ | अश्रादभो- ert? स्वरः प्रसज्येत अश्रादभोजीतिऽ चेष्यते || एवं तर्हि नग एवायं मुजि- प्रतिषेधवाचिनः आद्धदाब्देनासमथसमासः | न मोजी maces | स तद्यसम्थ- समासो वक्तव्यः | यद्यपि वक्तव्यो ऽथतैतर्दिं बहूनि प्रयोजनानि | कानि | ataz- यैपरयानि मुखानि | अपुनर्गेयाः शोकाः | अभ्राद्धमोजी ब्राह्मणः | उडनपुंसक-

स्य [९.१.४३] इति II

आत्ममाने खश्च ॥ २।२।८२ ॥

आत्ममहणं किमथैम्‌ | परमाने मा भूत्‌ | क्रियमाणे ऽप्यात्ममहणे परमाने FRR ९४५. † ३.२.४. ‡ ६.२.९. § ६.२. ६९९.

९९० ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ [भ०२. २. ९,

sate | किं कारणम्‌ | आत्मन इतीयं कतरे षष्ठी मान इत्यकारो भाषे* | स यदयेवात्मानं मन्यते थापि परमात्मन एवासौ मानो. भवति | नैष दोषः | आत्मन इति कर्मणि षष्ठीयम्‌ | कथम्‌ | कतैकमेणोः कृति [२.३.६९ | इति | ननु च arate वा एतेनैव विधीयते तत्र कुत एतत्कर्मेणि भविष्यति न पुनः Hata || एवं तर्हि

कर्मकर्तरि च ॥ ९॥

कमेकरतीरि चेति वक्तव्यम्‌ || Tale वक्तव्यम्‌ | न THAT | आतमन इति कमणि षषी | कथम्‌ | aged: कृतीति | ननु चोक्तं aerate वा एतेनैव विधीयते तत्र कुत एतत्कर्मणि भविष्यति न पुनः कतेरीति | आस्ममरहणसामथ्यी- त्कमेणि विज्ञास्यते || एवमपि क्मकरतृ्हणं कतेव्यं कमौपदिष्टो यग्यथा स्या- ष्टयन्मा भूदिति | कात्र Prat यको वा यनो वा | यकि सत्यन्तोदात्तव्वेन भवितव्यं ‡ दयनि सत्या्युदात्तत्वेन || craft सत्यन्तोदात्तवेनैव भवित- व्यम्‌ | कथम्‌ | खशाः स्वरः इयनः स्वरं वापिष्यते | सति शिष्टत्वाष्टयनः स्वरः mis | आचायेभ्वृत्तिज्ञोपयति सति शिष्टोऽपि विकरणस्वरः सावेधातुकस्वरं न वाधत इति यदयं तासे परस्य रसावैभातुकस्यानुदात्तत्व॑शास्ति¶ | लसार्वधा- सुक एतज्ज्ञापकं स्यात्‌ | नेत्याह | अविदेषेण श्ापकम्‌ ||

इति श्रीभगवत्पतस्जञकिषिरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य वीये पादे प्रथममाह्किकम्‌ ||

Fear ¶† २.९.६७. { २.९.६१. § ६.९० ९९७. १ ६.९, ९८६.

पा०३. २. ८४. | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ १९९

भूते ॥ २ । २।८४॥

मूत इत्युच्यते Hera | काके | न वै कालाधिकारोऽस्ति || एवं तर्हि धातोः [३.१.९१] इति वतेते धाती भूते | धातुर्वै शब्दो न च शाब्दस्य भूतमाव- ष्यद्ृतेमानतायां संमवोऽस्ि | शब्दे ऽसंभवादर्थे कायै विज्ञास्यते | कः पुनधो- त्वथेः | क्रिया | क्रियायां भतायाम्‌ ॥ यद्येवं

निष्ठायामितरेतराभरयत्वादपरसिदिः ॥ १॥

निष्ठायामितरेतराभ्रयत्वादपरसिद्धिः | केतरेतराञ्नयता | भूतकालेनायं शाब्देन निर्देशाः क्रियते निरदेशोत्तरकालं च भूतकालता* तदेतरितरेतराश्नयं भवति | इत- रेतरान्नयाणि च न प्रकल्पन्ते |

अव्ययनिर्देरास्सिद्धम्‌ tl २ Il

अव्ययवता शब्देन निर्देशः करिष्यते | अवतेमाने भविष्यतीति || स तद्यव्यय- वता शब्देन Pita: eer: | न करैव्यः | अव्ययमेष भूतेशम्दो Aer भवतोर्भठा | कथमव्ययत्वम्‌ | विभक्तिस्वरपतिरूपकाश्च निपाता भवन्तीति† निपातस॑ज्ञा नि- पातोऽष्ययमित्यव्ययसंज्ञा‡ || अथापि भवतेर्िष्ठा | एवमप्यव्ययमेव | कथम्‌ | न व्येतीत्यव्ययमिति | w पुनन व्येति | एतौ कालविदोषी वतैमानभविष्यन्तौ | स्वभावतो भूत एव वतेते || यदि तरं न व्येतीत्यव्ययं

न वा तदिधानस्यान्यत्राभावात्‌ || ३ II

न वा भूताधिकारेणाथेः | किं कारणम्‌ | तदिधानस्यान्यत्राभावात्‌ | येऽप्येत इत उत्तरं प्रत्ययाः शिष्यन्त एते ऽप्येतौ काठविहोषौ न वियन्ति वतैमानभविष्यन्ती | स्वभावत एव ते भूत एव वतेन्ते || अत Tat पठति | भूताधिकारस्य भरयोजनं कुमारघाती रीषंधाती आखुहा विडालः सुत्वानः

सुन्वन्तः सुषुपुषः अनेहाः अग्रिमादधानस्य ॥ ४ ॥

कुमारघाती हीषेषातीति भविष्यदहतेमानार्थो भूतनिवृ्यथः9 || आखुहा विडाल

इति भविष्यद्ृतेमानायेः | इतरथा हि ब्रह्मादिषु नियमजिषु ay निवतैकः

# ३.२, ९०२. † ६.४. ५७ ग... ‡ ९.६. ३७. § ३.२. ५९} ८६.

YAR ॥ व्याकरणय्रहाभोष्यम्‌ ॥ [| म० ३. २.२,

स्यात्‌* || Tart: खन्वन्तः | यक्चसंयोगे ङनिपलिषु कालेषु शातापवादो मा भूत्‌|| खषुपुषः | नजिङ्‌ सवैकालापवादो मा भूत्‌‡ || अनेहा इति वतेमानकार एव | अन्यत्रानाहन्ताऽ || आदधानस्य | कानचञानदताच्छील्यादिषु सवेकालापवादो मा भूत्‌ । अभ्रिमादधानस्य | भआदधानस्येव्येवान्यत्र¶ ||

AMT किप्‌ ॥ २। २। ८.9 ॥ किमथे ब्रह्मादिषु et: क्रिद्रिधीयते न क्रिपून्येभ्यो अपि Tat इत्येव सिद्धम्‌'* | ह्यादिषु हन्तेः किव्रचनं नियमार्थम्‌ ॥ ९ ॥ नियमार्थो ऽयमारम्भः | ब्रह्मादिष्वेव हन्तेः किन्यथा स्यात्‌ | किमविशेषेण | Were | उपपदविश्ेष एतस्मि विदोषे || अथ ब्रह्मादिषु हन्तेर्णिनिना1†1 भवि- तव्यम्‌ | न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | उभयतो नियमात्‌ | उभयतो नियमो ऽयम्‌ । ब्रह्मादिष्वेव हंन्तेः क्किव्भवति fara च ब्रह्मारिष्विति || तथा चोत्तरस्य वचनार्थः ॥ २ ॥

एवं च कृत्वोत्तरस्य योगस्य वचनाथे उपपन्नो भवति | बहलं छन्दसि [८८] इति | यो मातृहा पितृहा भ्रातृहा | न च भवति | अमित्रषातः{{ ||

कमेणीनिर्विंक्रियः ॥ २ । २।९२ ॥

कमणि कुत्सिते ॥ ९ ॥ कमणि कुस्सित इति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | धान्यविक्रायः{‡ ||

अन्येष्वपि FAT ॥ २।२।१.०१. ॥

अन्येभ्यो अपि दृरयत इति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | आखा उत्खा परिखा II

# ३.२. ७६; ८७. † ३.२.९०३; ९३२. { २.२. ९७२; ९०७, § ३.३.६.३.९. ९२३. J ३.२. ०६; ९२०. FR २.२. ७६. TH ३.२. ८६. TL २.२.६९.

Wo ३. २, ८७-१०२.] 1 व्याकरणमहामाष्वम्‌ " १९९३

निष्ठा ॥२।२।२१९०९॥

निष्टायाभितरेतराभ्रयत्वादपरसिहिः I] ९ ॥

निह्ायामितरेवराश्रयत्वादपरसिद्धिः | केवरेतराभ्रयता | सतोः Ware: wa" भवितव्यं संज्ञया च ्तच्छवतु भाग्येते वदेतदितरेतरान्नयं भवति | इबरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते ||

दर्वा क्तक्तवतुग्रहणम्‌ 11 ९ ॥

frat क्तक्तवतुग्रहणं कवेव्यं भवति | कत्त वतु भूते | क्तक्तवतू निष्ठेति |

यदि RETA क्तक्तवतू गृहीत्वा निष्टसंज्ञोच्येत्त 1 वैवं शक्यम्‌ | दृष्ट- yaaa स्यात्‌ १ िमिदा few: | तस्माचैवं छक्यम्‌ | न चेदेवं हिः कक्तवतु- महणं कनेव्यमितरेतराच्रये वा मवति |

वैष रोषः | इतरेतराभ्रयमात्रमेतदवति सवोणि चेतरेतराश्रयाण्येकस्वेन परि- इतानि सिड्धं तु नित्यञ्चब्दत्वारितिऽ | It तुल्यमन्थैरितरेवराश्रथेः | न हि संज्ञा fran |i एवे aie भाविनी संज्ञा विज्ञास्यते | तद्यथा | कथित्कचिचन्तुवायमा- रस्य सुस्व Wed वयेति | स परयति यदि शाटको न वातश्यो ऽथ वातव्यो च दाटकः शाटको वातव्यश्चेति विप्रतिषिद्धम्‌ | भाविनी खल्वस्य संज्ञाभिप्रेता | ख मन्ये वातव्यो यस्मिचुते शाटक warts | एवमिहापि तौ भूते काके भवतो ययोरभिनिवृ्तयोर्चिष्ठेव्येषा संज्ञा भविष्यति ||

आदिकमणि निष्ठा il ३॥

आदिकमेणि निष्ठा aca | प्रकृतः कटं देवद इति | किं पुवः कारणं च सिध्यति |

9 ९.९. २.६. ‡ ३२.५२.७१. ‡ ३.२. ९८७, § ९.१.९१. 495 दा

~ --~---- ~~ -~ ~~

९१४ ॥ व्याकःरगअहाभाच्वभ्‌ || [म० ३. २, २,

यदा भवन्त्यथ | 8 ll यद्वा भवन्त्या अँ भाष्यते | wha: कटं ace: । प्रकरोति ae देवदत्त इति Il न्याय्या स्वायपवर्गात्‌ ॥ ९ ॥ न्याय्या त्वेषा भूतकालता | कुतः | आद्यपवगोत्‌ | भदिरत्रापवृ्तः | एष च नाम न्याय्यो भूतकालो यत्र किंचिदपवृक्त Tea || वा चाद्यतन्याम्‌ Il & II बा चाद्यतन्यां भाष्यते. | प्रकृतः कटं देवदत्तः | प्ाकार्धीत्कटं देवदत्त इति ॥ किः शक्यन्त एते शब्दाः प्रयोक्तुमिस्यतो न्यास्यैषा yaar | नावदयं प्रयोगा- देव | क्रिया नामेयमत्यन्तापरिदृष्टानुमानगस्याराक्या पिण्डीभूता Paha यथा गर्भो निहितः । सासौ येन येन शब्देनाभिसंबध्यते तावति तावति परिखमाप्यते | तद्यथा | कथित्पाटलिपु्रं जिगयमिषुरेकमहगेत्वाहेदमव्य गतमिति | न च तावतास्व व्रजिक्रिया परिसमाप्रा भवति | यत्तु गतं तदभिसमीष्थेतत्पयुज्यत wre गवं भिति | एवमिहापि sept तदभिख मीश्थैतस्मयुज्यते प्रकृतः कटं देवदन्त इति | यदा हि वेगिकान्तः कटोऽभिसमीक्षिते भवति प्रकरोति कटमिव्येव वदा भषति ||

for: काबण्वा ॥ ३.।२।९१.०६ ॥

FET ॥ २, । ९ ।२.०.७ ॥

किमथ कानच्कछसोवौवचनं क्रियते | कानच्कसोर्वावचनं छन्दसि AS TAA |) ९ ॥

कानच्कसोवौवचनं क्रियते छन्दसि तिङो etary | छन्दसि तिङापि टृरयते | अहं सयैमृमयतो ददद | अहं area आततान |

न वानेन विहितस्यादेरवधनात्‌ ll ९ ॥ न वैतलसयोजनमस्ति | किं कारणम्‌ | अनेन” वरिहितस्यादेशावचनात्‌ | भस्त्वनेष

# ३.३. ९०५.

पा० ३, २. १०६१९०८] ॥ व्याकर्णमहामाच्यय्‌ || ars

विहितस्यादेदाः केनेदानीं छन्दसि विहितस्य Be: wero भधिष्यति | शन्दसि ल्‌- ङ्लङ्कलिटः[३.४.६ | हत्यनेन || षदेतद्कावचनं eq तावत्तान्याकिकम्‌ || भथ कित्करणं किमथे नासंयोगा्िदट्त्‌ [९. ९.९] इस्येव सिद्धम्‌ | किस्करणं संयो गान्ताथम्‌ ॥ ६ ॥ कित्करणं क्रियते संयोगान्तीयेम्‌ | संयोगान्ताः भयोजयन्ति | rer यदद धानस्य रोदसी | स्वमणवान्बहधानोँं अरम्णाः | अश्ेराभजिवामिति* || शन्दसौ aren | लिट्‌ च च्छन्दसि स्ावैधतुकमपि भवति | तत्र सौर्वधौतुकमपिन्डि- डधैतीति सिन््वादुपधाछोपो भविष्यति* | ऋकारान्तगुणपतिषेधायथै वा tl ४ ॥ ऋएकारान्तगुणप्रतिषेधाथ तर्दि कित्करणं कर्तव्यम्‌ | भयं लिदृकारान्तानां प्रति- बेभविषये गुण आरभ्यते‡ । स यथैवेह प्रतिषेधं वाधित्वा गुणो भवति Acq: Fe: एवमिहापि स्थात्‌ तिती्वान्‌ तितिराणः | पुनः कित्करणादतिवषिध्यते |

भाषीर्यां सदवसश्रुवः ॥ २.।२।९.०८ ॥ भाषायां सदादिभ्यो वा जिद्‌ | ९॥ मीषायां सदादिभ्यो था लिडधुक्तव्यः | किं प्रयोजनम्‌ | तद्विषये gat ऽनिवृच्यथंम्‌ ॥ २ ॥ तस्य लिटो विषये ger ऽनिवृत्तियेथा स्यात्‌ऽ | उषसेदिवान्कौत्सः पाणिनिम्‌ | उपासदत्‌ || अर्नेद्यतनपरीक्षयोश्च ।। ३ ॥ अनद्यतनपरोक्षयो् वा BET: | उपतेदिवान्वौत्सः पाणिनिम्‌ | उधा- सीदत्‌ | उपससाद Il अपवादविपतिषेधादधि तयोर्भावः ॥ ४ tt शपथादविप्रतिषेधादि तौ स्याताम्‌ | कौ | रङ्दौ¶ |

क ६.४.२४. Tvs ‡ ७.४.९९, $ १.२. ९९०. ¶ २.२. १९९; १९५,

१९६ ॥ व्याकरगयहाथोष्यम 1 [म०९.२. २.

तस्य Harta नित्यम्‌ । ९ ॥

ससय लिटो भाषायां कदरपरोक्षे नित्यमिति वक्तष्यम्‌ || अपरोक्षम्रहणेन नार्थः | वस्य कड््नित्यमिव्येव | Rarer किटः परोक्षे श्रवर्णे भविष्यति | wes किद्‌ [९९९] Fears II

तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ । न वक्तव्यम्‌ } अनुवृत्तिः करिष्यते | भाषायां सदादिभ्यो वा किद्भवति लिट्च कृभेवति | ततो कङ्‌ [९९०] | oe भवति मृते काके भाषायां सदादिभ्यो वा लिङ्भवति लिट्च aerate | ततं ऽनद्यतने लङ्‌ [९.१९] | भनद्यतने मूते काले oF भवति भाषायां सदादिभ्यो at लिदूमवरति लिट क खभवति | परोक्षे लिड्भवति* भाषायां सदारिभ्यों वा किड्भवति लिट wa- मवति || तत्रायमप्यथस्तस्य करपरोक्ते निस्यमिव्येतत्न वच्तव्यं भवति jh

उपेर्थिवाननाश्वाननूुचानश्च ॥ २। २।१.०९. ॥

किमथेमुपेयिवानिति निपातने क्रियते | उपेयुषि निफतनमिडथेम्‌, | उपेयुषि निपातनं क्रियत इडथम्‌ | इद्यथा स्यात्‌ || नैवदसि प्रयोजनम्‌ । सिद्धो अेड्स्वे- काजादुलाम्‌ [७.०.६७] इति । द्विवेचने कृते नेकाच्त्वान्न प्रामोति | इदमिह संप्रधायैम्‌ | द्विर्वचनं क्रियतामिंडिति किमत्र weer | परत्वादिडगमः | निर्य Resa कृते SHS प्राप्रोत्यकृतेपे प्रामोति | gett नित्यः | कृते ऽपि दिवेचन Heat च प्राम त्यकृते ऽपि प्रामोति । .नत्रैकादेशः प्रामोति | किं कारणम्‌ | दीषै इणः किति [७.४.६९ इति दीरषस्वेन वाध्यते | तदेतदुपेयुषि निपातनमिडथे क्रियते ॥

उपेयुषि निपातनमिडर्थमिति वेदजादावतिपरसङ्गः ॥ ९ ॥ उपेयुषि निपातनमिडथमिति चेदजादाविषो अतिप्रसङ्को भवति | उपेयुषा खपेयुषे उपेयुषः STATA LI एकादिष्टस्यैयभावारथे तु ॥ 2 ॥ एकादिष्टष्येय्भावाथ तु निपातनं क्रियते | एकादिष्टस्यः हैयित्येतदर्प निपात्यते Ik

aq चोक्तं Tate: mane किं कारणम्‌ Ga इणः कितीति दीषेत्वेन बाध्यत इति । ताद्धे ग खषटूच्यते | न हि दीधैत्वमेकादेशं वाधते | कस्तर्दि वाधते | यणा-

= ३.२. AUS. tT ६.९.८, { ६.९. Yor,

पा० २, २. १०९-९९०.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ १९७

देद्यः* । स चापि क वाधते | यत्रास्य निमित्तमस्ति | यत्र हि निमित्तं नास्ति निष्यति- LAT कादेदाः | व्यञ्जने यणादेदायं वा ll ३ ॥ अथवा ITT एव यणादेद्यो निपात्यते | यणादेशे कृत एकाच इतीट्‌ विद्धो भवति ॥ अपर आह | नोपेयिवान्निपात्यो दििवेचनादिडूविष्यति परत्वात्‌ । दिवे चनं क्रियतामिडितीड्ुविष्यति विरतिदेधेन || इहापि तर्हि दिवेचनादिद्‌ स्यात्‌ निमिदहान्‌ चिच्छिद्वानिति | अन्येषामेकाचां दिवंचनं नित्यमित्याहः ॥ ९ ॥ अन्येषामेकाचां Met दिवेचनम्‌ | कृते ऽपीटि पराभोत्यकृतेऽपि प्रामोति ॥ ` अस्य gate च नित्यो rat च न विहन्यते ह्यस्य | शस्य gate चैव नित्यो rat च II दिर्वचने चेकाच््वात्‌ raat च कृत एकाज्भमवति | कथम्‌ | एकादेशे कृते ॥ तस्मादिङ्ाधते दिवम्‌ ॥ २॥ तस्मारिड्‌ erat वाधते | अनूचानः कर्तरि IV Il भनुचानः कतेरीति वक्तव्यम्‌ | भनुक्तवाननूचानः | अनूक्तमिव्येवान्यत्र | नोपेयिवान्निपात्यो द्विर्वचनारिड्विष्यति परत्वात्‌ | भन्येषमिकाचां दिवेचन॑ नित्यमित्याहुः ॥ ९ ॥ अस्य gate च नित्यो Raat च न विहन्यते द्यस्य | दिवंचने चेकास्त्वात्तस्मादिदाधते दित्वम्‌ ॥ २॥

लुङ्‌ ॥ २,।९।१९ ० ॥

दङ्टृटीरपवादभसङ्गो भूतभविष्यतीरविरोषवचनात्‌ ॥ ९ ॥ हुङ्कटोरपवादः safe | अगमाम घोषान्‌ अपाम पयः अहायिष्महि पती-

# ay. ८१,

ALE ॥ व्याकर्यपहाभाष्वय्‌ ॥ { भण०३. २. २.

कतृणेषु | गमिष्यामो धोषान्‌ पास्यामः पयः दीयिष्वाभहे पृतीकतुणेषु | किं का- रणम्‌ | भूतभविष्यतोरविदोषवचनात्‌ | भूतभधिष्यतोरविरोषेणेतौ ati चुद्- aa” तयोर्विशेषविदिक्षी उङ्युटाबपेवौरौ पार्पुतेः+ ॥

न वापधादस्य निभित्ताभावादनयंतंनै हि तयोविधानम्‌ i 2 |

न वैष दोषः | किं कारणम्‌ | अपवादस्य निमि्ताभावात्‌ | नात्रापधादस्य निमित्तमस्ति | कि कारणम्‌ | अनद्यतने हि तयोधिधानम्‌ | अन्ते हि तौ वि- Hat लङ्लुटौ नं चाच्रान्तनः कालो विवक्षितः | कं ae | मृतकालसामान्यं भविष्यत्काङसामोन्यं च ॥ waht तावदत्रैतच्छकष्यते वक्तु गमिष्यामो वोषान्‌ षा- स्यामः पयः शायिष्यामहे पूतीकतृणेष्िति यज्रैतचच श्षायते | किभ्‌ } कदेति | इ तु कथम्‌ अगमाम धोषाभ्‌ अभीमं षयः अदीपिष्महि पुतीकंतणेष्मिति यत्रैतचधिशौतं भवत्यंमुष्मिश्च्हनि गतमिति | अन्रापि न वौपवादस्य निभित्ताभावादेन्यतने टि तयोर्विधानमिस्थेषे | कथं पुनः संतो नामाविषल्ता स्मात्‌ | संतो Saran भवति | तथा | अलोभिकेडका | अनुदरा कन्येति | arene aan भवेति | Taw | समुद्रः कुण्डिका | fear afferatate ||

TAG SAAT || ३ ॥। वसेर्ठुडात्रिषोे वक्तव्यः | न्याय्ये regent raat कथित्क॑विस्पृष्छति क भवानुषित इति | स नाह | भमुत्राधातस्समिति | अमुत्रावसमिति ante Il जागरणसंततौ ॥ ४ ॥

जागरणसंततानिति वक्तव्यम्‌ | मो दि मुहतेभात्रमपि स्वपिति संत्रामु्ावसमि- त्येव भवितव्यम्‌ ॥

अनेदतेने ङ ॥ ARIAL

अनद्यतन इति बह्रीहिनिदेशो ऽथ हवी भ्भुस्महीति ॥ ९ ॥ शनधंतन ईति बहुव्रीहिनिरदेशेः कर्तव्वैः | अ्विंशजानाद्तने Srey इति | कि प्रयोजनम्‌ | भथ at ज्मुश्महीति | अद्य च धथानुरेमदीति व्यामिश्रे तुञ्वः

वायि भि दध छिना नोभा भोणििेषिकणकनिषयनिकर्ेि

* QR. ९३. T RR AULA; VA. ६५. ३.२, ९९०.

Te ३, २. ९२१९-९१५.] ॥ व्वाकरनप्रहाभाच्यय ॥ ALLS

यथा स्यात्‌ || aera ऽपि लङ्‌ भ्रामोति नः eer ऽद्यत्तनो विद्यते | अद्यतने ऽप्यशतनो वियते | कथम्‌ | व्यपदेरिचद्धावेन ||

परोक्षे च लोकविज्ञाते प्रयोकृदेदानविषये । 2 Il परोक्षे च लोकाविज्ञति प्रयोक्तुदेदोनविषये TEA: | serra: साकेतम्‌ । ` werner मध्यमिकाम्‌ || परोक्त इति किमर्थम्‌ | खदगादादित्थः | लोकथिज्ञात इति किमयम्‌ | चकार कटं देवदत्तः | प्रयोकषुईदोनधिषय इति किमथेम्‌ | जघान कंसं किल वाद्धदेवः ||

विभाषा साका ॥ २,। २।११४॥

किमुदादर्णम्‌ | अभिजानासि देवदत्त करमीरान्गमिभ्यामस्त्र सक्तृन्पा - स्यामः | अभिजानासि देवदन्ल कदमीरामगच्डछाम तत्र सक्ूनपिबाम || TAs षर माकाङ्तीपि Grae स्यात्परं तु कथं साकङ्कम्‌ | परमपि MHA | कथम्‌ | भस्स्वस्मिचाकाङधेस्यतः साकाङ्म्‌ ||

विभाषा arate arr ॥ ९ ॥

परोक्षे छिद्‌ ॥ २।२।११५॥

परोक्ष ह्युच्यते किं परोक्षं नाम | TORT: परोक्षम्‌ | अलि पुनः किम्‌ । अ- शओोतेरयमौणादिकः करणसाधनः सिप्रस्ययः | अश्यते Hes || ययेवं षरा- क्षमिति प्राप्रोति | Ae दोषः |

परोभावः परस्यान्ते परोसे किरि दृद्यताय्‌ | परदाम्दस्याक्षदाब्द उत्तरपदे परोभावो वक्तव्यः ||

Re ॥ व्याकर्ग्हामोष्यय्‌ ॥ [wo ३.२.१२.

उत्व वादेः परादक्ष्णः अथवा परदाभ्दादुत्तरस्याक्षिशब्दस्योत्वं वक्तव्यम्‌ || fad वास्मान्निपातनात्‌ ॥

अथवा निपातनादेव सिद्धे पर्क्षे लिडिति II

कस्मिन्पुनः THA | काले | न वे कालाधिकारो ऽस्ति | एव॑ तर्हि धातोः[२.९.९९] इति वतेते धातौ परोक्ते | धातुर्वै शाब्दो न च शब्दस्य प्रस्यक्षपरो्षतायां संभवो ऽस्ति | at ऽसंभवादर्थ काये धिज्ञास्यते। परोक्षे धाती Te धास्वथे इति | कः पुनधौस्व्थः | क्रिया | क्रियायां परोक्लायाम्‌ || wart at ऽपचदित्यत्रापि चिद्‌ प्रा- ओति | किं कारणम्‌ | क्रिया नामेयमत्यन्तापरिदृष्टानुमाःनगम्याराक्या पिण्डीभूता Acar यथा गौ निङुठिवः | एवं तर्द साधनेषु Tey || साधनेषु च भवतः कः संप्रत्ययः | यदि ताव्रहुगसमुदायः साधनं साधनमप्यनुमानमम्यम्‌ | अथान्य- बुणेभ्यः साधनं भवति प्रस्यक्षपरोक्षतायां संभवः || अथ यदानेन रथ्यायां तण्डुलो- दकं दृष्टं कथं तत्र भवितव्यम्‌ | यदि तावत्साधनेषु way पपाचेति भवितव्यम्‌ | भवन्ति हि तस्य साधनानि Want | अथ य एते क्रियाकृता विशेषाशीत्काराः फूत्काराथचैति तेषु way | एवमपि पपाचेति भवितव्यम्‌ ॥

कथं जातीयकं पुनः परोक्ष नाम | केचित्तावदाहृवेषैशतवृत्तं परोक्षमिति | अपर आहः कटान्तारितं परोक्षमिति | अपर आहृव्येहवृत्तं च्यहवृत्तं चेति || aa- ara न frat | इप्रमत्तयोरुत्तम इति वन्तव्यम्‌ | उपरोऽहं किल विलाप | मत्तो st fe विललाप | amt न्वहं किल विललाप | मत्तो न्वहं किठ विल- लाप | अथवा भवति वै कथिज्जा्रदपि वतमानं कालं नोपलमते | तद्यथा | वैया- करणानां शाकटायनो रथमा आसीनः शकटङ्नाथे यान्तं नोपेभे | किं पुनः कारणे जाग्रदपि aaa कारं नोपलभते | मनसा संयुक्तनीन्त्रियाण्युपलब्पौ कारणानि भवन्ति मनसोऽसांनिध्यात्‌ ||

परोक्षे लिडत्यन्तापहवे च Il ९ ॥ we Rewer चेति वक्तव्यम्‌ | नो atari नो कलिगाञ्जगाम न कारिसोमं wat न दावैजस्य प्रतिजमाह को मे मनुष्यः प्रहरेदृपाय ॥ परोभावः परस्थाने परोक्षे लिटि दृद्यताम्‌ | उत्वं वादेः परादक्ष्णः सिद्धं वास्मानिपातनात्‌ ॥

पार ३, २, १२८. ॥ ष्याकरणमरहाभाष्यय ॥ ९२९

लट्‌ स्मे ॥२।२।११८ ॥ `

स्मपुरा भूतमात्रे न स्मपुराद्यतने Il ९ Il स्मपुरा भूतमात्रे न स्मपुराद्यतन इति वक्तव्यम्‌ | किमयं स्मादिविधिः पुरा- न्तो* ऽविरोषेण भूतमात्रे भवति तत्र वक्तव्यं स्मलस्तणः1 .पुरालक्षणशाद्यतने न भवत इति | आहोसिित्स्मलक्षणः पुरालक्षण्ाविदोषेण भूतमात्रे भवत इति TT स्माद्यथं ज स्मपुराद्यततन इति वक्तव्यम्‌ | किं चातः | स्मारिविधिः पुरान्तो यद्यविद्रोषेण कि कृतं भवति | न स्मपुराद्यतन हति ब्रुवता कात्यायनेनेह ॥ ९ ॥ स्मादिविधिः पुरान्तो यद्यविोषेण भवति किँ वात्तिककारः प्रतिषेधेन करोति चे स्मपुराद्यतनं इति || अनुवृत्तिरनद्यतनस्य कट्‌ स्म इति तेत्र नास्ति नञकायेम्‌ | लट्‌ स्म इत्यत्रानद्यतन‡ इत्येतदनुवर्विष्यते || अपरोक्षानद्यतनो ननो च नन्वोश्व विनिवृत्तो ॥ २॥ न पुरातन इति भवेदेतद्राच्यं तत्रैतावद-क्तव्यं' स्यान्न पुराद्यतन इति || तत्र चापि उङ्हणम्‌ | तत्र चापि seen ज्ञापके न पुरारक्षणो saat भवतीति || अथ बुद्धिरविरोषात्स्मपुरा हेतू अथ बुद्धिरियमविदचेषेण स्मपुरा हेत्‌ इति | तत्र चापि ay भूयः ॥ २३॥ ater चेत्येष* प्राक्युरिसंशब्दनादविनिवृत्तः। सवेत्रानद्यतनस्तथा सति नजा किमिह कायेम्‌ ॥ ४ ॥ स्मादावपरोक्षे चेत्यकार्यमिति शाक्यमेतदापि विदि | वाक्यं हि निवर्तयितुं veer इति1† क्र स्म इत्यत्र ॥ ५॥

+ ३.२. ९९८-१२२. † PRA ९१९०; १२२. { २.२.१५९. 6 २.२. ९२०३१२९. J २.२. १२२. FE ३ २. २१९. Tt २.२. Ws. 16 श्ना,

९२२ ॥ व्याकरणमहमभिष्यम्‌ ॥ ` [ म०३.२.२.

स्यादेषा तव बदिः स्मलक्चणेऽप्येवभेव सिद्धमिति | लट स्म शति WASNT पराथं तु ॥ ६॥

दवं TE MIATA: स्मलक्षणः पुरालक्षणथानद्यतने भवत इति ||

ननी पृष्टप्रतिवचने ॥ २,।२।१२० ॥

ननौ पृष्टप्रतिवचन cate क्रियासमापेर्विवस्षितत्वात्‌ | ९ ॥

ननौ प्ृष्टप्रतिवचन हइत्यरिष्यो लद्‌ । किं कारणम्‌ | क्रियासमापोर्विवस्ित- त्वात्‌ | क्रियाया अलत्रासमाशरविवस्तिता | एष नाम न्याय्यो वतेमानः कालो यत्र क्रियाया भसमाप्निभेवति तश्र वतमाने wz [३.२.१२३ | इत्येव सिद्धम्‌ || यदि वतैमाने रडित्येव लड्वति हातृशानचौ AAT | इष्येते BEATA | ननु मां gard पय | ननु मां Hatt परयेति ॥

पुरि SE WH ॥२।२।१२२॥

हराभ्वद्यां पुरा ॥ ९ ॥ हदा्चलक्षणाद्युरालक्षणो भवति विप्रतिषेधेन | ददाश्हयक्षणस्यावकाडाः† | इति शकरोत्‌ इति ह चकार | शश्वदकरोत्‌ शश्वचकार | पुरालक्षणस्यावकााः | रथेना पुरा याति | रथेनायं पुरायासीत्‌ | हहोभयं mois | रथेन ह शश्वत्पुरा याति | स्थेन ह शश्वत्पुरायासीत्‌ | पुरालक्षणो भवति विप्रतिषेधेन ||

स्मः स्वेभ्यो विप्रतिषेधेन | २ I

* ३.२. ९२४. Ff ३०२. ९१६. ,. T २.२. १९८; ९९९.

पा० २.२. १९२०-९२३.| ॥ व्याकर्णमहाभाष्यय्‌ ॥ १२३

वतेमाने कट्‌ ॥ २। २।१.२३. ॥

परवृत्तस्याविरामे शिष्या भवन्त्यवतैमानस्वात्‌ ll ९ ॥

न्याय्या त्वारम्भानपवगात्‌ ॥ ३ ॥

न्याय्या त्वेषा वतैमानकारता | कुतः | आरम्भानपवगौत्‌ | आरम्भो ऽरा- नपवृक्तः | एष नाम न्याय्यो वतमानः कालो यत्रारम्भो ऽनपवृक्तः ॥

अस्ति च मुक्तसंदाये विरामः ॥ ४ ॥ य॑ खल्वपि भवान्मुक्तसं शयं वतमानं कालं न्याय्यं मन्यते भुङ्के देवदत्त इति ` तेनैतत्तुल्यम्‌ | सोऽपि ह्यवदयं भुख्छनानो हसति वा जल्पति वा पानीयं वा पिबति । यद्यत्र युक्ता वतेमानकालता इृदयत इहापि युक्ता इरयताम्‌ ॥

सन्ति च कार्विभागाः ॥ ¢ Il

सन्ति खल्वपि कालविभागाः | तिष्ठन्ति पवेताः | स्थास्यन्ति पर्वताः | तस्थुः पयैता इति | किं शक्यन्त एते शाब्दाः प्रयोक्तुमित्यतः सन्ति कालविभागाः | नावदयं प्रयोगादेव | इह भूतभाविष्यदृतेमानानां राज्ञां याः क्रियास्तास्तिष्ठतेरधिकरण- म्‌ | इह तावत्तिष्ठन्ति पवैता इति संप्रति ये राजानस्तेषां याः क्रियास्ताछ्च वते- माना | स्थास्यन्ति पवता इतीत उत्तरं ये राजानो भविष्यन्ति तेषां याः क्रियास्ताख भविष्यन्तीषु | तस्थुः पवेता इतीह ये राजानो बभूवुस्तेषां याः क्रियास्ताड़ भृताञ ॥

अपर आह | नास्ति वतेमानः काठ इति | अपि चात्र छोकानुदाहरन्ति |

न वर्तेते THAT पास्यते न स्यन्दन्ते सरितः सागराय |

Reese लोको न विचेष्टितास्ति यो ह्येवं परयति सो ऽप्यनन्धः ||

९२४ ॥ व्याकरणयमहाभाष्यम्‌ tt [Wo ३.,२.२.

मीमांसको मन्यमानो युवा मेधाविसंमतः | काकं स्मेहानुष्च्छति किं ते पतितलक्षणम्‌ || अनागते न पतसि अतिक्रान्ते च काक न | यदि संप्रति पतसि सर्वो लोकः पतत्ययम्‌ II हिमवानपि गच्छति || अनागतमतिक्रान्तं वतेमानमिति ्रयम्‌ | सर्वत्र च गतिनास्ति गच्छतीति किमुच्यते || क्रियाप्रवृत्तौ यो हेतुस्तदथे यद्िचेष्टितम्‌ | TST ale गच्छतीत्यविचारयन्‌ || ` अपर आह | afer वतमानः are इति | आदित्यगतिवच्चोपलमभ्यते | अपि चात्र सलीकमुदाहरन्ति | विसस्य वाला इव दद्यमाना न लश्यते विकृतिः संनिपाते | अस्तीति तां वेदयन्ते त्रिभावाः aeat हि भावो स्नुमितेन गम्यः || इति श्रीभगवत्पतच्ञटिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीवे पादे हितीयमाल्निकम्‌ ॥

पा०३, % ९२४. ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ९५५

र्टः शातृशानचावग्रथमासमानापिकरणे ॥२।२।१.२४॥ लस्याप्रथमासमानाधिकरणेनायोगादादेशानुपपक्तिर्यथान्यत्र ॥ ९ ॥

लस्याप्रथमासमानाधिकरणेनायोगादादे शयोरनुपपत्तियेथान्यत्र | तद्यथा | अन्य- चापि लस्याप्रथमासमानाधिकरणेन योगो न भवति | कान्यत्र | लङि | भपच- दोदनं देवदत्त इति ||

योग इति चेदन्यतच्रापि योगः स्यात्‌ ॥ 2 ॥

अथ मतमेतद्धवति योग इत्यन्यत्रापि योगः स्यात्‌ | कान्यत्र | ofS | भपच- दोदनं देवदत्त इति ||

न कचिग्योग इति कृत्वातः स्वैत्र योगेन भवितव्यं क्रचिहायोग इति कृत्वा सर्वत्रायोगेन | तद्यथा | समानमीहमानानां चाधीयानानां च केचिदर्थर्यज्यन्ते ऽपरे न | न चेदानीं aerate: सर्वैरथेवद्धिः शक्यं भवितुं कथिद्वानथैक इति स्वैरनथेकैः । तत्र किमस्माभिः शक्यं क्म्‌ | यष्ठटो अथमासमानाधिकरणेन योगो भवति लड न स्वाभाविकमेतत्‌ || अथवादेदे सामानाधिकरण्यं दृष्टानुमानादन्तव्यं प्रकृतेरपि सामानाधिकरण्यं भवतीति | तद्यथा | धूमं दृष्टाभ्रिर रेति गम्यते ज्रिविष्ट- न्धकं दृष्टा परिव्राजक इति ॥ विषम उपन्यासः | प्रत्यक्षस्तेनाप्िधूमयोरमिसंबन्धः कृतो भवति त्रिविष्टब्धकपरिव्राजकयो्च | स॒तद्िदेशस्थमपि दृष्टा जानात्यभिरत्र परित्राजकोऽत्रेति || भवति तै प्रस्यक्षादप्यनुमानबरीयस्त्वम्‌ | तद्यथा | अलात- चक्रं परत्यक दृदयते ऽनुमानाच्च गम्यते नैतदस्तीति || कस्यचित्खल्वपि सकृल्कृ- तो अभिसंबन्धो ऽत्यन्ताय कृतो भवति | त्यथा | वृक्षपणेयोरयं वृक्ष इदं पणैमिति | स तद्विदेरास्थमपि दृष्ट्रा जानाति qed पणेमिति ||

कि पुनरयं पयुदासो यदन्यत्रथमासमानाधिकरणादिति | आहोखित्पसज्यप्रति- वेधः प्रथमासमानाधिकरणे नेति | कथात्र विदोषः |

लटः शतृदानचावप्रथमासमानाधिकरण इति चेत्प्रत्ययोत्तरपदयो- रुपसंख्यानम्‌ ॥ ३ ॥ | लट; इातृशानचावप्रथमासमानाधिकरण इति चेलत्ययोत्तरपदयोरुपसं स्यानं

९२६ ॥ व्याकरणयमहाभाष्यम्‌ ॥ | म०३.२. ३,

कतेव्यम्‌ | arta: पाचतः* | कुर्वदक्तिः tate: कु वौणभक्तिः परचमानभक्तिः। || भस्तु तर्हि प्रसज्यप्रतिषेधः प्रथमासरमानाधिकरणे नेति | पथमापमरतिषेध उत्तरपद आदेदानुपपत्तिः ॥ ४ I प्रथमाप्रतिषेध उत्तरपद आदेदहायोरनुपपत्तिः | कुर्वती चासौ भक्तिथ waa: पचद्गक्तिः कु वोणभक्तिः पचमानभक्तिरिति || ये चाप्येते समानाधिकरणवृत्तयस्त- दितास्तत्र TTA न Ae: | FANT: पचन्तरः कुवौणतरः पचमानतरः | HITT TART: कुवोणरूपः परचमानरूपः | कु वैत्कल्पः पचत्कल्पः कुबोणकल्पः पचमानकल्प इति || सिद्धं तु प्रत्ययोत्तरपदयोश्ेति वचनात्‌ ॥ ^ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | प्रत्ययोत्तरपदयोश्च दातृशानची भवत इति वक्तव्यम्‌ | तवर प्रत्यथस्यदेरानिमित्तत्वादप्रसिद्धिः Il £ ॥ तत्र प्रत्ययस्यादेशानिमित्त्वादप्रसिद्धिः | आदेशानिमित्तः प्रत्ययः प्रत्ययनिभि- तश्चादेशास्तदेतदितरेतराभ्रयं भवति | इतरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते || उत्तरपदस्य च सुबन्तनिमित्तत्वाच्डातृरानचोरमरसिदिः ॥ ७ Il उत्तरपदस्य च छबन्तनिमित्तत्वाच्दात॒शानचोरम्रसिदधिः | उत्तरपदनिमित्तः खुष्डबन्तनिमिन्तं चोत्तरपदं तदेतदितरेतरान्रयं भवति | इतरेतरान्नरयाणि चन प्रकल्पन्ते || न वा ककारस्य कृत्वास्प्रातिपदिकत्वं तदाश्रयं प्रत्ययविधानम्‌ ॥ ८ Il न वैष दोषः | किं कारणम्‌ | ककारस्य कृच््वातपातिषदिकत्वम्‌ | ककारः कृतकृ त्पातिपदिकमिति प्रातिपदिकसंज्ञा | तदाभ्रय॑ प्रत्ययविधानम्‌ | प्रातिपदिका- श्रया स्वाद्युखपत्तिभेविष्यतिः || तिङ्देरास्सुवबुत्यत्तिः ॥ ९।। तिङादेदाः क्रियतां इबुत्पत्तिरिति परस्वास्छवुत्पत्तिभविष्यति> ||

तस्मादुत्तरपदप्रसिदिः ॥ Xo II Tega प्रसिद्धमुन्तरपदे प्रसिद्ध उत्तरपद इति erat भविष्यतः || हापि तरिं तिडदेशास्छवबुत्पत्तिः स्यात्‌ पचति पठतीति | अस्त्यत्र विदोषः |

a: ४.९, ९३. T २,२.९८. ‡ ९.९. ५३; ९.२. ४६. ४.९.२. $ ६.४. ७८; ४.६.२.

पा० ३.२.१२६. ॥ व्यकरणपहाभाष्यय्‌ ॥ Aas

नित्योऽत्र freee: | उत्पन्ने ऽपि aft प्राभोत्यनुत्पत्चे ऽपि प्रामोति । नित्यत्वा- ey कृते ager भविष्यति || इहापि तर्हिं नित्यत्वात्तिडादेशः स्यात्‌ alate: पचद्क्तिः पचमानभक्तिरिति | अस्त्यत्र विदोषः | हातृदानचौ तिङ- पवादौ ती चात्र निमिन्तवन्ती न चापवादविषय उत्सर्गो ऽभिनिविद्ाते | पूव a वादा अभिनिविशचन्ते पथादुत्सगौः । प्रकल्प्य वापवादविषयै तत उत्सर्गो ऽभिनिवि- राते | न aga कदाचित्तिङ्‌ भवति | अपवादौ रातृशानचौ प्रतीक्षते ||

तदेतत्क सिख भवति | यत्र सामान्यादुत्पत्तिः | यत्र हि विदोषादत इञ्‌ [४.९.९९] इतीतरेतराश्रयमेव तत्र भवति | वीक्षमाणस्यापत्यं वैक्षमाणिरिति | इह च TATA age: | पचतितराम्‌ जल्पतितराम्‌ पचतिरूपम्‌ जल्पतिरूपम्‌ पचतिकल्पम्‌ जल्पतिकल्पम्‌ Tala पठतीति || तदेतत्कथं कृत्वा सिद्ध भवति |

शतृशानचो यदि जटी वा |

यरि लटः We वा भवतो व्यवस्थितविभाषा च | तेनेह च भविष्यतः alae: पाचतः कु्वद्क्तिः Tax: पचमानभक्तिः FIAT: THAT: पचमा- नतरः HALT: TILT: पचमानरूपः कु्वैत्कल्पः THT: पचमानकेल्पः पचन्‌ पठन्निति Tse: रातृशानची | इह च न भविष्यतः पचतितराम्‌ जल्पतितराम्‌ पचतिरूपम्‌ जल्पतिरूपम्‌ पचतिकल्पम्‌ जल्पतिकल्पम्‌ पचति पठतीति च लटः शतु- art || तत्तर्हि वावचन कतंव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | भरकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | नन्वोधिभाषा [२.२.९२१ | इति | यदि तदनुवतेते वतमाने रट्‌ [९२३ | इति लडपि विभाषा sme | संबन्धमनुवर्विष्यते | नन्वोर्विभाषा | पुरि लुङ्‌ चास्मे [९२१२] वि- भाषा | वतमाने लट्‌ पुरि लुङ्‌ चास्मे विभाषा | ve: शातृद्यानचौ विभाषा | पुरि लुड्‌ चास्म इति निवृत्तम्‌ || न तर्हीदानीमप्रथमासमानाधिकरण इति THT | वक्तव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | नित्यार्थम्‌ | अप्रथमासमानाधिकरणे नित्यौ यथा स्यातामिति | क तर्हदिानीं विभाषा | प्रथमासमानाधिकरणे | पचन्‌ पचति | परच- मानः पचत इति ||

रक्षणहेलोः क्रियायाः ॥ २। २। १२९६ ॥

लक्षणहेत्वोः क्रियाया गुण उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ लक्षणहेत्वोः क्रियाया गुण उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | तिष्ठन्मूत्रयति | गच्डन्भक्षय- तीति II

९२८ ॥ व्याकरगयमरहाभाच्यय्‌ || [म०३. २, ३.

कर्तुश्च लक्षणयोः पर्यायेणाचयोगे ॥ 2 ॥ करत लक्षणयोः पयोयेणाचयोग उपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ | यो ऽधीयान आस्ते स देवदत्तः | य आसीनो ऽधीते स देवदत्तः || भवयोग इति किमर्थम्‌ | य आस्ते चाधीते च स चैत्रः || तच्वान्वाख्याने च ॥ ३ ॥ ततवान्वाख्याने चोपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ | शयाना वेते gat | आसीनं वधते चिसमिति | | सदादयश्च बहुलम्‌ । ४ ॥ सदादयथं बहुलमिति वक्तव्यम्‌ | सन्त्राह्यणः अस्ति ब्राह्मणः | विद्यते ब्राह्मणः विद्यमानो ब्राह्मण इति || इङ्जुहोव्यीरवांव चनम्‌ Il ५ ॥ इङ्जुहोत्योर्वेति वक्तव्यम्‌ | अधीते अधीयानः | जुहोति जुत्‌ ॥ माड्याक्रोरो ॥ & ॥ मारन्याक्रोरा इति वक्तव्यम्‌ | मा पचन्‌ | मा पचमानः || तत्तर्हि aca | न वक्तव्यम्‌ | लक्षणहेत्वोः क्रियाया इत्येव सिद्धम्‌ || इह तावत्तिषठन्मूत्रयतीति तिष्ठतिक्रिया मूत्रयतिक्रियाया लक्षणम्‌ | गच्छन्भक्षयतीति गच्छ- तिक्रिया भक्षयतिक्रियाया रक्षणम्‌ || यो ऽषीयान आस्ते स देवदत्त इत्यभ्यय- नक्रियासनक्रियाया रक्षणम्‌ | य आसीनो ऽधीते स देवदत्त हत्यासिक्रियाध्ययनक्रि- याया लक्षणम्‌ | इदं तर्हि परयोजनमचयोग इति वक्ष्यामीति | इह मा भूत्‌ | य आस्ते चाधीते च सख चैत्र इति | एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | नैतक्करियाया लक्षणम्‌ | किं aff | करमैलक्षणमेतत्‌ || Warn TIA Tafa शेतिक्रिया वृद्धिक्रियाया रक्षणम्‌ | आसीनं वर्ध॑ते विसमित्यातिक्रिया वृद्धिक्रियाया ठक्षणामिति || सदादयश्च बहुलम्‌ हड्जुहोस्योवौ माउ्धाक्रोश इति वक्तव्यमेव ||

ती सत्‌ ॥ २।२.।१.२.७ ॥ वी महणं किमर्थम्‌ । aera प्रतिरनिईिरयेते | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रकृती

पा० ३.२.९२५. ] ॥ व्याकरणमहाभाव्यम्‌ ॥ ९२९

रातृशानचघावनुवर्षिष्येते | क प्रकृती | लटः हातृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे [३.२.१९४] इति Il अते उत्तरं पठति |

तौ सदिति वचनमसंसर्गार्थम्‌ ॥ ९ ॥

fret क्रियते ऽसंसगौर्थम्‌ | area ase: दातृशानचोः Tate यथा स्यात्‌ || ननु चैते विरोषा निवर्तेरन्‌ | यद्यप्येते धिषा निवतैन्ते se तु खलु यतमानः कालो ऽवरथमु्तरार्थो SAS: | तस्मिन्ननुवतेमाने वतेमानकालविहितयोरेव शतृशानचोः sete स्याद्भूतभविष्यत्काठविहितयोने स्यात्‌* | कि पुन्भुतभविष्य- स्काठविहितयोः सत्संज्ञावचने प्रयोजनम्‌ | पूरणगुणडदिताथेसत्‌ [२.२.९१] इति| ब्राह्मणस्य पष्यन्‌ | ब्राह्मणस्य पल्यमाणः || अथ क्रियमाणे ऽपि `वौमहणे कथमे- वासंसक्तयोरेतैर्षिरशेषैः TMT लभ्या | रभ्येत्याह | कथम्‌ | ताविति शब्दतः | सदिति योगे क्रियमाणे वौभ्रदणं योगाङ्गं जायते सति च arene योगविभागः करिष्यते | तौ । तावेतौ शतृशानचौ धातुमान्रात्यरस्य प्रत्ययस्य भवतः | ततः सत्‌ | aed भवतः शातहानचौ || इहापि तर्हिं age: | कारकः हारकः इति |

अवधारणं लृटि विधानम्‌ |

कुटः सङा |३.३.९४| इत्येतत्नियमा्े भविष्यति | ae एव धातुमात्रास्परस्य नान्यस्येति || कै मथ्येक्यान्नियमो भवति | विधेयै नास्तीति कृत्वा | इह चास्ति विपेयम्‌ | किम्‌ । निस्यौ हातृशानची प्राप्तौ तौ विभाषा विधेयौ | तत्रापूर्वो विभि- रस्तु नियमोऽस्त्वित्यपुवै एव विधिभेविष्यति न नियमः ॥

योगविभागतश्व विहित ae |

एवं तर्द योगविभागः करिष्यते | ठृटः सत्‌ | लृटः सत्सज्ञौ भवतः | कि- मर्थमिदम्‌ | नियमाथेम्‌ | लुट एव धातुमात्रात्परस्य नान्यस्येति | ततो वा | वा च लृटः शतृशानचौ सस्संजञौ भवतः | तत्रायमप्यथैः सदिषिर्मित्यमप्रथमासमाना- धिकरण इति aeafat तच्च वक्तव्यं भवति ||

अथ यवेतावुस्रौ warts किमेतौ लादेशावाहोस्विदलादेशौ | कथात विदोषः |

TARAS वावचनम्‌ ॥ > I

उन्तरयोलीदेश्े वेति वक्तव्यम्‌ | पवमानः यजमानः | पवते यजत इत्यपि

यथा स्यात्‌ ||

PRR ९३९९४. † ३.९. ९३३. {२.३.२४१. § ३,२. ५२८१५३०. 17 M-

९३० ॥ व्याकरणमहाभाष्यय ॥ [म०२. २.३.

साधनाभिधानम्‌ ॥ ३ ॥ साधनाभिधानं च प्रामोति | लः कर्मणि च मावे चाकमकेभ्यः [३.४.६९] भावकर्मणोरपि MTA: ॥ स्वरः ॥ ४ Il स्वरथ साध्यः | कतीह पवमानाः | अदुपदेदाक्षसार्वैधातुकमनुदान्तं भवतीत्येष स्वरः* प्राप्रोति ॥ उपग्रहप्रतिषेधश्च ॥ ९ Il उपग्रहस्य च प्रतिषेधो वक्तव्यः | कतीह art: | तङानावात्मनेपदम्‌ {१.४.९०० | इत्यात्मनेपदसंज्ञा प्रामोति ॥ स्तां तद्लादेदौ | अलदेे धष्ठीमरतिषेधः ॥ & ॥ अलादेशे षष्ठीप्रतिषेषो Tey: | सोमं पवमानः नडमाघ्नानः | अष्ेयन्पा- रायणम्‌ | लप्रयोगे नेति प्रतिषेधो† न भरामोति || मा मुदेवं तृनिव्येवं† भविष्यति| कथम्‌ | तृनिति नेदं प्रत्ययम्रहणम्‌ | किं तर्द | प्रत्याहारमहणम्‌ | क स॑निवि- erat प्रत्याहारः | लटः great aoa तनो नकारात्‌ ॥ यदि प्रस्याहारम- et चौरस्य vy वृषलस्य षन्‌ अत्रापि प्रामोतिऽ | द्विषः शतुवावचनम्‌ Il ७ ॥ fre: शातुवति वक्तव्यम्‌ | cert वक्तव्यं Terre सति प्रतिषेधार्थम्‌ | तदेव प्रत्याहारम्रहणे सति eas भाविष्यति ||

तृन्‌ ॥२.।९।१२५॥

तनिधावृवििसु चानुपसगस्य ॥ ९ I तृन्विभावृलिक्षु चानुपसगैस्येति व्व्यम्‌ | होता पोता | अनुपसगेस्येति कि- मथेम्‌ | प्रशास्ता प्रतिहतौ || | नयतेः षुक्‌ ॥ २ ॥ नयतेः बुग्वक्तव्यः | तुथ प्रत्ययो वक्तव्यः | Fer || + ६.९, ५८६. † VR ६२. T ३.२. ९२४२९१५. § १.२. ९३९

पा० ३. २,९३५-१६९] ॥ व्वाकरणमहायाष्यम्‌ ॥ ९३१

न वा धात्वन्यत्वात्‌ ॥ ३ Il न वा वक्तव्यम्‌| किं कारणम्‌ | धात्वन्यत्यात्‌ | धात्वन्तरं नेषतिः || कथं ज्ञायते | | नेषतु नेष्टादिति दर्दानात्‌ ॥ ४ ॥ नेषतु नेष्टादिति प्रयोगो दृदयते | इन्द्रो नस्तेन नेषतु | गा वो नेष्टात्‌ ॥ व्विषर्देवतायामकारश्धोपधाया अनिट्त्वं च ॥ ¢ Il

rte तृन्वक्तव्यो ऽकार धोपधाया भनिदत्वं चेति | eer | किं पुन- रिदं त्विषेरेवानिटत्वम्‌ | नेत्याह | यच्चानुक्रान्तं यचानुक्रस्यते सर्वस्यैष रोषो ऽनि- दत्वं चेति || ।

क्षदेश्च युक्ते ll & ll eee युक्ते Treg: | क्षत्ता || छन्दसि तृच ॥ ७ ll

छन्दसि qe तुं वक्तव्यः | क्षतृभ्यः संगृहीतृभ्यः | pa: संगृहीतृभ्यः ॥

ग्काजिस्यश्च FY? ॥ QI ९।२१२९. ॥

कोः कित्वे स्य ईंकारप्रतिषेधः ॥ ९ ॥ wi: faxt स्थ हैकारस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | स्थाङुरिति | षुमास्थागापाज- हातिसां हि [६.४.६६ | इतीत्त्वं भ्रामोति || एवं तर्हिं न कित्करिष्यते | अकिति गुणप्रतिषेधः | 2 II यदकरिहुणप्रतिषेधो वक्तव्यः | निष्णुरिति* | भुव इट्रतिषेधश्च ॥ ३ ॥

सुव genta वक्तव्यः† | किं चान्यत्‌ | गुणमरतिषेधशच | भृष्णरिति || अस्तु ate कित्‌ । ननु चोक्तं खोः ret स्य हैकारपरतिषेध इति | Ae दोषः |

न OR. ८४; ९.१.५५. fT ७.२. ९९.

VIR ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ३, २.३.

स्थादशिभ्यां aaa ॥ % ॥ स्थादंरिभ्यां सुग्छन्दसि बक्तव्यः | arg जङ्मम्‌ । दद्वः पाव इति | स इदानीं स्थो अविशेषेण विधास्यते | सिध्यति | सूत्रं ताहि भिद्यते II यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं शोः Arex स्थ हईैकारप्रतिषेध इति | एवं ताहि गित्करिष्यते | लीरा स्थ कारः खोरगित्वात्स्थ हकारो न भविष्यति | किं कारणम्‌ | किङ्तोरीवदासनात्‌। sated शिष्यते || इह afe जिष्णुरिति गुणः पराभोति | गुगाभावस्तिषु स्मायेः गुणाभावस्त्रिषु स्मतैव्थः | गिति किति डितीति | तद्कारम्रहणं artery | न weeny | क्रियते न्यास एव | ककारे गकारथस्वंभूतो† निर्दिरयते | fer चेति | इह तर्द भुष्णुरिति भ्युकः किति [७,२.१९] इतीटपरतिषेषो न प्रामोति | श्युकोऽनिरत्वं गकोरितोः ॥ भयु कोऽनिटत्वं गकारककारयोरिति वक्तव्यम्‌ | KATATE कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | क्रियते न्यास एव | ककारे गकारअत्वेभूतो निर्दिदयते | war: FRAT | we ब्रत्ैस्यासिडत्वादशषीस्यु्वं प्रामोतिः | सौत्रो निर्देशाः | भथवासंहितया निर्देशः करिष्यते | sya: कितीति ॥ सखओर्गि्चाद्म स्थ fare: किङितीरीस्वशासनात्‌ | गुणाभावच्त्रिषु स्मार्यः श्युकोऽनिरत्वं गकोरितोः ॥

रामित्यष्टाभ्यो धिनुण्‌ ॥ २.। २ । १४१. ॥

धिनणयं वक्तव्यः | धिनुणि हि सति शमिनी शमिनः तमिनौ तमिनः उगिदचां स- वैनामस्थाने ऽधातोः [७.९.७०] इति नुम्प्रसज्येत | नैष दोषः | eee तत्र चोदयि- cates || इह तर्हिं दामिनितरा शामिनीतरा तमिनितरा तमिनीतरा उगितो घादिषु नद्या अन्यतरस्यां हृस्वो भवतीत्यन्यतरस्यां स्वत्वं प्रसज्येत | इष्यत एव हृस्वस्वम्‌ ||

Pas fone feu Fea ग ९२.१५

GTO 2, % १४१९-९५०,| ॥ व्याकरणपहामाष्यम | 133

धिनुणकर्मकाणाम्‌ ॥ ९ ॥ चिनुणकमेकाणामिति वक्तव्यम्‌ | हह मा भूत्‌ । संपृणक्ति* शाकमिति || उक्तं वा ॥ २ Il किमुक्तम्‌ | अनभिधानादिति ॥

निन्दहिंसङ्कि शखादविनादपरिक्षिपपरिरटपरिवादिव्याभा- THT वुञ्‌ ॥ २.। २ । १.४६. ॥ किमथे निन्दादिभ्यो वुञ्विधीयते न ण्वुैव{ सिद्धम्‌ | न शसति विशेषो नि- न्दादिभ्यो ण्वुलो वा qatar | तदेव et स एव स्वरः || वुजमनेकाचः ॥ ९ ॥ बुजमनेकाचः प्रयोजयन्ति | भद्यकः || भथ ये Share: पर्यन्ते तेषां महणं किमर्थम्‌ | न तेषां ण्वुञैव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | अयं तच्छीलादिष्वर्थेषु तृन्विधीयते¶ स विदोषविहितः सामान्यविहितं ण्वुलं arta | वासरूपन्यायन” ण्वुलपि भविष्यति || अत उत्तरं पठति | निन्दादिभ्यो वु्चचनमन्येभ्यो ण्वुलः प्रतिषेधार्थम्‌ ll २॥ निन्दादिभ्यो part क्रियते ज्ञापकाथम्‌ | किं ज्ञाप्यम्‌ | एतज्ज्ञापयत्या- चार्यस्तच्छीरादिषु वासरूपन्यायेनान्येभ्यो ण्वुल्‌ न भवतीति | तृजादिप्रतिषेधार्थ वैके ॥ ३ ॥ अथतरैतज्ज्ञापयस्याचायैस्ताच्छीठिकेषु TT एव तृजादयो वासरूपेण न भवन्तीति ||

जुच ङम्यदन्द्रम्यसृगृधिव्वरुश्ुचकषपतपदः ॥ २.।२ । १५० ॥

पदिग्रहणमन्थकमनुदाचैतश्च हरादेरिति freee ॥ ९ ॥ पदिमहणमनथैकम्‌। किं. कारणम्‌ | अनुदात्तेत हलादेरिति सिद्धत्वात्‌ | अनु- दात्तेतथ हलादेः [१४९] इत्येवात्र युच्छिद्धः || न सिध्यति | अयं पदेरुकभ्बि-

+ ३.२. ९४९. TU yh Per ९६२. 6 ६. १, ९९३ › ५७. FJ ३.२. १३५. FF ay ९४.

१३७ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ६. २, २.

धीयते रुषपतपदस्थाभूवषदनकमगमयृभ्य उकम्‌ [१९४] इति la विशेषवि- हितः सामान्यविहितं युचं वाधेत || वासरूपन्यायेन युजपि भविष्यति ||

असरूपनिवृच्यर्थं तु ॥ Vit असरूपनिवृत्त्यथे तर्हि पदिग्रहणं क्रियते | एतज्ज्ञापयत्याचायेस्ताच्छीलिकेषु ता- च्छीलिका वासरूपेण न भवन्तीति || यथ्येतज्ज्ाप्यते खददीपदीक्षथ [१५३] हति दीपिमरहणमनथेकम्‌ | भयं दीपे रो विधीयते नमिकम्मिस्म्यजसकमर्हिसदीपो रः [९६७] इति | स विशेषविदितः सामान्यविहितं zt बाधिष्यते | एवं तर्हि सिद्धे सति यशैषियहणं करोति तज्ज्ापयत्याचायौ भवति युचो रेण समावेश इति | किमेतस्य श्ञापने प्रयोजनम्‌ | कमना कन्या कमना कन्येव्येवस्सिडं भवति* ||

स्पृहिगृहिपतिदयिनिद्रातन्दराश्रद्वाभ्य ASL ॥ २. । २।१५८॥

किमथेमालुजुच्यते न ठुशेवोच्येत | का रूपसिद्धिः स्प्रहयालुः गृहयालुः | हापि nat ऽतो Sat यथि [७.३.९०१] इति दीषैत्वं भविष्यति | एवं तर्द सिद्धे सति यदालुचं शास्ति तज्ज्ञापयस्याचायी erat ऽप्ययं भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | आलुचि शीङ्हणं चोदयिष्यति; तच्च Reet भवति || आलुचि ager ॥ ९ ॥ आलुचि शीङ्हणं कतेव्यम्‌ | ware: Il

आदृगमहनजनः किकिनौ छिट्‌ च ॥२.।२।१.७ १. ॥ किमथे fat: Genet नासंयोगादिद्ित्‌ [१. २.९] इत्येव सिद्धम्‌ |

किकिनोः किच्वमृकारगुणमरतिषेधाथ॑म्‌ ॥ ९ Il किकिनोः कित्करणं क्रियत ऋरकारगुणप्रतिषेधाथेम्‌ | अयमृकारान्तानां लिटि गुणः प्रतिषेधविषय आरभ्यत ऋच्छत्यृताम्‌ [७.४.९९] इति | स यथेह भवति आतस्तरतुः भआतस्तररित्येवमिहापि प्रसज्येत मित्रावरुणौ ततुरिः बुरे wear जगु- रिरिति | स पुनः किस्स्येन धाध्यते ||

क 2.2, ९६७; ९४१. T ३.४. ९९३ ; ३,६. ६८. ‡ ३.२. १५८,

To ३.२, ९५८-९५८. | ॥ व्याकरणमंडाभाष्यय्‌ ॥ १३५

उस्सगष्छन्दसि सदादिभ्यो ददीनात्‌ ॥ > | ` उत्सर्गः्छन्दसि किकिनौ वक्तव्यौ | कि प्रयोजनम्‌ | सदादिभ्यो Tang | सदादिभ्यो हि किकिनौ seat | सदिमनिरमिनमिविचीनां सेदिः मेनिः रेमिः नेभि्चक्रमिवामवत्‌ विविचिं रलधातमम्‌ ॥ भाषायां धाञ्कृसृजनिनमिभ्यः ॥ ३ ॥ भाषायां धाञ्कृखजनिनमिभ्यः किकिनौ वक्तव्यौ || धाञ्‌ । दधिः | धाञ्‌ ॥ क | चक्रिः | कृ || ख | ater: | ख || जनि | जज्ञिः | जनि || नमि | नेमिः || सासहिवावहिधाचलिपापतीनां निपातनम्‌ । ४ Il

सासहिवावदहिवाचलिपापतीनां निपातनं कर्तव्यम्‌ | वृषा सहमानं सासहिः | वावहिः | चाचकिः | पापतिः ॥

अपर आह | सहिवहिचकिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः किकिनौ वक्तव्यौ | एतान्ये- वोदाहरणानि ||

भियः HHA ॥ २.। २ । १.७४ ॥

, भियः क्रुकनपि वक्तव्यः | भीरकः |

अन्येभ्योऽपि TIT ॥ २. । २ । १.७८ ॥

किमर्थमिदमुच्यते न कण्षान्येभ्योऽपि era इत्येव सिडम्‌ | | किविधिरनुपपदार्थः ॥ ९ ॥। ayaa ऽयमारम्भः | पचेः पक्‌ | भिदेर्भित्‌ । BefReq || अथ यो sz सोपपदस्तस्य† wet किमर्थम्‌ | न ate सिद्धम्‌ । न सिध्यति | इह केचिदा करिति ait पठन्ति Renee | तत्र य भा करिति पठन्ति तैः क्िबध्या- fam भवति तत्र तब्डीलादिष्वर्थेषु fern स्यात्‌ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | थ एवासावविदोषविहितः स तच्छीलादिषु भविष्यत्यन्यत्र च || न सिध्यति | भयं

# ३, २. ७४. † १.२. ९५७७. { २.२. ९३४,.

९३९६ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ || [Fo ३, २.३.

तच्छीलारिष्वर्थेषु तृन्यिधीयते* स धिदोषविहितः सामान्यविहितं क्षिपं area Il वासरूपेण att भनिष्यति || न सिध्यति | इदानीमेव द्युकत॑तच्डीलादिष्वर्थेषु बाससूपेण तृजादयो न भवन्तीति। [क्वेष्वापि तृजादिः ॥ वचिपरच्छघयायतस्तकटपरज॒श्रीणां दीभ॑श्च || २ Il

वचिप्रच्छ्यायतस्तुकटयरुजुश्रीणां दीषेत्वं च वक्तव्यं क्रिष्च | वचि | वाक्‌ | वचि | प्रच्छि | शाष्दप्ाद्‌ | प्रच्छि || यतस्तु | आयतस्तूः | जायतस्तु || Hey | Bey: | wey जु | जुः ॥ भि । रीः ॥

अपर आह | वचिप्रष्छ्ोरसंग्रसारणं चेति वक्तव्यम्‌ || तत्तर्हि वक्तव्यम | न वक्तव्यम्‌ | दीषवचनसामथ्यात्मसारणं न भविभ्यति | इदामिह संप्रधायैम्‌ | da क्रियतां संभरसारणमितिः किमत्र weary | परत्वास्संप्रसारणम्‌ | अन्तरङ्गं दीषै- स्वम्‌ | कान्तर ङ्गता | प्रत्ययोत्पत्तिसंनियोगेन defer उत्पन्ने भ्रत्यये संप्रसा- . रणम्‌ | तत्रान्तर ्गत्वाणषेत्वे कृते संपभरसारणं प्रसारणपर पूवैस्मे कृते कायकृतत्वा- सयुनर्दधि्वं न स्यात्‌ | तस्मास्छधुच्यते दीषैवचनसामथ्यौत्पारणं न भविष्यतीति ॥।

द्ुतिगमिजुहीतीनां दे चव ll ३॥

दयुतिगमिजुहोतीनां हे चेति वक्तव्यम्‌ | afr | दिद्युत्‌ | ofa || गमि | जगत्‌ | गमि || जुहोति | जुहेतेर्दषिथ | जुहः |

दृणातिङस्व्च हे च क्रिप्येति वक्तव्यम्‌ | ददृत्‌ | जुहरोतेदेयतेवी || Ty- णातेर्दीयेतेवौ || जूज्वैरतेर्जरयतेवौ I

ध्यायतेः संप्रसारणं च ॥ ४ Il ध्यायतेः संप्रसारणं च Acq वक्तव्यः || धीष्यौयतेदेधातेवौ ||

विग्रसभ्यो इसंज्ञायाम्‌ ॥ ३.।२।१.८० ॥

डुप्रकरणे Ramey उपसंख्यानं धातुविधितुक्मतिषेधार्थम्‌ ॥ ९ ॥

डुप्रकरणे Pages उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | धातुविधितु- क्मतिषेधायम्‌ | धातुविधेस्तुकञअच प्रतिषेधो यथा स्यात्‌ । Rag: Prag मितद्रवः | अचि भुषातुभुवाम्‌ [६.४.७७] इत्युवडादेशो मा भृत्‌ । इह च ॒भितद्रा ray

9 ३.२. VRS, T ३.२. ९४६१. { ६.९. ९५ ; १६.

पा० २३, २,.१९८०-९८८. | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम ॥ ९३७

नोरः धात्वोः [६.९.९७९] इति प्रतिषेधो मा भूत्‌ || gary: | Prag: | स्वस्य पिति कृति तुग्भवतीति" तुग्मा भूदिति ॥।

मतिबुदिपूजाथभ्यश्च ॥ २.। २। १८८. ॥ शीलितो रक्षितः क्षान्त आक्ुष्टो TS इत्यपि | रुष्टश्च रुषितश्योभावभिव्याहत इत्यपि ॥ ९ ॥ हष्ठतुष्टो तथा कान्तस्तथोभो संयतोदतो | ant भविष्यतीत्याहरमृताः पूवेवत्स्मृताः ॥ २ ॥ न न्नेयन्ते ऽमृताः || इति श्रीभगवत्पतस्जलिविरिचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य हितीये पादे तृतीयमाह्किकम्‌ ॥ पादश्च समाप्तः II

~ # ६.९. ७९.

18 ment

उणादयो BOHN २।२.। १. ॥

बहुलवचनं किमर्थम्‌ | . बाहुलकं प्रकृतेस्तनुकठे वन्वीभ्यः marr उणादयो दृदयन्ते न सवौभ्यो इृरयन्ते || प्रायसयुच्यनादपि तेषाम्‌ | प्रायेण खल्वपि ते समुदिता न सर्वे समुधिताः ॥ कायैसदोषविषेश्च तदुक्त कायौणि खल्वपि vara कृतानि न सवौणि लक्षणेन परिसमाप्रानि |! किं पुनः कारणं तन्वीभ्यः भ्रकृतिभ्य उणादयो Tea न सवोभ्यो दृदयन्ते | कि च कारणं प्रायेण समुचिता न सर्वे समुधिताः | किं च कारणं arf सशे- धाणि कृतानि न सवोणि लक्षणेन परिसमाप्रानि | | नेगमरूदिभवं हि सुसाधु ॥ ९ ॥ trae रूडिभवाओौणादिकाः साधवः कथं स्युः II नाय च धतुलमराह Press नाम खल्वपि धातुजम्‌ | crates: || व्याकरणे शकटस्य च तोकम्‌ | वैयाकरणानां च शाकटायन आह धातुजं नामेति || भथ यस्य विद्ेषपदायी

न समुस्थितः कथं तत्र भवितव्यम्‌ |

यन्न विदोषपदाथसमत्थं प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तदृष्यम्‌ ॥ २ ॥ प्रकृतिं दृष्टा प्रत्यय ऊदितव्यः प्रत्ययं च दृष्टा भ्रकृतिरूहितव्या || संज्ञा धातुरूपाणि प्रत्ययाथ ततः परे | कायोरिद्ादनुबन्धमेतच्डाखमुणादिषु ||

Gro ३. ३, १९-४, | ॥ व्याकरगपहाभाष्यप्‌ ॥ | LIE

भविष्यति गम्यादयः ॥ 2131 २ ॥

भविष्यतीत्यनद्यतन उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ |

भविष्यतीस्यनव्यतन उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | श्वो यामं गमी | किं पुनः कारणं न सिध्यति | gert fate: क्रियते ठृद्धानद्यवने yer बाध्यते" | तेन छट एव विषय एते प्रत्ययाः eset विषये न स्युः ||

इतरेतराश्रयं च ॥ २ ॥

इतरेतराभ्नयं च भवति | केतरेतराश्नयता | भविष्यस्काठेनायं निर्देशः क्रि- यते निर्देशोत्तरकालां च भविष्यत्कातता तदेतदितरेतराभ्रयं भवति | इतरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते ||

उक्तवा | ३॥

किमुक्तम्‌ | एकं तावदुक्तं न वापवादस्य निमित्ताभावादनद्तने हि तयोर्धिधा- नमिति† || अपरमप्युक्तमव्ययनिर्देशास्सिद्धमिति | अव्ययवता शब्देन निर्देशः कतेव्यः | अवतंमनि ऽभूत इति || स तर्हि तथा निर्देशाः कर्तव्यः | न HAST: | अबव्य- यमेष भविष्यतिश्ब्दो नैषा vase | कथमव्ययसं्ञा | विभक्तिस्वरप्रतिरूपकाथच निपाता भवन्तीति निपातसंश्षा निपातो ऽव्ययमित्यव्थयसं्ञाऽ || अथापि भवतेर्त्‌ | एवमप्यव्ययमेव | कथम्‌ | न व्येतीत्यव्ययमिति | क़ पुनन व्येति | एत काठविदिषौ भूतवतैमानै | स्वभावतो भविष्यत्येव वतैते || यदि ale न व्येतीस्यव्ययं न वा तदि धानस्यान्यत्राभावात्‌ | न वा भविष्यदाधिकारेणाथेः | किं कारणम्‌ | तदिधानस्यान्य- राभावात्‌ | येऽपि द्यते ऽत उत्तर प्रत्ययाः शिष्यन्त एते sad कालविदोषौ न वियन्ति भूतवतेमानी स्वभावतो भविष्यत्येव वतेन्ते || अत TAL पठति |

भविष्यदाधिकारस्य प्रयोजनं aerate पुरा पचतीस्यनपशब्दत्वाय¶ ॥४।॥

यावत्युरानिपातयोरंट्‌ ॥ २।३.। 9 ॥

यावत्पुरादिषु लड़षिरुट :पूर्वविमतिषिडम्‌ ॥ ९॥ यावदपुरादिषु लङ्धिषिभेवति लुटः पूवेविमरतिषेधेन | यावत्पुरानिपातयोरंड्व-

* ६,३.९२; ९५. † २.९. ९९०४. { ३.२. ८४५. § ९४.५७ ग; ९,९.९०. FT aay,

१४० ॥ व्याकरणमहाभाष्य || [Wo ३.२. ९,

तीत्यस्यावकाशः | ATES | पुरा AS | ठुटोऽवकााः* | शः कतौ | Asa | इहोभयं प्रामोति | यावच्छो aS | पुरा aS । agate पुवोविमतिषेधेन || स तर्हि पुवेविप्रतिषेषो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | अनद्यतने लुट्‌ [९९] इत्यत्र याव-

त्पुरानिपातयोीडित्येतदनुवर्तिष्यते ||

छिष्यमानसिदौ TURAL ७ ॥

किमथेमिदमुच्यते न लिप्स्यमानसिद्धिरपि ote तत्र किंवृत्ते किष्सायाम्‌ [६] इत्येव सिद्धम्‌ | अरकिंव्तार्थो ऽयमारम्भः | यो भवतामोदनं ददाति स स्वे लोकं गच्छति | यो भवतामोदनं दास्यति स स्वगे लोकं गमिष्यति ||

तमुन्ुखो क्रियायां क्रियाथांयाम्‌ ॥ ३।३। १० ॥

किमथ क्रियायामुपपदे क्रियाथौयां ण्वुल्विधीयते नाविोषेण विहितो ण्वुल्‌ at क्रियायामुपपदे क्रियाथौयामन्यत्र च भविष्यति | ण्वुलि सकमैकम्रहणं चोदितम- क्मैकार्थोऽयमारम्भः | आसको व्रजति | शायको व्रजतीति | प्रत्याख्यातं तन्न वा धातुमात्राह दनाण्ण्ुल इति‡ | एवं तर्हि तृजादिषु वतेमानकालोपादानं चोदितमवते- भानकाला्थौऽयमारम्भः | तदपि प्रत्याख्यातं न वा कालमात्रे ददहनादन्येषामि- fat || इद तर्हि प्रयोजनम्‌ | अकेनोभेविष्यदाधमर्ण्ययोः [२.३.७० | इत्यत्र षयाः प्रतिषेध उक्तः सं यथा स्यात्‌ | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | य एवासावविदोषवि- हितः स यदा भविष्यति भाविष्यति तदास्य प्रतिषेधो भविष्यति|] एवं तर्हि भवि- ध्यदधिकारविहितस्य प्रतिषेधो यथा स्यात्‌ | इह मा भृत्‌ | अङ्गः यजतां लप्स्यन्ते ऽस्य याजकाः | य एन॑ याजयिष्यन्तीति | नैष भविष्यत्कालः | कस्तां | भूतकालः | कथं ae भविष्यत्कालता गम्यते | धातुसंबन्धे प्रत्ययाः [३.४. ९] हति || यस्तर्दि ` न धातुसंबन्धः | हमे ऽस्य याजकाः | इमे ऽस्य लावका हति | एषो ऽपि मृतकालः | कथं तर्हि भविष्यत्कालता गम्बते | संबन्धात्‌ | स च तावन्तरयाजितो भवति तस्य च तावकनैयैवा अलूना भवन्त्युच्यते च || इदं ताह प्रयोजनम्‌ | अयं क्रियाया- मुपपदे क्रियाथोयां तुमुन्विधीयते स विशोषविहितः सामान्यविहितं ण्वुलं वाधेत | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | भावे तुमुन्विधीयते कतेरि ण्वुल्तत्र कः प्रसङ्गो

* ३.३. १५. tT ३.९. ९३३. - TRA ९६३५.

Gro ३. ३, ७-९२, | ॥ व्याकरणमराभाष्यम्‌ || १४९

यदभावे विहितस्तुमुन्कतेरि विहितं cas वाधेत || लृट्‌ तर्हिं वाधेत* | षासरूपेण ण्वुलपि भविष्यति || अत sat Tate | ण्वुलः क्रियार्थोपपदस्य पुनर्विधानं तृजादिप्रतिषेधार्थम्‌ | ९ ॥ ण्वुलः क्रियार्थोपपदस्य पुन्धिधानं क्रियते ज्ञापकाथेम्‌ | कि ज्ञाप्यम्‌ | एत- ज्ज्ञापयत्याचायैः क्रियायामुपपदे क्रियायां वासरूपेण तृजादयो† न भवन्तीति | ण्वुलपि तृजादिः ॥

भाववचनाश्च VLA IVA tt

किमथेमिदमुच्यते नाविदोषेण भावे प्रत्यया ये विहितास्ते क्रियायामुपपदे क्रिया- थोयामन्यत्र च भविष्यन्ति |

` भाववचनानां यथाविहितानां प्रतिपदविध्यर्थम्‌ | ९ ॥

भाववचनानां यथाविहितानां प्रतिपदविध्यर्थो ऽयमारम्भः | इदानीमेव» युक्तं क्रियायामुपपदे क्रियायां वासरूपेण तृजादयो न॒ भवन्तीति भाववचनाधापि तृजादयः || आसि प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्हीति | यथाविहिता इति तु वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | हह याभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विशेषेण भावे प्रत्यया विहितास्ता- भ्यः परकृतिभ्यस्तेनैव विदोषेण क्रियायामुपपदे क्रियाथोयां यथा स्युव्यैतिकरो मा भूदिति || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | इह भावे प्रत्यया भवन्तीतीयता सिद्धम्‌ | सो अयमेवं सिद्धे सति यद्चनग्रहणं करोति तस्थैतसयोजनं वाचका यथा स्युरिति | यदि च याभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विषेण भावे प्रत्यया विहितास्ताभ्यः प्रकृतिभ्यस्तेन विद्रोषेण क्रियायामुपपे क्रियायां भवन्ति ततोऽमी वाचकाः कृताः स्युः | अथ हि प्रकृतिमान्राद्वा स्युः प्रत्ययमात्रं वा स्यान्नामी वाचकाः कृताः स्युः |

अण्कमेणि च ॥ AIR ॥

किमथेमिदमुच्यते नाविशेषेण कमेण्यण्विहितः4 स क्रियायामुपपदे क्रियाया - मन्यत्र च भविष्यति |

* RR. AR. tT &.r. ARR. ft ३.३. ६८१ § ३.३. ९०, q a.2.%.

९४७१ ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [Ao ३.३. ९,

अणः पुनर्वैवनमपवादविषये अनिवृच्यर्थम्‌ ll ९ ॥

अणः grat क्रियते ऽपवादधिषये अनिवृत्तिथिथा स्यात्‌ | गोदायो व्रजति | कम्बलदायो त्रजतीति* || किमुख्यते ऽपवादविषये ऽनिवृत्तिथैथा स्यादिति न पुनरत्सगेबिषये प्रतिपदविष्यय स्यात्‌ | इदानीमेव हयुक्तं त्रि यायामुपपदे क्रियायो- यां वासरूपेण तृजादयो न भवन्तीस्वण्वापि तृजादिः || एवं तद्युभयमनेन क्रियते ऽपवादविषये चानिवृत्तिरुस्सगेविषये च प्रतिपदविधानम्‌ | कथं पुनरेकेन यलेनोभयं लभ्यम्‌ | लभ्यमित्याह | कथम्‌ । कमेमहणसामध्योत्‌ | कथं पुनर न्तरेण कमेमरहणं क्मेण्यण्लभ्यः | वचनम्रहणमपिः प्रकृतमनुवतते || भसति प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्हीति | शअपयौयेणेति तु वक्तव्यम्‌ | कदाचिद्धि कमेणि स्यात्कदाचिक्करियायामुषपदे क्रि याथो - यामिति || rate वन्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | चेन संनियोगः करिष्यते | अण्कमेणि च | किं चान्यत्‌ | क्रियायां चोपपदे क्रियायोयामिति | एवमपि परत्येकमुपपदसंशा न प्राप्रोति | Wa संनियोगः करिष्यते प्रस्येकं च वाक्यपरि खमाप्निदृष्टेति स्येक- qian भविष्यति ||

लृट्‌ शेषे च ॥ ARIAL ॥ शोषवचनं किमथेम्‌ |

लृटि होषवखनं क्रियायां प्रतिपदविष्यर्थम्‌ ॥ ९ I | लुटि शेषवचनं क्रियते क्रियायां प्रतिपदविध्यथम्‌ | प्रतिपदविधि्यैया स्यात्‌ | अविदोषेण विधाने eet sara: प्रतिषिद्धत्वात्‌ || २ II अविशेषेण हि विधाने सति लृटो भावः स्यात्‌ | करिष्यामीति व्रजति | हरिष्यामीति व्रजतीति | कि कारणम्‌ | प्रतिषिड्धत्यात्‌ | इदानीमेव † दुक्तं क्रिया- यामुपपदे क्रियाथोयां वासरूपेण तृजादयो न भवन्तीति दृदापि तृजादिः || भस्ति प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्हीति | साधीयस्तु खलु Teeter क्रियार्थोपपराह्ृण्निभ- ज्यते | fe कारणम्‌ | भक्रिवार्थोपपदस्वात्‌ | शेष इत्युच्यते शेषथ कः | यदन्यत्क्रियायाः क्रियायायाः || एवं तरदं लुटि शेषवचनं क्रियायां प्रतिपदवि- ध्रम्‌ | aft हेषवचनं क्रियते क्रियायां प्रतिपदविधियैथा स्यात्‌ । लृट्‌ शेषे च ।

* 2.2.8. T ३.३. ६०. यं ६.६. ९९.

पा० ३, ३. ९३-१९५.| ll ब्याकरणयहाभाच्यय्‌ ॥ ९४७३

करिष्यति हरिष्यतीति | a च | क्रियायामुपपदे क्रियाथौयामिति || स तर्हि चकारः कतेव्यः | न॒ कतेष्यः | इह लुडुवतीतीयता सिडम्‌ | सोऽयमेवं॑सिदधे सति यच्डेषम्रहणं करोति तस्थैतत्रयोजनं Arg यथोपजायेत | सति च योगाङ्के योगविभागः करिष्यते | ठृङधुवति क्रियायामुपपदे क्रियायामिति | ततः दोषे | शेषे च कृडवतीति | `

लृटः SET ॥ ३.।२.।१४ tt

सदिधिनित्यमप्रथमासमानापिकरणे ॥ ९ Il सदहिधिरप्रथमासमानाधिकरणे नित्यमिति THe | पयन्तं पदय | पश्यमाणं परय || क तर्हीदानीं विभाषा | प्रथमासमानाधिकरणे | पश्यन्‌ प्यति | पश्य- माणः पश्यते ||

अनद्यतने FMW २.।३.।१५ ॥

योगविभागः कतैव्यः | अनद्यतने लटः सत्सं भवतः | खओओऽगीनाधास्यमानेन | अः सोमेन AAA | ततः नुद्‌ | लुङ्वस्यनव्यतने | शः कतौ | Ws | केन विहितस्यानग्यतने लृटः सत्संजञावुच्येते | एतदेव श्ापयति भवत्यनद्यतने लृडिति यदयमनश्यतने लृटः सत्संज्ञौ शास्ति | वं च कृत्वा सोऽप्यदोषो भवति यदुक्तं भविष्यतीस्यनश्यतन उपसंख्यानमिति ||

परिदेवने श्वस्तनी भविष्यन्त्यर्थे | ९ ॥ परिदेवने श्वस्तनी भविष्यन्स्या अथे इति वक्तव्यम्‌ | हयं नु कदा गन्ता यैवं पादौ निदधाति | भयं नु कदाध्येता य एवमनभियुकत इति || | कालपरकषौत्तूपमानम्‌ | २ ॥ कालप्रकषोन्तुपमानं भविष्यति | गन्तेवेयं गन्ता | नेयं गमिष्यति | अध्येतेवाय-

मध्येवा | नायमध्येष्यते || न त्रै तिङन्तेनोपमानमस्ति | एवं तद्यैनष्यतन इथानव्य- तन इति ॥

# ३.३.३१,

९४४ ॥ व्याकर्णपहाभाष्ययर || [ म० ३. ३. ९.

पदसुजव्रिस्पृरो घञ्‌ ॥ ३।२३।१६. ॥

स्युदरा उपतापि ॥ ९ ॥ स्पृश उपताप इति वक्तव्यम्‌ | इह मा मृत्‌ | कम्बलस्पहौ हति* ||

सृ स्थिरे ॥ २.।२। १.७ ॥

व्याधिमस्स्यबलेष्िति वक्तव्यम्‌ | अतीसारो व्याधिः | विसारो मत्स्यः | बले | शालसारः खदिरसारः ||

भवे ॥ ३।२।२८ ॥

भवि स्वैलिङ्गो Peg: ॥ ९ ॥

भावे स्वलिङ्ग निर्देशाः acter: | भूती भवने भाव इति | किं प्रयोजनम्‌ | सवैलिद्धे भाव एते प्रत्यया यथा स्युरिति | किं पुनः कारणं न सिध्यति | Herat निर्देशाः क्रियत एकवचनान्तेन च तेन पिङ्ग एव भाव एकवचने चेते Tera: स्युः खीनपुंसकयोर्हिवचनबहुवचनयो्ा न स्युः || नात्र निर्दहास्तन्तम्‌ | कथं पुनस्तेनैव च नाम Fea: क्रियते Terre स्यात्‌ | तत्कारी च भवांस्तद्धेषी च | नान्तरीयक- aes वङ्गेन निर्देशाः क्रियत एकवचनेन च | अवद्यं कयाविष्टिभक्त्या केनचिच्च Bat निर्देशः कतैव्यः | तद्यथा | TA शारिकलापं सतुषं सपलालमा- हरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स यावदादेय॑ तावदादाय तुषपलालान्युल्सृजति | त्था कथिन्मांसार्थी मस्स्यान्सश्चकलान्सकण्टकानाहरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स॒ यावदा- देयं तावदादाय शकलकण्टकान्युत्सृजति | एवमिहापि नान्तरीयकत्वास्पुलिद्धेन निर्देशः क्रियत एकयचनान्तेन च | न ह्यत्र निर्देशस्तन्त्म्‌ | कयाचिद्िभक्त्या केन- a लिङ्केन निर्देशः ater || अथवा कृभ्वस्तयः क्रियासामान्यवाचिनः क्रियाविङशेषवाचिनः पचादयः | यश्चात्र पचतेभवतिभेवति न तद्धवतेः पचतिभवति | यश्च भवतेः पचतिभेवति न तत्पचतेभेवतिभेवति | किं च पचतेभेवतिर्भवति | सामा- न्यम्‌ | किं च भवतेः पचतिभेवति | Ae: | तद्यथा | उपाध्यायस्य शिष्यो मातुलस्य

+ ३.९. ९३४. † ३.३, ९४; ९९४.

Gro &%, ३. ९६-९९.| ॥ व्याकरणयरहाभाष्यम्‌ ॥ Vey

अकतेरि च कारके संज्ञायाम्‌ ॥ २,।२३.।१९. ॥

कारकमहणं किमयम्‌ |

कारकमग्रहणमनाददेरो स्वाथविन्ञानात्‌ ॥ ९ ॥

कारकम्रदणं श्रियतेऽनारेशे स्वार्थविज्ञानात्‌. | अनिर्दिष्टाथौः प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्तीति | व्यथा | गुपिज्कि्यः सन्‌ [३.१.९| यावादिभ्यः कन्‌ [९.४.२९] इति | एवमिमे ऽपि प्रत्ययाः स्वार्थ स्युः | स्वार्थे मा भूवन्कारके यथा स्युरिव्ये- वमर्थमिदमुच्यते || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | विदितः प्रत्ययः स्वार्थे | भावे घञिति" तेनातिप्रसक्तमिति कृत्वा नियमोऽयं विज्ञायेत । अकतेरि संज्ञायामेवेति | अस्ति चेदानीं aah भावो यदर्थो विधिः स्यात्‌ | अस्तीत्याह | आवाहः विवाह इति || कैमथेक्यान्नियमो भवति | विधेयं नास्तीति कृत्वा | हहं चास्ति विधेयम्‌ | किम्‌ | अकतैरि च कारके संज्ञायां sate: | तत्रापूर्वो विधिरस्तु नियमोऽस्त्वि- त्यपूवै एव विषिभेविष्यति न नियमः || तदेव तर्हि प्रयोजनं स्वार्थे मा alate | ननु चोक्तं विहितः प्रत्ययः स्वार्थे भावे घञितीति | अन्यः स भावो are: प्रकृ- त्यथीत्‌ | अनेनेदानीमाभ्यन्तरे भावे स्यात्‌ | कः पुनरेतयोभोवयोर्विरेषः | उक्तो मावभेदो भाष्ये || एतदपि नासति प्रयोजनम्‌ | नजिवयुक्तमन्यसदृदापिकरणे तथा urate: | नञ्युक्तमिवयुक्तं चान्यस्मिस्तस्सदृदो काये विज्ञायते तथा र्थो मम्यते | तद्यथा | अब्राद्मणमानयेत्युक्ते ब्राह्मणसदृ ङ पुरुषमानयति नासौ लोषट- मानीय कृती भवति | एवमिहाप्यकतेरीति करप्रतिषेधादन्यस्मिच्चकतेरि ayaa कायै विज्ञास्यते | किं चान्यदकत कमैसटृशाम्‌ | कारकम्‌ || उत्तराये ae कार- कम्महणं कतैव्यम्‌ | परिमाणाख्यायां सर्वेभ्यः [२०] कारके यथा स्यात्‌ | इह मा भूत्‌ | एका तिलोच्छितिः | हे ती इति‡ | षञनुक्रमणमजभ्विषये ऽवचने हि खीपरत्ययानामप्यपवादविज्ञानमिति व्ष्यति9 तन्न Tey भवति || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | अत्राप्यकंतैरीव्येवानुव्तिष्यते ||

* ३.६. ९८. † ३.९. ६७१५. { RR. ५४. § RR. २०४. 19 त~

ati

९४६ ॥ व्याकरणयहाभाष्यप्‌ ॥ . ~. [म० ३, ३, ९,

संज्ञाग्रहणानर्थक्यं च सर्व॑त्र घञ दर्शानात्‌ ॥ २॥ संजञामरहणं चानर्थकम्‌ | कि कारणम्‌ | सर्वत्र घञो ददहौनात्‌ । असंज्ञायामपि हि qsgead | को भवता दायो दत्तः | को भवता लाभो ser इति || यदि संज्ञा- ग्रहणं न क्रियते ऽतिपरसद्घो भवति | कृतः कट इत्यन्न कारः कट इति प्राभोति |

अतिप्रसङ्ग इति चेदभिधानलक्षणत्वात्मत्ययस्य सिद्धम्‌ Il ३ ॥

परिमाणाख्यायां स्वेभ्यः ॥ २।२३। २०॥

सर्वमरहणं किमर्थम्‌ | सर्वेभ्यो धातुभ्यो षञ्यथा स्यात्‌ | अजपोरपि धिषये* |

एकस्तण्डुलनिश्वायः1 | डौ शुैनिष्पावौ‡ || सर्वग्रहणमनर्थकं परिमाणाख्यायामिति सिदत्वात्‌ ॥ ९ ॥

स्वैमहणमन्थकम्‌। किं कारणम्‌ | परिमाणाख्यायामिति सिद्धत्वात्‌ । परिमाणा- ख्यायामिव्येव wearer ऽजपोरपि विषये नाथः सवैभ्रहणेन || अस्त्यन्यरेतस्य व- चने प्रयोजनम्‌ । किम्‌ | एकः पाकः दौ पाकौ रयः पाका इति । पूर्वेणाप्येतस्सि- इम्‌§ | न सिध्यति | संज्ञायामिति gat योगो न वैषा dar | प्रस्याख्यायते संज्ञा- हणम्‌ | अथापि क्रियते | एवमपि न दोषः | अजपावपि संज्ञायामेव | यथाजा- तीयक उत्सगैस्तथाजातीयकेनापवादेनापि भवितव्यम्‌ || उत्तरां ae | ee [९१] सर्वेभ्यो ऽपि यथा स्यात्‌ | ननु चायमिङेक एव | वण्टरण्डाकल्पः सर्वेषु साधनेषु यथा स्यात्‌ | उपेत्याधीयते तस्मादुपाध्यायः | अधीयते तस्मिन्नध्यायः | अध्यायन्यायोद्यावसंहाराधारावायाशथ [३.३.९२२] हत्येतन्निपातनं न Het भ- बति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | क्रियते न्यास एष || उन्तरार्थमेव aff ब- तव्यम्‌ | कमेव्यतिहारे णच्स्त्रियाम्‌ [४३ |हति सर्वेभ्यो यथा स्यात्‌ | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | वश्यत्येतत्कमेव्यतिहारे खीम्रहणं व्यतिपाकाथ पृथग्महणं वा- धक वाधना व्याषचोरीव्यावचच्येथं तत्र व्यतीक्षादिषु दोषः सिद्धं तु पकृते ली - प्रहणे गज्यहणं णिज्रहणं fal || vacate aff | अभिविधौ भाव इनुण्‌

+ ३.३.५६; ५७. † ३.३.५८. ‡ ३.१.२८. € १.३.९२. | ३.३.४३५.

पा० ३.३, २०-२१.] ॥ व्वाकरणय्रहाभाच्यम्‌ ॥ ९७७

[४४] सर्वेभ्यो यथा स्यात्‌ | सांराविणम्‌ | एतदपि नास्ति प्रयो जनम्‌ | वश्ष्यत्येतद- भिविषौ भावमहणं नपुंसके apes पृथग्महणं वाधकवाधनाथे न तु ल्युट इति* || हदं afe प्रयोजनं caer यो ऽपवादस्तस्य वाधनं यथा ened यो ऽपवादस्तस्य वाधनं भा भूदिति | एका तिलोच्छितिः । है उती eat Il धमनुक्रमणमजभ्विषये ऽवचने हि खीप्रस्ययानामप्यपवादविज्ञानमिति चोदयिष्यति तच्च वक्तव्यं भवति ||

घञनुक्रमणमजन्विघये ॥ २ ॥

घञनुक्रमणमजग्विषय इति वक्तव्यम्‌; || saat हि सखरीप्रत्ययानामप्यपवादविज्ञानम्‌ tl ३ ॥ शनुच्यमाने द्येतस्मिन्लीप्रत्ययानामप्यपवादो अयं विज्ञायेत | एका तिलोच्छितिः | हे उती इति। II दारजारौ HA Presa च ॥ ४ ॥ `

दारजारौ क्रि वक्तव्यौ | णिलुक्‌ च वक्तव्यः | दारयन्तीति दाराः | जर- यन्तीति जाराः ॥

करणे all & Il करणे वा वक्तव्यौ | दीयते वैदोराः | जीर्यन्ति Aare: ॥

TST ॥ RIAA ॥

दङ्श्चेत्यपादाने खियामुपसंख्यानं तदन्ताच्च वा ङीष्‌ ॥ ९ 1 waren लियामुपसंख्यानं wey sears वा Freres: | उपे- त्याधीयते तस्या उपाध्यायी उपाध्याया || शृ वायुवर्णनिवृतेषु ॥ २ ॥ | भू इत्येतस्माहायुवणेनिवृतेषु धञ्वक्तव्यः | शारो वायुः | शारो वणैः । ` गीरिवाङ्ृतनीश्यारः प्रायेण शश्चिरे कशः ॥

१४८ ॥ व्याकरणगहाभाष्यम ॥। [भ० ३.३. ९,

समि AT ॥ RIAL RR ॥

समि मुष्टाविस्यन्थकं वचनं परिमाणाख्यायामिति सिङत्वात्‌ ॥ ९ ॥

समि मुष्टाविव्येतदचनमनर्थेकम्‌ | किं कारणम्‌ | परिमाणाख्यायामिति" लिद्ध- त्वात्‌. | परिमाणाख्यायामित्येव सिद्धम्‌ ||

अपरिमिणा्थे वु ll 8 Il अपरिमाणा ऽयमारम्भः | मद्स्य dare: | मुष्टिकस्य संमाह इति ॥ उद्मभनिग्राभी च च्छन्दसि सुगु्यमननिपातनयोः ॥ ६ Ul

war: निमाम इतीम शब्दौ न्दसि वक्तव्यौ सुगुधमननिपातनयोरथयोः | wart च fant च ब्रह्म देवा अवीवृषन्‌ ||

7 कमैव्यतिहारे aI ॥ २।२.।४२ ॥

लीम्रहणं किमर्थम्‌ | कर्मव्यतिहारे खीग्रहणं व्यतिपाकार्थम्‌ ॥ ९ ॥ कर्मव्यतिहारे art क्रियते व्यतिपाकाथेम्‌ | इह मा भूत्‌ | व्यतिपाको वतैते || अथ किमथे एथग्महणम्‌ |. पृथग्ग्रहणं वाधक वाधनार्थम्‌ ॥ २ ॥

gaat क्रियते वाधकवाधनाथेम्‌ | ये तस्य वाधकास्तदाधनाथेम्‌ || किं प्रयोजनम्‌ |

व्यावचोरीव्यावचर्च्यर्थम्‌ ॥ द ॥ व्यावचोरी वतेते | ध्यावचर्ची षतेतेऽ ||

qa व्यतीक्षादिषु दोषः Il ४ Il तत्र ष्यतीक्षादिषु रोषो भवति | व्यतीक्षा वतैते | व्यतीहा aaa ॥

* ३,३.२०. 1 २.३. ८. ३.१. ५४, § ३.६.९०७. ¶ ३.१. Yok.

पा० ३, २, २६९-५६. | ॥ व्याकरणपहाभाष्यम्‌ ॥ १४९

सिद्धं तु Tat सखीग्रहणे णञ्ग्रहणं णिञ्ग्रहणं च Il ^ II सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | रकृत एव लीम्रहणे ऽवं योगः कतेष्यः खियां क्तेन्‌। ` ततः कमेव्यतिहारे णच्‌ । ततो णिचः |

अभिविधौ भाव इनुण्‌ ॥ २, । ३. । ४ ॥

भावमहणं किमर्थम्‌ | . अभिविधौ भावग्रहणं नपुंसके क्तादिनिवृच्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥

MAAR भावमरहणं क्रियते नपुंसके क्तादिनिवृच््य्थेम्‌ | नपुंसकलिङ्गे भावे तादयो मा arate || अथ किमथ एथग्महणम्‌ |

पथग्ग्रहणं वाधकवाधनार्थम्‌ ll! ॥ पृथग्महणं क्रियते वाधकवाधनायेम्‌ | ये तस्य* वाधकास्तद्वाधनाथम्‌ || नतु ल्युटः Il 3 Il ल्युटो वाधनं नेष्यते | संकूटनमिस्येव भवति! ||

एरच्‌ ॥ २.। २. । ५8 ॥

अज्विधौ भयस्योपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ भज्विधौ भयस्योपसंख्यानं aren | भयम्‌ ॥ अत्यल्पमिदमुच्यते भयस्येति | भयादीनामिति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | भयम्‌ वषेम्‌ || किं प्रयोजनम्‌ |

नपुंसके क्तादिनिवृच्यर्थम्‌ ॥ २ ॥ नपुंसकलिद्धेः भावे तादयो मा भुवलतिति ॥

कल्पादिभ्यश्च प्रतिषेधः ॥ ३ ॥ कल्पादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः | कल्पः अथः मन्तः ||

# २.३. ९९६४. T २.१, AS, T ३.१, ९८.

९५० ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ३, ३, १,

जवसवौ छन्दसि ॥ ४ ॥ जवसवौ छन्दसि वक्तव्यौ" | ऊर्वोरस्तु मे जवः | अयं मे प्त्चौदनः सवः |

यहवृदूनिश्विगमश्च ॥ २।२.। ५८ ॥

किमथे निष्पु वौचिनोतेरब्विधीयते नैवा सिद्धम्‌ | न चस्ति विषो निष्पुवो- चिनोतेरपो वाचो वा | तदेव रूपं स एव स्वरः‡ || न सिध्यति | हस्तादाने चेषै- उगप्राप्स्तद्ाधनार्थम्‌ऽ || अत उत्तरं पठति |

aera निधिग्रहणमन्भकं स्तेयस्य घञ्विधौ प्रतिषेधात्‌ ॥ ९ ॥ tert निधिग्रहणमन्थैकम्‌ | किं कारणम्‌ | स्तेयस्य षञ्वि षौ प्रतिषेधात्‌ |

स्तेयस्य Tat प्रतिषेध उच्यते निष्पूरवैथिनोतिः स्तेये वतैते || setae तर्हीदं वक्तव्यं निष्पूवोधिनोतेरस्तेये यथा स्यात्‌ |

अस्तेया्थमिति वेन्ञानिष्टत्वात्‌ ॥ २ ॥ . डस्तेयाथेमिति चेत्तत | किं कारणम्‌ । अनिष्टत्वात्‌ | न हि निष्पुवोचिनोतेरस्तेये अबनिष्यते | किं तर्द | षयेवेष्यते || एवं तर्हि सिद्धे सति यत्िष्पु वौधिनोतेरपं रा- स्ति तज्ज्ञापयस्याचार्यो यत्दन्तस्थाथषञ्नक्ताजानित्रकाणाम्‌ [ ६.२.१४२;१४४ J इति तन्निष्पुवािनोतेने भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | नियः | एष स्वरः¶ सिद्धो भवति || वरिरण्योश्चोपसंख्यानम्‌ || ३ ॥ वहिरण्योथोपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | सवरा सैन्धवम्‌ | धन॑जयो रणे रणे | qe कविधानं स्थाज्ञापाव्यधिहनियुष्य्थम्‌ ॥ ४ ॥

घञर्थे को विधेयः | किं प्रयोजनम्‌ | स्थाज्ञापाव्यधिहनियुध्यथेम्‌ || स्था | प्रतिष्ठन्ते ऽस्मिन्धान्यानीति प्रस्थः | rer हिमवतः AF | स्था || खा | प्रखान्ति तस्मिन्निति प्रज्ञः | जा || पा | प्रपिबन्त्यस्यां प्रपा | पा“ || व्यपि | आविध्यन्ति तेनाविषम्‌†† | ध्यधि || हनि | विघ्नन्ति तास्मिन्मनांसि विध्रः‡‡ | हनि ॥ युधि । आयुध्यन्ते तेनायुधम्‌७$ Il

# ३.३.५७. † २,३.५६. { ६.२. ९४४. § ९.९१. ४०. ¶ ६.२, ९३९, कक ६.४, ६४. 11 ६.९.९६. TE ६.४. ९८; ७,१.५४. 6९ ९.९. ९.

qe ३. १, ५८-९४.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ ९५९

स्म्बेकच॥२.।२.।८२ ॥

कस्मादयं को विधीयते | हन्तेरित्याह | तदडधन्तिमरहणं कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | प्रकृत मनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | हनथ वधः [७६ | इति | तद्वा अनेकेन निपातनेन व्यव- Red न हाक्यमनुवतैथितुम्‌ | भैतानि निपातनानि | हन्तेरेत आदेशाः | यद्यादेदा घनस्वरो न सिध्यति | घनः* || सन्तु ate निपातनानि | ननु चोक्तं तहा अनेकेन निपातनेन व्यवच्छिन्नं न दाक्यमनुवतेयितुमिति | संबन्धमनुवर्तिष्यते || अथवा पनः सन्त्वादेशाः | ननु चोक्तं स्वरो न सिध्यतीति | नैष दोषः | अकारान्ता आदेशाः! ||

अथ यदेषीकया स्तम्बो हन्यते कथं तत्र भवितव्यम्‌ | केचिन्तावराहूः | स्वम्ब-- परेति भवितव्यम्‌ || अपर आहुः | स्तम्बहेतिरिति भवितव्यम्‌ | ऊतियूतिजुतिसा- तिहेतिकीतेयञ्च [३.३.९५७] हति निपातनमिति || भपर आहुः | स्तम्बहननीति भवितव्यमिति | वशष्यव्येतदजब्भ्यां लीखलनाः लियाः aaa विप्रतिषेषेनेति! ॥

यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ्‌ ॥ AR’ ॥

यजादिभ्यो नस्य Seat संप्रसारणपरतिषेधः ॥ ९ ॥ यजादिभ्यो नस्य eat संप्रसारणस्य$ प्रतिषेषो वक्तव्यः | भ्रम हति || एषं तद्यीडित्करिष्यते | | अङिति गुणप्रतिषेधः ॥ 2 II यदथडिन्ुणस्य ¶ प्रतिषेधो वक्तव्यः | विश इति | सूत्रं च भिद्यते || यथान्यास~ मेवास्तु | ननु चोक्तं यजादिभ्यो नस्य AKA संप्रसारणप्रतिषेध इति | Fe दोषः | निपातनादेतस्सिद्धम्‌ | किं निपातनम्‌ | प्रभे चासन्नकाले [३.२.९१७] इति |

सिया क्तिन्‌ ॥ २.। २। ९४ ॥

सिियां क्तिनाबादिभ्यश्च | ९॥ जियं क्िनिव्यत्रावादिभ्यथेति वक्तव्यम्‌ | आपिः रादिः दीप्रिः** II

# ३.३. ७७, † ६.४. ४८; ५.९. ९६९. { ३.३.१२६. § ६.९. \६. q ७.३. ८६. ** 212, YOR,

१५२ | Ml व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ |म० ३. ३. ९.

निष्ठायां वा सेटे ऽकारवनात्सिदम्‌ ll 2 Il अथवा निष्ठायां सेटो ऽकारो भवतीति वक्तव्यम्‌ || यदि निष्ठायां सेटो कारो भवतीस्युच्यते लसा ध्वंसेति न सिध्यति afer: ध्वस्तिरिति प्रामोति | किं पुनरिदं परिगणनम्‌ | य एवावादयः | आहोस्विदुदाहरणमात्रम्‌ | किं चातः | यदि परिगणनं भेदो भवति | अथोदाहरणमात्रं नासि भेदः | जस्िः ध्वस्तिरित्येव भवितन्यम्‌ ||

स्थागापापचो भवे ॥ २।२। ९९५९ ॥

स्थादिभ्यः सर्वापवादप्रसङ्गः ॥ ९ I स्थादिभ्यः सवौपवादः क्तेन्प्रामोति | ख यथैवाङं वाधत एवं ण्वुकिजावपि ana | कां त्वं स्थायिकामस्थाः कां स्थायिम्‌ ॥ सिद्धं त्वद्धिधाने स्थादिपरतिषेधात्‌ ॥ २ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | afar एव स्थादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः | प्रतिषिद्धे तस्मिन्किनेव भविष्यति | सिध्यति | सूत्रं तर्द भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तै स्थादिभ्यः सवौपवादप्रसङ्ग इति | नैष दोषः | पुरस्तादपवादा अनन्तरान्वि- धीन्वाधन्त हव्येवमयं लियां Rare वाधिष्यते ण्वुलिजौ न वािष्यते || श्ुयजिषिस्तुभ्यः करणे । ३ Il Rep: करणे क्तन्वक्तव्यः1| श्रुयते नयेति शरुतिः | इज्यते STAB: | इष्यते safe: | aad नयां स्तुतिः | ग्लाज्याहाभ्यो निः Il ४॥ ग्लाज्याहाभ्यो निवैक्तव्यः | ग्लानिः ज्यानिः शनिः ॥

व्रनयजोभोवे क्यप्‌ UW २।३. । ९.८ ॥

क्यव्विधिरधिकरणे च ॥ ९ ॥ क्यभ्विधिरधिकरणे चेति वक्तव्यम्‌ | समजन्ति तस्यां समज्या || # ३.६३. ६०४; YOK; AY, † ६.१. ९९७. {‡ ३. ३. ९९.

पा०३. ३. ९५-१०.७.] ॥ ल्याकरणमहाभाष्यम्‌ |! ६५३

कृञः रा च ॥२,।२.।१००॥ कृजः शा चेति वावचनं क्तिनर्थम्‌ ll ९ || कृञः श चेति वावचनं कर्तव्यं क्तेनपि यथा स्यात्‌ | कतिः ॥ CT ॥२।२.1 १.०१ ॥

` किं निपा यते | इषेः शे यगभावः* |] अस्यल्पभिदमुच्यत इच्छेति | इच्छाप- रिचयोपरिसयोमृगयाटाद्यानां निपातनं wer ॥ जागर्तेरकारो वा | जागयौ जागरा† ॥

षिद्विदादिभ्योऽङ्‌ ॥ २.।३. । १.०४ ॥

भिदा विदारणे | १ ॥ भिदा विदारण इति वक्तव्यम्‌ | भितत्तिरन्या |! छिदा द्वैधीकरणे ॥ २ ॥

छिदा द्षीकरण इति वक्तव्यम्‌ | छित्तिरन्या | आरा Weary ॥ ३ Il आरा yeaa वच्तव्यम्‌ | आर्तिरन्या ॥ धारा ware Il ४॥ धारा प्रपाव ey वक्तव्यम्‌ | धृतिरन्या || गुहा गिर्योषध्योः ॥ ९ ॥ गुहा गिर्योषध्योरिति वन्तव्यम्‌ | गृढिरन्या |

ण्यासश्चन्यो युच्‌ ॥ २।२.। १.०७ ॥

किम्थैथकारः | ad: | चितोऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदात्तत्वं यथा स्यात्‌| # २.४. UGB. ६७. † ७.३. ८५. tT ८९. ९६२.

20 ऋध

९.५४ ॥ व्याकरणमहामाच्यम्‌ |} [wo २.२.९ नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | उदात्त इति वतेते भूवीरा Tare: [३.३.९६] इति | agers इति वतेते व्रजयजोभावे क्यप्‌ [९८] किमः पकारः" | तुगर्थः | स्वस्य पिति कृति [६.९.७१] इति | उदान्त इति यतेते | एवमपि कुत एतन्तदन्त- स्योदान्तत्वं भविष्यति न पुनरादेरिति | उदात्त इत्यनुवतेनसामथ्यौद्यस्याप्राप्रः स्वर- स्तस्य भवति | कस्य चाप्राप्तः | अन्त्यस्य! || सामान्यम्रहणाविषाताथैस्तर्दि | क्र सामान्यम्रहणािघातार्थनाथेः | युवोरनाकौ [७.१.९१] इति | एतदपि नास्ति प्रयोज- नम्‌ | वश्ष्यत्येतत्सिद्धं तु युवोरनुनासिक वचनादिति ॥ TAR घद्टिवन्दिविदिभ्य उपसंख्यानम्‌ Il ९ Il युच्मकरणे घट्टिवन्दिविदिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | षडूना वन्दना वेदना | देषेरनिच्छायस्य It २ ॥ इपेरनिच्छाथस्येति वक्तव्यम्‌ | अन्विष्यते अन्वेषणा ||. परेवा | ३ Wl परोर्वेति वक्तव्यम्‌ | अन्यां परीष्टि धर | अन्यां पर्येषणां चर ||

रोगाख्यायां ण्वुल्बहुलम्‌ ॥ २,।२.। १.०८ ॥

धात्वर्थानिदैरो ण्वुल्‌ | ९ ॥ धात्यथेनिरदेशे ण्वुल्वक्तव्यः | का नामासिकान्येष्वीदमानेषु | का नाम ae कान्येष्वधींयानेषु || । इक्दितपौ urafaear ॥ २॥ इक्दितपाविव्येक प्रत्ययौ धातुमिरदेशे वक्तव्यौ | Trae | पचतेत्रूहि II

वणीस्कारः ॥ ३ I ATA THOT: | अकारः इकारः | wan: | ४ ॥

रारिफो वक्तव्यः | रेफः ॥

# दे,९.४. † ६.९.२३. ‡ ०.९.६१.(1).

श० ३, २, ९०८-१९२९.) ॥ व्याकरगमहाभाच्यम्‌ ॥ १५५५

मत्वर्थाच्छः | ९ ॥ मत्वथाच्छो THT: | मत्वर्थीयः || इणजादिभ्यः ॥ & ॥

इणजारिभ्यो वक्तव्यः | भाजिः आतिः आदिः ॥ इञ्वपादिभ्यः | ७ ॥ इञ्वपादिभ्वो वक्तव्यः | वापिः वासिः are: II दकृष्यादिभ्यः Il ८ Il इद्ष्यादिभ्यो वक्तव्यः | कृषिः किरिः गिरिः ॥ संपदादिभ्यः किप्‌ 11 ९ ॥ संपदादिभ्यः क्रिम्वक्तष्यः | संपत्‌ विपत्‌ प्रतिपत्‌ आपत्‌ परिषत्‌ ॥

कृत्यल्युटो बहुलम्‌ ॥ २. । २३. । ११२. ॥

कृतो बहुलमिति वक्तव्यं पादहारकाथम्‌ | पादाभ्यां द्वियते पादहारकः* | अले चोप्यते गठेचोपकः† | ओोऽग्रीनाधास्यमानेन | अः सोमेन यश्यमाणेन{ ||

गोचर संचरवहुव्रनग्यज्ापणनिगमाश्च ॥ २।२।११९॥

गोधरादीनामग्रहणं प्रायवचनाद्यथा कषो निकष इति ॥ ९॥ गोचरादीनां महणं शक्यमकरैम्‌ | षञ्कस्माच्न भवतिऽ | waren’ | यथा कषः निकष इति प्रायवचना स्न भवति ||

हरश्च ॥ २ । २ । १२१ ॥

घञ्विधाववहाराधारावायानामुपसख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ बञ्विधाववहाराधारावायानामुपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ | अवद्वियन्ते अस्मिन्नवहारः || आभियन्ते Soran: | एत्यैतस्मिन्वयन्त्यावायः ||

९५६ ॥ व्याकरणपहाभाष्यय |! | [Fo ३, ३. ९.

उदङ्कोऽनुदके ॥ ७ । ७। १२३. ॥

किमथेमिदमुच्यते न err [९२९] इस्येव सिद्धम्‌ | अनुदक इति वद्या- मीति | इह मा भृत्‌ | उद कोदञ्बनः* || JEST ऽनुदकम्रहणानर्थक्यं च पायवचनाद्यथा भोदोहनः प्रसाधन हति ॥ ९ ॥ TTR नुदकम्रहणं चानथेकम्‌ | षञ्कस्मान्न भवति | प्रायवचनायस्न भवति यथा गोदोहनः प्रसाधन इति ||

खनोष च ॥३।३।१२५॥

डो वक्तव्यः | आखः || डरो वक्तव्यः | आखरः || इको वक्तव्यः | आखनिकः || इकवको वक्तव्यः | आखनिकवकः ||

CIT कृच्छ्कृच्छ्र्थेषु खर्‌ ॥ २.।२।१.२६ ॥

wa ख्रीखलख्नाः ॥ ९ Il

अजम्भ्यां ीखलना भवन्ति विप्रतिषेधेन | अजपोरवकाडः | चयः कवः | खीपत्ययानामवकाश्चः | कृतिः हतिः§$ | इहोभयं प्रामोति | चितिः स्तुतिः || खलो STH: | FRE: अभेदः | अजपोः स एव | इहोभयं प्रामोति | vera: waz: | हैषष्ठवः goa: || अनस्यावकाङाः | इध्मप्रव्रधनः* | अजपोः स एव | इहोभयं प्रामोति | पलादहाचयनः भविलवनः || ज्रीखलना भवन्ति विप्रतिषेधेन ||

fara: wert विप्रतिषेधेन Il २ ॥

fer: खलनी भवतो विप्रतिषेधेन | खीप्रत्ययानामवकाशः | कृतिः दतिः | खलोऽवकाश्चः | Se: Be: | इहोभयं प्रामोति | शषदेदा खभेदा || अनस्या- वकाङाः | इध्मप्रत्रथनः | लीप्रत्ययानां स एव | इहोभयं प्राति | सक्तुधानी निलपीडनी || खनी भवतो विप्रतिषेधेन ||

FRR † ३.३.९१८; १२९. { १.३, ५६५७. § २.३, ९४.

पा० २. २. १२३९२३०. | ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ १५७

कतृकमेणोश्च भूकृञोः ॥ २।२.।१२.७ ॥ खल्कतृकर्मणोश्व्य्थयोः || ९ ॥

खल्कतैकममेणोश्यथेयोरिति वक्तव्यम्‌ | अनाद्येन भवतेषदाद्येन शक्यं भवितुम्‌ हेषदाद्य॑भवं भवता | दुराद्यभवम्‌ | स्वाद्यभवम्‌ | कतृकम ग्रहणं चोपपदसंज्ञा्भम्‌ ॥ २॥

कतृकमैतरहणं चोपपदसंज्ञाये Tee | Ret विजानीयादाभिधेययोरिति | TAA: इहद्ुत्वान्वा चष्टे RRA BArrcswaae |

अन्येभ्योऽपि FIT ॥ २.।२.।१२.० ॥

भाषायां शासियुधिदृरिधृषिभ्यो युच्‌ ॥ ९ ॥ भाषायां रासियुधिदृहिधृषिभ्यो युज्वक्तव्यः | दुःशासनः दुर्योधनः दुद॑दौनः दुषेषेणः ॥ मृषेति वक्तव्यम्‌ | दुमेषेणः || इति श्रीभगवस्पतस्नलिधिरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य तृतीये पादे प्रथममाह्निकम्‌ || |

# ar. ९२.

१५८ ॥ व्याकरणमहाभाच्यय ॥ [ Fo २.३. २,

मतेमानसामीषय वतैमानवद्रा ॥ २।२ । १३१ ॥

वत्करणं किमर्थम्‌ | वर्ममानसामीप्ये वतमाने वेतीयत्युष्यमाने वतमाने ये प्र- स्यया विदितास्ते" वतंमानसामीप्ये धातुमात्रास्स्युः | वत्करणे पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति | यदि च याभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विषेण वतेमाने प्रत्यया विहिता- स्ताभ्यः प्रकृतिभ्यस्तेनैव धिदोषेण वतंम्रानसामीप्ये भवन्ति ततो ऽमी THAT ERAT: स्युः | अथ हि प्रकृतिमात्राहा स्युः प्रत्ययमात्रं वा स्याच्नामी वतेमानवक्कृताः स्युः |

इह वतेमानसामीप्ये वतैमानवदस्यु क्का रडेवोदाद्वियते | यदि पुनवो लडुव- तीत्येवोच्येत || भत sat पठति |

वतैमानसामीप्ये वतमानवदवनं दात्रादयर्थम्‌ ॥ ९ ॥

बतेमानसामीप्ये वर्तेमानवद्ृचनं क्रियते Tart । रात्राद्यर्थोऽयमारम्भः | एषोऽस्मि पचन्‌ | एषोऽस्मि पचमान इति† || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | रडादेदौ शतृशानचौ तत्र वा लङ्खवतीत्येव सिद्धम्‌ || यी वद्यैलडादेदौ | एषोऽस्मि पव- मानः | एषोऽस्मि यजमान इति{|| यौ चापि ठडदेशौ तावपि प्रयोजयतः | वते- मानविदितस्य se: शातृ्ानचायुख्येते भविरोषविहितथायं योगः । शात्रायये- मिति खल्वप्युच्यते बहवश्च aes: | एषोऽस्म्यलंकरिष्णुः | एषोऽस्मि प्रज- निष्णुभः ||

आशंसायां भूतवच्च ॥ २, । २. । १२२ ॥ MMA नाम भविष्यत्काल ॥ आदांसायां भूतवदतिदेदो afeet: प्रतिषेधः ॥ ९ Il, भादौसायां भूतवदतिदेरो लङ्टि;¶ प्रतिषेधो वक्तव्यः || न वापवादस्य निमिन्ताभावादनद्यतने हि तयोर्बिधानम्‌ || २॥

FRR ९२३-२.२.५. 1† ३,२०.९२४. { २.२.९२८. § ३.२.९१६. ¶ ar. ९९१; ras.

Gyo %, ३. १६१-९२३. | ॥ व्वाकरनहामाध्यम ॥ ९६५९,

आरोसासंभावनयोरविरोषात्तदिधानस्याप्रासिः ॥ ३ Ul आहसा संभावनमित्यविशिष्टाधेतावर्थौ | आशं सासंभावनयोरविशेषासदि षान- warmth: | आशंसायां ये विधीयन्ते ते संभावनेऽपि प्रापुवन्ति ये च संभावने विधीयन्ते त आदहांसायामपि प्राज्ुवन्ति | किं तद्युच्यते अपाप्निरिति न साधीयः प्रातनिमैवति | ger व्यवस्था न प्रकल्पेत | न सर्वे सवेत्रेष्यन्ते || न वा संभावनावयवत्वादारांसायाः ॥ ४ Il न चैष रोषः | किं कारणम्‌ | संभावनावयवत्यादादौसायाः | संमावनावय- वास्मिकार॑सा । आशंसा नाम प्रधारितो sat अभिनीतथानमिनीतथ | संभावनं नाम प्रधारितो अर्याऽभिनीतं एव || अथसिंदेहो वालम्थस्वास्संभावनस्य Il ९ Il अथवाथोसंदेह एव पुनरस्य | किं कारणम्‌| अरम्थेत्वास्संभावनस्य | संभा - वन आमथ्य गम्यत आशंसायां पुनरनालमथ्यैम्‌ || आआचायेपरवृत्तिज्ञोपयति संभा - वने ऽप्यनालमथ्यै गम्यत इति यदयं संभावने ऽलमित्याह* | तस्माद्डघुध्यते न वा संभावनावयवत्वादाशंसाया इति ||

क्षिप्रवचने Fe २. । Raz ॥

१ ह.३., १५४. T BR. १६३४.

Yeo ॥ व्याकरणप्रहाभाच्यय्‌ ॥ [ Wo %, %, २.

न मृष्यति | कथिदाह | देवश्ृष्टः संपत्स्यन्ते yor इति । a उच्यते | Ft वोचः संपन्नाः शालय इत्येवं ब्रूहि ||

हैतुभूतकालसप्रक्षितत्वादा ll ४ Il

हेतुभूतकालसंमरेक्षितत्वादवा पुनः Reta | हतुमूतकालं वषै वभकाला च क्रिया || यदि तर्द निष्पच्नोऽथैः किं निष्पन्नकायौणि न क्रियन्ते | कानि | भोज- नादीनि | अन्यदिदानीमेतदुच्यते किं निष्पन्नकायोणि a क्रियन्त इति यत्तु तन्चिष्पन्नोऽर्यो न fire इति स निष्पन्नोऽ्थः | अवद्यं खल्वपि कोष्ठगतेष्वपि हाटिष्ववहननादीनि Tater | एवमिहापि निष्पत्नोऽर्योऽवदयं तु जननादीनि प्रतीश्यागि ||

अस्स्यर्थानां भवन्त्यर्थे सर्वा विभक्तयः कतुि्यमानत्वात्‌ ॥ ९ Il

सिद्ध तु यथास्वं कालसमुच्चारणात्‌ ॥ ६ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | यथास्वमेता विभन्तयः स्वेषु स्वेषु काठेषु प्रयुज्यन्त इति |

कथं vasa यथास्वमेता विभक्तयः स्वेषु स्वेषु काठेषु प्रयुज्यन्त इति |

अवात्वात्‌ ॥ ४७ ॥ यन्न था भाष्यन्ते | असिद्विपर्यांसश्च ॥ ८ ॥

भसिदधश विपयोसः | न हीह कथित्कूपोऽस्तीति प्रयोक्तव्ये कूपो अभूदिति भरयु- डके || किं पुनः कारणं न वा भाष्यन्ते ऽसिद्धथ Prete: | इह रकिंचिदिन्द्रि- यकम रकिचिह्ुडधिक्म | erat समासादनं बुदिकमे व्यवसायः | एवं हि कित्पाटलिपुत्रं जिगभिषुराह | योऽयमध्वा गन्तव्य आ पाटलिपुत्रादेतस्मिन्कूषो भविष्यति | अनश्यतने कूपो भवितेति | समासाद्य कुपोऽस्तीति | समासाद्यातिक्रम्य कूपोऽभूदिति | समासाद्यातिक्रम्योषित्वा कूप आसीदिति | समासाद्यातिक्रम्योषित्वा

पा० ३.३.९२५-१३६.] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ LEY

विस्मृत्य कूपो बभूवेति | तद्यदेन्द्रियकमे ater विभक्तयो यदा हि बुद्धिकमे तदा वतेमाना भविष्यति ||

नानद्यतनवक्कियाप्रनन्धसामीप्ययोः ॥ २।२.। १३५ tt

किमयेभिमी हौ प्रतिषेधावुख्येते नाश्चतनवदित्येवोच्येत | नानद्यतनवस्परतिषेधं Sager: प्रतिषेधः ॥ ९ ॥ ननिद्यतनवत्पतिषेधे लङ्नलुटोः" प्रतिषेधो द्रष्टव्यः ॥ अद्यतनवद्रचने हि विधानम्‌ | 2 Il अ्तनवद्चने हि सति विधिरयं विज्ञायेत || तत्र को दोषः | तत्र लड़िधिप्रसङ्गः ॥ ३ Il तत्र oft: Taste || दुङ्टोश्वायथाकालम्‌ ॥ ४ ॥ लुड्रो्रायथाकालं प्रयोगः प्रसज्येत | ठुडोऽपि विषये Fz स्यात्‌ । लूट विषये लुङ स्यात्‌ || अद्य पुनरयं दौ प्रतिषेषावु्का तूष्णीमास्ते यथाभाप्रमेवाथ- तने भविष्यतीति ||

भविष्यति मयोदावचने ऽवरस्मिन्‌ ॥ २।३।१२६ ॥

किमथमिदमुच्यते न नानश्यतनव्रदिव्येव‡ सिद्धम्‌ | भविष्यति मर्यादावचने ऽवरस्मिन्नि्यक्रियाप्रबन्धार्थम्‌ ॥ ९ ॥ अक्रियाप्रबन्धार्थोऽयमारम्भः || किमुच्यते अक्रियापरबन्धारथं इति न पुनः क्रियापर- बन्धायौऽपि स्यात्‌ | क्रियापरबन्धार्थमिति वेद्रवनानर्थक्यम्‌ tl २ ॥ क्रियाप्रबन्धायेमिति चेचनमनथेकम्‌ | सिद्धं क्रियापरबन्पे पूर्वेणैव |)

# ३.२. ९९९; ३.३, ९५. T ३.२. ९९०; ३.६, ९३. पः २.३. ९३५. 21 ऋ

९६२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ३.२. द;

इदं aft प्रयोजनमनहोरात्राणामिति aera” | इह मा भूत्‌ | योऽयं त्ि- VAT आगामी तस्य यो sat: पचददाराज्र इति |

अहोरात्रमतिभेधा्थाभिति चेन्नानिष्टत्वात्‌ ॥ ३ ॥

अहोरात्रप्रतिषेधाथेमिति चेत्तत्र | कि कारणम्‌ | भनिष्टस्वात्‌ | अत्रापि नान- दयतनवदिव्येवेष्यते ||

इदं तदि प्रयोजनं भविष्यतीति व्यामीति | इह मा भूत्‌ । योऽयमध्वा गत at पाटलिपुत्रात्तस्य यदवरं साकेतादिति | नानिष्टत्वात्‌ | अत्रापि नानद्यतनवदि- स्येवेष्यते || इदं तर्हि प्रयोजनं मयौरावचन इति वक्ष्यामीति | हह मा भूत्‌ | यो ऽयमध्वापरिमाणो गन्तव्यस्तस्य यदवरं साकेतादिति | नानिष्टत्वात्‌ | अत्रापि ना- नद्यतनवदिस्येवेष्यते || इद तर्हि प्रयोजनमवरस्मित्निति वदेयामीति | इह मा भूत्‌ | योऽयमध्वा पाटलिपुत्राहृन्तव्यस्तस्य यत्पर साकेतादिति | नानिष्टत्वात्‌ | अत्रापि नानश्यतनवदिव्येवेष्यते || Tear भविष्यति मयौदाव चने ऽवरस्मि्नित्यक्ि - याप्रवन्धां क्रियामबन्धाथेमिति चेदचनान्थंक्यमिति ॥

काठविभागे चानहोरात्राणाम्‌ ॥ २. । At LAs ॥

अनहोरात्राणामिति तद्विभागे प्रतिषेधः ॥ ९ ॥

अनहोरात्राणामिति तद्विभाग प्रतिषेधो वक्तव्यः | यो अयं Aare आगामी तस्य यो ऽषरो sata इति ||

तेश्च विभागे ll 2 Il

तैथ विभाग इति वक्तव्यम्‌ । यो st मास आगामी तस्य यो ऽवरः पञ्चदशरा् इति ॥ देष्यं विजानीयादहोरात्राणामेवाहोरत्रैर्विभागे MATA भवतीति । तदाचायैः TEATS ऽनहोरात्राणामिति तेषां विभागे er विभाग इति ॥

प्रस्मिन्विभाषा ॥ २।२.।१२.८. ॥ कस्मिन्परस्मिन्‌ | कालविभागे | कुत एतत्‌ | योगविभागकरणसामर्थ्यात्‌ ||

* ३.३. ९३७, T २.३. WE, ९३७.

पा० ३. ३. RRO] ॥ व्याकरणयमहाभाष्यम्‌ ॥ LER

लिङ्मित्ते se क्रियातिपत्तो ॥ ३।२.।१२९ ॥

साधनातिपत्तावित्यपि वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | भभोद्यत भवान्मांचेन यदि मत्समीप आसिष्यतेति || तत्तद वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | नान्तरेण साधनं क्रियायाः प्रवृत्तिरस्तीति सयमधनातिपत्तिथेक्करियातिपत्तिरपि भवति तत्र क्रियातिपत्ता- वित्येव सिद्धम्‌ |

भूते च ॥ २।२।१४० ॥

भूते टृङ्ताप्यादिषु ॥ ९ Il at लूङुताप्यादिषु" geet: | उताध्यैष्यत | seers ||

वोताप्योः ॥ RLRiAOW ॥

विभाषा गर्हापरभृतौ भ्रागुतापिभ्याम्‌ ॥ ९ ॥ विभषा गहौप्रभृती प्रागुतापिभ्यामिति† वक्तव्यम्‌ || वोताप्येरिति श्युच्यमाने सदेहः स्यासाग्वोतापिभ्यां ae वेति | तदाचायेः डहद्धुत्वान्वाचष्टे विभाषा गहौ- mrt प्रागुतापिभ्यामिति |

Tela र्डपिजालोः ॥ २।२.।१७२ ॥

गहायां खड्िधानानर्थक्यं क्रियांसमापिविवक्षितत्वात्‌ ॥ ९ ॥ गहौयां लङ्धिषिरनयेकः | किं कारणम्‌ | क्रियासमाप्रिषिवलितत्वात्‌ | क्रियाया अव्रासमापिगैस्यते { एष च नाम न्याय्यो वतमानः कालो यत्र Mara tear भवति wT वतमाने लट्‌ [३,२.१९९३] इत्येव सिद्धम्‌ |} यदि वतमाने लडि- स्थेवमत्र लङ्खवति Tra Tyas | इष्येते च शतृदयनचौ | अपि मां याजयन्तं वरय | अपि मां याजयमानं परय ||

# २.३. ASR, † ३.२ YVR ९५९. tT 2.2. ९२४,

९६४ ॥ न्याकर्णयरहाभाष्यय्‌ ॥ [ भण०२,३. द

अनवकु््यमषयोराक्षवृततेऽपि ॥ ३।२।१४५॥

किंवृत्तस्यानधिकाराद तरचार्किवृत्तग्रहणानर्थक्यम्‌ tt ९॥।

किंवृत्तस्यानाधिकारादुत्तरत्राकिंवृत्तम्रहणमनयेकम्‌ | निवृत्तं विवृत्त इति * त- Rage अविदोषेण किंवृत्ते asa च भाविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनमुपपदसंत्ञां वल्यामीति। | उपपदसं्ञावचने कि प्रयोजनम्‌ | उपपदमतिङ्‌ [२.२.९९ इति समासो यथा स्यात्‌ | अतिङिति प्रतिषेधः प्रामोति | यदा ताह लृटः सत्सं तदोपपदसंज्ञा भविष्यति | भाविष्यदधिकारविहितस्य लृटः सत्संज्ञावुच्येते; अविश्चे- षविहितशथायम्‌ ||

TPS ॥ २ । २ । १७.७ tt

जातुयदौिङ्किधाने यदायद्योरुपसंस्यानम्‌ ॥ ९ ॥ जातुयदोरिद्िधाने यदायद्योरुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | यदा भवद्विधः क्षत्रियं या - जयेत्‌ | यदि भवद्विधः art याजयेत्‌ Il

दोषे लृडयदौ ॥ ३ । ३ । १९५९१ ॥

हेतुहेतुमतोिङ्‌ ॥ २. । २. । १५६ ॥

हेतुहेतुमतोशिङ्ग ॥ ९ हेतुहेतुमतोर्िङकेति वक्तव्यम्‌ | अनेन चेद्यायान्न शकटं पयोभवेत्‌ | अनेन चे- शास्यति न दाकर पयोभविष्यति ||

# ३.३. ९४४. † ३.१.९२. ‡ २.२३. ९४. § ६.१, ९५४.

पा ९. ६, १४५.१६१.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यव्‌ ॥ १६५

भविष्यदधिकारे ॥ २॥ भविष्यदधिकार इति वक्तव्यम्‌ । इह मा मूत | वषेतीति धावति | हन्तीति प- कायते | अथेदानीं शतृशानचार्वज्र कस्मान्न भवतः | देवत्रातो* wart माह ‡ इतियोगे च संहिधिः5 | मिथस्ते न विभाष्यन्ते गवाक्षः संदितत्रतः** ||

इ च्छर्थेषु लिङ्लोटौ nA ३.। १५७ ॥

° काममवेदनं चेत्‌ il ९॥ कामप्रवेदन चेद्गम्यत हति धक्तम्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | इच्छन्करटं करोति II

विधिनिमन््रणामन्लणाधीष्टसंप्रश्रप्राथनेषु लिङ्‌ ॥ २.।२.।१६१ ॥

विष्यधीष्टयोः को विषः | विधिनोम प्रेषणम्‌ | धीं नाम सत्कारपूर्विका व्यापारणा. || अथ निमन्लरणामभ््रणयोः को विदोषः | संनिहितेन निमन्त्रणं भव- त्यसंनिहितेनामन्त्रणम्‌ | नैषोऽस्ति ate: | असंनिहितिनापि निमन्त्रणं भवति संनि- दितेन चामन्त्रणम्‌ | एषं तर्हि यन्नियोगतः Reet तक्निमन्त्रणम्‌ | किं पुनस्तत्‌ | हव्यं wet वा | ब्राह्मणेन AS भुज्यताभिद्युक्ते ऽधमः परस्याख्यातुः | आमन्त्रणे कामचारः ||

कथं पुनरिदं विक्ञायते | निमन्ल्णादीनामर्थं इति | आहोस्वि्निमन्त्रणारिषु गम्य- मानेष्विति | कथात्र विदोषः |

निमन्लणादीनामर्थे चेदामन्तरथै निमन्त्रयै भवन्तमिति भरत्ययानुपपतिः ्रकत्यभिहितत्वात्‌ ॥ ९ Il

निमन्लणादीनामर्थे चेदामन्तयै निमन्त्रयै भवन्तमिति प्रत्ययानुपपत्तिः| किं कार-

णम्‌ | प्रकृत्यभिहितस्वात्‌ | renee: सोऽथ इति कृत्यां प्रत्ययो न भामेति II द्विवचनब्रहुवचनापरसिदिग्येकार्थत्वात्‌ || > Il

हिवचनबहूवचनयोभाप्रसिदिः | किं कारणम्‌ । एकाथस्वात्‌ | एको ऽयमर्थो नि-

मन्त्रणं नाम वस्थैकत्वदिकवचनमेव TNT ||

९६8 ॥ व्याकरणमहाभाष्य || [qo ३.३, २,

अस्तु afe निमन्तगारिषु गम्यमानेषु | इहापि तर्हि प्रामोति | देवदत्तो भव- न्तमामन्त्रयते | देवदत्तो भवन्तं निमन््रयत इति |

सिद्ध तु fadtarargea प्रकृते erat भ्रत्ययविधानात्‌ It ३ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | द्वितीयाकाड्स्य धातोः प्रकृते प्रत्ययार्थे प्रत्ययो भवतीति वक्तव्यम्‌ | के च प्रकृता oat: | भावकमेकतोरः* || भवेस्सि्धं my भवानाम- न्त्रणम्‌ अनुभवतु भवानामन्त्रणमिति यजत्र हितीय MATRA | इदं तु न सिध्यति आमन्त्रयै निमन्त्रया इति | अत्रापि द्वितीय आकाट्ते | कः | निमन्तरिरेव | आमन्तया आमन्त्रणम्‌ निमन्त्रयै निमन्त्रणामिति | कथं पुनर्मिमन्तिनौम निम- aT MAST | .दृष्टथ भावेन भावयोगः | तद्यथा | इषिरिषिणा युज्यते खीत्वं च Marr ||

यावतात्र द्वितीय arargyt ऽस्तु aft निमन्तणादीन्ममथे इति | ननु चोक्तं निमन्त्रणारीनामर्थै वेदामन्तयै Paras मवन्तमिति प्रत्ययानुपपत्तिः प्रकत्यभिहि- तत्वादिति | नैष दोषः | योऽलौ हितीय saga स एव मम प्रत्ययार्थो भवि- ष्यति || अयं तर्द दोषो हिवचनबहूवचनाप्रसिद्िभैकाथेत्वादिति | Rr दोषः |

सुपां कमौदयोऽव्वथोः संख्या चेव तथा तिङाम्‌ | aut संख्या Fart: कमौदयश्च || प्रसिद्धो नियमस्तत्र प्रसिद्धस्तत्र नियमः {| नियमः प्रकृतेषु वा Il

्रषातिसगेपराप्तकाठेषु FTA ॥ २।३.। १६२ ॥

किमथे पैषादिष्वर्थेषु कृत्या विधीयन्ते नाविशेषेण विदिताः† sere वैषा- दिषु भविष्यन्त्यन्यत्र च | प्रैषादिषु कृत्यानां विधानं नियमाथेम्‌ | नियमार्थोऽय- मारम्भः | प्रैषादिष्वेव कृत्या यथा स्युरिति ॥

# ३.४, ६९, T ३.४. ७०,

पा० ३. ३. १९६३-९९०.| ll व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ १९६७

वैषादिषु कृत्यानां वचनं नियमाथौमित चेत्तदनिषटम्‌ ॥ ९ I च्रैषादिषु कृत्यानां वचनं नियमाथमिति चेत्तदनिष्टं प्रामोति | न हि परैषादिष्येव कृस्या इष्यन्ते | किं ate | भविशोषेणेष्यन्ते | बुसोपेन्ध्यम्‌ तृणोपेन्ध्यम्‌ षनषात्यम्‌ || feat तु खियाः प्रागिति वचनात्‌ ॥ ५॥ fat gq tafe कृत्यानां वचनम्‌ । अयं प्रेषादिष्वर्थेषु रोडिधीयते स विशेषविहितः सामान्यविहितान्कृत्यान्वाधते | वासरूपेण कृत्या अपि भविष्यन्ति*| न स्युः | किं कारणम्‌ | fara: प्रागिति वचनात्‌ | ्राक्स्त्रिया वासरूपः† ||

कालसमयवेलासु तुमुन्‌ ॥ २.। २. । १६७ ॥

प्रथमान्तेष्विति वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | इह मा भूत्‌ | काले भुङ्के | तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | त्रेषादिष्विति व्ैते‡ | तचावदयं प्रैषादिमहण- मनुवस्यम्‌ । प्रथमान्तेभ्यिति द्युष्यमान इहापि प्रसज्येत | कालः पचति भूतानि कालः संहरति प्रजाः || इति श्रीभगवत्पत्जलिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य तृतीये पादे श्रितीयमाद्धिकम्‌ ॥ weer समाप्तः II

# ६.९, ९४. † ३.१. ५४. t २.३. ९६१.

धातुसंबन्धे प्रत्ययाः ॥ २. 1 ४ ।९१॥

प्रत्ययं इति वतेमाने पुनः Terre किमथम्‌ | अधातुप्रत्ययानामपि धातु- संबन्धे साधुत्वं यथा स्यात्‌ | गोमानासीत्‌ | गोमान्भवितेति।† ||

इह प्रयामो भूतकालो भविष्यत्कालेनाभिसंबभ्यमानो भविष्यत्कालः संपद्यते | कस्मान्न भविष्यत्कालो भूतकालेनामिसंबभ्यमानो भूतकालः संपद्यते |

धातुसंबन्धे प्रत्ययस्य यथाकालविधानास्सिदम ॥ ९ II यथाकालविहिता एवैते प्रत्ययाः स्वेषु स्वेषु काकेषु प्रयुज्यन्ते || कथं we कालान्यत्वं गम्यते |

उपपदस्य तु कारान्यत्वय्‌ ॥ २॥

उपपदस्थैतत्कालान्यत्वम्‌ || कुतो नु खल्वेतदभ्रिष्टोमयाजीव्येतदुपपदं भविष्यति न priate | एवं तद्यस्त्यादिभिर्योगे | अस्त्यादिविषयाः पर्यया साधव इति वल्यामि | के पुनरस्त्यादयः | अस्तिभूंजनयः || एवभपि यदास्त्यादीनामेवास्त्या- दिभिर्योगस्तदा न ज्ञायते कः कस्य कालमनुवतेत्त इति | भावि कृत्यमासीत्‌ | पुत्रो जनिष्यमाण आसीत्‌ || एवं ae वाक्यमेवैतरेवंजातीयकं प्रयुज्यते | अभिष्टोमया- जीत्येतत्तस्मिन्भविता | कस्मिन्‌ | योऽस्य पुत्रो जनिता | कदा | यदानेनाभिष्टो- wre भवतिः ||

क्रियासमभिहारे रोड़ोयो eet वा चं तध्वमोः ॥३।४७।२ ॥

हिस्वयोः परसमैपदात्मनेपद ग्रहणं रदिरामतिंषेधार्थम्‌ ॥ ९ ॥ हिस्वयोः परस्मैपदात्मनेपदम्रहणं wat हिः परस्मैपदानां यथा we आत्मनेपदानामिति | किं प्रयोजनम्‌ | लादेाप्रतिषेधाथेम्‌ । लादेरौ दिस्वौ मा भुतामिति | किं च स्याद्यदि ठादेहौ हिस्वौ स्याताम्‌ | तिङन्तं पदमिति $ पदसंज्ञा न

भै arr ¶ ५.२. ९४, T ३,२, ६५., § ९,४, ९४,

qe 4, ४. १-२. | ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ , १६९

स्यात्‌ I) मा भूदेवम्‌ | इबन्तं पदमिति पदसंज्ञा भविष्यति | कथं स्वाद्युत्पत्तिः | लकारस्य कृत्त्वातपरातिपदिकत्वं तदाज्यं प्रत्ययविधानम्‌ | रकारः कृतस्य कृच्त्वा- स्करलातिपदिकमिति प्रातिपदिकसंज्ञा तदाश्रया प्रातिपदिकाभ्या स्वाद्युत्पात्तिरपि भविष्यति*|| यदि स्वायुत्पत्िः git अ्रवणं प्रामोति | अव्ययादिति छम्लुगभविष्यति | कथमव्ययत्वम्‌ | विभक्तेस्वरप्रतिरूपकाथच निपाता भवन्तीति निपातसंश्ञा निपातो ऽव्ययमित्यव्ययसंज्ञा ‡|| इह ae स भवांहुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति तिङतिङः [८.९.२८] इति निघातो न प्रामोति ॥

| समसंख्य्रायं च || २ ॥

andere च हिस्वयोः परस्परैपदात्मनेपदमरहणं कतेष्यम्‌$ | हिः परस्मैष-

दानां यथा स्यात्स्व आत्मनेपदानां व्यतिकरो मा भूदिति || न वा तष्वमोरादेदावचनं ज्ञापकं पदादिदास्य Il ‰ ॥

न वा हिस्वयोः परस्मैपदात्मनेपदग्रहणं कतेव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | तभ्वमोरा- wast meh wee | यदयं ॑वा च तभ्वमोरित्याह तञ्ज्ञापयत्याचायैः Tartan हिस्वाविति II

तत्र पदादेडे frearet: प्रतिषेधः ॥ ४ ॥

तत्र पदादेदो पिचवस्याटथ प्रतिषेधो वक्तव्यः | पित्वस्य तावत्‌ | स भ्वौ- छुनीहि¶ लुनीहीस्येवायै जुनाति | आटः खल्वपि | सोऽहं ठुनीहि** लुनीदीव्येवं लूनानि || पिन्वस्व तावन्न वक्तव्यः | पित्मतिषेधे11 योगविभागः करिष्यते | eg सेर्दिभैवति | ततोऽपि | atte भवति यावान्दिनीम || आटथापि न वक्तव्यः | आटि कृते सादु स्यादेशो भविष्यति | इदमिह सं्रधायेम्‌ | आद्धयतामादे श इति [किमत्र कते्यम्‌ | परस्वादाडागमः | नित्य आदे दाः | कृते ऽप्याटि प्रामोत्यकृते ऽपि प्रामोति | आडपि Freq: | कते scares प्रामोत्यकृते ऽवि प्राभोति | अनित्य आट्‌ | अन्यस्य कृते ऽप्यादेदो प्रामोत्यन्यस्याकृते ऽपि प्राभोति राब्दान्तरस्य च प्रा्ुषन्विधिरनिस्यो भवति | आदेज्ञो ऽप्यनित्यः | अन्यस्य कृत आरि प्रापोत्यन्यस्याफृते शब्दान्तरस्य च प्राघ्ुवन्विधिरनित्यो भवति | उभयोरनित्ययोः परत्वादाडागमः | आटि कृते सादुस्यादेश्ो भविष्यति || इदं तर्हि सो ऽहं ye asert भुनजा इति नसोर- era: [६.४.११९ | हत्यकारलोपो न प्रामोति || समसंख्याथत्वं चाप्यपरिहतमेव ||

FRU ९द्‌; ९.२. ४६; ४.९.२३. † २.४. ८२. PF ९.४.५.७गः ५.५ ३७. € ९.३, ९०.

थ ९२. १४; ५.४. ९१३; (३.९.५). चनः २.४, ५१. ३.४. ८७, 22 अ -11

१७० ॥ व्याकरणमरहामाष्यम्‌ Il [म० ३. £. ९.

सिद्धं तु छोण्मध्यमपुरुषैकवचनस्य क्रियासमभिहारे दिव॑चनात्‌ ॥ ९ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | लोण्मध्यमपुरुषैकवचनस्य क्रियासममिहारे हे भवत इति वक्तव्यम्‌ || केन विहितस्य क्रियासमभिहारे लोण्मध्यमपुरूषैकवचनस्य हिवैचनमु- च्यते | vata श्ञापयत्याचार्यो भवति क्रियासमभिहारे लोडिति यदयं क्रियासम- Ret लोण्मध्यमपुरुषैकवचनस्य frat शासि | कुतो नु खल्वेतज्जञापकाद्र लोडुविष्यति न पुनयै एवासावविदोषविहितः स यदा क्रियासमभिहारे भवति त- दास्य feaat भवतीति | लोण्मध्यमपुरुषेकवचन एव खल्वपि सिद्धे स्यादिमी चान्यौ हिस्वौ सर्वेषां पुरषाणां सर्वेषां वचनानाभिष्येते | qt च भिद्यते || यथा- न्यासमेवास्तु | ननु ah Reet: परस्मैपदात्मनेपदम्रहणं लादेदाप्रतिषेधा्े समसंख्याथै चेति | नैष दोषः |

योगविभागास्सिद्धम्‌ ॥ & ॥ योगविभागः करिष्यते | क्रियासमभिहारे लोडुवति | ततो लोटो हिस्वौ भवतः | लोडिव्येवानुवतैते | at at हिस्वाविति | कथं वा च तध्वमोरिति | वा च त- ध्वंभाविनो लोट हव्येवमेतद्िज्ञायते ||

यथाविध्यनुप्रयोगः TAT ३. । ४ । ¢ ॥

किमथमिदमुच्यते | भनुप्रयोगो यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | दिस्वा- न्तमव्यक्तपदाथैकं तेनापरेसमापो ऽथे इति कृत्यानुप्रयोगो भविष्यति || इदं तारं प्रयोजनं यथाविधीति वक्ष्यामीति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | समुचये सामान्य- वचनस्य [३.४.९ | इति वक्ष्यति तत्रान्तरेण वचनं यथाविध्यनुप्रयोगो भविष्यति ||

समुचये सामान्यवचनस्य WAITS ॥

किमथमिदमुच्यते | अनुप्रयोगो यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | हिस्वान्त- मव्य्छपदायेकं तेनापरिसमाप्रोऽथे इति arpa भविष्यति || इदं तर्द प्रयो- जनं सामान्यवचनस्येति वक्ष्यामीति । एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | सामान्यवचन- स्यानुप्रयोगो स्तु विदोषवचनस्येति सामान्यवचनस्थैवानुप्रयोगेों भविष्यति लघुत्वात्‌ ||

पा० ३, 8, 8-8. ] ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ YOY

उपसंवादाराङ्ग्योश्च ॥ २।9७।८॥

उपसंवादाराङ्योवचनानर्थक्यं किङ्थत्वात्‌ ॥ ९ ॥ उपसंवादारङ्कयोवैचनमनयेकम्‌ | कि कारणम्‌ | Berar | Set लेट्‌ {२.४.७] seta सिद्धम्‌ || कः galoek: | केचित्तावराहृः | हेतुहेतुमतोर्छङ्‌ [३.३.१९६] इति | अपर आहः | वक्तव्य एवैतस्मिन्विशेषे WE | प्रयुज्यते हि लोके यदिमे भवानिदं कूयोदहमपि ते हदं दद्याम्‌ ||

तुमथं सेसेनसेऽसेन्कसेकसेनध्येअध्येन्कष्येकष्यैनशाध्यैराध्येन्त- वैतवेङ्तवेनः ॥ RIVIS Ue

qa इत्युच्यते कस्तुमर्थः | कती *। यथेव नाथैस्तुमयैम्रहणेन | येनैव ख- स्वपि हेतुना क्रि तुमुन्भवति तेनैव हेतुना सयादयोऽपि भविष्यन्ति || एवं ae सिद्धे सति यत्तुमरथग्रहणं करोति तञ्ज्ञापयत्याचार्योऽस्त्यन्यः कवुस्तुमुनो ऽथे इति | कः पुनरसौ | भावः | कृतो नु खल्वेतद्धावे तुमुन्भविष्यति न पुनः कमी- दिषु कारकेष्विति | ज्ञापकादयं क्मुरपक्ृष्यते न चान्यस्मित्तथे आदिदयते अनिर्दि- STMT प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्तीति स्वार्थे भविष्यति | तद्यथा | गुप्रिज्किद्यः सन्‌ [३.१.९ ] यावादिभ्यः कन्‌ [ ९.४.२९ ] इति | सोऽसौ स्वार्थे भवन्मावे भविष्याति || किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | अव्ययकृतो भावे भवन्तीत्येतन्न वक्तव्यं भव्ति ॥

Sarat माडो व्यतीहारे 1 २।४।१९. ॥

किमर्थं मेङः सानुबन्धकस्याच्वभुतस्य महणं क्रियते नोदीचां मेड इत्येवोच्येत | वज्रायमप्यथे उदीचां Ae इति व्यतिहारमरहण्यं न aad भवति | किं कारणम्‌| तद्विषयो दहि सः | व्यतिहारविषय va wala: || एवं तर्हि सिद्धे सति यन्मेडः खानुबन्धकस्या्वभूतस्य FE करोति तञ्ज्ञापयत्याचार्यो नानुबन्धकृतमनेजन्तत्वं

* २.४० ६७. T ३.४. २६४. १५ ६,,९.. ४५९९

A392 ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ [म०३. ४.९.

भवतीति | किमेतस्य श्ञापने प्रयोजनम्‌ | तत्रासरूपसवीदेशदाप्मतिपेषे पएथत्क- निर्देशो ऽनाकारान्तत्वारिस्युक्तं* तन्न वक्तव्यं भवति ||

किमथे पुनरिदमुच्यते न समानकतैकयोः पूवेकाले [३.४.२९] इत्येव सिद्धम्‌ । ayaa ऽवमारम्मः | पुव ह्यसौ याचते पथादपमयते ||

समानकरकयोः FARIS ॥ २ । 9 । २९. ॥

इह कस्माच्च भवति | Gt YE पथाद्‌ जतीति | स्वशाब्देनोक्तत्वात्च भवति | न तर्हीदानीमिदं भवति पुरै मुका ततो व्रजतीति | नैतक्कियापैर्वकाल्यम्‌ | किं ate | करुषौवेकाल्यमेतत्‌ | gs wat PREP भोक्कृभ्यस्ततः प्रथादुजत्यन्येभ्यो व्रजितुभ्यः || ,

इह कस्माच्च भवति | आस्यते भेक्तुमिति | कुतः कस्माच्च भवति किमासेराहो- Raga: | भुजेः कस्मान्न भवति | अपू्वैकालस्वात्‌ | आसेस्तर्हि कस्मान्न भवति | यस्मादन्र aga | एतद्र प्रष्टव्यं wet कथं भवतीति | aera वा- wernt भविष्यति ||

समानकर्तृकयोरिति बहुष्वप्रािः ॥ ९ ॥

समानकतेकयोरिति TET त्का न प्रामोति | ज्ञात्वा भुक्ता षीत्वा वजतीति | किं पुनः कारणं न सिध्यति | िवचननिर्देशात्‌ | हिवचनेनायं निर्देशः क्रियते तेन इयोरेव Maret स्याद्रहूनां न स्यात्‌ ॥

faz तु क्रियाप्रधानत्वात्‌ Il 2 II

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | क्रियाप्रधानस्वात्‌ | क्रियाप्रधानो st निर्देशः | नात्र निर्देश- स्तन्त्रम्‌ || कथं पुनस्तेनैव नाम निर्देशः क्रियते तच्यातन्त्र स्यात्‌ | तत्कारी च भवांस्तहेषी च | नान्तरीयकत्वादत्र हिव चनेन निर्देहः क्रियते | अवद्यं कयाचिहि- भक्त्या केनचि चनेन निर्देशाः कतेव्यः | तद्यथा | कथिदत्नार्थी शालिकलापं सतुषं सपलालमाहरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स यावदादेयं तावदादाय तुषपलालान्युत्सृजति | तथा कथिन्मांसार्थी मस्स्यान्सश्यकलान्सकण्टकानाहरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स यावदादेय॑ तावदादाय शकलकण्टकान्युत्सृ जति | एवमिद्रापि नान्तरीयकत्वादि- वचनेन निर्देशः क्रियते | न ह्यत्र निर्देदास्तन्त्रम्‌ || एवमपि

* ९,३.९१. † ३.९. ९४.

पा० २. ४. २९-२४. | ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ ९.७३

लोकवित्ञानान्न सिध्यति ॥ ३ II तद्यथा | ठोके ब्रह्मणानां पुव भानीयतामिव्युक्ते aya आनीयते | एवमिहापि सवेपूवीयाः क्रियायाः प्रामोति ||

अनन्त्यवचनात्तु सिद्धम्‌ ॥ ४ Il

समानकरकयोरनन्स्यस्येति वक्तव्यम्‌ | सिध्यति | सूत्र ate भिद्यते || यथा- न्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं समानकतैकयोरिति बहृष्वप्राप्तिरिति | परिङतमेतस्सिद्धं तु क्रियाप्रधानत्वादिति | ननु चोक्तमेवमपि लोकविज्ञानान्न सिध्यतीति | नैष दोषः | सर्वेषामत्र व्रजिक्रिया प्रति Wear | ज्ञात्वा वरजति gent व्रजति षीत्वा व्रजतीति | एवं च कृत्वा प्रयोगो ऽनियतो भवति | ज्ञात्वा भुक्का षीत्वा व्रजति |

त्वा क्लात्वा मुत्ता व्रजतीति || व्यादाय स्वपिती्युपसंख्यानमपूर्वकारत्वात्‌'॥ ५ ॥ `

व्यादाय स्वपितील्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | किं पुनः कारणं न सिध्यति | अपुवै-

कालत्वात्‌ | पूव ह्यसौ स्वपिति पथाद्याददाति || | न वा स्वभ्रस्यावरकालत्वात्‌ ।। & Il

न वा कतेव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | स्वभस्यावरकारत्वात्‌ | अवरकालः स्वमः |

TATA व्यादाय मुहूतेमपि स्वपिति ||

विभाषाेप्रथमपृरवषु ॥ २.। 9 । २४ ॥

अग्रादिष्वपासविधेः समासप्रतिषेधः ॥ ९ ॥ अम्रारिष्वप्राप्रविधेः समासप्रतिषेषो वक्तव्यः1 || सं ae वक्तव्यः | न वक्त- व्यः | उक्तमेतदभैवाव्ययेन [२.२.२०] इत्यत्रैवकारकरणस्य प्रयोजनमभैवाग्ययेन यत्तुल्यविधानमुपपरद तत्र समासो यथा स्यादमा चान्येन च यत्तुल्यविधानमुपपदं तत्र मा भूदिति |) # २.४.२२, † २.२, ६९, ‡ ३.४. २.६,

Use ॥ व्याकरगमहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ३. ४. ९.

सखादुमि WE ॥ २।४७।२४. ॥

किमथे स्वादुमि मकारान्तत्वं निपात्यते न खमुञ्यृतः सोऽनुवर्तिष्यते* ।

स्वादुमि भान्तनिपातनमीकाराभावार्थम्‌ ॥ ९॥ स्वादुमि मान्तनिपातनं क्रियत हेकारामावाथेम्‌ | हैकारो† मा भूरिति | स्वादं कृत्वा यवागू मुद्ध स्वादुंकारं यवागरं AS ||

STAT च THU ॥ २॥

SITE च मकारान्तत्वं निपात्यते | अस्वादु स्वादु कृत्वा AS स्वादुंकारं

अङक lt आ च तुमुनः समानाधिकरणे ॥ ३ Il

आ च तुमुनः‡ प्रत्ययाः समानाधिकरणे वक्तव्याः | केन | भनुप्रयोगेण | किं प्रयोजनम्‌ । स्वादुंकारं यवागुभज्यते देवदत्तेनेति देवदत्ते तृतीया यथा स्यात्‌ | Fe च कारणं न स्यात्‌ | णमुलाभिहितः कर्तेति$ | ननु च भुजिप्रत्ययेनानभिदितः कर्तेति कृरवानभिहिताञ्नयो विधिभेविष्यति तृतीया | यरि खत्यभिधाने चानमिधाने च कुतधिदनमभिधानमिति FAM विधिर्भविष्यति ततीया यवाग्वां दितीया भरामोति | किं कारणम्‌ | णमुलानभि्ितं कर्मेति || यरि gare कमेणि विज्ञायेत | नैवं शक्यम्‌ | इह हि स्वादुंकारं wart ys देवदत्त इति यवाग्वां हितीया न स्यात्‌ | किं कारणं न स्यात्‌ | णमुलाभि्ितं कर्मेति | ननु च मुजिमत्ययेनानभि- हितं कर्मेति कृत्वानभिहिताभ्रयो विधिभैविष्यति द्वितीया | यदि सत्यभिधाने चान- भिधाने च कुतधिदनभिषानमिति कृत्वानभिहिताभ्रयो विधिभेविष्यति तीया देव- दत्ते त॒तीया प्रामोति | किं कारणम्‌ | णमुलानभिहितः कर्तेति |I

थानेन ्ायामर्थः | vee भुज्यते देवदत्तेनेति | वाढम्थेः | देवदत्ते तृतीया यथा स्यात्‌ | किं च कारणं न स्यात्‌ | छथाभिहितः कतीति | ननु च भुजि- भ्रस्ययेनानमिहितः ada कत्वानभिहिताभ्रयो विधिभेविष्यति त॒तीया | यदि सत्य- भिधाने चानभिधाने च कुत्िदनभिधानमिति Tartan विषिभेविष्यति तृती यीदने द्वितीया भ्रामोति | किं कारणम्‌ | ्कयानभिहितं कर्मेति || यदि पुनरयं कर्मणि विज्ञायेत | At शाक्यम्‌ | इह हि परछोदनं ae देवदत्त genes द्वितीया

# ३.४. Ws ६,३. ६७. † ४.९. ४४. ‡ १.४, ६५. § ३,४.६७.

पा० ३. 8, K-22, | ॥ व्याकरणमहाभाष्वय्‌ ॥ ९७५

न स्यात्‌ | किं च कारणं न स्यात्‌ | erated कर्मेति | ननु च भुजिपषरस्यये- नानमिहितं कर्भति कृस्वानमिहितान्रयो विधिभेविष्यति हितीया | यदि सत्यभिषाने चानभिषाने च कुतभिदनभिधानमिति vere विधिभेविष्यति द्वितीया देवदत्ते तृतीया प्रापनोति | किं कारणम्‌ | त्कयानभिहितः कर्तेति ||

अथानेन तुमुन्य्थः | भोक्तुमोदनः पच्यते देवदत्तेनेति | वाढमथेः | देवदत्ते ततीया यथा स्यात्‌ | किं च कारणं न स्यात्‌| तुमुनाभिदहितः कर्तेति | ननु च पचिप्रत्ययेनानमिहितः कर्तेति कृत्वानभिहिताश्रयो विधिमेविष्यति त॒तीया | यदि सत्यभिधाने चानभिधाने च कुतथिदनभिधानमिति कृत्वानमिदहिताश्चयो विधिभीविष्यति त॒तीयोदने द्वितीया प्रामोति | किं कारणम्‌ | तुमुनानभिहितं कर्मेति || यरि पुन- रयं कमणि विज्ञायेत | वैवं शक्यम्‌ | इह हि भोक्तु मोदनं पचति देवदत्त हत्योदने दितीया नं स्यात्‌ | किं च कारणं न स्यात्‌ | तुमुनाभिदहितं कर्मेति | ननु च पचि- भ्रत्ययेनानभिहितं कर्मेति कृत्वानभिहिताश्रयो विधिभविष्यति हितीया | यरि सत्य- भिधाने चानमिधाने च कुतथिदनाभिधानमिति कृतस्वानभिहिताश्रयो विधिभेविष्यति दि तीया देवदत्ते तृतीया प्रामोति | किं कारणम्‌ | तुमुनानमिहितः कर्तेति |

वषेप्रमाण ऊरोपश्वास्यान्यतरस्याम्‌ ॥ २ । ।२२ ॥

ऊलोपथास्यान्यतरस्यांमहणं शक्यमकठुम्‌ | कथं गोष्पदप्रं वृष्टो देव इति | प्रातिः पूरणकमो तस्मादेष कः† | यदि को विभक्तीनां वणं प्रामोति | श्रूयन्त wart विभक्तयः | तद्यथा | एकेन गोष्पदप्रेण ||

* दे,४.९, † ३,२३.२.

९.०६ ॥ व्याकरणमहाभाष्य |! [म०२. ४, १.

करणे हनः ॥ RIV WAR ॥

हनः करणे ऽनर्थकं वनं हिंसार्थेभ्यो णमुल्विधानात्‌ ॥ ९ ॥ हनः करणे ऽनथैकं वचनम्‌ | किं कारणम्‌ | earn णमुल्विधानात्‌ | हि- सार्थेभ्यो गमुल्विधीयते* तेनैव सिद्धम्‌ || अ्थवच्वहिंसार्थस्य विधानात्‌ il 2 II भथेवत्तु हन्तेणेमुल्वचनम्‌ | कोऽथः | afearrer विधानात्‌ | अर्हिंसाथौण्ण- मुल्यथा स्यात्‌ | अस्ति पुनरयं कचिद्धन्तिरहिंसार्थो यदर्थो विधिः स्यात्‌ । अस्ती- स्याह | पाण्युपघातं aft न्ति || नित्यसमासार्थं च ॥३॥ नित्यसमासार्थं च हसाथौदपि हन्तेरनेन विधिरोषितव्यः† || कथं पुनरिच्छ- तापि हिंसाथौद्न्तेरनेन विधिरठभ्यः | अनेनास्तु तेन वेति तेन स्याद्टिपरतिषेपेन | हन्तेः पूवैविप्रतिषेधो asada ज्ञापितः | यदय नित्यसमासाथ चेत्याह तज्ज्ञापयत्याचाये हिंसाथौदपि हन्तेरनेन विधिभ- वतीति ||

अधिकरणे बन्धः ॥ २। ४। ७१. ॥ इह कस्माच भवति | मामे TE इति | एवं वह्यामि | अधिकरणे बन्धः संत्ना- याम्‌ [४९-४२९] | ततः कर्बर्जीवपुरुषयोनेशिवहोः [४३] इति | कथमडाठिका- बन्धं बद्धः चण्डालिकाबन्धं बद्धः | उपमाने कमेणि च |४९ | इत्येवं भविष्यति || तियैच्यपवं ॥ २ । ¢ । ६० ll भयुक्तोऽयं निर्देशाः | तिरथीति भवितव्यम्‌ | सौत्रोऽयं निर्देदाः II

नाधाथेप्रलयये च्य ॥ २, । ४ ।६२॥

अ्थैमहणं किमर्थम्‌ | नाधाप्रत्यय इतीयत्युच्यमान इहैव स्यात्‌ हिधाकृत्य | इह # RAY, ४८. † ३.४. ४८; २,२. २६.

पा० ३, 8, ३७--६७, | ॥ व्याकरणमहाभाष्य It “ Uss

न स्यात्‌ hina | अ्थे्हणे पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति | नाधाप्रत्यये च सिद्धं भवति यथान्यस्तेन समानाः || भथ प्रत्ययग्रहणं किमथम्‌ | इह मा भूत्‌ | Rena TERT ||

अन्च्यानुरोम्ये ॥ ३ । 9 । ६४ ॥ अयुक्तोऽयं ta: | अनुचीति भवितव्यम्‌ | सौत्रोऽयं निदेशः ॥

कतेरि कृत्‌ ॥ २. । 9 । ६७ ॥ किमथेमिदंमुच्यते |

कर्तरि कदवनमनादेदो स्वार्थविन्ञानात्‌ ॥ ९ ॥

कतेरि कृतो भवन्तीस्युच्यते suey स्वार्थविन्ञानात्‌ | अनिर्ि्टायौः tere: स्वार्थे भवन्ति | तथा | गुपरिन्किद्यः सन्‌ [३.१.९] यावादिभ्यः कन्‌ [९.४.९९] हति | एवमिमे प्रत्ययाः कृतः स्वार्थे स्युः | स्वार्थे मा भुवन्कतेरि यथा स्युरित्येव- ` मथेमिदमुच्यते || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | यमिच्छति स्वाथे आह तम्‌ | भावे धङ्भवती- ति। || कमणि तर्हि मा भूवक्चिति | कर्मण्यपि यमिच्छत्याह तम्‌ । धः कणि न्‌ [३.९.१८१] इति || करणाधिकरणयोस्तर्दि मा भूवन्निति | करणाधिकरणयोरपि यमिच्छत्याह तम्‌ | ल्युटूरण्मधिकरणयोभेवतीतिः || संमरदानापादानयोस्तार्दि मा भूवक्निति | संप्रदानापादानयोरपि यमिच्छत्याह तम्‌ । eerie संप्रदाने [३. ४.७२] भीमादयो ऽपादाने [७४ | इति || य इदानीमतोऽन्यः प्रत्ययः शेषः सोऽन्तरेण वचनं कत्येव भविष्यति || तदेव afe प्रयोजनं स्वार्थे मा भूवन्निति | ननु चोक्तं यमि- ` च्छति स्वाथे आह तं भावे घञ्मवतीति | अन्यः स भावो वाद्यः प्रकृत्यथौत्‌ | अनेने- दानीमाभ्यन्तरे भावे स्युस्तत्र मा भूवच्चिति Rye | कः पुनरेतयोभोवयोर्वि- शेषः | उक्तो भावमेदो भाष्ये$ || भस्ति प्रयोजनमेतत्‌ | कि तर्हीति |

तत्र ख्युनादिप्रतिषेधो नानावाक्यत्वात्‌ ॥ २॥ तत्र ख्युनादीनां प्रतिषेधो sea: | ख्युनादयः¶ waft मा भुवक्निति | ननु

+ ५.३. ४२; ४५. . ¶१ ३.३.१५८. fF २.६.९९५. § २.९. ६७५. ¶ ३.१. ५६. 23 M-~II

९.७८ ॥ व्याकरनप्रहाभाष्यय ॥ | म० ९. ४. ९.

च करणे Spe विधीयन्ते ते gat न भविभ्यन्ति | तेन च करणे स्युरनेन च कतेरि | ननु चापवादत्वास्छ्युनादयो वाधकाः स्युः | न स्युः | किं कारणम्‌ | नाना- वाक्यत्वात्‌ | नाना वाक्यं तथेदं च | समानवाक्ये ऽपवादिरत्स्गा वाध्यन्ते नाना- वाक्यत्वाहाधनं न प्रामोति || “

तदच कष्येष्वेवकारकरणम्‌ ॥ ३ Il एवं च कृत्वा कृव्येष्वेवकारः क्रियते | तयोरेव कृत्यक्तखलथोः [३.४.७० | हति भावे चाकर्मंकेभ्य इति" || कि प्रयोजनम्‌ | तच भव्याद्य्थम्‌ ॥ ४ ॥ भव्यारिषु† समावेशः सिद्धो भवति | गेयो माणवकः ara | गेयानि माण- वकेन सामानीति ॥ ऋषिदेवतयोस्तु safe: समावेरावचनं ज्ञापकमसमावेदास्य ॥ ५ Il

यदयं कतरि चर्षिदेवतयोः [३.२.१८६ | इति सिद्धे सति सखमावेदो TAIT चकारं शास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्यो न भवति समावेश इति || किमथे We कृव्ये- aaa: क्रियते |

एवकारकरणं च चार्थं ॥ & ॥

एवकारकरणं च चार्थे Tey | तयोभोवक्मेणोः कृत्या भवन्ति भव्यादीनां कतरि चेति | किं प्रयोजनम्‌ | | तच भव्याद्यर्थम्‌ il ७ I

भव्यारिषु समावेशः सिद्धो भवति | गेयो माणवकः arava | गेयानि माण- वकेन सामानीति ||

यत्तावदुच्यत कऋषिदेवतयोस्तु He: समावेशवचनं ज्ञापकमसमावेशस्येति नैत- जज्ञापकसाध्यमपवदिरुत्सगौ वाध्यन्त॒ इति | एष एव न्यायो यदुतापवदिरुत्सगौ वाध्येरन्‌ | ननु चोक्तं नानावाक्यत्वाद्काधनं न प्रामोतीति | न विदेश्ास्थमिति कृत्वातो नाना वाक्यं भवति | विदेशास्थमपि सदेकवाक्यं भवति | व्यथा | द्वितीये ऽध्याये दुगुच्यते‡ तस्य चतुथेषष्योरतुगुच्यते$ ऽपवादः || यद्युच्यत एवकारकरणं च चाये इति कथं पुनरन्यो नामान्यस्यार्थ वतेते | कथमेवकारथार्थे वतेते | स एष

* ay. ६९. † ३.४. ६८. tT २.४. ६४; ५६, § ४.९. ८९२; ६.,३.९.

पा० २. ४, ६९. | ॥ ARCATA ॥ ९.७९,

एवकारः स्वार्थे वतेते | किं प्रयोजनम्‌ | ज्ञापकाथेम्‌ | कि ज्ञाप्यम्‌ । एतज्जाप- यत्याचायै इत* eat समावेशो भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | तश्च मव्याद्यथेम्‌ | भव्यादिषु समवेशः सिद्धो भवति | गेयो माणवकः साघ्नाम्‌ | गे यानि माणवकेन सामानीति || यशेतज्ज्ञाप्यत इहापि aaa: safe | warn संप्रदाने [३.४.७६ | भीमादयोऽपादाने [७४] इति | अत्रापि सिद्धं भवति | यदयमा- दिकमेणि क्तः कतेरि च [७१] इति सिद्धे खमावेशे समावेशं शासि तज्जापय- त्याचायेः प्रागमुतः† समावेशो भवतीति ||

तत्र प्रस्ययनियमे अनिष्टप्रसङ्गः ॥ ८ ॥

तत्र प्रत्ययनियमे सत्यनिष्टं परामोति | काष्ठमिदनब्राह्मणः | वलभिदव्राद्मणः |

एषोऽपि नियोगतः Rat ल्ुवन्कृत्संज्ञ ध स्याल्त्ययसं थ ॥।

संज्ञानियमे सिद्धम्‌ ll ९ ॥ संज्ञानियमे सति सिद्धं भवति ]] यदि संज्ञानियमो विभक्तादिषु दोषः | विभक्ता श्रातरः पीता गाव इति न सिध्यति | प्रत्ययनियमे पुनः सति परिगणिताभ्यः प्रकृ- तिभ्यः परः क्तो नियोगतः कतौरमाह‡ न चेमास्तत्र परिगण्यन्ते प्रकृतयः ॥

विभक्तादिषु चाप्राभिः प्रकृतेः मरत्ययपरवचनात्‌ ॥ ९० II विभक्तादिषु च प्रत्ययनियमस्यापरातिः | किं कारणम्‌ | प्रकृतेः प्रस्ययपरव- चनात्‌ | परिगणिताभ्यः प्रकृतिभ्यः परः क्तः स्वभावतः कतौर माह न चेमास्त्र परि- गण्यन्ते || न तर्हीदानीमयं साधुभेवति | भवति साधुने तु waft | कथं तर्ददिानी- मतर aqet wart | भकारो मत्वर्थीयः§ | विभक्तमेषामसि विभक्ताः | षीतमेषामस्ति पीता इति | अथवोन्तरपदलोपोाऽ द्रष्टव्यः | विभक्तधना विभक्ताः | पीतोदकाः Har इति |]

कः RANT च भवे चाकर्मकेभ्यः ॥ २ । 9 । ६९, ॥ किमयेमिदमुच्यते | र एतेषु साधनेषु यथा स्यात्कतैरि च कर्मणि च भाषे चा-

* २.०४. ६७. T २०४, ७९, Tt ३.४, ७२. $ ५.२, AAs,

१९८० ॥ व्याकरणय्रहाभाष्यम्‌ ॥ [ म०३. ४.९.

क्ेकेभ्य इति | वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | भावकर्मणोरात्मनेपदं विधीयते शोषात्कतैरि परस्तैपदमेतावांथ a यदुत परस्मैपदमात्मनेपदं नच* | स चायमेवं विहितः || भत TAC पठति | aren सकर्मकनिवृच्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥

suet क्रियते सकमेकनिवृत््यथेम्‌ | सकमेकाणां भावे लो मा भूदिति || यदि पुनस्तत्रैवाकर्मकम्रहणं (क्रियेत || तत्तत्राकर्मकमहणं कतेव्यम्‌ || ननु चेहापि क्रि- यते | भावे चाकमेकेभ्य इति || पराथमेतद्विष्यति | तयोरेव कृत्यक्तखलथीः [७ ० | भावे चाकमेकेभ्य इति || यावदिह sae तावत्तन्राकर्मकम्रहणम्‌ | इह वा लम्रहणं॒श्रियेत. तत्र॒ वाक्मैकम्रहणं को न्यत्र विशेषः || भयमस्ति विशेषः | इह रमणे क्रियमाण आनः{ waft सिद्धो भवति | तत्र पुनरकर्मकमरहणे क्रिय- माण आनः Hae न प्रामोति || तत्राप्यकमेकम्रहणे क्रियमाण भानः कतैरि सिद्धो भवति | कथम्‌ | भावकमेणोरित्यतो न्यद्यदात्मनेपदानुक्रमणं सर्वे तत्कत्रेथेम्‌ ||

विप्रतिषेधाह्वानः कतेरि || विप्रतिषेधाहानः कतेरि भविष्यति | तत्र भावकर्म- णोरित्येतदस्तु कतरि कृत्‌ [३.४.६७| हति कतेरि कदिव्येतद्भविष्यति विप्रतिषेधेन ||

स्वैषरसङ्गस्तु | स्वेभ्यस्तु धातुभ्य भानः कतरि प्रामोति | परस्मैपदिभ्यो अपि || नैष दोषः | अनुदात्तङित इत्येष योगोऽ नियमार्थो भविष्यति || येष योगो निय- मार्थो विधिने प्रकल्पते | आस्ते शेत इति | अथ विध्यथे आनस्य नियमो न प्रा- भोति | आसीनः शयानः | तथा नेर्विशाः[१.३. 99] इत्येवमाद्यनुक्र मणं यदि नियमार्थं विधिने प्रकल्पते | अथ विध्यथेमानस्य नियमो न प्राभोति || अस्तु तर्द नियमार्थम्‌ | ननु चोक्तं विधिने प्रकल्पत इति | विधिश्च प्रकरुप्तः | कथम्‌ | भावक मेणोरित्य- तरानुदात्तडित हस्येतदनुवर्विष्यते | यद्यनुवतैत एवमप्यनुरान्ताड्ति एव भावकर्म णोरास्मेनेपदं प्रामोति | एवं तर्हिं योगविभागः करिष्यते | अनुदा्तडित आात्म- Rae भवति | ततो भावकमेणोः| ततः HT | कतेरि चात्मनेषदं भवति | भनुदात्तडिति इत्येव | भावकमेणोरिति निवृत्तम्‌ | ततः कभव्यतिहारे | कतेरीव्येवानुवतेते नु- aed इत्यपि निवृत्तम्‌ || यदप्युच्यते तथा नेर्विंहा॒हत्येवमा्यनुक्र मण यरि निय माथे विधिने प्रकल्पते ऽथ विध्यथेमानस्य नियमो न प्रामोतीव्यस्तु विध्यथेम्‌ | ननु चोक्तमानस्य नियम्य न प्रामोतीति | वैष रोषः | यथैवात्रापाप्रास्तओो भव- न्त्येवमानो अपि भविष्यति |

न १.३. ९३; ७८. † ९.३. ९३. ९.४. ५००. § ९.३. ९२. 4] ९.३. ९४.

पा०३. ४,७५७.] ॥ व्याकरणयरहाभाष्यय || १८९

सर्वैत्राप्रसद्गस्तु || सर्वेषु तु साधनेष्वानो न प्रामोति | विप्रतिषेधाद्वानः कतेरीति भावकमेणोने स्यास्कतेर्येव स्यात्‌ | इह पुनलंग्रहणे क्रियमाणे कतेरि कृदिव्येतदस्तु कः wat च भावे चाकर्मकेभ्य इति लः कमणि च भावे चाकमेकेभ्य इल्येतद्- विष्यति विप्रतिषेभेन ||

सवेप्रसङ्गस्तु || कादेशः सर्वेषु साधनेषु sofa | दातृक्सु च भावकमेणोरपि mya: ॥ नैष दोषः | शोषात्परस्मैपदं कतेरीस्येवं तौ aire AT |

कस्य ॥ २.। 9 । Vs ॥ Sen Fara विोषात्‌ ॥ ९ It

अ्थेवद्रहणास्सिदधम्‌ | अर्थवतो लकारस्य ब्रहणं न तेषो starz ||

अथवद्रहणास्सिडमिति चेन्न वणं ग्रहणेषु Il २ II

अथेवद्भहणास्षिद्धमिति चेत्तत | किं कारणम्‌ | वणैम्रहणमिदं न चैतदणम्रह - णेषु भवत्यथैवद्रहणे नानथेकस्येति ||

तस्मादिरिष्टग्रहणम्‌ || ३ Il

तस्मादिरिष्टस्य लकारस्य ET कतेव्यम्‌ || न कतेव्यम्‌ | धातोः[२. ९. ९९ | इति वतेते [| एवमपि शाला माला Ae इत्यत्र भरामोति | उणादयो ऽ््यु्पन्चानि प्राति- परिकानि ॥ एवमपि नन्दनः“ अत्र प्राभोति | इत्संजञात्र वाधिका भविष्यति | इ- हापि afe area | पचति पठतीति | इत्कायाभावादनरेत्संज्ञा न भविष्यति | इदम - chant किति परत्ययात्पूरवमुदात्तं भवतीत्येष स्वरो यथा स्यात्‌ | Bite न चात्र लितं परेयामः | अथापि कथंचिद्चनादहानुवतेनादेत्संशकानामादेशाः स्या- देवमपि न दोषः | आचायेप्रवृत्तिज्ञोपयति न लादेशे Bent भवतीति यदयं गलं लितं करोति || अथाप्युणादयो ग्युत्पाद्यन्त एवमपि न दोषः | क्रियते विशिष्ट महणं लस्येति ||

# ३.९. ९२४, † ९.३.८; ९, T WA ९९.

१८२ ॥ व्याकरणप्रहाभाष्यय्‌ || [Wo ३.४.९९.

कदेशो वर्णविधेः पूर्ैविप्रतिषिडम्‌ | ४ ॥ लादेशो वणेविधेभेवति पुमैविप्रतिषेधेन* | ठादेशस्यावकादाः | पचतु पठतु | वणविधेरवकाशाः | दध्यत्र मध्वत्र | इहोभयं प्राप्रोति | tracery पठत्वन्रेति | लादेशो भवति पवेविप्रतिषेभेन || स तर्हि पुवैविप्रतिषेषो वक्तव्यः | न वक्तव्यः |

उक्तवा ॥ & Il किमुक्तम्‌ | लादेशो वणेविभेरिति |

टित आस्मनेपदानां टेरे ॥ २ । ¢ । vt

टित एत्वं आत्मनेपदेष्वानप्रतिषेधः ॥ ९ II

रित एत्व आत्मनेपरेष्वानस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | पचमानः यजमानः | रिति इव्येत्वं प्रामोति ||

उक्तवा ll All

किमुक्तम्‌ । wk वा सानुबन्धकस्यादेशवचन इत्कायोमावस्येतिः ॥ तैत- दस्त्युक्तम्‌ | एवं किल तदुक्तं स्याद्यदयेवं विज्ञायेत टित्‌ आत्मनेषदम्‌ टिदात्मनेपदम्‌ टिदात्मनेपदानामिति | तञ्च न | टितो लकारस्य यान्यात्मनेपदानीव्येवमेतदिन्ञायते | अवदयं चैतदेवं विज्ञेयम्‌ | टित्‌ आत्मनेपदम्‌ टिदास्मनेपदम्‌ टिदात्मनेपदानामिति वि- ज्ञायमाने Hs अत्रापि प्रसज्येत | नैष ठित्‌। कस्त | ठित्‌ | स चावदयं उित्क- तैष्य आदिमो भूदिति || कथमिटोऽत्‌ [३.४.१०६] इति | इढोऽदिति वशष्यामीति | तञ्यावरयं वक्तव्यं पयेवपा्स्य मा मूत्‌ | लविषीष्ट ** || इह ate हषमूजैमहमित ante आतो लोप इटि च [६.४.६४ | इत्याकारलोपो न प्रामोति | तस्माटिदेषः || आदिस्त कस्माच्च भवति | सप्रदशादे शाः स्थानेयोगत्वं प्रयोजयन्ति तानेको नोत्स- हते विहन्तुमिति renter भविष्यति | पयैवपादस्य aft कस्मान्न भवति | लति- fea | alee बहिर ङ्गलक्षणमन्तरङ्गलक्षण इति || हदं तष्यक्तं प्रकृतानामात्मने- पदानामेत्वं भवतीति11 | के च प्रकृताः | तादयः‡‡ ||

भाने मुग्षापकं $$ त्वेस्वे टित्तडामिशिसीरिचः¶¶ |

# ३.४. ८५ ६.९. ७७. FUR २.४ | २.४. ४९१. 6 ३.४.७८. ¶ ९.९. ४६. ++ दे.४. १०२; ७,२.६५. 11 २.४. ४९. { ३.४. ७८. §§ ७.२, ८२. YT ३.४. ८०,८९.

Te २.४. ७९- ८२, ॥ श्याकरणमहाभाष्यम्‌ II ९८ ३

डारौरः छ्* afta: प्रकृते agat कथम्‌ |

परस्मेपदानां णटुसुस्थर्थुसणल्वमाः ॥ ३. । © । ८२ ॥

णलः शित्करणं सवादेरार्थम्‌ tl ९ ॥।

गल्दिस्कतैष्यः | किं प्रयोजनम्‌ । सवोदे हाथम्‌ । रित्सवैस्येति‡ सघौदेशो यथा स्यात्‌ | अक्रियमाणे हि शकारे ऽलोऽन्त्यस्य विधयो भवन्तीत्यन्त्यस्य प्रसज्येत ||

उक्तवा ll २॥

किमुक्तम्‌ | अनिशू्वास्सिद्धमिति¶ | णकारः क्रियते तस्यानिन्त्वास्सिद्धम्‌ || क एष परिहारो न्याय्यः | शकारमसि चोदितः | णकारं करिष्यामि शकारं न करिष्यामीति | णकारो वात्र क्रियेत शकारो वा को न्वत्र विदोषः | अवदय मत्र णकारो Tard: कतैव्यो गितीति** वृद्धियेथा स्यात्‌ | नार्थो वृद्र्थेन गका- रेण | ret योगविभागः करिष्यते1† | इदमस्ति गोतो णित्‌ [७.९.९०] | ततो sq | अल्‌ च Prats | तत उन्तमो वेति ॥ एवं तर्दि लकारः क्रियते तस्या- निन्त्वास्सिद्धम्‌ | क एष परिहारो न्याय्यः | शकारमसि चोदितः | ठकारं करि- ध्यामि शकारं न करिष्यामीति | ककारो वा क्रियेत शकारो वा को न्वत्र विदोषः अवरयमेवात्र स्वराथौ लकारः कतेष्यो कति प्रत्ययास्पूवैमुदात्तं भवतीत्येष स्वरो यथा स्यात्‌‡‡ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | धातुस्वरे$$ कृते द्विवचनं तत्रान्तर्यतोऽन्तो- रात्तस्यान्तोदात्त आदेदो भविष्यति | कथं पुनरयमन्तोरासः स्याद्यदेकान्‌ | व्य- पदोरिवद्धावेन | यथैव तर्द भ्यपदेशिवद्ावेनान्तोदात्त एवमादयुदात्तोऽपि ततरान्तर्यत आद्युदात्तस्या्युदा् आदेयः प्रसज्येत | सत्यमेवमेतत्‌ | न Re लक्षणमस्ति धातोरादिरुदान्तो भवतीति । हदं पुनरस्ति धातोरन्त उदात्तो भवतीति | सो SAH लल्षणेनान्तोदान्तस्तत्रान्तयेतो ऽन्तोदात्तस्यान्तोदात्त आदेशो भविष्यति |] एत- दप्यारेश्े नास्त्यादेश्षस्यान्त उदात्तो भवतीति | प्रकृतितो Aa स्वरो लभ्यः प्रकृति शास्य यथैवान्तोदाैवमाद्युदान्तापि || हिःप्रयोगे चापि दिर्वचन उभयोरन्तो- दात्तत्वं प्रसज्येत | नुदात्तं पदमेकवभेम्‌ [६.९.९९८] इति नासि यौगपथेन

# २.४, ८५१. 7 १.४. ९३१, ‡ ९.६.५५. $ ९.९.५२. ¶ृ २.४. ८५१. 9 ७.२. ९१९५. FUSS. TL ६.९.९०३. §§ ९.९. ९६२.

१८४ ॥ व्याकरनग्हाभाष्यय ॥ [ म० ३.४. ९,

संभवः | पयोयः प्रसज्येत || तस्मास्स्वरार्थो लकारः कतैव्यः | लकारः (क्रियते तस्यानिनत्वास्सिद्धम्‌ ||

अकारस्य रित्करणं सवदेशा्थम्‌ ॥ ३ ॥

अकारः शिस्कतैव्यः | किं प्रयोजनम्‌ | waaay | शित्सर्वस्येति सवौ- देशो यथा स्यात्‌ | अक्रियमाणे हि शकारे अलोऽन्त्यस्य विधयो भवन्तीत्यन्त्यस्य प्रसज्येत || ननु चाकारस्याकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कस्वान्तरेण शकारं सवदे शो भविष्यति | भस्त्यन्यदकार स्याकारवचने प्रयोजनम्‌ | किम्‌ |

अकारवचनं समसंख्यार्थम्‌ ॥ ४ ॥ संख्यातानुदेशो यथा स्यात्‌ ॥ तस्माच्ास्करणम्‌ ।। ५ ॥

तस्माच्दाकारः क्ैव्यः || न weet: | क्रियते न्यास एव | प्रशिष्टनिर्देश्ो ऽयम्‌ | भ अ अ | सोजेकाल्दित्समैस्य [१.१.९९] इति सवोरेरो भविष्यति ||

कोटो STL ॥ ३.।४।८५ ॥

लङ्गदतिदेरो जुस्भावंप्रतिषेधः ॥ ९ ॥ wea जुस्भावस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | यान्तु वान्तु | Se: राकटाय- नस्थैव [३.४.९१९ | इति जुस्भावः प्राभोति ||

उत्ववचनास्सिद्धम्‌ ॥ २ Il

zany वाधक भविष्यति | अनवकाद्ा हि विधयो वाका भवन्ति सावकाशं चोत्वम्‌ | कोऽवकाशः | पचतु पठतु | अत्रापीकारलोषः{ प्रामोति | तद्ययैवोत्वमिकारलोपं वाधत एवं जुस्मावमपि वाधते | न वाधते | किं कारणम्‌ | येन नाप्रापरे तस्य वाधनं भवति न ATA इकारलोप उत्वमारभ्यते जुस्मावे पुनः प्राप्रे चाप्राप्ते च | अथवा पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्त हइत्येवम॒त्वमि- कारलोपं वाधते जुस्भाव न area || एवं तर्हिं व्यति तत्र॒ लङ्हणस्य प्रयोजनं SST यो लड्‌ तत्र यथा स्याष्ठङ्दावेन यो लङ्‌ तत्र मा भूदिति ||

# ९,द, ९०. T २.४. ८६. JT ३.४. Yoo, § ३.४. ९,९०.१

We ३. ४. ८५-९.०२.| ॥ ष्याकरणयहाभाष्वप्‌ ॥ १८४

Sate ॥ २ । 9 । ८.७ ॥

We ॥ २।9। Zou

हिन्योरष्वव्रतिषेधः ॥ ९ ll

हिन्योरूकारस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | Ee लुनानि | एसः [२.४.८ द| eet भ्रामोति ॥

न वोशारणसामर््यात्‌ ।॥ २ ॥

न वा बक्तव्यः | किं कारणम्‌ | उच्ारणसामर्ध्यादोत्वं न भविष्यति | wont हीकारोचारणमुकारो्ारणादिकारं चोशारयस्युकारे च नोचारयति तस्थैतत्मयोजनमुत्वं मा भूदिति lt

एतरे॥२।४।९२॥

एत एत्वं आहुणप्रतिषेधः ॥ ९ ॥

एत देत्व आहुणस्य प्रतिषेधो वन्तव्यः | पचावेदम्‌ पचामेदम्‌ | आहुणे* कृत एत रेदि्यैत्वं भ्रामोति ॥

न वा बहिरङ्गलक्षणस्वात्‌ ll 2 It

छिङः सीयुट्‌ ॥ २. । ४ । १.०२ ॥

यासुडदिः सीयुटप्रतिषेधः ॥ ९ ॥ याङ्कडारेः† सीयुटः प्रतिषेधो वक्तव्यः | Tq: इनुयुः । किङ सीयुडिति सीयुट्‌ प्रामोति ॥

# ar. ८७, T ३,४, ९०३. 24 ‰ =

१८ ६ ॥ व्याकरणप्रहाभाष्यम्‌ ॥ [| म० २, BLY,

न वा वाक्यापकषौत्‌ ॥ ९ ॥

न वा वक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌| वाक्यापकषोत्‌ | वाक्यापकषीौद्याङधट्‌ सीयुरं वाधिष्यते ||

सुटातिथोस्त्वपकषविज्ञानम्‌ ॥ ३ ॥ उटोऽषीरानीं तिथोरपकर्षो विज्ञायेत*| कृषीष्ट कृषीष्ठाः | अनदिश्च सुडुवनम्‌ ॥ ४ ॥

अनादेध खङ्क्तव्यः | कृषीयास्ताम्‌ कषीयास्थाम्‌ | तकारथकारादोर्छङः इति ण्न प्रामोति ||

न वा तिथोः प्रधानभावात्तद्िरोषणं लिङ्ह्णम्‌ ॥ ९ Il

यासुट्‌ परस्मेपदेषदात्तो ङ्च ॥ २ । ४।१.०२. ॥

किमथे याङटो डनस्वमुच्यते | यासुटो डिद्चनं पिदर्थम्‌ il ९ ॥ पिति वचनानि प्रयोजयन्ति || भथ किमथेमुदासवचनं क्रियते | उदात्तवचनं च || २॥ किम्‌ | पिदथेमेव1 || आगमानुदात्तार्थं वा ॥ ३ ॥

अथयैतज्जञापयत्याचायै आगमा अनुदात्ता भवन्तीति || असत्यन्यस्मिन्य- योजने ava भवति | उन्तं Farad Brat पिदर्थमुदान्तव चनं चेति राक्य- मनेन वन्तु age परस्मैपदेषु भवत्यपि Bradt सोऽयमेवं लघीयसा न्यासेन सिद्धे सति यद्रीयांसं यललमारमभते तञ्ज्ञापयत्याचायै आगमा अनुदात्ता भवन्तीति |

# ३.४. १०७. † ३.९.४, { १,९.३४.

पा०३, ४. Loo, | ॥ व्याकर्णपहाभाष्यय्‌ ॥ ges

आतः WIV’ We tt

किमिदं जुस्याकारमहण नियमाथमाहोस्वित्पापकम्‌ | wt च fae स्यात्कथं वा प्रापकम्‌ | यदि सिज्यहणमनुवतेते* ततो नियमा्ेम्‌ । अथ निवृत्त ततः प्रापकम्‌ || कथात्र विदोषः |

जुस्याकारग्रहणं नियमाथ॑मिति चेस्सिज्खुग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ जुस्याकारग्रहणं नियमार्थमिति चेस्सिज्लुग्मह्णं क्ष्यम्‌ | आतः सिज्लुगन्तादिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | भकावः भहापः || भस्तु तर्हिं प्रापकम्‌ |

प्रापकमिति चेत्परत्ययटक्षणप्रतिषेधः ॥ २ Il

प्रापकमिति चेखत्ययलक्षणस्य THAT वक्तव्यः | अभूवक्निति प्रत्ययलक्षणेन जुस्भावः प्रामोति || |

एवकारकरणं च ॥ ३ ॥

एवकारकरणं च कर्तव्यम्‌ | TS: शाकटायनस्यैव [३.४.१९१] इति || नि- यमार्थे पुनः सति नाथे एवकारेण | ननु च प्रापकेऽपि सति सिद्धे विधिरारभ्यमा- णो ऽन्तरेभैवकारं नियमार्थो भविष्यति | इष्टतो ऽवधारणाथेस्तद्यवकारः कतैव्यः | यथैवं विज्ञायेत oe: शाकटायनस्थवेति | मैवं विज्ञायि oe एव शाकटायनस्थेति | किं च स्यात्‌| लुङः शाकटायनस्य न स्यात्‌ | अदुः AY? अधुः अस्थुः |

| लङ्हणं च ॥ ४ Il

SEE च कतेव्यम्‌ | लङः शाकटायनस्थैषेति ॥ नियमार्थे पुनः सति नार्थो लङ्हणेन | आतो fea eat वतेते न चान्य आकारादनन्तरो डिम्दस्त्यन्यदतो ae: |] |

अस्तु तर्द नियमाथेम्‌ | ननु चोक्तं जुस्याकारम्रहणं नियमाथेमिति चेस्सिज्लुग्मह- णमिति | तेष दोषः | तुल्यजातीयस्य नियमः | कथ तुल्यजातीयः | यो शाभ्या- मनन्तर आतश्च सिच || अथ तदेवकारकरणं नैव कतैव्यम्‌ | कतैव्यं च | कि प्रयोजनम्‌ | उत्तराथेम्‌ | लिट Meas [३.४.१९९;९ १६ | आर्भषातुकमेव यथा स्यात्‌ | इतरथा हि वचनादाषातुकसंज्ञा स्यासि हणेन च भ्रहणात्सापै-

# ३,४, ९०९. † ३.४, १९,

१८८ ॥ व्याकरणयहभाप्यय | [ म० ३, 8. ९,

भातुकसं्ञा* || अथ तद्वङ्कहणं तैव कतैव्यम्‌ | weed च | (कै प्रयोजनम्‌ | Bee यो लङ्‌ तत्र यथा SHEA यो लङ्‌ तत्र मा भूदिति Il

अधधातुकं शेषः ॥२. । 9 WY ॥

आर्धधातुकसंज्ञायां धातुग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥

आषधातुकसंज्ञायां धातुम्रहणं कतेव्यम्‌ | धातोः परस्याधधातुकसंक्ञा यथा

स्यात्‌ | इह मा भूत्‌ | वृक्षत्वम्‌ Tels || क्रियमाणे चापि धातु्रहणे स्वादिम्रतिषेधः । २ ॥ `

स्वादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः | इह मा भूत्‌ | टुभ्याम्‌ नूमिरिति || भनुक्रान्तापेक्षं शेषग्रहणम्‌ || एवमपि भभिकास्यति वायुकाम्यतीति प्रामोति‡ | तस्माद्धातुम्रहणं करेव्यम्‌ || न avery | आ तुतीयाध्यायपरिसमापरषीस्वधिकारः प्रकृतोश्नुवतेते | W प्रकृतः | धातोरेकाचो हलादेः [ ३.१.२२ | इति || एवमपि भ्रीकाम्यति भू- काम्यतीति प्रामोति |

तदिधानास्सिद्धम्‌ |i ३ ॥

विहितविहेषणं धातुम्रहणम्‌ | धातोर्यो विहित इति | धातोरेष विहितः | संकीत्ये धातोरिस्येवं यो विदित इति ॥ डति श्रीभगवस्पतच्ञरिधिरचिते व्याकरणमहाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्य चतुर्थे पादे प्रथममाह्लिकम्‌ || पाद Tara: | | ॥ तृतीयो ऽध्यायः ware: ॥

*+ ३.४. ९९३. † द.४, ८५. T RAG; OR, ८४.

डचाप्मातिपदिकात्‌ ॥ ४ । १.। १. ॥

उनद्ाप्मातिपदिकम्रहणं किमथेम्‌ | उन्धाप्मातिपदिकार्स्वादयो यथा स्युभौतोमौ भव्धिति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | धावोस्तव्यदादयो विषीयन्ते* ते ऽपवादत्वाद्ा- धका भविष्यन्ति || तिङन्तात्तर्हिं मा भूवचिति | एकलत्वादिष्वर्थेषु स्वादयो वि- धीयन्ते ते चात्र तिङोक्ता एकत्वादय इति कृत्योच्ता्थैत्वाच भविष्यन्ति || टाबाद- wee तिङन्तान्मा भूवन्निति | rat टाबादयो विधीयन्ते न च तिङन्तस्य खीत्वेन योगो स्ति || अणादयस्तर्दि तिङन्तान्मा भूवन्निति | अपत्यादिष्वर्चष्वणा- दयो विधीयन्ते$ न च तिङनन्तस्यापत्यादिभिययीगोअस्ति | अथापि कथ॑चि्योगः स्यात्‌ | एवमपि न दोषः | आचायेपरवृत्तिज्ञौपयति न ॒तिङन्तादणादयो भवन्तीति यदवं कचित्तद्धितविभौ तिङ्हणं करोति | अतिशायने तमबिष्ठनौ freer [५.३.९९९ ६| इति || अत Tae पठति |

डाप्मातिपदिक्रहणमङ्गभपदसंज्ञा्थम्‌ । ९ ॥

ङयाप्मातिपदिकमहणं क्रियते ऽङ्गभपदसंज्ञायम्‌ | अङ्गमपदसंश्ञा उाप्माति- पिकस्य यथा स्युरिति4 ||

क पुनरिहाङ्गभपदसंशार्थेन उन्धाप्मातिपरिकमरहणेनाथेः | टाबादिषु | तैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | महणवश्यष्टावादयो विधीयन्ते | गितो ङीग्भवति | अवष्टाग्भव- तीति“ | यत्तच्छम्दरूपं गृद्यते तस्मादुत्पत्िस्तस्थैताः संञा भविष्यन्ति | अथापि कथिदमहणः | एवमपि न दोषः | जियां टाबादयो विधीयन्ते | treet rat att तस्मादुत्पत्निस्तस्थैताः dar भविष्यन्ति || भणादिषु तर्हि | अणाद- योऽपि Terre बिषीयन्ते | गगोदिभ्यो यम्‌ [४.९.९०९ | नडादिभ्यः फक्‌ [९९] इति | यस्षच्छब्दरूपं qat तस्मादुत्पल्तिस्तस्थैताः संज्ञा भविष्यन्ति | अथापि कथिदप्हणः | एवमपि न दोषः | अपत्यादिष्वर्थष्वणादयो विधीयन्ते | यत्तष्ड- म्दरूपमपत्यादिष्वर्थेषु वतेते Teer: संज्ञा भविष्यन्ति || स्वार्थिकेषु

* ३.९.९६. † ९.४. WW { ४,९५.१. § ५,९.९२. ¶ ९.४. १९-६८. ** ४.१.६९; ४.

` ९९० ॥ व्याकरणयहाभाष्यय ॥ [ म० ४.९. ९.

rears दुगर्थम्‌ ॥ २ ॥ यच्छयोस्तर्हि लुगथे उाप्ातिपदिकम्रहणं क्रियते | HATTA TH लु- कं [४.३.९६८] इति उन्याप्मातिपदिकात्परस्य लुग्यथा स्यात्‌ | अक्रियमाणे हि उन््ाप्प्रातिपदिकम्रहणे प्रकृतेरपि लुक्मसज्येत || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | यथा- परिभाषितं प्रत्ययस्य ठुक्कुलुपो भवन्तीति? प्रत्ययस्य भविष्यति | एवमप्युकारस- कारयोः प्रसज्येत | कमेः सः कंसः | cosas प्रभुरिति | उणादयो ऽ्व्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानि ॥

वृदधावृद्धावणस्वरव्यज्लक्षणे च प्रत्ययविधौ तत्संभत्ययार्थम्‌ ॥ ३ Il

वुद्धावृद्धावणैस्वरव्यज्छक्षणे ae प्रत्ययविधौ तत्संप्रत्यया्थै उनाप्मातिपदिक- महणं क्रियते | वृद्धात्‌ शवृद्धात्‌ अवणोन्तात्‌ अनुदात्तादेः व्यच इत्येतानि प्रातिपदि- कविरोषणानि यथा स्युरिति || भथाक्रियमाणे उन्ाप्पातिपदिकम्रहणे कस्थेतानि विशेषणानि स्युः | समथविदोषणानि4 | तत्र को दोषः | उदीचां वृद्धादगोत्रात्‌ [ ४.१.९९७] इह च प्रसज्येत | ज्ञानां ब्राह्मणानामपत्यमिति | एतद्धि समथ वृद्धम्‌ । इह च न स्यात्‌ | श्योत्रौदयण्योरपत्यमिति | एतद्धि समथेमवृदम्‌ t वृद्ध | अवृद्ध | प्राचामवृद्धाकिन्वहूलम्‌ [४.१.९६०] इह च प्रसज्येत | शयो ब्रौहाण्योरपत्यमिति | एतद्धि समथेमवृद्धम्‌ | ge च न स्यात्‌ | ज्ञानां ब्राह्म- गानामपत्यमिति | vate समथ वृद्धम्‌ | अवृद्ध || भवणे । अत इञ्मवती- fea स्यात्‌** | दक्षस्यापस्यं राक्षिरिति | एतद्धि समथेमकारान्तम्‌ | इद च न स्यात्‌ | दक्षयोरपस्यम्‌ दक्षाणामपत्यमिति | एतडि समथेमनवणौन्तम्‌ | अवणे |

tro ४.९. २.) ॥ व्थौकरणमहाभौष्य || १९१

स्वर | अनुदान्तादेरञ्भवतीतीह च प्रसज्येत" | वाचो विकारः त्वचो विकार इति | एतद समथेमनुदान्तादि | इद च न स्यात्‌ | सर्वेषां विकार इति | एतद्धि ` समथेमुदात्तादि† | स्वर || च्यज्लक्षण | व्यचष्ठनितीहं च प्रसज्येत | वाचा तरति त्वचा तरतीति | एतद्धि समथ ay | इह च न स्यात्‌ | षटेन तरतीति | Tale समथेमच्यच्‌ || अस्ति पुनः समथेविदोषणे सति किंचिदिष्टं संगृहीतं भवत्याहोस्वि- होषान्तमेव | अस्तीत्याह | किम्‌ | aren तरति वेघ्ना तरतीति | एतद्धि समर्थमपि व्यज्डचाप्मातिपदिकमपि ||

अथ ङन्ान्पहणं किमथे न प्रातिपदिकादित्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | जप्र- त्यय इति प्रातिपदिकसंज्ञायाः भरतिषेधः प्रामोति || यद्येष उन्धाभ्महणे हेतुस्त्युङु- erate कतेष्यं तावपि हि प्रत्ययौ | तिब्रहणे तावहान्तम्‌ | तद्धितः प्रातिषदिक- भिति4 प्रातिपदिकसंज्ञा भविष्यति | ager चापि arty | उवणौन्तादूङिषी - यते“ तत्रैकादेदा एकादेशो कृते ऽन्तादिवद्धावात्पातिपदिकसंज्ञा भविष्यति || यद्येष SAY Same हैतुराम््हणमपि न कतैव्यम्‌ | आवपि द्यकारान्ताद्विधीयते तत्रैकादेश एकादेदो कृते ऽन्तादिवद्धावात्मातिपदिकसंज्ञा भविष्यति | यस्तद्यनकारान्तात्‌ | क्रुष्चा उष्णिहा देवविशेति†1† | अत्राप्यकारान्ताहृत्तिरंक्ष्यते | कुञ्चानालमेत | उण्णिहक- कुभी | tara च मनुष्यविां चेति || इह तावदुष्णिहककुमावित्याप एवैतदौन्त- रपदिकं हूस्वत्वम्‌{‡ | इह खल्वपि tates च agate चेति नास्ति धिदोषो ऽकारान्तादम उत्पत्तौ सत्यां ध्यस्जनान्तादेति || यत्तावदुच्यत इह तावदुष्णिहककु- whem एवैतदौन्तरपदिकं॑हस्वस्वमिति संज्ञाछन्दसोरित्येवं तन्न वैषा संज्ञा नापीदं छन्दः | यदप्यु च्यत इह खल्वपि देवविरां च मनुष्यवि्ं चेति नासि विदो- षोऽकारान्तादम उत्पत्तौ सत्यां व्यश्ञनान्ताद्ेति स्वरे विशेषः | यदत्र व्यश्ना- न्तादुत्पत्तिः स्याहेवविशमिस्येवं स्वरः प्रसज्येत$$ देवविशमिति चेष्यते¶¶ | तस्मात्क एष एवंविषयः | इदं तदि पादोऽन्यतरस्यां टावृचि |४.९.८;९| इति | कऋवीत्युच्यते तत्र च्छान्दसत्वाद्भविष्यति | ऋचीति नेदं छन्दो. विवक्षितं काठकं कालापकं मोदकं पैप्पलदकं वा | किं तर्हि | प्रत्ययाथविहोषणमेतत्‌ | ककरुत्त्य- यार्थो भवतीति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | पदशब्दः पादशाब्दसमानाथीऽकारा- न्तम्डन्दसि दृयते | तस्याः THA पदम्‌ । एकः पाद इत्यरथः | तस्मादुत्प-

+ ४.९. ६४०. FRY ९६८१२९९. { ४.४.७. § ९.२.४९. J ४.९. ७७; ७६; ९.२. ४९.

#¥ ४.९. ६६. TT ४.१.४, गर. Tt ६.१. «a, ९§ ६.२, ९३९; ३.९.४. ^ lf &.%, Avy, ,

ARR ॥ व्याकरनपहा्भाष्ययर ॥ [Ho ४.९. ९,

तिर्भविष्यति | इदं तर्हि डावुभाभ्यामन्यतरस्याम्‌ [४.९.९ दे | इति | बहुराजा बहुराजे बहुराजा इति ॥

ड्यान्पहणमनर्थकं प्रातिपदिकग्रहणे लिद्गविरिष्टस्यापि ग्रहणात्‌ Il ४॥

उन्धाम्प्रहणमनयथेकम्‌ | किं कारणम्‌ । प्रातिपदिकय्महणे लिङ्गविदिष्टस्यापि भ्र- . eng | प्रातिपरिकम्रहणे Sears aect भवतीत्येषा परिभाषा कतेव्या ॥ कः पुनरत्र विशेष एषा वा परिभाषा क्रियेत ङन्धान्मदणं वा | अवदयमेषा परि- भाषा कतेव्या | बहुन्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि | कानि |

प्रयोजनं स्वैनामस्वरसमासतद्धितविधिष्गदुगर्थम्‌ ॥ & ॥

सर्वैनाम्विंधिः प्रयोजनम्‌ | स्वैनाप्नः* इडेव स्यात्‌ तेषाम्‌ येषाम्‌ | तासाम्‌ यासाभित्यत्र न स्यात्‌ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | अवणौन्ताहाभ्विधीयते तत्रैकादे- श एकादेशे कृते ऽन्तादिवद्धावात्छडविष्यति || इदं ME प्रयोजनम्‌ | सवैनान्नस्तृतीया च [२.३.२५७] इहैव स्यात्‌ भवता हेतुना भवतो हेतोरिति | भवत्या हेतुना ween हेतोरित्यत्र न स्यात्‌ | सवेनाम || स्वर | कुशुलकूपकुम्भदालं बिले [६.२.९०२ ] इहैव स्यात्‌ कु द्यूलबिलम्‌ | कुश्युलीविलमित्यत्र न स्यात्‌ | स्वर || समास | हितीया भितादिभिः सह समस्यते | हैव स्यात्‌ कष्टं शरितः कष्टश्रितः | कष्टं भरिता क्टभितेत्यन्न न स्यात्‌ || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | भितर्ब्दो ऽकारान्तस्तत्रैकादेश एकादेशे कृते ऽन्तादिवद्धावाडविष्यति || हदं तर्हि | पुवैसदृहा [ १.९.३९ | इतीहैव स्यात्‌ पित्रा सदृशः पितृसदृदाः | पित्रा स- cit fears न स्यात्‌ | समास || तद्धितविषि | अविन्तहस्तिधेनोष्ठक्‌ [४.२.४७ | gta स्यात्‌ हस्तिनां समूहो हास्तिकम्‌ । हस्तिनीनां समृहो हा- स्तिकामित्यत्र न स्यात्‌ || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | पुंवद्धायेनैतस्सिडम्‌‡ || इदं तारि | प्रमाणे इयसच्‌ [ ९.२.३७ | यथेह भवति हस्तिहयसम्‌ हस्तिमाघ्रमे- वं हस्तिनीद्यसम्‌ हस्तिनीमात्रमित्यपि यथा स्यात्‌ | तदधितविषि ॥ लुक्‌ | ने- न्सिडबप्रातिषु च | ६.३.१९ | va स्यात्‌ स्थण्डिलशायी | स्थण्डिलदायि- at न स्यात्‌ | लुक्‌ ll भलुक्‌ | शायवासवासिष्वकालात्‌ [ १५८] इहैव स्यात्‌ भरामेवासी | भभेवासिनीस्यत्र न स्थात्‌ ||

मानिनि च विधिप्रतिषेधार्थम्‌ ॥ ६ It मानिनि च विभिम्रतिषेधाथे भ्रयोजनम्‌ | Pert तावत्‌ | क्यङानिनोच

# ७.९. ५२, TRA. RW, ‡ ६.१. ३५५. ad

te 8, %.%,] N व्थाकरंणमहाभोष्यैम ॥ ARQ

[६.३.३६ | dea स्यात्‌ ददौनीयमानी | ददीनीयमानिनीत्यत्र न स्यात्‌ | प्रतिषे- धाथेमपि | वशयति स्थाङ्गाथेतोऽमानिनि* | तस्मिन्क्रिथमाण हैव स्थात्‌ दीभ॑मु wart | दीषमुखमानिनीत्यत्र न स्यात्‌ | परत्ययग्रहणोपवारेषु च || ७ |

परस्ययमहणोप चरेषु च प्रयोजनम्‌ | तृजकाभ्यां कतरि [२.१.१९] dea स्यात्‌ अपां संष्टा | अपां asters न स्यात्‌ || उपचार | अतः कृकमिकंसकुम्भं ८.३.४६] इहैव स्यात्‌ अयस्कुम्भः | भयस्कुम्मीत्यत्र न स्यात्‌ |

एतान्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि wetter परिभाषा करव्या | एतस्थां च सत्यां नार्थो उन्घाग्रहणेन ||

अतिप्रसङ्गः उपपदविधौ il ८

उपपदविधावतिप्रसङ्खो भ॑वति | हिषत्परयोस्तापेः [३,२.२९] यथेह भवति हिष॑तप इत्येवं द्विषतीताप इत्यत्रापि स्यात्‌ ||

यजिजोः फकि । ९ ॥ यञिञोः फक्यतिप्रसद्धो भवति | यथेह भवति गाग्यीयणः eer एवं arta: दाकषेय इत्यत्रापि स्यात्‌ || नैष दोषः | ढगत्र वाधको भविष्यति! || समासान्तेषु च Il Xo Il समासीन्तेषु चातिप्रसद्धयो भ॑वति | राजाहःसाविन्यष्टच्‌ |९.४,९ ९] wie भवति मद्रराजः कदमीरराज एवं act कदमीरराज्गीत्यज्रापि स्यात्‌|| नवा भवति मद्ररजीति | भवति यदा समासौन्तादीकारः | लिद्गविशिटमहणे efrar- शन्तात्समासान्तः प्रसज्येत | तत्रं को दोषः | पुंवद्धावष्टिलोप्चऽ | तत्र मद्ररा- जीत्येतद्रुपं स्यान्मद्रराज्ञीति चेष्यते || महदाच्वे प्रियादिषु ॥ ९९ II wearea भ्रियादिष्वतिप्रसद्धो भवति | आन्महतः समीनाधिकरणजाती ययोः [६.३.४६] इति यथेह भवति महान्मियोऽस्यं महाप्रिय एवं महती प्रियास्यं महतीपरिय इस्यत्रीपि स्यात्‌ || किमुच्यते प्ियारिष्यिति | यत्र पुंवद्ावः प्रतिषि- aad | यत्र तु न प्रतिषिध्यते भवितव्यमेव तत्रास्वेनेति ||

=== ~ - — ~ ~> ~

* ६.३.४०४, †¶ ४.९, yy Perry § ६.३. २५५] ६,४, १४४. ¶ ६.२.३४, 25 ऋणा

१९४ , . ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [ म० ४, ९, १.

fared? ॥ ९२ II

Fart ऽतिप्रसद्ध भवति | भ्वित्यादिरदात्तों भवति" | यथेह भवति दाक्षिः अहिचुम्बकायनिरेवं दाक्षी अहिचुम्बकायनीत्यत्रापि स्यात्‌ ||

राज्ञः स्वरे बाह्यणकुमारयोः ॥ ९३ ॥ ` रात्तः स्वरे ब्राह्मणकुमारयोरतिग्रसङ्खो भवति | राजा च ब्राह्मणकुमारयोः [६.२.९९] इति यथेह भवति राजकुमारः TATE एवं राजकुमारी राज- जराह्यणीत्यत्रापि स्यात्‌ ||

समाससंघातग्रहणेषु च Il ९४ Il समाससंघातव्रहणेषु चातिप्रसङद्खो भवति | बहोनैञ्वदुत्तर पदभूक्षि [६,०. १७९। यथेह भवति बहुगोमान्‌ बहुयवमानेवं बहुगोमती बहुयवमतीत्यत्रापि स्यात्‌ || किमु- च्यते समाससंघातम्रहणेष्विति | यदत्रयवग्रहणं प्रयोजनमेव तदस्याः परिभाषायाः | कु शूलकूपकुम्भशालं As कु गुलीबिलमिति यथा ||

विभक्तौ चोक्तम्‌ ॥ ९५ ॥

किमुक्तम्‌ | न वा विभक्त लिङ्गविशिष्टाम्रहणादिति। ||

एतेऽस्याः परिभाषाया दोषा एतानि च प्रयोजनानि स्युः | एते दोषाः समा भूयांसो वा तस्मात्नार्थोऽनया परिभाषया | न हि दोषाः सन्तीति परिभाषा न कतैव्या लक्षणं वा न प्रणेयम्‌ | न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यो नाधिश्रीयन्ते न च मृगाः सन्तीति यवा नोप्यन्ते | दोषाः खल्वपि साकल्येन परिगणिताः प्रयोजनानामुाह- रणमात्रम्‌ | कुत एतत्‌ | न हि दोषाणां लक्षणमस्तीति | तस्माद्यान्येतस्याः परि- भाषायाः प्रयोजनानि तद्थमेषा परिभाषा कतव्य प्रतिविधेयं च दोषेषु Il

तद्धितविधानार्थं तु ॥ ९६ ॥ तद्धितविधानाथे तु Saree कतेग्यम्‌ | उन्याबन्तात्तद्धितोत्पत्तियेथा स्यात्‌ | कालितरा हरिणितरा | खदट्रातरा मालातरा || कं पुनः कारणं न सिध्यति |

विप्रतिषेधाडि तडितबलीयस्त्वम्‌ | ९५७ 1 विप्रतिषेधाद्धि तद्धितोत्पत्तिः प्रामोति ||

# & ९. १९.७, † ७,९.९४, ‡ ५.२. ५७; ५.३. ४३.

qe ४,९. ३. ॥ 'व्याकरनमहाभाच्यय्‌ || ९९५

तत्र समासान्तेघु दोषः ॥ ९८ Il

तत्र समासान्तेषु दोषो भवति | बहुगोमत्का बहुयवमत्का | समासान्ता अपि

उन्धाबन्तास्स्युः* || त्युज्ञोश ग्रहणम्‌ । १९ Il

ast म्रहणं wat भवति | युवतिका ब्रह्मबन्धुकेति† || ayer mares: | नास्त्यत्र विशेष उकारान्तादुखत्ती सत्यामउन्ताद्वा{ || इदं तर्हि | युबतितरा$ ब्रह्मबन्धुतरेति ||

तदन्तस्य च प्रत्ययाथंनायोगात्तद्धितानुत्पत्तिः ॥ Qo I

धदन्तस्य च ङ्दाबन्तस्य प्रत्ययार्थेनायोगात्तद्धितोत्पत्तिने प्रामोति | कालितरा हरिणितरा | agra मालातरेति | किं कारणम्‌ । उन्धाबन्तमेतत्लीपरधानं न च Serer प्रकषाप्रकर्षौ स्तः || Ae दोषः | न हि किंबिदुच्यत एवंजातीयकादुद्पत्तव्य- मेवं जातीयकाचरेति | एतावदुच्यते ऽतिदायने तमबिष्ठनी fewer [९.३.९९; ९६] इति यस्य च प्रकर्षोऽस्ति तस्य प्रकर्षे प्रत्ययो भविष्यत्यसि चाप्रधानस्य गुणस्य प्रकषेः। इह खल्वपि yHat: कृष्णतर इति द्रव्यं प्रधानं गुणस्य च प्रकर्षे प्रत्यय उत्पद्यते ||

उक्तवा || AQ il

किमुक्तम्‌ | सिद्धं तु जियाः प्रातिपदिकाविेषणत्वात्स्वा्थै टाबादय ` इति+* | प्ातिपदिकविरोषणं are स्वार्थिकाष्टावादयः | नैवं विज्ञायते नियामभिषेया- यामिति नापि लीसमानाभिकरणास्परातिपदिकादिति | कथं तरिं | यस्वियां भ- तिपदिकं वतैते तस्माट्ावादयो भवन्ति | कस्मिन्नर्थे | स्वाथे इति || ननु चोक्त तत्र समासान्तेषु दोष इति | समासान्ता अपि स्वार्थिका उभयोः स्वार्थिकयोः परस्वात्स- मासान्ता भविष्यन्ति || कथं कालिकेति†1† | प्रत्ययस्थात्कात्युवेस्येत््वं भविष्यति || कथं हरिणिकेति | etree: प्रकृत्यन्तरमस्वि || कथं लोदहिनिकेति | वश्य- स्येतष्ठोहिवािद्धवाधनं बेति$ऽ |]

सियाम्‌ PIRI ॥ जियामित्युच्यते का at नाम | लोकत एते शाब्दाः प्रसिद्धाः at पुमान्नपुंस-

ग ५.४. १५३, T ५.३. ७३. { ७.४. ९३. $ ६.३,४१. बु ६.३. ४४. ## ४,१९.३, +f ५.४. ६३. TI ७.३. ४४. 6§ ५.४, ३०४,

ASE . ॥ STRATEN ॥ [we ४, ९. ९.

कमिति | wets दष्रैतदवसीयत इयं cert gaat नपुंसकमिति सा खलीख पुमास्तत्चपुंसकमिति || किं grate दषठैतदवसीयत इयं स्ल्ययं पुमानिदं नपुंसक- मिति | ry | किं पुनस्तत्‌ | स्तनकेदावती स्त्री स्यालोमदाः पुरुषः स्मृतः | उभयोरन्तरं Te AAA नप॑सकम्‌ ॥ | लिङ्गास्स्त्रीपुंसयोक्नोने भूं से राप्प्रसज्यते | . लिङ्गास्खीपुंसयोज्ञोने सति yRa टाप्मामोति" | यद्धि रोके दृषटैतदवसीयत et Meret तद्धूकुंसे II वत्वं खरकुटीः पद्य हह Del: परय ata: परय खरकुटीः! पदबेति तस्माच्छसो नः पुंसि [६.९.९०३] इति नत्वं प्रामोति | यद्धि लोके इ्टैतदवसीयते ऽयं पुमानित्यसि

तद्भिकादिषु || wera न सिध्यतः ॥ खटटरावृक्षयोश्च लिङ्गं न सिध्यति | यद्धि ठोके दष्ैतदवसीयत इयं wert पुमा- निति न तत्खद्रावृक्षयोरस्ति || किं तर्हि vantage न्याय्यम्‌ | aan भवेत्तस्मिन्‌ नपुंसकं खटावृक्षयोरलिङ्ग न्याय्यम्‌ | किमिदं नापसकमिति | नपुंसके भवं नापुसकम्‌ | | | तदभावे नप॑ंसकय्‌ ॥ तदभावे खीपुंसलिङ्गाभावे नपुंसकलिङ्ग न्याय्यम्‌ || WAY मृगतृष्णावत्‌ ` सत्तु खदावृक्षयोरिङ्गं Tey | कथं पुनरसच्ाम लिङ्गं wet TET | F- गतृष्णावत्‌ | तद्यथा | मृगास्त॒षिता अपां धाराः परयन्ति न च ताः सन्ति || गन्धर्वनगरं यथा | यथा गन्धर्वनगराणि दूरतो TTT Way च नोपलभ्यन्ते तदत्दुावृक्षयो- रसलिङ्ग द्रष्टव्यम्‌ ||

"~~~ ~

* ४,९.४, fT ५.३. ९५७; २.८.

पा० ४.९. २.] ॥ व्याकरणमह भाष्यम्‌ ॥ Us

भादित्यगतिवत्सन अथवा यथारत्यस्य गतिः सती नोपलभ्यते तदहत्लदूगवृक्षयोः सलिङ्गः नोप- लभ्यते | वस्तरान्तहितवश्च तत्‌ ॥ यथा THAT द्रव्याणि नोपलभ्यन्ते ATT TTA: SA नो परभ्यते || विषम उपन्यासः | वलान्तार्ेतानि द्रव्याणि वखापाय उपलभ्यन्ते खद्ावृक्षयोः परनवेऽप्येते रथकारा aire मृलात्मभृत्यामराद्तास्तरेणुबन्ति तेऽपि तयेरलिङ्गं नोपलभन्ते | केत्रैतदवसीयते खटावृक्षयोः सिङ्ग नोपलभ्यत इति | षद्धिः परकरिः सतां भावानामनुपलम्धिमेवत्यतिसैनिकषौदतिविप्रकषौन्मूत्येन्तरव्यवधाना- तमसावृतस्वादिन्वियदौबेल्यादतिप्रमादादिति | भतोऽत्र ALARM येन WET वृक्षयोः सलिङ्ग नोपलभ्यते | केनेतदवसीयते aera: सिङ्ग नोपलभ्यत इति | तयोस्तु तत्कृतं TET Stat शाब्दं दष्टा जीत्यवसीयते gent दृष्टा पुमानिति II यथाकादोन ज्योतिषः | सद्या | आका ger ज्योतिरत्रेति गम्यते ज्येोर्तिभिमित्तं ्याकाराम्‌ || अन्योऽन्यसैश्चयं वेतत्‌ अन्योऽन्यसंभ्रयं Bara | लीकृतः शाब्दः wand च लीत्वम्‌ | एतदित- रेतराभ्रवं भवति | इतरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते | प्रत्यक्षेण विरुध्यते ॥ प्रत्यक्षेण खल्वपि स विद्यते य आह खद्राव्षयोः सलिङ्ग नोपलभ्यत इति | तत्र स्वेन्द्रियविरोभधः कृतो भवति न च नाम स्वेन्द्रियविरोभिना भवितव्यम्‌ || तटे च स्वैलिङ्कानि दृषा कोऽध्यवसास्यति ॥ तटे च खल्वपि सवोणि लिङ्गानि दृष्टा तटः तटी तटमिति कस्तदध्यवसा- मुमहैतीयं wat पुमानिदं न्सकमिति || | तस्माच वैयाकरणैः राय॑ ठौकिकं लिङ्गमास्थातुम्‌ | भवरयं च कथित्स्व- कृतान्त आस्थेयः | कोऽसौ स्वकृतान्तः | संसतयानप्रसवो लिङ्कमास्थेयो स्वकृतान्ततः। संस्स्यानपरसबो लिङ्गमास्थेयौ | किमिदं संस्त्यानप्रसबाविति |

१९८ । व्याकरनक्रहाभाच्यम्‌ ॥ [Ao ४.९१. १.

संस्त्याने स्त्यायतेदैरस्त्री सूतेः AAT पुमान | इति | ननु च लोकेऽपि स्त्यायतेरेव ay सूते पुमान्‌ | अधिकरणसाधना लोके ot | स्त्यायत्यस्यां गभे इति | कतेसाधनथ पुमान्‌ | इते पुमानिति | हद पुनरुभयं भावसाधनम्‌ | स्त्यानं खी प्रवृत्तिथ पुमान्‌ | कस्य पुनः स्त्यानं खी प्रवु- Rat पुमान्‌ | गुणानाम्‌ | केषाम्‌ | राब्दस्पदारूपरसगन्धानाम्‌ | Tater FATA एवमास्मिकाः संस्त्यानप्रस वगुणाः शाब्दस्परो रूपरसगन्धवत्यः | यत्राल्पीयांसो गुणा- स्तत्रावरतखरयः शब्दः TM रूपमिति | रसगन्धौ न सवैर | प्रवृत्तिः खल्वपि नित्या । न दीह कथित्स्वस्मिन्नात्मनि मुहुतेमप्यवतिष्ठते | वधते वा यावदनेन वर्षितव्यमपायेन वा युज्यंते | wart aia | यद्युभयं सर्वत्र कतो व्यवस्था | विवक्षातः | संस्व्यानविवक्षायां ली प्रसवविवन्षायां पुमानुभयोरविवक्तायां नपुंसकम्‌ || | तस्वोक्तौ लोकतो नाम तस्योक्तौ च वचने ठोकतो नामैतद्भवति ली पुमान्नपुंसकमिति || गुणो वा लुपि युक्तवत्‌ II वभ्रिकारिषु भूयान्परिहारः | लुपि युक्तवव्यक्ति वचने [2.2.49] इत्येवमक्र गुणो भवति || न ॒वैतन्मन्तव्यं स्वमनीषिकयोच्यत इति | पडिष्यति द्याचार्यो लिङ्ग मरिष्यं लोकाञ्चयत्वालिङ्गस्येति | पुनः परिष्यत्येकार्थ शब्दान्यत्वाहृष्टं लिद्गा- म्यत्वमवयवान्यत्वाचेति* | संस्त्याने स्त्थयायतेडटस्त्री सूतिः सप्प्रसवे FATT | TAN लोकतो नाम गुणो वा BT युक्तवत्‌ ॥ कथं पुनरिदं विक्ञायते | जियामभिषेयायां टाबादय भवन्तीति | आदोस्ि - स्ललीसमानाधिकरणास्मातिपदिकारिति | कथात्र विदोषः |

स्तियामिति स्व्ययाभिधाने चेहावादयो दिवचनबहुव वनानेकमत्य- area: ॥ ९ | लियामिति स्ल्यथोमिधाने चेडाबादयो भवन्ति दविवचनबहुवचनगोर नुपपन्निः |

कुमार्यौ कुमायः | Para किशोर्यः | किं कारणम्‌ | एको saws: Wet नाम तस्थैकत्वादेकव चनमेव IMT || अनेकप्रत्ययानुपपत्ति्च | अनेकश प्रत्ययो

9 ४,९, ररक,

पा० ४,९१.३. | ॥ व्याकरणमहाभाष्य || ARE

मोपपद्यते | गाग्योयणी * कारीषगन्ध्या† काकितरेतिः | किं कारणम्‌ | एकत्वात्छी- त्वस्य | एकोऽयमथेः खरीत्वं नाम तस्येकेनोक्तत्वाद्ितीयस्य प्रयोगेण न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌| उक्ताथोनामप्रयोग इति || |

erin च प्रातिपदिकार्थस्वास्लियामिति चिङ्गानुपपात्तिः । २ ॥

स्त्यस्य च प्रातिपदिकार्थस्वाल्लियामितीकारो न परामोति | अस्तु ae लीस- माभाधिकरणात्मातिपदिकार्दिति |

खीसमानाधिकरणादिति चेद तादिष्वतिप्रसङ्गः || ३ Il

लीसमानाधिकरणादिति चेद्भूतादिष्वतिप्रसङ्गो भवति | भूतमि्यं ब्राह्मणी | कारणमियं ब्राह्मणी | आवपनमियमुष्टिकिति || ख्यथोभिधाने पुन्टावादिषु सस्स्विहं तावद्भूतमियं ब्राह्मणीति नात्र खत्वं विवक्षितम्‌ | किं ale | पौतन्यम्‌ | कारण - भियं ब्राह्मणीति नात्र लीत्वं ater | किं ae | प्राधान्यम्‌ | आवपनमुषटि- केति नात्र ओत्वं विवक्षितम्‌ | वि तरि | संभवनम्‌ ||

षट संज्ञकेभ्यश्च प्रतिषेधः Il 8 Il

qedwarere प्रतिषेभो awer:$ | पतच area: | ददा ब्राह्मण्यः || wart Greaney aa नात्र Met विवक्षितम्‌ | किं तर्हिं | भेदो विवत्तितः संख्या || इह च खी हैकारो न प्रामोति | न हि तेनैव तस्य सामाना- धिकरण्यमस्ति ||

सिद्धं तु Paar: प्रातिपदिकविशेषणस्वार्स्वार्थे टाबादयः Il ५॥

+ ४.९, ९०५ ९७; ४९, † ४.९. CRS OC; ७४. [ १.९. ४२; ५.३. ५७; ४.६.४. $ ४,९.९०,

Roe ॥ ध्याकरणर्महााप्थय ॥ [To ४.१. ९,

गुणवयनस्य चाश्रयतो लिद्गवचनभावात्‌ || & II

गुणवचनानां हि राब्दानामान्नयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति | तद्यथा | oF wea YS शादी भुङ्कः कम्बलः YT कम्बलौ YET: कम्बली इति | यदसौ द्रव्यं Art भवति गुणस्तस्य यिद्ध Tet च agente भवति | एवमिहापि थददो xet भितं भवति खीत्वं तस्य यिद्ध वचनं च तत्ल्लीत्वस्यापि भविष्यति || यदप्युच्यते जेकप्रस्ययानुपपत्तिरिति

भावस्य च भावयुक्तत्वात्‌ Il ७ |

भावो भावेन युज्यते | तद्यथा | इषिरिषिणा निमन्तिथ निमन्त्रिणा^|| विषम उप न्यासः । युक्तं तत्रान्यत्वं साधनभेदात्कालभेदा्च | उन्तं॑तत्रैकस्य ae साधनं सवैकालथच प्रत्ययोऽपरस्याभ्यन्तरं साधनं वतैमानकालथ प्रत्यय इति | इह पुनरेकं खीत्यम्‌ || अथैकमप्युपलम्यते | कि चातः | यथेकमुपलभ्यते द्वितीयमध्युपलभ्यताम्‌ | अथैकमप्यनुमानगम्यं हितीयमप्यनुमानाद्गम्यताम्‌ || कस्य aaa गुणं न्यायं मन्यते लत्व माम | व्यस्य | द्रव्ये च भवतः कः संप्रत्ययः | यदि तावह्ुण- समुदायो द्रष्य का गतियै एते भावाः कृदभिहितास्तडधिताभिहिता्च | विकीषौ गोतेति† | अथ मतमेतत्कुदभिहितो भावो व्रध्यवद्भवतीति खीत्वमपि शओीत्वेनाभि- हितं द्रव्यवद्धविष्यति || क च तावहोषः स्थात्‌ | दृष्टस्य हि दोषस्य gga: परि- हारो माग्यीयणी कारीषगन्ध्या कालितरेति | इह तावद्गाग्यौयणीति पित्करणसा- मथ्यौन्डीष्मधिष्यति‡ | कारीषगन्ध्येति वचना्ाम्भीविष्यति§ | काकितरेति न ara- ह्काली तावत्कारितरा | कि ता | प्रकृष्टा काठी कालितरा | यत्तच्छब्दरूपं प्रकर्षं aaa तस्यानुक्तं लीत्वमिति कृष्वा टाम्भविष्यति4 || यदप्युच्यत इह च ली Fart न प्राभोतीति निपातनादेतस्सिद्धम्‌ | किं निपातनम्‌ | जियामवन्तिकुन्तिकुरुभ्यश्च [४.१.१७६] इति ॥

खीविषये ड्यापोरमसिद्धिरकारान्तादरनात्‌ ॥ ८ ॥

लीविषये डापोरम्रधिदिः | खदा माला | किं कारणम्‌ | अकारान्ताददे- भात्‌ | न यकारान्तता दृरयते | ननु चेयं दृश्यते | afrag: भतिमाल इति | त्रेषाकारान्तता | आप एतैतद्भस्वत्वम्‌** ||

+ ३,६.७१} ३.३. ९६९.५., TVR. ९०२; WA ९१९. { ४.९. ४९. § ४.९. ७४. 4 ४.९. ४, *¥ ९. २. ४८,

We ४, ९. eK] V व्याकरणयहाभाष्वय्‌ ॥ २७९

सर्वेषां तु स्वरवणानुपूर्वीज्ञानार्थ उपदेदाः ॥ ९ ॥ सर्वेषामेव तु प्रातिपदिकानां स्वरवणौनुपूर्वज्ञानाये उपदेदाः कतैष्यः | राशः | शष इति मा भूत्‌ | पला श्यः | Tere इवि मा भूत्‌ | मन्बकः | aw इति मा भूत्‌ II तस्मास्सिदरम्‌ ॥ Yo ॥ लस्मास्सि्धमेतद्धवति || अथवेयमङारान्तता TTA | पञ्चमिः Sz: क्रीतः WZ: Teas: ददाखटुः* |!

अजाद्यतष्टाप्‌ ॥ VIL tt

जातिरिति बक्तव्यम्‌ | यी हि महती शुद्धा महाद्युद्रा सा भवति |

वैष दोषः | अजादिभिरत्र लियं विरेषविष्यामः | अजादीनां या alfa II << उगितश्च ॥ ।२१।६॥ =,

कथमिदै विद्णायते | उगितः प्रातिपदिकादिति | भाहोस्विदुगिदन्तासपरातिपदिका- दिति | किं चातः | वंदि विज्ञायत उगितः प्रातिपदिकादिति सिद्धं भवती महती अतिभवती अतिमहतीति नं सिध्यति | तदन्तविधिना; भविष्यति | महणवता प्राति- पदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते || अथं विज्ञायत उगिदन्तात्परातिपदिकादिति सिद-

+ ५.१. ९९; २८; ९.२. ४९, ¶ ४,२. ६३. T ९.९. ७२, $ ४.९. ६,

¶ ४.९. २९. *H ४.९. ४, 26 m-1t

२०२ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ [Fo ४.९.९१.

मतिमवती अतिमहती भवती महतीति न सिध्यति | व्यपदेशिवद्भावेन भविष्यति | व्यपदेशिवद्भावो ऽपरातिपदिकेन | उभयथा चं निर्गोमती नियेवमतीति न सिध्यति | किं कारणम्‌ | प्रत्ययमहणे यस्मात्स तदादेभैहणं भवतीति || यथेच्छसि तथास्तु | अस्तु तावदुगितः प्रातिपदिकादिति | कथमतिमवती अतिमहतीति | तदन्तविधिना भविष्यति | ननु चोक्तं म्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यत इति | नैतखातिपदिकमहणम्‌ | प्रातिपदिकाप्रातिपदिकयोरेतद्रहणम्‌ || अथवा पुनरस्त्‌- गिदन्ताखातिपदिकादिति | कथं भवती महतीति | व्यपदेशिवद्धावेन भविष्यति | ननु चोन्तं व्यपदेशिवद्धावो ऽमातिपदिकेनेति | भैतत्मातिपदिकमहणम्‌ | प्रातिपदि- काप्रातिपदिकयोरेतद्कहणम्‌ ॥ यद्युच्यत उभयथा निर्गोमती नियैवमतीति न सि- ध्यति किं कारणम्‌ प्रस्ययमहणे यस्मात्स तदादेगहणं भवतीति | नैतसत्ययग्रहणम्‌। भ्रत्ययाप्रत्यययोरेतद्रहणम्‌ | कथम्‌ | वर्णीऽप्युगिसत्ययोऽप्युगिलातिपदिकमप्युगित्‌ ||

धातोरुगितः प्रतिषेधः ॥ ९ I धातोरुभितः प्रतिषेधो वक्तव्यः | उखासद्भाद्यणी | पणैष्वद्भाद्मणी || अश्चतेश्योपसंख्यानम्‌ ॥ ९॥ अन्चतेश्यपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ । प्राची प्रतीची ॥ उगित्यञ्चतिग्रहणास्सिद्धमधातोः Il २ ॥

उगित्यञ्चतिग्रहणादधातोः सिद्धम्‌ । अत्चतिम्रहणं नियमा भविष्यति | अश्च - तैरेबोगितो धातोनीन्यस्योगितो धातोरिति ॥

वनोरच॥४।१।७॥ इह कस्मान्न भवति | Peg भतियूनीति | antag नानर्थकस्येति ॥ एवमपि मघोनी भचर प्रामोति | मघवन्शाब्दोऽव्युत्पच्ं प्रातिपदिकम्‌ ॥ वनो न हराः | ९॥

वनो र चेत्यत्र eens भवतीति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ । सहयुध्वा ब्रह्मणीति || यदि न हहा इत्युच्यते शवरीति न ध्यति | विहितविरोषणं

# #,९, Bo,

पा० ४. ९. ¥-Xo,] ॥ व्याकरणम्रहाभाष्यम्‌ ॥ ९०३

हरयहणम्‌ | eqearer विहित इति || एवमपि परेत्वेरीति न सिध्यति | कथं चात्र तुगागमः | छन्दसत्वात्‌ | ऊीत्रावपि तर्हिं च्छान्दसस्वादेव भविष्यतः ||

बहलं छन्दसि ङीव्रौ वक्तव्यौ | यज्वरीरिषः | यज्वनीरिषः |

विधाने बहु ब्रीहेरुपसंख्यानं प्रतिषिद्त्वात्‌ ॥ २ Il

रयिधाने बहुत्रीहेरुपसंखूयानं कतेव्यम्‌ | बहुधीवरी बहुषीवरी | किं पुनः कारणं

न सिध्यति | प्रतिषिद्धत्वात्‌ | अनो बहुव्रीहेः [४.१.१२] इति प्रतिषेधः प्रामोति || अनो बहुव्रीहिमरतिषेधे वोपधालोपिनो वावचनम्‌ ll ३ ॥

अनो बहुत्रीिम्रतिषेधे वोपधालोपिनो वेति वक्तव्यम्‌ || अन्यथा कृत्वा चोदि. तमन्यथा कत्वा परिहारः | यथोपसं ख्यानं चोदितं तथा नित्याभ्यां Sarat भवित - य्यम्‌ | यथा परिहारस्तथा विमाषया भवितव्यम्‌ || यथोपसंख्यानं चोदितमेवमपि विभाषया भवितव्यं न ह्यत्र डीम्दुलंभः | aise Hat उपधालोपिनोऽन्यतर- स्याम्‌ [४.९.२८] इति | ङीप्संनियोगेन र॒ उच्यमानो ऽन्येन सति न स्यादिव्ये- वमथेमुपसंस्यानं चोद्यते | किं पुनः कारणं डीप्सनियोगेन र उच्यते | इह मा भूत्‌ | पवौ चारुपर्वेति || तत्तदयुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | वक्ष्यति डाबु- भाभ्यामन्यतरस्याम्‌ [४.९.१३ | हत्यत्रान्यतर स्यांप्रहणस्य प्रयोजनं डाप्मतिषेधाभ्यां मुक्ते ङीत्रावपि यथा स्यातामिति' ||

न Fear ॥ ४।१।१०॥

कस्यायं प्रतिषेधः | ॐीबनन्तरस्तस्य† प्रतिषेधः || अथेदानीं डीपि प्रतिषिद्धे षटसं्ञानामन्ते FUE टाबुत्पत्तिः कस्मान्न स्यात्‌ | अत इति प्रामोति$ | असिद्धो नलोपस्तस्यासिद्धत्वान्न भविष्यति | परिगणि- तेषु कार्येषु नलोपो ऽसिद्धो न चेदं तत्र परिगण्यते | इदमपि तत्र॒ परिगण्यते | कथम्‌ | 3 प्रत्याहाराच्चापा सिदम्‌ wafa नेदं प्रत्ययमहणम्‌ | कि तर्द | प्रत्याहारम्रहणम्‌ | क संनिविष्टानां ree: । प्रथत्नैकवचनास्ममृत्या चापः पकारात्‌** || यदि भरत्याहारमहणं

+ ४.९. १९३५. ters ] ८२.०७, § ५,९६.४, Torr. FF ४.९. rw ov,

२०४ , ॥ व्वाकरणग्रहामाष्यय्‌ tt [म० ९.१९. ९,

दोषस्तविखे इवे दोषो भवति | agatha । प्रत्ययस्थात्काल्रवस्यातः [७.३.४४] इतीच्ं न प्रामोति || | तस्मान्नो It Tete उभौ न॒ मवत इति वक्तव्यम्‌ || THe वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | जियाम्‌ [ ४.९. द | इति वतेते frat gems तस्य प्रतिषेषः |

षटसंज्ञानामन्ते TY टाबुत्यत्तिः कस्मान्न स्यात्‌ | प्रत्याहाराच्चापा सिद्धं WTA तस्मान्नोमो ॥

डाब्युभाग्यामन्यतरस्याम्‌ ॥ ४।२१.।२१२॥

किमथेमुमाभ्यामित्युच्यते | उभाभ्यां योगाभ्यां डाव्यथा स्यान्मनन्तादनन्ताच agaie:* || वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रकृतमुभयमनुवतेते ॥

अथान्यतरस्यांम्रहणं किमथेम्‌ | अन्यतरस्यां डाब्यथा स्याड़ापा मुक्ते प्रतिषेधोऽपि यथा स्यारिति।। नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | इह SATA प्रतिषेधोऽपि तावुभौ वचनाद्वि- cad: || इदं ate प्रयोजनं डाप्यतिषेधाभ्यां मुक्ते Salt यथा स्यात्‌ | विद्धोऽक डीवन उपधालोपिनो ऽन्यतरस्याम्‌ [४.१.२८] इति || भथ तदन्यतरस्यांगरहणं! शक्यम- कतुम्‌ | वाढं शक्यम्‌ | कथम्‌ | इह डाबप्युच्यते प्रतिषेधोऽपि Saks तत्सव वच- नाद्विभ्यति | मैवं शक्यं विज्ञातुम्‌ | अक्रियमाणे हि तत्रान्यतरस्यां्हणे ऽनव- ara डीम्डाप्मतिषेधौ बाधेत | डाप्यतिषेधावष्यनवकाङ्लौ तौ वचनादविष्यतः | सावकाश्चौ डाप्यतिषेषौ | कोऽवकाशः | पवौ चारुपर्वेति | तस्मात्तदन्यतरस्यां- महणं कतैव्यम्‌ || इदं तु खल्वन्यतर स्यां्रहणं शक्यमकर्तुम्‌ | इदमप्यवदयै कर्मै- व्यम्‌ । किं प्रयोजनम्‌ | डाप्पतिषेधाग्यां मुक्ते डीत्रावपि यथा स्यातामिति | रविधाने बहुरीहेरुपसंख्यानं चोदितं ‡ तच्च वक्तव्वं भवति ||

अथेह कथं भवितव्यम्‌ | बहवः श्वानो ऽस्यां रथ्वायाम्‌ बहवो युवानो ऽस्यां शालायामिति | teat बहुयुकेति भवितव्यम्‌ | का रूपसिद्धिः | डाष्टिलोपः भरसारणं प्रसारणपरपूवैत्वं TAA aes || कपा तावन्न भवितव्यम्‌ | किं कार-

नै ४.९. ९९; VW. T ४.९. २८. ४.९. o*, § ४.९. ९३; ६.४. ९४३; १३३; ६.९, ९०८; ६.४. २; ५.४. ९५३.

पा० ४.९. 2-28] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ २०५

णम्‌ | नदयन्तानां यो बहुवरीहिरित्येवं तद्विज्ञायते न चैष नद्यन्तानां बहुत्रीहिः | प्रसारणेनापि न भवितव्यम्‌ | वश्यत्येतत्‌ | चादीनां प्रसारणे नकारान्तम्रहणमनका- रान्तप्रतिषेधाथमिति" | परपुवैत्वेन चापि न भवितव्यम्‌] वक्ष्यत्येतत्‌ | संप्रसारण- पुवेत्वे समानाङ्गमहणमसमानाङ्गपरतिषेधाथेमिति। || तस्माद्रहुश्ा बहुयुवेति भवि- तव्यम्‌ ||

अनुपसजेनात्‌ ॥ 9 । १. । १४ ti

अनुपसर्जनादिति किमयम्‌ | बहुकुरुचरा मथुरा | पियकुरुचरा मथुरा || नैतदस्ति भयोननम्‌ | कुरुचरराब्दात्यस्ययो विधीयते तत्र कः प्रसङ्गो यद्रहुकुरचरशब्दा- ` स्स्यात्‌| त्रैव प्रामोति नाथैः प्रतिषेधेन | तदन्तविधिना प्रामोति || अत उत्तरं पठति |

अनुपसञैनग्रहणमनर्थके प्रातिपदिकेन तदन्तविधिप्रतिषेधात्‌ ॥ ९ ॥

अनुपसजेनम्रहणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | प्रातिपदिकेन तदन्तविधिप्रतिषेभात्‌ | मदणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते ||

ज्ञापकं तु Fea तदन्तापरातिषेधस्य I ॥ एवं afe ज्ञापयत्याचार्येः Fae तदन्तविधिप्रातिषेधो न भवतीति || किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | भवती अतिभवती महती अतिमहतीस्यत्र 4 तदन्तविधिः Rat भवति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | उनक्तमेतदर्णोऽप्युगिखत्ययो ऽप्युगिलातिपदिकमप्यु - गिदिति*“ | इदं af€ | बहृधीवरी बहृषीवरीति†† | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | आत्राप्युक्तं रविधाने बहुव्रीहेरुपसंख्यानं प्रतिषिद्धत्वादिति‡‡ || इदं af€ | अति- धीवरी अतिपीवरी ॥ ूर्व॑सुत्रनिर्देरो वापिशखमधीत इति ॥ ३ ॥ पुवैसू्रनिर्देदो वा पुनरयं द्रष्टव्यः | पुव सुरे अधानस्योपसजेनमिति संजा क्रियते | यावद्रुयालधानादुलत्तव्यममरधानान्नेति तावदनुपसभेनादिति | किं प्रयोजनम्‌ | आ- पिद्यलमधीत इति | आपिदालमधीते ब्राह्मणी आपिशका$ ब्राह्मणी | अणन्तादिती- कारो१¶ मा भूदिति || अथानुपसजैनादिव्युच्यमाने कस्मादेवात्र न भवति | णन्तं

# ६.४. ९२३९४. ¶ ६.९. ९६०८४. tT ५.९. ९५. § ९.१९. ७२, 4 ४.९, ६. *F ३.९. ६, ४.६. ४. Tr vy. ७, §§ ४.३. ९०९; ४.२.९६२; ५९ ६४, YT ४.९. ९५

२०६ ॥ च्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ [Fo ४.९. ९,

जातिराब्देभ्यस्त्वतिप्रसङ्गः || ४ || जातिराब्देभयस्त्वतिप्रसद्धो भवति | अवन्ती कुन्ती" गान्धारी tl सिद्धं तु जातेरनुपसजेनत्वात्‌ Il ९ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | अनुपसजेनादित्युच्यते न च जातिरुपसजनम्‌ ॥ एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | जियाम्‌ [४.९. द| इति वतेते Fart विशेषयि- cara: | ज्जियां योऽण्विहित इति | एवमपि काद्राकृस्सिना प्रोक्ता मीमांसा कादा- Rea का शकृत्लीमधीते BHAT ब्राह्मणी अत्र safer | नैष दोषः | अध्ये- च्यामभिधेयायामण हकारेण भवितव्यं यथात्राध्येत्यामभिषेयायामणुक्तो EA: स यथ भ्रुयत उसपच्चस्तस्मादीकार इति कृत्वा पुनन भविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनं प्रधानेन तदन्तविभियैथा स्यात्‌ | कुम्भकारी नगरकारी | अत्र हि प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स तदादेमरैहणं भवतीत्यवयवादुत्पत्तिः Nfs | कद्र हणे गतिकारकपृवैस्यापि महणं भवतीति संघातादुत्पत्तिमविष्यति | कृद्रहण इव्यु- च्यते न चैतत्कृद्रहणम्‌ | कृदकृद्रहणमेतत्‌ | कृदप्ययमण्तद्धितोऽपि | एवं तर्ही- , कारन्तेन समासो भविष्यति | यद्येवं maa कृतं स्यात्तत्तु न भ्यम्‌ | किं कारणम्‌ | अत्र हि गतिकारकोपपदानां afx: सह समासो भवतीति समास एव तावद्भवति समासे च कृतेऽवयवादुत्पत्तिः प्रामोति | भअवयवादुत्पन्तौ सत्यां at दोषः | कौम्भकारेयो$ न सिध्यति | अवयवस्य वृदिस्वरौ¶ स्याताम्‌ | तस्मा- दनुपसजेनाधिकारः ॥

अनुपस्जनाधिकारे जातेर्डष्विधाने सुपण्यौ उपसंख्यानम्‌ ll £ ॥ `

अनुपसजैनाधिकारे जातेर्डष्वि धाने * पण्यो उपसंख्यानं क्ैव्यम्‌ | पर्णी ||

न वा समासस्यानुपसजेनत्वाज्नातिवाच कत्वा शाब्दस्य सामान्येन डीष्विधानम्‌ ॥ ७ I

न वैष दोषः | किं कारणम्‌ | समासस्यानुपसजेनत्वात्‌ | समासोऽतरानुपसजैनम्‌ |

FRAY ६०६; ६५. 1 ५,९.१८९ VOR ६५. TRL ५,६.६५. $ १.९.९२०. 4 ७.२. ९९८; ६.६. ६६५. | #9 ४,६.४४,

पा० ४.९.९४. ॥ व्वाकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ Qos

स च जातिवाचकः | समासस्यानुपसजैनत्वात्तस्य च जातिवाचकत्वाच्छब्दस्य सामान्येन उीभ्भविष्यति | जातेर खीविषयादयोपधात्‌ [४.१.६२] इति || कथं कृत्वा चोदितं कर्थं कृत्वा परिहारः | बहृव्रीहिरिति कृत्वा चोदितं तत्पुरुष इति Heat परिहारः ||

इति श्रीभगवत्पतद्लिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य प्रथमे पादे परथममाह्धिकम्‌ ॥

Ror ॥ व्योाकरणयहाभाष्यम्‌ || [भ० ४.१, २.

टिड़ाणब्दरयसन्द प्रञ्मान्रच्तयप्‌ठक्टञ्कञ्करपः ॥ ७।१.।१५ ॥

ere सानुबन्धकस्योपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

प्रहणे सानुबन्धकस्योपसंख्यानं area | कारिकेयी हारिकेयी* || किं

पुनः कारणं न सिध्यति | अननुबन्धकम्रहण हि न सानुबन्धकस्य Il २॥

अननुबन्धकमहणे हि सानुबन्धकस्य meet न भवतीत्येषा परिभाषा कतैव्या | कान्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि | तव्यभदणे† तव्य द्हणं मा भूत्‌ | दिव्महणे { दिवुम्रहणं मा भत्‌ ll ननु चेयमपि Hao तदनुबन्धकमरहणे ऽतदनुबन्धकमहर्ण नेति | कान्येतस्याः परिभाषायाः प्रथोजनानि | यद्रहणेभ ण्यद्रहणं मा मृत्‌ | अङ्- इणे चङ्कहणं मा भूत्‌ | अज्यहणे णज्महणं मा भूत्‌ | AR एते परिभाषे कतेष्ये | म कतैव्ये | आचारयवृत्तिज्ञीपयति भवत एते परिभाषे यदयं वामदेवाड्यद्यी [ ४.२.९ ] इति ययतौ डितौ करोति || तत्तद्युपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | डननुबन्धको इराब्दः feat नास्तीति कत्वा सानुबन्धकस्य wet विज्ञास्यते | ay चायमस्ति शिलाया इः [ ९.३.१०२ | इति | te at वतेते | भयं तर्हि सभाया यः eure [ ४.४.९०९;९०६ | इति | एषोऽपि न feat वतेते | किं कारणम्‌ | तत्र ary: | ४.४.९८ | इति वतेते कथं ली नाम सभायां साध्वी स्यात्‌ tI | | अञ्ग्रहणमनर्थकं तदन्ताद्ि डीन्विधानम्‌ ॥ ३ ॥

जञ्यहणमनयेकम्‌ | किं. कारणम्‌ | तदन्ताद्धि डीन्विधानम्‌ | तदन्ताद्यअ- न्तान्डीन्विधीयते | शाङ्गरवाद्यञो ङीन्‌ [४.१.७३] इति | न चास्ति ae ऽअन्तान्डोनो वा ङीपो का | तदेव रूपं स एव स्वरः ||

नवा जात्यधिकारात्‌ ॥ ४॥ क

न वान्थैकम्‌ | किं कोरणम्‌ | जात्यभिकारात्‌ | जातेरिति+ * तत्रानुवतेते ऽजा- ष्यर्थोऽयमारम्भः | ओत्सी ओदपानी†† || तञ्चावरयं जातिम्रहणमनुवस्येम्‌ |

# ४,९, ९२० † २.२.९९. Perce ५ ६.९.२९३. ¶ ov, vw FE ४.९. ६३. Tt ४.९. ८६.

qo ¥, ९, ९५-९.७, | ॥ व्यारकरणयरहाभाष्यम |! 2०९.

अनधिकारे हि पुंयोगादाख्यायां Swag: Il ५॥ अननुवतेमाने हि जीतिमहणे पंयोगादाख्यायां* उीन्परसज्येत | वैदस्य at बैदीति || यदि तद्यस्य निबन्धनमस्तीदमेव weet aT कतैव्यम्‌ | तदप्यवदय॑ कतेव्यम्‌ | अक्रियमाणे हि तस्मिन्वैदस्य भगिनी वैदी प्रत्वाज्नातिरक्षणो! ङीष्‌ Het area | Sr पुनः सति परत्वान्डीन्डीषं वाधते | -

ख्युन उपसंख्यानम्‌ ll & Il ख्युनं उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | आदयंकरणी दभगंकरणीः It अत्यल्पमिदमुच्यते ख्युन इति । .नञ्जजीकक्ख्युस्तरणतल्नानामुपसंख्यानम्‌ | नञ्क्ञजीकक्ङयुंस्तरुणतलुनानामुपसं ख्यानं HITT | नञ्‌ कञ्‌ | Bolt पौली | कक्‌ | शाक्तीकी या्ठीकी | ख्युन्‌ । भआद्यंकरणी खभगंकरणी | तरुण तलुन | TST तलुनी ||

यञश्च ॥ ४।१. । ९६. ॥

आपत्यम्रहणं aed दी पाद्ययः प्रतिषेधाथेम्‌ | इह मा भूत्‌ | दरप्येति+** || ae वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | नैवं विज्ञायते कञ्करपो यञअभथेवि | कथं afe | कञ्क्ररपो saat Il

प्राचां ष्फ तदितः ॥ 9७।१।१.७॥

तद्धितवचनं किमथेम्‌ | तद्धितवचनं धितः प्रातिपदिकादीकारायेम्‌ ॥ ९ तद्धितवचनं क्रियते वितः प्रातिपदिकादितीकारो यथा स्यात्‌।1 || त्ेतदस्ति ्रयो- जनम्‌ | धित्करणसामथ्यादेवात्रेकारो भविष्यति | यथैव तर धिस्करणसामध्यीदपा- तिपदिकादपीकारो भवत्येवं प्रातिपदिकारित्यस्यानूवतेनसामथ्योदषितोऽपि प्रातिपदि- कादीकारः स्यात्‌{‡ | अस्त्यन्यत्यातिपदिकानुष्तौ प्रयोजनम्‌ | किम्‌ | Tar | अत इम्‌ [४.९.९९ | ae: II

१ ४.९. ४८, fT ४.९. ६३, ‡ ३.२. ५६. § ४.९. ८७. व्‌] ४.४. ५९, कक ४.३, ९०, TT ९.२. ४६; ४.९. ४९. TT ४.९. ९, 27 Mo

२९० Ht व्याकरणगरहाभाष्यय ॥ [भ० ४.९.२.

सवेत्र लोहितादिकतन्तेभ्यः ॥ ४।१.।१८ ॥

स्वैत्रयहणं किमथेम्‌ | प्राचामेव हि स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | सिद्धं प्राचां ूर्वेण* | इदं तर्हि प्रयोजनं सर्वेषां यथा स्यात्‌+ | आवद्यायनी | att after ष्फो यथा स्यात्‌ || | कोहितादिषु शाकल्यस्योपसंख्यानम्‌ It ९ ॥ aay शाकल्यस्योपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | शाकल्यायनी || यदि पुनरयं शकलदाब्दो लोहितादिषु पेत | नैवं श्यम्‌ | इह हि शाकल्यस्य re: शाकलाः कण्वादिभ्यो गोत्रे | ४.२.९१९] इत्यण्न स्यात्‌ | एषं ale ROMY शाकलः पूरवः कण्व दाब्दाच्दाकल दाब्दः FI: पठितव्यः || कतादक्तर इष्यते | कतदाब्दाच्चाकलदाब्द CAC: पठितव्यः || रवतते तदन्तादी | | | पूर्वोत्तरौ गणौ तदन्तादी cent | ये कण्वादयस्ते दाकलादयः [ये RTT न्तास्ते शाकलपयैन्ताः || किं प्रयोजनम्‌ | CRT TT TATA ॥ ait सति ष्फाणौ सिडौ भवतः || कण्वात्तु शाकलः पुवः कतादुत्तर शष्यते | Garret तदन्तादी ष्फाणौ तन्न प्रयोलनम्‌ ॥

कोरव्यमाण्ड्काभ्यां च ॥ ४ । १. । १९ ॥

कोरव्यमाण्डूकयोरासुरेरुपसंस्यानम्‌ ॥ ९ ॥ कौरम्यमाण्डूकयोराश्ठरेरुपसंख्यानं Kier | भारायणीः |

# ४,९. ९.७. FT ¥.% ७५० { ६.४. ९४८,

Gio ४, २. ९८-२५. | 1 व्याकरणमंशाभाष्यम्‌ ॥ ५९९

छश Il २॥ थेति emery. | आङरीयः* कल्पः ||

वयसि प्रथमे ॥ ७।२१।२०॥

वद्रस्यचरम इति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | वधूटी चिरण्टीति ]]

इह कस्माच्च भवति | उत्तानशया लोहितपादिका feast त्रिवर्ति | प्रैतानि चयोवाचीनि | कथं तर्हि वयो गम्यते | संबन्धात्‌ || यदि तर्हि यत्र॒ संबन्धाहयो गम्यते तत्र न भवतीहापि न प्रामोति | कुमारीति | अत्रापि संबन्धादयो गम्यते | कोऽसौ सबन्धः | योऽसौ Sarwar: || संबन्धादेवात्र वयो गम्यत इह पुनः संबन्धसंबन्धात्‌ | इह तावदुत्तानशयेति यदा aged ried भवति तत उन्त- vars वयो गम्यते | लोहितपादिकेति यदा agieat विदरोषितस्तत उस्- vars वयो गम्यते | हिवषो त्रिवर्धेति यदा द्िग्वर्थो tierra उन्तरकालै खयो गस्बते || यदि ae यत्र संबन्धादेव वयो गस्यते तत्र भवतीहापि तर्हि प्रामोति | कन्येति | निपातनादेतस्सिद्धम्‌ | किं निपातनम्‌ | कन्यायाः कनीन च [४.१.९१६ | इति ॥

अपरिमाणविस्ताचितकम्बल्ेभ्यो न तदितल्कि ॥ ४ ।१।२२॥

इमौ हौ प्रतिषेधावुच्येते तत्रैकः शाक्षयोऽवक्तुम्‌ | कथम्‌ | एवं वद्यामि | परि माणान्ता्तद्धिषठुकि ङीब्भवतीति | तन्नियमाथे भविष्यति | परिमाणान्तादेव तद्धितलुकि setae नान्यत हति | ततो विस्ताचितकम्बल्येभ्यो नेति | तदि- वलुकीत्येव ||

बहुत्रीहेरूषसो ALU 9 । १. । २५ ॥

ऊधसो नकारो लिङ्गाभिकारे ॥ ९ ॥ ऊधसो नकारो giant कतैव्यः | इह मा भूत्‌ | महोधाः पजन्य इति II

# ४.२. १,६२. ¶ ५.१, ५.७; ८९. { ५.४, १६१९.

RL ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [zo ४. ९.द्‌.

न वा समासान्ताधिकारे खीग्रहणगात्‌ ॥ Il

न वा लिद्धाधिकारे नकारः कतैव्यः | कि कारणम्‌ | समासान्ताधिकारे जीम्रहणात्‌ | समासान्ताभिकारे लीन्रहणं कतेब्वम्‌ ||

इतरथा हि कब्विधिप्रसद्धः ।। ६ ॥ ,

इतरथा हि कन्विधिः प्रसज्येत || कस्यां पुनर वस्थायां कप्मापरोति | प्राड़षु- सपत्तेः* | प्रा्तावन्न प्रामोति | किं कारणम्‌ | न हि डीष्विमाषा | उत्पन्नं ae Fy प्राति | wera चापि न प्रामोति | किं कारणम्‌ | नद्यन्तानां यो बहूव्री- Rat तन्न वैष नद्यन्तानां agate: | प्रागेव तरि प्रामोति | ननु चोक्तं नहि ङीष्विभाषेति | यद्यपि न ङीषिभाषा aq विभाषा | कपोऽवकादाः | अन्यो बहन्रीहिः | अयवकः अत्रीहिकः | ङीषो अवकाशः | विभाषा कम्यदा न कण्तो ऽ्रकाशः | Fran anit | कप्मस द्ध उभयं प्रामोति परत्वात्कष्स्यात्‌ | तस्मा- WIA न वा खमासान्ताधिकारे खी्रहणादितरथा हि कन्विधिप्रसङ्क इति ॥

दामहायनान्ताच्च ॥ 9 । १ । ९.७ ॥

दामहायनान्तास्सख्यदेः | ९ ॥ दामहायनान्तास्संख्यादेरिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | eA वडवेति |

तस्पुरुषविनज्ञानाद्ा सिद्धम्‌ ॥ २॥

बह्वीरिति? वतैते तत्पुरुषच्ायम्‌ | उर्करान्ता ae उङामेति | AAS यदा तत्पुरुषः | यदा तु खलु बहूतव्रीहिस्तदा न सिध्यति | उक्क्रान्तं दामास्या इति | ननु च चेतनावत एतद्भवत्युत्क्रमणै वापक्रमणं वा दाम चाचेतनम्‌ | भचेत- नेष्वपि चेतनावदुपचारो wat | तद्यथा | लस्तान्यस्या बन्धनानि | wees ऽस्या बन्धनानीति || वर्ता संख्यादेरिति वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | प्रकृत- मनुवतैते | कर प्रकृतम्‌ | संख्याव्ययादेप्‌ [४.९.२६] इति | यरि तदनुवतेते ऽव्ययादेरपि प्रामोति | नेष दोषः | संख्यादेरित्यनुवतेते ऽन्बयादेरिति निवृत्तम्‌ | कथं पुनरेकयोगनिर्दिटयोरेकदेशोऽनुवतेत एकदेशो न | एकमोगरनि्ि्टानाम-

+ 4.¥. १,५९.३० T ५.४. १५३. t ४.६. ३५.

पा० ४.९. २७-३२.| ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ २९३

व्येकदेशानुवृत्तिर्मवति | तद्यथा | तस्य पाकमूले पील्वादिकणौदिभ्यः कुणम्जाहचौ [९.२.२४] | प्षासतिः[२९| इत्यत्र ae इत्यनु बतेते पाक इति निवृत्तम्‌ || अथेह कथं भवितव्यम्‌ | दौ हायनावस्याः शालाया शिहायना त्रिहायनेति |

हायनो वयसि स्मूतः।

घयोवाचिनो शायनराष्दस्य महणं न चैष वयोवाची | अथ णत्वं कस्माच भवति | णत्वमपि वयोषाचिन एव ||

केवकमामकभागषेयपापापरसमानायेकृतसुमङ्लमेषजाचच ॥ ८ ।२१.।२.० ॥

arated किमथे नाणन्तारिव्येव ea" | नियमार्थोऽयमारम्भः | माम- क दाम्दात्संशाछन्दसोरेव | क मा भूत्‌ | मामिका बुद्धिरिति ||

रत्रेश्चाजसो ॥ 9 ।१।२३१ ॥

अजसादिषिति वक्तव्यम्‌ । इहापि यथा स्यात्‌] रात्रिं रात्रिं स्मरिष्यन्तः | रात्रि रात्रिमजानतः | सवौ रात्रि सहोषिस्वा | वृत्यामेकन्तरातरिम्‌ II

अन्तवेत्पतिवतोनुक्‌ ॥ 9 । १. । २.२ ॥

अन्तवंत्यतिवदिति गर्भभर्तृसंयोगे ॥ ९ ॥ शन्तर्धेत्पतिवदिति गभेभतृंसंयोग हति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ |

प्रथते त्वया पतिमती पृथिवीति || अथान्तः शाष्दस्यागभेस॑योगे किं प्रस्युदाहियते | अन्तरस्यां दालायामस्तीति | . किं पुनः कारणं वाक्यमेव प्रस्युदाहियते न पुनमेतुप्‌ 1 अस्तिसामानाधिकरण्ये मतुभ्विधीयते‡ न चात्रास्तिसामानाधभिकरण्यम्‌ | इहापि aie न प्रामोति | अन्तर्व- सीति | एवं at

= ४,९१.९; ३; ४.६. ९५. T ४.६. ४ ७.३. ४४१, ‡ ५.२. ९४.

२९४ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥। [म०४. ९. र्‌;

भन्तवैत्पतिवतोस्तु मतुष्वत्वे निपातनात्‌ | अन्तवदिति मतुज्निपात्यते वत्वं सिद्धम्‌ । परतिवदिति वस्व॑ Provera” मतु- fre: || किमविदोषेण | नेत्याह | , गर्मिण्यां लीवपत्यां च एतस्मिन्विषये || वा च च्छन्दसि Faraz ॥

वा च च्छन्दसि नुग्वक्तव्यः | सान्तर्वैती देवानुपैत्‌ | सान्त्वैली देवानुैत्‌। पतिवती तरणवत्सा | पतिवली तरुणवत्सा || |

TH यज्ञसंयोगे ॥ ४।१.।२२. ॥

andar ह्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति | इयमस्य पली | w तर्द स्यात्‌ | पलीसंयाज इति यत्र यज्ञसंयोगः ॥ नैष दोषः | पतिशभ्दोऽयमेशर्यैवाची | सर्वेण च गृहस्थेन पन्च महायज्ञा निवैत्यौ Taq: सायंपरातर्होमचरुपुरोडादा्ति्वैपति तस्यासावीष्टे || एवमपि तुषजकस्य पलीति न सिध्यति | उपमनास्सिद्धम्‌ | प- जीव cotter || |

विभाषा सपुवैस्य ॥ ४ । १. । २४ ॥

पस्युः सपूवौदुपसजनसमास उपसंख्यानम्‌ || ९ ॥ पत्युः सपवोदुपसजेनसमास उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | वृद्धपतिः वृडपली | स्थूल- पतिः स्थूलपल्ी || वचनाद्विष्यति | अस्ति धचने प्रयोजनम्‌ | किम्‌ | amare: आशापली ॥ सिद्धं तु पत्युः प्रातिपदिकविदोषणत्वात्‌ ll 2 ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | vey: प्रातिपदिकविदोषणत्वात्‌ | तवं विजायते अस्त्य- स्मात्पतिराग्दात्पूवैः सोऽय सपूर्वैः सपूवौत्पतिद्ाब्दादनुपसजनादिति | कथं ae |

कै. ८२, ९,

gro 8, ९. ३३.३६, | ॥ दयाकरणपमहाभाष्यम्‌ |! २१५

भस्त्यस्मिन्परातिपदिके पूर्वस्तदिदं ayia सपुवौस्मातिपदिकास्पत्यन्तादनुपसभै- नादिति ||

` पूतक्रतोरे TU ४।२.।३६ ॥

पुतक्रत्वादीनां पुंयोगमरकरणे वचनम्‌ ॥९॥ पुतक्रस्वादयः पुंयोगप्रकरणे* धक्तव्याः | पुतक्रतोः खी पूतक्रतायी | यया हि पताः क्रतवः पृतक्रतुः सा भवति ||

लिङ्गसंनियोगेन सवेत्रागमदेरानां वचने Roh तस्कतप्रसङ्गः Il २॥। लिङ्गसंनियोगेन स्वत्रागमादेशानां वचने Beats तत्कृतं प्रामोति | पञ्चेन्द्राण्यो

देवता अस्य पश्चेन्द्रः† | wane: दशाभिः | किमुच्यते TARA | अन्यत्रापि नायदयमिंहैव | कान्यत्र | पचमिर्धविरीभिः क्रीतः waiter cares || लिङ्कपहणेन Te: । सवेत्रागमादेशानां वचने HH तत्कृतप्रसङ्ग इत्येव | इदमपि सिद्धं भवति | wart गृह्णाति पन्चकः¶ | तैतदस्ति | ast coe: स डटो

भहणेन माहिष्यते | हदं तर्हि प्रयोजनम्‌ | षष्ठेन गृह्णाति षटू इति+* || सिद्ध त्वागमादेशानामङ्तः खीप्रकरणे वचनात्‌ Il ३ II सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | aerate य इह attract उच्यन्ते तेऽङ्काभिकारे

aa: tT || ल्ीप्रकरणम्रहणेन ara: | सिद्धं त्थागमादेशानामङ्गतो वचनादि- स्येव | इदमपि सिद्धं भवति | षष्ठेन गृह्णाति oz हति |

faxofa वा प्रकृतिपरत्यापत्तिवचनम्‌ || 2 |

अथवा तिङ्गलुक्येव प्रकृतिप्रस्यापत्तिवैक्तव्या || लिङ्गमहणेन नाथः | ofr चा भ्रकृतिपरस्यापत्तिवचनमित्येव | इदमपि सिद्धं भवति | war गृह्णाति षटू इति || किं पुनरत्र ज्यायः | gfe प्रत्यापत्तिवचनमिस्येव ज्यायः | इदमपि fat भवति | पञ्चभिः पर्टीमिः+‡ क्रीतः पञ्चपटुः ददापटुरिति II

तत्तर्हि वक्तम्यम्‌ | न बन्कव्यम्‌ | सेनियोगदिष्टानामन्यतरापाय उभयोरप्य-

ग ४.९. ४८. † ४.६. ४९; ४,२.२४; ४.९. Co; ९.२. ४९. tT ४.९. 89, $ ४.९.७9; ९१.२८. बृ ५.२. ४९ ७७४, SF ५.३.५६. Myre FEA o

९६ ` ॥ ध्याकर्गणमहाभष्यिम ॥ [wo 8.९. २.

भावः | तद्यथा | ३ वदत्तयज्षदत्ताभ्यामिदं क्म कमैव्यम्‌ | देवदत्तापाये ATTA ऽपि न करोति || |

वणीदनुदात्तात्तोपधात्तो नः ।॥ ¢ । १. । २९. ॥ असितपलितयोः प्रतिषेधः Il ९ Il ` असितपलितयोः प्रतिषेधो वक्तव्यः | असिता पलिता Il

जानपद कुण्डगोणस्थलभाजनागकालनीटकु राकामुककवरादृतत्य- मत्रावपनाकृतरिमाश्राणास्थील्यवणोनाच्छादनायोविकारमे- थुनेच्छाकेरावेशोषु ॥ ७।९ । ७२९ ॥ नीलादोषधी ॥ ९॥ नीलादोषधाधिति वन्कव्यम्‌ | नील्योषभिः |

प्राणिनि at tl २॥ ` प्राणिनि चेति वक्तव्यम्‌ | नीरी गौः | नीली बडवा II

वा संज्ञायाम्‌ tl ३ Ul धा. संज्ञायामिति वक्तव्यम्‌ | नीली नीरा ॥

वोतो गुणवचनात्‌ ॥ 9 । ९.1 Vell गुणवचनादिस्युच्यते को गुणो नाम |

Te ४, १. ६९-४८.] 1 व्याकरगयहामाव्यय्‌ 1 Qs

सम्स्ये निविरातेऽपैति प्रथग्जातिषु eat |

MUTA सोऽसस्वप्रकृतिगणः ॥ अपर आह |

उपैत्यन्यज्जहात्यन्यदृष्टो इव्यान्तरेष्वपि |

वाचकः TASK द्रव्यादन्यो गुणः स्मृतः |]

गुणव चनान्डीबाद्युदातार्थम्‌ ॥ ९ ॥ गुणवचनान्ॐोग्बक्तव्यः* | किं प्रयोजनम्‌ | agra | भादुदाचाः

योजयन्ति | वस्वी || खरुसंयोगोपधप्रतिषेधश्च ।॥ २ Ul |

AHA TTA च MATA THA: | खरुरियं ब्राह्मणी | पाण्डुरियं ब्रा्मणी ||

पुंयोगादाख्यायाम्‌ BIRT ४८ ॥

गोपालिकादीनां प्रतिषेधो वक्तव्यः | गोपालिक्छा पभुपादिक। ॥

किं पुमरिहोदाहरणम्‌ | wet प्रचरी | कथं पुनरयं प्ठराब्दोऽकारान्तः जियां तेते | तस्येदमित्यनेनामिसंबन्धेन | यथैव ससौ तत्कृतान्खानोडतेनपरिषेकौ लभत शवं प्र्ठहाम्दमपि saa || waa |

पुंयोगादाख्यायां वदितदुग्वचनम्‌ | ९ il

पुंयोगादाख्यायां तद्धितस्य लुग्वक्तव्यः | तस्येदम्‌ [४.३.१२०] इति ae भोति | न तर्हीदानीमिदं भवति भाछ्य इमाः svat इमा इति । भवति च । विभाषा ऊग्व्छव्यः | यदा ठुक्तदा WH यदा न SMT Tet || ययेवं नार्थो ङ्का | विभाषा तद्धितोत्पत्तिः | यदा तदिषोस्पत्निस्तदा प्रष्ठी यदा न तडितो- स्पत्तिस्तदा Tat | एवमपि sawed न ह्यन्तरेण तद्धितस्य oh TE A बतेते ||

यदि पुनस्तस्यामेव भ्ठदाब्दो वर्तेत | कथं पुनस्तस्यामप्रतिष्ठमानायां भ्ठदाब्दो aaa | यथैव carat किंचित्पापं ॑तत्कृतान्वधवन्धनपरिङ्केशों लभत एवं wert लभते |!

en OL 28 भना

are ॥ व्याकरनमहाभाष्यम्‌ || [भ० ४,९.३२.

सुबन्तसमासबश्चनाच्चाकारान्तानुपपत्तिः ॥ |

खबन्तसमासवचनाच्याकारान्तता NIT | उबन्तानां समासस्तत्रान्तरङ्त्वा- avy | राप्युत्पत्ने समासः | स्थादाब्दः समस्येत | तत्र पुंयोगादाख्यायामकारा- न्तादिवीकारसो न प्रामोति ||

सिद्धं तु जियाः पुराब्देनाभिधानात्‌ ॥ ३ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ । fer: पुंराब्देनाभिधानात्‌ | खी पुंदाब्देनाकारान्ते- नाभिधीयते || ननु चोक्तं॒पंयोगादाख्यायां वद्धितल्ग्वचनमिति | नैष दोषः | भाचायेप्रवृत्तिज्ञोपयति नातस्तद्धितो त्पत्तिभेवतीति यदयं पुंयोगादाख्यायामितीकार हास्ति। || तैतदस्ति शापकम्‌ | अस्ति शन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम्‌ | येऽनी- काराः स्त्रीप्रत्ययास्तदथेमेतस्स्यात्‌ || यश्तद्योख्यान्रहणं करोति | न हि ताड्धिता- न्तमाख्यौ भवति ||

अथवा पुनरस्तु तस्येदमित्यनेनाभिसंबन्धेन | ननु चोक्तं ॒पंयोगादाख्यायां तद्धितलुग्वचनमिति | te दोषः | नावदयमयमेवाभिसंबन्धो भवति तस्येदमिति | भयमप्यभिसं बन्धोऽस्ति सोऽयमिति | कथं पुनरतस्मिन्स हव्येतद्वति | चतुर्भिः प्रकारैरतस्मिन्स इत्येतद्भवति तात्स्थ्या्ताद्ग्यौन्तत्सामीप्याच्तत्साहचयोदिति | ता- सस्थ्या्ताबत्‌ | aa हसन्ति | गिरिरेषयते | aera | wet यान्तं ware इत्याह | ब्रह्मदत्ते यानि ara जरिन्यपि तानि क्रियन्त इत्यतो जरी ब्रह्मदत्त इ्युष्यते | तस्साभीप्यात्‌ | गङायां घोषः | कुपे गगेकुलम्‌ | तत्साहचयोत्‌ | कुन्तान्पवेशय । यष्टीः भवेदायेति ||

अथवा पुनरस्तु तस्यामेव WHAT: | ननु Ve छबन्तसमासवचना्ाका- -रान्तानुपपत्तिरिति | नैष दोषः |

# द.६. ४; ४.६, ४, † ४.३. १२०; ४.९, AS, ‡ ४.१. ९९४.

qre ४. १, ४८. | ॥. व्याकरणमहामाष्यय्‌ ॥ WE

समासः | विलिपनाराब्दः समस्येत | TT क्तादल्पाख्यायामकारान्तादिति* डीषु प्रा- भोति ||

जतेर्डष्विधाने | ६ ॥

समास्रान्तस्य णत्वे |] ५७||

समासान्तस्य णत्वे प्रयोजनम्‌ | वद्यति प्रातिपदिकान्तस्य गव्ये समासान्तच- शणमसमसान्तप्रतिषेधाथमिति; | तस्मिन्क्रियमाणे माषवापिणी तव्रीहिवापिणी छबन्तानां समासः | तत्रान्तरङ्त्वाच्नकारान्तत्वान्डीप्‌ | डीप्युत्पतच्ने समासः | वापिनीदयष्दः समस्येत | तत्र॒ समासान्तस्येति णस्वं न soma ||

कृदन्तात्द्धिते वृद्धिस्वरी च ॥ ८ Il

कृदन्तात्तदधिते वुद्धिस्वरौ च प्रये, जनम्‌ | सांकूटिनम्‌ 5 व्यावक्रोशी¶ृ | अत्राव- यवादुस्पत्तिः प्रसज्येत | गतिकारकोपपदानां HR: सहं समासो भवतीति न दोषो भवति || सत्यामप्येतस्यां परिभाषायामवयवादुत्पत्तिः प्रामोति | किं कारणम्‌ | प्रस्ययम्रहणे यस्मास्स TINE भवतीति | कृ्रहणे गतिकारकपूर्वैस्यापि ब्रहणं भवतीति संघाता डत्पत्तिभविष्यति || यदि तर्षा परिभाषास्ति तैतदस्याः परिभाषायाः प्रयोजन भवति | एतयैव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | किं कारणम्‌ | प्रातिपदिकत्वात्‌ | कृरवारातिपदिकसंज्ञा भविष्यति+* | ननु चेदानीं प्रातिपदिकसंज्ञायामप्येतया परि- mare राक्यमुपस्थातुम्‌ | नेत्याह | ee हि मूलकेनोपदंदं ae इति†† वाक्येऽपि लुक्प्रसज्येतः ‡ | स्वरे च दोषः स्यात्‌ | प्रकारकः प्रकरणम्‌| गतिकारकोपपदात्कृ- दन्तमुलतरपदं प्रकृतिस्वरं भवतीत्येष स्वरो$ऽ न स्यात्‌ | नैष रोषः | दे भत्र प्रा- तिपेदिकसं्े अवयवस्यापि समुदायस्यापि | तत्रावयवस्य था प्रातिपदिकसंज्ञा तदा- श्रयः स्वरो भविष्यति | इहापि तर्हिं सांकूटिनम्‌ व्यावक्रो हीति हे अत्रापि प्राति- पदिक संज्ञे अवयवस्यापि समुदायस्यापि | तज्रावयवस्य या प्रातिपदिकसंज्ञा वदा-

q ३.३. ४९३; ५.४. ९४; ७.२. ९९.७; ६.९, १९७. ## ९.९. ४६, TT ३.४. ४७. TT २.४. ७९. 6§ ६.२. ९३९.

२२० ॥ ध्याकरणमहाभाव्यम्‌ It [म० ४.१. २.

अयावयषादुत्पंनतिः प्रसज्येत | अवयवादुत्यचौ सत्यां को दोषः | कौम्भकारेयो* न सिध्यति | भवयवस्व वृद्धिस्वरौ स्याताम्‌ || तस्मालयोजनमेवैतदस्याः परि- भाषाया उभाभ्यां तु ag न्तिध्यति || | अवदातायां तु stray: Il ९ Il भवदातायां तु सीप्माप्रोति | tage ब्राह्मणी | वणोदनुदान्त्रततोपधान्तो नः [४.१.२३९] इति || Ae वणैवाची | कि नर्द | विद्युडबाची | गातथ विश्यु- इवाच्येवै WE Hit यस्यावदातानि विद्या योनि कमे च | एतच्छिवं विजानीहि ब्ाद्मणाप्यस्य लक्षणमिति | qian चाम्बक्तव्यः | द्यस्य ली द्या | देवतायामिति किम्म्‌ | वरीः II

द ्दरवरूणभवशवेरुद्रमृडहिमारण्ययवयवनमातुलचायोणामा- नुक्‌ ॥ ४ । २१. । ४९, ॥

हिमारण्ययोमेहचवे ॥ ९ ॥ हिमारण्ययोमेहन्व इति वक्तव्यम्‌ | महद्धिमं हिमानी | महदरण्यमरण्यानपे [I यवाहोषे ॥ २ Il wares इति वक्तव्यम्‌ | दुष्टो यवो यवानी ॥ यवनाद्धिप्याम्‌ ॥ ३ ॥ यवनाद्िप्यामिति वक्तव्यम्‌ | यवनानी लिपिः | उपाध्यायमातुलभ्यां वा ॥ ४ ॥ उपाध्यायमातुलाभ्यां वेति वक्तव्यम्‌ | उपाध्यायी उपाध्यायानी | मातुरीं मातुलानी ॥ | मुद्रखाच्छन्दसि few || | Il qroreeeae feats वक्तव्यम्‌ | रथीरभुन्मुदलानी [I

# ४.९. ९२०, $ BRAC, ६.९, VAS, { ६.४. १४९. § ५.९. ९९९.

qe ४,९.४९-५२. ॥ .ध्याकरणमहाभाष्यम्‌ | २२९

आचार्यादणत्वं च || ६ It भाचायोदणस्वं चेति वक्तव्यम्‌ | आचायौनी II आर्यक्षत्रियाभ्यां वा ॥ ७ ॥ आयेक्षत्रियाभ्यां येति वक्तव्यम्‌ | आयौ sarah | क्षत्रिया क्षज्नियाणी ||

करौताक्करणपुवोत्‌.-॥ ७ ।१.।५० ॥

करणपूवोदिति किमथेम्‌ | गवा क्रीता | अश्वेन क्रीता | करणपु्वदिष्यु- ध्यमानेऽप्यत्र॒प्रामोति | एषोऽपि हि क्रीतराब्दः करणपूर्वैः | विभक्त्या भ्यव- हितत्वान्न भविष्यति | यदि तर्हिं विभक्तिरपि व्यवधायिका भविष्यति मन- साक्रीतीति* न सिध्यति || एवं तर्हि मैवं विश्षायते करणं पूर्वमल्माक्क्रीत- शब्दास्सोऽयं करणपुवैस्तस्मात्करणपूवौत्करीतराष्दादनुपसर्जनारिति | कथं तर्हि | करणमस्मन्परातिपदिके पूवे तदिदं करणयूर्वेम्‌ तस्मात्करणपूवौत्मातिषदिकास्क्ीता- न्तादनुपसजेनादिति ॥

Aas AMA ॥ 9 ।९. । ५२ ॥

अन्तोदात्त Sawaya: ॥ ९ | अन्तोरात्ते जातस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | दन्तजाता स्तनजाता† || पाणिगृहीस्यादीनां frat ॥ २ ॥। पाणिगृहीत्यादीनां विशेष इति वक्तव्यम्‌ | पाणिगृहीती भायौ | यस्या हि यथाकथैचित्पाणिगृदयते पाणिगृहीता सा भवति || aes तणि ॥ ३ Il बहलं तणीति वक्तव्यम्‌ | किमिदं तणीति | संज्ञाछन्दसोर्यहणम्‌ | किं प्रयो- जनम्‌ | प्रद्धविलूनाद्यथम्‌ ॥ ४ ॥ प्रबद्धविदूनी प्रबदविरलूना || * ६.१. ४, T ६.२. OX,

२९२ ॥ व्याकरगयहाभाष्यम्‌ ॥ [ro ४. ९.२.

जातिपूर्ाद्रा | ६ I अथवा जातिपूवोदिति eer” ||

खाङ्गाच्चोपस्जनादसंयोगोपधात्‌ ॥ ¢ । १. । ५४ ॥

स्वाङ्गाश्चोपसजेनादित्युच्यते किं cag नाम |

अद्रवं मूतिमत्स्वाङग प्राणिस्यपविकारलम्‌ |

अतत्स्थं तत्र TE च तस्य चेत्तत्तथा युतम्‌ ॥ अप्राणिनोऽपि स्वाङम्‌ || अद्रवमिति किमथेम्‌ | बहूलोहिता | नैतदस्ति | बहचो नेति प्रतिषेधो भविष्यति | इदं तर्द | बहकफा || मूर्पिमदिति किमथेम्‌ | बहू बुद्धिः agra: | नैतदस्ति | अत इति वतेते | इदं तर्हि | बहृन्ञाना Il पराणिस्थमिति किमथेम्‌ | चष्ेणमुखा दाला || अविकारजमिति किमथेम्‌ | बह - Te: बहूपिटका | नैतदस्ति | इह तावद्रहृगङ्खरि स्यत eat वतेते | बहूपिटकेति बह्वचो नेति प्रतिषेधो भविष्यति | इदं तर्हि | agarar || अतस्स्थं तत्र दृष्टं च | अप्राणिस्थं प्राणिनि दृष्टं च cages भवति | दीपके दी रथ्येति || तस्य चेसत्- था युतमप्राणिनोऽपि स्वाङ्गसक्गं भवतीति | दीधैनासिक्यचौ | तुङ्गनासिक्यर्चैति II अथोपसजनग्रहणं किमर्थम्‌ | इह मा भूत्‌ | शिखा |

# ६.२. ९७०; ९७२; ९७५. + ४,९. ५६. { ४.९. ४,

पा० ४. ९. ५४-५५. | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ २२

बहज्महणं विरोषणं स्यात्‌ | अह व्रीहैरिति वतैते बहृत्रीहिविशोषणं विज्ञायेत | स्ति चेदानीं कञचिदबहज्वहृव्रीहियैदर्थो विधिः स्यात्‌ | अस्तीत्याह | स्वडा erate || बदज्थमिति धेत्स्वाद्ग ग्रहणास्सिद्धम्‌ | २.॥ स्वाङ्गग्रहणं क्रियते तद्र हज्पहणेन वि शोषायिष्यामः | स्वाङ्गाद्रहचो नेति II एवं तद्यन्तोदात्तादिति* वतेते ऽनन्तोदात्ता्था ऽयमारम्भः |

अनन्तोदात्तार्थमिति चेत्सहादिक्तत्वास्सिद्म्‌ ॥ ६ Ul

यदथं सहनञ्विद्यमानपुवौच [४.१.९७] इति प्रतिषेधं शास्ति तज्क्ञापयस्या- चार्यो ऽनन्तोदात्तादपि भवतीति || |

स्वाङ्गसमुदायप्रतिषेधाथे तु tl? Il

स्वाद्भसमुदायप्रतिषिेधाथे तद्युपसजेनम्रहणं कतेव्यम्‌ । स्वाङ्गाय स्यास्स्षा- HARTA भूत्‌ | कल्याणपाणिपादा || अथ क्रियमाणे प्युपसजेनमहणे कस्मा- देवाज्र न भवति eng द्येतदुपसजेनम्‌ | न स्वाङ्गसमुदायः स्वाङ्महणेन TAT यथा जनपदसमुदायो जनपदग्रहणेन न Tat | काशिकोसरीया इति | जनपदत- दवधभ्योरिति qq भवति | एतदपि नास्ति watery | भस्वाङ्खपुवेपदादितिः वतेते तेन स्वां विहोषयिष्यामः | अस्माङ्पुवेपदात्परं॑यत्स्वाङ्ं तदन्ताद्रहुत्री- देरिति | यञ्चात्ास्वाङ्पूवेप्दात्परं न॒तदन्तो बहृत्रीहियैदन्तथ ager तद-

स्वाङ्गपुकैपरास्परं स्वाङ्खम्‌ || ननु च तत्यूवैस्मिन्योगे बह व्रीहिविोषणम्‌ | नेस्याह |

यर्धपदिश्चेषणं तत्‌ | न स्वाङमस्वाङ्गम्‌ पुव पदं पुवेपदम्‌ स्वाङ्गं पुवैपदमस्वाङ्ग- gira अस्वाङ्पूवैपदादिति | wat पूवैस्मिन्योगे बहुवीदहिरविदोषितो भवति | weiter विशोषितः | कथम्‌ | क्तादिति; वतेते तेन बहुव्री विशेषयिष्यामः | MATRA Ferd ATTA ||

इदं af प्रयोजनम्‌ | बहू ब्रीहेरिति वतेत उपसजैनमात्रा्यथा स्यात्‌ | निस्केषी

यूका | अतिकेशी मालेति ||

नासिकोदरौष्ठजङ्ादन्तकर्णेडङ्गा्च ॥ ४ । १ । ५५ ॥ नासिकादीनां विभाषायां पुच्छाच्च ॥ ९ Il

नासिकादीनां विमाषायां पृच्छध्यिति वक्तव्यम्‌ | कल्याणपुष्डी कल्याणपुच्छा || BWA RR, T ४.२. VR. ‡ १.९.५९. $ ४.९. ५९.

Ree ॥ व्याकरणयहाभाष्ययः ॥ [म० ४.९. ९.

कवरमणिविषरारेभ्यो नित्यम्‌ ॥ 2 ॥

कवरमणिविषररेभ्यो नित्यमिति वक्तव्यम्‌ | कवरपुष्डी मणिपुच्छी विषपुष्डी चारपुच्छी ||

उपमानात्पक्षाच्च ॥ ३ Il उपमानात्पक्षाच्च पुच्छाद्चति वक्तव्यम्‌ | TERT शाला | उलूकपुच्छी सेनेति ||

नासिकादिभ्यो विभाषायाः सहनन्बियमानपूर्वेभयः प्रतिषेधो बि- | प्रतिषेधेन ॥ ४ ॥

नासिकादिभ्यो विभाषायाः सहनन्वि्यमानपूर्वेभ्यः प्रतिषेधो *भवति विप्रतिषेभे- न | नासिकादिभ्यो विभाषाया अवकादाः | कल्याणनासिकी कल्याणनालिका | सहनभ्बिष्यमानपुवेलसक्षणस्य प्रतिषेधस्यावकादाः | समुखा मुखा विद्यमानमुखेति | इहोभयं प्राोति | खनासिका अनासिका वि्यमाननासिकेति | सहनन्निद्मानपूर्वै- भ्यः प्रतिषेधो भवति विप्रतिषेधेन || Ae युक्तो विप्रतिषेधः | अयं विधिः-स प तिषेषो विधिप्रतिषेधयोथायुन्तो विप्रतिषेधः || भयमपि विधिने मृदुनामिव काषौ- सानां कृतः प्रतिषेधविषय आरभ्यते | स यथैव बहज्लक्षणं संयोगोपधलक्षणं च प्रतिषेधं वाधत एवं सहनम्विद्यमानलक्षणमपि वाधेत || का ate गतिः | इह ताय- न्रासिकोदरेति बहज्लक्षणथ प्रतिषेधः प्रामोति सहनग्बि्यमानपूर्वलक्षणथ | पुरस्ता- दपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्त इत्येवमियं विभाषा बह्ज्लक्षणं प्रतिषेषं वाधिष्य- ते सहनन्बि्यमानलक्षणं न बाधिष्यते | ओ्ठजङ्कादन्तकणंशुङ्गाबेति संयोगोपधल- कषणथ प्रतिषेधः प्रामोति सहनभ्बिधमानपूवेलक्षणथच | मध्येऽपवादाः पूवौन्विधीन्वा- धन्त इत्येवमियं विभाषा संयोगोपधलक्षणं प्रतिषेधं याधिभ्यते सहनम्बि्यमानपु- वैरन्षणं न वाधिष्यते || |

दिकपुवेपदान्डीप्‌ ॥ ४ । १. ।६.० ॥

दिक्यूवेषदान्डीषोऽ्ुदानस्वम्‌ ॥ ९॥ दिक्मूर्वपदान्डीषो ुदात्स्वं वक्तव्यम्‌ | weet प्रस्य्कुखी ॥ -. - , -.

क ४.९, ५७, ` ¶ १.९. ५६; ५४,

qo ४.९. ६०-६३. ] ` ॥ व्याकरणमहामाप्यम्‌ ॥ मय

ङीष्विधाने aunt डङीष्विषयान्डीप्पसङ्गः || 2 Il

ङीष्विधाने हि सत्यन्यत्रापि डीष्विषयान्डीप्मसज्येत | प्राग्गुल्फा प्रत्यग्ल- लाटा | ननु चैते विषा अनुवर्तेरन्संयोगोपधाद्वहचो नेति* | यद्यप्येते Pre अनुवर्तेरन्संयोगोपधाद्रहचो नेस्येवमपि दिक्पूवैपदान्डीप मुक्ते डीष्मरसज्येत | Qe दोषः | उक्तमेतद्यत्रत्सगोपवादं विभाषा तत्रापवादेन मुक्त उत्सर्गो न भव- तीति† || अथवा ste आदेशो ऊीप्करिष्यते | wale Stet हणं कतेव्यम्‌ | न wary | प्रकृतमनुवतेते | क्र प्रकृतम्‌ | अन्यतो ङीष्‌ [४.१.४० | इति | तदे प्रथमानिर्दिष्टं THREE Fert: | रिक्पुर्वपदादिव्येषा पञ्चमी डीषिति प्रथमायाः wat प्रकल्पयिष्यति तस्मादित्युत्तरस्य [९.१.६७] इति | प्रत्ययवि- धिरयं न च प्रत्ययविधौ cara: प्रकल्पिका भवन्ति | नायं प्रत्ययविधिः | विहितः प्रत्ययः प्रकृतथानुवतेते ||

नातिरखरीविषयादयोपधात्‌ ॥ 9 । १ । ६३ ॥

जातेरित्यु च्यते का जातिनीम | भाकृतिम्रहणा जातिर्सिङ्गानां च न सवैभाक्‌ | सकृदाख्यातनियोद्या गोत्रं च चरणैः सह || सपर भह | प्रादुभोवविनाश्ाभ्यां स्वस्य युगपहुशैः | असवेलिङ्खां बहथौ तां जातिं कवयो विदुः || गोरं च चरणानि च | कः पुनरेतयोजोतिलक्षणयोर्विेषः | यथा पूर्वै जातिलक्षणं तथा कुमीरीभारयं इति भवितव्यम्‌{ | यथोत्तरं तथा कुमारभायै इति भवितव्यम्‌ || अथालीविषयादिति कथमिदं विज्ञायते | समानायामाकृतौ यदखीविषयमिति | आहोस्वित्क चिद्यदलीविषयमिति | किं चातः | यदि विज्ञायते समानायामाकृतौ यदल्ीविषयमिति द्रौणी कुटी पात्रीति न सिध्यति | अथ विज्ञायते कचिग्य- दलीविषयमिति माला बलाका अत्रापि प्रामोति | अस्तु कचिद्यदस्ीविषयमिति | कथं माला बलाकेति | अजीदिषुभ पाठः करिष्यते || अयोपधादिति किमथेम्‌ | इभ्या क्षत्रिया || अस्यल्पमिदमुष्यते ऽयोपधादिति |

+ ४.९. ५४; ५६. † २.३. ३५. ‡ ६.३. ४९. § ४.९. ४, 29 ९17

२९६ ॥ व्याकरणयहाभाष्यम |! [म० ४.९. २. अकोपधादित्थपि वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ चटका मुषिकेति || यद्यकोप- धादित्युच्यते काकी कोकी पिकी शुकीति न सिध्यति | अस्तु तद्येयोपधादित्येव | कथं चटका मूषिकेति | अजादिषु* पाठः areca: ||

योपधप्रतिषेधे गवयहयसुकयमनुष्यमत्स्यानामप्रतिषेधः | ९ ॥

योपधप्रतिषेधे गवयहयमुकयमनुष्यमस्स्यानां प्रतिषेधो न भवतीति वक्तव्यम्‌ | गवय गवयी | हय हयी | मुकय मुकयी | मनुष्व मनुष्यी | मत्स्य मत्सी† ||

पाक कणेपणेपुष्पफलमूलनाटोत्तरपदाञ्च ॥ 9 । १. । ६% ॥

सदक्षाण्डपान्तदातिकेभ्यः पुष्पात्मतिषेधः || ९ ॥

सदक्काण्डपरान्तशातैकेभ्यः पुष्पासतिषेधो वक्तव्यः | सत्पुष्पा प्राक्पुष्पा काण्ड-

पुष्पा प्रान्तपुष्पा शतपुष्पा एकपुष्पा I] संभस्ल्लाजिनकणपिण्डेभ्यः Here ॥ 2 Il ` संभस्त्राजिनशणपिण्डेभ्यः फलात्पतिषेधों वक्तव्यः | सम्‌ | संफला | सम्‌ II

var | भमल्राफला | var || अजिन | अजिनफला | भजिन || पिण्ड | पिण्ड- wor | पिण्ड || रण | शणफला ||

Faas वक्तव्यम्‌ | श्वेतफला |]

TT | Stl ब्रेथ Wat वक्तव्यः | त्रिफला ॥ मूलान्नजः ॥ ४ If मृलाच्रजः प्रतिषेधो वक्तव्यः | भमूला |

इतो मनुष्यजातेः ॥ ४ ।९.। ६९५ ॥

जातेरिति बतैमाने पुनजीतिहणं किमर्थम्‌ | अयोपधादिति वतैते योपधादपि यथा स्यात्‌ | ओदमेयी ॥

* ४.९. ४, ¶ ४.४. ९४९, ‡ ४.९. ६३, $ ४,९. ९५९१

qo ४.९.६४-०९.] ॥ व्याकरणप्हामाष्यम्‌ ॥ + २९७

इतो मनुष्यजातेरिज उपसंख्यानम्‌ Il ९ ॥ इतो मनुष्यजातेरिज उपसंख्यानं कतेष्यम्‌ | सौतंगमी मैौनिचिवी" |

SST ॥ ४ CLL ER ॥

किमर्थो ङकारः | font: | क॒ विदोषणार्थनाथेः | नोङ्धात्वोः [६.९.१७५] इति | नोधात्वोरिस्युच्यमाने यवाग्वा यवाग्वै इत्यत्रापि प्रसज्येत ||

अथ detect किमथे न wea इत्येवोच्येत | का रूपसिदिः ब्रह्मवन्धूः धीवबन्धूरिति | सवणेदीषैत्वेन सिद्धम्‌ || न सिध्यति | गोखियोरुपसजेनस्य [९.२.४८ | इति gered प्रसज्येत | इह च ब्रह्मबन्धुरुक्लम्‌ ब्रह्मवन्धूच्छन्नम्‌ षत्व - तुकोरसिद्धः [९.९.८६ | इत्येकादेद्ास्यासिद्धत्वा्तित्यस्तुक्मसज्येत» | इह च बह्म avy: धीवबन्धुः aga: किति कप्मसज्येत4 || नैष दोषः | यसावदुष्यते ब्रह्म बन्धुः धीवबन्धूरिति गोलियोरुपसजेनस्येति Tae परसज्येतेत्युभयत आश्रये ना- न्तादिवत्‌ | यदप्युच्यते ब्रह्मबन्धुरक्तम्‌ ब्रह्मबन्धुच्छन्लम्‌ षत्वतुकोरसिदड इव्येका- देशस्यासिदत्वान्नित्यस्तुक्मसज्येतेति पदान्तपदाद्योरेकादेरोऽसिद्धो न चैष पदान्तप- दा्योरेकारेशाः | यदप्युच्यत इह च ब्रह्मवन्धूः धीवबन्धूरिति aga: कनिति कष्य- सज्येतेति नद्यन्तानां यो बहु्रीरिरिव्येवं तच्च चैष नद्यन्तानां बहुव्रीहिः || चेषलक्ष- णस्तहिं कप्परामोति ˆ | तस्मादीर्षोच्ारणं कतेव्यम्‌ ||

ऊङ्प्रकरणे प्राणिजातश्ारज्न्वादीनाम्‌ ॥ ९ ॥

ऊङ्प्रकरणे आगिजातेथारज्ज्वादीनामिति THAT | अलाबुः ककेन्धुः|| अप्रा-

णिजातेरिति किमथेम्‌। कृकवाकुः || भरज््वादीनामिति किमयम्‌ | Tay: हनुः ॥

संहितराफलक्षणवामादेश्च UB । १. । ७० ॥ सहितसहाभ्यां चेति वक्तव्यम्‌ । सहितोरूः सहोरूः ||

RAM SATA ॥ © । १. । ७१. ॥ शस्यल्पमिदमुच्यते कद्रुकमण्डल्वेरिति | कदुकमण्डलुगुग्गठ मधु जतुपवया-

wart वक्तव्यम्‌ | कद्रुः कमण्डलूः गुग्गुलुः मधुः जतुः पतयालूः || = ४.२. ८०. † ९.१.६०६. Tw ८4, FAL ¶ ५.१. १५१. TF ५.४.६५४.

९२८ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ It | म० ४.९. २.

यङश्चाप्‌ ॥ 9 । १. । 8 ॥

Te यजश्चाप्‌ il ९ II Te ययधाम्बक्तव्यः | ances पौतिमाष्या* || तत्रायमप्यर्थो गौक- देयशब्दः क्रौड्यादिषु पद्यते स न पठितव्यो भवति | यदि न पदयते नौकद्षीपुत्र इति संप्रसारणं { न परामोति | इष्टमेवैतत्संगृहीतम्‌ | गौकलष्यापुत्र इत्येव भवितम्वम्‌ एवं हि सौनागाः पठन्ति ष्यडः संप्रसारणे गौीकश्यायाः प्रतिषेष इति ||

आवया ॥ 9 । Liven

अन उपधारोपिन ऊधरसी डीष्पूर्वविप्रतिषिद्धम्‌ ॥ ९ ॥

अन उपधालोपिनो ऽन्यतरस्याम्‌ [४.९.५८] इत्येतस्मादूधसो डीष्मवतिऽ पूर्व- विप्रतिषेषेन | अन उपधालोपिनोऽन्यतरस्यामिव्येतस्यावकाश्चः | बहूराशी aga- ett | उषसो डीष्भवतीत्यस्यावकाशः | विभाषा न्यदा न ङॐीप्सोऽवकाश्चः | डीप्मसङ्ग उभयं प्रामोति | ऊधसो डीष्भवति पूवैविप्रतिषेधेन || स तर्हि पूर्ववि- प्रतिषेधो बक्तव्यः | न वक्तव्यः | अन उपधालोपिनोऽन्यतरस्यामित्यव्रोधसो ङीष्भ- वतीत्येतदनुवर्तिष्यते ||

आवस्याद्यजः Haq: Il २ II

भावद्याद्ययः ष्फञ्चापो भवति पृवैविप्रतिषेधेन4 | आवद्या्यजथापोऽवकाश्चः | उदीचाम्‌ | आवद्या | 'फस्यावकाश्चः | अन्यानि यञन्तानि | गाग्योयणी वास्स्या- यनी | भवद्यशब्दासाचामुभयं प्राप्रोति | आवद्यायनी | ear भवति पुवविप्रतिषे- धेन || आवद्यग्रहणेन नाथः | यञः HTT इत्येव | हदमापि सिद्ध भवति | चाक- रश्यायणी पौतिमाष्यायणी** || यञ्महणेन नार्थः | ware इत्येव | गीकश्य- aq: प्रौ द्यारिषु† पद्यते | इदमपि सिद्धं भवति गौकश्ष्यायणी || rae वक्त- ष्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | एवं वक्ष्यामि | प्राचां sw तद्धितः सवेत्र† | क्र ate | यत्र HUT प्रामोति ष्फ एव aT भवतीति | ततो रोहितादिकतन्तेभ्यः सवैर | क सवत्र | प्राचां चोदीचां च |

# ४.१, ९०५. ¶ ४.९५. ८०. T ६.९. ९३. § ४.९. २५. q ४.९. xe. es Ps Se ae TT ४.९. ९८.

पा० ४.९.७४-७८. | ॥ व्याकरणपहाभाष्यय्‌ ॥ BX

SUAS: TST ॥ ४ । १. । ७८ ॥

इह कस्मान्न भवति | दाक्षी श्रासषीति* | आतिशायिकेनायं तमराब्देन निर्देशः क्रियते स च त्रिप्रभृतिषु वतेते त्रिप्रभृतीनामभावात्‌ | यद्येवं THe Vad कत्वा Teal नोपोत्तमं FE | onfeafa: केन ते न स्यात्कं यद्ययं तमः ॥ प्रकर्षे Fat कत्वा द्या नोपोत्तमं गुर्वत्युच्यत आस्विधिः केन तव न स्यात्‌ | कषव्ययघादिति। प्रामोति । प्रकर्षे यद्ययं तमः | यदयं तमः प्रक्षे वतैते | THAT THY गतदाष्दोऽन्र लुप्यते | उङ्तस्यायं THA: | गतशाम्दस्यात्र लोपो भवति || नाव्ययार्थप्रकर्षोऽस्ति धात्वर्थोऽ प्रकृष्यते ॥ नायमव्यया्थेस्य THY: | कस्य तर्हि | धात्वर्थस्य || SHASTA किंचिश्वयाणां हो किरेद्रतो | अनुद्तमयेशष्योदते हव्येतद्धवति | Tat हौ किलोदरती | wat किल डावुङ्ूती भवतः || चतष्परभृतिकतेव्यो वाराह्याया न सिध्यति ॥ चतुष्ममृतिषु ष्यडन्त्यो वाराद्यायां न सिध्यति | वाराद्याया न प्राप्रोति | किं कारणम्‌ | चतुष्मभृतीनामभावात्‌ || भिदतेऽस्य स्वरस्मेन विधिश्वामो न लक्ष्यते | भिद्यते खल्वस्य स्व्ररस्तेनातिद्यायिकेन तमशयष्देनोन्तमस्य; | विधिथामोन लल््यते | विधिश्ामो न कविदपि लक्ष्यते || शाब्दान्तरमिदं विद्यादृ्टमभ्यन्तरं निषु ॥ एवं तद्ेन्योऽयमातिशायिकेन समानाथस्तमलिप्रभृतिषु वतेते || किं पुनरयमणिजोरादेदा आहोस्विदणिञ्भ्यां परः | कात्र विदोषः | ष्यङ्यनादेरो यलोपवचनम्‌ ॥ ९ ॥ ATTN Aart वक्तव्यः | ओदमेष्यायाग्न्ना ओदमेषाः$ ||

* ४.६, ९,५.5 ६५, tT ५.४. AA. t Loe ४ . § ४०९, ९५६ We; ६.४, १४८; ४.२. ARR RF.

२३० ॥ व्याकरभपहाभोच्यम्‌ |i [Fo ४.९. २.

दिरण्विधिः । > Il

हिशाण्विधेयः | ओदमेष्यायाम्जन्ना ओदभेषाः | ओदमेष्यानां संघ ओदभेषः। इञ" इत्यण्न TANT || भस्तु तद्योदेदाः ।

आदेरो नरोपव चनम्‌ ॥ ३ II

TMT नलोपो वक्तव्यः | ओड्लोम्या शारलोम्भेति† । ये चाभावकर्मणोः [६.४.१६८ | इति प्रकृतिभावः प्रसज्येत ||

न वा ष्ये रोपनिमित्तष्वात्‌ ll % Il

न चैष दोषः | किं कारणम्‌ । ष्यडो लोपानिमित्तत्वात्‌ | लोपनिमितः ष्य- डः | नाकृते sit ष्यङ्‌ प्रामोति | किं कारणम्‌ | गृरूपोत्तमयोरित्युच्यते न चाकृते लोपे Tent भवति || |

अथवा पुनरस्तु परः | ननु चोक्तं ष्यडन्यनादेशे यलोपवचनं द्विरण्विधिरिति | Re रोषः | यत्तावदुच्यते यलोपवचनमिव्यदोष एषः | कि कारणम्‌ | पुंवद्भावा- जादौ तद्धिते | यजादौ तद्धिते पुंवद्भावो भाविष्यति भस्याढे तादित पंवद्धवतीति! | भयं af€ दोषो द्िरण्विधिरिति | Ae दोषः | तिद्ध प्रत्ययविधौ | स च सिद्धः प्रत्ययविधौ ||

उभयमिदमुक्तमादेशाः पर इति च | किमत्र न्याय्यम्‌ | आदेशय इत्येतन्या- य्यम्‌ । कुत एतत्‌ } एवं चैव हि कृत्वाचार्येण सूत्रं पठितं wear च निर्देशः कृतः | अत एष पक्षो निर्दोषः | ननु च परस्मिन्नपि सति ये दोषास्ते परिहताः | पुंवद्भावेन यलोपः परिहतः स च पुंवद्भावो st भवति तत्रौदमेषेयो न सिध्यति

¥ ४.२. १९२; ४.३. ९२७. † ४.९. ९६; (६.४. ९४४.) T wR. ३५, § ४.९, ९२०, qT vy. ७४.

79 ४, १. ५८. | ॥ व्याकरणयरहाभाष्यम्‌ ॥ RIL

चावधै चाष्यथा स्यात्‌ || तव कथं चाप्‌ | | , टाब्विधिभेय | arn मम सिद्धम्‌” | ननु च ममापि are सिद्धम्‌ || न सिध्यति | अण इतीय इति चेकारः प्रामोति। || Beare: | त्रैव विज्ञायते ऽणन्तादकारान्तादिजन्तारिका- रान्तादिति | कथं तर्हि | अण्योऽकार इञ्य इकार इति || स्वराथैस्तर्हि त्वया चाग्वक्तव्यः | भ्रितीत्याद्यु रात्तत्वं भा भूधितोऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदात्तस्वं यथा स्यादिति‡ || तवापि ae ध्यजो्तत्वात्लीत्वस्य eta प्रामोति || नैष दोषः | उक्तेऽपि हि भवन्त्येते । उक्तेऽपि तु खीत्वे भवन्त्येते टाबादयः | उक्तमेतस्स्वार्थिकाष्टाबादय इति§ ॥ ममापि. ति सानुबन्धकस्यारेशा gears नेति | तेन भ्र भविष्यति || अस्थानिवस्वे दोषस्ते वृद्धिर्न न सिध्यति | अस्थानिवस्वे दोषो वृद्धिस्ते न प्रामोति** | ओडुलोम्या शारलोम्येति | न चेदानीमधजरतीयं रभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति | तद्यथा | भै जरत्याः कामयते ऽषे नेति || त्वयाप्यत्र विरोषायै कतव्य स्यादिशेषणय्‌ ॥ त्वयाप्यत्र विदोषणार्थोऽनुबन्धः कतेव्यः | क arts: | ष्यङः संप्रसारणमिति।† || अक्रियेव विरोषोऽ्न सानुबन्धो वि दहोषवान्‌ | afta मम fae: सानुबन्धस्तु ‡‡ भिशेषवान्‌ ॥ पास्याया ते कर्थं न स्यात्‌ पारयापुत्र इत्यत्र 9» कस्माच्च भवति ॥ | त्को मे स्यादिशेषगम्‌ Il एको मम ॒विदोषणा्थः । स्वया पुन कतेष्यौ || अथैकस्मिन्नपि सति कः करिष्यते | किं चातः |

= ४.९४. FTF ४.९. ९५; ६५. प ६.९. ९५७; ९६३. 5 ५.९. २५. G २.४. ४९*. कक or rye 1 ६९.९.१३. TE ४.९.९७६. 94 ४.२. ४९.

~

९३१ ॥ व्याकरभयहाभाष्यम ॥ | Fo ४.९.२.

अन्यस्मिन्सूजभेदः स्यात्‌ यद्येताभ्यामन्यः क्रियते qr: कृतो भवति II | षिति faye प्रसज्यते | ara RAT चित इतीकारः प्ामोति* || ` डिति चेक्रपीयिते दोषः ` अथ डिक्करियते चेक्रीयते दोषो भवति। | Sarg: लोलूयापतिरिति Il व्यवधानान्न दुष्यति ॥ अकारेण‡ व्यवहितस्वान्च दोषो भवति || योऽनन्तरो न धातुः सः धातोरिति श्रतेते यथात्रानन्तरो नासौ धातुः | | यो धातुः सोऽननन्तरः। यथ धातुनोसावनन्तरः | न चेदुभयतः साम्ययुभयन् TATA ॥ न चेदुभयतः साम्यसमुभयत्र प्रामोति || यदि garter धातुर्विोष्येत | यडा विदोष्येत adhe षातु्ङ््‌ धातुना वा यदि तुस्यमेतत्‌ | ` यद्येव यड धातुर्धिशेष्यते अथापि धातुना यङ्‌ तुल्यमेतङवति || उभौ प्रधानं यरि नात्र दोषः TMM प्रधानं भवतो नात्र दोषो भवति ॥ TIT Wards तु वाक्पतिस्ते ॥ तथा सति वाक्पतिः वाक्पुत्र इत्यत्र प्रसारणं प्रामोति || धातुप्रकरणस्येह न स्थानमिति निश्वयः। धातुप्रकरणस्येह स्थानं नास्तीति Rete निश्चयः क्रियते || अवरयमाश्वायै धातुग्रहणं कतैव्यम्‌ | इह मा भूत्‌॥ | गोभ्याम्‌ गोभिः नौभ्याम्‌ नौभिः I भत्वा यदि कैवं तत्रवेतत्करिष्यते ॥

SAV Wea तस्य चेदात्वमिष्यते | Sea रूडिकाब्दानां तेन गोन भविष्यति ॥

ॐ ४.९. ४९. † २,९.२२. ‡ ३,२९.९०२. § ६.९. ८. ¶ृ ६.९. ४९.

To ४.९. ७९. ॥ व्याकरणग्रहाभाष्यम्‌ ॥ २३३

एवं Tey हइ्युच्यत Vlas प्रातिपदिकानां TIT: ||

गोत्रावयवात्‌ ॥ ¢ । १ । ७२. ॥

किमथमिदमुच्यते | गोत्रावयवादगोत्राथम्‌ | मोत्रावयवादि्युच्यतेऽगोजर्थोऽय-

मारम्भः | गोत्रावयवादगोत्रार्थमिति Bree ॥ १॥।

गोत्रावयवादगोत्रायेमिति Frakes प्रामोति | इहापि प्रामोति | आहिच्छन्नी

कान्यकुम्जीति* || एवं तर्द गोत्रादेव गोत्रावयवात्‌ | wafers चेदचनानथक्यम्‌ ॥ २॥

गोत्रादिति वेदृचनमनथेकम्‌ | सिद्धं गोत्रे पूर्वेणैव | इदं तर्हि प्रयोजनम्‌ |

गुरूपोत्तमयोरित्युच्यते। ऽगुरूपोत्तमाथौऽयमारम्भः | अगुरूपोत्तमार्थमिति चेस्सर्वैषामवयवत्वास्सर्ैपरसङ्कः ॥ ३ I

अगुरूपोत्तमाथेमिति चेत्सर्वेषामवयवत्यात्सवेत्र प्राभोति | अष्टाशीतिः सहलरा- ण्युष्वैरेतसा मृषीणां बभूवुस्तत्रागस्त्याष्टमैक्रैषिभिः प्रजनोऽभ्युपगतः | तच्रभवतां यदपत्यं तानि गोत्राणि | अतो न्ये गोत्रावयवाः | तत Teas: प्राभोति तचानिष्टम्‌ | तस्माच्रार्थोऽनेन योगेन || कथं येभ्यो ऽगुरूपोन्तमेभ्य इष्यते |

सिद्धं तु शेब्यादिषुपसंख्यानात्‌ ॥ ४ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | रौद्यादिषुपसंख्यानात्‌ | रौद्यारिषूपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | के पुना रौद्यादयः | ये क्रौद्यादयः{ ॥

भारद्वाजीयाः पठन्ति | सिद्धं तु कुठाख्याभ्यो लोके गोत्राभिमताभ्य इति | सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | कुलाख्या लोके गोत्रावयवा इव्युच्यन्ते ||

इति MUTT TTS AAT व्याकरणमहाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य प्रथमे पादे हितीयमाद्धिकम्‌ ||

| ७४.६३. २५. † ४.९. ७८० ‡ ४.९. ८०* 30 M-1

२३४ ॥ व्थाकरणमहाभाष्यय्‌ || [Fo ४.१. ३,

समथौनां WAT ।॥ 9 । १ । ८२ ॥

समर्थवचनमनर्थकं न ्यसमर्थेनार्थाभिधानम्‌ ॥ ९ ॥

समथेवचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | न द्समर्थनाथोभिधानम्‌ | न दसम- योदुत्पद्यमानेन प्रत्ययेनाथौभिधानं स्यात्‌ | अनमिधानात्तत उत्पत्तिने भविष्यति ||

अथ प्रथमवचनं किमर्थम्‌ | प्रथमवचनं प्रकृतिविशेषणाथेम्‌ | प्रथमासत्ययोत्प- न्तियेथा स्यादप्रथमान्मां भूत्‌ | उपगोरपस्यमित्यपत्यशम्दात्‌ |

प्रथमवचनमनयेकं न ह्यमथमेनाथाभिधानम्‌ ॥ २ ॥

प्रथमवचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | न द्यप्रथमेनाथौभिधानम्‌ | न ह्यप्रथमा- दुत्पद्यमानेन प्रत्ययेनाथोभिधानं स्यात्‌ | भनमिधाना चतत उस्पत्तिने भविष्यति || अथ वावचनं किमथेम्‌ | वाक्यमपि यथा स्यात्‌ | उपगोर पत्यभिति |

वावचने चेक्तम्‌ || ३ T

अथैतत्समथेमहणं नैव कतेव्यम्‌ | कतेव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | समथौदुत्पात्ति- यथा स्यादसमथौन्मा भूत्‌ | किं पुनः समम्‌ | अथोभिधाने यत्समथम्‌ | किं पुन- स्तत्‌ । naan पदम्‌ | सौस्थितिः वैक्षमाणिरिति || भथ तद्वावचनं नैव कतेव्यम्‌ | कतेव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | नित्याः शब्दाः | नित्येषु शब्देषु वा- क्यस्यानेन साधुत्वमन्वाख्यायते ||

# ४.१. ९.२. † ३.९. OF,

पा० ४. १. ८२-८३.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ २३५

प्ा्दीभ्यतोऽण्‌ ॥ ४ । ९ । ८३ ॥

अयुक्तोऽयं निर्देशो न हि तत्र'कथिदीव्यच्शब्दः पद्यते | कस्तर्हि | दीव्यतिदाग्दः | कथं तरि निर्देहः कतैव्यः | प्राग्दीव्यतेरिति || स ae तथा निर्देश्यः कतेव्यः प्राग्दीव्य- तेरिति | न कतैव्यः | दीव्यतिहाम्दे दीन्यच्दाम्दोऽस्ति तस्मादेषा पञ्चमी | किं पुनः कारणं विकृतनिर्देशः क्रियते | एतजञ्ज्ञापयत्याचार्यो भवत्येषा परिभाषेकरेदाधि- कृतमनन्यवद्भवतीति | किमेतस्य wat प्रयोजनम्‌ | एकदे शयाविकृतेषुपसं ख्यानं चोदितं† तत्न कतैव्यं भवति || अथवा प्राक्दाब्दोऽयं दिक्दाष्दो दिक्डरब्देथ योगे पचमी भवति‡ | तत्राप्रथमासमानाभिकरण इति दाता भविष्यतिऽ ||

जथ प्राग्वचनं किमयम्‌ |

माग्वचनं सकद्धिधानार्थम्‌ ॥ ९ I प्राग्वचनं क्रियते सकृद्िधानाथेम्‌ | सकृद्िहितः प्रत्ययो विहितो यथा स्यात्‌ | योगे योगे तस्य म्रहणं मा काषेमिति || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | अधिकारादषप्येतस्सि- डम्‌ | अधिकारः प्रतियोगं तस्यानिर्देशाथे इति योगे योग उपतिष्ठते 4 |

अधिकारास्सिद्धमिति चेदपवादविषयेऽण्परसङ्गः || 2 II

अधिकारास्सिद्धमिति चेदपवादविषयेऽण्भ्रामोति | अत हञ्‌ [४.९.९९] अण्चे-

त्यणपि प्राप्रोति ॥ | तस्मात्माग्वचनम्‌ ॥ २॥

तस्मालाग्वचनं कतेव्यम्‌ || अथ क्रियमाणेऽपि प्रावचने कथमिदं धिज्ञायते | प्राग्दीव्यतो याः प्रकृतय इति | आहोच्वित्पराग्दीग्यतो येऽथौ इति | किं चातः | यदि विज्ञायते प्राग्दीष्यतो याः प्रकृतय इति स एव दोषोऽपवादविषयेऽण्रसङ इति | अथ विज्ञायते प्राग्दीव्यतो Asal इति न दोषो भवति | समानेथ प्रकृतिविदोषादुत्प- मान FIT वाधते | यथा न दोषस्तथास्तु | भाग्दीष्यतो येऽथो इति विज्ञायते | कुत एतत्‌ | तथा यं प्राधान्येना प्रतिनि्दि राति | इतरथा AQAA प्रकृतयः पद्यन्ते ततो यां काचिदेव निमिन्त्वेनोपाददीत || अथवा पुनरस्तु प्राग्दीव्यतो याः THAT ` इति | ननु चोक्तमपवादविषयेऽ््रसङ् इति |

* ४.४.९२९. ¶ २,१९.५६१. [२.३.२९ Farry ¶ृ १.२.९१४.

२३६ ॥ व्याकरणमरहाभाष्वय्‌ ॥ [ म० BUR,

न वा कथिद्रावचनात्‌ ॥ ४ Il

न Sy रोषः | किं कारणम्‌ | कचिद्वावचनात्‌ | यदयं aera करोति पीलाया वा [४.१.१९८ | उदचितो ऽन्यतरस्याम्‌ [४.२.९९ | इति तञ्ज्ञापयत्या- चार्यो नापवादविषये ऽ्भवतीति || यद्येतज्ज्ाप्यते नाथः प्राग्वचनेन | अधिकारास्सि- डम्‌ | ननु चोक्तमधिकारास्सिदधमिति चेदपवादविषये somes इति | नैष दोषः | परिहतमेतन्न वा छषचिद्वावचनादिति || किं पुनः कारणमियानवधिगृद्यते न प्रा- क्ठक इत्येवोच्येत* | एतज्ज्ञापयत्यर्थैष्वयं भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोज- नम्‌ | प्रकृतिविदोषादुत्पद्यमान Ft वाधते ॥

दिव्यदिव्यादिव्यपव्युत्तरपदाण्ण्यः ॥ 9 । १. । ८५ ॥

वाङ्तिपितृमतां छन्दस्युपसंख्यानम्‌ ॥ ९ | वाङ्तिपितृमतां छन्दस्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | वाक्‌ | वाच्यः | वाक्‌ || मति। mea: | मति || पितृमत्‌ | terre: II पृथिव्या जाजौ Il २॥ पृथिव्या आयौ वक्तव्यौ | पार्थिवा पार्थिवी। | देवस्य यजौ Il ३ II देवस्य यमौ वक्तव्यौ | देव्यम्‌ हवम्‌ || | बहिषष्टिरोयश्च aa ॥ ४ II बहिषटिलोपथ यञ्च वक्तव्यः | बदिभेवो aver: || ears ॥ ९५ Il ईकक्च वक्तव्यः | बाहीकः‡ | ` ईंकञ्छन्दसि | ६ ॥ हक ञ्छन्दसि वक्तव्यः$ | बाहीकमस्तु भद्रं वः ||

# ४.४, ९, ¶ ४.९.९५. Ter ९६५. ९ ६.६, ९९७०

पा० ४, ९. ८५-८६,| ॥ व्याकरणमहमिाष्यम्‌ ॥ २३७

स्थास्ोऽकारः ॥ ७ 1 स्था्नोऽकारो वक्तव्यः | अश्त्थामः* || लो्रोऽपत्येषु बहुषु Il ८ ॥

sassy बहृष्वकारो वक्तव्यः | उडुलोमाः शरलोमाः | बहुष्विति किमयम्‌ | जओङुलोमिः शारलोमिः ||

सवत्र गोरजादिप्रसङके यत्‌ ll ९ II

way गोरजादिग्रसङ यद्ृक्तव्यः | गवि भवं गव्यम्‌ | MEE गव्यम्‌ | गोः स्वं गव्यम्‌ | भैर्देवतास्य स्थालीपाकस्य गव्यः स्थालीपाकः ||

ण्यादयोऽथेविदोषलक्षणादणपवादात्पूवोविप्रतिषिद्धम्‌ ॥ ९० ॥

ण्यादयोऽथैविरोषलक्षणादणपवदिद्धवन्ति पुवेविप्रतिषेधेन | ण्यादीनामवकाशः दिति्देवतास्व Req: | अथविशोषलक्षणस्याणपवादस्यावकादाः | Teer दौलेयः वालेयः† | इहोभयं प्रामोति | acct दैत्यः || अपरस्याथैविशेषलस्षणस्याणप- ` वादस्यावकाडाः | अवित्तहस्तिधेनो्ठक्‌ [४.२.४७ angie शाष्कुलिकम्‌ | ण्यादीनामवकाश्चः | बारैस्पत्यम्‌ प्राजापत्यम्‌ | इहोभयं प्रामोति | वनस्पतीनां समूहो वानस्पत्यम्‌ | ण्यादयो भवन्ति पृवैविप्रतिषेधेन || स me पूवैविप्रतिषेधो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | इष्टवाची परशब्दः‡ | विप्रतिषेधे परं यदिष्टं तद्भवति | दितिवनस्पतिन्यामपत्यसमृहयोः ||

उत्सादिभ्योऽञ्‌ ॥ ¢ । १. । ८६ ॥

अञ्प्रकरणे ग्रीष्मादच्छन्दसि | ९॥ अञ्मकरणे ब्रीष्मादच्छन्दसीति वक्तव्यम्‌ | Feary | अच्छन्दसीति किम्‌ | त्रिषु्यैष्मी || यद्यच्छन्दसीत्युच्यते Feast मासौ अत्र न प्रामोति | अच्छन्द- सी्युच्यते नेतच्छन्दः fed काठकं कालापकं मोदकं पैप्पलादकं वा | कि तर्दि | भ्रत्ययार्थविरोषणमेतत्‌ | न चेच्छन्दः प्रत्ययार्थो भवतीति ॥

# ६.४. ९४४, ¶ ४.९. A. { ९, ४.२.

२३८ ॥ व्याकरममहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ४.१.२३.

खीपुंसाभ्यां नव्स जी भवनात्‌ ॥ ४ । १. । ८७ ॥

किमथे नञ्क्ञयावुच्येते न wate | का रूपसिद्धिः कीलम्‌ | year सकारान्तो नयब्दथ्च प्रत्ययः | न सिध्यति | संयोगान्तस्य लोपः| ८.२. २३ | इति लोपः प्रामोति || एवं तर्हि तैवार्थो न नापि क्षा | अञ्परकृतः* सोऽनुषर्िष्यते नकारथागमो वक्तव्यः | अथ नकारागमे सति किं Tareas करिष्यत आहोस्वित्प- रादिः | किं चातः | यदि पुवौन्तः Gon: बहुषु लोपः प्राोति‡ | Sensi da: संघाङ्कलक्षणेष्वञ्यमिजामण्‌ [४.३.९२७] gemma | अथ परादिः Hany स एव दोषः संयोगान्तलोपः प्रामोति || अस्तु पुवौन्तः | कथं शणाः Borat संघ इति | उभयत्र; रौकिकस्य गोज्रस्य ब्रहणं न चेदं लोकिकं गोत्रम्‌ | हैकार- स्तर्हि प्ामोतिऽ | इष्टमेवैतत्सं गृहीतं Sot पै खीत्येव भवितव्यम्‌ | एवं हि सौनागाः पठन्ति | नञ्ज्ञओीकक्ख्युस्तरुणतलुनानामुपसंख्यानमिति | टिलोपस्तर्द mite T नुगवचनाच्च भविष्यति | भवेदिह नुग्वचनाच्न स्यात्‌ ana | इह तु खलु teats नुग्वचनादेव प्रामोति || तस्माच्तञ्जजी वक्तव्यौ ||

AAA ASAT प्राग्भवनादाहोस्विसाग्वतेः** | कथात विदोषः |

नञ्ज भवनादिति चेद्त्यरथे प्रतिषेधः Il ९ It

नङ्की भवनादिति चेद्त्यर्थे प्रतिषेधो वक्तव्यः | खरीवत्‌ पुंवदिति | किं पुनः कारणं न सिध्यति | इमी नञ्क्ञजौ प्राग्भवनादिस्युच्येते तौ विशोषविहिती सामा- न्यविहितं aft वधियाताम्‌ || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | वतेः प्रागिति वश्यामि |

qa: प्रागिति Sera उपसंख्यानम्‌ ॥ 2 II

वतेः प्रागिति चेद्धाव11 उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | Shares: जैणम्‌। पुंभावः eral | aa च भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं नञ्ज्ञजी भवनादिति Arent प्रतिषेध इति | नैष दोषः | आचायैप्रवृत्तिज्ञा पयति न वत्यर्थ asa भवत हति यदयं farm: पुंवदिति‡‡ fadat करोति | एवमपि लीवदिति न सिध्यति | योगा- पेक्ष ्तापकम्‌ ॥

# ४.१. ८६. † २.४. ६४. { २.४. ६४; ४.३. ९२७. $ ४.९. ९५९, धु ६.५४. ९४४. FH ५,२.१६; ५.९. ANS, TT ५.९. ९९०. TT ६.३. ३४.

पा० ४, ९. ८७-८८.| ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ २३९,

emer ॥ ४।१।८८॥

हह कस्मान्न भवति । त्रैविद्यः. ware: Tze इति | इह aerate इति Ra विज्ञायते तिखो विद्या अधीते faa इति | कथं तर्द | उयवयवा विद्या त्रिविद्या त्रिषिद्यामधीते Fre हति || इहापि पाञ्चनद इति परैवं विज्ञायते पत्च- ख नदीषु भवः ware इति | कथं aE | wart नदीनां समाहारः प्चनदम्‌* पञ्चनदे भवः पञ्चनद इति || TEs इति नैवं विज्ञायते षटु कुलेषु भवः TET इति | कथं तर्हि | षण्णां कुलं TPA TES भवः Tee इति ॥

अजादिग्रहणं च कतैव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | पन्चगर्गं रूप्यम्‌ फचगग मयम्‌। |

Rasa तन्निमित्तग्रहणम्‌ | ९॥

ans wate कतेव्यम्‌ | दिगुनिमित्तं यस्तद्धितस्तस्य लुग्भवती-

ति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | पञ्चकपाठस्येदं खण्डं पाज्चकपालमितिः ||

अर्थविरीषासंप्रत्यये ऽतन्निमित्ादपि ॥ २॥

अथेविरोषासंप्रत्यये ऽतन्निमिन्तादपीति वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | पज्च कपालेषु संस्कृतः पज्चकपालः | पत्चकपाल्यां send इत्यपि विगृह्य Hanis इत्येव यथा स्यात्‌ || अथ क्रियमाणेऽपि तन्निमित्त॑म्रहणे कथमिदं विज्ञायते | तस्य निमित्तं त्चिमित्तम्‌ तश्निमित्तादिति | आहोस्वित्स निमित्तमस्य सोऽयं तन्निमित्तः तत्निमित्ता- दिति | किं चातः | यदि विज्ञायते तस्य निमित्तं तत्तिमित्तम्‌ तल्निमित्तादिति क्रि- यमाणेऽपि तत्तिमित्तग्रहणे sx प्रामोति पत्चकपालस्येदं खण्डमिति | अथ विज्ञायते a निमित्तमस्य सोऽयं तन्निमित्तः तच्निमित्तादिति न दोषो भवति | यथा न दोषस्तथास्तु | स निमित्तमस्य ast तन्निमित्तः तत्निमित्तादिति विज्ञायते | कुत एतत्‌ | यदयभाहाथेविशोषासंप्रत्यये ऽतन्निमित्तादपीति ||

तत्तर्दिं तन्निमित्तमहणं कतेव्यम्‌ | न कर्ैव्यम्‌ | हिगोरिति Fer पन्चमी | का afe | संबन्धषष्ठी | द्िगोस्तदितस्य लुग्भवति | किं च द्विगोस्तद्धितः | निमि- तम्‌ | यस्मिन्डिगुरित्येतद्वति | करिमञ्चैतद्भवति | प्रत्यये || इदं तर्हि वक्तव्य- mitra aah | एतञ्च न वक्तव्यम्‌ | इहास्माभिजैराम्ं

# २.९.२०. ¶† ४.३.८६; ८२. T ४.२. ९६; (२.९. ५१६); ४.१. ८८; ४.३. ९२०

२४० Ll व्याकरणमहाभ्यम्‌ | [Fo ४,९१.३.

साध्यम्‌ | Pas कपाठेषु संस्कृतः | पचकपाल्यां संस्कृतः | पञ्चकपालः TRIS इति | तत्र इयोः Wen: समानाथयोरेकेन विग्रहो ऽपर स्मादुस्पत्तिभविष्यत्यविर- विकन्यायेन | तद्यथा | अवेमोसमिति विगृह्य अविक ाष्दादुत्पत्तिभेवति आवि- कमिति | एवं pag कपालेषु संस्कृत इति ` विगृह्य पञ्चकपाल इति भविष्यति पञ्चकपाल्यां dena इति विगृह्य वाक्यमेव | Fear चेह साध्यं तच्चैवं सति fat भवति ||

गोत्रे sant ॥ ¢ । १. । ८९. ॥

गोत्रे ऽलुगचीति चेदितरेतराश्रयत्वादम्रसिदिः ॥ ९ It गोत्रे ऽलुगचीति चेदितरेतराभ्रयत्वादप्रिद्धिः | केतरेतराश्रयता | अलुग्निमि- न्तोऽजादिरजादिनिभित्ताटुक्तदितरेतराञ्रवं ae | इतरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते || विप्रतिषधाचु दुकमञ्छविधानम्‌ Il 2 II विप्रतिषेधात्तु gaat भविष्यति* | लुकोऽवकाङ्रः | गगौः वत्साः | विदाः wat: | छस्यावकादाः | शाटीयः मालीयः | गार्गीयः वात्सीयः | इहोभयं प्रामोति | गर्गाणां erat गार्गीयाः वात्सीयाः | et भवति विप्रतिषेधेन || नैष युक्तो विप्रतिषेधः | watt च हुक्प्रापघ्तो वाह्ये चार्थे विधीयते ऽलारिः | बहिरङ्ग मन्तरङ्कदिप्रतिषेधादयुक्तं स्यात्‌ ॥ भूम्नि प्राप्तस्य लुको यदलारौ तद्धिते Sys शास्ति | TAKARA कुवेन्समानकालावलुग्लुकु ॥ यदयं भूमि प्राप्तस्य लुको ऽजादो तद्धिते लुकं शास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्यः समानकालावेतावलुग्लुकाविति || यदि वा लुकः प्रसङ्गे भवत्यदुक्छस्तथा प्रसिदधोऽस्य | यदि वा लुकः प्रसङ्गे ऽलुगभवति तथास्य च्छः प्रसिद्धो भवति | TT ह्यपवादा शभिनिविरान्ते पथादुत्सगौः ||

# २.४. ६४; २.२. ९६५,

पा० ४. ९, ८९] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ | २४९

ऊग्वालृकः way प्रतीक्षते ठे ऽदुगस्य तथा ॥ लुग्वा पुनरलुकः प्रसङ्गं यदि प्रतीक्षते तथास्य व्छेऽलुक्सिद्धो भवति | प्रकल्प्य जापवादविषये तत उत्सर्गो अभिनिविदाते ||

गोत्रस्य बहुषु शोपिनो बहुवचनान्तस्य sea BHAT । ३ ॥

गोत्रस्य बहुषु लोपिनो बहवचनान्तस्य प्रवृतौ व्येकयोरलुग्वक्तव्यः | विदाना- मपत्यै माणवको वेदः | वैदौ* | किमथमिदं नाचीव्येवाटुक्रिसिद्धः | अचीत्युच्यते न चात्राजारिं पयामः | प्रत्ययलक्षणेन | वणोश्चये नास्ति प्रत्ययलक्षणम्‌ ||

एकवचनद्िववनान्तस्य प्रवृत्तो बहुषु कोपो यूनि ॥ ४ ॥

एकवचनद्विवचनान्तस्य TIN TET लोपो युनि वक्तव्यः | वैदस्यापस्यं बहवो माणत्रका विदाः | Beater: | भञ्यो बहुषु ast बहुष्ित्युच्यमानो लुग्न परामोति | मा भुदेवमञ्यो age यञ्यो agate | ward यद्रहुषु यजन्तं यद्रहु- Raat भविष्यति | नैवं शक्यम्‌ । इह हि दोषः स्यात्‌ । काइयपप्रतिक्ृतयः ream इतिऽ ||

Rr दोषः | यत्तावदुच्यते गोत्रस्थ बहुषु लोपिनो बहुवचनान्तस्य reer व्येकयोरलुग्वन्तव्य इति न वक्तव्यः | अभचीव्येवालुक्सिडः | अचीत्युच्यते न चश्ाजादिं पयामः | Terre | ननु चोक्तं airs नास्ति प्रत्ययलक्षण- मिति | यदि वा कानिचिदणोभ्रयाण्यपि प्रत्ययलक्षणेन भवन्ति तथा चेदमपि भवि- ष्यति || अथवाविदोषेणालुकमुक्का हलि नेति aa | यद्यविरोषेणालुक- मुत्ता हलि नेत्युच्यते विदानामपत्यं बहवो माणवका विदाः अत्रापि manta | स्तु | पुनरस्य Trae वतेमानस्य लुग्भविष्यति | पुनरतुङ्कस्मान्न भवति | समथौनां प्रथमस्य गोत्रपरत्ययान्तस्यालुगुच्यते न वैतत्समथीनां प्रथमं गोरप्रत्यया- न्तम्‌ | किं तर्हि | दहितीयम्थमुपसंक्रान्तम्‌ | अवयं चैतदेवं विजेयमनत्रिभरद्ाजिका वसिष्ठकदयपिका rasta कुत्सकुरिकिकेस्येवमर्थम्‌** |

गगेभार्गविकाग्रहणं वा नियमार्थम्‌ | ५॥

अथवा गगेभागविकाम्रहणै।† नियमा भविष्यति‡‡ | एतस्यैव हितीयमयैमुप- संतक्रान्तस्यालुगभवति नान्यस्येते || य॑दप्युच्यत एकवचनदिवचनान्तस्य च प्रवृतौ

rae ~ = - --~ ~=

+ ४.९. ६०४; ९५; २,४.५८;(९४). ` TAN ५२. { २.४. ६४. § ४.९. YOR; ५.३. ९६; ९९. बु २.४. ६४ FE ४.९.१२२ (९६४); १०४ ९५ २.४. ५८ ६८ OW ४.२. १२५ ०,१.१; (४,.९. ८९). TH २.४. ६७, ग {द १,१. १०५; ११५} Bes २,४.५८) १.३. १२५; ७.१. UWE ६४६८५); EP. 31 mer

२७२ ॥ व्याकरणय्हाभोष्यय्‌ ॥ [Fo ४, ९. २.

बहुषु लोपो युनि वक्तव्यो ऽञ्यो बहुषु यञ्यो बहुष्वित्युखष्यमानो लुभ प्रामोतीति मा भूदेवमञ्यो बहुषु यञ्यो बहुष्वित्यञन्तं यद्हुषु यमन्तं यद्रहुष्वित्येवं भविष्यति | ननु चोक्तं At शक्यमिह हि रोषः स्यास्कारयपप्रतिकृतयः Brera इति | नैष दोषः | लौकिकस्य तत्र* गोत्रस्य म्रहणं न वैतद्ौकिकं गोत्रम्‌ || sot यद्रहषु ard यद्वहषिित्येवमुच्यते विदानामपत्यं माणवको वैदः Fat अत्रापि प्राभोति | अलुगत्र लुकं वाधिष्यते sore च कृते gaat निमित्तं नास्तीति कृत्वां FIST भविष्यति || उक्तं at ll & I

किमुक्तम्‌ | आपत्यो वा गोत्रं TENTED भपत्याज्जी वदं रयास्स्वा्थ हितीयो grin: स चाज्ञियामेकोगोत्रमहणानथेक्यं च बहूवचनलोपिषु च सिद- भिति । तत्र विसनामपत्यं माणवक इति विगृद्य विददाब्दाद्येकयोरुत्पात्तिभविष्यति Re: वैदौ धैदस्यापत्यं बहवो माणवका इति Aye विदराग्दाद्रहषुत्पत्तिभविष्यति विदा इत्यविरविकन्यायेन ||

युनि टुक्‌ ॥४।१।९.० ॥

यनि लुगचाति चत्मत्ययस्यायये टपसद्गः ॥ ९ ॥ ।

यूनि लुगचीति चेत्मत्ययस्यायथेष्टं॒प्रामोति | whe प्रत्यये ऽवस्थिते लुक्‌ |

निष्ट प्रत्ययस्य श्रवणं प्रसज्येत || सिद्धं स्वविरेषेण लुग्वचनं हि च प्रतिषेधः Il २॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | अविशेषेण लुकमुक्का हलि नेति वक्ष्यामि | सिध्यति | qa तर्हि Prat || यथान्यासमेवास्तु } ननु चोक्तं यूनि ठुगचीति चेसखत्ययस्याय- येष्टप्रसङ्ग इति | Av दोषः | भवीति नैषा परसप्तमी | का तर्हि | बिषयसप्रमी | अजादौ विषय इति । तत्राधि विषये लुकि कृते यो यतः प्रत्ययः प्रामोति स ततो भविष्यति ||

कानि पुनरस्य योगस्य प्रयोजनानि |

प्रयोजनं सौवीरगोत्रेभयो णटक्छाः ॥ ३ Il ण | काण्टाइतेरपत्यं माणवकः काण्टाहतः | काण्टाहतस्य युनन्डन्नाः काण्टा-

qe ४.९. ९०.] ॥ व्याकरणप्रहाभाष्वय्‌ ॥ २४३

इताः* | ग || उक्‌ | भागवित्तेरपस्यं माणवको भागविसिकः | भागवित्तिकस्य युन- ere भागवित्ताः | ठक्‌ || छ | तैकायनेरपत्यं माणवकसतैकायनीयः | तैका- यनीयस्य यूनग्णन्नास्तैकायनीयाः‡ ||

इञ्ण्यौ सवत्र lt Yl

इञ्ण्यौ सर्वत्र प्रयोजनम्‌ | गौपगवेयूनगडान्ना ओपगवीयाःऽ | वृद्धवदतिदे- Oil सती गोत्र इत्यण्पराोति** || Ae दोषः | रत्याख्यायतेऽसावतिदेद्यः | कथं यानि प्रयोजनानि | तानि ज्ञापकेन सिद्धानि || यत्वच्छान्तात्र्हीमः प्रयोजनम्‌ | यत्‌ | श्रु रस्यापस्यं ख्पुयैः | श्पुयेस्यापस्यं धामुरिः | चामुरेयुनग्डाच्नाः wage: tt | यत्‌|| ख | कुलस्वापत्यं कुलीनः | कुीनस्यापत्यं कौरीनिः। कौठीनेयूनग््णन्नाःकौठीनाः‡ | ख || छ | स्वमुरपत्यं स्वीयः | स्वसीयस्यापव्यं caret: | स्वालीयेयुनग्न्नाः स्वासरीयाः$ऽ |) एतान्यपि हि न सन्ति प्रयोजनानि | अत्रापि युनि anya: कुलीनः स्वीय इत्येव भवितव्यम्‌ | उक्तमेतदणिमेलुक्यत्राह्मणगोत्रमात्राद्युवप्रत्ययस्योप- संख्यानमिति¶¶ | अब्राह्मणगोत्रमात्रादि्युच्यते न वैतदब्राह्मणगोत्रमात्रम्‌ | अत्राहम- गगोत्रमात्रादिति नायं पयुदासो यदन्यद्भाह्मणगोत्रमात्रादिति | किं तर्हिं | प्रसज्यायं प्रतिषेधो ब्राह्मणगोत्रमात्रा्ेति | भवदर्यं चैतदेवं विज्ञेयं मायुरिः कापोतिः कापि- sitar” || एवं तदयण्ण्यौ सर्वत्र प्रयोजनम्‌ | भण्‌ | ग्लुचुकायनेरपत्यं माणवको ग्डोचुकायनः | ग्कीचुकायनस्य युनम्डाक्ना ग्कौचुकायनाः111 | ण्य कापिञ्जलाद्ययेम्‌ | कापिच््रलादेरपत्यं माणवकः कापिच्जञलाद्ः | तस्य युन- sora: कापिद्ञरादाः‡‡‡ ||

भाग्दीग्यतीऽधिकारे यूनो बृद्धवदतिदेराः ॥ «९ ॥ भ्ाग्दीव्यतो अधिकारे युनो वृद्धवदतिदेहाः कतेव्यः | युवा वृद्धवद्खवतीति व्त- व्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | गाग्योयणानां ayer गाग्योयणकम्‌ | गाग्योयणानां किंचिद्गा- ग्यायणकम्‌ | गाग्योयणो भक्तिरस्य गाग्योयणकः | गोत्रा्रयो वुञ्यथा स्यात्‌ऽ95 || यदि वृद्धवदतिदेराः क्रियत ओपगवेयूनम्छन्ना ओपगवीया इतीओ गोत्र इत्य- ण्यामोति4१११ ॥

# ४.९. ९५; ९५०; ९०; ४.२. AYR, T ४.९. ९५; ९४८; ९०; ४.२. ९९२.

T ४.९. ९५४; ९४९; ९०; ४.२. ALY, § ४.९. ८३; ९५; ९०; ४.२. २९४. TJ ४.९, ९०१. ## ४.२. ९९२, TT ४.९. ९१७; ९५ (ELF, ९५९१; ९०; ८३. TT ४.९. ९२९; ५५; ९०; cg §§ ४.९. ९४३; २५; ९०; ८३. TT २.४. ५८१. OFF vin. ९५; (९०९),

FTTH ४.९. ६६०; ८३; ९०; ८२. TIT ४.९. ५५; ९५९; ९०; ४.२. ९९२.

§§§ ४.९. ६०५; १०९; ४.२. ३९; ४.३. ९२६; ५९. TTF ४.२ ९९२.

२७७ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ४.९. ३,

यरि Prat वृद वदित्यनेनानुत्पत्िरतिदिदयेत | कथं pat वृद्ध वदित्यनेनानु- त्पत्तिः राक्यातिदेषटुम्‌ | वातानिर्देशाऽयं कामचार वतिनिर्देशे वाक्यशेषं समथे- यितुम्‌ | तद्यथा | उदशीनरवन्मद्रेषु यवाः | सन्ति न सन्तीति | मातृवदस्याः कलाः | सन्ति न सन्तीति | एवमिहापि युवा वृद्धवद्वति वृद्धवच्न भवतीस्येवं वा- erat समथेविष्यामहे | यथा गोत्रे युवप्रस्ययो न भवत्येवं प्राम्दीग्यतोऽधिकारे युन्यपि न भवतीति || तद्क्तव्यम्‌ | यद्यप्येतदुच्यते stale यूनि sheers क्रियते | कथं तर्हि फक्तिफिजोरन्यतरस्याम्‌ [४.९.९९] इति | फकिकिञ्वरती युवा वा वृद्धवद्ूवतीति aes | यदा ale न वृदधवत्तदा गाग्योयणानां समूहो गा- ग्यायणकम्‌ गाग्योयणानां किंचिङ्गाग्योयणकम्‌ गाग्योयणो भक्तिरस्य गाग्योयणकः Tarra बुञ्ज भामोति |}

यदि पुनर्युवा वृद्धवरित्यनेनार्थोऽतिदिरयेत | प्राग्दीव्यतो ऽधिकारे युनो वुद्धव- दर्थो भवतीति | तद्वक्तव्यम्‌ | यद्यप्येतदुच्यते अथवैतर्हि युनि ठुगिव्येतन्न करिष्वते | कथ फक्फिोरन्यतरस्यामति | फफ ञ्वरतीं gaat वा वृद्धवद्गवतीति वक्ष्या- म | यदा तर्हिं न वृद्धवत्तदा गाग्यौयणानां समूहो गाग्यौयणकम्‌ गाग्योय- णानां किंचिङ्गाग्योयणकम्‌ गाग्योयणो भक्तिरस्य गार्यायणकः Rat gy manta ॥

एवं तरह

राजन्याटु-मतुष्याज ज्ञापकं लोकिकं परम |

यदयं aah® राजन्यमनुष्ययोर्भहणं† करोति तज्ज्ञापयत्याचार्यो लौकिकं परं गोत्रम्रहणमिति । युवा च लोके गोत्रमित्युपचयेते | किंगो्ोऽसि माणवक | गा- savant: | किंगोज्ोऽसि माणवक | वात्स्यायनः || यद्येतज्ज्ाप्यत ओपगवेयूनस्डश- का जौपगवीयाः गोत्राभ्रय इञो गोत्र इत्यण्प्राभोति | सामुहिकेषु ज्ञापकम्‌ | यदि सामू- Raq ज्ञापकं गाग्योयणानां किचिद्वाग्योयणकम्‌ गाग्योयणो भक्तिरस्य गाग्योय- णकः गोत्राभ्रयो वुश्च प्रामोति | वुज्विधी ज्ञापकम्‌ | यदि वुज्विधौ smh शाल- ङेयुनग्डन्नाः शालङ्ाः‡ हो गोत्र इत्यण्न प्रामोति | अस्तु तद्यविरोषेण | कथ- मीपगवेयूनम्डान्ला ओपगवीयाः | wrt Aaa: | Ts य eater इति ॥

कै ४,२०.३९ † ४,९. १९७; ९६९. T ४.९. ९६; २.४, ५९,

पा० ४.९१. ९२.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ २४५

तस्यापत्यम्‌ ॥ ¢ । ९ । ९९ ॥

तस्येदमित्यपत्येऽपि तस्येदम्‌ [४.३.९९०] इत्यपत्येऽप्यण्सिद्धः | तस्पेदविदोषा द्यते ऽपत्यं समूहो विकारो निवास इति* || किमथे तर्हीदमुच्यते |

वाधनायै कृतं भवेत्‌ । ये तस्य वाधकास्तद्वाधना्थम्‌ || कथं पुनरकैषिकः Arar वाधेत | उत्सर्गः रोष एवासो योऽप्युत्समैः सोऽपि शेष एव || अथैतस्मिन्वाधकवाधने सति कं प्रयोजनम्‌ | वृद्धान्यस्य प्रयोलनम्‌ ॥

वृद्धानि प्रयोजयन्ति | भानोरपत्यं भानवः | रयामगोरपव्यं इयामगवः ॥ कथं पुनरिच्छताप्यपवादः प्रामुषञ्दाक्यो वाधितुम्‌ | तस्यमह्णसामथ्यात्‌ | किमिदं भवानध्यारुद्य तस्यम्रहणस्थैव प्रयोजनमाह न पुनः स्वस्यैव योगस्य | अवदय मुत्तराथेमथेनिर्देशः कतेव्यः | समथेविभक्तिरपि तद्यवदयमुलराथै परतिनिर्दे्टव्या | एवं तर्हिं योगविभागकरणसामथ्यात्‌ । इतरथा हि तस्यापत्यमत yeaa ब्रूवात्‌{ i)

पुलिद्गेनायं निर्देशः क्रियत एकवचनान्तेन च तेन रलिङ्गादेवोत्पन्तिः स्यादे- कवचनान्ता्च लीनपुंसकटिङ्गाद्विवचनबहुवचनान्ताधेदं न स्यात्‌ |

arated लिङ्गवचनमप्रमाणं तस्याविव क्षितत्वात्‌ ॥ ९ ॥

Treats लिङ्गवचनमप्रमाणम्‌ | किं कारणम्‌ | तस्याधिवक्षितत्वात्‌ | नात्र निर्दशास्तन्लम्‌ | कथं पुनस्तेनैव च नाम निर्देशः क्रियते तथातन्त्रं स्यात्‌ | तत्कारी च भवांस्तदेषी च | नान्तरीयकत्वादश्र Sega निर्देशः क्रियत एकवच- नान्तेन च | वद्यं कयाचिदिभक्त्या केनचि चनेन निर्देशाः कर्वव्यः | तद्यथा | aac शाल्किलापं सतुषं सपलालमाहरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स यावदा- देव॑ तावदादाय तुषपलालान्युत्टजति | तथा कशिन्मांसार्थी मत्स्यान्सश्चकला- न्सकण्टकानाहरति नान्तरीयकत्वात्‌ | स यावदादेयं तावदादाय शकलकण्टका- jer | एवमिहापि नान्तरीयकत्वासपलिकेन निर्देशः (कियत एकवचनान्तेन च । न त्र निर्दशस्तन्तम्‌ ||

# ४,२. ३७; ४.३. ६६४; ४.२, ६९. † RR. ६९४, { ४.९. ९५.

२४६ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम ॥ [ म० ४.९.१३.

सर्वनामनिर्देशे विरोषासंम्रत्ययः सामान्यनिदधात्‌ ॥ २॥

सवैनामनिरदेशे विशोषस्यासंमरत्ययः | किं कारणम्‌ | सामान्यनिर्देशात्‌ | सर्वनाघ्नायं निर्दराः क्रियते सर्वनाम च सामान्यवाचि | तेन सामान्यवाचिन gare: स्यादिशोषवाचिनो न स्यात्‌ ॥

सामान्यचोदनास्तु विदोषेषु ll ३ ॥

सामान्यचोदनास्तु विरोषेष्ववतिष्ठन्ते | तद्यथा | गीरनुबन्ध्यो ऽजोऽभीषोमीय इत्याकृतौ चोदितायां TT आरम्भणालम्भनपरोक्षणविदासनादीनि क्रियन्ते | वि- पम उपन्यासः | अस्ति कारणं Watt भवति | कि कारणम्‌ | असंभवात्‌ | आकृतावारम्भणादीनां संभवो नास्तीति कृत्वाकृतिसहचरिते द्रव्य आरम्भणादीनि क्रियन्ते | इदमप्येवंजातीयकमेव | असंभवात्सामान्यवाचिन उत्पत्ती विदोषवाचिन उत्पत्तिभेविष्यति ||

अपस्याभिधाने खीप॑खिङ्स्याप्रसिद्धिनेपुंसकस्वात्‌ Il ४॥

अपत्याभिधने सखीपुंलिङ्गस्याप्रसिदिः | किं कारणम्‌ । नपुंसकलिङ्गस्वात्‌ | पत्यं नपुंसकलिङ्गं तेन नपुंसकलिद्गस्थैवामिधानं स्यास्स्त्रीरपुिङ्गस्य न स्यात्‌ ॥ ननु चेदं पुरस्तादेव चोदितं परितं च | उत्यत्तिस्तत्न चोद्यत इह पुनरुत्पननेनाभि- धानं चोद्यते ||

सिद्धं तु प्रजनस्य विवक्षितत्वात्‌ Il ५ Il

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ । प्रजनस्य ` विवक्षितत्वात्‌ | wrist विवक्षितः स 4 wifes: || किं पुनः कारणं समानायां प्रवृत्तावपत्यं नपुंसकलिङ्गं प्रजनः सवे- fox: | |

cart शब्दान्यत्वादृष्टं लिङ्गान्यत्वम्‌ ॥ £ 1

एकार्थे शब्दान्यत्वालिद्धाम्यत्वं reat | तद्यथा | पुष्यः तारका नक्षत्रम्‌ |

गेहम्‌ कुटी मढ इति || | saqaraare || ७ ॥

पा० ४.९. ९३, | ॥ व्याकरगपहाभाष्यय्‌ ॥ २४७

एको गोते ॥ ७।१।९२ ॥

किमथ मदमु व्यते | उत्पादयितारं पत्यपत्ययोगात्तस्य च विवक्षितत्वादेकवचनं गोत्रे ॥ ९ ॥

उत्पादयितोत्पादयितापत्येन युज्यते | तस्य॒ च॒ विवल्षितस्वात्‌ | उस्पादथितुः स चाभिसंबन्धो विवक्षितः | उत्पादयितारं प्रस्यपत्ययोगात्तस्य चाभिसंबन्धस्य विवक्षितस्वादुत्पादयितुरुत्पादयितुरपत्याभिषाने अनेकः प्रत्ययः प्रामोति | हृष्यते चैक एव स्यादिति तच्चान्तरेण यलं न ॒सिध्यतीव्येकवचनं गोत्रे | एवम्थमिदमु- च्यते || कथं पुनज्ञोयत उत्पादयितोत्पादयितापत्येन युज्यत इति | एवं हि दृयते लोके | पितामहस्योत्सद्गेः दारकमासीनं aero कस्यायमिति | स आह देव- दत्तस्य यज्ञदत्तस्य वेति | उत्पादयितारं व्यपदिशति नात्मानम्‌ | असि प्रयोज- नमेतत्‌ | किं तर्हीति |

तत्र प्रत्ययान्ताद्रोत्रे प्रतिषेधो गोते नियतत्वात्‌ ll 2 II

परमप्रकतेश्चोत्पत्तिः ॥ ३ Il

परमप्रकृते्ोत्पत्तिवै्तव्या | अयोगा न प्रामोति |

एतयोथैव परिहारः पठिष्यति ध्ाचार्यो यूनि वचान्तर्दिते ऽपाभिरिति। तस्य च यथा तस्मत्ययान्तम्‌ | यथा‡ तदेव विकारावयवप्रत्ययान्तं eA च ततीयं च विकारं संक्रामस्येवमिहापि तदेवापत्यप्रत्ययान्तं द्वितीयं च तृतीयं चाप्यं संक्रमिष्यति || भवेस्सिदधम्‌ ओपगवस्यापत्यमौपगवः यत्र स एवानन्तर इष्यते स एव गोते | इदं तु खलु न सिध्यति गर्गस्यापत्यं गाग्य इति | अत्र ्न्योऽनन्तर इष्यतेऽन्यो TS ||

Ferat चानियमः ॥ ४ Il

Coat च युवत्यां नियमो न प्रामोति | ओपगवी माणविका | नियमादि खी पयु

दस्यत एको गोत्रे गोजरादयून्यजियाभिति4 || कतरस्मिन्पक्षेऽयं दोषः | उतपादयित-

~~~ ~~ * ४.९, ८३; (९५). T ४.९. ९३२४, ERR § ४.९. ९५; ९०५. ¶ ४.९.९४.

२४८ 1) व्याकरगमहाभाष्ययप्‌ ॥ [wo ४.९.२३,

येपत्ययुक्ते | उत्पादयितरि तावदपत्ययुक्ते न दोषः | उत्पादयितरि छ्यपत्ययुक्ते न सवेत TTT भवितव्यम्‌ | तत्र॒ नियमो नोपपद्यते | असति नियमे Ae रोषः ॥ सर्वेषु तद्येपत्ययुक्तेष््रयं दोषः | सर्वेषु MITA सवेत उत्पत्त्या भवितव्यम्‌ | तत्र नियम उपपन्नो भवति | सति नियम एष दोषः || उत्पादयिषरि चापत्ययुक्ते जिया युवत्या अभिधानं न प्रामोति | किं कारणम्‌ | गो्रसंज्ञां युवसंज्ञा वाधते गोत्राद्यूनि चालियां vert विधीयते | युनि arated ऽपाधिः ll ९ It युनि areata नियमस्याधरापनिः | गाग्यौयणस्यापत्यमिति || कत॑रस्मिन्पषेऽयं दोषः | संर्वेष्वपत्ययुक्तेषु | सर्वेष्वपत्ययुक्तेषु तावत्न दोषः | सर्वेषु ह्यपत्ययुक्तेषु सवैत उत्परस्या भवितव्यम्‌ | तत्र नियम उपपन्नो भवति | सति नियमे नैष दोषः || उत्पादयितरि तद्यपत्ययुक्तेऽयं दोषः | उत्पादथितरि श्यपत्ययुक्ते परमप्रकृतेर- नन्तराद्रोत्रा्ायोगाच्च प्रामोति | यूने न प्रामोति | किं कारणम्‌ | गोत्रादिति निय- मात्‌ || सन्तु Me सर्वे ऽपत्ययुक्ता इति | कथं पुनज्ीयते सर्वे ऽपत्ययुक्ता इति | एवं हि यीक्षिकाः पठन्ति | ददापुरुषानृकं यस्य गृहे yar न विद्येरन्स सोम॑ पिबे- दिति | यदि च सर्वे ऽपत्ययुन्ता भवन्ति तत एतदुपपच्तं भवति | कथं gee पिता- महस्योत्सद्गे दारकमासीनं कथित्पृच्छति कस्यायमिति स आह देर्वदत्तष्य यज्ञद तस्य वेति उत्पादयितारं व्यपदिष्यति नात्मानमिति | उत्पान्तस्तस्य rater | सर्वेषां न इद मपत्य देवदत्तस्स्वस्योत्पादयितेति || अथ सर्वेष्वपत्ययुन्तेषु किमनेन क्रियत एको Te इति |

सर्वेषामप्यपत्ययोगात्पस्ययान्ताद्ोत्रे अतिषेधार्थमेको गोते ।॥ £ ॥

सर्वेषामप्यपत्ययोगासत्ययान्तादोतरे प्रतिषेधार्थमेको गोत्र इत्युच्यते || असि प्रयोजनमेतत्‌ | किं agit | न तु erat क एको भवति यो वा परमपकृतेर्यो वान- न्तरादिति ||

नियमांनुपपत्तिश्च ॥ ७ Il नियम नोपपद्यते | कि कारणम्‌ |

न Gaara जेकपत्ययप्राभिः । ८ lI न हयेकस्मिचपत्येऽेकः प्रत्ययः प्रामोति | किं तारि ।

पा० ४.१. ९३. ] ॥ व्याकरणमहामाष्यम ॥ ९४९. अपत्यान्तरे Weerawarana: ॥ ९ ॥

अपत्यान्तरे ऽपत्यान्तरे शाष्दान्तराख्शाब्दान्तरात्मस्ययान्तरं प्रत्ययान्तरं प्राति | फगन्तारिभिअन्तात्फगिति! KTM प्रत्ययमाला भरामोति || कतरस्मिन्पक्षे ऽय॑ दोषः | सर्वेष्वपत्ययुक्तेषु | सर्वेष्वपत्ययुक्तेषु तावच्च दोषः । सर्वेषु द्पत्ययुक्तेषु aaa were भवितव्यम्‌ | तत्र नियम उपपन्नो भवति | सति नियमे नैष दोषः || उत्पादयितरि वधैपत्ययुक्ते ऽयं दोषः | उस्पादयितरि द्यपत्ययुक्ते न TIT उत्पत्त्या भवितव्यम्‌ | तत्र नियमो नोपपद्यते | असति नियम एष दोषः |} उत्पादयितरि चापत्ययुक्ते न दोषः | कथम्‌ |

अपत्यं सयुदायश्वेनियमो ऽत्र समीधितः। तस्मिन्सुबहवः प्राता नियमो ऽस्य भविष्यति ॥

अपत्बमित्यनेन सवेमुपग्वादिषितृकमपस्यं समी्तितम्‌ | तस्मिन्छबहवः प्रत्ययाः ` भ्राप्राः | नियमोऽस्य भविष्यत्येको गोत्र इति ||

यदप्युच्यते जियां चानियम हत्येवं वक्ष्यामि गोत्राद्यूनि प्रत्ययो भवति ferat नेति || एवमपि जिया युवत्या अभिधानं न प्राभोति | एवं atte वक्ष्यामि गोत्राद्यूनि प्रत्ययो भवति लियां oe || एवमप्यौपगवी माणविका अनुपसजनादितीकारो न प्रामोति | मा भूदेवमण्योऽनुपसजेनमिति | अणन्तादनुपसजेनारित्येवं भविष्यति | नैवं wer | हह हि दोषः स्यात्‌ | काशाकृत्विना प्रोक्ता मीमांसा काराकृत्श्ी तामधीते कादाकृत्काः ब्राह्मणी | अणन्तादितीकारः प्रसज्येत | नैष दोषः | भध्ये- इ्यामभिषधेयायामण हकारेण भवितव्यं यथाक्राध्येब्यामभिधेयायामण्लुपरः स Ay श्रूयत उस्पत्चस्तस्मादीकार इति कृट्वा पुनन भविष्यति || इह ale ओपगवी माणविका भायस्यौपगवीभायैः जातिलक्षणः पंवद्ावपरतिषेषो$ न प्रामोति | मा भूदेवम्‌ | वृद्धिनिभिन्स्पेस्येवं भविष्यति¶ | यस्तर्हि न वृडिनिभितः| ग्तुचुकायनी** माणविका भायौस्य ग्लुचुकायनीभायैः || Taner युवत्या युवसंज्ैव परयद- roy तस्यां च प्यदस्तायां गोतरप्रस्ययान्तमेतष्यूनि वतेते |

इोत्पादयितर्येपस्ययुक्ते प्रस्ययान्तार्मतिषेधो बक्तव्यः परमप्रकृतेथोत्पत्तिमै- तव्या | सर्वेष्वपत्ययुक्तेषु प्रत्ययान्तासतिषेधो वक्तव्यः |

तस्मास्रतिषेधः ॥ ९० Il

तस्मादतिषेधो वक्तव्यः ||

# ४.६. ९.५; ९०६. † ४.१. १९. T ४.२. ९९२; ५९; ६४; ९.२. ४९. § ६.१. ४९. 4 ६.१. ३९. *# ४,६. ९६०. 32 Ma 11

२५० ॥ हयाकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [ म० ४. १, ३.

संजञाकारिभ्यो areata: ॥ ९१९ |. ` ४

अथवा संश्ाकारिभ्यः प्रस्ययोर्पत्तिर्वक्तव्या || यदि संज्ञाकारिभ्यः प्रत्ययोत्प- त्तिरुच्यते कथं गाग्यौयणः वात्स्यायन इति |

गोत्राद्यूनीति च ॥ ९२ It गोत्राद्युनीत्येतदक्तव्यम्‌ ||

Te जात्यादिनिवृत््यर्थम्‌ ॥ ९३ ॥ त्यावर संज्ञाकारिहणं कतेव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | जात्यादिनिवृष््ययेम्‌ | जात्यादिभ्य उत्पत्तिमौ भूदिति | जातिने वतेते | संख्या न॒ वतेते | सवैनाम न वतैते | जातिनै वतैते | काकस्यापत्यम्‌ कुररस्यापत्यमिति | संख्या न वतेते | नवानामपत्यम्‌ दश्यानामपत्यमिति | सर्वनाम न वर्तते | सर्वेषामपत्यम्‌ विधेषाम- पत्यमिति || यत्तावदुच्यते जातिने वतैते काकस्यापत्यम्‌ कुररस्यापत्यमिति येनैव Bare: काकस्तेनैव हेतुना तीयच तृतीयञ्च काको भविष्यति | यदप्युच्यते संख्या न वतेते नवानामपत्यम्‌ दशानामपस्यमिति संख्येयमपेकष्य संख्या प्रवतेते त- caret ate चासमथे भवतीत्यसामथ्यौन्न भविष्यति | यदप्युच्यते सर्वनाम न वतैते सर्वेषामपत्यम्‌ विश्वेषामपत्यमिति निर्देश्यमपेष्य निर्देशः Tada acne सपेक्षमसमथै भवतीस्यसमथेत्वात्न भविष्यति || यत्तावदुच्यते Wa हेतुनैकः काकस्तेतैव हेतुना heaters तृतीय काको भविष्यतीति तैतहिवदामहे काको न काक इति | किं तर्हि | येनैव earnest भवति काकस्यापत्यम्‌ कुररस्यापत्यमिति तेनैव हेतुना वृत्तिरपि प्रामोति | यदप्युच्यते संसस्येयमपेश्य संख्या प्रवतेते तत्सापे्ं सापेक्षं नासमथे भव गीति भवति वै कस्यचिदथौस्रकरणाह्पेश्यं निक्ञौतं यदा निज्ञा- तै तदा वृत्तिः प्रामोति | यदप्युच्यते सर्वेषामपत्यम्‌ विश्वेषामपत्यमिति निर्देदयम- पेक्ष्य निर्देशः प्रवतैते तत्सापेक्षं सापेक्षं saad भवतीति भवति & कस्यचिद- थोतल्मकरणाद्वापेश्यं Past यदा Pri तदा वृत्तिः परामोति || एवं तद्यैनभिधाना- ञ्जात्यादिभ्य उत्पत्तिने भविष्यति | तच्चावदयमनभिधानमाश्रयितव्यम्‌ | क्रियमा- णेऽपि हि संज्ञाकारिम्रहणे यत्र जात्यादिभ्य उत्पद्यमानेन प्रत्ययेनाथस्याभिधानं भव-

ति भवति तत्रोत्पत्तिः | त्था | grat age: केन atest: क्यः | meat च दष्टस्य पाभ्चिः TATA मतः ||

पा० ४.९. ea] ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ BEX

तियनिः यादायनिः कैमायनिरिति* 1

तदेतदनन्यार्थं संज्ञाकारिम्रहणं वा कतेव्यं प्रत्ययान्ता प्रतिषेधो वक्तव्यः || उभयं न कतेव्यम्‌ | गोत्र्रहणं न करिष्यते | एकोऽपस्ये प्रत्ययो भवतीत्येव | यदि चेदानीं प्रत्ययान्तादपि प्रत्ययः स्याक्नैकोऽप्ये प्रत्ययः स्यात्‌ || यदि गोत्रस- हणं न क्रियते कथं गाग्योयणः वात्स्यायन इति | वक्तव्यभेवैतग्ोत्रादयून्यलियामिति || अथापि गोत्रग्रहणं क्रियते | एवमपि न दोषः | त्रैकमहणेन प्रत्ययो ऽभिस॑बध्यत एको गोत्रे प्रत्ययो भवतीति | किं तर्हि | भरकृविरभिसंबध्यते | एका प्रकृतिगेतरि परस्ययमुत्पादयति | यदि चेदानीं प्रत्ययान्तादपि प्रत्ययः स्याैका THis प्रत्य यमुत्पादयेत्‌ || अथवास्थानेऽयं यलः क्रियते न हीदं लोकाद्िश्यते | ARR संख्यां प्रवतेमानामुपचरन्त्येक इति वा प्रथम इति वा | यावद्भूयात्रथमो ऽपत्ये अत्ययमुत्पादयति तावदेको गोत्र इति ||

इति श्रीमगवत्पतञ्जरिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य प्रथमे पादे तृतीयमाद्धिकम्‌ ||

न ४.९. ९५; ९२२; ९६; ९५७,

२५२ -॥ व्याकल्णप्रहाभाष्यय ॥ [wo ४, ९. ४. | " 9 अत Ff ॥ ४।९१९ । ९८५९ i

इञ वृद्धावृद्धाभ्यां फिज्फिनौ विप्रतिषेधेन tl ९ ॥ इञो वृद्धावृद्धाभ्यां फिञ्फिमौ* भवतो विप्रतिषेधेन | इञोऽवकाशः | राक्षिः ae: | फिञ्योऽवकाश्चः | तादायनिः यादायनिः | इहोभयं प्राभोति | तापसायनिः सांमितिकायनिः | फिनोऽवकाशयः | स्वचायनिः gaat: | इमः स एव | इषोभयं प्रामोति | ग्लुचुकायनिः म्ठुचुकायनिः | फिञ्फिनी भवतो विप्रतिषेधेन || इह कस्मान्न भवति | दाक्षिः arte: | बहुलवचनात्‌ |

तद्राजश्च Il २॥

तद्राज्ञो भवति विप्रतिषेधेन | तद्राजस्यावकाद्यः | Beara:t | हमः स एव | इहोभयं प्रापनोति | wears: Fee: वैदभः‡ | तद्राजो भवति बिम्रतिषेधेन ||

नाह्यादिभ्यश्च ॥ © । १.। ९४ ॥

बाहादिभभृतिषु येषां दर्दानं गोत्रभावे लौकिके ततोऽन्यत्र तेषां प्रतिषेधः ॥ ९ Il

बाहादिभ्रमृतिषु येषां ददीनं गोत्रभावे ठीकिके ततोऽन्यत्र तेषां प्रतिषेधो वक्तव्यः| बाहोरपत्यं बाहविः | यो हि TET बाहवस्तस्य भवति? | नडस्यापत्यं नाडा- यनः¶ | यो हि नडो नाम नाडिस्तस्य भवति II

संबन्धिदाब्दभ्रस्ययानां तस्सदृशास्मतिषेधः ॥ |

संबन्धिद्राम्दप्रत्ययानां च तत्सदुशालतिषेधो वक्तव्यः| अभुरस्यापत्यं wy tt | यो हि खुरो नाम श्वाश्ुरिस्तस्य भवति" * || प्रत्ययग्रहणेन नार्थः | संबन्धिश- ष्दानां सस्सदृशासतिषेभ इत्येव | इदमपि सिद्धं भवति | मातृपितृभ्यां स्वसा [८.३.८४ | मातृष्वसा पितृष्वसा | अन्या मातृस्वसेति ||

FRU WE ९६० FRAN [ ४.९.९६८. § ४.९.८१. 4 २,१.९९. >+ ४,९.९५. 1 ४.१५, ६३०५.

फा० B, ९, ९५.९८१] ` ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ २५३.

सुधातुरकङ्‌ ॥ @ । १. । ९.9 ॥

सुधातृव्यासयोः | ९ ॥

सुधातृष्यासयोरिति वक्तव्यम्‌ | सौधातकिः | वैयासकिः शुकः || अत्यल्प Raq | सुधातृष्यासवकरुडनिषादचण्डालबिम्बानामिति THe | सौधात- किः | वैयासकिः भुकः | वारुडकिः | नैषादकिः | चाण्डालकिः | बैम्बकिः ॥ तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | प्रकत्यन्तराण्येषेतानि |

गोत्रे कुञ्ञादिभ्यरच्छञ्‌ ॥ 9 । १. । ९.८ ॥

किमर्थथकारः | स्वरार्थः | चितोऽन्त उदात्तो भवतीत्यन्तोदान्तत्वं यथा स्यात्‌* | अथ अकारः किमथेः | जकारो वृद्यथेः | ज्णितीति वृदियेथा erat || एकेन ककारेणोभयं eal || अवरयमत्र विदोषणार्थोऽन्योऽनुबन्धः कतैव्यः | w विरोषणार्थनाथः | त्रातच्फजोरजियाम्‌ ९.३.१९३] इति | फक इति हष्यमाने नाडायनः अत्रापि प्रसज्येत | अथापि फ हत्युच्यव एवम- व्याश्चायनः अत्रापि प्रसज्येत | तस्माश्चकार एव कतैव्यो जन्तोदात्तस्वमपि यथा स्यात्‌ | चकारे चेदानीं धिदोषणार्थे क्रियमाणे ऽवरयं वृख्यर्थोऽन्योऽनुबन्धः कतेव्यः | ख च जकार एव कतेव्यः सूत्रभेदो मा भूदिति ॥ अथ क्रियमाणेऽपि तै चकारे जन्तोदात्तत्वं न प्रामोति | कि कारणम्‌ । परत्वाञ्ञ्ितीत्याश्युदात्तत्वं भ्रामोति^* | वित्करणसामधभ्यौ दन्तोदात्तत्वं भविष्यति | बित्करणसामथ्योदाद्यदासत्वं प्रामोति | भस्त्यन्य्चित्करणे प्रयोजनम्‌ | किम्‌ । वृद्धर्थो अकारः | चित्करणेऽपि तद्यैन्यसयोजनमस्ि | किम्‌ | विदोषणायेथकारः | दक्योऽत्र विदोषणार्थोऽन्योऽनु- बन्ध AE तत्र॒ चकारानुरोधादन्तोदात्तस्वं॑ भवति । वृद्धर्थोऽपि तदन्यः शाक्यो APT भास्क तत्र जकारानुरोधारायुदातततवं प्रामोति ॥ एवं तर्हि स्वरे योशविभागः करिष्यते।† | इदमस्ति | धितः [६.९. ९६२] | वितोऽन्त उदातो भवति | ततस्तद्धितस्य | तद्धितस्य च चितोऽन्त उदान्तो भवतीति | किमर्थमिदम्‌ | परत्वाञ््ितीत्याद्युदात्तत्वं mont तष्टाधनार्थम्‌ | ततः कितः | कितस्तदित-

क ६.९. ९६६, † ७,२., ९९७, ‡ ६.९. ९५५ ; ७.२. VLE, § ४.९. ९९, qT ४.९, AS, कै AX. AS, . tt &.X. ९४५. ६ --९, ६५९.

९५४ ॥ व्याकरणमहाभष्यय्‌ ॥ [म० ४,९१.४.

स्यान्त उदात्तो भवति || किं पुनरत्र स्वरार्थन चकारेणानुबन्धेन यावता व्फम- aren विधीयते तत्र प्वितीत्याद्युदा सत्वेन भावितव्यम्‌ | प्रैतदस्ति | बहुषु aT कृते* ऽन्तोदान्तरवं यथा स्यात्‌ | aA इति ||

इह केचिद्योकयोः erat विद धति बहुषु च फकं केचिषश्फञन्ताख्यम्‌ | किमत्र न्याय्यम्‌ | ञ्यवचनमेव न्याय्यम्‌ | ब्येकयोहि प्यञि क्ति बहुषु च फक कौच्ञा- यनानामपत्य माणवकः कौञ्जायन्यः कौञ्जायन्यौ केन यशब्दः WAT | व्यकयो- रित्युच्यमानो न प्रामोति | हह कौच्जञायन्यस्यापस्यं बहवो माणवकाः RATA: केन यश्यब्दो न श्रयेत । ब्येकयोरित्युच्यमानः प्राभोति || तेतस्कथं कृत्वा अ्यव- चनं ज्यायो भवति | यदि तच्तास्त्यापत्यो वा गोत्रं परभप्रकृतेथापत्य आपत्या- sagan हितीयो युवसंज्ञः स चाखियामेकोगोजम्रहणानथक्यं च बहूवचन- लोपिषु च सिद्धमिति | सति हि तस्मिन्ब्येकयोरपि wat सति बहृषु च फक न रोषो भवति | तत्र कौञ्ायनानामपत्यं माणवक इति विगृह्य कुच शब्दाद्येक- योदत्पत्तिमविष्यति | कैश्ञायन्यः कौश्ायन्यौ | कौश्ायन्यस्यापत्यं at माणवका इति विगृह्य कुक्ञदाब्दाद्वहुषुस्पत्तिभेविष्यति | कौस्ायना इति II

अनृष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽञ्‌ ॥ ४ । १. । १.०४ ॥

अनृष्यानन्तयै इत्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति कौशिको विश्वामित्र हति | किं को- रणम्‌ | विश्वामित्रस्तपस्तेपे नानृषिः स्यामिति | तज्नभवानृषिः dra: | स पुन- स्तपस्तेपे नानृषेः Ja: स्यामिति | तज्रभवान्गाधिरप्यृषिः संपन्नः | स पुनस्तपस्तेपे aye: पौत्रः स्यामिति | तत्रभवान्कुशिकोऽप्यृषिः dra: | तदेतदष्यानन्तये भवति तत्रानृष्यानन्तर्य इति प्रतिषेधः प्रामोति || नैष दोषः | वैवं ॒विज्ञायत ऋष्यानन्तर्यै न भवतीति | कथं तर्हिं | ऋषावनन्तरे नेति | यद्येवम्‌

अनृष्यानन्तर्यवचनमनयथंकं संज्ञागोत्राधिकारात्‌ ॥ ९ ॥ अनुष्यानन्तयैवचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | संजञागो्राधिकारात्‌ | संक्ागोत्र हति वतैते कः प्रसङ्गो यदनन्तरे स्यात्‌| त्रैव प्राति नाथः प्रतिषेधेन || एवं ता सिद्धे सति यदनृष्यानन्तयै इति प्रतिषेधं शास्ति तज्ज्ापयत्याचार्यो विदादिषु ये ऽनृषयः पद्यन्ते तेषामनन्तरेऽपि वृत्तिमवतीति | किमेतस्व श्चापने प्रयोजनम्‌ | नाना- न्द्रः पौत्रः दौहित्र इस्येतस्सिद्धं भवति ||

# ५. ३, ९९९. ; २.४. AR, + ४,९. ९५३ +. T ४.६. ९८.

पा० ४.९. LoR-AAQ, | ॥ दयाकरणमहाभोच्यय ॥ ` २५५

वतण्डाच्च HU 9 1 ९।२०८॥

किमर्थमिदमुच्यते न गगौदिभ्यो यञ्‌ [४.१.१०९ | इत्येव सिद्धम्‌ | लुक्‌ लियाम्‌ [९०९] इति वक्ष्यामीति | यदि पुनस्तत्रैवोच्येत' | मैवं इाक्यम्‌ | आद्धिरसयहणं fe विच्छिद्येत ||

शिवादिभ्योऽण्‌ ॥ 9 । १. । ११२ ॥

किमथ शिवादिभ्यो ऽग्विधीयते न यथाविहितभिव्येवोच्येत | शिवादिभ्यो यथाविहितमितीयस्युच्यमान इञ्पमसज्येत1 | इयतो यथाविहितः | पुनर्वचनमिदानीं किमथ स्यात्‌ | ये तस्य॒ वाधकास्तशधनार्थम्‌ | स वै नास्ति यस्तं बाधेत तज्ा- रम्मसामध्यद्यो विहितो न च प्राप्रोति स भविष्यति | कच्यासौ | अणेवः | उत्तराये तर्द | अवृद्धाभ्यो नदीमानुषीभ्यस्तच्नाभिकाभ्यः|४.९.१९ द] इति | जत्र यथाविहितमितीयत्युच्यमाने इक्मसज्येत $ | गतो यथाविहितः | पुनर्चनमिदानीं किमथे स्यात्‌ | ये तस्य वाधकास्तह्ापनाथेम्‌ | स धै नास्ति यस्तं वापेत तत्रार- म्मसामथ्यीद्यो विहितो न च प्रामोति स भविष्यति | कश्चासौ | अणेव || उत्तरा- थमेव तर्द | कष्यन्धकवृष्णिकुरुभ्यश्च [११४] इति | अत्र यथाविहितमिती- यर्युच्यमान इञ्प्रसज्येत | हञतो यथाविहितः | पुनवेचनभिदानीं किमर्थं स्यात्‌ | ये तस्य वाधकास्तद्वाधना्थेम्‌ | स धै नास्ति यस्त॑ ata तत्रारम्भसामथ्यौशो विहितो न च प्रामोति स भविष्यति | कथासौ | अणेव || उत्तरार्थमेव ae | मातुरुत्संख्यासंभद्रपुवौयाः कन्यायाः कनीन च [९१९३११६ | इति | अत्र यथाविहि- तमिती यस्युच्यमाने हक्मसज्येत | erat यथाविहितः | पुनवैचनमिदानीं किमथे स्या- त्‌ | argent बह्यामि कन्यायाः कनीनभावमिति | यथ्यतावत्मयोजनं स्यासश्रैवायं ब्रूयास्खीभ्यो ढक्‌ [९२० | मातुरुकारः कन्याया कनीन इति || हदं ME प्रयोजनम्‌ | अयमृष्टिषेणङराम्दः दिवादिषु पद्यते | तत्र यथाविहितमितीयत्युच्यमान इञ्परसज्ये- त | तं परत्वात्सेनान्ताण्ण्यो बाधेत | तत्रारम्भसामथ्यौदिञ्मसज्येत | पुनरण्यहणा- दणेव भवति ||

क ४.९. ९०५.ग्‌० † १,९.९५. Tye, § १.९.९२०. FJ ४.९. ९५२,

१५६ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ४.९. ४.

ऋष्यन्धकवृष्णिकुरूभ्यच्च ॥ ४ । १. IAL ॥

अटषिश्यणो agar विप्रतिषेधेन ॥ ९॥

KAT: say ga भवतो विप्रतिषेधेन * | ऋष्यणोऽवकादाः | वासिष्ठः वैश्वामित्रः | कोऽवकाशः | gfe aoa: | बलि asa: | इहोभयं mite | अत्रि आत्रेयः || ख्यणोऽवकाङः | मकन्दिका माकन्दिकः | दूकोाऽवकाश्चः | काणिकेरः | इहोभयं प्रमति | here: भीद्रकिकेरः || इ्दूकी भवतो विप्र- तिषेषेन ||

व्चो टको दृग्डजो |] 2 Il

व्यचो इग्भवतीव्येतस्माङ्ग्डञी भवतो विप्रतिषेधेन | व्यचो इग्भवतीत्यस्या- वकाशः | दात्तेयः ta: | ge: स एव । हहोभयं sofa | नटी नाटेरः | दासी रासेरः || ढञऽधकाराः | कामण्डलेयः माद्रवहियः | दकः स एव | इहोभयं प्रामोति | जम्बू जाम्बेयः | eet भवतो विप्रतिषेधेन |

न aan: पुनर्व॑चनमन्यनिवृच्यर्थम्‌ | ३॥।

तस्मादृषिभ्यी ऽ ण्विधाने ्यादिप्रतिषेधः।। ४॥ तस्मादृषिभ्यो ऽग्विधाने ऽग्यादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः || न वक्तव्यः | मध्येऽप- वादाः पूवौन्विधीन्वाधन्त इत्येवमयमृष्यणिञं तदपवादं धाधिष्यते sh न ॒वाधि- प्यते || | अयं चाप्ययुक्तो विप्रतिषेधो योऽयं car दण्डो | किं कारणम्‌ | ढकः पुनवैचनमन्यनिवृच्यर्यम्‌ Ul ९ Il सिद्धोऽत्र इक्‌ खीभ्यो eH [४.९.१२०] इत्येव | तस्य पुनवचन एतसयो-

ome PUR UC ¦ ९९३ ;-१२२ ; ९३९. T ४.९. ६२९ ;-\३९. ; ९३५. { ४.९. ५३. § ४,९. ९५.

पा० BLY. RW-AAE,] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ || २५७

जनं येऽन्ये तदपवादाः प्राभुवन्ति तद्वाधनाथम्‌ | स यथैव तदपवादं तन्नामिकाणं वा- धत एवं टृग्डञ्जावपि वाधेत | तस्मात्तन्नामिकाण्यद्यवः ॥ & Il

तस्मात्तत्नामिकाण्यव्यच इति वक्तव्यम्‌ || न वक्तव्यम्‌ | मध्येऽपवादाः पूवान्वि-

धीन्याधन्त इव्येवमयं हक्तत्तामिकाणं तदपवादं बाधिष्यते gest न वाधिष्यते || ऋष्यन्धकवृष्णिकुवेणः सेनान्ताण्ण्यः ॥ ७ ॥

ऋष्यन्धकवृष्णिकुर्वेणः सेनान्ताण्ण्यो भवति विप्रतिषेधेन * | कष्यणोऽवकााः | वासिष्ठः ama: | ण्यस्यावकाङाः | पारिषेण्यः वारिषेण्यः | जातसेनो नाम- षिस्तस्मादुभयं प्राभोति | ण्यो भवति विप्रतिषेषेन | जातसेन्यः || अन्धकाणो ऽवकाङाः | श्वाफल्कः श्चेत्रकः | ण्यस्य स एव | उग्रसेनो नामान्धकस्तस्मादुभयं प्रामोति | ण्यो भवति विप्रतिषेधेन | ओभसेन्यः || वृष्ण्यणोऽवकाश्चः | वासुदेवः बालदेवः | ण्यस्य स एव | विष्वक्सेनो नाम वृष्णिस्तस्मादुभयं fs । ण्यो भवति विप्रतिषेधेन | वैष्वक्सेन्यः || कुवेणोऽवकाद्राः | नाकुलः साहदेवः | ण्यस्य स एव | भीमसेनो नाम कुरुस्तस्मादुभयं wai | ण्यो भवति चिप्रतिषेषेन | नैम- सेन्यः || सेनान्ताण्ण्यो भवति विप्रतिबेधेन जातोम्रविष्वग्भी मेभ्य इति वक्तव्यम्‌ ||

मातुरूत्संख्यासंभद्रपूवायाः ॥ ४ । १. । ११५. ॥

किमथे खीलिद्गेन निर्देशः क्रियते न संख्यासभद्रपृवैस्येव्येवोच्येत | लीलिङ्खो यो मातृ हाष्दस्तस्माद्यथा स्यात्‌ | इह मा भूत्‌ | संमिमीते संमाता संमातुरपत्यं सांमात्र इति ||

कन्यायाः कनीन च ॥ 9 ।९ । ११६ I

इदं विप्रतिषिद्धम्‌ | को विप्रतिषेधः | अपत्यमिति वतेते | यदि च कन्या नापत्यमथापत्यं न कन्या | कन्या चापत्यं चेति विप्रतिषिद्धम्‌ || नेतद्विपरतिषिद्धम्‌ | कथम्‌ | कन्यादाब्दोऽयं पुंसाभिसंबन्धपूवेके संप्रयोगे निवतेते | या चेदानीं

~~ ~“

FER १९४ ; ARR, T ४.९. ९२. 33 ऋ

Be ॥ घ्याकरणयहाभाष्यय्‌ ॥ [Wo ४,९१.४.

प्रागभिसंबन्धास्पुसा सह संप्रयोगं गच्छति तस्यां कन्याशष्दो वतैत एव | कन्यायाः कन्योक्तायाः कन्यामिमतायाः wana यदपत्यं स॒ कानीन इति ||

खीभ्यो TEU 9 । १. । १२० ॥

इदं सर्वेष्वेव सीग्रहणेषु विचायते खीम्रहणे लीपरस्यय ग्रहणं वा स्यात्त्ी शाब्द- ग्रहणं वा॒स्व्यथैग्रहणं वा | किं चातः | यदि शब्दम्रहणमथेम्रहणं वा हडविद्‌ फेडविडः प्रथ्‌ पाथेः उदज्‌ ओशिजः दरद्‌ दारदः sears प्राति | भथ प्रत्य- यग्रहणं Sarva: Brae इति न सिध्यति || भस्तु प्रत्ययमहणम्‌ | कथं लैखा- श्रेयः Saar इति | भुभ्रादिषु* पाठः करिष्यते |

वडवाया FY वाच्ये वडवाया वृषे वाच्ये ढग्वक्तव्यः | वडवाया वृषो वाडवेयः || अप्करञ्चाकोकिरासस्मृतः। la: कौकिलः ॥ आरकपुसि ततोऽन्यत्र

ततोऽन्यत्र पुंस्यारग्बनक्तव्यः | warm: पुमान्मीषिकारः | मृग्याः पुमान्मा- गोरः || गोधाया दग्विषो स्मृतः ॥ गोधायाः पुमान्गौधेरः+ ||

चटकाया UTR ॥ ७ ।१.।१२८ ॥

चटकायाः पु्धिङ्गनिर्देराः ॥ ९ ॥ चटकायाः Peet निर्देशाः arom: | इहापि यथा स्यात्‌ | चटकस्यापत्यं चाट- ae: ll यदि Herta: क्रियते चटकाया अपत्यं चाटकैर इति न सिध्यति | प्रातिपदिकमहणे लिद्धविशिष्टस्यापि म्रहणं भवतीत्येवं भविष्यति ||

जियामपस्ये दुक्‌ Il 2 Il जियामपस्ये लुग्वक्तव्यः | चटकाया अपत्यं खी चटका ||

SSS

——— ee ee _——

# ४.१. ९२३. T ४.१. AR,

पा० ४.१.१२०-१४५. | ॥ षध्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ २५९.

आरगुदीचाम्‌ ॥ ७ ।१. । १२० ॥

आरग्वचनमनर्थकं रका Aras ॥ ९ ॥

आरग्वचनमनथकम्‌ | किं कारणम्‌ | रका सिद्धत्वात्‌ | गोधाकारान्ता TH प्रत्ययः || एवं alg सिद्धे सति यद।रकं॑ शासि तज्ज्ञापयत्याचार्यो sea- भ्योऽप्ययं भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | AOS: जाण्डारः पाण्डार इत्येतस्सिदं भवतीति ||

TERA वा ॥ PIL । १२९. ॥

Grey इव्युच्यते का क्षुद्रा नाम | अनियतपुंस्काङ्दीना वा ||

ढकि रोपः ॥ 9 । ९ । १२३ ॥

केन विदिते पितृष्वसखढेकि लोप इत्युच्यते | एतदेव ज्ञापयति भवति पितृष्वञ- ‘fafa यदयं ढकि लोपं शासि ||

मातृष्वसुश्च ॥ 9७ । ९. । १२० ॥ ढकि लोपः [१३३] इत्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति मातृष्वस्रीय इति | Ae दोषः |

एवं वदेयामि | पितृभ्वजम्छण्‌ [22] ढकि लोपः | ततो मातृष्वद्धथ | पितुष्व- यदुक्तं तन्मातृष्वद्चभेवतीति | किं पुनस्तत्‌ | ण्डकि लोपथ ||

राजश्वशुराद्यत्‌ ॥ 9 । ९. ERS ॥

राज्ञो पत्थे जातिग्रहणम्‌ ॥ ९ ५ राज्ञो ऽपत्ये जातिम्रहणं कतेब्यम्‌ | राजन्यो नाम जातिः | छ मा भूत्‌ | राज- न इति" || |

१ ४.९. ८३.

२६० ॥ व्याकस्णमहाभाष्यम ॥ (म० ४.९. ४,

Marg ॥ © । ९ । १४५ I

व्यन्वचनमनथेकं प्रत्ययाथौभावात्‌ ॥ ९ ॥ व्यन्वचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | प्रत्ययाथोभावात्‌ | किमिदं प्रत्ययाथो- भावादिति | अपत्याथाभावात्‌ | अपत्यमिति वतेते ऽनपत्ये चापि सपले भ्रातु- व्यङाब्दो वतेते | पाप्मना भरातृष्येणेति || भस्तु तावद्यदपत्यं TTT तत्र भ्रातृव्य इति | कथं पाप्मना श्रातुष्येणेति | उपमानास्षिद्धम्‌ | ager इव भ्रातृव्यः |

गोत्रस्ियाः कुत्सने ण च ॥ 9 । १. । १४७ ॥

किमर्थो णकारः | वृद्य्थैः | (उणतीति after स्यात्‌। | गार्गो जाल्मः | गोत्रखियाः प्रत्ययस्य णित्करणानयैक्यं वृद्धत्वात्मातिपदिकस्य ॥ ९॥ Tater: प्रत्ययस्य णित्करणमनथैकम्‌ | किं कारणम्‌ | वृद्धत्वात्मातिपदि- | कस्य | वृद्धमेवैतसातिपदिकम्‌ || ठुगथेस्तर्दि णकारः कतेव्यः | यद्लुगन्तमवृद्धं तन्न वृद्धिर्यैथा स्यात्‌ | वातण्डो‡ जाल्मः |

arate चेन्न दुक्मतिषेधात्‌ ॥ 2 Il दुगथेमिति चेत्तत | किं कारणम्‌ | टुक्पतिषेधात्‌ | प्रतिषिध्यतेऽत्र लुग्गोत्रे ऽलुगाचि [४.१.८९ | इति || व्यवहितत्वादप्रतिषेधः | garter व्यवहितत्वासतिषेधो न प्रामोति।

व्यवहितत्वाद्परतिषेध इति चेन्न पुंवद्वावात्‌ ॥ ३ ॥ व्यवहितत्वादप्रतिषेध इति चेत्तन्न | किं कारणम्‌ | पुंवद्धावात्‌ | पुंवद्धावोऽ्र भवति भस्य तदिते ढे पुंवद्भावो भवतीति ||

ग ४.१.९२ fF ७.२.९९७. { ४.१, ९०८ ; ९०९; ७३. § ६.२. ३५१. 4 ४.९. ९६०; ६५. #न* ६.३. ३९.

पा० ४,९.१४६-९५०. ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ` REL

गोव्राद्युन्यस्वियामिति वचनादभरयोजनम्‌ ॥ & ॥ गोत्राशन्यलियाम्‌ [४.१.९४] इति वचनादप्रयोजन॑मेतद्धवति | नास्ति गाग || अवंदयत्वाद्वा खियाः प्रयोजनम्‌ ॥ ६ I

अवंदयत्वाद्रा लिया: प्रयोजनमेतद्धवति | न खी agar | अस्ति गागौ खी | अपर आह | aa sat arate: पितृवंशथ्च | यावता मातृवंशरोऽप्यसि नास्ति गागो ||

वृदाहक्सीवीरेषु बहुलम्‌ ॥ 9 । ९. । १७८ ॥

गो्रलियाः वृद्धाइक्‌ RS च फाण्टाहति |१४७- ९९० | इमे चत्वारो योगाः | तत्र ्रयः कुत्सने त्रयः सौवीरगोत्रे | आद्यो योगः कुत्सन एव परः सौवीरगोत्र एव ||

फाण्टाहतिमिमताभ्यां WS ॥ 9।१ । १५०॥

किमर्थो णकारः | gare: | Corie aera स्यात्‌* | फाण्टाहतः |

Rees: भव्ययस्य णित्करणानथेभ्यं बृद्धस्वात्पातिपदिकस्य ॥ ९ ॥

फाण्टाइतेः प्रत्ययस्य णित्करणमनयेकम्‌ | किं कारणम्‌ | वृद्धत्वातातिपदिकस्य | वृद्धमेचैतत्मातिपदिकम्‌ ||

पुवद्वावप्रतिषेधाथे तु il 2 Il

पुंवद्धावस्य प्रतिषेधार्थो णकारः NST: | फाण्टाहता भायोस्य फाण्टाहतामारयैः | वृद्धिनिमित्तस्येति पुंवद्धावभरतिषेधो यथा स्यादिति! ॥

उक्तवा ll 3 Il

किमुक्तम्‌ | गोत्राद्न्यलियामिति वधघनादप्रयोजनमवंदयत्वादा Brat: प्रयो- जनाभितिः ॥

* ७०२. AAS, T &.2. ३५, । १६ ४.९. ९४७५.

PER | ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ [mo ४.९१, ४.

HMO ण्यः ॥ ४ । १. । १५९. ॥

वामरथस्य कण्वादिवस्स्वरवजेम्‌ ॥ ९ ॥

` वामरथस्य कण्वादिवद्धावो वक्तव्यः | किमविशेषेण | नेत्याह | स्वर वज-

Reet | किं प्रयोजनम्‌ | वामरथ्यस्य च्छन्ना वामरथाः | कण्वादिभ्यो गोते [४.२.९९९ | हत्यण्यथा स्यात्‌" || यदि कण्वादिवदि्युच्यते भ्रत्ययाञ्यमन- तिदिष्टं भवति | तत्र को दोषः | वामरथाः | बहुषु erat न प्रामोति | वामरथानां संघः | संबाङ्लक्षगेष्वञ्याजियामग्‌ | ४.३.१२७] हत्यण्न प्रामोति || यदि पुनयेञ्वदि्युच्येत | एवमपि प्रकृत्याभितमनतिदिष्टं भवति | तत्र को दोषः | वाम- रभ्यस्य च्छन्ना वामरथाः | कण्वादिभ्यो Te era safe || अस्तु ale कण्बारिवदिव्येव | कथं वामश्थाः वामरथानां da हति | aca स्वरवजमि- त्याह तज्ज्ञापयत्याचायैः प्रत्ययाभितमप्यतिदिष्टं भवतीति ||

उदीचामिञ्‌ ॥ ¢ । १.।१५२. ॥

उदीचामिभ्विधी तक्गोऽण्वचनम्‌ ॥ ९ ॥ उदीचामिभ्विपौ तर्णोऽण्वक्तव्यः | ताणः‡ || यरि पुनरयं तक्षन्शब्दः शि- वादिषु पद्येत | शिवादिरिति चेण्ण्यविधिः ॥ ९ ॥ शिवादिरिति चेण्ण्यो विधेयः | ताक्षण्य इति || सिद्धं तदीचां वा ण्यवचनात्‌ Il ३ Il सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | उदीचां वा ण्यवचनात्‌ । उदीचां वा ण्यो भवतीति वक्तव्यम्‌ | ण्येन मुक्ते यो यतः प्रामोति स ततो भविष्यति4. ||

कौसल्यकामीयौभ्यां च ॥ 9 । १ ।१५५९ ॥

किमिदं कौसल्यकामीयैयोर्थिकृतयोभैहणं क्रियते | एवं विकृवाभ्यां यथा स्यात्‌ || अत्यल्पाभिदमुच्यते कौसल्यकामोयौभयां चेति |

क ६.४. AY, † २.४, ४४. ¶ ६.४. ९३५. § ४.९, ९९२, ¶ ४.९. ८६.

पा० BL. LAV-VS,] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम ॥ | २६३

फिञ्मकरणे दगुकोसलकममरच्छागवृषाणां Fz | ९ ॥

फिञ्प्रकरणे दगुकोसककमौरच्छागवृषाणां For THAT | दगु दागव्यायनेः। कोसल कौसल्यायनिः | ware कामौयौयणिः। छाग छाग्यायनिः। वृष वाष्यायणिः।|

यदि पुवीन्तः क्रियते दागव्यायनिः apn’ न ॒परारोति || अस्तु तर्हि परा- दिरेव | ननु चोक्तं युटि कृते ऽनादित्वादादेशो न प्राभोतीति | नैष दोषः |

fe त्वादिष्टस्य युडुचनात्‌ | सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | आदिष्टस्य युड्चनात्‌ | युदारिष्टस्येति वक्तव्यम्‌ || तत्त॑ वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | चेन संनियोगः करिष्यते | gz | क च | यचचान्यलामरोति | किं चान्यलसभमोति | भदेश इति ॥

वाकिनादीनां कक्‌ ॥ ४ । १ । १५८ ॥

यदि पुनरयं कुट्‌ परादिः क्रियेत | कुटि भत्ययादेरादेशानुपपन्िरनादित्वात्‌ ॥ ९ ॥ कुटि सति प्रस्ययादेरादेशो* नोपपद्यते | कि कारणम्‌ | अनादित्वात्‌ | कुरि कृते नादित्वादादेरो न प्रामोति || एवं TE पृवौन्तः करिष्यते | Talat नलोपवचनम्‌ ॥ २॥

यदि पूर्वान्तः क्रियते नलोपो वक्तव्यः | चार्मिकायणिः बार्भिकायणिः | नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य [८. २.७] हति नलोपो न mmf | परादौ पुनः सति नलोपः प्रातिपदिकान्तस्येति नलोपः सिध्यति || अस्तु me परादिरेव | ननु चोक्तं कटे कृते ऽनादित्वादादेरो न प्रामरोतीति |

# ७,१९, २. fT ७,१, २४. { ६.४. ९४६.

२६४ ॥ व्याकरणमहभिष्यय || [wo ४.९. ४.

fac त्वादिष्टस्य कु डुचनात्‌ il ३ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | Rete वक्तव्यम्‌ || Tae वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | चेन संनियोगः करिष्यते | कुट | किं च | यञ्ान्यत्पमोति | किं arena | आदेशाः | सिध्यति | सृतं afe भिद्यते | यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं पूर्वान्ते नठोपवचनमिति | नैष दोषः | क्रियत एतल्यास एत्र चर्मि- वर्भिणोर्मरोपञचेति* ॥ कारिन्य इजोऽगोनात्फिञ्विम्रतिषेधेन ॥ ४ | कारिभ्य इञ्मवतीत्येतस्मादगोत्राक्फिञ्मवति विप्रतिषेषेन† | कारिभ्य इञ्भव-

तीत्यस्यावकाश्चः | आयस्कारिः seat: | फिञोऽत्रकादाः | तापसायनिः सांमितिकायनिः | इहोभयं प्रामोति | नापितायनिः | फिञ्मवति . विप्रतिषेधेन ||

मनोजी तावभ्यती TH ॥ 9 ।१।१६१ ॥

अपत्ये कुत्सिते ae मनोरौत्सर्गिकः; स्मृतः | नकारस्य च मुधेन्यस्तेन सिध्यति माणवः || यदि gers: क्रियते मानुषाः बहुषु लोपः प्रामोति$ | मानुषाणां संघः संघा रक्षणेष्व्रञ्यमिजामण्‌ [४.३.९२७] इत्यण्मामोति | भस्तु तर्हि परादिः || यदि परादिर्मानुषी अञन्तादितीकारो न प्रामोति | अस्तु तर्हि gaa एव | कथं मानुषाः मानुषाणां संघ इति | उभयत्र लौकिकस्य गोलस्य हणं न तैतक्ठौकिकं गोलम्‌ || इह ale मानुष्यकामिति** हलस्तद्धितस्येति कोपः ्राभोति†1† | परादावप्येष दोषः | यद्धि तद्धलस्तद्धितस्येति हल्परहणं न तदङ्गवि- रोषणं दाक्ष्यं विज्ञातुम्‌ | इह हि दोषः स्यात्‌ | वृकाट्टेण्यण्‌ [५.३.११५] aT

~ t+

णीति | तस्मादुभाभ्यामेव वक्तव्यं प्रकृत्याके राजन्यमनुष्ययुवान इति ++

stat ¶लप्रभृति गोत्रम्‌ ॥ ४ । ९. । १६२ ॥

hampers यस्यापस्यं तस्य पौत्रप्रभृतिसंज्ञाकरणम्‌ | ¶॥ वौत्रपरभतेर्गोत् संज्ञायां यस्यापत्यविवक्षा तस्य पौतप्रमूतेरगोलसंज्ञा भवतीति

#* AAC T. T ४.९. १५३ ; ९५७. { ५.१. ८३. § २.४. ६४. ¶ ४.६. ७. FH ४.२. ३९. 11 ३.४. ५५०; १५१. TT ६.४. १५२१.

TORU UL] ॥ व्याकरणगहामाष्यम्‌ ॥ ` २६५

वक्तव्यम्‌ | गर्गोऽपि हि कंचित्मति पौत्रः Heats तत्र मा भूदिति || vale वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | समथौनां प्रथमाद्वा [४.९.८२] इति वतैते | समानां प्रथमस्य यदपत्यं Ramya विज्ञायते || जीवदरयं च कुत्सितम्‌ Il 2 ॥

जीवद्रंरयं च कुस्सितं Toda भवतीति वक्तव्यम्‌ | गाग्यैस्त्वमसिः जाल्म | चात्स्यस्त्वमसि जाल्म || का wate कुत्सा | पितृतो लोके व्यपदेशवतास्वतन्त्रेण भवितन्यम्‌ | य इदानीं पितृमान्स्वतन्त्रो भवति स उच्यते गाग्यस्त्वमसि जाल्म न त्वं पितृतो व्यपदेरामदेसि ||

जीवति तु वश्ये युवा ॥ PIL । १६३ tt

जीवति तु वंरये युवेति पौलपभृत्ययेक्षं व । ९ ॥ जीवति तु tea gale पैलप्रभूव्यपेक्षं चेति वक्तभ्यम्‌ || Tale वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | Tampa” वतेते | एवं तद्यन्वाचषटे पैत्रमभूतीति aia इति | किमेतस्यान्वाख्याने प्रयोजनम्‌ | तच्च दैवदस्यर्थम्‌ | २॥ ` देवदत्तस्यापस्वं दैवदत्तिरिपि | अनन्तर यदपत्यं तस्य युवसंज्ञ मा भूदिति || देवद तस्य Te पौत्रे Area परामेति | एतदपि पीलत्रभूति भवति || न पौत्रप्रमृती- स्यनेनापत्यमभिसंबध्यते Rana यदपत्यमिति | किं ताह | वेदयोऽभिसंबध्यते वौ तप्रमृतिवंश्ये जीवति यदपत्यमिति || एवमपि देवद स्स्य दौ पुत्रो तयोः कनी- यसि युवसंज्ञा प्राति wait च ज्यायसि [४.१.९६४] इति || एवं vere स्यमेवाभिसंबध्यते न तु पैल्तपरमृतिसमानाधिकरणमपत्यम्‌ | tt विज्ञायते पौतरपरमू- ति यदपत्यमिति | कथं ate | पौलतप्मृतेथेदपत्यमिति || वृद्धस्य च पूजायाम्‌ ॥ ३ ॥ वृद्धस्य च पूजायां युवसंज्ञा वक्तव्या | तत्रभवन्तो गाग्योयणाः | तत्रभवन्तो वारप्यायनाः || का पुनरिह पुजा | युवत्वं लोक Feat पजेद्युपचयते | तत्रम - वन्तो युषत्वेनोपचयमणाः प्रीता भवन्ति ||

* ४.९. WR

ie ---- ~ --- - -~ or tes etm re न

34 Men

२६६ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ४.९. ४,

आपत्यो वा गोत्रम्‌ ॥ ४ ॥ भयवापल्यो गोत्रसंज्ञो भवतीति वक्तव्यम्‌ || परमप्ररृतेश्चपत्यः | ९ II पर मप्रकृतेश्चापत्यो भवतीति वक्तव्यम्‌ || आपत्याज्जीवद्ररयास्स्वार्थे द्वितीयो garde: ॥ & I

भापस्याज्जनीवद्ंरयास्स्वार्थ द्वितीयः भरत्ययो वक्तव्यो युवसंज्ञ भवतीति वक्तव्यम्‌ ||

स चाखियाम्‌ | ७ I!

स घालियां भवतीति वक्तव्यम्‌ * ||

एकोगोच्रयहणानर्थक्यं च Il ८ ॥ एवं च कृत्यैकोगोत्रमहणमनथकं भवति! ॥

बहुवचनलोपिषु व सिद्धम्‌ ॥ ९ I बहूवचनलोपिषु च सिद्धं भवति | तत्र विदानामपत्यं माणवकं इति Pere विदद्यब्दाद्योकयोरुत्पत्तिर्मविष्यति | 8a: वेदौ | वैदस्यापस्य॑ बहवो माण- बका इति विगृह्य विददाब्दाद्रडृषु त्पत्तिभेविष्यति | विदा इति ||

वान्धसिमिन्सपिण्डे स्थविरतरे जीवति ॥ 9 । १।१६९५ ॥

अन्यग्रहणं किमथेम्‌ | भ्नातरीति‡ वतेते सपिण्डमान्रे यथा स्यात्‌ || अथ स्थविरतरम्हणं किमथेम्‌ | उभयतो fae यथा स्यास्स्यानतो वयस्तथच || अथ जीवतीति$ वर्तमाने पुनर्जीवतिग्रहणं Garry | जीवतो जीवति यथा “स्यान्मृते मा भूत्‌ | मते हि गार्ग्यो मृत इत्येव भवितव्यम्‌ ||

अथ गोत्रयुनोः समावेदो भवत्युताहो न | किं च प्रामोति | वादं प्रामोतिन ्यमेकसंज्ञापिकारः | कि चातः |

# ४.६, ९४. + ४.९. ९३. Tov. ९६४. § ४.१९. ९६३.

पा० ४.९, १९६५.] ॥ वयाकरणप्रहाभाष्यय्‌ ॥ RRS

गोत्रयनोः TATA को दोषसतत्कृतं भवेत्‌ | गोत्रयुनोः समावेद्ो को दोषः | तत्कृतं प्रामोति | Tarra विधयो युन्यपि प्रामुवन्ति | यास्कायनयः लाद्यायनयः* | यस्कादिभ्यो Te [२.४.६द] हति लुक्प्रामोति || यस्कारिषु न दोऽस्ि न युनीत्यनुवर्त॑नात्‌ ॥ यस्कादिषु न दोषः | किं करणम्‌ | न युनीत्यनुवतेनात्‌ | न युनीति तत्रानुबतेते | क्त प्रकृतम्‌ | न तील्वरिभ्यः [६१] इति | दोषोऽत्रिविदपव्चाला न यूनीत्ययुवतैनात्‌। यदि न युनीत्यनुवतैते अत्रयः विदाः waren माणवका इति† न सिध्यति | त्ष दोषः | संबन्धमनुवर्विष्यते | न तौल्वकिभ्यः | तद्राजस्य बहंषु तेनैवाजियां लुग्भवति तौल्वलिभ्यो यूनि न | यस्कादिभ्यो गेत लुग्भवति युनि न | तील्वरिभ्य हति निवृत्तम्‌ | यञञोश्च अक्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगोतमाद्धिरोभ्यश्च टुग्भवति | यूनि नेत्यपि निवृत्तम्‌ || ve तर्शि काण्व्यायनस्य sora: काण्व्यायनीयाः{ कण्वादिभ्यो मोत ४.२.९११ | इत्यण्परामोति | कण्वादिषु न दोषोऽस्ति न TA ततः परम ॥ कण्वादिषु रोषो नास्ति | किं कारणम्‌ | न युन्यस्ि ततः परम्‌ | कण्वादिभ्यो यो विहितस्तदन्तातातिपदिकादिस्युच्यते यश्चात्र कण्वादिभ्यो विहितो न॒तदन्तं miter यदन्तं च प्रातिपदिकं नासी कण्वादिभ्यः || इह ॒ते्यौपगवस्यापत्यमौपगविरित्येको गोत्रे [४.९.९३] हइत्येतस्माश्चियमालय- erat न प्रामरोति 9 | एको गोत्रे प्रतिपदं -्रतिपदमन्र प्रत्यया विधीयन्ते गेोत्रादयून्यजियाम्‌ [९४] इति | तदन्तात्तदयेनेकः प्रत्ययः प्रामोति¶ | गोत्राद्युनि चं TAL, | गोब्राद्युन्यियामिति तत्स्मरेत्‌ | किम्‌ | एकं इत्येव ||

* ४.९. ९९२ ; ९५६. 1 ४.९. ९२२. ; ९०४ ; ९६८ HAG, २.४.५८ ;- ६४); ५९. T ४.९. ९०५ ; ९०९; ४.२. ALY. § ४.९, ८दे; ९५. YJ ४.९. ९०९,

ate ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय ॥ [ म०४.९. ४,

गोत्रे तद्यलुगुक्तः* सख युन्यपि प्रामोति | अस्तु | पुनयूनि लुग्भविष्यति | वेवं हाक्यम्‌ | weasels: स्यात्‌ । शालङकेवुनम्ान्नाः शालङ्कः‡ | tee वे- ठीयाः§ | फकककिओरन्यतरस्याम्‌ | ४.९.९९ | इत्यन्यतरस्थां श्रवणं प्रसज्येत | तस्माद्युवसंज्ञायां गोत्रसंज्ञायाः प्रतिषेधो वक्तव्यः || न वक्तव्यः| तुर्नियामकः | तुः Graal स नियामको भविष्यति | जीवति तु व॑दये ऽपत्यं युवसंज्ञमेव भवतीति ॥ यरि afe युषसंज्ञायां गोत्रसंज्ञा न भवति य हृष्यन्ते युनि गोत्राश्रया बिधयस्ते न सिध्यन्ति | गाग्यौयणानां समूहो गाग्यौयणकम्‌ | गाग्यौयणानां Rrra गकम्‌ | गाग्यौयणो भक्तिरस्य गाग्योयणकः** | Tarra za प्राति | एवं तर्द | UAA ATLAS ज्ञापकं Tifa परम्‌ । यदयं बुञ्विधौ†† राजन्यमनुष्ययोभरैहणं; ‡ करोति तज्ज्ञापयत्याचार्यो aft परं गोत्रमहणमिति | युवा च लोके गोत्रमिस्युपचयेते | किंगोत्रोऽसि माणवक | गाग्योयणः | किगोत्रोऽसि माणवक | वात्स्यायनः || यथेतज्ज्ञाप्यत ओौपगवेयून- Brat ओपगवीयाः इञ गोत्र इत्यग्प्रामोति$$ | सामृहिकेषु ज्ञापकम्‌ | यदि सामुहिकेषु mm गाग्योयणानां किंचिद्ाग्योयणकम्‌ गाग्योयणो भक्तिरस्य गाग्यौयगकः गोत्राभ्रयो Tey प्रामोति | वुञ्विध ज्ञापकम्‌ | वुभ्विधावेतज्ज्ञापकम्‌ | यदि gear ah शालङ्केथूनम्डन्नाः शालङ्काः इञो गोत्र इत्यण्न प्राभोति | अस्तु Ta | कथमौ पगवेयनःछान्ता ओपगवीयाः | इञो गोत्र हत्यण्भामोति | ae दोषः | गोत्रेणात्रेयं विशेषयिष्यामः | गोत्रे य इञ्विहित इति II

जनपददाब्द स्कषत्रियादञ्‌ ॥ 9 । ९. । १६८ ॥

्षत्रियदिकराजात्सषपतिषेधार्थम्‌ ॥ ९ ॥

त्रि यादेकराजादिति वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | संघप्रतिषेधार्थम्‌ | संधान्मा भूत्‌ | पत्चालानामपत्यम्‌ विदेहानामपस्यमिति || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | न ह्यन्तरेण बहुषु लुकं 44 पञ्चाला हत्येतद्भवति | यस्तस्मदुत्पश्ते युवप्रस्ययः स स्यात्‌ | युवप्रस्ययशे्तस्य लुक्तरिमिथालुग्भविष्यति***।| इदं तर क्षौद्रकाणामपत्यम्‌

# ४.९. ८९. क ४.९.९०. {४.१.९६ ; ९०२९. ; २.४. ५९; ४.२. ९९२. $ ४.९.९६८; ९५६; २.४. ५२; ४.२.९९४. १ ५,९.९६२. +न" ४.२. ३९; ४.६. ९२६; ९०. 11 ४.२.३९. FT ४.१.९१०; ९६९. 6S ४.२.९९२. ¶ृषु १.९. ९७४ २.४.९२, WOH २,४. ५८; ४.१, ८९.

पा० ४.९. ९६८-९७०.] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ २६९

मालवानामपत्यमिति | अत्रापि क्षौद्रक्यः .मालब्य इति* जतत्तेषां दासे वा भवति what वा | किं तर्हि | तेषामेव afta | यावता तेषामेव कररिमधिद्यस्त- स्मादुत्पद्यते युवप्रत्ययः स स्यात्‌ | युवप्रत्ययश्चेचस्य लुक्तस्मिधालुगमविष्यति ||

अथ क्षत्रियम्रहणं किमथेम्‌ | हह मा भूत्‌ | विदेहो नाम ब्राह्मणस्तस्यापरत्यं वैदेहिः1 |

क्षत्रियग्रहणानर्थक्ये चोक्तम्‌ || २॥

किमुक्तम्‌ | एकं॑तावदुक्तं॑बाद्वादिप्रभृतिषु येषां ददीनं गोत्रभावे लौकिके

ततोऽन्यत्र तेषां प्रतिषेध इति‡ | अपरमुक्तमनभिधानादितिऽ || केत्रियसमानराब्दाञ्जनपदात्तस्य राजन्यपत्यवत्‌ ॥ २ Ml

क्षज्रियस्तमानाष्दाज्जनपरात्तस्य राजन्यपत्यवतसत्यया भवन्तीति वक्तव्यम्‌ | पञ्चालानां राजा पाञ्चालः ||

पृरोरण्वक्तव्यः | Prez: ||

पाण्डोर्येण्वक्तव्यः | पाण्यः ||

द्यव्मगधककिङ्कसूरमसादण्‌ ॥ ४ । १. । १.७०॥

अणो ज्यङ्ण्येओ विप्रतिषेधेन ।॥ ९ Il अणो अयङ्‌ ण्य इञिव्येते4 भवन्ति विप्रतिषेभेन | अणोऽवकाडाः | arg: वाङ्गः | ञ्यजोऽवकाशः | आम्बछ्यः arate: | इहोभयं प्राति | दाव्यैः | ण्यस्यावकाश्चः | निचक त्रैचक्यः | अणः स एव | इहोभयं प्रामोति | नीप B- प्यः || इयोऽवकादाः | आजमीडिः आजक्रन्दिः | अणः स एव | genrt arate | बुध बौधिः || अयङ्ण्येओ भवन्ति विप्रतिषेधेन |

ञ्यङः कुरुनादिभ्यो ण्यः ॥ 2 It

re a se cr ¶ ४.९. ६७९-६७६, F ४.९, ९७९१ ; LOR,

२७९ ॥ व्याकर्णमहाभाष्यम्‌ ॥ ` -[म० ४,९१९.४.

कम्बोजालुक्‌ ॥ ¢ । १. । १.७५ ॥

कम्बोजादिभ्यो saat षोडाद्यर्थम्‌ ॥ ९॥

कम्बोजारिभ्यो 'लुग्बक्तश्यः | किं प्रयोजनम्‌ | चोडाद्थेम्‌ | चोडः कडेरः केरलः ||

अतश्च U 9 । १ । १.५७ Il

इह कस्मान्न भवति | seas सोवीयौ | अत ह्युच्यते न WH" ऽकारः | तदन्तविधिना प्रामोति || अत उत्तरं पठति |

अत इति तदन्ताग्रहणमवन्त्यादिभ्यो ङुग्वचनात्‌ ॥ ९ Il

अत इति तदन्तस्याम्रहणम्‌ | किं कारणम्‌ | अवन्त्यादिभ्यो ठुगचनात्‌ | यदयमवन्त्यादिभ्यो लुकं शास्ति; तञ्ज्ञापयत्याचार्यो नात्र तदन्तविधिभेवतीति ||

पश्चोदिभ्यो लुग्वक्तव्यः | TY: रक्षाः seas |

यौधेयदिरतिषेधो ज्ञापकः पर््धदिलुकः ॥ 2 ॥

यदयं न प्राच्यभगौदियौधेयादिभ्यः [४.१. ९७८ | इति प्रतिषेधं शास्ति तज्जा- पयत्याचार्यो भवति पश्वौदिभ्यो लगिति¶ |

इति श्रीभगवत्पतञ्जलिविर विते व्याकरणमहाभाष्ये चतुथेस्याध्यायस्य प्रथमे पादे चतुथैमाह्विकम्‌ || wer समाप्तः ॥

| # ४.९, ९७१. T ९.९. ७२. ४.९. ९७६. ` § Vy, ९७० ; (६८) ; VOSS ५.६. ९९७ ; ४.९, Voom, (४.९. ६६ ; ६३). q ४.९. १२९ ५०. ९९.७ 5 ४,९ 88, ९

तेन रक्तं रागत्‌॥।२।१॥

रागादिति किमथम्‌ | देवदत्तेन रक्तं वलम्‌ | रक्तादीनामयीभिधने प्रत्ययविधानादुपाध्यानर्थक्यम्‌ ॥ ९॥ `

रक्तादीनामथोभिधाने प्रत्वयावि धानादुपापिपहणमनर्थकम्‌ | न द्यरागादुत्पद्यमानेन प्रत्ययेनायेस्याभिधानं स्यात्‌ | अनभिधानात्तत . TATA भविष्यति ||

लक्षारोचनाडक्‌ ॥ ७ ।२।२ ॥

ठक्भकरणे राककर्दमाभ्यासुपसंख्यानम्‌ |! ९ UI

ठक्प्रकरणे शकठकरदैमाभ्यमुपसंख्यानं REA | शाकलिकम्‌ कदेमिकम्‌ ॥

- नील्या src ll २॥ नील्या अन्वक्तव्यः | नील्या रक्तं नीलम्‌ ||

पीतात्कन्‌ | ३ I धीतास्कन्वक्त्यः | पीतेन रक्तं पीतकम्‌ || पीतकदाब्दो वा प्रकृत्यन्तरं तस्मा- ह्ुग्वक्तव्यः || | हरिद्रामहारजनाभ्यामञ्‌ ॥ YI हरि व्रामहारजनाभ्यामञ्वक्तव्यः | शारिद्रम्‌ माह(रजनम्‌ || रागादिव्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति हारिद्रौ कुक्कुटस्य पादौ काषायौ गरदैभस्य छणाविति | उपमानास्सिद्धम्‌ | हारिद्राविव हारिद्रौ काषायाविव काषायौ |

नक्षत्रेण युक्तः कारः ॥ ७।२।३. ॥ अयुक्तोऽयं निर्देशः | योगो हि नाम्न भवति ययोः संनिकर्षविप्रकषी स्तो नच

९७२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ४,२.१९, aroma: संनिकर्षविप्रकर्मौ स्तो नित्ये हि arene | कथं तर्द निर्देशः कतैव्यः | नक्षत्रेण चन्द्रमसो योगात्तद्युक्तत्कले प्रत्ययविधानम्‌ ॥ ९ II नक्षत्रेण चन्द्रमसो योगा्तद्युक्तात्काके प्रत्ययो भवतीति THT | पुष्येण युक्तः पुष्ययुक्तः | पुष्ययुक्तथन्द्रमाः | भस्मिन्काठे पौषमहः पौषी रातिः II तत्रोत्तरपदलोपः ॥ 2 ॥ तत्रैवं सत्युत्तरपदलोपो वक्तश्यः | पुष्ययुक्त शब्दादि प्रत्ययो विधीयते || , लिङ्गवचनानुपपत्ति् ॥ ३ ॥ लिङ्गवचनयोधानुपपत्तिः | चन्द्रमसो यलि ङ्गे वचनं च तद्युक्त वद्धविन प्रामोति* || कालयोगास्सिदधम्‌ il ४ Il अस्तु नक्षत्रेण युक्तः काल इत्येव || ननु चोक्तमयुक्तोभ्यं Matar योगो हि नाम भवति ययोः संनिकषविप्रकर्षौ स्तो न च कालनन्षत्रयोः संनिकषंविप्रकपौ स्तो नित्ये हि atarax इति | तेष रोषः | पृष्यसमीपगते चन्द्रमसि पुष्यशब्दो वतेते तेन तत्संज्ञकेन कालो विशेष्यते || तथा च सप्रस्ययः ॥ ¢

एवं च कृत्वा लोके संप्रत्ययो भवति | पुष्वसमीपगते चन्द्रमसि वक्तारो भवन्ति पुष्येणा्च मघाभिरघ्येति ॥

saat ॥ 9 । २ । 9 ॥

इह कस्माच्च भवति | पौषी रात्रिः | पौषमहः | भविदरोष इत्युच्यते वि रोषशात्र गम्यते | रात्रिरिव्युक्तेऽन॑ति गम्यते | अहरिप्युक्ते रात्रर्नेति गस्यते || इहापि तर्हि न प्रामोति | ater पुष्य हति | अत्रापि हि AT गम्यते | ee नद्यो न च इति || यद्यप्यत्र At गय्यते SAINT गम्यते | TAA न ज्ञायते रात्री वा दिवा वेति | यतोऽविरोषस्तदा्रयो ठुम्भविष्यति || इहापि तर्हि यद्यपि Aa गम्यते ऽविशेषोऽपि तु गम्यते | TTR न श्षायते कदेति | यतोऽविशोषस्त-

% ४.२. ४; ६.३. ५१.

पा० ४, २, ४-०.] ॥ व्याकरणमहाभाष्य |! २.७३

दाभ्रयो ठुष्मामोति || एवं तर नक्षत्रेण युक्तः कालः [२] इत्यनुवतैते | न्त्रेण युक्तस्य कालस्याधिोषे | कः पुमः कालो नक्षत्रेण युज्यते | अहोरात्रः ||

संज्ञायां श्रवणाश्चलाभ्याम्‌ ॥ 9 । २ ।५॥

हह कस्मान्न युक्तवद्भावो" भवति | श्रवणा रात्रिः | निपातनादेवस्सिंडम्‌ | किं निपातनम्‌ | विभाषा ाल्गुनीभ्रवणाकाततिकीचैत्रीभ्यः [४.२.२३] इति Il

दृष्ठं साम ॥ 9७ । २।.७॥

ae साम RASH ॥ ९ Il re Maa कलेटेग्वन्तव्यः | कठिना ce साम कालेयं साम गीयते ||

अपर आह | सर्वत्ाप्निकृरिभ्यां ep | सवै तराभ्निककिभ्यां दग्वक्तव्यः | अभ्निना दृष्टं arava | अश्र भवमाभेयम्‌ | अमेरागतमाभेयम्‌ | अभेः स्वमाननेयम्‌ | अभिर्दैवतास्याभेयः | कलिना दृष्टं साम काकेयम्‌ | ककठेरागतं कालेयम्‌ | wet भवं कालेयम्‌ | कलेः स्वं काठेयम्‌ | करिदेवतास्य कालेयथवः || वृष्टे सामनि sia चाप्यण्डि्दिवा विधीयते | ae arena जति चाप्याण्डिद्धिवौ वक्तव्यः† | उशनसा Te साम ओौदहानसम्‌ ओहनम्‌ | दातभिषनि जातः‡ शाताभिषजः शातभिषः ॥ | तीयादीकक्‌ तीयादीकग्बक्तव्यः | tata: तार्वीयीकः || न विलीय विद्याया न भवतीति वक्तथ्यम्‌ | दहितीवा विद्या तृतीया विदयव्येव || गोत्रादङ्वदिष्यते ॥ ओपगबकम्‌ऽ || दृष्टे सामनि जति चाप्यण्डििवा विधीयते | तीयादीकनत्र विद्याया गोजादङ्वरिष्यते ॥

क ९.६.५९. † ५.४, १५४३, ‡ ४.९. ८३; ४.३. २५; १९ ; ९६, § ४.३, ९२७} ARE, 35 भगा

२.०४ ॥ व्याकरणप्रहाभाच्यम्‌ ॥ [म० ४,२.२९.

वामदेवाडब्यदड्यो ॥ ४।२ । ९. ॥

किमर्थो ङकारः | डितीति* art यथा स्यात्‌ | वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | यस्येति† लोपेनाप्येतत्सि्धम्‌ | एव॑ तार्हि सिद्धे सति Tara डितौ करोति वज्ज्ाप- यत्याचार्यो भवत एते परिभाषे अननुबन्धकग्रहणे न सानुबन्धकस्य तदनुबन्धकम्रहणे नातदनुबन्धकस्य Tena । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ । अवामदेव्यमित्ये- तत्सिद्धं भवतिः || सिद्धे यस्येति लोपेन किमथे ययतौ डितौ | महणं MAUS मृद्वामदेव्यस्य नञ्स्वरे ॥

~

परिवृतो रथः ॥ ४।२।१.०॥

परिवृतो रय इति तदेकान्तेग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ परिवृतो रथ इत्यत्र तदेकान्तमहणे कतैव्यम्‌ | येन परिवृतो रथो रथैकान्त- ‘Wer भवतीति वक्तव्यम्‌ ee मा भूत्‌ । पुत्रैः परिवृतो रथः | ora: परिवृतो TT इति || wale वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कस्माच भवति ge: परिवृतौ रथः wre: परिवृतो रथ इति | अनमिधानात्‌ ॥

पाण्डुकम्नरादिनिः ॥ 9४। २९ । १९. ॥

अर्य योगः शक्योऽवक्तुम्‌ | कथं पाण्डुकम्बली पाण्डुकम्बलिनौ पाण्डुकम्ब- लिन इति | इनित्रैतन्मत्वर्थयेन सिडधम्‌¶ | पाण्डुकम्बलोऽस्यास्तीति पाण्डुकम्बली. ||

कौमारापुवैवचने ॥ ७ ।२।१३. ॥

कौौमारापूवैवन इत्युभयतः लिया अपूर्वत्वे ।। ९॥ कौमारापूवैवचन इत्यत्ोभयतः जिया अपवैस्व इति वक्तव्यम्‌ | अपूर्वपतिं कुमारीमुपपन्नः कौमारो भतो | कुमायैप्वैपतिः पतिमुपपत्ता कौमारी मायो Il

# ६.४. ९४६. † ६.४. ९४८. ‡ ६.२. २. § ६.२. ९५६. J ५.२. ९९५.

qo ४, २. &-%, | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ It २७५

कोमारापूवंवचने कुमाय भण्विधीयते | अपूर्वत्वं यदा तस्याः Hara भवतीति वा ॥

थवा कुमायौ भवः कौमारः* || यथेव कौमारी भार्येति न सिध्यति |

पुंयोगास्स्म्यमिधानम्‌ ॥ २ ॥ पुंयोगास्स्टयभिधानं भविष्यति | कौमारस्य मायौ कौमारीति II

सास्मिन्पीणमासीति ॥ । २। २९ ॥

खास्मिन्पीणमासीति dare tl ९ tt सास्मिन्पौणेमासीत्यत्र संज्ञाग्रहणं कतैष्यम्‌ | | असंज्ञायां गरीयानुपसंयोगः ॥ २॥ अक्रियमाणे हि संज्ञामहणे गरीयानुपसंयोगः कतेव्यः स्यात्‌ | मासा भेमास- योरिति वक्तव्य स्यात्‌ | इह मा भूत्‌ । पौषी पौणेमास्प्स्मिन्पञ्चदरारातरे दशरात्र

कस्येत्‌ ॥ ५।२।२५ ॥

यस्येति रोपः‡ कस्मान्न भवति | इकारोच्ारणसामथ्योत्‌ It

अथ यत्कायं हविः कथं तस्य ate: कतैव्यः | यरि तावक्किमः कादेदाः कस्मा sages भवितव्यम्‌ | भथ न किमः कायानुबरडीति भवितव्यम्‌ || यदपि किमोऽयापि न किम उभयथा कस्मा अनुब्रहीति भवितव्यम्‌ | स्वस्य हि खर्वनामसंश्ञा क्रियते$ स्वथ प्रजापतिः प्रजापति कः ||

अपर शाह | यद्येव किमोऽथापि न किम उभयथा कायानुब्रूहीति भवितव्यम्‌ | संज्ोपसजेनयोर्िं सवैनामसंत्ता प्रतिषिध्यते संज्ञा चेषा तत्रभवतः||

9 ४.३.५३. † ४.९.४८. { ६.५.९४८. Farr ar eet

१७६ ॥ व्याकरभयमहामीष्यय्‌ ॥ [म० ४.२. ९.

अपोनप्त्रपांनप्भ्यां षः ॥ 9।२।२.७॥ भथ यदपोनप्त्रियमपांनकत्रियं दविः कथं तस्य Pte: wat: | अपोनपाते

अनुब्रूहि | अपांनपाते <नुब्रूहि || अपोनप्तरपांनप्रभावः कस्माच्च भवति | प्रत्ययसंनि- योगेन ककारान्तत्वमुख्यते तेनासति प्रत्यये न भवितव्यम्‌ ||

छच।॥४।९।२८॥

छप्रकरणे पैङ्गाक्षीपुलादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ छप्रकरणे वेद्धाक्षपुतरादिभ्य उपसंख्यानं करतैव्यम्‌ | वैदङ्गाक्षीपुत्रीयम्‌ ताणेविन्द- वीयम्‌ || | शातर्द्राद्ध च | 2 Il ELEC ELL वक्तव्यः | छथ वक्तव्यः | दातरुद्धियम्‌ शतङद्रीयम्‌ ॥

MOA भववत्‌ ॥ ४।२।२४ ॥ कथमिदं विज्ञायते | भवे ये प्रत्यया विहितास्ते भवन्ति कालेभ्यः सास्य देवते- eaferaay इति | आहोास्वित्काकेभ्यो भवे ये प्रत्यया विहितास्ते* भवन्ति सास्य देवतेत्यस्मित्रथं इति | कथात्र AAs: | काकेभ्यो भवे प्रत्ययमात्रपसङ्कः |} ९ II

यदि विज्ञायते भवै ये प्रत्यया fears भवन्ति कारेभ्यः सास्य रेवतेत्यस्मिच्रथं इति प्रत्ययमान्रं प्राभोति || यः काठेभ्यो भवे तस्य विधाने प्रातिपदिकमावचास्परसङ्गः ॥ २ ॥ अथ विज्ञायते कालेभ्यो भवे ये प्रत्यया विदितास्ते भवन्ति सास्य देवतेत्यस्मि- षये इति प्रातिपदिकमात्रात्याप्ुवन्ति ॥ सिद्ध तभयनिदरात्‌ ॥ ३ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | उभयनिरदेशात्‌ | उभयनिर्देहाः कतैव्यः | काकेभ्यो

ॐ ४.३. ९९,

पा० ४, ९. २७-३६. ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ ys

भववसत्कालेभ्य इति ll स तद्युभयनिर्देदाः weer: | म॒कतैव्वः | भवषवदिति वतिना निर्देशोऽवम्‌ | यदिच याभ्यः प्रकृतिभ्यो येन AAT भे प्रत्यया विहितास्ताभ्यः भ्रकृतिभ्यस्तेन विशेषणेन सास्य देवतेस्यस्मिनच्नर्थे भवन्ति ततो ऽमी भववत्कृताः स्युः | अथ हि प्रकृतिमात्राह्वा स्युः प्रत्ययमात्रं वा स्यान्नामी भवव. CHAT: स्युः ॥ |

महाराजपर्रपदाइम्‌ ॥ 9 । २। २५ ॥

उञ्पकरणे तदस्मिन्वतंत इति नवयज्ञादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ Il

ठञ्प्रकरणे तदस्मिन्वरतेत इति नववज्ञादिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | नवयज्ञो aad Serrated नावयज्ञिकः | पाकयज्ञिकः ||

पूणमाखदण्‌ ॥ २ ॥ प्णमासादण्वक्तव्यः | पूणंमासो वतेते Strate वौणेमासी तिथिः II

पितृन्यमातुमातामहपितामहाः ॥ 9 । २ । ३६ it

पितुष्यमातुलेति किँ निपात्यते | पितृमातृभ्यां भातरि व्यडूलचौ | ९ ॥ पितृमातृभ्यां भ्रातरि व्यद्ुलची प्रत्ययौ निपाव्येते | पितुभौता पितृष्यः | मातु-

श्रौता मातुलः || मातामहपितामदेति किं निपात्यते | ^ मातृपितृभ्यां पितरि डामहच्‌ Il 2 Il

मातृपितृभ्यां पितरि डामहच्यत्यथो निपात्यते | मातुः पिता मातामहः | पितुः पिता पितामहः ॥

मातरि fre ll & Il freq वच्तष्यः* | भावामही (rarer ||

¥ ४.९. ४९,

२७८ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ४.२. ९

महो वा छन्दस्यानङोऽवग्रहदरौनात्‌ ॥ ४ ॥ महो वा पुनरेष भविष्यति च्छन्दस्यानञोऽवयहददौनात्‌ | हन्दस्यानडो* same बृदयते | पितामह इति Il agra सोढद्समरीसवः ॥ ५ ॥ अवेदुग्धे सोढदुसमरीसच इत्येते प्रत्यया वक्तव्याः | अविसोढम्‌ अविदूसम्‌ भविमरीसम्‌ |l तिलान्निष्फलाथिच्पेजौ ॥ ६ Il fanaa वक्तव्यौ | तिलवपिश्चः तिलपेजः ॥ पिच्ग्छन्दसि few ॥ ७ Il पिच्ज्छन्दसि feat वक्तव्यः | fers दण्डानतम्‌ |!

भिक्षादिभ्योऽण्‌ ॥ 9 । २।३.८ ॥

गोतरो्षोष्रीरभराजराजन्यराजपुतवत्मनुष्याजादू न्‌ ॥ ४ । ९।२.९॥

ques वक्तव्यम्‌ | वृद्धानां समूहो वाडंकम्‌ ॥ अजो वुञ्यु्वेविप्रतिषिद्धम्‌ ॥ ९ ॥ अञो वुञ्भवति पूरवीविप्रतिषेधेन | अओऽवकाशः | कपोत कापोतम्‌ | gett

+ ९.९. ५६; ८.२. ७, T ६.४. ९४३. ४.२. ४४. § ६.४. १५०,

पा० ४, २, ३८-४२.] ॥ व्याकरणमरहामाष्यय ॥ ` २७९

vary: | waar ग्डौचुकायनकम्‌ म्ौचुकायनकम्‌ | इहोभयं प्रामोति | ओपगवकम्‌ कापटवकम्‌ | वुञ्भवति पूर्वविप्रतिषेधेन || स तर्हि पुवैविप्रतिषेषो ray: | न वक्तव्यः | वद्यस्येतस्पर्वोऽपि वुञ्परमञयं बाधत इति* || भथवेष्ट- वाची परद्याब्दः | विप्रतिषेधे पर यदिष्टं तद्वतीति ॥ ae विप्रतिषेधात्‌ | 2 ॥ ay भवति विप्रतिषेधेन | उकोऽवकादाः | सक्त साक्तकम्‌†। अयः स एव | इदोभयं प्रामोति | भापुपिकम्‌ शष्कुकिकम्‌ मौदकिकम्‌ | उग्भवति विप्रतिषेधेन ||

केदाराद्यञ्च ॥ PLR Lol गणिकायाशेति वक्तव्यम्‌ | गणिकानां समूहो गाणिक्यम्‌ ||

ब्राह्मणमाणववाडवादयन्‌ WPI Lee ॥

किमर्थं ब्राह्मणादिभ्यो यन्विधीयते न यञ्परकृतः ‡ सोऽ्नुवर्तिष्यते | न शसि विदोषो ब्राह्मणादिभ्यो थनो वा यञ वा | तदेव रूपं स एव स्वरः$ || एवं तरि fax सति यद्भाह्यणादिभ्यो यनं श्चास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्येभ्योऽप्ययं भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | यन्प्रकरणे पृष्ठादुपसंख्यानमिति चोदयिष्यति तन्न कतैभ्यं भवति ॥ यन्प्रकरणे पृष्टादुपसंख्यानंम्‌ || ९ tl यन्पकरणे पृष्ठादुपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ | पृष्ठानां समूहः पयः Tee: II

Waar PAs ॥ FIR IBA

गजसहायाभ्यां चेति वच्तव्यम्‌ | गजता TETTAT || अह्नः खः ॥ ९ ॥ ME: खो वक्तव्यः | अह्नं समृहो दीनः ॥

¥ ४.२, ४५१. † ४.२. ४७, { ४.२. ४०, § ६.९. ९९७. १ ४.२. ४२४,

yo ॥ व्याकरनयदायाष्यय्‌ ॥ [ म० ४.२.६९.

क्रतौ | २॥

क्रतादिति वक्तव्यम्‌ | इहं मा भूत्‌ | आह्वायः धूतपाप्मानो भास्करा जातमुत्यवः ॥

पराः सण्‌-॥ ३ ॥ ry: सण्वक्तव्यः | पन्ना समूहः पाशवम्‌ | यदि सण्क्रियत gates manta | एवं तर्हि गस्वक्तव्यः† ||

वण्डिकादिभ्यश्च ॥ ४ । २। ५५९ ॥

खण्डिकभुकोलूक | किमथे खण्डिकादिषूलूकशम्दः पद्यते नानुदा्तादेरिस्येव ‡ सिद्धम्‌ । न सिध्यति | चाषोलुकयोग्छन्दस्याद्युदास्तः प्रयोगो trad | चाषेण किकिदीधिना | यदुलूको वदति | नेतयोभ्छन्दसि सामुहिको reat यत्र च Treat ` सेत्रैतावनुदासादी ॥ इदं तर्द प्रयोजनम्‌ | भयमौलूक्यो गोत तत्र॒ Trt बुञ्याप्स्तद्वाधनाथम्‌¶ | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | बहुवचनान्तानां सामृहिको बहुषु च लुक्तत्र लुकि ga” अनुदा्तादेरिव्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | गोत्र ऽलुगचि [४.१.८९ | इत्यलुक्मामोति ॥ भच्िदिरनुदात्तदिः BIST! ्ुद्रकयार्वात्‌ | अनुदा्तादेरित्येवाञ्खिद्धः किमथ शुद्रकमालवश्यम्दः1† खण्डिकादिषु पद्यते | गोत्राभयो वुञ्पाप्रस्तदाधनायेम्‌ | Tage च तरच गोजराहुञ्भवतीय्युच्यते न च YH MSTA गोत्रम्‌ | न च गो्रसमुदायो गोज्र- हणेन गृह्यते | तद्यथा | जनपदसमुशयो जनपदमरहणेन न गृह्यते | कारिकोसलीया इति aq भवतिः || तदन्तविधिना $$ प्राभोति | तदन्ता स स्वेतः ॥ ९॥ परिगणितेषु कार्येषु तदन्तविधिने चेदं तत्र परिगण्यते ||

9 ४.२.४५. † ९,४.९५; (५, ४. ९४६). { ४.२.४४, 6 ४,९. ९०५. q ४.२. ३९. ** २. ४. ५४. 11 ५.९. WW {{ ४.२.९२४; १२५. १ ९.९.०२.

Te ४, %, ४५-४९,] ॥ व्याकरणमहाभाध्यम्‌ ॥ चर

ज्ञापकौ स्यात्तदन्तत्वे एवं ae ज्ञापयत्याचार्यो भवतीह तदन्तविधिरिति ॥ तथा चापिदालेर्विषिः। एवं च कृत्वरापिराठेराचायैस्य विधिरूपपन्नो भवति | पेनुरनञि कमुत्पादयति | धेनूनां समूहो धैनुकम्‌ | अनीति किमयम्‌ | भधेनूनां समृह आधेनवम्‌ | सेनायां नियमायै वा थवा नियमार्थोऽ्यमारम्भः । स्षुद्रकमालवश्चब्दात्सेनायामेव | क माभूत्‌ | शोदरकमाठलवकभन्यदिति || यथा वध्येत AZT ॥ २॥ अश्वा ज्ञापयत्याचायेः पूर्वोऽपि वुञ्परमयं वाधत इति || ननु चोक्तं गोत्रा- इञ्ज च anata | वदन्तविधिना प्रामोति | ननु चोक्तं तदन्तान्न स सवेत इति | ञ्ञापकं स्यात्तदन्तत्वे | एवं तर्हि ज्ञापयत्याचार्यो भवतीह तदन्तविधिरिति | कथं पुनरेवदुभयं शक्यं ज्ञापयितुं भवति चर तदन्तविधिः gare वुञ्परमञं वाधत इति | उभयं ज्ञाप्यते || | अञ्परकरणे क्षु्रकमालवात्सेनासंज्ञायाम ॥ ९ ॥

अञ्प्रकरणे क्षुद्रकमालवास्सेनासंश्ायामिति वक्तव्यम्‌ | tena सेना चेत्‌ | क मा भूत्‌ । श्षद्रकमालवकमन्यदिति |

पारादिभ्यो यः। 91 २। ७९ ॥

पादातृणपुमवातं | पथग्वाताददौनादसमहः ॥ ९ ॥ पृथग्वातादहोनादयुक्तोऽयं सामूहिकः | न हि पृथग्वाता Teas || न तरह दानीमिदं waft areata | भवति दीषत्वे तु ॥ २॥

हीषो वातो वात्या || अथवा प्रथग्वाता भपि ret | तद्यथा | पूवा चातः | उत्तरो वातः | सवैतोवातः | वाता वान्तु दिरो दरा ||

36 ऋ

२८२ | START TET TT ॥ [म० ४.२. ९,

खरगोरथात्‌ ॥ ७ ।२। ५० ॥ द नित्रकवयचश्च ॥ 9 । २। ५१ ॥

खखादिभ्य इनिः ॥ ९ Il खलादिभ्य ana: | खलिनी ऊकिनी कुन्दुमिनीति ||

विषयो देशो ॥ 9 । २।५२॥

विषयाभिधाने जनपदे दुब्बहुवचनविषयात्‌ ॥ ९. Il विषयाभिषाने जनपदे लुष्बहवचनविषयाहक्तव्यः* | अङ्गानां विषयो ऽङ्गाः | द्धः Tat: Fg: || गान्धायांदिभ्यो वा | २॥ गान्धायादिभ्यो वेति वक्तव्यम्‌ | गान्धारः गान्धारयः | वासातः वसातयः | शैवः शिबयः ॥ राजन्यादिभ्यो वा वुञ्‌ ॥ ३ ॥ राजन्यारिभ्यो। वा वुञ्वक्तव्यः | राजन्याः राजन्यकः | रैवयातवाः रैवया- तवकः | बैल्ववनादिभ्यो नित्यम्‌ tl % ॥ ferent नित्यमिति वक्तव्यम्‌ । बैल्ववनकः भाम्बरीषपुत्रकः आत्म- ` कामेयकः || तत्त्हीदं ag वक्तव्यम्‌ | न वाभिधेयस्य निवासविषयत्वान्निवासविवस्षाया टृन्विषयविवक्षाथां प्रत्ययः | & Il न वा वक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | अभिधेयस्य निवासविषयत्वात्‌ | यदमिभेयं स निवासथ विषय | अभिधेयस्य निवासविषयत्वान्निवासविवक्षायां लुभ्विषयविव-

# ४.२. ८१. T ४.२. ५३.

Gyo ४.२.५०-६०.]. ॥ ष्याकरणप्रहाभाष्यम्‌ ॥ २८३

कलायां प्रस्ययो भविष्यति || हदं तहिं प्रयोजनमेतज्ज्ञास्यामीह नित्यो विधिरिह विभाषेति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | यावता यदामिधेयं स निवास विषयथा- भिभेयस्य निवासविषयत्वान्निवासविवक्षायां टुभ्विषयवि वक्षायां Te: ॥

सोऽस्यादिरिति च्छन्दसः प्रगथेषु ॥ ४।२ । ५५ ॥

छन्दसः प्रस्ययविधाने TAHA उपसंख्यानम्‌ ॥ ९॥ छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसकात्स्वाथे उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | eta त्रैष्टुभम्‌ | अनुष्टुबेवानुष्ुभम्‌ | ATT जागतम्‌ ॥

` तदधीते तद्द ॥ ०9। २।५९.॥

किमथेमिमावुभावर्थौ निदिरयेते न योऽधीति Perera यस्तु FETA ऽप्यसौ | च्रैतयेरावदयकः समावेशः | भवति हि Hadas पठति न च वेति कथि वेति न च संपाठं पठति ||

कतुक्यादिसूत्रान्ताइक्‌ ॥ 9 ।२९।६० ॥

उक्थादीस्युच्यते कान्युक्थानि | सामानि | यथेवं खामगमाश्र ओक्थिक इति arate | त्रैष दोषः | तादथ्यं।ताच्छब्थं भविष्यति | उक्था्थमक्थम्‌ ||

इहोक्थान्यषीत ओौक्थिकः यज्ञम षीते याज्ञिकः य इदानीमौकथक्यं याज्ञिकं चाधीते कथं तत्र भवितव्यम्‌ | ओक्थिकः afta इत्येव भवितव्यम्‌ | कथम्‌ |

तस्येद परस्ययाह्लुक्‌ | तस्वेद॑प्रस्ययालुगवक्तव्यः | तस्येदं परत्ययस्य* च ||

स ae वक्तव्यः | न वक्तव्यः | इहास्माभिजेशग्थं साध्यम्‌ | ओक्थिक्यमषीते उक्थान्यधीति ओक्थिक इति | तत्र इयोः समानार्थयोरेकेन विमहोऽपरस्मादुत्पत्तिभ- विष्यस्यधिरथिकन्यायेन | तद्यथा | अवेमोसमिति विगृद्याविकशब्दादुत्पत्तिमवति आविकमिति | एवमुक्थास्यधीतं इति विगृधलीक्रिथिक इति भविष्यत्यौक्यिक््यमधीत इति ye वाक्यमेव || |

# ४.६. ९२९,

ace ॥ स्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ४, २.९.

विश्चाटक्षिणकल्पद्ज्रान्तादकल्पादेरिकूक्स्मृतः ॥ - विद्या | .वायसविथिकः | विद्या || रक्षण | गौलक्षणिकः आश्वलक्षणिकः | लक्षण || कल्प | पाराहारकान्पिकः पारकल्पिकः | कल्प || सक्र | arta qian: सांमरहखज्निकः || अकल्पादेरिति किमयम्‌ | काल्पस्रः ॥ विद्या चानङ्गक्षत्रधमेज्िपुवो ॥ विद्या चानङ्गक्षत्रधमेत्रिपूर्वेति awe | agra: क्षात्रविद्यः धामेविदयः ara: || आख्यानाख्यायिकेतिहासपुराणेभ्यश्च ठउग्वक्तव्यः || यावक्रीनिकः प्रीयङ्खविकः यायातिकः | आख्यान || आख्यायिका | वासवदात्तिकः सौमनोत्तरिकः * || रेतिह्य- सिकः पौराणिकः | सवैसादेर्दिगोश्च लः | सर्वघादेर्िगोथ लो वक्तव्यः | सर्ववेदः Tara: | waaay: ससंरहः1| प्च कस्पः दवितन्लः{ || अनुसूरक्ष्यलक्षणे सर्वसादेर्हिगो्च लः | इकन्पदो तरपदाच्डातषष्टेः fears: |

अनुत्राह्यणादिनिः ॥ 9 । २ । ६२ ॥ ari योगः राक्योऽवक्तुम्‌। कथमनुत्र.ह्मणी अनुत्राह्मणिनौ अनुब्राद्यणिनः | इनिनैतन्मत्वर्थीयेन xz $ | वसन्तादिभ्यष्ठक्‌ ॥ 9 । २।६२ ॥

अयुक्तोऽयं निर्देशाः | अधीते वेदेति वतैते a च वसन्तो नामाध्ययनमस्ि [I Fe दोषः | साहचयोचाच्छन्द्ं भविष्यति | वसन्तसहचरितमध्ययनं वसन्तोऽध्यय- नमिति ॥

WASNT २ । ६9 ॥

अयुक्तोऽयं निर्ददाः | गरीक्तादिति भवितव्यम्‌ | सौत्रो निर्देशः I

१ ४.३. COR 1 २५.६६.२३. ८६५ {२,९.८८ $ ५२८९६९५. ¶ृ ४,२.५९

पा० ४.२.६२-६६. ॥ व्याकरणयहाभाष्यय ॥ ey सूत्राच्च कोपधात्‌ ॥ ४ । २ Lee I

संख्याप्रकृतेरिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ । माहावार्सिकः कालापकः" ||

छन्दोत्राद्यणानि च तद्विषयाणि ॥ Q । २।६६ ॥

किमर्थमिदमुच्यते | अन्यत्राभिधेयस्यानित्यत्वाच्छन्दोब्राह्यणानां तद्िषयववनम्‌ ॥ ९ ॥ अन्यत्राभिपेयमनित्यं भवति | पाणिनीयमिति वा भवति पाणिनीया इति वा | अन्यजाभिषेयस्यानित्यत्वाच्छन्दोव्राद्मणानामप्यनित्यता प्रामोति | हृष्यते च तदिषय- तैव स्यादिति तच्चान्तरेण यलं न सिध्यतीति च्छन्दोत्राद्मणानां तदिषयवचनम्‌ | एवमथमिदमुच्यते || अस्ति प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्हीति | तत्र यथाधिकारं तद्विषयप्रसङ्गः ॥ > Il तत्र यथाधिकारं तदिषयता प्रामोति | अधीते वेदेति† वतैते तेनाध्येतृषेदित्रोरेव तद्िषयता स्याथेऽन्य उपचारास्तत्र न स्यात्‌ । यथेह भवति पाणिनीयं महत्डधिहित- भित्येवमिहापि स्यात्‌ कठं मह्छविहितमिति | सिद्धं तु परोक्ताधिकरि तद्िषयवचनात्‌ ॥ ३ ॥ सिद्धमेतत्‌ । कथम्‌ | प्रोक्ताधिकार एव तद्विषयता वक्तव्या | तेन प्रोक्तम्‌ [४.३.१०१] छन्रोत्राह्मणान्यध्येतुतेदित्रोरिति || तन्त््येतुवेदितृग्रहणं कतेव्यम्‌ | ननु चेहापि क्रियते | पराथेमेतद्धवति तदधीते area | एवं ताह यावदिह च्छन्दो- ब्राह्मणन्रहणं तावत्तत्राध्येतुवेदितृ्रहणम्‌ | ननु च तत्रापि क्रियते | पराये तद्धविष्यति | पुराणपरोक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु शौनकादिभ्यग्छन्दसि [४.२३.१०९;१०६] इति | इह वा छन्दोव्राह्मणयरहणं क्रियते तत्र वाध्येतृवेदितुमरहणं को न्वत्र विदोषः || याज्ञवस्क्यादिन्यः प्रतिषेधः | ४ Il याश वल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः | याज्ञवल्कानिः ब्राह्मणानि | सौलभानि; ||

न ४,६३.९०८; ४.२. ६४; ४.३. १२६; ४.२, ५९, † ४.२, ५९, { ».९. १,०५; ४.६. ९०९; ४.२. WY ६.४. ९५९. § ४.३.९०९

२८६ ॥ व्याकर्गमहाभाष्यम्‌ | [To ४, २. १

किं प्रेक्ताभिकरि तदिषयता क्रियत इत्यतो याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः | नेत्याह | सवेथा याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः ||

इनिवां परोक्ते afer: ll ९ ॥

-अथवेनिः* प्रोक्ते तद्विषयो भवतीति वक्तव्यम्‌ || यदीनिः परोक्ते तदिषयो भव-

तीस्युच्यते BAT कल्पः अत्रापि प्रामोति | कारयपकौरिक ग्रहणं च कल्पे नियमार्थम्‌ ।। ६ Il

कादयपकौरिकभ्रहणं ‡ च कल्पे नियमार्थं द्रष्टव्यम्‌ | कारयपकौशिकाभ्यामे- af: कल्ये तद्विषयो भवति नान्येभ्य हति ||

एवमपि च्छणादीनां $ तदिषयता न प्रामोति | तैत्तिरीयाः वारतन्तवीयाः || यरि Rone: प्रोक्ते तद्विषया भवन्ती्युच्येत | एवमपि वैङ्गी कल्पः अत्रापि प्रामो- ति | कादयपकौशिकम्रहणं च कल्पे नियमार्थमिव्येव || एवमप्यौत्सर्भिकाणां तदिष- यता न प्राभोति | ater: काङ्कताः मौदाः षैप्पलादाः¶ृ। छणादयथाप्यौस्सर्थिकानध्ये- तुवेदि्रेरेव वाधेरन्येऽन्य उपचारास्तत्र न वाधेरन्‌ | तित्तिरिणा प्रोक्ताः रोका इति ||

अस्तु तद्यीविरोषेण | ननु चोक्तं यात्तवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेध इति | वश्यत्ये- तश्थाज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधस्तुल्यकारस्वादिति** तत्रैव वक्तव्यं तद्विषयता च न भवतीति || कथ कादयपिनः कौरिकिन इति | इनिः परोक्ते तद्विषयो भवतीव्युच्य- माने ऽवदयं Hanae कल्पे नियमाथे द्रष्टव्यं तदेवेदानीं Pray भवि- ष्यति || कथं पारादारिणो भिक्षवः शैलालिनो नटाः1† | अत्रापि तद्विषयता चेत्य- नुवर्षिष्यते ||

तदस्मिन्नस्तीति देरो त्नानि UP IRL ६.७ ॥ तेन निवृत्तम्‌ ॥ 9।२।६८॥ तस्य निवासः ॥ ¢ । २।६९.॥ अदूरभवश्च ॥ 9 । ९ । ७० tt कि पुनरयमेको योग आहोखिच्नानायोगाः | किं चातः | waar योग उन्तरे-

* ४.३. ९०३; AVY, † ४.२. १०५. { ४.२. ९०३. $ ४.३. (oR, J ४.३, yor, FF ४.२. ६०५१, TT ४.६३, We.

पा० ४.२.६७-८५.| ॥ व्याकरणमहाभच्यय्‌ ॥ २८७

प्वथौदे नेषु देदो ताभि Mr तत्नाप्नीत्यस्यानुवृत्तिः कतैव्या न द्येकयोगे नुवृ- सिर्मवति | कथं ज्ञायते | यदयं तदधीते तद्वेद [४.२.५९] इति feet क- रोति | भथ नानायोगा ओरञ्‌ [४.२.७९] इत्येवमाद्यनुक्रमणं यदेव सवौन्त्यम - यौदेशनं तस्यैव विषये स्यात्‌ | यथेच्छसि तथास्तु || अस्तु तावदेको योगः | ननु चोक्तमु ्रेभ्वथीदेदानेषु देशो TAMA ST तत्नाघ्नीत्यस्यानुवृत्तिः area न Wray arr | एकयोगेऽप्यनुवत्तिभेवति | कथं sat | यदयं तदस्यास्त्यस्मि- न्विति मतुप्‌ [९.२.९४] इति द्विस्तद्रहणं न करोति | कथं तदधीते ae | प्रमाद- कृतमाचार्यस्य WIAA || अथवा पुनः सन्तु नानायोगाः | ननु चोक्तमोरभि- स्येवमाद्यनुक्र मणं यदेव सवोौन्त्यमथौदे शानं तस्थैव विषये स्यादिति | नैष दोषः | गोयुथवदधिकाराः | तद्यथा | गोयुथमेकदण्डप्रषटटितं सवे सम घोषं गच्छति | तह- दधिकाराः ||

MTU ® । २ । 9१. ॥

ओरञ्विधेर्नद्यां मतुव्विप्रतिषिद्धम्‌ il ९ II ओरञ्विधेनेां मतुब्भवति विप्रतिषेषेन* | ओर जो ऽत्रकाशाः | कन्नतु काच्च- वम्‌ | मतुपोऽवकाशः | उदुम्बरावती मदाकाषती | इहोभयं प्रामोति | इक्षुमती gat | मतुम्भवति विप्रतिषेधेन ||

नयां मतुप्‌ ॥ ४।२। ८५ ॥

किमथ vat मतुष्विधीयते न तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्‌ [९.२.९४] इत्येव सिडम्‌ |

# ४,२, ८५,

acc ॥ ब्याकरणमरहामाष्यम्‌ || | भ०४,२.९.

नद्यां मतुव्व चनं मत्वर्थऽण्विधानात्‌ ॥ ९ ॥ नद्यां मतुभ्व चनं क्रियते मत्वर्थेऽण्विधानात्‌ | अयं मतवर्थेऽण्विधीयते+ स विदोष- विहितः सामान्यविहितं मतुप बाधेत || निर्वत्ताद्यर्थ च 11 2 ॥ निवृ ्ाद्यथै च नद्यां मतुग्वचनं क्रियते | निवत्तादयरथेषु† ager स्यात्‌ ||

कुमुदनडवेतसेभ्यो इूतुप्‌ ॥ ४ । २ । ८७ ॥

मदिषाधचेति वक्तव्यम्‌ | महिष्मान्‌ ||

नडादीनां कुक्‌ ॥ ४।२।९१. ॥

यदि पुनरयं कुट्‌ परादिः क्रियेत | कुटि प्रत्ययादेरादेदानुपपत्तिरनादित्वात्‌ ॥ ९ ।।

कुडि सति प्रत्ययादेरित्यादेशास्यानुपपत्तिः | कुटि कृतेऽनादित्वादादेश्षो{ न

भामोति || एवे तर्द पवोन्तः करिष्यते | gate werent ॥ 2 I

यदि पुवौन्तो geet वक्तव्यम्‌ | qatar: | परादौ पुनः सति Hor [७.४.१३ ] इति gers सिद्ध भवति || अस्तु तर्द परादिः | ननु ara कुटि कृते ऽनादित्वादादेशो न प्रामोतीति |

fag स्वादिष्टस्य कु डचनात्‌ ll ३ I सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | कुदारिधस्थेति वक्कव्यम्‌ || ततर्द वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌| सनियोगास्सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥ संनियोगः करिष्यते | क एष यल्नथोश्यते संनियोगो नाम | चकारः कर्तव्यः |

+ ४.२, ६७, ¶† ४.२. ६८७9०. Terr

पा० ४. २. ८०-९९.] ॥ अ्यार्करंणमंहाभीाष्वयं ॥ we

कुटु | किं ब | यजचान्यत्परामोति | किं चान्यत्पाभोति । आदेशः | सिध्यति | qa तर्हि भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं पृषौन्ते हस्वस्वमिति | निपा- चनादेतस्सि दम्‌ | किं निपातनम्‌ | क्रुञ्चा स्वत्वं चेति" | तत्तर्दि पवन्ते सवि निपातनं कतेव्यम्‌ | परादावप्येष दोषः | यद्धि तत्केऽण इति हूस्वत्वं न तत्कादि - मत्रे. शक्यं विज्ञातुम्‌ । इष्टापि प्रसज्येत | नदीकल्पः परीवाहः | कुमारीकास्य - वीति | तस्मादुमाभ्यामेतद्तन्यं Fea दूस्वत्वं चेति |

इति श्रीभगवत्पतश्जलिविरचिवे व्याकरणमहाभाष्ये arena डितीये पारे प्रथममाद्धिकम्‌ |]

* ४०१७ XX. a.

3Y अभ

QLo | It व्याकरम्रहभिाष्यम ॥ bro ४.२. २,

शेषे ॥ ४ ।२।९२॥

दोष इत्युच्यते कः दोषो नाम | अपत्यादिभ्यथातुरथंपरयन्तेभ्यो+ येऽन्येऽथौः स शेषः || किमथ पुनः होषम्रहणम्‌ । दोषे घादयो यथा स्युः स्वार्थे मा भूवन्निति | तैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | इदं तावदयं प्रष्टव्यः | भणादयः स्वार्थे कस्माच्च भवन्तीति | अपत्यादिष्वर्थेष्वणादयो वि धीयन्ते तेन स्वार्थे न भविष्यन्ति | इमेऽपि तर्द जातादि- ध्वर्थेषु+ विधीयन्ते तेन स्वार्थे न भविष्यन्ति | कथं पुनरिहोच्यमाना घादयो जां- तादिषु wer विज्ञातुम्‌ | अनुवर्तिष्यन्ते तत्र घादयः | यश्थनुवतेन्ते घादयो याया परा प्रकृतिस्तस्यास्तस्याः पूर्वे पूरव प्रस्ययाः प्रामुवन्ति | एवं तर्हि जातादिष्वर्थषु घादीनपेक्षिध्यामहे | अयुक्कै वं बहुनोऽपेक्षा | अपेक्षमाणोऽयमनन्तरः$ योगमपेकषित | बहुनोऽप्यपेक्षा भवति | तद्यथा । कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः | ३.४.४६ | इति स~ सामान्यकं सतिदोषकं सवेमपेष्यते | अथवा पुनरस्त्वनुवृत्तिः | ननु चोक्तं या या परा प्रकृतिस्तस्यास्तस्याः पूर्वे पुवे प्रस्ययाः प्रा्ुवम्तीति | नैष रोषः | संबन्धमनुवर्ति- ष्यते | राषटरावारपाराखी [४.२.९३ ] | म्रामाद्यखओौ [९४] राष्रावारपारा- रखी | कच्यादिभ्यो ढकञ्‌ [९९] राष्टावारपाराडखौ भामाद्यखयाविति || अत zac पठति | |

शोषवचनं घादीनामपत्यादिष्वप्रसङ्खा्थ॑म्‌ ll ९ ॥

शोषवचनं क्रियते दोषे घादयो यथा स्युरपत्यादिषु मा भुवरिति || कथं च भ्रापुवन्ति |

तस्येदंवचनात्मसङ्ः ॥ २ ॥ तस्येद॑विरोषा शेते ऽपस्यं समूहो निवासो विक्र इति¶ ॥ विप्रतिधेधास्सिद्धम्‌ ॥ ३॥ भणादयः क्रियन्तां घादय इत्यणादयो भवन्ति विप्रतिषेधेन || न वा परष्वाद्यदीनाम्‌ ॥ ४॥ न वैष युक्तो विप्रतिषेधः । किं कारणम्‌ | परत्यादादीनाम्‌ | Tae? पर-

# ४.९. ९२.४.२१. ७७, † ४.२. ९३. T ४.३. २९. § ४.३.२४, J ४.१.९२०; ४.६. ९२; ४.२. ३७; ६९; ४.३.९६४.

are ४. २. ९२९६. 1] व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ ९९ भि्युच्यते* gt चाणादयः परे घादयः || परेऽणादयः करिष्यन्ते | ज्रविपयौ- सैवं कृतो भवति

अणपवादत्वाच्चाण्विषये घादिप्रसङ्खः ॥ ९ ॥

अणपवादत्वाञ्च घादीनामण्विषये वादयः mater ||

नैष दोषः | आवार्यप्रवृत्तिज्गौपयति नाण्विषये घादयो भवन्तीति यदयं Faw च | ४.१.१४९] इति क्यन्ताच्छं शास्ति† | नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ 1 फिनर्थमेतस्स्यात्‌ | सौवीरगोतरेष्विति‡ वतेते न च फिनन्तं सौवीर गो्रमस्ति ।| irre सामूदिकेषु ज्ञापकं दैवयाववयहणं वैषयिकेषु भाखायणयहणं त्रैवासिकेषुऽ ॥

राष्रावारपारादखौ ॥ ४ । २)९२॥

अवारपाराद्िगृहीतादपि ॥ Yl अव्रारपाराद्विगृहीतादपीति वक्तव्यम्‌ | अवारीणः पारीणः अवारपारीणः 1

विपरीताच्च | 2 Il जिपरीताश्चेति वक्तव्यम्‌ | पारावारीणः |

PATON ढकञ्‌ ॥ ४ ।२ | ९५९ ॥

भामाचचेति वक्तव्यम्‌ | म्रामेवकः | ततर्द वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कच्या- for caters प्रामादिस्वनुवर्तिष्यते4 ||

कुक्कुक्षि्रीवाभ्यः श्वास्यलंकारेषु ॥ ¢ । २ । Cay अयं योगः शाक्योऽवक्कृम्‌ | कथं कौलेयकः | कुलस्यापत्यम्‌ |

कुक्िश्रीवात्तु कन्दः | कुलस्यापत्यं कौलेयक हति भविष्यति| Heritage ढजन्तात्कन्भविष्यति |)

a = ६.४. द्‌. † ४.२.६९४. PU rye § ४,२.३९; ९१९ ग; ८० Mave ९२६. "¶ू २,१.९४, BE VA ९४०, TT १.३. ५६; ५७; ५.३, ८७,

२९२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [Ho ४.२. द्‌.

कापिरयाः ष्फक्‌ ॥ © । ९ । ९९. ॥ बाहुदुर्दिपर्दिभ्यधेति वक्तव्यम्‌ | areca सीदीयनी wart |

भयं मनुष्ये मनुष्यस्थे च वुन्विधीयते* स वाधको भविष्यति || एवं तर्हि क्ञापय- स्याचार्यो ऽमनुष्ये मनुष्यस्थे HT भवत इति |

अमनुष्ये मनुष्यस्थे श्फगणोज्ञापकमिति चेन्नानिष्टत्वात्‌ ॥ २॥

अमनुष्ये मनुष्यस्थे ¶फगणोज्ञोपकमिति Vee | किं कारणम्‌ | अनिषटत्वात्‌ | न द्यमनुष्ये मनुष्यस्थे ्फगणाविष्येते | किं तर्द | वुञेवेष्यते ||

अण्ग्रहणं च कच्छादिभ्यो ऽण्वचनात्‌ | ३ II

अण्मह्णं चानथैकम्‌ | किं कारणम्‌ | कच्छादिभ्योऽ्वचनात्‌ | कच्छादिपा- ` गदन्राण्भविष्यति। ||

अव्ययात्त्यप्‌ ॥ 9 । २ । १.०४ ॥ परिगणनं कतेव्यम्‌ | भमेहक्षतसित्रेभ्यस्त्यब्विभियौःऽध्ययास्स्मतः |

अमो | अमात्यः | अमा || इह | weer: | इह ll क्र | wer: | क | ' afer | ततस्त्यः यतस्त्यः | तसि || त्र | wet: यत्रत्यः || इतरथा ahaa रिष्टपारतानां प्रतिषेधो वक्तथ्यः स्यात्‌ | ओंत्तराहः ओपरिष्टः पारतः ॥ + ४,२. ९३४. † ४.२. ९३३. J ५.९.१९८); RY; २०; -४. ९, CR; ६.४. ९४४१.

पां० ४. २, ९९-९०४.] ॥ SIRT TENET | . ९.३

त्यक्नेधवे || व्यज्ञेधुवे वक्तव्यः | नित्यः II

निसो गते || त्यभ्वक्तव्य इति | निष्यः* ॥ `

अरण्याण्णः || अरण्याण्णो वक्तव्यः | आरण्याः छमनसः || queer: || दुरादेत्यो वक्तव्यः | दूरेत्यः ||

उतलरादाहञ्‌ || उत्तरादाहञ्वक्तव्यः | ओत्तराहः |

अव्ययाच्यप्याविशट्वस्योपसंख्यानं छन्दसि | ९ ॥ अव्ययात्यनित्यत्राविष्यस्य च्डन्दस्युपसंख्यानं RIT | area वते awe: ||

अग्ययतीररूप्योत्तरपदोदीच्यग्रामकोपधविपेर्वृडाच्छो विप्रतिषेधेन ike

अव्ययतीररूप्योत्तरपदोदीच्यम्रामकोपधविधेवृ area भवति विप्रतिषेधेन || अव्ययात्त्यम्भवतीत्यस्यावकाशाः | अमात्यः | छस्यावकाशः | श्ारीयः माठीयः | आरादुभयं परामोति | आरातीयः || तीरो्तरपदादञ्भवतीत्यप्यावकाशाः | कखतीर काखतीरी | छस्य स एव | वायसतीरादुभयं प्रामोति | वायसतीरीयः || सूप्यो्तरप- ag भवतीत्यस्यावकादाः | चणाररूप्य चाणाररूप्या | छस्य स॒ एव | माणगिरू- प्यादुमयं mae | तं चापि च्छ परस्वाश्ोपधलक्षणो वुञ्वाधते{ | मागिरूप्यकः || उदीच्यमामाश्च बदचोऽन्तोदात्तादञ्मवतीत्यस्यावकादाः | हिवपुर age: | छस्य स एव | वाडवकषौवुभयं प्रामोति | वाडवकर्षीयः || कोपधादण्मवतीत्यस्यावकाश्चः | नितीनक नैलीनकः | छस्य स एव | ओठूकादुभयं प्रामोति | Areata: |

तेभ्यष्ठद्चिदौ ॥ ३ Il

तेभ्यस्त्यबादिभ्यष्ठद्चिढौ भवतो विप्रतिषेधेन || अव्यया्यम्भवतीत्यस्यावकाशः | अमात्यः | ठद्चिठयोरवकाद्यः | कारन्तयिको कारन्तविका | आरान्नाम वादीकमरा- मस्तस्मादुभयं प्रामोति | भआरात्की आरात्का || तीरोत्तरपदादञ्मवतीत्यस्यावकादाः। कखतीर काखतीरी | ठञ्चिठयोः स एव | कास्तीरो नाम॒ वाहीकमामस्तस्मादुभयवं प्राप्रोति | कास्तीरिकी कास्तीरिका ॥ सूप्योत्तरपदान्चो भवतीत्यस्यावकाडाः | Wey चाणाररूप्या | sya: स एव | दासरूप्यं नाम वादीकम्रामस्तस्मा- gad प्रभोति | तौ चापि उद्जिठौ परत्वाश्योपधलक्षणो बुञ्वाधते{ | दासरूप्यकः |

ॐ ८.३, ९०९. ` T ४.२. ९०४; ९०६ ; ९०९; ९९०; १९४. ‡ ४.२. ९२९. § ४.२. १०४ ; ९०६; ६०९ ; ६९६०; ९९७.

२९४ ॥ व्याकरभपमहाभाष्वम्‌ ॥ [wo ४.२, २,

उदीच्यमामा्च बहचोऽन्तोदात्तादञ्भवतीत्यस्यावकाडाः | शिवपुर age: | उश्चि- sm: स एव | Mad नाम वाहीकमामस्तस्मादुमयं sna | शाककिकी शाक- लिका || कोपभादण्भवतीत्यस्यावकाशः | निलीनक नैलीनकः | aye: स एव | aaa नाम वादीकयामस्तस्मादुभयं प्रामोति | तौ चापि shyst परस्वास्कोपधल- wos वाधते" । सौखकीयः ||

न वा ठजादीनां छापवादस्वात्तद्िषये चाभावादितरेषाम्‌ । ४ Il न वार्थो विप्रतिषेधेन | किं कारणम्‌ | उञादीनां छशपवादत्वात्‌ | ठञआदय- म्छापवादाः | तदििषये चाभावादितरेषाम्‌ | तद्विषये विषये त्यबादीनामभावः || कोपधादणः पुनवैचनमन्यनिवृत्यर्थम्‌ ॥ «५ ॥

अयं चाप्ययुक्तो विप्रतिषेधो योऽयं कोपधादणम्छस्य च | किं कारणम्‌ | कोप- धादणः पुनवैचनमन्यनिवृ्यथेम्‌ | सिडधोऽत्राणुत्सर्गेणैव {तस्य पुनवचन एतत्मयोजनं येऽन्ये तदपवादाः Tyee तद्काधनार्थम्‌ | स यथैव तदपवादम ञं; वाधत एवं छमपि वपित |

तस्मादन्तीदात्ते कोपधप्रतिपषेधः tl & It तस्मादन्तोदान्ते कोपधादञः प्रतिषेषो Teg: || न वक्तव्यः | मध्येऽपवादाः पुवान्विधीन्वाधन्त इत्येवं कोपधादणयं वाभिष्यते छं न वाधिष्यते || | छादोर्देशे कालाहञ्‌ ॥ 9 Il

STAT उञ्‌ [४.२.१९९] कालाङ्गञ्‌ [४.३.९९] इस्येतद्वति विप्रतिषेधेन | स्यावकाशः | शाठीयः मालीयः | ata ठञ्मवतीत्यस्यावकाहाः | निषाहकषे त्ैषाहकषुकः | इहोभयं प्रामोति | दाक्िकषुकः || कालादञ्मवतीस्यस्यावकाशः | जआाषमासिकम्‌ सांवत्सरिकम्‌ | छस्य स एव | मासादुभयं प्रामोति | मासिकम्‌ ||

नक्त्रादण्‌ ॥ ८ ॥

+ ४.२. ९४९४, + ४. ९. ८३, { ४.६. ९०९. $ ४.६. ९५.

Qo 8, 2 १०४. | I व्याकरणय्रहाभाष्यय्‌ || २९५

अष्ययायट्युयुरौ ॥ ९ ॥ | अव्ययाट्‌युदयुती wert ` धिप्रतिषेधेन* | युदुलोरवकाशः । दोषातनम्‌ दिवातनम्‌ | छस्य स एव | प्रातःराब्दादुभयं प्रामोति । `प्ातस्तनम्‌ ॥ दारीरावयवाद्यत्‌ ॥ Xo ॥ दारीरावयवाद्यच्छाद्भवति विप्रतिषेभेन† | यतोऽवकाडाः | दन्त्यम्‌ ओश्यम्‌ | wer स एव | पादशब्दावुभयं प्रामोति | प्यम्‌ ‡ il वर्गान्ताादाब्दे यत्खौ ॥ ९९ ॥ वगोन्ताचाराब्दे Tet शद्धवतो विप्रतिषेधेन | यत्लयोरवकादाः | अक्रूरव- ग्यैः अक्रूरवर्गीणः | छस्य स एव | वाञ्देववगोदुभयै mie | वादेव - ard: घाखदेववर्गणः || बहचोऽन्तोदात्ताटञ्‌ ॥ ९२ Il बद्वचोऽन्तोदा्ताहृम्‌ [४.३.६७] द्भवति विप्रतिषेधेन | ठयोऽवकादाः | नतानत नातानतिकः | छस्य स एव | सामस्तादुभयं प्रामोति | सामस्िकः || आयस्थानेभ्य्क्‌ ॥ ९३ II आयस्थानेभ्यष्ठक्णद्धवति विम्रतिषेधेन¶ृ | ठकोऽवकाशः | रौल्किकम्‌ गौ- ल्मिकम्‌ | छस्य सख एव | आपणादुभयं snes | आपणिकम्‌ || विद्यायोनिसंबन्धेभ्यो वुञ्‌ ॥ ९४ | विद्यायोनिसंबन्पेभ्यो वुम्‌ [४.२.७७] orate विप्रतिषेधेन | वुओओऽवकादाः | सीपाध्यायकम्‌ वैतामहकम्‌ | छस्य स एव | इहोभयं भ्रामोति | आचार्यकम्‌ मातु- लकम्‌ || KATA । ९९ Il Kase [४.३.७८] orate विप्रतिषेधेन | ठोऽवकाद्ाः | दौतृकम्‌ स्वाख- कम्‌ | स्य स एव | इहोभयं पराति | शास्तृकम्‌ भरातृकम्‌ ||

* ४.३. २९. † ४.३, ५५. { WR. ५३. § ४, ६, QRS ४४, qT vg. ७५,

२९६ ॥ व्याकरणमहाभाष्वम्‌ ॥ [ म० ४, २, २,

रूप्यमयटौ ॥ ९६ ॥ रूप्यमयदौ onan विप्रतिषेधेन" | रूप्यमयटोरवकाशः | देवद्तरूप्यम्‌ देवदत्तमयम्‌ | छस्य स एव | वायुदन्तादुभयं प्रामोति | TETAS AA वावुद- तमयम्‌ || अचित्ताहक्‌ ॥ WS ॥ अचिन्ताङ्ृक्छाद्वति विप्रतिषेधेन | उकोऽवकाराः | आपूपिकः शाष्कु- लिकः मौदकिकः | रस्य स एव | पायसादुभयं प्रामोति | पायतिकः II गोवक्षत्रियाख्येभ्यो बहुल वुम्‌ Il ९८ Il भोक्षत्रियाख्येभ्यो बहलं वुञ्‌ [४.२.९९] orale विप्रतिषेधेन | वुञो ऽवकाशाः | ग्कौचुकायनकः Sete: | छस्य स एव | इहोभयं MAA | गागेकः वात्सकः मालवकः || णिनिरन्तेवासिब्राह्यगेभ्यः ॥ ९९ Il गिनिरन्तेवासिन्राह्मणेभ्यष्डादधवति विप्रतिषेधेन; | णिनेरवकाशः | शरिद्र- विणः तौम्बुरविणः are: | छस्य स॒ एव | इहोभयं प्रामोति | आदणिनः शाद्यायनिनः ॥ | rarest ॥ २० ॥। पन्तपुकीदम्‌ [४.३.९२९] डाद्वति विग्रतिषेभेम | भमोऽवका शः | दू Sead ater | स्य स एव । इहोभयं प्रामोति | वामी वामम्‌ वामी- रथम्‌ II दन्द्रादुन्धैरमेथुनिकयोः ॥ २९ Il दन्डाडुन्वेरतैथुनिकयोः [४.३.१२९] दवति विमरतिषेषेन | वुनोऽवकादाः | अहिनकुलिका | छस्य स एव | इदोभयं smarter | काकोलूकिका शावराहिका | गोत्रचरणादुञ्‌ Il २२ ॥ गोश्नचरणाहम्‌ [४.६.९२६] orale विप्रतिषेधेन । मुगोऽवकाराः | ee -- ee a

# ४, ३, ८९ ; ८२. TVR SE, { ४.३. VOB, ९.०५. ९.२, A.

भवि

पा० ४.२, ९०४, | ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ Ww

कण्वादीजओऽण्विषेः || २६३ II

कण्वादिभ्योऽण्भवतीोऽष्भवतीव्येतस्माह्ुञ्भवति विप्रतिषेधेन“ | कण्वादिभ्यो ऽ्भवतीजोऽण्भवतीव्यस्यावकाशः | काण्वा दण्डमाणवाः | eer दण्डमाणवाः! | at: स एव | इहोभयं प्रामोति | काण्वकम्‌ दाल्षकम्‌ ||

ठञ्चिठाभ्यामेददो उञ्‌ ।। २४ It

न वा ठञऽनवकारात्वात्‌ ॥ ५५ I

न वार्थो विप्रतिषेधेन | किं कारणम्‌ | ठञोऽनवकारास्वात्‌ | भनवकारा्ठञ्‌ उद्धिगै बाधिष्यते | ननु चेदानीभेवावक्रादाः wea: | यहूदमनुवणौन्तं वाहीक- मामः स उद्धिठयोरवकाद्राः | यदवृदधमुषणौन्तमवाहीकमरामः स॒ ठओऽवकाशः | यह्कृड मुवणौन्तं वादीकम्रामथ तस्मादुभयं प्रामोति || एवं तर्हिं नायमस्य विप्रतिषे- धस्योपालम्भः | कस्य afe | शदोदेदे कालाङ्गभिव्येतस्य | ननु च तत्राप्यवकाशः THe: | यद्ृदमनुबणोन्तं स चछस्यावकाशः | यदधृद्ध मुवणोन्तं स ठओऽवकाराः | यद्ृड मुवणोन्तं देशथ तस्मादुभयं प्रामोति | एवं ate वृद्धाताचाम्‌ [४.२.९२०] इत्यनेन वृद्धग्रहणेन किं क्रियते | यावह्भूयात्पूवैस्मिन्योगे वृद्धा्ावृद्धा्ेति | यदे- तस्मिन्योगे वृद्धम्रहणं तदनवकां तस्यानवकादात्वादयुक्तो विप्रतिषेधः ॥

योपधप्रस्थादीनां बुञ्‌ ॥ २६ ॥

योपधप्रस्थादीनां वु ञ्टञ्जिढभ्यां भवति विप्रतिषेधेन | योपधाद्ुञ्भवतीत्यस्या- वकाराः | सांकादय सांकादरयकः | aya: स एव | दासरूप्यं नाम वाहीक- @ ४.२. ९९९ ; १९९१. ; ४.६. ९२६. ¶ ४.१. २३०. ‡ ४.२. ९९७,

§ ४.२. ९२९ ; ९२२ ; ९.९७, 38 m-1I

Be 1 व्वाकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ` [म० ४.२.२.

भामस्तस्मादुभवं प्रामोति | दासरूप्यकः || परस्थान्ताहुञ्मवतीत्यस्यावकाशः | माल - प्रस्थ मालाप्रस्थकः | उद्चिठयोः स एव | पातानप्रस्थं नाम वाहीकम्रामस्तस्मा- दुभयं प्रामोति | पातानपस्थकः || पुरान्ताद्वुञ्भवती त्यस्यावकाराः | कान्चीपुर काज्चीपुरकः | seat: स एव | नान्दीपुरं नाम वाही कम्रामस्तस्मादुभयं प्रामोति | नान्दीपुरकः || वहान्तादुञ्भवतीस्यस्यावकादाः | वातवह वातवहकः | द्वयोः स एव | ested नाम वाही कयामस्तस्मादुभयं प्रामोति | कौङकडी वहकंः ॥

ओश्च ठञः ॥ QWs Il

ओ ठञो वुञ्भवति विप्रतिषेपेन* | ओष्ठजोऽवकादाः | नैषाहकषुकः | वुः स एव | आप्रीतमायोरुभयं प्रामोति | आप्रीतमायवकः ||

जनपदानामकाणौ ॥ २८ || जनपदानामकाणावोष्ठञओ भवतो विप्रतिषेषेन† | अकस्यावकाशः | अद्गाः आद्- कः lates: स एव | Get नाम जनपदस्तस्मादुभयं प्रामोति | Sere: II अणोऽवकादाः | ऋषिक आर्बिकः | ares: स एव | इष्ष्वाकवो नाम जनपदस्त- स्मादुभयं matt | Beara: ||

न वा वुजपवादत्वादणः ॥ ९९ ॥ न वार्यो विपरतिप्रेधेन | किं कारणम्‌ | वुजपवादत्वादणः | वुजपवादोऽण्वुञ्चौ - sat वाधिष्यते || | कोपधादणोऽकान्ताच्छः || Ro II कोपधादण्भवतीव्येतस्मादकान्ताच्छो भवति विप्रतिषेधेन; | कोपधादण्भवतीत्य- स्यावकाशः | निठीनक Stra: | अकान्ताच्छो भवतीत्यस्यावकाराः| आरीहणकऽ आरीहणकीयः । ब्राह्मणको नाम जनपदस्तस्मादुभयै प्रामोति | ब्राह्मणकीयः ||

#* ४.२, १९२ ; ९२९. 1 ४.२. ९२५; ९३२; UAW. T ४.२. ९३२ ; ९४९. § ४.२, ८०, ¶ ५.२. ७९. *F ४.२. १२९.

पा० 8, २. १९२४-९२०,] ॥ व्याकरणयहाभाष्यय ॥ VQ

न वा छस्य पुनर्वचनं छापवादनिवृच्यर्थम्‌ ॥ ३९ ॥

मपि वाधिष्यते ||

जनपदतदवध्योश्च ॥ 9 । २। १२४ ॥

जनपदतदवध्योर्व॑ञ्विधानेऽव यवमात्रात्मसद्गः Il ९ Il

जनपदतदवध्योव ओ विधाने ऽवयवमाज्ातमाभोति | deat नाम वादीकेषु

सामस्तस्मिन्भवो Aisa: || एवं तह जनपदादेव जनपदावधेः | .

जनपदादिति चेद्रवनानयक्यम्‌ ॥ २ ॥

जनपदादिति चेदवधिम्रहणमनथेकम्‌ | सिद्धं जनपदादित्येव || et ate

प्रजोजनं जनपदाज्जनपदावधेवुंजेव यथा स्या्यदन्यलाभोति तन्मा भूदिति | किं

चान्यसापरोति | छः | गर्तोत्तरपदाच्छविधेजैनपदाहुञ्पूवेविप्रतिषिद्धमिति वर्यति स पुवंविप्रतिषेधो न पठितव्यो भवति ||

अरण्यान्मत्ष्ये ॥ ४ । २ । १२९. ॥

कत्यल्पमिदमुच्यते मनुष्यं इति | पथ्यध्यायन्यायविहार मनुष्यहरितिष्विति वक्त- ष्यम्‌ | आरण्यकः पन्थाः | आरण्यकोऽध्यायः | आरण्यको न्यायः | आरण्यको विहारः | आरण्यको मनुष्यः | आरण्यको हस्ती || |

वा गोमयेष्विति areata | आरण्यका गोमयाः | आरण्या गोमयाः |!

विभाषा कुरयुगंधराभ्याम्‌ ॥ ४।२ । १२.० ॥ कुरुयुगंधरेभ्यो वावचनान्मनुष्यतस्स्थयी्वंञ्विधानम्‌ ॥ ९ ॥

कुरुयुगंधरेभ्यो वावधनान्मनुष्यतत्स्थयो वुञ्‌ [४.२.९३४] इत्येतद्ध वति विप्र * ४.२, ९३७४,

३०० |) व्याकरणमहाभाष्यम्‌ || [ म० ४.२. २.

तिषेधेन | कुरयुगंधरेभ्यो वावचनस्यावकाशाः | कौरवः कौरवकः | यौगंधरः यौगंधरकः | मनुष्यतस्स्थयोवञ्भवतीत्यस्यावकादाः | अन्ये कच्छादयः | काच्छ- को मनुष्यः | काच्छकमस्येश्षितम्‌ जल्पितम्‌ हसितम्‌ स्मितम्‌ | इहोभयं प्रामोति | कौरवको मनुष्यः | कौरवकमस्ये्षितम्‌ जल्पितम्‌ हसितम्‌ स्मितम्‌ । वुञ्भवति विप्रतिषेधेन || नैष युक्तो विप्रतिषेधः | न हि कुरुशब्दस्यान्ये कच्छादयोऽव- काशाः | HEUTE यः कच्छादिषु पाठः सोऽनवकाशः || न खल्वपि कुदरब्दो विभाषां प्रयोजयति | अनेन वुञ्कच्छादिपाठादण्मविष्यति* | सैषा युगंधराथौ विभाषा || |

कच्छादिभ्यश्च ॥ ४।२।१२२. ॥ किमथे साल्वानां कच्छादिषु पाठः क्रियते | साल्वानां कच्छादिषु पाठोऽण्विधानार्थः || % I साल्वानां कच्छादिषु पाठोऽग्विधानाथेः क्रियते | भण्यथा engsar भूदिति ||

न वापदातिगोयवागुग्रहणमवधारणार्थम्‌ ॥ २॥

न वैतसखयोजनमस्ति | किं कारणम्‌ । अभपरातिगोयवागूम्रहणमवधारणाथै भविष्यति | अपदातावेव साल्वात्‌ | गोयवाग्बोरेव च साल्वादिति ||

गर्तोत्तरपदाच्छः । 9 । २।१३.७ ॥

गर्तोत्तरपदाच्छविपिजनपदादुञ्यर्वविभतिषिद्धम्‌ ।॥ ९ ॥ गर्तोत्तरपदाच्छविधेजेनपदाहुञ्भवति पूवैविभरतिषेधेन9 | गर्तोत्तरपदाच्डो भवती- त्यस्यावकाश्यः | afar धाविद्र्तीयः | वुंजोऽवकाशाः | अङ्गाः आङ्गकः | Fe भय प्रामोति | Pree: | वुञ्भवति पूयेविम्रतिषेधेन || स तर्हि पूवैविप्रतिषेधो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | उक्तमेवावभिग्रहणस्य प्रयोजनं जनपदाञ्जनपदावधेवुंजेव यथा स्याद्यदन्यसामोति तन्मा भूरिति¶ ||

+ ४.२.१३३. † ४.२.९२४. { ४.२. ९२५; १३६. $ ४.२, ६२४; ९२५. QT vy ९२४१.

पा० ४.२. १२३३९४९. | । व्याकरणपहाभाष्यय्‌ ॥ ३०९

गहादिभ्यश्च ॥ 9 ।२।१३८ ॥

गहादिषु पृथिवीमध्यस्य मध्यमभावः ॥ ९ II गहदिषु एथिवीमध्यस्य मध्यमभावो वक्तव्यः | एृथिवीमध्ये भवो मध्यमीयः || चरणस बन्धेन निवासलक्षणोऽण्‌ || 2 II चरणसंबन्षेन निवासठक्षणोऽण्वन्तव्यः. | जयः प्राच्याः | जय उदीच्याः | जयो माध्यमाः | सर्वे निवासलक्षणाः ||

वृदादकेकान्तखोपधात्‌ ॥ ४ । २ । १४९१. ॥

हेकान्तादपीति वक्तव्यम्‌ | इह।पि यथा स्यात्‌ | देणीकीयः || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | # अकेकान्तग्रहणे कोपधग्रहणं सोसुकायर्थम्‌ ॥ ९ ॥ अके कान्तम्रहणे कोपधम्रहणं कतेष्यम्‌ | किं भरयोजनम्‌ | सौखकाग्यथम्‌ | सौ- इकीयः || इति ओभगवत्पतच्जकिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य (at पादे द्वितीयमाङ्किकम्‌ || पादथ समाप्तः ||

युष्मदस्मदोरन्यतरस्यां खञ्च ॥ ४।३.।९॥ `

युष्मदस्मश्थां प्रत्ययविधाने योगविभागः ॥ ९॥ युष्मदस्म्यां प्रत्ययविधाने योगविभागः weg: | युष्मदस्मदोरन्यतरस्यां शे भवति | युष्मदीयः भस्मरीयः | ततः wy | So भवति युष्मदस्मदोरन्यतरस्याम्‌ | यौष्माकीणः आस्माकीनः || किमर्थो योगविभागः | समसेख्यापरतिषेधार्थः || २ ॥

सं्यातानुदेरो" मा भूदिति ॥

तस्मि्िणि च युष्माकास्माकौ ॥ ४।२३.।२॥

अदेदावचने च | ९॥ किम्‌ | योगविभागः कतेष्यः | तस्मिर्नणि युष्माकास्माकौ भवतः | यौष्माकः आस्माकः | ततः खि | खि च युष्माकास्माकौ भवतः | Fear: भास्मा- कीनः || किमर्थो योगविभागः | समसंख्यापरतिषेधाथं हव्येव || तेत्र पुनः खञ्ग्रहणम्‌ ॥ २। तत्र पुनः खञ्रहणं कतेव्यम्‌ | न ह्यन्तरेण खञ्प्रहणं योगाङ्गमुपजायते || त- Me वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | एवं वदेयामि | तस्मिन्खानि युष्माकास्माकौ भवतः| ततोभणे च | अणि च युष्माकास्माकौ मवत इति ||

तवकममकावेकवचने ॥ ० ।२।२३॥

एकाथग्रहणं च ॥ ९ Il

एकारथयहणं च कतेव्यम्‌ | एकाथयोयुष्मवस्मदोरिति वक्तव्यम्‌ | किमथेम्‌ | #* ९“ १. ९०.

qro 8, ३, १९-९५. ] ॥ व्याकरणप्रहाभाष्यय्‌ ॥ ३०३

` ज्ैकवचन हत्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | किं कारणम्‌ | एकवचनाभावात्‌ । एक~ वचन इत्युच्यते न ॒वचात्रैकवचनं पयामः || यदि पुनरेकवचनपरत्वेनाण्खय्री विरोष्येयाताम्‌ | तेषं राक्यम्‌ | इह हि प्रसज्येयाताम्‌ | युष्माकं छन्नो योष्मा- कीणः आस्माकीनः | इह च न स्याताम्‌ | तव च्छान्नास्तावकीनाः मामकीनाः | तस्मान्नैवं शक्यम्‌ | न चेदेवमेकाथेग्रहणं कतैव्यम्‌ || न कतेष्यम्‌ | नेदं पारिभा- भिकस्थैकवचनस्य* हणम्‌ | किं me | अन्वथैमहणम्‌ | उच्यते वचनम्‌ एक- स्याथेस्य वचनमेकवचनमिति ||

अधयत्‌ ॥ ४।३ । ४ ॥ surat सपुवाहञ्‌ ॥ ९॥

अर्धौद्यद्विधाने सपुवौहञ्वक्तव्यः | बालेयार्धिकः गौतमार्पिकः | दिक्पूर्वपदाद्यच tl 2 ॥ दिक्पवेषदाद्यच sq वक्तव्यः | gard: पौवौर्धिकः | दक्षिणाध्यैः दाक्षि- गा्धिकः | उत्तराध्यैः ओत्तरार्धिकः || किमथमिद मुच्यते aera न्यास एव दिक्पु- वेपदादधोदुभयमुच्यते† | इदमव्यापुवे क्रियते ऽधोद्यद्टिधाने सपवोहथिति | az ष्यं विजानीयात्सवैमेव विकल्पत इति | तदाचायेः खहद्भुत्वान्वाचषटे दिक्पु्वैपदा- दधोव्यथान्यासमेव भवतीति ||

. श्वसस्तुट्‌ ॥ ४।२.। १५ ॥ ग्घसस्तु्यदिरानुपपत्तिरनादित्वात्‌ ॥ ९ Il

शसस्तुटि कृत॒ अआदेहानुपप्तिः | किं कारणम्‌ | अनादित्वात्‌ | तुटि कृते |

नादित्वादादेशोः न प्रामोति || एवं तर्हि पवौन्तः करिष्यते | पुवान्ते कपरतिषेधः || २ ॥ यदि पूवौन्तः कादेरास्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | शौवस्तिकम्‌ | तान्तादितिऽ कादेदाः arate || अस्तु तर्द परादिः | ननु चोक्तं शसस्तुयादेशानुपपक्तिरनादि- स्वादिति |

eee # ९. ४. ९०२; ९०३. t+ ४.२३. ६, ‡ 9, ३, ५०, § ७9. ३. ५९.

३०४ ॥ व्याकरण पहाभाष्यम्‌ ॥ [ To ४.३.१.

सिद्धं स्वादिष्टस्य gan ll ३ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | तुडादिषस्येति वक्तव्यम्‌ || सनियोगाद्य We अथवा चेन संनियोगः करिष्यते | ge | किं च | यञ्चान्यत्मामरोति | किं चा- न्यसराभोति | आदेशः ||

WaT तलोपश्च ॥ 9।२। a

सायंचिरं ्ाग्रगेऽउ्ययेभ्यष्टचुल्ुको तुट्‌ च ॥ ४।२।२३. ॥

चिरपरत्परारिभ्यस्लो वक्तव्यः | चिरलम्‌ teeny परारिलम्‌ ॥

प्रगस्य च्छन्दसि TI नश्च वक्तव्यः | प्रलमात्मानम्‌ ||

अमादिपश्ाडिमच्स्मृतः | भभ्रिमम्‌ आदिमम्‌ Waray || अन्ता्चेति वक्तव्यम्‌ | अन्तिमम्‌ ||

अथ सायचिरयोः किं निपात्यते |

सायचिरयोर्मकारान्तत्वं प्त्ययसंनियुक्तम्‌ ॥ ९ ॥

सायचिरयोमैकारान्तत्वं प्रत्ययसंनियोगेन निपात्यते | सा्य॑तनम्‌ चिरंतनम्‌ ॥

त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | मकारान्तः ards: | यदि मकारान्तः कथं सायाह्नः |

## ४. ३. ९६.

To. ४.३.३२-२४.| ॥ व्याकरणयपहाभाच्यय ॥ | ३०५.

araarse मलोपः || सायमोऽ्े Ase वक्तव्यः || कथं ` सायवरे | तरे चेति घक्तव्यम्‌ || कथं सायम्‌ साये | वा सप्तम्यामिति वक्तव्यम्‌ || `

अथ प्राह्णप्रगयोः किं निपास्यते |.

पाश्प्रगयोरेकारान्तस्कम्‌ ॥ २॥

्राह्प्रगयोरेकारान्तत्वं निपात्यते | प्राहेतनम्‌ प्रगेतनम्‌ || Reefer प्रयोजनम्‌ | सप्रम्या अलुकापि लिद्धम्‌* | ware यदा सप्रमी यदा त्वन्या विभक्तयस्तदा न सिध्यति |

तुयृक्तम्‌ ll २ ll

किमुक्तम्‌ । तुद्यादेशानुपपान्तिर नादित्वादिति† | gf कृते ऽनादित्वादादेशो न

arate || एवं तर्द gate: करिष्यते | र्वान्ते विसर्जनीयः ॥ ४ ॥

यदि पुवन्तो विसजनीयो वक्तव्यः | प्रातस्तनम्‌ पुनस्तनम्‌ | परादौ पुनः सति खरवसानयेोर्विसजनीयः [८.६.९९] इति विखजेनीयः सिद्धो भवति || अस्तु afk परादिः | ननु चोक्त afe कृते ऽनारिस्षादादेद्यो न प्रापतीति |

सिद्धं स्वादिष्टस्य तुदुवनात ll ¢ Il

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | भादिष्टस्य तुड्ुवनात्‌ | तुडादिषटस्येति वन्तव्यम्‌ || तत्तर्हि

वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | संनियोगाद्वा tl & Il

अथवा चेन संनियोगः करिष्यते | ge | किं च | यथान्यत्पामोति | Rarer

सराभोति | आदेदाः Il

विभाषा पृवीह्णापराह्काभ्याम्‌ ॥ 9 । २३ । २५ ॥

र्वाहापराडभ्यां सुबन्तवचनं ससमीश्रवणार्थम्‌ ॥ ९ ॥ पुबोह्धापराज्ञाभ्यां खबन्तत्वं वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | सप्रमीग्रवणायम्‌ |

em CD

39 M—-It

oq | ॥ व्याकरणमहाभाष्वम्‌ ॥ [ ब०४,१, ९.

Sacer: भवणं य॑था स्थात्‌ | gate अपराद्धेतनम्‌ || तसिं weeny | न वक्तव्यम्‌ | शआाचार्यपनृत्तिक्ौपयति मवस्यज्र anit aed घकालतनेषु कालना- @: | ६.३.९७ | इति सप्रम्या अनुकं शासि ||

अषटुग्वचनं क्षापकमिति चेदणष्ययास्सप्तमीमसङ्गः ॥ 2 I

कल्ग्वचनं ज्ञापकमिति सेदष्वयाष्सप्रमी mane | दोषातनम्‌ दिवातनम्‌ | कस्तु | भव्यवादिति हुग्भविष्यति। | इहापि gems | cater अपराहे- लनम्‌ | अलुगज्र लुकं वाधिष्यते |. इहापि वाधेत | दोषातनम्‌ दिवातनम्‌ | समा- नाभ्रयो FRAT वाध्यते |] कथ समानाभ्रयः | यः Terma! sx च प्रागेव भस्ययोत्यत्तेलुगभवति || न सिध्यति lege हि सति प्रत्यये लुका भवितव्यं सति लुक्युका भवितव्यम्‌ | तत्र च प्रत्यय एव नास्ति कुतो टुग्भविष्यति | शेषा क्ापकेनासती विभाक्तिराकृष्यते | सा ` यथेह वापिका भवति पु्वाङेत- नम्‌ भपराङ्केतनमित्येवमिहापि स्थात्‌ दोषातनम्‌ दिवातनम्‌ || एवं तरिं न ब्रूमो अलुग्धचनं श्चापशं भवत्यत्र सप्रमीति | किं ate | भवति छबन्तादुस्पत्तिरिति | किं पुन- ईौप्यमेतद्याबता समथनां प्रथमादिति 9 वतेते सामथ्ये घ एवन्तेन | श्ञाप्यमित्याइ | कथम्‌ | डाप्मातिषदिकादित्यपि¶ वतेते तत्र कुत एतत्डबन्तादुत्पत्तिभीविष्यति न पुनङन्चाप्मातिपदिकादिति | कथं यत्तदुक्तं ॒वृद्धावृद्धावणैस्वरव्यज्लक्षणे च प्रत्यय- विषौ तत्संप्रस्ययाथेमिति* | समर्थस्य at उन्याप्मातिपदिकमिव्येवमेतदि्गायते | qa कथं oe आगतं दिपाद्रप्यम्‌ ष्ठौह आगतं प्रश्वाड़प्यम्‌ कीलालप भागत॑ं कीलालपारूप्यम्‌ पपुष आगतं पपिवदरुप्यम† | पडाव ऊडाकारलोपः प्रसा- रणमिव्येते धिधयः‡‡ प्राप्ुवन्तिं | लुकि कृते न भाविष्यन्ति || हहं तरिं सामय साधुः सामन्यः वेमन्यः 99 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य [ ८. २.७ | हति नलोपः mae | लुकि कृते भत्वान्न भविष्यति | gate संप्रधायेम्‌ | gaat नलोप इति किमत्र करैष्यम्‌ | परस्वाञ्चलोपः | एवं तर्हीदमिह संप्रधा्यम्‌ | नलोपः क्रि- यतां तद्धितोत्पत्तिरिति किमत्र कतेव्यम्‌ | परत्वाच्रलोपः | असिद्धो नलोपस्तस्या - तिद्धव्वान्तदधितीत्पन्तिमैविष्यति | परिगणितेषु कार्येषु ¶ warts नं चेदं तत्र परिगण्यते | इदमपि ae परिगण्यते | कथम्‌ | डभ्विधिरिति सवोविभक्त्यन्तः समासः aw विधिः q@afe: | बन्तादिधिः छष्विधिरिति ॥

@ ४.३. ददे. १२.४.८२. { २.४. ज. § १.९. ८२, ¶ृ १,९.१९. MF ४.९.९१. 11 ४, द. ८६९. { ‡ ५.४. ९१०; १३२; ९४०; ९९९. $$ ४,४.९८. FY <2 %

पा० ४.२. २५.२४. | ॥ व्याकःरणवहभराच्वत्र ॥ qos

तत्र जातः ॥ ४ । ३ । ९५ ॥

किमथे जातादयोऽथौ निर्दिदयन्ते | जतादिष्वर्थेषु घादयो * यथा eq: स्वाथे मा भूु- वच्चिति | त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | शेषे [४.०.९२] इति वतेते तेन स्वार्थे न भवि- ` ध्यन्ति || अत उत्तरं पठति |

तत्रजातादिषु वचनं नियमार्थम्‌ ॥ ९ ॥

नियमा्थोऽयमारम्भः | जातादिष्वेव घादयो यथा स्युरिह मा भूवन्‌ तत्रास्ते तव शेत इति || यदि नियमः क्रियते दार्षदाः सक्तवः भीलृखलो यावक हति न. घि- ध्यति | संस्कृतमिव्येवं भविष्यति! | wafers दार्षदाः स्तव हति | इदं तु न सि- ध्यति आीलूखलो यावक हति | संस्कृतं हि नाम तद्भवति यत्तत एवापक्ृष्याभ्यवह्वियते न च यावक उदुखलादेवापकृष्याभ्यवहियते sagt रन्धनादीनि THe | तस्माचरार्थोऽनेन नियमेन | कस्मान्न भवति तत्रास्ते तत्न हेत इति | अनभिधानात्‌ ॥ तञ्चावरयमनमिधानमाभ्राथितव्यम्‌ | क्रियमाणेभ्वपि MAT यत्र जातादिषुत्प- यमानेन प्रस्ययेनाथस्याभिधानं न॒ भवति न भवति तच प्रत्ययोत्यन्तिः | तयथा | area खनति | वृक्षमूकादागत इति ॥ न तर्हीदानीं जातादयोऽ्थौ निर्द्टव्वाः | fgets | किं प्रयोजनम्‌ । अपवादधिषाना्थेम्‌ | warez [४.३.२६] arate जातः प्रावृषिकः | क मा भूत्‌ | प्राचृषि भवाः पावृषेण्या gorge: | यानि स्येतानि निरपवादान्यथोदेशनानि तानि राक्यान्यकतुम्‌ | कतलम्धक्रीत- कुशलाः [४.२.६८] at देवदत्त इति ॥

श्रविष्ठाफल्गुन्यनुराधासखातितिष्यपुनवैसुहस्तविशाखा- षाढाबहुराहुक्‌ ॥ ४।२.।६.४। ।

दुक्मकरणे चिव्रारेवतीरोदिणीभ्यः जियामुपसंङ्यानम्‌ ॥ ९ ॥

रुक्णकरणे चित्रारेवतीरोहिणीभ्यः जियामुपर्सस्यानं कतेष्वम्‌ | चित्रायां जाता चित्रा खी | चित्रा || रेवतीं | रेवतीं ली । रेवती | रोहिणी | रोहिणी ¶ ली ॥

SF ४.१.९६. ‡ >. २.९६. ‡ ४,४.१४. द. 9. § ४.६. ६०. ¶ ६.२. १९३ ३.९० wv

Joc’ Ny व्याकरणय्रहाभाष्यम्‌ ॥ | म० ४.३. ९.

फल्गुन्यषाढाभ्यां दानो ॥ २ ॥ फल्गुन्यषाढाभ्यां टानौ वक्तव्यौ | फल्गुनी" | अषाढा उपदधाति | sfastarerar छण्‌ || ३ ॥ _ अविष्टाषाढाभ्यां हृण्वक्तव्यः | भ्राविष्ठीयाः आषाढीयाः II स ate वक्तव्यः | न वा नक्षत्रेभ्यो AS लुग्वचनात्‌ Il % ॥

न वा वक्तव्यः | किं कारणम्‌ | नेत्रेभ्यो बहुकं टुग्वचनात्‌ । नक्षत्रेभ्यो बहुलं लुभिव्येवमत्र लुग्भविष्यति! |

प्रायभवः ॥ ४।२।२९. ॥

प्रायभवयहणमन्थकं तत्रभवेन कृतत्वात्‌ ॥ ९ ॥

अनित्यभवः प्रायभव इति वेन्सुक्तसंदायेन तुल्यम्‌ ॥ ९ ॥

यद्धवान्मुक्तसंदायं तत्र भव seer न्याय्यं मन्यते Mat देवदत इति तेतै- तत्तुल्यम्‌ | सोऽपि यवदयमुदकदे शादीन्यभिनिष्क्रामति | अथैतद्धवान्परायभव उदाहरणं न्याय्यं मन्यते तत्र॒ भवे किमुदाहरणम्‌ | यत्तत्र. नित्यं भवति | खौघ्राः प्रासादाः | erat: भराकारा इति | एवं तर्हि तत्र भव इति प्रकृत्य जिद्वामुला- yout विषीयते{ स यथा तस्मिन्दृष्टापचारे अङ्कुलीयमिति भवत्येवं प्रायभवेऽपि भविष्यति | इदं तर्हि प्रयोजनम्‌ | प्रायमव इति प्रकृत्योपजानुपकर्णोपनीवे्ठकं व्यति स प्रायभव एव यथा स्यात्तत्र भवे मा भूत्‌ | उपजानुभवं गडिति | अथेदानीं तत्र भव. इति प्रकृत्य शरीरावयवाग्यिधीयते सोऽत्र कस्मान्न भवति | अनभिधानात्‌ | स यथैव तद्येनभिधानाथन्न भवत्येवं ठगपि न भविष्यति ||

# ४,९.१५. . ‡ ४,३.९०. {५.२.६२ § ४.३.४०. शृ १.२.५५.

पा०.४. २. RR-%A, | 1 व्याकरनयहाभाष्यम ॥\ ‘ok

PNET ॥ ४।३.।४२ ॥ `

विकारे कोशाड़्ञ्‌ ॥ ९ ॥ विकारे* कोराङ्ञ्वक्तव्यः | कोशस्य विकारः कौरोयम्‌ II संभूते ह्ययांनुपपत्तिः ॥ २ ॥ संभूत इति दयुच्यमाने ऽधैस्यानुपपत्तिः स्यात्‌ | न दः HA संभवति | किं ale | कोशास्यादो विकारः || यदि विकार श््युच्यते भस्मन्यपि प्राभरोति | भस्मापि aren धिकारः || अथ संभूत हस्युच्यमाने क्रिमौ कस्मान्न भवति | क्रिमिरपि

हि art संभवति | अनभिधानात्‌ | यथैव तद्यैनभिधानाक्किमी न भवत्येवं भस्म- न्यपि न भविष्यति | अथेोपपञ्चो भवति ||

कटाप्यश्चलययवनुसादून्‌ ॥ 9 । २,। ४८ ॥

अयुक्तोऽयं निर्देशाः | कालादिति† वतेते न च कलाषी नाम कालोऽस्ति | Aq दोषः | साहचयोसाच्छन्ं भविष्यति | कलापिसहचरितः कालः wari काल इति ||

तत्र भवः ॥ ४।३।५३. ॥ aafal aint पुनस्तत्रसहणं किमर्थम्‌ |

तत्रमकरणे TAT पुनर्वचनं कालनिवृत्ययेम्‌ IY It

तत्रप्रकरणे तत्रेति पुन्वैचनं क्रियते arotrperny | कालाधिकारो निवस्यैते || नहि काको वारयत हत्येवाभिकारा निवतैन्ते को वाभिसंबन्धौ. यत्तज्रब्रहणं कालाधिकारं निवतेयेत्‌ | एषोऽभिसबन्धः | कालाभिसंबद्धं तत्रहणमनुवतेते तत्रम- हणं च तत्रम्रहणस्य निवतेकं भवति तस्मिचधिवृत्ते कालाधिकारो ऽपि निवतेते ||

# ४.३.९३४. . † ४.३. ४३. T ४. ३, २५.

१९० | ॥ ध्याकर्णम्रहाभाष्यम्‌ ॥ [wo ४.१. ९.

TATE WS ।२,।५८ ॥

अ्यमरकरणे परिमुखादिभ्य उकसंस्यानम्‌ ॥ ९॥ ञ्यप्रकरणे परिमुलादिभ्य उपसंख्यानं Bere | पारिमुख्यम्‌ पारिहनष्यम्‌ || अव्ययीभावाद्विधान उपक्लादिनभ्यः were: ॥ ० ॥

अव्यवीभावाहिधान* उपकूलादिभ्यः परतिषेषो वक्तव्यः | ओपकूलः ओपमूलः भीपरश्चालः || |

PRT ॥ ४.।२.।६.० ॥

अत्यल्पमिद मुच्यते | समानस्य तदादे भध्यात्मादिषु चेष्यते | समानस्य | सामोनिकः ॥ तदादेः | सामानप्राभिकः सामानदेशिकः | भध्यात्मादिषु वेष्यते | आध्यास्मिकः आधिरैविकः आधिभौतिकः ||

उ्वैदमाच tere ठञ्वक्तव्यः | ओध्यैदमिकम्‌ ओध्यदेहिकम्‌ |! ल्ोोकोत्तरपदस्य च ॥ ९ ॥ ठञ्वक्तव्यः | रेदलौकिकम्‌ पारलीकिकम्‌ | युखपाश्दतसोरीयः मुख पाश्वे इत्येताभ्यां तखन्ताभ्यामीमो वक्तव्यः | मुखतीयः wits: || कुगलनस्य परस्य च | हयी वक्तष्यः | जनकीयम्‌ परकीयम्‌ || ka: कार्योऽथ पथ्यस्य मभ्यीयः II अष्यीयो चापि प्रत्ययी ॥ २॥

मण्मीयौ चापि प्रत्ययौ वन्तष्वौ | माध्यमः mate: ||

Fyn. ५९,

पार ४.१. ५८-१९.] ॥ व्वाकरणमदामाष्यम्‌॥ ` FX

Wey पथ्यं दिनण्वास्मात्‌ Maye मभ्यंराब्यमापद्यते दिभण्वास्माद्मत्ययो Teer: | माष्यदिन उदा- यति ॥ स्थाश्नो दुगतिनात्तथा | स्यान्नो लुग्वक्तव्यः | अश्वत्थामा || अजिनात्तथा | अनिनान्ता् लैग्वक्तव्यः | उलानजिनः सिंहाजिनः व्यात्राजिनः |.

बाह्यो देव्यः पाञ्चजन्यो गाम्भीवै च व्व श्यते ॥ ३॥

तस्य व्याख्यान इति च व्याख्यातग्यनान्नः ॥ ४।२.।६६ ॥ किमथे भवव्याख्यानयोयु गपदधिकारः क्रियते |

भवव्याख्यानयेोर्युगपदधिकारो ऽपवादविधानार्थः ॥ ९ ॥ भवव्याख्यानयोयौगपदधिकारः क्रियते ऽपवादविधानार्थः | युगपदपवारान्वषवा- मीति || किमुच्यते ऽपवादविधानाथे इति न पुनरमर्देरार्थोऽपि स्यात्‌ | कृतनिर्देरोहि तौ ॥ २॥ waite area | एकस्तत्र भवः [४.३.९३] इस्यपरस्तस्वेदम्‌ [९२०] इति tl भथ व्यार्यातेव्यनाच्नो भर्हणं art | तत्र व्याख्यातव्यनाघ्री ग्रहणं भवार्थम्‌ ॥ ३ ॥

तत्र व्याख्यातव्यनाघरो यहं Rat भवा्थम्‌ || किमुच्यते मवार्थमिति न पुनर्व्या-

ख्यानायेमपि स्यात्‌ | व्याख्याने क्यकव्चनास्सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥

व्याख्याने हि सत्यन्तरेण वचनं सिद्धम्‌ | यत्ति व्वाख्यानमिल्येतद्वति तस्मा- इुत्पत्तिभेविष्याति | किं मत्येतद्बति | व्याख्यातव्यनाम || बदुष्वते भवषा्थमिति तच | व्याख्यानाथैमपि व्याख्यातव्यनाघो ब्रहणं क्रियते | इह मा भूत्‌ | पाटलिपुचरस्य व्याख्यानी इकोसंरेति || अथ क्रियमाणेऽपि ध्याख्यातस्थनाध्रौ महणे कस्मादेवात्र न भवति | अवयवस्य दाख्यानं व्याख्यानं पाढलिपुतरं चाप्यवयवश् भाष rar अस्य प्राकारा इति | सत्यमेवमेतत्‌ | HAY काचित्मद्धततरा गतिर्मवति | gex-

३९२ ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ . [ म०.४. २. ९.

wag वैषा प्रखततरा गरतिभेवति | निरुक्तं व्याख्यायते व्याकरणं व्यारूयायत इल्यु- च्यते न ,कथशिदाहे पाटलिपुत्रं व्याख्यायत इति || | भवे aT लुग्वचनम्‌ ॥ ५ ॥ भवे मन्त्रेषु लुग्वक्तव्यः | ates भवो मन्त्रो Sere: | Usa: वाजपेयः | | कल्ये च व्याख्याने ॥ & ॥ कल्पे च व्याख्याने लुग्वक्तव्यः | भअभ्रिष्टोमस्य व्याख्यानं कल्पो frets: | राजसूयः वाजपेयः || स ae वक्तव्यः | | न वा ताद्याचाच्छब्दयम्‌ ॥ ७ ॥

न वा वक्तव्यः | किं कारणम्‌ | तादभ्योताच्छब्धम्‌ | तादथ्योताच्छम्धं भवि- ष्यति | अभिष्टोमार्थोऽ्रिष्टोमः | राजखयः वाजपेयः ||

क्रतुयज्ञेभ्यश्च ॥ 9 । २ । ६८ ॥

करतु्रहणं किमथेम्‌ | यज्ञेभ्य इतीयत्युच्यमाने य॒एव संज्ञीभूतका यज्ञास्तत. उत्पत्ति : स्यात्‌ | आभिष्टोमिकः राजखयिकः वाजपेयिकः | यत्र वा यज्चशाब्दोऽतति | नावयज्चिकः पाकयज्ञिकः | हह न स्यात्‌ | पाञ्यौरनिकः ater: शातीद- निकः | agar पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति || अथ यज्ञमहणं किमयम्‌ | करतुभ्य इतीयव्युच्यमाने य एव संज्ञीभुतकाः क्रतवस्तत उत्पत्तिः स्यात्‌ | आभि- Sian: राजसूयिकः वाजपेयिकः | इह न स्यात्‌ | पाञ्चीदनिकः area marcha: | यज्ञमरहणे पुनः क्रियमणे न दोषो भवति |

द्यलद्राद्यणक्पेथमाध्वरपुर श्चरणनामाख्यातादक्‌।। ७।२. । ७२ ॥

नामाख्यातग्रहणं संघातविगृहीतार्थम्‌ ॥ ९ ॥ नामाख्यातमहणं संघातविगृहीताथं द्रष्टव्यम्‌ | नामिकः आख्यातिकः नामाख्या- -तिकः || |

पा० ४. ९. &¢-29,] ॥ व्याकरगग्रहाभाव्यय्‌ ॥ ६९३

aque ॥ © । २. । ८४ i

अयुक्तोऽयं Aa न यसौ विवूराखभव्रति | किं तर्द | वालवायालयभवति विदूरे संस्क्रियते || vt ate वालवायो विदूरं च वारवायो विदूरशाब्दमापद्यते ञ्यशास्मासस्ययो वक्तव्यः || प्रकृत्यन्तरमेव वा | अथवा प्रकृत्यन्तरं विदूर शाब्दो वालवायस्य || न वै तत्र वालवायं विदूर इत्युपचरन्ति | न वै तत्रेति चेद्भुयान्तित्वरीवदुपाचरेत्‌ ॥ तद्यथा | बणिजो वाराणसीं जित्वरीस्युपाचरन्ति | एवं वैयाकरणा वालवायं विदूर इव्युपाचरन्ति ||.

वालवायो विदूरं च प्रकृत्यन्तरमेव वा | न वै तत्रेति चेहुयास्वित्वरीवदुपाचरत्‌ ॥

अभिनिष्क्रामति द्वारम्‌ ॥ ७।२। ८६ ॥

अयुक्तो ऽयं निर्देशाः | चेतनावत एतद्वति निष्क्रमणं वापक्रमणं वा शरं चाचेतनम्‌ | कथं तर्हिं निर्देशाः weer: | अभिनिष््रमणं दारमिति || स atk तथा निर्देशाः कतेव्यः | न कतेष्यः | भचेतनेष्वपि चेतनावदुपचारो इदयते | तद्यथा | अयमस्य कोणोऽभिनिःखतः | sears -इति ||

अधिकृ कृते भन्ये ॥ ४ । २. । ८७ ॥

अधित्य हते ग्रन्थे टुबाख्यायिकाभ्यो बहुलम्‌ ॥ ९ II

अधिकृत्य कृते aa इत्यताख्यायिकाभ्यो बहलं लुम्बक्तष्यः | वासवद्ता

gaara | न च भवति | भैमरथी |! 40 > 7

३९४ It व्याकरणय्रडाभाष्यम ॥ [म० ४.२. ९,

शिरकरन्दयमसमभद्न्देन्द्रनननादिभ्यशछः ॥ ४ ।२. । ८८ ॥

इन्द्रे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः ॥ ९ ॥ इन्दे trees: प्रतिषेधो वक्तव्यः | देवाञ्वरम्‌ राल्तोऽ्रम्‌ | देवासुरी राक्ोऽछरी ||

सोऽस्य निवासः ॥ 9 । २ । ८९. ॥ अभिजनश्च ॥ ४ ।२३ । ९० ॥

निवासाभिजनयोः को विदोषः | निवासो नाम यत्र संप्रत्युष्यते | अभिजनो नाम यत्र पूर्वैरुषितम्‌ ॥

वासुदेवाज्ुनाभ्यां वुन्‌ ॥ ४ । २. । ९.८ ॥

किमथे वाडदेवराब्दादह्ुन्विधीयते न गोत्रक्षत्ियाख्येभ्यो बहुलं वुञ्‌ [ ४.३. ९९| हत्येव सिद्धम्‌ | न ह्यस्ति frat वाखदेव शाब्दादह्कुनो वा gat वा | तदेव ST स एव स्वरः” || हदं ale रयोजनं वाङदेवरशाब्दस्य पूर्वनिपात वक्ष्यामीति || अथवा नैषा क्षत्रियाख्या | संज्ञैषा तत्रभवतः ||

जनपदिनां जनपदवत्सर्वं जनपदेन समानरान्दानां बहुवचने ॥ ¢ । २. । १०० ॥ सवेवचनं किमथम्‌ | | सवेवचनं परूतिनिद्रासार्थम्‌ ॥ ९॥ सवेवचनं ad प्रकृतिनिहसार्थम्‌ । प्रकृतिनिरहसो यथा स्यात्‌ |

तच मद्रवूज्यर्॑म्‌ ॥ २॥। तच्च मद्रवुज्यर्ये द्रष्टव्यम्‌ | माद्रो भक्तिरस्य माद्री वा भक्तिरस्य मद्रक 7 Fw UWS, T ४. % ९७०.

Go 8, ३. ८८-९०४.| ॥ व्थाकरणमहाभाष्यय्‌ || ३९५

इत्येव यथ। स्यात्‌ | वाज्यो भक्तिरस्य area” वा भक्तिरस्य वृजिक इत्येव यथा स्यात्‌! ||

तेन प्रोक्तम्‌ ॥ PIRILLO

परोक्त ग्रहणमनर्थकं तत्रादर्दानात्‌॥ ९॥

परोक्तयहणमन्थैकम्‌ | किं कारणम्‌ | तच्राददोनात्‌ | भ्रमि मामे काठकं काला-

पक॑॑च परोच्यते तत्राददोनात्‌ | न च तत्र प्रत्ययो दृदयते || | ग्रन्थे च दानात्‌ Il २॥ यत्र च दृदयते मन्थः स तत्र कृते भन्ये | ४.३.१९६ | इत्येव सिद्धम्‌ ॥ छन्दोऽ तर्हीदं वक्तव्ये न हि च्छन्दांसि क्रियन्ते नित्यानि च्छन्दांसि | छन्दोऽ्थमिति चेन्तुल्यम्‌ ll ३ ॥

छन्दोऽथेमिति वचेत्तुल्यमेतद्भवति | भामे AA काठकं कालापकं च प्रोच्यते तत्राददोनात्‌ | न च aT प्रत्ययो दयते | मन्थे च ददोनात्‌ | यत्र च कदयते AAT: स तत्र कृते मन्थ हव्येव सिद्धम्‌ | ननु चोक्तं न हि च्छन्दांसि क्रियन्ते नित्यानि च्छन्दांसीति | यद्यप्यर्थो निस्यो या त्वसौ वणौनुपुर्वी aren | तद्धेदा्चैतद्वति काठकं कालापकं मीदकं पेप्पलादकमिति ||

न तर्हीदानीमिदं वक्तव्यम्‌| वक्तव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | यत्तेन परोक्तं न च तेन कृतम्‌ । माधुरी वृत्तिः || यदि तद्यस्य निवन्धनमस्तीदमेव वक्तव्यं vat वक्तव्यम्‌| तदप्यवरयं वक्तव्यम्‌ । यत्तेन कृतं न च तेन प्रोक्तम्‌ | वाररुचं काव्यम्‌ | SAAT: सोकाः |

कलापिवैरांपायनान्तेवासिभ्यश्च ॥ 9 ।२. । १.०४ ॥

परव्यक्षकारिग्रहणम्‌ ।। ९ ॥ भत्यक्षकारिमहणं कर्तव्यमन्तेवास्यन्तेवासिभ्यो मा भूदिति ॥ तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वन्तव्यम्‌ | Bey ry † ४.२.१३९. { ४.३. ww

९६ ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ [mo 8.3.8,

HMIASITTAE ज्ञापकं वेरापायनान्तेवासिषु प्रस्यक्षकारिग्रह- णस्य । > ॥

यदयं कलापिखाडायनमहणं करोति* तञ्ज्ापयत्या चार्यो नान्तेवास्यन्तेवासिभ्यो भवतीति | कथं कृत्वा ज्ञापकम्‌ | वैहांपायनान्तेवासी कठः कटान्तेवासी खाडा - यनः | वरैशंपायनान्तेवासी कलापी | यदि चान्तेवास्यन्तेवासिभ्यो ऽपि स्यात्कला- विखाडायनमहणमनर्थकं स्यात्‌ | परयति त्वाचार्यो नान्तेवास्यन्तेवासिभ्यो भव- तीति ततः कलापिखाडायनम्रहणं करोति ||

छन्दोग्रहणं चेतरथा ह्यतिभसङ्गः ॥ ३ Il

छन्दोमहणै च कतेव्यम्‌ | इतरथा शयतिप्रसङ्गः | इतरथा ्यतित्रसङ्गः स्यात्‌ | इहापि प्रसज्येत | तित्तिरिणा प्रोक्ताः stat इति ॥

पुराणगरोक्तेषु त्राह्मणकल्येषु ।॥ 9 । ३. । Lok ॥ पुराणगरक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधस्तुल्यकाल-

त्वात्‌ ।॥ ९ Il

TMA ब्राह्मणकल्पेष्वित्यत्र arenes: प्रतिषेधो वक्तव्यः | यान्ञवल्कानि‡ ब्राह्मणानि | सौलभानीति । कि कारणम्‌ | तुल्यकालस्वात्‌ | एतान्यपि तुल्यकालानीति ॥

कृते मन्थे ॥ 9 IRIE ॥

कृते ग्रन्थे मक्षिकादिभ्योऽण्‌ Il ९ Il कृते wer इत्यत्र मक्षिकादिभ्योऽण्वक्तव्यः | ata: कतं माक्षिकम्‌ ॥ तदिदोषेभ्यश्च ॥ 2 II तद्िरोषेभ्यथाण्वक्तव्यः | सरषाभिः कतं सारषम्‌ may पीन्तिकम्‌ || स ale वक्तव्यः | न वक्तव्यः |

@ ४.३. ९.०४; ९०६ गर. † ४.३. ९०२. ‡ ६, ४, ९५९,

पा० ४.२. १०५-९१६. | ध्याकरगप्रहाभाष्यय्‌ ॥ १३९७

योगविभागास्सिङधम्‌ | ३ ॥ योगविभागः करिष्यते* | कृते मन्थे | ततः संज्ञायाम्‌ | संज्ञायां च तेन कृत इत्येतस्मिच्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति | सरषामिः . कृतं सारषम्‌ गामतम्‌ पौतति- कम्‌ | ततः कुलालादिभ्यो बुञ्‌ | संक्षायामित्येव || इति श्रीभगवत्पतश्ञरिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये चतुथस्याध्यायस्य तृतीये

पादे प्रथममाह्किकम्‌ ॥

क ४.३. ९९७९६९८,

११८ ॥ व्याकरणगयहाभाष्यम्‌ || [Fo ४.३. २.

तस्येदम्‌ ॥ SLR Ie ॥

तस्येदमित्यसंनिहितेऽप्राधिरिदिमः प्रत्यक्षवाचित्वात्‌ ॥ ९ Il तस्येदभित्यसंनिहिते ऽपाप्निः। किं कारणम्‌| इदमः प्रत्यक्षवाचित्वात्‌ | हदमि- स्येतसत्यक्षे वतेते तेनेहैव स्यात्‌ तस्येदमिति तस्याद इति तस्य तदिति न स्यात्‌ || सिद्धं त॒ यद्योगा षष्ठी तव ॥ 2 Il सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ । यद्योगा षष्ठी saat तत्रेति वक्तव्यम्‌ || अनन्तरादिषु च प्रतिषेधः ॥ २ ॥ अनन्तरादिषु च प्रतिषेधो वक्तव्यः | तस्यानन्तरः तस्य समीप इति || किं य- शोगा ष्ठी प्रवतेत हत्यतोऽनन्तरादिषु प्रतिषेधो वक्तव्यः | नेत्याह | सर्वथानन्त- रादिषु प्रतिषेधो वक्तव्यः || सिद्ध तु परिगणनात्‌ Il ४ Il सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | परिगणनं कतेव्यम्‌ || स्वे भ्रामजनपदमनुष्येभ्यः ॥ ९ ॥

स्वे भ्रामजनपदमनुष्येभ्य इति वक्तव्यम्‌ | att: माथुरः | माम || जनपद | आङ्गकः वाङ्गकः | जनपद || मनुष्य | हैवदत्तः याज्ञदतः ||

Tartar ॥ ६ ॥ Taare इति वक्तव्यम्‌* | आम्‌ ओष्टम्‌ गादेभम्‌ || रथाद्रथाद्गे ॥ ७ 1 रथाद्रथाङ्ग इति वक्तव्यम्‌ | आशरथम्‌ aera गार्दभरथम्‌ || | वहेस्तुरणिटु ॥ ८ ॥ वहेस्त्रन्तादण्वक्तव्य इट वक्तव्यः | dale: स्वं सांवहित्रम्‌ |I अग्रीधः रारणे mi च Il ९॥

अग्रीधः शरणे रञ्वक्तव्यो भसंज्ञा च वक्तव्या | अभ्रीधः शारणमाभीधम्‌ ॥ * ४.३, ९२. T ४. ३. ९२९; ९२२.

पा० ४.३. १२०-९२०.]` ` ।॥ व्याकरगमहाभाष्यय्‌ |! BAS

समिधामाधाने षेण्यण्‌ ॥ ९० ॥ समिधामाधाने वेण्यण्वक्तव्यः | समिधामाषनो मन्तः सामिषेन्यो मन्त्रः | सामिधेन्युक्‌ || चरणाद्धर्माप्राययोः ॥ १९ ॥ TUSHAR वक्तव्यम्‌" | कठानां धर्म Ararat वा काठकम्‌ | कालापकम्‌ मौदकम्‌ वैप्पलादकमिति || | | तततर्हीदं ag वक्तव्यम्‌ | at च भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं तस्येदमित्यसंनिदितेऽमापनिरिति | किमिदं भवान्भत्ययाथेमेवोपारभते न पुनः प्रक्ृ- त्यथमपि | यथेव fears वतैत एवं तदित्येतस्परोसे वतेते | तेनेहैव स्यात्‌ तस्येदमिति अस्वामुष्येत्यत्न न स्यात्‌ | अस्त्यत्र विदोषः | एकदोषनिर्देदोऽतर भविष्यति | तस्य चास्य चामुष्य च तस्येति भक्ति | इहापि -तर्धैकरोषनिर्देशो भ- विष्यति | तञ्चादशचेदं चेदमित्ये्र || यदप्युच्यते ऽनन्तरादिषु च प्रतिषेधो वक्तव्य इति न वक्तव्यः | अनभिधानादनन्तरादिषुत्पत्तिने भविष्यति ॥

्रन्द्ादरैरमेयुनिकयोः ॥ ४ । २ । १२५ ॥

वैरे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः | ९ ॥ वैरे tages: प्रतिषेधो वक्तव्यः | दैवाखरम्‌ राक्षोऽ्ठरम्‌ ॥

संघाङ्लक्षणेष्वञ्यभिनामण्‌ ॥ 9 । २. । १.२.अ ॥

संघादिषु घोषग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ संवादिषु षोषमहणं कतैष्यम्‌ | गार्गो घोषः | वास्सो घोषः || किमर्थो णकारः | gard: | ञ्णितीति वृद्धियैथा स्यात्‌‡ | संघादिषु प्रत्ययस्य णित्करणानर्य्यं वृदत्वास्पातिपदिकस्य ॥ २ ॥

संघादिषु प्रत्ययस्य णित्करणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | वृदधत्वात्रातिपरिकस्य | वृद्धमेवैतसातिपदिकम्‌ ||

¥ ४, ३. ९२६, † ९. २,, ७२. ‡ ७, % As

३२० ॥ व्याकरनमहाभाच्यम्‌ || [भ० ४.२, २.

रेवतिकादिभ्यग्छः WO । २ । १२३१ th

कोपिश्जलहास्तिपदादण्‌ ॥ ९ ॥ कौपिश्लदहास्िपदादण्वन्तव्यः | वौपिष्लाः हास्िपदाः ||

आयर्वणिकस्थेकलोपश्च ॥ 2 ॥

आथर्वणिकस्येकलोप्ाण्च वक्तव्यः | आथर्वणो ध्मः | आथर्वण ara: [I इदमाथर्वैणा्थमाथर्वणिका्े Tet क्रियते | वसन्तादिष्वथवैन्दाब्द भायवै- गराम्दथ पदयते | षष्ठाध्याये प्रकृतिभावाथे पहणं fats | इदं चतुथमिकलोपा- थम्‌ | ferent शक्यमकर्तुम्‌ | कथम्‌ | तेन प्रोक्तम्‌ [ ४.३.१०१ | इति प्रकृत्य- रषिभ्यो gant वसिष्ठोऽनुषाकः विश्चामित्रोऽनुवाक इत्येवमथेम्‌ | ततो वक्त- व्यमथर्वेणो वेति | तेन तिङडमथर्वेव्याथवेण इति च | अथ वसन्तादिष्वाथवेणद्यम्दः पठितव्यः | तजर Ranh: प्रकृतिभावार्थेन नापीकलो पार्थेन || यदि वसन्तादिष्वा- VATU: पद्यते ऽथवाणमधीत आथर्वीणिक हति न सिध्यति | Ae दोषः | इहा- स्माभिकचिशम्थं साध्यम्‌ | तत्र इयोः शब्दयोः समानाथेयोरेकेन विपरहोऽपरस्मादुत्प- ्तिभेविभ्यत्याविरविकन्यायेन | तद्यथा | अवेमौखमिति विगृह्य अविक शाब्दादुत्पत्ति- भेवति आविकमिति | एवमाथवेणमधीत इति विगृद्याथबेणिक इति भविष्यत्यथ- बोणमधीत इति विगृद्य वाक्यमेव | तज्राभिसंबन्धमात्रं कतैव्यमाथवेणिकानामिद- मिति न चेदानीमन्यदाथवेणिकानां स्वं भवितुमहैत्यन्यदतो veteran ||

तस्य विकारः ॥ ७।२३।१२२ ॥ real वैमानि सुनस्तस्यहणं किमर्थम्‌ |

# ४,९.१५. ¶† ६.३.३९. { ४.२. ६३ गः. ऽ ६.४.९०४. बृ ४.३.९२०.

“gro ४.२. १३९.१३४.] ॥ ध्याकरणयरहााष्यय्‌ ॥ | ३२१

तस्यप्रकरणे सस्थपुनववनं दैषिकनिवृस्यर्थम्‌ ॥ ९ Il तस्यप्रकरणे तस्येति पुनर्वचनं क्रियते हौषिकनिवृष्यर्थम्‌ | Arar” निव- स्यन्ते || कथं च प्रामुवन्ति | तस्येदं वंचनात्पसङ्गः ॥ २ ॥ शस्येदंविशेषा देते ऽपत्यं ager विकारो निवास इति ||

किमथेमिदमुच्यते | वाधनायै कत भवेत्‌ । ये तस्य बाधकास्तद्वाधनार्थम्‌ ॥ कथं पुनर दौषिकः रौषिकं बाधते | 'उत्सगेः रोषं रवासो |

यो gett: सोऽपि दोष एव | के पुनः रैषिकोणां विकारावयवयोः प्रापु धन्ति यावता सवैमद्यापयदिध्यीप्रम्‌। हह न किंचिदुच्यते हलसीराहक्‌ [४.३.१२४] हति || कथं पुनरिष्छतापप्यपवादः प्रा्ुव्दाक्यो वाधितुम्‌ | तस्यमरहणसामथभ्योत्‌ || Pate भवानध्यारुध्य तस्यय्हणस्थैव. प्रयोजनमाह न पुनः wT यओगस्य | अवरर्यमुत्तरा्थौऽर्थनिर्दश्यः Kier: | समथेविभक्तिरपि तद्येवद्यमुत्तरायौ निर्- व्या | प्रकृता समथेविभक्तिरनुवतैते तस्येदमिति |

नवरा संप्रत्ययः | ३॥

नं वा संप्रत्ययं इयतां खत्रेण हौषिकाणां निषृत्तेः | न हि काको वादयते इ्येवा- विकारा निवभैन्ते | यदि खल्वपि विकारावयवयोः Bra नेष्यन्ते महता Ger Rahat ॥

अवयवे चाप्रीण्योषधिवृ्सेभ्योऽनिवृत्तिः tl ४ ॥

अवयवे चाप्राण्योषधिवृक्षेभ्यो अनिवृत्तिरिष्ा तेत्र च निवृत्तिः प्राभोतिभ पाटलि-

पुब्रकाः4 प्रासादाः | पाटलिपुल्त॑काः पराकारा इति || अण्भयटोश्च विप्रतिषेधानुपपत्ति्मयङडन्सर्गात्‌ tl ५॥ अण्मंयटो्ं विप्रतिषेधो मोपपद्यते | पञिष्यति शि विप्रतिषेधमणो वृद्धान्भय-

* VAR, ९.६-४.३. ९२३. † ४.६. ९ब्‌ ; ४.२. ३७; ६९. { ४.९. <r, £ _ , ¢ ४.३. ९३५९. भु ४.२, ९२३६, 41 >

३.९२ ॥ व्याकरणग्रहाभाष्यम्‌ ॥ [To ४.३. र्‌,

डिति ˆ सर विप्रतिषेधो नोपपद्यते | किं कारणम्‌ । मयुस्सगात्‌ | निवृत्तेषु हि दौषि- केषु वृद्धान्मयडुत्सगेस्तस्याणपवाद उत्सगोपवादयोधायुक्तो विप्रतिषेधः || अनुवृत्तौ हि च्छोत्सर्गापवादविपतिषेधान्मयट्‌ ॥ ६ ॥

अनुवतैमानेषु हि Bag वृद्धाच्छ† उस्सर्गस्तस्याण्मयटावपवारै | अपवादवि- परतिषेधान्मयडुविष्यति ||

यत्तावदुच्यते न वा संप्रत्यय इयता त्रेण Bitar निवृत्तिरिति संप्रत्यय wa | न यत्राण्दुलेभः | सिद्धोऽतराण्तस्येदभित्येव | सोऽयं पुनस्तस्यमरहणेन तस्य सापवादस्याणः प्रसङ्गः इमं निरपवादकमणं प्रतिपादयति | तत्र ये तावद्धितीयास्तान- यमपवादत्वाद्वाधिष्यते ये तृतीयास्तान्परत्वाथ्ये चतुथो स्तत्र केचिस्पुरस्तादपवादा भन- न्तरान्वि धीन्वाधन्त इत्येवमिमं न वाधिष्यन्ते केचिन्मध्येऽपवादाः पुवीन्विधीन्वा- धन्त इति | एतावन्तधैते स्युयैदुत ्ितीयास्तृतीयाथतुथौ वा । न पञ्चमाः सन्ति न षष्ठाः || यदप्युच्यतेऽवयवे चाप्राण्योषधिवृक्षेभ्यो निवृत्तिरिति प्राण्योषधिवृष्िभ्यो निवृत्तिरुच्यते तत्र कः प्रसङ्गो यदमप्राण्योषधिवृक्षेभ्यो निवृत्तिः स्यात्‌ ॥ यदप्युच्यते sama विप्रतिषेधानुपपत्तिमेयदुत्सगोदिति मा भूद्िप्रतिषेधः | पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्त इत्येवमणञं‡ वापिष्यते मयटः न बाधिष्यते ||

अवयवे च प्राण्योषधिवृक्षेभ्यः ॥ 9 1 २, । १३५९ ॥ किमथे विकारावयवयो्युगपदधिकारः |

विकारावयवयीरक्तम्‌॥ ९॥ किमुक्तम्‌ । तत्र $ तावदुक्तं भवव्याख्यानयोयगपदधिकारो ऽपवादवि धानाः कृतनिर्देशौ हि ताविति । इहापि विकारावयवयेोर्युगपदधिकारोऽपवादविषधानाथैः gaia द्येतावर्थौ तस्येदम्‌ [४.३.९२०] इति II

.

निलखारिभ्योऽण्‌ ॥ 2 । RARE ॥ किमथ विल्वादिषु गवीधुकाशष्दः पद्यते न कोपधादणिस्येव axl |

# ४, द, १५६१, FRU. { ४.३, १२९५; ९४०, § ४.३.६६१ नृ ४,६३.९३७,

पा० ४.३. ९३५.१९४०,| ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ || ३९३.

बिल्वादिषु गवीधुकाग्रहणं मयटूप्रतिषेधा्थम्‌ ॥ ९॥ बिल्वादिषु गवी धुकाग्रहणं क्रियेते मयट्रतिषेधाथेम्‌ | मयडतो मा भूदिति* ॥

अनुदात्तादेश्च .। 9 । २. । १.७० ॥

अनुदात्तदिरञ विधान आग्युदात्तान्डीष उपसंख्यानम्‌ tl ९ ॥

अनुदासादेरो विधान आद्युदात्तान्डीष उपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ | कुवली कौव- aA | बदरी बादरम्‌ ॥ त॑तर्द वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | निघाते कृते ऽनुदात्तेरित्येव सिद्धम्‌ || न सिध्यति | किं कारणम्‌ |

पदस्य ह्यनुदात्तादित्वम्‌ fl २॥ | पदस्य हि निघातः gaat च पदं उन्याप्परातिपदिकाच्च प्रत्ययो विधीयते [I नवा समर्थस्थानुदात्तादित्वात्‌ || ३ Il

न वा कतैग्यम्‌ | किं कारणम्‌ | समथेस्यानुरात्तारित्वात्‌ | समथमनुदान्ता- fear विशेषयिष्यामः || वैवं शक्यम्‌ | ee च प्रसज्येत | वाचो विकारः त्वचो विकार इति | एतदि समथमनुरान्तादि | इह च न स्यात्‌ | सर्वेषां विकार इतिः | तस्मान्नैवं दाक्यम्‌ | न चेदेवमुपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ 1} न कतेष्यम्‌ | आचा - येपरवृत्तिज्गीपयति यावत्येव द्वितीयस्य स्वरस्य प्रादुभोवस्तावत्येव Fer निघात इति यदयं भिल्लादिषु$ गर्भिणी्ष्दस्य पठं करोति | कथं कृत्वा ज्ञापकम्‌ | Menfey गरिणीडाब्दस्य पाठ एतलयोजनमनुदात्तारिलक्षणो4 ऽञ्मा भूदिति | यरि च पदस्य निघातो गर्भश्ष्दोऽयमाद्युदान्तस्तस्मादिनन्ताद्यः प्रत्ययः प्रामोति स तावस्स्यात्तस्मि- चवस्थिते निषातस्तत्र कोऽनुरात्तादिलक्षणस्याजः प्रसङ्गः | परयति त्वाचार्यो याव- त्येव द्वितीयस्य स्वरस्य प्रादुभोवस्तावत्येव geet निघात इति | अतो भिन्ञादिषु गर्मिणीद्राम्दं पठति || पदग्रहणं किमर्थम्‌ |

पदग्रहणं परिमाणार्थम्‌ ॥ ४ ॥

पदप्रहणं क्रियते परिमाणायेम्‌ | वाक्यस्य मा ARTE पदमेकवर्जम्‌

[६.९.१५८] इति II

+ ४.६, ५४३. † ४. ९. ९५८; ९. ४०९४; ४, ९.२. ‡ ६. Ww ९६८ ; ६९९६. § ४.२, ३८, 4] १,२.४६.

३१४ ॥ व्याकर्णमहाभाष्यम्‌ Il [Wo 8.2.2

AA STAT ATT CTA: ॥ 9 । २ । १४३. ॥

किमर्थमेतयोरिव्युच्यते । “

मयडैतयोर्वचनमपवादविषयेऽनिवृत्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥ मवयेतयोरि त्युश्यते ऽपवादविषये अनियृत्तियैथा स्यात्‌ | बिल्वमयम्‌ बैल्वम्‌* ॥

एतयोरिव्यर्थनिर्देराः ॥ २ ॥

एतयोरित्यर्थनिर्देशो द्रष्टव्यः || Ret विजानीयाद्योगयोवौ प्रत्यययोर्वेति | तदाचार्यः खहडत्वान्वाचष्ट एतयोरित्य्थनिर्देशा हति II

ञितश्च तव्मत्ययात्‌ ॥ ४ । २. । १५५ ॥ किमथेमिदमुच्यते |

विकारावयव्येोविकारावयवयुक्तत्वान्मयट्‌षतिषेधार्थ Breer तत्मत्यया- दो विधानम्‌ | ९ II

विकारो विकारेण युज्यते ऽवयवेनावयवः | विकारावयवयोर्थिकारावयवयुक्त- वान्मयट्‌ प्रामोति† | इष्यते चाञओव स्यादिति तश्चान्तरेण यलं न सिध्यतीति मयद्‌ - प्रतिषेधाथे अतश्च trea विधानम्‌ । एवमथेमिदमुच्यते ||

नवा दृष्टो ह्यवयवे समुदायान्दो विकारे च भकतिरान्दस्तस्मा- न्मयडभावः ॥ 2 Il

न वैतस्मयोजनमस्ति | किं कारणम्‌ | दृष्टो ह्यवयवे समुदाय दाब्दः | तद्यथा | पूर्वे पश्चालाः | उत्तरे पञ्चालाः । तैलं भुक्तम्‌ | घृतं भुक्तम्‌ Ye: नीलः कृष्ण इति | विकारे च प्रकृतिशब्दः | विकारे च प्रकृतिहाष्दो दृदयते | TIT | शाली- aye AR: | शालिविकारं मुद्विकारेणेति | तस्मान्मयडभावः | तस्मन्मयडतो न- भविष्यति || त्रैतदिवदामहेऽवयवे समुदायहाष्ोऽस्ति नास्तीति विकारे वा प्रकृति- wer हति | किं तरि | विकारावयवद्यब्दोऽपि त्वस्ति तत उत्पत्तिः प्राभोति |

#* ४, ३, ९६३६. T ४.३, ९४४,

पा० ४.३. १४३-१९५६. | ॥ व्वाकरणमहभिाच्यय्‌ ॥ ३२५५

विकारावयवराब्दास्प्रसङ्गः इति चेन्न तेनानभिधानात्‌ ॥ ३ Il विकारावयवदाब्दालसङ्गः इति चेन्न | किं कारणम्‌ | तेनानमिधानात्‌ | ग हि विकारावयवदाब्दादुत्पद्यमानेने प्रत्ययेनायेस्याभिधानं स्यात्‌ | अनमिधानातत उत्यत्तिने भवष्यति || तच्चावदयमनभिधानमाश्रयितव्यम्‌ |

अभिधाने ह्यन्यतोऽपि मयद्‌भसङ्गः ॥ ४ Il अभिधाने हि सस्यन्यतोऽपि मयट्‌ प्रसज्येत | वैल्वस्य* विकार इति Il तस्मात्तत्मत्ययान्ताद्युगवचनम्‌ ॥ ९ Il

तस्मात्तत्मत्ययान्ताह्ुग्वक्तव्यः || यदि लुगुच्यते कथं गौमयं भस्म द्रौवयं मानम्‌ कापित्थो रस efat | अन्यत्र गोमयाहूवयात्फल लुग्वक्तव्यः || हह तर्द ओ- की; अञन्तादितीकारो$ न प्रामोति | हइष्टमेवैतस्स॑गृहीतम्‌ । ओष्टिकेस्येव भवित- भ्यम्‌ | एव हि सौनागाः पठन्ति वुजधाञ्कृतप्रसङ्ग इति || इह ME पालादी ¶ स- भिरिव्यनुपसजैनलक्षण हैकारो `” म प्रामोति | मा भूदेवमञ्यो ऽनुपसजेनमिति | अय- न्तादनुपसजेनादिव्येवं भविष्यति | नैवं शक्यम्‌ । इह हि दोषः स्यात्‌ | काराकृत्सिना प्रोक्ता मीमांसा काराङृत्ली तामधीते काराकृत्ला ब्राह्मणीति11 | भणन्तादितीकारः प्रसज्येत || तस्मादस्तु न तेनानभिधानादिव्येव || इह ate कापोतो रस इति प्राणि- aeartt नोपपश्यते | त्रैष दोषः | इदं त।वदयं प्रष्टव्यः | अथ योऽसावाश्ः कपोतः सलोमकः सपक्षो न च संप्रति प्राणिति कथं तत्न प्राणिश्चब्दो वैत हति | aw मतमेतत्मङृत्यन्वया विकारा भवन्तीतीहापि न दोषो भवति ॥

` क्रीतवत्परिमाणात्‌ ॥ 9 । २ । १५६ ॥

कथमिदं विज्ञायते | क्रते ये प्रत्यया विहितास्ते भवन्ति परिमाणादिकारावय- ययोरिति | आहोस्वित्परिमाणात्क्रीते ये प्रत्यया विहितास्ते भवन्ति विकारावय- योरिति | रि चातः | यदि विज्ञायते क्रीते ये प्रत्यया विहितास्ते भवन्ति परि- माणादहिकारावयवयोरिति प्रत्ययमाजं प्रामोति | भथ विज्ञायते परिमाणाक््रीते ये प्रत्यया विहितास्ते भवन्ति विकारावयवयोरिति प्रकृतिमाज्रासमाभरुवन्ति । तस्मात्‌

* ४.३.९३६. † ४.२.९४५ ; ९९२ ; १६६ ६४०. [ ४.६३, ५५७. § ४.९.९५. मु ४,३२.९४९. कक ४, ६.९४; TT १.९.९४५. आ ४.३. ९५४.

३२६ ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ [wo ४.३. %,

क्रोतवत्परिमाणादङ्गं च | ९॥ अद्ध च क्रीतवदिति वक्तव्यम्‌ || rae वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | क्रीत- वदिति . वतिनिर्देदोऽयम्‌ | यदि च याभ्यः प्रकृतिभ्यो येन विशेषणेन क्रीते प्रत्यया विहितास्ताभ्यः प्रकृतिभ्यस्तेनैव विदोषणेन परिमाणादिकारावयवयोर्मवन्ति ततोऽभीः क्रीतवत्कृताः स्युः | भथ हि प्रकृतिमात्राहया स्युः प्रत्ययमात्रं वा स्यात्नामी क्रीत- वत्कृताः स्युः || अणो वृद्धान्मयदट्‌ |] २॥ अणो वृद्धान्मयडित्येतद्भवति विप्रतिषेधेन | अणो ऽवकादाः | तित्तिडीक तरैन्ति- डीकम्‌ | मयटोऽवकाशाः | काष्टमयम्‌ | इहोभयं प्रामोति | शाकमयम्‌ II ओरओऽनुदात्तादेरञश्च ॥ RII ओरञोऽनुदात्तादेरजश† मयड्ुवति विप्रतिषेधेन | ओरजोऽवकाशः | acy भारडवम्‌ | मयटः स एव | इहोभयं प्रामोति | दारुमयम्‌ || अनुरात्तादेरञ्भ- बतीत्यस्यावकारः | दौवलम्‌ | acer जारदृक्षम्‌ | मयटः स एव | इहोभयं भ्रामोति | आलमयम्‌ ॥ मयटः प्राण्यभ्विप्रतिषेधेन Il ४ ॥ मयटः प्राण्यञ्मवति{ विप्रतिषेषेन | प्राण्यजोऽवकाङाः | गृध्र गाम्‌ | मयटः स एव | इहोभयं प्रामोति | चषिम्‌ भासम्‌ । प्राण्यञ्मवति विप्रतिषेषेन || न वानवकारात्वादपवादो मयद्‌ ॥ ९ Il

प्राण्यजश्च Il £ Il

अयं चाप्युक्तो विप्रतिषेषो योऽयं मयटः प्राण्य | किं कारणम्‌ | भन- बकाश्यत्वादपवादो मयडव्येव | अनवकाश मयट्‌ | स यथेवौरजमनुदात्तादेरं च वाधत एवं प्राण्यजमयपि बाधेत ||

= ४, ६. ९९३७; ९४४. † ४.३.५२०; ९४०. { ४, ३. ९५४. § ४. AV,

Qo 8 2% १६२३-१९६६. | । व्याकरणमहाभाष्य ॥ ` ३२७

तस्मान्मयद्धिधाने प्राणिमतिषेधः ॥ ७ ॥ तस्मान्मयद्धिधाने प्राणिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः || स तर्हि वक्तव्यः | म वक्त- a: | मध्येऽपवादाः पवोन्विधीन्वाधन्त. इत्येवमयं मयङोरजमनुरान्तादेरमं च चापिष्यते worst न वाधिष्यते || यग्येतदस्ति मध्येऽपवादाः पुरस्तादपवादा इति मानुवृतञ्दौषिकाः | पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्त इत्येवमयमणमे ay भिष्यते मयटं न बाधिष्यते || अनुदात्तादेरञः प्राण्यञ्विप्रतिषेधेन il ८ ॥

अनुदा्षादेरञः प्राण्यञ्मवति विप्रतिषेधेन + | अनुदात्तादेरञ्भवतीत्यस्यावकाशः। HUET HATE | प्राण्यजः स एव | इहोभयं प्राभोति | कपोत कापोतम्‌. | प्राण्यञ्भवति विप्रतिषेधेन || कः पुनरत्र विदोषस्तेन वा सस्यनेन वा | सापवादकः स॒ विधिरयं पुनर्निरपवादकः | यदि तेन स्यादिह न स्यात्‌ | शराविधो विकारः शौवाविधम्‌ ||

फले SEU ४।२. । १६२. ॥

RS दुग्वचनानथेक्यं प्रहृस्यन्तरंस्वात्‌ Il ९ ॥

फले तुग्वचनमन्थेकम्‌ | किं कारणम्‌ । प्रकृत्यन्तरस्वात्‌ | परकृत्यन्तरमामल- HTT: KS वतेते || एकान्तददांनासामोति |

एकान्तदर्रानात्मसङ्ग इति Sat टुग्वचनम्‌ ll २ ॥ दकान्तददीनाससङ्ग इति WS लुग्वक्तव्यः | TAT हि फलैकान्तः ||

षु ॥ ४ । ३. । १.४६. ॥

लष्परकरणे कलपाकशुषामुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ लुष्करणे फल पीकश्युषामुपसं ख्यानं कतेग्यम्‌ | व्रीहयः यवाः मोषीः TAT: तिलाः II

* ४.३, Yee ; ९५४.

a ॥ STARLET ॥ . [wo ४,२३.२.

पुष्पमूकेषु च बहुलम्‌ || २ | पुष्वमूलेषु च बह नुष्वक्तव्यः | मक्धिका करवीरम्‌ विसम्‌ मृणालम्‌ | न च भवति | पाटलानि" मूलानि | इति भगवत्पतद्ञटिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये चतुस्थाभ्यायस्य तृतीये पादे हितीयमाह्धिकम्‌ || पादश्च समाप्रः ॥ |

* ४. ३. ९३६.

प्रामहतेष्ठक्‌ ॥ 9 । 9 । १ ॥

ठक्रकरणे तदाहेति मादाब्दादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ II

ठक्प्रकरणे तदाहेति माशब्दादिभ्य उपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | मदाब्दिकः नैत्यशच- fra: कायेदाभ्दिकः ||

आहौ प्रभूतादिभ्यः || २ ॥ आहौ प्रभूतादिभ्यष्टग्वक्तत्यः | प्रभूतमाह प्राभूतिकः | WaT: || पृच्छतो सुखलातादिभ्यः || ३ ॥ पृच्छत सुक्ञातादिभ्यक्षग्वक्तभ्यः | सोख्लातिकः Ganka: सौखश्ायिकः || गच्छती परदारादिभ्यः ॥. ४ ॥ गच्छती परदारादिभ्य्ठग्वक्तव्यः | पारदारिकः गौरुतल्पिकः ||

आकषांतठ्ल्‌ ॥ 9 । 9 । ९, ॥

इह केषांचित्सांहितिकं षत्वं Bie” | तत्र न ज्ञायते केषां सांहितिकं धत्वं केषां बिदथेमिति | तत्र किं न्याय्यम्‌ | परिगणन कतेष्यम्‌ | आकषात्पयोदेभखादिभ्यः कुसीदस्त्राच | आवसथास्किसरादेः षितः षडेते ठगधिकारे! ||

विभाषा ATTN 9 । 9 । १.७ ॥ वीवधाञ्ेति वक्तव्यम्‌ | वैवधिकः ||

# ४, ९, ४९, † ४, ४,९); ९०; Ws ३९} ७४; ५३. 42 शना

६३० ॥ व्याकरणय्रहाभाच्यम | [म० ४,४.९.

WIA ॥ ।०७।२०॥ नित्यम्रहणं किमथेम्‌ | विमाषा मा भूत्‌ | वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ । पू्ैस्मिन्नेव योगे विभाषाग्रहणं * निवृत्तम्‌ || हदं तर्हि प्रयोजनम्‌ | त्रेमनित्यवचनं विषयार्थम्‌ ॥ ९ ॥

नित्यं यन्तं मभ्विषयमेव यथा स्ास्केवलस्य प्रयोगो मा भूत्‌ |] अस्ति प्रयो- जनमेतत्‌ | किं तर्हीति | तत्र यथाधिकारं तदिषयप्रसङ्गः ॥ 2 ॥

तत्र यथाधिकारं तद्विषयता प्रामोति | निर्वृत्त इति वतैते तेन निर्वत्त एव श्रयन्तं मभ्विषयं स्याद्येऽन्य उपचारास्तत्र न स्यात्‌ | कृत्रिमं महत्छविहितमिति || एवं afe भाव इति प्रकृत्येमब्वक्तव्यः Hear भूमिः सेकिमोऽधिरिव्येवमर्थम्‌ | ततो वक्तव्यं त्रेः | जेशेमन्भवति | ततो नित्यम्‌ | नित्यं त्र्यन्तादिमविति | किमथेमिदम्‌ | नित्यं श्यन्तमिमभ्विषय एव यथा स्यात्केवलस्य प्रयोगो मा भूदिति ||

चूणादिनिः ॥ ४ । ४ । २३. ॥

अयं योगः शक्योऽवक्तुम्‌ । कथं वर्णी चूर्णिनौ चूर्णिन हति | इनित्ैतन्मत्वर्थयिन raat ॥

ल्वणाहुक्‌ ॥ ४ । 9 । २७ ॥

SINT रसवाचिस्वात्‌ ॥ ९ ॥

कवणाच्युगवचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | रसवाचित्वात्‌ | रसवाच्येष लवण - श॒ब्दो ay संखष्टनिमित्तः || आत रसयाची

असंसृष्ट च ददोनात्‌ ॥ २॥ असंख्टेऽपि हि रवणराष्दो वतैते | तद्यथा | कवणं क्षीरम्‌ | कवणं पानीयमिति ||

* ४, ४, ९७, + ४.४, ९९, ‡ ५.२. ९९५.

पा० 8, B, २०-४९.] ॥ व्याकरगमहाभाच्यय्‌ ॥ ३३१.

संसृष्टे चादद्ानात्‌ ॥ २ Il संखष्टेऽपि च यदा नोपलभ्यते तदाह अलवणः सूपः अलवण हाकमिति ||

प्रयच्छति WAU PIP rae अयुक्तोऽयं निर्देशाः | यदसावस्पं दस्वा बहु गृह्णाति axe | कथं afk नि - देशः कतैव्यः |

प्रयच्छति wets ॥ ९॥

इति || स तर्द तथा निर्देशः कतैव्यः | न कतैव्यः | तादथ्वात्ताच्छब्धं भविष्यति Tet गद्यम्‌ ||

मेस्याष्लोपो वा ॥ २॥ मेस्याच्छन्दलोपो वा Tee: | हिगुणं मे स्यादिति प्रयच्छति Rafa: | ्ेगुणिकः || ` वृदेवृधुषिभावः ॥ ३॥ वृदेवृभुषिभावो वक्तव्यः | वार्युषिकः ||

धर्मं चरति ॥ 9। 9 । ४९१ ॥

अधर्मा ॥ ९॥ भधमोचेति वक्तव्यम्‌ | आधर्मिकः ||

ऋतोऽञ्‌ ॥ 9 । 9 । ४९, ॥

नृनराभ्यामञ्वचषनम्‌ || ९ ॥ नृनराभ्यामस्चेति वक्तव्यम्‌ | नुधेम्यौ नारी | नरस्यापि नारी [I विदासितुरिडलोपश्च ॥ 2 ॥ वि शसितुरिड़ोपथाभ्च वक्तव्यः | विदासितुषम्यै Barz |}

३३२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [qo ४.४. ९.

विभाजयितुणिलोपश्च || ३ It विभाजयितुर्णिरेषथान्च बक्तव्यः | विभाजयितुषैम्ये वैभाजित्रम्‌ ||

शिल्पम्‌ ॥ 9 । 9 । ५५ ॥

कि यस्य मृदङ्गः शिल्पं स मादैङ्किकः | किं चातः} कुम्भकारे प्राभोति। एवं तद्युत्तरपदलोपो द्रष्टव्यः | शिल्पभिव शिल्पम्‌ । मृदङ्गवादनं शिल्पमस्य meee: | पेठरिकः |] |

शक्तियष्टयोरीकक्‌ ॥ ४ । 9 । ५९. ॥

किमथमीकगुच्यते न कगेवोच्येत | का रूपसिद्धिः शाक्तीकः या्टीक इति | शक्तियष्योरीकारो* sat wary प्रत्ययः | न सिध्यति | विभाषा चैव हि दाक्तिय्टयोरीकारोऽपि च केऽणः [७.४.१२] इति ह्रस्वत्वं प्रसज्येत || एवं ate इकगुच्यते | का कूपसिदिः शाक्तीकः acta हति | सवणदीर्षत्वेन सिद्धम्‌ | न सिध्यति | यस्येति लोपः‡ प्रामोति | इकारोचारणसामथ्यीच् भविष्यति | यदि afe प्राघ्रवन्विधिरुचारणसामथ्योद्वाध्यते सवणेदीधत्वमपि न प्रामोति | + fart प्रत्युपदे शोऽनथेकः स विधिवोध्यते यस्य तु विधर्मिमित्तमेव नासौ वाध्यते | यस्येति लोपं च प्रतीकारोचारणमनर्थकं सवणेदीधेस्य तु निमित्तमेव ||

अस्तिनास्तिदिष्ट मतिः ॥ 9 ।४।६०॥

fe यस्यास्ति मतिः स आस्तिकः | किं चातः | चीरेऽपि प्रामोति | एवं तर्ही- तिलोपोऽ्र द्रष्टव्यः | अस्तीत्यस्य मतिरास्िकः | नास्तीत्यस्य मतिनोस्तिकः | दिष्टमित्यस्य मतिरदैशिकः ||

TAKA णः -।॥ ७ । ४ IER It

किं यस्य च्छन्लधारणं रीतं स cera: | किं चातः | राजपुरुषे प्रामोति | एवं

011

* ४, ९, ४५। ग, TH, A YO’, T ६, ४, ९४८.

पा० ४. 8, ५५-७६.|] ॥ व्याकरणयहाभाष्यर्‌ ॥ ३३३

तद्युत्तरपदकोपोऽत्र Tee: | छन्तमिव way | गुरन्छन्नम्‌ | गुरुणा शिष्यप््छ- areata: शिष्येण च गुरुग्छन्तवत्परिपाल्यः ||

हितं भक्षाः ॥ 9 । ४।६५ ॥

हितं भक्षा इति चतुर्थीनिरदेराः |! ९ I हितं भक्षा इति चतुर्थीनिर्देराः कर्ैव्यः ॥| इतरया ह्यनिर्देदाः ॥ 2 Il इतरथा हि निर्दशो न भवति | eres च येगे चतुर्थी वि धीयते* सा प्रामो-

ति || स तर्हि चतुर्थीनिर्दशः कतेव्यः | न क्ैव्यः | एवं वक्यामि† | हितं भक्षास्तदस्मै | ततो दीयते नियुक्तम्‌ | तदस्मा इति ||

तद्रहति रथयुगप्रासङ्म्‌ ॥ 9 । 9 । Ve ॥

वहत्यभिधाने रयराकटठहलसीरेभयः प्रत्ययविध(नानयथ॑क्यं विहि- तत्वात्‌ ॥ ९ Il | वहतीत्यभिधाने रथशकटदलसीरेभ्यः{ प्रत्ययविधानमन्थकम्‌ | किं कारणम्‌ विदितस्वात्‌ | विहितोऽत् प्रत्ययस्तस्येदम्‌ [४.३.९९० ] इतिऽ | शब्दभेदादवि- धानम्‌ | शाष्दभेदादविधिः स भवति | अन्यो हि weat रथं वहत्यन्यो हि रथस्य वोढेति || दाब्दभेदादविधानमिति चेदथांश्रयत्वात्मत्ययविधानस्यार्थसामान्या- त्सिद्धम्‌ ॥ ९ I शाष्दभेरादाविधानमिति वचेदर्था्नयः प्रत्ययविधिः | स एवार्थो रथं वहति स एव रथस्य वोढेति | तत्राथसामान्यास्सिद्धम्‌ ॥ हदं Me प्रयोजनम्‌ | यो दी रथौ बहति स fea: | यो हयो रथयोर्वोढा स द्विरथः | तेन सति ठुग्भवति** | अनेन सति कस्मान्न भवति | प्राग्दीव्यत इत्युच्यते ||

* २. ३. OB, ¶ ४. ४. ६६, { ४.४. ७६; ८०; ८९. 6 ४.१. ९२९; ९२४. qj ¥. २. VA, नै ४, ९, ce,

३३७ ॥ व्याकरनप्रहाभाष्यय्‌ ॥ [To ४, ४, ९.

संज्ञायां जन्याः ॥ ४ ।.५9 1 ८२ ॥ किं निपात्यते | जनन्या जनीभाभो निपास्यते यच्च प्रत्ययः | जन्या इति निपातनानर्भक्यं पञ्चमीर्निर्देरात्‌ ॥ ९॥ जन्या इति निपातनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ । पचमीनिर्द शात्‌ | जनीशष्दा- देषा पन्चमी || इदं तर्हि प्रयोजनं ware: भरत्ययविधियैथा विज्ञायेत | wit वहन्ति जन्याः | जनीं वोढारो जन्याः | जनीमवाक्षुजेन्या इति |

विव्यत्यधनुषा ॥ 9 । 9 । ८३. ॥ विष्यत्यकरणेन ॥ ९ ॥ विध्यत्यकरणेनेति वक्तस्यम्‌ || इतरथा तिप्रसङ्गः ॥ > Il अधनुषेति ह्युच्यमाने ऽतिपरसङ्गो भवति | इहापि प्रसज्येत | शकंरामिर्विध्यति । कण्टकैर्बिभ्यतीति ॥ तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कस्मान्न भवति शर्कराभि- विध्यति wetted] | अनभिधानात्‌ il

गृहपतिना संयुक्ते व्यः ॥ ४ । ४ । ९० ॥ गृहपतिना संयुक्त ॒हत्युच्यते तत्र॒ दक्षिणाप्नावपि smite | दक्षिणाभिरपि गृहपतिना संयुज्यते || एवं तर्हि गृहपतिना संयुक्त इत्युच्यते स्वथ गृहपतिना संयु- स्तत्र प्रकषेगतिर्धिज्ञास्यते | साधीयो यो गृहपतिना संयुक्त इति | कथ साधीयः | यस्मिन्पतलीसंयाजाः क्रियन्ते || भथवा गृहपतिनोम मन्त्रः स॒ यस्मिचुच्यते ॥ Tra संक्षायामिति* वतेते |

nay मासतन्वोः ॥ ४ । ४।१२८ ॥

मासतन्वोरनन्तरार्थै वा ॥ ९ ॥ मासतन्वोरनन्तरार्थे वेति वक्तव्यम्‌ | मध्वस्मिन्नस्ति मध्वनन्तरमिति वा मधम्यः

माधवः |] क &, ४, ८९,

पा० ४.४. ८२-९४०.] ॥ व्याकरणयरहाभाष्यम्‌ ॥ ३३५

` दुगकारेकाररेफाश्च ॥ २॥

लुगकारेकाररेफाथ प्रत्यया वक्तव्याः | लुक्‌ | मधुः तपः नभः | भकारः | इषः SA: | इकारः | शुचिः | रेफथ | शुक्रः ||

वसोः समूहे च ॥ 9 । 9 । १७० ॥

TANIA छन्दस उपसंख्यानम्‌ ॥ ९॥ अक्षरसमृहे छन्दस उपसंख्यानं कतेग्यम्‌ | ओ श्रावयेति चतुरक्षरम्‌ | भस्तु Mee चतुरक्षरम्‌ | ये यजामह इति पत्चाक्षरम्‌ | यजेति ग्यक्षरम्‌ | व्यक्षरो aye: | एष वै सप्रदशाक्षरण्डन्दस्यः प्रजापतिर्यज्ञमनुविषहितः || छन्दसि बहुमिवैस्यैरुपसंस्यानम्‌ ॥ २ ॥ छन्दसि बहुभिर्वैसब्यैरपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | हस्तौ पणस्व बहुभिर्वसव्यैः || afta वसव्यस्य ॥ ३ Il arty वसव्यस्योपसंख्यानं कतेव्यम्‌ || aided कतैव्यम्‌ | न RITA | | स्वार्थविज्ञानात्सिद्धम्‌ ॥ ४ Il

स्वार्थवि्ञानास्िद्धमेतत्‌ | वसव एव वसव्याः पान्तु || इति श्रीभगवत्पतञ्ञकिविरचिते ध्याकरणमहामाष्ये चतुथस्याध्यायस्य चतुर्थे पारे प्रथममाद्धिकम्‌ || Wer समाप्तः ||

Il चतुर्थोऽध्यायः ear: ||

mags: We ।१।२९॥

भाग्वचनं ara. |

waaay उक्तम्‌ || ९॥

किमुक्तम्‌ | aa" तावदुक्तं प्राग्वचनं सकृदिधानाथं मधिकारास्सिद्धमिति चेदप- वादविषयेऽ्प्रसङ्गः इति | इहापि प्राग्व चनं क्रियते सकृदिधानाथेम्‌ | सकृिहितः प्रत्ययो विहितो यथा स्यात्‌| योगे योगे तस्य ग्रहणं मा कार्षमिति || त्रैतदस्ति प्रयो- जनम्‌ | अधिकारादप्येतस्सिद्धम्‌ | अधिकारः प्रतियोगं तस्यानिर्दे शाथे eat योगे योग उपतिष्ठते || अधिकारास्सिद्धमिति चेदपबादविषये छप्रसङ्खः | अधिकारात्सिद्ध- मिति चेदपवादविषये छः प्राभोति | उगवादिभ्यो थत्‌ |९.१. २| sala च्छोऽपि प्रा- भोति | तस्मासाग्वचनं कतेष्यम्‌ || अथ क्रियमाणेऽपि प्रावचने कथमिदं विज्ञायते | MAM: प्रकृतय आहोस्विलाक्छताश्ये say इति | किं चातः | यदि विज्ञायते प्राक्रीताश्याः प्रकृतय इति स एव दोषोऽपवादविषयेऽपि cores: इति | अथ विज्ञायते Tera say इति न दोषो भवति | समाने्थ॒प्रकृतिविशोषादुत्पद्यमानो यच्छं वापिष्यते‡ | यथा न दोषस्तथास्तु | प्राद्रीताग्ये sat इति विज्ञायते | कुत एतत्‌ | तथा ह्ययं प्राधान्येनाथै प्रतिनिर्दिहति | इतरथा हि agers प्रकृतयः पद्यन्ते ततो यां कंचिदेव प्रकृतिमवधिव्वेनोपाददीत$ || अथवा पुनरस्तु पराछ्छताश्याः प्रकृतय इति | ननु चोक्तमपवादविषयेऽपि च्छप्रसद्गः इति | न वा क्राचिहावचनात्‌ | न वैष दोषः | कि कारणम्‌ | क्चिद्कावचनात्‌ | यदयं क्रचिह्वावचनं करोति विभाषा हविरपुपादिभ्यः [९.९.४ | हति तज्ज्ञापयति नापवादविषये छो भवतीति || यश्चैवं नाथः प्राग्वचनेन | अधिकारास्सिद्धम्‌ | ननु चोक्तमधिकारास्सिद्धमिति चेदपवादविषये छप्रसङ्ग इति | परिहतमेतन्न वा कविद्भावचनादिति ॥ अथ किमथेभियानवधिर्गृहयते न maa इत्येवोच्येत | एतज्ज्ञापयत्याचार्योऽर्थेष्वयं भवतीति | किमेतस्य ares प्रयोजनम्‌ । समाने प्रक्ृतिविरोषादु तद्यमानो यच्छं वाधते ||

Tr? & U2] ll SITTER TET | ३३.ॐ

उगवादिभ्यो यत्‌ ॥ ५।१।२॥

यज््यावभः THs सनङ्गपानहो भयोजनम्‌ ॥ ९ ॥

य्वौ भवतोऽमः पूर्वविप्रतिषेधेन* | किं ्रयोजनम्‌ | सनङ्खुपानहौ प्रयोजनम्‌ | यतोऽवकाशः | aged दार | पिचव्यः arate: | अयोऽवकाश्चः | वाम्‌ वार- रम्‌ | सनङुनोम च्मैविकारस्तस्मादुभयं प्रामोति | सनङ्गव्य चर्म || ञ्यस्यावकाश्चः | ओपानद्यं दारु | अञः स एव | उपानन्नाम चर्मबिकारस्तस्मादुभवं प्रामोति | ata चर्म |

ea ॥ 2 il

eat भवत्ययः पूवैविप्रतिषेधेन | ca scare: | शदिषेयं तृणम्‌ | भमः स एव | छदिनोम चमंधिकारस्तस्मादुभयं प्रामोति | शदिषेयं चम | esarate पुवैविप्रतिभेषेन || - हविरपृषादिभ्यो विभाषाया यत्‌ ll ३॥ हविरपूपादिभ्यो विभाषाया‡ यद्भवति पूवेविप्रतिषेधेन | हविरपुपादिभ्यो विभा-

अन्नविकारेभ्यश्च ॥ ४॥ अच्नविकारेभ्यथऽ विभाषाया arate पवेविप्रतिषेधेन | भन्चनिकारेभ्यथ विभा- षाया अवकाशः | gar: atta: | यतः स एव | इहोभयं प्रामोति | सक्तव्या धाना इति | यद्भवति पुवविप्रतिषेपेन || स ताहि पुवैविप्रतिषेधो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | इष्टवाची परशम्दः¶ | विप्र- तिषेषे परं यदिष्टं तद्वतीति |i अयं नाभिराम्दो गवादिषु पद्यते | तत्रैवोच्यते नामि नमं चेति | तत्र चोद्यते ।

नाभेनंभभावे परस्ययानुपपत्तिः प्रकस्यभावात्‌ ॥ ५ ॥ नाभेनेभमावे प्रस्ययस्यानुपपत्तिः | विः कारणम्‌ । प्रकृस्यभावात्‌ | RA: प्रकृ

PURGE † ५.९.९२. { ५९.४. FRR Ture, 43 ऋ

३३८ | ॥ Saray || [ म० ५. ९. ९.

तावभिषधेयायां प्रत्ययेन भवितव्यं” न च नाभिसंक्ञिकाया विकृतेः प्रकृतिरस्ति | यदेव हि तन्मण्डलन्क्राणां मण्डलयक्रं तत्तभ्यमित्युच्यते || सिद्धं तु शाखादिषु वचनाद्रस्वत्वं च ॥ ६ Il

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | शाखादिषु† नभिङाब्दः पठितव्य हूस्वत्वं च वक्तव्यम्‌ | नाभिरिव नभ्यमिति | कः पुनरिहोपमाथेः | यत्तदक्षधारणं परिवतेन वा || अपर आह | यन्तदश्नो पाश्जनमिति || न त्ईदिानीमिदं वक्तव्यं नाभि नमं चेति। वक्तव्यं च | किं प्रयोजनम्‌ | यान्येतान्यरवन्ति चक्राणि ae | तत्र नाभि- संज्ञिकाया विकृतेः प्रकृतिरस्ति | यानि चाप्यनरवन्ति चक्राणि तदर्थमपीदं वन्त- व्यम्‌ | दृदयते हि समुदायादवयवस्य ¶रथच्कम्‌ | तद्यथा | वार्षी शाखेति | गुणान्तरयोगाचच विकारशभ्दो Tea | तद्यथा | वैभीतको युपः | खादिरं चषा- लमिति | तन्रावयवात्समुदाये वृ्तिभेविष्यति ||

अथ यो paral वृक्षः कथं तत्र भवितव्यम्‌ | नभ्यो वृक्षः | Par दिशेति |

नभ्यात्तु saat ॥ ७ ॥

नभ्याततु gamer: || स तर्हि लुग्वक्तष्यः | न वक्तव्यः | ताद्य लाच्डन्धयं भविष्यति | नभ्यार्थो नभ्य इति ॥

कम्नलद्च संज्ञायाम्‌ ॥ ५।१.।२॥

विभाषा हविरपूपादिभ्यः ॥ ५ ।९. । ४ ॥

किमियं प्रापे विभाषाहोस्विदप्रापने | कथं ama कथं arnt | उवणोन्तादि- fat वा AA प्रापे ञन्यत्र arm |

* ५. ॥९। AR. t 4, ४, १०३. { ५९ X. a.

पा० ५.९.२९, | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ ३३९.

| हविरपुपादिभ्योऽप्रभि ॥ ९ Il हविरपुपादिभ्यो sam विभाषा प्राप्ने नित्यो विधिः | चरब्यास्तण्डुलाः ||

रारीरावयवादयत्‌ ॥ ५ ।१. । £ ॥

यस्रकरणे रया ॥ ९॥ यसमकरणे रथाञ्चोपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | रथाय हिता रथ्या ||

खल्यवमाषतिखवृषत्रद्यणश्च ॥ ५ । १. । 3 ॥'

वृषदाब्दोऽयमकारान्तो गृह्यते | TAHT THAIS तस्योपसंख्यानं कतेग्यं वुषडाब्दथादेश्चो THe वृष्णे हितमिति विगृद्य वृष्यमित्येव यथा स्यात्‌| तथा TAWA नकारान्तो गृ्यते ब्राह्मणदाष्दभाकारान्तीऽस्ति तस्योपसंख्यानं कतेव्यं TAMMIE वक्तव्यो ब्राह्मणेभ्यो हितमिति faye ब्रह्मण्यमित्येव यथा स्यात्‌ ॥ ae वक्तव्यम्‌ | न वृक्तव्यम्‌ | समानाथोवेतो वृषदाब्दो FITTS ब्रह्मन्दाब्दो ब्राद्मणङाष्दथ | आतथ समानाथोवेषं wae कुतो नु चरसि ब्रह्मन्‌ कुतो नु चरसि ब्राह्मणेति | तत्र इयोः शब्दयोः समानाथेयोरेकेन वियहोऽपरस्मादुत्पत्ति- भेविष्यत्यविरविकन्यायेन | तथा | अवेमोसामिति विगृह्य भविक्छम्दादुत्पत्ति- मवति आविकमिति | एवमिहापि वृषाय हितमिति विग्य वृष्यमिति भवि- ध्यति वृष्णे हितमिति विगृह्य वाक्यमेव | तथा ब्रह्मणे हितमिति विगृद्य ब्रह्मण्यमिति भविष्यति aretha हितमिति विगृह्य वाक्यमेव भविष्यति | Fare चेह साध्यं

तच्चैवं सति सिद्धं भवति |I

आतमनिश्वजनभोगोत्तरपदाव्वः ॥ ५९ । RIS ॥

३४० ॥ व्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ५.१.१९.

भोगीनरिति Aare ॥ 2 ॥

भोगीनरिति यदि प्रत्ययो विधीयते वावचनं ated मात्रीयः Petter हत्यपि यथा

स्यादिति ॥ राजाचार्याभ्यां नित्यम्‌ ॥ ३ ॥ ` राजाचायौभ्यां नित्यमिति वक्तव्यम्‌ | राजमोगीनः | आवचायीदणत्यं च |

आचायैमोगीनः || किं भोगीनभत्ययो विधीयत इत्यतो राजाचायोभ्वां नित्यमिति वक्तव्यम्‌ | नेत्याह | सर्वथा राजाचायौभ्यां नित्यमिति वक्तव्यम्‌ ||

इह च म्रामणिभोगीनः सेनाभिभोगीन हइ्युन्तरपदं इति हस्वत्वं न प्रामोति | इह च अम्भोगीन इत्यपो मि [७.४.४८ | इति तत्वं प्रामोति | gt च भिद्यते ||

यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं भोगोन्तर पदात्ववि धानेऽनिर्दे शः पूरवेपदाथैहि- तत्वरादिति | Aw दोषः | art भोगशब्दोऽस्त्येव द्रव्यपदार्थकः | तद्यथा | भोग- चानय देशा इव्युच्यते यस्मिन्गावः सस्यानि च वतैन्ते | अस्ति श्रियापदाथैकः | तद्यथा | मोगवानयं ब्राह्मण इत्युच्यते यः सम्बक्क्ञानादीः क्रिया अनुभवति | त्यः क्रियापदार्थकस्तस्येदं महणम्‌ | यथ पितृस्थाभ्यः क्रियाभ्यो हितः संबन्धाद- सौ पित्रेऽपि हितो भवति || यदि संबन्धादस्तु द्रव्यपदाथेकस्यापि Ten | योऽपि हि पितृद्रव्याय हितः संबन्धादसौ पित्रे हितो भवति || अथवा भोगदाम्दः शारीर- वाच्यपि शृरयते | तद्यथा | अहिरिव भोगैः पर्येति neq | अहिरिव wate गम्यते | एव॑ *पितृहारीराय हितः पितुमोगीण इति ||

खविधाने पञ्चजनादुपसंस्यानम्‌ tl Yl

खविधाने प्चजनादुपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | पश्चजनाय हितः पःचजनीनः ॥ स-

मानाधिकरण इति वक्तव्यम्‌ | यो हि पञानां जनाय हितः पञ्चजनीयः स भवति || eases ॥ I waned वक्तव्यः खथ | सवैजनाय हितः सावैजनिकः सर्वजनीनः ॥

समानाधिकरण इति च वन्तव्यम्‌ | यो हि सर्वेषां जनाय हितः सर्वजनीयः स भवति|

महाजनान्नित्यम्‌ il & Il |

महाजनाचिस्यं ठञ्बक्तव्यः | महाजनाय हितो मादाजनिकः || तस्पुरुष इति

पा० ५. ९. ९०-९२. | st व्याकरगमरहाभाष्यम्‌ ॥ ३७९ वक्तव्यं बहुत्रीहौ मा भूदिति.| महाश्जंनोऽस्य महाजनः महाजनाय हितो महा- जनीयः |

यदि तद्यैतिप्रसङ्गाः सन्ती्युपाधिः क्रियत आद्यन्यासेऽप्युपाधिः कतेव्यः | भा - त्मन्विजन समानाधिकरण इति वक्तव्यम्‌ | यो हि विग्धेषां जनाय हितो विश्व- .. जनीयः स भवति | अथ मतमेतदनमिधानादाश्यन्यासे न भविष्यतीतीहापि ary उपाधिगरहणेन | हइहाप्यनभिधानाव भाविष्यति ||

सवेपुरुषाभ्यां Tat ॥ ५९ । ९. । १.० ॥

तदर्थं विकृतेः प्रकृतौ ॥५।१. । १२ ॥ तदर्थमिति कस्यनामभ्यष्टञ्‌ ॥ ९ ॥

तदथेभिति कृत्यनामभ्यष्ठञ्यक्तव्यः | KATIA TATA गाङ्गामहिकम्‌ का- शोरुयिकम्‌ ||

न वा प्रयोजनेन तत्वात्‌ ॥ 2 Il

न वा वक्तव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | प्रयोजनेन तत्वात्‌ | यदीन्द्रमहायेमिन्त्रम- हस्तस्य प्रयोजनं भवति तन्न प्रयोजनम्‌ [९.१.९०९] इत्येव सिद्धम्‌ II

छदिरूपधिनरुढ न्‌ ॥ ५९ । १. । १३. ॥

उपध्यथंमिति प्रत्ययानुपपल्षिरुपभ्यभावात्‌ ॥ ९ ॥ खपध्यथेमिति प्रस्ययस्येहानुपपन्तिः | किं कारणम्‌ | उपध्यभावात्‌ | विकृतेः

३४२ ॥ बयाकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ५,९१.९.

प्रकृतावभिभेयायां प्रत्ययेन भवितव्यं न॒ चोपधिसंसिकाया विकृतेः प्रकृतिरस्ति | यद्धि तद्रथाद्गं तदौपधेयमिस्युच्यते ॥

सिद्धं तु शदन्तस्य स्वार्थेऽञ्वचनात्‌ ॥ २ ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | कृदन्तस्य स्वार्थेऽज्वक्तव्यः | उपधीयत उपेयम्‌ उपधेयमेवौपभेयम्‌ | सिध्यति | at af भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चो- ्तमुपध्यथौमिति प्रत्ययानु पपत्तिरुपध्यभावादिति | नैतदस्ति | अयमुपधि्राब्दो ऽस्स्येव कमसाधनः | उपधीयत उपधिरिति | अस्ति भावसाधनः | उपधानमुप- धिरिति | var भावसाधनस्तस्येदं महणम्‌ || एवमपि न सिध्यति | किं कार. णम्‌ | विकृतेः प्रकृताविति* वतेते | प्रकृतिविकृतिम्रहणं निवर्विष्यते | verre निवत्यैमिहा्थमु रथे च | इहाथ तावत्‌ | बाकेयास्तण्डुलाः | उत्तराथम्‌ | कष- मोपानहोञ्यः [९.१.९४] area वत्स इति || भथ तदथमित्यनुवतेत उताहो न | ककं चार्थोऽनुवृच्या | वाढमथेस्तदस्य तदस्मिन्स्यारिति [९,९.९६] तदर्थे यथा स्यादिह मा भूत्‌ भासादो देवदत्तस्य स्यादिति प्राकारो नगरस्य स्यादिति। यदि तदथमित्यनुवतत कषमोपानहोञ्यैः FETA घासः उपानदर्थस्िलकल्क इत्य- त्रापि प्राभरोति || एवं तद्यनुवतेते प्रकृतिविकृतितरहणम्‌ | ननु चोक्तं बल्यषभयोने सिध्यतीति | कं पुनभेवान्विकारं भत्वाह बल्युषभयोने सिध्यतीति | यदि तावद्यः परकृत्यु पमर्देन भवति स विकारो वैमीतको युषः खादिरं चषालमिति न सिध्यति | भथ मतमेतत्तदेव गुणान्तर युक्त विकार इति बल्युषभयोरपि. सिद्धं भवति | गुणा- न्तरयुक्ता हि तण्डुला बालेया गुणान्तर युक्तश्च वत्स नार्षभ्यः | ओपपेयं तु न सिध्यति | वचनात्स्वार्थिको भविष्यति ||

तदस्य तदस्मिन्स्यादिति ॥ ५।९।१६॥ `

. स्याद्रहणं किमयम्‌ | इह मा भूत्‌ । प्रासादो देवदत्तस्य प्राकारो नगरस्येति | अथ क्रियमाणेऽपि स्याद्रहण इह कस्माच्च भवति | प्रासादो देवदसस्य स्यात्‌ प्राकारो नगरस्य स्यादिति | दाक्यार्थे लिङिति वक्तव्यम्‌ | वैवं शक्यम्‌ | इदा- नीमेव ga न द्युपाधेरुपाधिभेवति विशेषणस्य वा ॒विदषणमिति।. || एवं तर्दी- तिकरणः क्रियते | ततञचेदिवक्षा भवति | विवक्षा च इयी | अस्त्येव प्रायोक्की वि-

# ५.६. ९२. † ९.३. २५.

पा० ५. १. १६.१९. | ॥ व्याकरभमहाभाष्यम्‌ ul < ३४२३

went ठीकिकी | प्रायोक्छी विवक्षा | प्रयोक्ता हि year क्िग्धया सषेणया जिह- या मृदुन्सिग्धाञ्छष्णाञ्दाभ्दान्पयुङके | लौकिकी विवक्षा यत्र प्रायस्य ETT: | प्राय इति लोको व्यपदिरयते | न च प्रासादो देवदत्तस्य स्यात्‌ प्राकारो नगरस्य स्यादित्य- जओत्पश्मानेन प्रत्ययेन प्रायस्य संप्रत्ययः स्यात्‌ ॥ यद्येवं नायः EAR | न हि प्रासादो देवदत्तस्य प्राकारो नगरस्येत्यत्रोत्पद्यमानेन प्रत्ययेन प्रायस्य संप्रत्ययः स्यात्‌ ॥

आहौद गोपुच्छसंख्यापरिमाणाहक्‌ ॥ ५९ । १. । १९. ॥

fant संख्यायाः पृथग््रहणं at न संख्यापि परिमाणभेव तन्न परिमाण- पयदासेन पर्युदासो भाविष्यति | एवं afe सिद्धे सति यत्स॑ख्यायाः प्रथग्मरहणं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्या संख्टयान्यत्परिमाणमिति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | अपरिमाणविस्तानितकम्बल्येभ्यो न तद्धितलुकि [४.१.२२] इति grat शताभ्यां क्रीता दिशता Great परिमाणपयुदासेन पयुदासो न भवतीति || यद्येतज्ज्ाप्यते तदस्य परिमाणं संख्यायाः संज्ञासंषदज्राभ्ययनेषु [९.९.५९७-९८] इति विरोषणं न प्रकल्पते परिमाणं या संख्येति | इह च त्रीतवत्परिमाणात्‌ [४.३.१९६] इति संख्याविहितस्य प्रत्ययस्यातिदेशो न प्रकल्पते | शतस्य धिकारः Wer: शतिकः | साहस्र हति |

यत्तावदुच्यत एतज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्या संख्यान्यत्परिमाणमिति नैतज्ज्ञापकसा- ध्यमन्या संख्यान्यत्परिमाणमिति | न्यायसिद्धमेवैतत्‌ | भेदमात्रं संख्याह | यथेषी- ard यचापरिमाणं सवस्य संख्या भेदमात्रं ब्रवीति | परिमाणं तु aaa: | सवैतो मानमिति चातः परिमाणमिति | प्रस्थस्य च समानाकृतेने कुतशिदिदोषो गम्यते न चोन्मानतो न परिमाणतो न प्रमाणतः | किं पुनरुन्मानं किं परिमाणं किं प्रमाणम्‌ |

| उध्वेमानं किलोन्मानम्‌

RA यन्मीयते तदुन्मानम्‌ ॥

परिमाणं तु सर्वतः| सवतो मानमिति चातः परिमाणम्‌ | कुत एतत्‌ । परिः सर्वैतोभावे वतैते ||

# ५, ९, २९; २.७

ee ॥ व्याकरणवहाभष््यिम ॥ {wo ५, ९, ९.

भायामस्तु प्रमाणं स्यात्‌ आयामिचिवक्षायां प्रमाणमिस्येतदवति || | संख्या वाद्या त सवेत: ॥ आतश्च स्वेतः संख्या वाद्या भेदमानं व्रवीत्येषा नैवा art कुतश्वन ॥ एवं च कृत्वा संख्यायाः पृथग्रहणं क्रियते || यदप्युच्यते तदस्य परिमाणं संख्यायाः संज्ञासंघसूत्राध्ययनेष्विति art न प्रकल्पत हत्याहायं परिमाणं या संख्येति न चास्ति संख्यां परिमाणं तत्र वचनारियती विवक्षा भविष्यति || यदप्यु- च्यते क्रीतवत्परिमाणादिति च संख्याविहितस्य प्रत्ययस्यातिदेश्नो न प्रकल्पत इति संख्याया इति च तत्र वक्तव्यम्‌ || कि पुनरिमे गादयः प्रागहीड्धवन्त्याहोस्वित्सहार्हेण* | ware विदोषः | ठगादयः प्रागहशेदरहे तंहिधिः ॥ ९ II ढगादयः प्रागहौचेदई तदिपिः | अ smear विधेयाः | शतमर्हति शत्यः शतिकः | साहस्र इति† || ae वचनास्सिद्धम्‌ | इह यः want शतं तस्य वलो भवति तत्र सोऽत्यांदावखमुतवः [५.१.९६] इत्येव सिद्धम्‌ II वके वचनास्सिडधमिति चेन्मां सीदनिकादिष्वमाभिः ॥ २॥ ae वचनास्सिद्धमिति चेन्मांसीदनिकादिष्वपरात्निः | मांसौदनिकोऽतिथिः | Ba- च्छलिकः कालायकषिकः || तथा गुणानां परिप्रश्रो भवति | किमयं ब्राह्मणोऽदेति | शातमदैति शत्यः शतिकः सादरः Hewat इति न सिध्यति || सन्तु ale सहार्हण | आहचेद्धोजनादिष्वतिग्रसङ्गः | ३ ॥ आहोखेद्धोजनादिष्वतिप्रसङ्गो भवति | भोजनमदेति पानमरतीति || किमुस्यते भोजनादिष्वतिप्रसङ्गः इति यदा Bator इत्युच्यते$ | अवदयं मांसौदनिकाद्यथे योगविभागः कतैष्यः्¶ | तदति | ततःढेदादिभ्यो नित्यमिति | तस्मिन्क्रियमाणे भोजनादिष्वतिप्रसङ्गो भवति || उक्तं वा il ४॥ किमुक्तम्‌ | अनभिधानादिति**। अनभिधानाद्धोजनादिष्वतिप्रसङ्गो न मवति ||

+ ५.९. ६द. ¶ ५.९.२९; VE FT ५.९.२०. §५.९.६४. Yur ६३.६४. F* ३.२.९१,

Gro ५, ९. Ro,] ll ध्यौकरेणयहाभिष्वम ॥ ३४५

अथवा योगविभागो न करिष्यते | कथं मांसीरनिकोऽतिथिः Brealey: कालाय- afta: | अस्मिन्दीयते ऽस्मा इति a" एवमेतत्सिडम्‌ ॥

अथवा पुनः सन्तु प्रागहौत्‌ | नमु चोक्तं ठगादयः प्रागहौखेदरहे तद्विधिरिति | ater वचनास्सिद्धमिति | ननु चोक्तं TA वचनास्सिद्धमिति चेन्मांसीदनि- कादिष्वप्राप्निरिति तथा गुणानां परिपरभ्ो भवति किमयं ब्राह्यणोऽहैति शातमैति शस्य दातिकः साहसः नैष्किक इति न सिध्यतीति | वैष दोषः | अस्मिन्दीयते ऽस्मा इति च एवमेलस्सिद्धम्‌ ||

असमासे निष्कादिभ्यः ॥ ५ ।१. । २० ॥

असमास इति किमर्थम्‌ | परमनिष्केण क्रीतं परमनैष्किकम्‌। | तैतदस्ति | निष्कदाब्दासत्ययो विधीयते तत्र कः reg यत्परमनिष्क शाब्दास्स्यात्‌ | नैव प्रामोति नार्थः प्रतिषेधेन | तदन्तविधिना प्रामोति | म्रहणवतेा प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः भतिषिध्यते || अत wat पठति | `

निष्कादिष्वसभासग्रहणं ज्ञापकं yet तदन्ताभतिषेधस्य ॥ ९॥

निष्कादिष्वसमासमहणं क्रियते क्षापकार्थम्‌ | किं ज्ञाप्यम्‌ | एतञ्शोपयत्याचा्यः yan तदन्तविपेः प्रतिषेधो न भवतीति | किमेतस्व ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | पाण्वते्टञ्‌ [९.९.१८ | इत्यत्र तदन्तविधिः सिद्धो भवति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | यहणवता प्रातिः पदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते न च shah काचिसखकृतिर्गषयते || इदं तर्हि प्रयोज- नम्‌ । आहीदगोपुच्छसंख्यापरिमाणादक्‌ [९.१.१९] परमगोपुच्छेन क्रीतं पारमगोपु- च्छिकम्‌$ | अल aerate: सिद्धो भवति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ । विषौ प्रतिषेधः प्रतिषेधश्चायम्‌ || एवं तर्हि श्ापयत्याचाये इत उत्तर तदन्तविधेः प्रतिषेधो न भवतीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | पारायणतुरायणचान्द्रायणं वते- थति [९.९.७२] हेपारायणिकः त्रैपारायणिकः | अत्र तदन्तविधिः सिद्धो भवति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | वक्षयव्येतत्माग्वतेः संख्यापूरवेपदानां तदन्तम्रहणमलु- wal || पूैत्रैव तर्हि प्रयोजनम्‌ | खल्यवमाषतिरुवृषब्रह्मणय [९. ९.७] इति | कृष्णतिकेभ्यो हितः कृष्णतिल्यः | राजमाषेभ्यो हितं राजमाष्यम्‌ II

# ५.९. ४७५, ¶ ५,१९.९; ७. २.९७, [ ९.९. ea § ५.९.६८, बृ ५.९.२०४, 44 M-II

३४६ ॥ व्याकरणप्हाभाष्य म्‌ || [Toa Wed

Waa: संख्यापूवैपदानां तदन्तग्रहणमलुकि ॥ 2 II प्राग्वतेः संख्यापुषैपदानां तदन्तग्रहणमलुकि कतेव्यम्‌ । पारायणतुरायणचा- नद्रायणं बतेयति | देपारायणिकः त्रैपारायणिकः | अलुकीति किमयम्‌ | meat भूषीभ्वां क्रीतं दिम्प्‌ Pept” | दिमूरपेण क्रीतं दिरौर्पिकम्‌ निदौर्षिकम्‌। UI

शताच्च ठन्यतावरति ॥ ५ । १ । २९ |

दातैप्रतिषेषे अन्यदातत्वे अप्रतिषेधः ॥ ९ Il

TAMA ऽभ्यशावस्वे प्रतिषेभो न भवतीति वक्तम्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | शतेन क्रीतं शत्यं शाटकंडातमिति || अन्यद्ातत्व इति कम्‌ | शतकं निदानम्‌ ||

संख्याया अतिददन्तायाः कन्‌ ॥ ५।.१. । २२ ॥

उतेति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ । कतिभिः ‡ क्रीतं कतिकम्‌ | किं पुनः कारणं न सिध्यति | त्यन्ताया नेति प्रतिषेधः प्राप्रोति |

तिप्रतिषेधाडुतिग्रहणमिति बेदर्थवद्रहणास्सिद्धम्‌ ॥ ९ ॥ अर्थवतस्तिशष्दस्य Tet न च उतेस्तिशम्दोऽथेवान्‌ || वैषा परिभाषेह शक्या वि्ञातुम्‌ | न हि केवलेन प्रस्ययेनार्थो गम्यते | केन ale | सप्रकृतिकेन | क ater परिभाषा भवति | यान्येतानि रदाम्दसंघातब्रहणानि || wee वन्कव्यम्‌ | न वन्ल- म्यम्‌ । भथेवद्रहणास्सिदधम्‌ | ननु चोक्तं नैषा परिभाषेह wen Ang न हि केवलेन प्रस्यथेनार्थो गम्यते केन तर्हि सप्रकृतिकेनेति | केवलेनापि प्रस्ययेनार्थो गम्यते | कथम्‌ । उक्तमन्ययव्यतिरेकाभ्यामऽ ||

वतीरिड़ा ॥ ५। । २३. १. ॥

कस्थायमिद्धिधीयते | कन इत्याह | तत्कनो TET कतैव्यम्‌ | क्रियमाणे शि कनो ब्रहणे प्रस्ययाधिकाराव्यत्ययो st fanaa | टित्करणसामथ्यीरादिभेवि-

PAA BY ५, १. २४; २८. TS. ९. ९८; ७, |B, YS, t ५. २. ४१, $ \ # ९, ४५४; XY द १.४, q R. xX. \-

पा० ५. ९. २१-२८ |] ॥ व्याकरणगमहायाच्यम्‌ ॥ Ves

ध्यति* | भस्त्यन्यद्वित्करणे प्रयोजनं टित इतीकारो यथा स्यात्‌ | अकारान्त- रकरण हकारो न Ser ऽकारान्तः | एवमपि कुत एतद्ित्करणसामथ्योदादिभीधि- ध्यति न पुनरकारान्तप्रकरणे सत्यनकारान्तादषीकारः स्यात्‌ | तस्मास्कनो TET कतेव्यम्‌ || न कतेव्यम्‌ । प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌ | संख्याया अतिदादन्तायाः कन्‌ [९.१.२९२] इति | at प्रथमानिर्ि्टं॑षष्ठीनिर्िषटेन चेहाथः | वतोरिव्येषा पञ्चमी कनिति प्रथमायाः षष्ठीं प्रकल्पयिष्यति तस्मादित्यु्तरस्य [९.९.६५७ इति | प्रत्ययविधिरयं न च प्रत्ययविधौ पञ्चम्यः प्रकल्पिका भवन्ति | नायं प्रत्ययविधिः | विहितः प्रत्ययः प्रकृतभानुवतेते || ।

विंशति््रिरद्रां डुनसंज्ञायाम्‌ ॥ ५ । ९ । २७ ॥

असंज्ञायामिति किमयम्‌ | Rarer: fpf: | कथं चात्र कन्भवति | संख्यायाः कन्भवतीति‡ | अतिदादन्ताया इति प्रतिषेधः प्राप्रोति | एवं तद्योबायैप्र- वुत्तिज्ञोपयति भवत्यज्र कनिति यदयं विदातिकास्खः [९.९१. ३ 2] इति प्रत्ययान्सनि- पातनं करोति | विदातेरेतजज्ञापकं स्यात्‌ । नेत्याह | योगापेक्षं ज्ञापकम्‌ || अथवा यो- गविभागः करिष्यते | विङातित्रिशश्यां कन्भवतीति | ततो जुनसंज्ञायामिति |

कंसाद्टिटन्‌ ॥ & । १. । २५ il टिठनधाञ्च ॥ ९॥ रिठनधौञचेति वक्तव्यम्‌ | अधिकः अर्धिकी | कार्षापणादा पतिश्च | २ ॥

काषौपणादट्िठन्वक्तव्यो वा च प्रतिरादेशो वक्तव्यः| काषौपणिकः काषोपणिकी | व्रतिकः प्रतिकी ॥

अध्यषेपुवद्विगोद्ुगसंज्ञायाम्‌ ॥ ५।१.। २८ ॥

दविगोर्टक्युक्तम्‌ ll ९॥ किमुक्तम्‌ | तच्रऽ तावदुक्तं RIS तन्निमित्तय्हणमर्थविरोषासंप्रत्ययेऽतत्ति-

FAY ४६. + ४.१. ९५. Ta. २.२, § ४,९. ८८१,

zee 1 व्याकरनमहायाष्यय ॥ [ म० ५. ९. ९.

मिन्तादपीति | . इहापि दिगोलकि तक्तिमिन्तमहणं कतेव्यम्‌ | हिगोनिमित्तं यस्तदि- तस्तस्य लुग्भवतीति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | द्वाभ्यां phat क्रीतं Apt द्वभर्येण क्रीतं हिरौर्षिकम्‌ िहहौर्षिकम्‌। || अथविदोषासमत्ययेऽतक्धिमित्तादपि | अथविदोषस्यासंप्रत्ययेऽतन्निमित्तादपीति वक्तव्यम्‌| किं प्रयोजनम्‌ | इयोः भुषेयोः समाहारो ferit feyat क्रीतमिति विगृह्य द्विभूषिमित्येव यथा स्यात्‌ || अथ क्रियमाणेऽपि तक्चिमित्तब्रहणे कथमिदं विज्ञायते | तस्य निमित्तं तन्निमित्तम्‌ तन्निमि- ततादिति | आाहोस्वित्स निमित्तमस्य सोऽयं aera: तन्निमित्तादिति | किं चातः | यदि विज्ञायते तस्य निमित्तं तन्निमित्तम्‌ तन्निमिन्तादिति क्रियमाणेऽपि हि तत्तिमि- wae ऽ प्रामोति भ्यां म्युपौभ्यां क्रीतं APT Apion क्रीतं fetta, जिरदौर्िकम्‌ | अथ विज्ञायते स निमित्तमस्य सोऽयं ताचचिमित्तः -तन्निमिन्तादिति न दोषो भवति | यथा न दोषस्तथास्तु | स निमित्तमस्य सोऽयं तन्निमित्तः तत्निमि - ्तादिति विज्ञायते | कुत एतत्‌ | यदयमाहाथविदोषासप्रत्वये ऽतत्निमित्तादषीति ॥

vate तन्निमित्तसहणं कर्वैव्बम्‌ | न कतेव्यम्‌ | द्विगोरिति नैषा पचमी | का तर्हि | संबन्धषष्ठी दिगोस्ताद्धितस्य दुग्भवति | हिगोयेस्तद्धितः | किं च द्िगोस्तद्धितः | निमित्तम्‌ | यस्मिन्डिगुरिव्थेतद्धवति | कर्सिमश्ैतद्धवति | प्रत्यये || इद ताई वक्तव्य- मथेविशेषासंपरत्ययेऽतन्निभिन्तादषीति | एतच्च न वक्तव्यम्‌| इहास्माभिजेशब्य सा- ध्यम्‌ | pat phat क्रीतम्‌ | दि शुप्यौ क्रीतम्‌ | दिशुषेम्‌ लिशुपेमिति | तत्र इयोः शब्दयोः समानाथेयोरेकेन Ane: करिष्यतेऽपर स्मादुत्पन्तिभेविष्यत्यविरवि- कन्यायेन | तद्यथा | अवेमौसमिति विगृद्य अविकराब्दादुत्पत्तिभैवति आविकमिति | एवमिहापि ह्ाभ्यां शयुपौभ्यां क्रीतमिति विगृद्य हिमुषेमिति भविष्यति दिभूष्वां क्रीत- मिति ape वाक्यमेव भविष्यति || |

अथासंज्ञायामिति किमथेम्‌ | पाश्चलोहितिकम्‌ पान्वकलापिकम्‌; |

संज्ञामरतिषेधानथक्यं च तज्निमित्तत्वाह्ोपस्य tl २ ॥

FAL ५९; ५. ९. २.२८. † ५. ९. ९८; ७. ३. ९७. { ५ १, ५७; ९८.

पा० ५.९.२९-३३.| ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ ३७९.

उक्तं dearest प्रयोजनं तस्मादिहाध्यर्षग्रहणानर्थक्यम्‌ ॥ ६ |

विभाषा काषोपणसहस्राभ्याम्‌ ॥ ५९। १. । २९. ॥

कार्षापणसहसाभ्यां सुवणदातमानयोरुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ II

कापोपणसदस्नाभ्यां eigenen ery | अध्यधेद्धवणेम्‌ अध्यधेसीर्वाणिकम्‌। | sagem अध्यधैशातमानम्‌ | हिदातमानम्‌ हिश्यातमानम्‌‡ |

errata ॥ ५९।९१. । २.०. ॥ विस्ता्च ॥ ९। १९ ।२९ ॥

दितरिभ्यां दैयोग्यम्‌ ॥ ९ ॥ दविज्रिभ्यामिति यदुच्यते द्वैयोग्यमेतद्र्टव्यम्‌ | किभिई दहैयोग्यमिति | इयोरयोग- at Rat द्वियोगस्य भावो Paras || Bet विजानीयादविश्ेषेणेत wat दवितरिभ्यामिति | तदाचार्यः sega’ द्वित्रिभ्यां हैयोग्यमिति || तत्र च बहुग्रहणम्‌ |! 2 Il | तत्र च बहूमरहणं .कतेष्यम्‌ | बहनिष्कम्‌ बहनैन्किकम्‌ | बहूविस्तम्‌ बहुषै- स्तिकम्‌॥

खायो TU KILI २२ ॥

खाया इंकन्केवलायाश्च ॥ ९ II

खायौ हेकन्केवलायाशचेति वक्तव्यम्‌ | खारीकम्‌ ॥ * ९, १, २६१. † ५. ९.१८; ७.३.९७. ` { ९. ९.२७; ७,३.९७.

३५० ॥ व्याकरणमहाभाच्यम्‌ ॥ [म० ५. ९, ९.

करकिण्याश्चोपसख्यानम्‌ ॥ 2 ॥ काकिण्याश्ोपसंर्यानं कतेव्यम्‌ | अध्यषकाकिणीकम्‌ हिकाकिणीकम्‌ ॥| केवलायाश्च ॥ ३ ॥ केवलायाैति वक्तव्यम्‌ | काकिणीकम्‌ |

ane ॥ ५।९ । ae ॥

तेन क्रीतम्‌ ॥ ५।१. । २.७ ॥

तेन क्रीतमिति करणात्‌ ॥ ९॥

तेन क्रीतमित्यज्न करणादिति वक्तव्यम्‌ lee मा भूत्‌ | देवदत्तेन क्रीतम्‌ यज्ञदत्तेन क्रीतमिति | | अकर्वैकान्तात्‌ ॥ २ ॥ अकर्तकान्तादिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | देवदत्तेन पाणिना क्रीतमिति || संस्येकववनादिगोश्योपसंख्यानम्‌ Il ३ ॥

संख्याया हति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ । waht: क्रीतं पञ्चकम्‌ | किं पुनः कारणं न सिध्यति | एकवचनाम्तादिति कश्यति तस्यायं पुरस्तादपकषैः || एक- वचनात्‌ | एकवचनान्तादिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | sat क्रीतम्‌ भि क्रीतमिति || दिगो | ata वक्तव्यम्‌ | get यथा स्यात्‌ | erat भयुपौ- भ्यां क्रीतं दिम्भुषेम्‌ ज्रिभूपेमिति |

यद्येकवचनान्तादित्युच्यते qk: क्रीतं मैद्धिकम्‌ माषैः क्रीतं माभिकमिति न

Gfo ५. ९. ३५-४०,| ॥ व्याकरभगहामाष्यम्‌ ॥ ६३५९

सिध्यति | परिमाणस्य संख्याया यदेकवचनं तदन्तादिति वन्तव्यम्‌ || तन्तर््कव- चनान्तादिति वक्तव्यम्‌ | वर्म क्रियमाणे बहु वक्तव्यं भवति | न THREAT | क- care भवति भूषौभ्यां क्रीतम्‌ ft: क्रीतमिति |

उक्तं वा tl ४ il

किमुक्तम्‌ | अनमिधानादिति+ || art करणादकर्तैकान्तादिष्यपि न TH- व्यम्‌ | कतः कर्वकान्ताहा कस्माच्च भवति | भनमिधानात्‌ ||

तस्य निमित्तं संयोगोवाती ॥ ५।१।२८ ॥

संयोगोत्पातयोः को विशेषः | संयोगो नाम स भवतीदं कृत्वेदमवाप्यत इति| उत्पातो नाम स भवति यादृच्छिको भेदो ar Far ar set aT षणे वा || तस्यनिमिन्तप्रकरणे वातपिन्तश्वेष्मभ्यः शामनकोपनयोरुपसंख्यानम्‌ I} ९॥ तस्यनिमित्तप्रकरणे वातपित्कषे्मभ्यः शमनकोपनयोरपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ | यातस्य दामन कोपनं वा वातिकम्‌ | वेत्तिकम्‌ Braz || संनिपाताञ्च ॥ २॥ संनिपाताचेति वन्कव्यैम्‌ | सांनिपातिकम्‌ ||

गोद्यचोऽसंख्यापरिमाणाश्वदियत्‌ ।॥ ५ । १. । ३९ ॥

| ATH बह्यव्च॑साञ्च ॥ ९ ॥ TRC ब्रह्मवर्च॑साओोपसंख्यानं कतेव्यम्‌ । ब्रह्मवर्चसस्य निमित्तं संयोगो ब्रह्मवर्चस्यः | TTA वा ॥

तदस्मिन्वृद्यायलभद्युट्कोपदा दीयते ॥ ५९ । १. । 9.9 ॥ तदस्मिन्दीयतेऽस्मा इति च ll ९॥

, वदस्मिन्दीयतेऽ्मा इति चेति वक्तव्यम्‌ | पञ्च Vata वा लामो वा शुल्को पदा वा Haase पञ्चकः | सप्रकः अष्टकः नवकः दशाकः || तत्तद्युपसं- | RRR

३५२ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [म० ५. १.९.

ख्यानं कतैव्यम्‌ | न HATA | याद्धि यस्मै शयते तस्मिश्चपि तदीयते तत्र तदस्मि- न्दीयत ह्येव सिद्धम्‌ ॥ |

पूरणाधोडन्‌ ॥ ५ । १.।४८.॥

ठन्प्रकरणे ऽनन्तादुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ It

उन्प्रकरणे जनन्तादुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | द्वितीयिकः तुतीयिकः | किं पुनः कारणं म Rafe | पुरणादित्युच्यते न चैतत्प्रणान्तम्‌ | भनैतत्पर्यैवपन्नम* ॥ पुरणं नामार्थस्तमथमाह तीवशब्दः पूरणं सोऽसौ भवति | पूरणान्तास्स्वर्थे भागेऽन्सोऽपि प्रणं भवत्येव || |

संभवव्यवहरति पचति ॥ ५।१।५२ ॥ `

तस्पचतीति MTs ॥ ९॥ तत्पचतीति द्रोणादण्चेति वक्तव्यम्‌ | द्रोणं पचति द्रौणी ब्रीणिकी ॥

कुलिजाटुक्खौ च ॥ ५ । १. । ५५ ॥

कुलिजाञेति सिदे छुक्खग्रहणानथक्यं पूवेरस्मिस्तिकभावात्‌ ॥ ९॥। कुिजाशेत्येव सिद्धं नार्थो लुकखयहणेन | किं कारणम्‌। पूवेस्मिस्तिकभावात्‌ | पुवेस्मिन्योगे। सवे एष Rat निर्दिरयते | reat व्याढकिकी व्याडकीना ॥

तदस्य परिमाणं संख्यायाः संज्ञासंषेसूत्राध्ययनेषु ॥ «९ । १. । ५९.०५८ ॥

संज्ञायां स्वार्थे ॥ ९ ॥ संज्ञायां स्वार्थे प्रत्यय उत्पाद्यः | पन्चेव पञ्चकाः शकुनयः | त्रिकाः शालङ्- मनाः | सप्रका ब्रहमवृत्ताः ॥

, *# ५.३. ४८. † ५ ९, ५४.

पा० ५, ९. ४८-५८. | ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ | ` ३५३

ततः परिमाणिनि ॥ २॥ | ततः परः प्रत्ययः परिमाणिनीति वक्तव्यम्‌ | पञ्चकः Aa: | ददाकः Ta: ॥ जीवितपरिमाणे चोपसंख्यानम्‌ ॥ ३ Il

जीवितपरिमाणे चोपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | षरटिर्जीवितपरि माणमस्य षाष्टिकः | arnt: ||

जीवितपरिमाणे चेत्यनर्यकं वचनं कालादिति सिद्धत्वात्‌ ॥ ४॥ जीवितपरिमाणे Farts वचनम्‌ | किं कारणम्‌ | कालादिति सिद्धत्वात्‌ | कालात्‌ [९.१.७८] इत्येव सिद्धम्‌ | इह यस्य धष्टिर्जावितपरिमाणं षष्टिमसौ भूतो मवति तत्न तमधीष्टो भृतो भूतो भावी [९.१.८०] इत्येव सिद्धम्‌ || अवदयं चेत- देवं विज्ञेयम्‌ |

इह वचने हि array: Il ¢ Il

इह fe क्रियमाणे yerasaa | fruit: त्रिषारिकः* | अनेन सति ठुग्भ- वति | तेम सति कस्मान्न भवति | आहौदित्य॒च्यते† ॥

अन्येभ्योऽपि दृयते खारराताव्यर्थम्‌ ॥ & ॥ शन्येभ्योऽपि tert इति वक्तव्यम्‌} किं प्रयोजनम्‌ | खारशतार्थम्‌ | खार- शतिको राशिः | खारसहल्िको राशिः ॥ अयं ताहि दोष इह वचने दि लुक्मसङ्ग इति | न ब्रूमो यत्र क्रियमाणे दोष- स्तत्र कर्तव्यमिति | कि aff | यत्र क्रियमाणे न दोषस्तत्र कतेव्यम्‌ | क्र च

* ॥ ३. ९५. t ५९ ९५ Xe; Vs. 45 नया

३५७ ॥ व्याकरणमहाभाष्य II [Wo ५.९.१.

स्तोम इति ॥ | - इति ओभगवत्पतश््रलिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये पञ्चमस्याभ्यायस्य प्रथमे पारे

प्रथममाद्धिकम्‌ ॥

# ३, २, ९५,

पा० ५. ९, ५९.] ॥ व्याकरणयहामाष्यम्‌ ॥ , ३५५

पदरविंरातित्निराञ्चलारि शातवञ्चाशत्पष्टिसपत्यरीतिनवति- रातम्‌ UIA । ५९ ॥

हमे विदात्यादयः सप्रकृतिकाः सप्रत्ययकाश निपात्यन्ते तत्र न wat का प्रकृतिः कः प्रत्ययः कः प्रत्ययार्थं हति | तत्र वक्तव्यामियं प्रकृतिरयं प्रत्ययोऽयं rere इति । इमे ब्रूमो दिशब्दादयं ददहादथोभिधायिनः स्वार्थे रातिच्यत्ययो निपात्यते विन्भावश्च | द्वौ carer Faia: |

विंराव्यादयो suet चेत्समासवचनानुपपत्तिः ॥ ९ ॥ विहात्यादयो दशदर्थ चेत्समासो नोपपच्यते | विंदातिगवमिति | किं कारणम्‌ |. दव्यमनभिहितं तस्यानभिहितत्वाष्ठी प्रामोति wert च समासे gar निपतति " | तत्र गोविंहातिरिति प्राति | न वैवं भवितव्यम्‌ | भवितव्य च विशातिगवं तु न सिध्यति । इह च त्रिशत्पूली ventas समानाधिकरणलक्षणः समासो! न भ्रामोति || वचनं च विधेयम्‌ | विङातिः | हित्वाहङातोदैयोर्दिवचनमितिः हि- वचनं प्रामोति || एवं तहि परिमाणिति विश्चस्यादयो भविष्यन्ति |

परिमाणिनि चेत्पुनः स्वाथ प्रत्ययविधानम्‌ ॥ ९ ॥ परिमाणिनि चेत्पुनः स्वार्थ प्रत्ययो विधेयः | विहाकः9 संघः ||

षष्ठीवचनविधिश्च ॥ ३ 1

षी च विधेया | गवां विंदातिः | व्रव्यममिहितं तस्याभिहितत्वात्षष्ठी न प्रा- भोति || एकवचनं च विधेयम्‌ | aaa: | गोभिः सामानाधिकरण्याद्वहुषु ब- हृशष्रचनम्‌ [१.४.२९ | इति बहुवचनं प्रामोति ॥

अनारम्भो वा प्रतिपदिकविन्ञानाद्यथा सहलादिषु tl ४ Il

यथा सहस्ादिष्ित्युच्यते | .अथ सहल्तादिष्वपि कथं भवितव्यम्‌ | सहसरं ग-

—

# २.२. ८; ६०. † २.६. ५१. ‡ ९.४. २२, § ५.९. ५७-५८; २४.

३५६ ॥ व्याकरण महाभाष्यम्‌ || [To ५.९. २. `

वाम्‌ | सहसरं गावः | सहस्रगवम्‌ । गो सह समिति | यावताज्रापि संदेहो नादया कतेव्या यत्रानुगमः क्रियते ||

ननु चोक्तं विंशत्यादयो दशदर्थे चेत्स मासवचनानुपपत्तिः परिमएणिनि चेत्पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानं षष्ठीवचनविधिधेति | नैष दोषः | समुदाये विशात्यादयो भविष्यन्ति | कि वक्तव्यमेतत्‌ | न हि | कथमनुच्यमानं गंस्यते | संव इति" वतेते संघः THE: समुदाय हत्यनथौन्तरम्‌ | त एते Fees: समुदाये सन्तो भाव- वचना भवन्ति भाववचनाः सन्तो गुणवचना भवन्ति गुणवचनाः सन्तोऽविदिष्टा भवन्त्यन्यैगुणवचनैः | अन्येषु च गुणव्रचनेषु कदाचिद्कुणो गुणिविरोषको भवति | तद्यथा | ye: पट हति | कदाचिहुणिना गुणो व्यपदिरयते | पटस्य ye इति | तद्यदा तावदुच्यते विदात्यादयो TI चेस्समासवचनानुपपत्तिरिति सामानाधि- करण्यं तदा गुणगुणिनोः | वचनपरिहारलस्ति्ठतु तावत्‌ | परिमाणिनि चेत्पुनः स्वार्थे ्रत्ययविधानमिति संहनने वृत्तः संहनने वर्तिष्यते संख्यासंहनने वृत्तो द्रव्यसंह- नने वर्तिष्यते | arrest तदा गुणिना गुणो विशेष्यते ||

वचनपरिहार उभयोरेव | यदि aaa विंशत्यादयो गुणश्रचनाः स्युः सधमेभिर- न्यगुणव चनैभेवितव्यम्‌ | अन्ये च गुणवचना द्रव्यस्य लिङ्गसंख्ये अनुवतेन्ते | तद्य था | भुङ्ख वलम्‌ ya Ast YS: कम्बलः YR कम्बलौ भुङ्काः कम्बला इति | यदसौ द्रव्यं AA गुणस्तस्य aes वचनं च तहुणस्यापि भवति | विंशत्यादयः पुननौनुवतेन्ते || अन्येऽपि त्रै गुणवचना नावदयं इव्यस्य रिङ्गसंख्ये अनुवतेन्ते | तद्यथा | गावो धनम्‌ | पुत्रा अपत्यम्‌ | gear देवता | विश्वेरेवा देवता | याव- न्तस्ते तां वाश्ितामनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्या इति | अथात्राननुवृत्तौ हेतुः शक्यो वक्तुम्‌ | वाढं शक्यो वक्तम्‌ | काम॑ तर्ुच्यताम्‌ | इह कदाचिहुणः प्राधान्येन विव- कितो भवति | तद्यथा | wagers तीणौनि | पन्च फलकरतानि तीणोनि | अधु डम्‌। अक्सिभिवुद्धमिति | न चासयो युध्यन्ते ऽसिगुणाः पुरुषा युध्यन्ते गुणस्तु खलु प्राधान्येन विवक्षितो भवति | इह arvana धनमिति धिनोतेधेनम्‌ एको गुणः स च प्राधान्येन aed: | पुत्रा अपत्यमित्यपतनादपत्यम्‌ एको गुणः स प्रापःन्येन विवक्षितः | gant देवता विश्वेदेवा देवतेति दिवेरैश्वयैकर्मेणो देवस्तस्मास्स्वार्थ तल्‌ एको गुणः स प्राधान्येन विवक्षितः | य।वन्तस्ते तां वादितामनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्धा इति दक्षे्वृद्धिकर्मणो दक्षिणा एको गुणः स प्राधान्येन विवक्षितस्तस्वै-

# ५,१, ५८,

पा० ५.९. C 8-09 J 1 ध्याकरणम्रहायाष्यम्‌ ॥ ३५७

क स्वादेकवचनं भविष्यति | विशत्यादिषु चाप्येको गुणः स प्राधान्येन विवक्षित- स्तस्थैकत्वादेकवचनं भविष्यति ||

अयं aft विशात्यादिषु भाववचनेषु दोषः | गो्विरातिरानीयतामिति भावानयने चोदिते दव्यानयनं न प्रामरोति | Ay दोषः | इदं तावदयं प्रष्टव्यः | अथेह गौर- नुबन्ध्योऽजोऽप्रीषोमीय इति कथमाकृवौ चोदितायां द्रव्य आरम्भणाकम्भनमोक्षण- विह्ास्षनादीनि क्रियन्त इति | असंभवात्‌ | आकृतावारम्भणादीनां संभवो नास्तीति कृत्वाकृतिसह चरिते द्रव्य आरम्भणादीनि क्रियन्ते | इदमप्येवंजातीयकमेव | असं - भवाद्धावानयनस्य द्रव्यानयनं भविष्यति | अथवाव्यतिरेकात्‌ ||

केदादिभ्यो नित्यम्‌ ॥ ५ । १. । ६४ ॥ पन्थो ण नित्यम्‌ ॥ ५९ । १।.७६॥

छेदादिपधिभ्यो विग्रहद दंनाजित्यग्रहणानर्थक्यम्‌ ॥९ ॥ छेदादिपाधेभ्यो नित्यत्रहणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | विग्रहददोनात्‌ | विग्रहो Tea | छेदम्ैति | पन्थानं गच्छतीति || विकारार्थे ate नित्य्हणं क्रियते विकारेण विभहो मा भूदिति | विराग acy च| पन्थो ण नित्यमिति |

विकारार्थमिति वेदकडादिभिस्तुल्यम्‌ || 2 II विकारार्थमिति चेदकडदिमिस्तुल्यमेतत्‌। | यथाकडादिमिर्बिकररिर्िमहो न भवत्येवमाभ्यामपि न भविष्यति || किं पुनरिहाकतेव्यं erect क्रियत आहो- Ragas कतेव्यं न (क्रियते | इहाकतेव्यं क्रियते | एष एव न्यायो यदुत सनियो- गादष्टानामन्यतरापाय उभयोरप्यभावः | तद्यथा | देवदन्तय्षदत्ताभ्यामिदं कर्म - व्यमिति देवदत्तापाये ATTA ITT न करोति ||

यज्ञविग्भ्यां घखञौ ॥ ५९।१ । -७१ ॥

यज्ञवविग्भ्यां तत्कमीरहतीत्युपसंख्यानम्‌ ।॥ ९ || यज्ञरस्विग्भ्यां तत्क मोहतीत्युपसं ख्यानं कतैव्यम्‌ | arava यश्ियो देश्चः | ऋव्थिङ्कमौरैत्यार्सिवि जीनं ब्राह्मणकलमिति ||

A ONT + ४.९. ९५,

३५८ ` ॥ व्याकरणमरहाभाष्यय्‌ ॥ [HOKU

पारायणतुरायणचान्द्रायणं वतैयति ॥ ५ । ९. । ७२ ॥

तद्रतयतीस्यनिर्देदास्तत्रादररानात्‌ । ९ ॥ तद्कतेयतीत्यनिर्दे शाः | अगमको निरदंशचोऽनिर्देशः | पारायणं को वतेयति | यः परस्य करोति | तुरायणं को वतेयति | य्रपुरोडाशाक्तिवेपति | तत्रादशौनात्‌ | न च त्र प्रत्ययो Tea || इड्यज्योश्च Taare || २ I

इडन्यज्योथ प्रत्ययो Trae | यः पारायणम धीते स पारायणिक TTA | यस्तुरायणेन यजते स तौरायणिक इत्युच्यते ||

यश्चैवा धीते यश्च परस्य करोत्युभौ तौ वतैयतः | यथ यजते यच चरुपुरोडा- दात्तिवैपस्युमौ तौ वतेयतः || उभयत्र कस्मान्न भवति | अनभिधानात्‌ ||

योजनं गच्छति ॥ ५ । १ । 99 ॥

योजनं गच्छतीति क्रोदारातयोजनरदातयोरुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ योजनं गच्छतीत्यत्र क्रोादातयोजनशतयोरुपसं ख्यानं कतेव्यम्‌ | क्रो शातं गच्छतीति atari: | योजनरातं गच्छतीति यौजनरातिक इति I ततोऽभिगमनमहतीति च | 2 I

ततोऽभिगमनमर्हतीति च क्रोशाशतयोजनश्तयोरूपसं ख्यानं कतैष्यम्‌ | करीरा- कातादभिगमनमहैति क्रौराद्तिको भिक्षुः | योजनरातादभिगमनमरैति यौजन शतिको गुरः ||

उन्तरपथेनाहतं च ॥ «९ । १ । -9७ I

आहतप्रकरणे वारिजङ्गलस्यकान्तारपूवंपदादुपसंख्यानम्‌ | ९ ॥

` आहतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूवैपदादुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | वारिपथेन गच्छति वारिपथिकः | वारिपथे नाहतं वारिप येकम्‌ | वारि || जङ्गल | जङ्गल-

पा० ५.९. ७२-८४. ] ll व्याकरणमरहामाच्यम्‌ ॥ ३५५९,

पथेन गच्छति जाङ्गलपथिकः | जङ्गलपथेनाहतं जाङ्गलपथिकम्‌ | जङ्गल || स्थल | स्थलपथेन - गच्छति स्थालपथिकः | स्थपथेनाहतं स्थालपथिकम्‌ | स्थल || कान्तार | कान्तारपथेन गच्छति कान्तारपथिकः | कान्तार पथेनाहतं कान्तारपथि-

कम्‌ || अजपथदाङ्पथाभ्यां च ॥ २॥ अजपथदराङ्ुपयाभ्यां चेति वक्तव्यम्‌ | अजपथेन गच्छत्याजपथिकः | अजप- थेनाहतमाजपथिकम्‌ | शङ्कुपथेन गच्छति WET: | agreed शाङकुपयि- कम्‌ ॥ मभुकमरिचयोरण्स्थलात्‌ ॥ ३ ॥ मधुकमरिचयोरण्स्थलाहक्तव्यः | TST मधुकम्‌ | स्थालपथं मरिचम्‌ |

तमधीष्टो भृतो भूतो भावी ॥ ५ । १. । Le ॥

अधीष्टभृतयोर्ितीयानिर्देदोऽनषैकस्तत्राददरीनात्‌ ॥ ९॥ अषीष्टभृतयोर्ितीयानिर्ेदोऽनथेकः | किं कारणम्‌ | तच्रादहौनात्‌ | न चसौ मास - भषीष्यते | कि तर्हि | मृहतेमसावधीषटो मासं तत्कमे करोति || सिद्धं तु चतुर्थीनिरदेशात्‌ tl .२ ॥ Rata | कथम्‌ | चतुर्थानिर्दशात्‌ । agitate: ater: | तस्मा अधीष्ट इति |l स af चतुर्थीनिर्देशाः ater: | न॒ कतैव्यः | तादथ्योन्ताच्छब्यं भवि- ` ष्यति | मासार्थो मुहूर्तो मासः II |

अवयसि fg e121 ८०॥

अवयसि द॑शेस्यनन्तरस्यानुकर्षः ॥ ९ ॥

अवयसि ठभेत्यनन्तरस्यानुकर्षो द्रष्टव्यः” || Res विजानीया्बप्यनुवतैत इति | तदावायैः STRATA ऽषयसि वभत्यनन्तरस्यानुकषे इति II

nrg rr SL र गिणणणणणेणणणगो

* ५.९, ८३, | ¶ ५.९, <२.

३६० ॥ ध्याकरणमरहाभाष्यम्‌ ॥ [Fo ५.९. २.

षष्टिकाः षष्टिरात्रेण पच्यन्ते ॥ ५९। १ । ९० ॥

ष्िके संज्ञाग्रहणम्‌ । ९ ॥

qa संज्ञाग्रहणं कतेव्यम्‌ | मुदा अपि हि षष्टिरात्रेण पच्यन्ते तत्र मा भू- दिति ॥

उक्तवा ॥ 2 Il किमुक्तम्‌ | अनभिधानादिति II

तदस्य ब्रह्मचयम्‌ ॥ ५९ । १. । ९9 ॥

तदस्य Teas Aa महानाप्यादिभ्य उपसेख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

तदस्य ब्रह्मचयेमिति महानास्यादिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | महानान्नीनां TAIT माहानाभिकम्‌ | आदित्यव्रतिकम्‌ ||

तचचरतीति च ॥ Il तचरतीति च महानाघ्यादिभ्य उपसंख्यानं तव्यम्‌ 1 HEAT ACA ATTA a: | आदिस्यत्रतिकः || te युक्तो निरदेदास्तश्चरतीति | महानास्यो नामर्चो न च ताथयन्ते व्रतं तासां चयते | नैष दोषः | साहचया त।च्छन्दं भविष्यति | महाना- त्री सह चरितं ad महानास्यो व्रतमिति || अवान्तरदीक्षादिभ्यो डिनिः॥ ३ ॥ अवान्तर दीक्षादिभ्यो डिनिर्वक्तव्यः | अव।न्तरदीश्ची तिठव्रती || अ्टाचत्वारिंदातो ईश्च ॥ vit अष्टाचत्वारिंशतो gu डिनिथ वक्तव्यः | अष्टाचत्वाररि शकः serena ॥ चातुमास्यानां यलोपश्च ॥ ५॥

चातुमांस्यानां यलोप डु डिनिध् वक्तव्यः | चातुमौसकः चातुमीसी || अथ किमिदं चातुमौस्यानामिति |

># ३.२. ९४,

पाऽ *, X, ९०.९६. ¶ व्याकरणयहामाष्यम्‌ 1 REY

चवतमोसाण्ण्यो «wa तत्र भवे fl & ॥

चतुमोसाण्ण्यो वक्म्यो यज्ञे तत्र भव इत्येतस्मित्तरथे | vay मासेषु भबानि चातुमोस्षानि यज्ञाः |!

सज्ञायामम्‌ 1 ७॥ सं्ञायामण्व्तव्यः | चतुषु मासेषु भवा चातुमौसी पौणेमासी |

तस्य cian यज्ञाख्येभ्यः We । १ 1 ९६५ A

भार्यामहं किमयेम्‌ | तस्य॒ दक्षिणा यज्ञेभ्य इतीयत्युच्यमाने य एव afl yaa यज्ञास्तत उत्पत्तिः स्वात्‌ | आमिष्टोमिस्यः राजद्यिक्यः वाजपेयिक्यः | यत्र वा यज्ञदान्दोऽस्ति | नावयज्ञिक्यः पाकयज्ञिक्यः | इह न स्यात्‌ | पाज्चीद- निक्यः दाश्योदनिक्यः | आख्याम्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति | ये च संज्ञी- भूतका यज्ञाचे च न संक्ञीभूतका यत्र च यज्ञशब्दोऽस्वि यत्र च नास्ति तदाख्या- मत्रास्सिद्धे भवति ||

तत्रे च दीयते कार्यं भववन्‌।। ५1 १.।९६ ॥

कार्यग्रहणमनर्थके तत्रभवेन BAAN Il UI

का्ययहणमन्थकम्‌ | फ कारणम्‌ | तत्र भवेन कृतत्वात्‌ | यद्धि मासे ary मासे भवं agafe तेत्र तत्र भवः | ४.३.९३ | maa सिद्धम्‌ || किमिदं भवान्कायैमरहणमेव प्रत्याचष्टे न पुनर्दीयतेग्रहणभपि | यथेव हि यन्मासे काये तन्मासे भवे भष्येव यदपि मासे दीयते तदपि मासे भवं भवति तत्र तज्र भव ह्येव सिद्धम्‌ । न सिध्यति | न तन्मासे दीयते | किं तर्ईि | मासे गते | एवं wei परशषेषिकमधिकरणं विज्ञास्यते || एवं तहं योगविभागोत्तरकालमिदं पठित- ष्यम्‌ | तस्य दक्षिणा यज्ञाख्येभ्यः [.९९ ] तत्र च दीयते | ततः कायै भववत्का- लादिवि* ||

, क ५.१. ७८० 46 ऋय

६६१ ॥ व्याकरणमहाभाष्ये ॥ | म० ५, ९. २.

वयुष्टादिभ्योऽण्‌ ॥ ५ । १. । ९.७ ॥

अण्प्रकरणेऽथिपदादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

अण्प्रकरणे ऽप्निपदादिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ || ज्रीणी मान्यण्यहणानि | द्युष्टादि- भ्योऽण्‌ | समयस्तदस्य प्राप्रमृतीरण्‌ |९.९.९०४;९०९ | | प्रयोजनं विशा- खाषाढादण्मन्यदण्डयोः [ १०९१९१० |. इति | तत्र न ज्ञायते कतरस्मित्तण््रक- रणेऽभ्नेपदादिभ्य उपसंख्यानम्‌ | भविद्रोषात्सवेत्र || स्युष्टादिभ्यो ऽ्मवर्तस्युक्काभि- qaqa away | अभिषदे रीयते कायं वाभिपदम्‌ | षेलुमूलम्‌ || सम- यस्तदस्य प्राप्रमृतोरण्‌ | अभनिपदादिभ्यश्चैति वक्तव्यम्‌ | उपवस्ता प्रापो ऽस्यौपवल- म्‌ | प्रादिता प्राप्रोऽस्य प्रारित्रम्‌ || प्रयोजनं विशाखाषाढादण्मन्थदण्डयोः | भभ्रिपदारिभ्यथेति वक्तव्यम्‌ | चूडा प्रयोजनमस्य चौडम्‌ | श्रद्धा प्रयोजनमस्य श्राम्‌ ||

अनुप्रवचनादिभ्यश्छः ॥ ५ । १. । ११९१ ॥

छप्रकरणे विरिपूरिपदिरुहिमरङृतेरनास्सपूवंपदादुपसंख्यानम्‌ ॥ ९॥ छप्रकरणे विद्िपूरिपदिरदिप्रकृतेरनात्सपुर्वपदादुपसं ख्यानं कतैव्यम्‌ | विकि I ` ओहानुप्रवेशनीयम्‌ | पूरि। प्पापूरर्णःयम्‌ | पदि | गोप्रपदनीयम्‌ अश्चप्रपदनीयम्‌ | रि | प्रासादारोहणीयम्‌ |] स्वगादिभ्यौ यत्‌ Il २॥ स्व गौदिभ्यो यत्पत्ययो भवति | स्वग्येम्‌ धन्यम्‌ यहास्यम्‌ आयुष्यम्‌ || पुण्याह वाचनादिभ्यो SH IQ II

पुण्याहवाचनादिभ्यो लुग्वक्तव्यः | पुण्याहवाचनम्‌ शान्तिवाचनम्‌ स्वरस्िवाच-

नम्‌ II

टेकागारिकट्‌ चीरे ॥ ५। ९. । ११२ ॥

एकागाराननिपातनानय॑क्यं ठञ्प्रकरणात्‌ ॥ ९ ॥ एकागारान्निपातनमनथंकम्‌ | किं कारणम्‌ | उञ्पकरणात्‌ | उञ्यकृवः सोऽनुव-

पा०.५. १, ९७.११५. ] ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ । BER

रिष्यते || tae प्रयोजनं चोर इति वक्ष्यामीति | हह मा भूत्‌ | एकागारं प्रयोजनमस्य MAA || यथेतावलसरयोजनं स्वादेकागाराचयोर इत्येव ब्रूयात्‌ ॥

आकलिक डादयन्तवचने ॥ ५। १ ।११९४॥

आकलात्निपातनानय॑क्यं ठञ्प्रकरणात्‌ | ९ ॥ आकाकात्तिरतनमनथकम्‌ | किं कारणम्‌ | उञ्प्रकरणतत्‌ | serna:t सोऽनुवर्तिष्यते || इदं Te प्रयजनमेतस्मिन्वि रोषे निपातनं करिष्यामि समानकाल- स्याद्यन्तविवन्षायामिति || आकाखाहृश्च || 2 Il आकालाट्ंध वक्तव्यः | आकाकिकी;+ आकारिका ||

तैन तुव्यं क्रिया चेद्रतिः ॥ ५।९१. । २१५ ॥

इदमयुक्तं वतेते | किमश्रायुक्तम्‌ | यत्तत्तृतीयासम्थे क्रिया चेत्सा भवतीत्युच्यते कदं च तृतीयासमथे नाम क्रिया स्यात्‌ || नैष दोषः | सवे एते WAT गुणसमुदा येषु वतन्ते ब्राह्मणः क्षियो Ara: भूद्र इति | आतश्च गुणसमुदाय एवं द्याह तपः श्रुतं च योनिश्च एतद्राद्मणकारकम्‌ | ` तपःश्रुताभ्यां यो हीनो जातित्राह्मण एव सः || तथा Rt: भुच्याचारः Age: कपिलकेशा हइस्येतानप्यभ्यन्तरान्त्राद्यण्ये गुणा- pier | समुदायेषु च wear वृत्ता भवयवेपष्वपि वतैन्ते | तद्यथा | पूर्वै प- Sater: | उत्तरे पचालाः | वैल भुक्तम्‌ | धृतं भुक्तम्‌ | ape: नीलः कृष्ण इति | एवमयं MATT: समुदाये वृत्तोऽ्रयवेष्वपि वतते || यदि ति तृतीयासमये विदोप्यते प्रत्यया्थोऽवि शोषितो भवति | तत्र को दोषः | तूृतीयासमथोक्करियावातिनो गुणतुल्येऽपि प्रतययः स्यात्‌ | पुत्रे तुल्यः स्थुः | पुत्रेण सुल्यः पिङ्गल इति | अस्तु तर्हि प्रत्ययाथेविरोषणं यत्तनतुल्यं त्रिया चेत्सा भव- तीति || एवमपि तृतीयासमथेमनिदोषितं भवति | तत्र को दोषः | तुतीयासमथौ- क्रियावाचिनः Pagers प्रत्ययः प्राभोति || | *५.९.९८२९०५ † ५. १. १९८. a: ४, ९, १५,

-----~ => = ~.

३६४ [व्याकरणमहामाष्वयः tt - fre avr

नैषदोषः | यत्तत्तुल्यं क्रिया चेत्सा भवतीस्युच्यते तुलया च संमितं get यदि च तृतीयासमथेमपि क्रिया भत्ययार्थोऽपि क्रिया ततस्तुल्यं भवति || भथवा पुन- रस्तु यत्तत्तृतीयासमथ क्रिया चेत्सा भवतीत्येव | ननु चोक्तं परत्ययार्थोऽविरहोषित इति | तत्र को रोषः | त्ृतीयास मथोक्करियवाचिन्मरे गुणतुल्येऽपि sera: प्रामोति | पत्रेण तुल्यः TTS: | पुत्रेण तुल्यः Age इति | नैष दोषः | यत्त्तृतीयासमये क्रिया चेत्ता भवतीत्युच्यते तुलया च संमितं तुल्यं यदि च तृतीयासमथेमपि क्रिया भरत्ययार्थोऽपि क्रिया ततस्तुल्यं भवति || किं पुनरत्र ज्यायः | प्रत्वययेविकेषण - मेव ज्यायः | wa एतत्‌ | एवं चैव हि Fara at पठितम्‌ | वतिन्प्र सामानाधिकरण्यं कृतम्‌ | अपि च वतेरव्ययेषु* पाठो न कवैव्यो भवति | क्रिया - यामयं भर्वे्ि ङ्ग संख्याभ्यां न योक्ष्यते ||

तत्र तस्येव ॥ RIL । ११६. ॥

किमथेमिदमुच्यते न तेन get क्रिया तरेदतिः¶११९ | व्येव सिद्धम्‌ | न eater | तृतीयासमथौत्त्न प्रत्ययः | यदान्येन क्ैव्यां क्रियामन्यः करोति तदा प्रत्यय उत्पाद्यते | न च काचिदिवदाष्देन योगे तृतीया Ariat | ननु च सप्तस्यपि न विपीयते | एवं तर्द सिद्धे सति यदिवदाब्देन योगे सपमीसमथौद्तिं शास्ति तञ्ज्ञा- षयत्याचार्यो भवतीवद्राम्देन योगे सप्रमीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | देवे- ध्विव नाम ब्राह्मणेष्तिव नाम एष प्रयोग उपपन्नो भवति ||

तदहम्‌ ॥ ५. । १. 1 ११.७ It

किमथेमिदमुच्यते न तेन aed Pear Fale: [ ९९५ [ इत्येव सिद्धम्‌ | न सिध्यति | तृतीयासमथोत्तत्र यदान्येन acai क्रियामन्यः करोति तदा प्रत्यव . उत्पाद्यत इह ॒पुनर्दितीयासमथो रास्म्रहायां श्रियायामहैतिकतैरि Mort प्रत्यय उत्प्र्ते | ब्राह्मणव द्भवान्वतेते | aga ब्राह्मणमहैतीति It

# १, 1,29) ग.

पा०५. ९. ९९६-९९९.] I) व्याकरणमहामाष्यय्‌ ॥ ३६५

उपसर्गाच्छन्दसि Wat 1 ५।१९।११८॥

अर्थग्रहणं किमथ नोपसगोच्छन्दसि धाताविव्येवोच्येत | धातुर्वै शब्दः | शाब्दे कायैस्यासंभवादर्थं कायं विज्ञास्यते | कः पुनधौत्वथेः | क्रिया || इदं afe प्रयो- जनमुन्तरपदलोपो यथा विज्ञायेत | धातुकृतोऽ्यो were इति | कः पुनधौतुकृ- ast: | साधनम्‌ | कि प्रयोजनम्‌ | साधनेऽयं भर्वेिङ्गसंख्याभ्यां योक्ष्यते | उद्रतानि sxa: | निगतानि निवत इति |

खीपुंसाभ्यां वत्युपसंख्यानम्‌ । ९ Ml

खीपुंसाभ्यां वत्युपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | खीवत्‌ पुंवदिति | कि पुनः कार्णं न सिध्यति | इमी नञ्ज प्रागभवनादि्युच्येते' तौ विदोषविदिती सामान्यवि- fet aft वाधेयाताम्‌ || नैष दोषः | भाचायप्रवृ्तिज्ञोपयति न वत्यर्थ नञ्जजी भवत इति यदयं fet: पुंवदिति fda करोति | एवमपि लीवदिति ब सिध्यति | योगापेक्षं ज्ञापकम्‌ ||

तस्य भावस्वतटी ॥ ५९।९।११९ ॥

खीपुंसाभ्यां त्वतलूोरुपसंख्यानम्‌ tl ९ ॥ ayaa त्वतलोरपसंख्वानं acer | are: लीत्वम्‌ स्जीता | पुंभावः पुस्स्वम्‌ पुंस्तेति | किं पुनः कारणं न सिध्यति | इमी नञ्जजौ प्राग्भवनादित्यु- च्येते* तौ विदोपविदहितौ सामान्यविहितौ त्वती वाधेयाताम्‌ | वावचनं च || २॥ वाचनं च कतेत्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | नञ्जञञावपि यथा स्याताम्‌ | खी- मावः Sore | पुंभावः पैलमिति || अपवादसमावेदाद्रा सिद्धम्‌ ॥ ३ |

अपवादसमावेदाद्वा सिद्धमेतत्‌ | तयथा | इमनिच्पभृतिभिरपवादिः समावेशो भवति | एवमाभ्यामपि भविष्यति |} भवेश्वर आक्ञापयति नापि धर्मसूज्रकाराः ## ४.९, ८७; ५.२, ९. † ५.३, ३४.

Ree ` ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ । [ म० ५. ९. २.

पठन्तीमनिच्यभत्तिभिरपवादैः समावेशो भवतीति | किं ae | भा च स्वात्‌ [९.९.१२०] हत्येतस्माद्यलादिमनिच्पभृतिभिरपवादैः समावेशो भवति न चैताष- ब्राभ्यन्तरौ | एतावप्यन्नाभ्यन्तरौ | कथम्‌ | अपवादसरेशा अपवादा भवन्तीति | wat न॒ जानीमेऽपवादसदेरा अपवादा भवर्न्तति | अपि च कुत एतदेता- वप्यत्राभ्यन्तरानिति न पुनः पूर्वी त्रा स्यातां परौ वा|| एवं तई वक्ष्यत्या च स्वादित्यत्र चकारकरणस्य प्रयोजनं ASIA समावेरो भवतीति* I

तस्य भाव इत्यभिप्रायादिष्वतिप्रसङ्खः || # Il

तस्य॒ भाव इत्यभिप्रायादिष्वतिप्रसङो भवति | इहापि प्रामोति | अभिप्रायो देवदत्तस्य मोदकेषु भोजने | ये नो भावास्ते नो भावाः पुत्राः पुत्रैशेष्टन्त इति ||

सिद्धं तु यस्य गुणस्य भावाष्व्ये राब्दनिवेरास्तदभिधाने त्वतलौ Il ९ It

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | यस्य गुणस्य area शाष्दनिवेदास्तदमिधाने त- स्मिन्गुणे वक्तव्ये प्रत्ययेन भवितव्यं न चामिप्रायादीनां भावाद्ध्ये देवदत्तशब्दो वतेते ||

किं gates FR पुनगुणाः | शब्दस्पदोरूपरसगन्धा गुणास्ततोऽन्यद्ष्यम्‌ || किं पुनरन्यच्छब्दादिभ्यो द्रव्यमाहोस्विदनन्यत्‌ | गुणस्यायं भावाद्रव्ये राब्दनिवेरं कु वेन्ख्यापयत्यन्यच्छब्दादिभ्यो द्रव्यमिति || अनन्यच्छब्दादिभ्यो द्रव्यं न हयन्यदु- पलभ्यते | पयोः खल्वपि Aglare पणदाते न्यस्तस्य नान्यच्छब्दादिभ्य उपल- भ्यते ||. अन्यच्छब्दादिभ्यो द्रव्यं तत्त्वनुमानगस्यम्‌ | तद्यथा | ओषधिवनस्पतीनां वृदिहूसौ | ज्योतिषां गतिरिति | को ऽसावनुमानः | इह समाने वर्ष्मणि परि गाहे Way भवति लोहस्यान्यत्कापोसानां tent विदोषस्तद्व्यम्‌ | तथा कथि- amas च्छिनत्ति कथिष्म्बमानोऽपि न च्छिनत्ति cent विशेषस्तद्रव्यम्‌ | तथा कथिदेकेनैव प्रहारेण व्यपवरगे करोति कशिद्भाभ्यामपि न करोति wena विदोषस्त- व्यम्‌ || मथवा यस्य' गुणान्तरेष्वपि neva तत्वं न विहन्यते aye | रिं पुनस्त्वम्‌ | तद्धावस्तत्वम्‌ | तद्यथा | आमलकादीनां फलानां रक्तादयः षीताद- यश्च गुणाः प्रादुभेवन्त्यामलकं वदरमित्येव भवति || अन्वथे खल्वपि निवैचनम्‌ | गुणसंद्रावो द्रव्यमिति ||

यदि तर्हि षष्ठीसमथादुणे प्रस्यया उत्पद्यन्ते किभियता सत्रेण | एतावहक्त्यं

* ५५०१. ९२० *,

पा० ५, ९, ९९९] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ३६७

षष्ठीसम्थहुण इति || arranger इती यव्युच्यमाने द्विगुणा cay: लिगुणा रज्जुः अत्रापि प्रामोति || नष दोषः | गुण राब्दाऽयं Tat: | अस्त्येव समेष्ववयवेषु वतेते | तयथा | द्विगुणा cay: Aro रज्जुरेति | अस्ति द्रव्यपदाथैकः | तद्यथा | गृुणवानयं देश इत्युच्यते यस्मिन्गावः सस्यानि च वतेन्ते | अस्त्यप्राधान्ये वतेते | तयथा | यो arora मवति सं आह गुणभूता वयमत्रेति | अस्त्या चारे वतेते | तद्यथा | गुणवानयं ब्राह्मण इत्युच्यते यः सम्यगाचारं करोति | अस्ति संस्कारे वतेते | waa | संस्कृतमन्नं गुणवदिल्युच्यते || भथवा सवेत्रैवायं गुणशब्दः स- मेष्ववयवेषु वतेते | तद्यथा | हिगुणमध्ययनं च्रिगुणम॑भ्ययनमिस्युच्यते | चचौगु - गान्क्रमगुणांधापेदेयं भवति न संहितागुणांचौगुणां च || art गुणवदन्नमिति गु- TT नोपपद्यते न TAT CTA गुणाः समा भवन्ति | नावरयं वष्मेतः परि- माणत एव बा साम्यं भवति | किं तर्द | युक्तितो अपि | भतथ युक्तितोयोहि मुद्परस्थे लवणप्रस्थं प्रक्षिपेच्चादो युक्तं स्यात्‌ । यदि तावददेरन्नं नादोऽत्तव्यं स्यात्‌ | अथानितेरतरं नादो जग्ध्वा प्राण्यात्‌ ||

मृक्कादिषु तर्द aera प्रामेति | wer wa | किं पुनः कारणं शुङ्खादय एवोदाहवियन्ते न पुनवृक्षादयोऽपि | वृक्षत्वम्‌ वृक्षतेति | अस्त्यत्र विशेषः | उभयतव्रचना देते द्रव्यं AE च यतो द्रव्यवचनास्ततो वृत्तिभेविष्यति | इमेऽपे. तद्युभयवचनाः | कथम्‌ | आरभ्यते apt गुणवचनेभ्यो मतुपो लुग्भवतीति* | यतो द्रव्यवचनास्ततो वृत्तिभेविष्यति || डित्थादिषु तर्हि व््यभावा- qa प्राप्रोति | Roe डित्थता डाम्मिडत्वमिति | अत्रापि कथित्माथमक- ल्पिको डित्थो aise तेन कृतां क्रियां गुणं वा यः कथित्करोति स उच्यते eae त एतडाम्मिद्त्वं त एतत्‌ | एवं Ber: Haha एवं Bre: Wale | यस्त प्राथमकल्पिको Seat डाम्मिद्थ तस्य॒ Tea प्रामोति | नैष दोषः | यथैव तस्य काथंचिस्कः प्रयोग एवं वृत्तिरपि भविष्यति ||

यद्रा स्वे भावाः स्वेन भावेन भवन्ति स तेषां भावस्तदभिधाने || & ॥ किमेभिलिभिभोवमहणेः (क्रियते | एकेन we: प्रतिनिर्दिदयते दाभ्यामर्थः | यद्वा सर्व दाब्दाः Bae भवन्ति स तेषामर्थं इति | तदभिधाने या त्वतलौ भवत इति वक्तव्यम्‌ || नैवमन्यत्र भवति न हि तेन र्तं रागात्‌ [४.२.१ | इत्यत्र शब्देन रक्ते प्रत्यया उत्पद्यन्ते | शाब्दे ऽसंभवादर्थेन रक्ते प्रत्यया भविष्यन्ति ||

‘ * ५.२९. ९४,

३६ | व्याकरणमहाभव्वप ॥ [ म० ५,९१.२.

raiment | at च भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं तस्य भाव हत्यभिप्रायादिष्वतिप्रसङ्ग इति |

उक्तं वा | ७॥ किमुक्तम्‌ | अनभिधानादिति | अनमभिधानादभिप्रायादिषूरत्पत्तिम भविष्यति ॥

स्वतर्भ्यां नञ्समासः पूर्वविप्रतिषिद्धे त्वतलोः स्वरसिग्यर्थम्‌ ll ८ ॥

स्वतरभ्यां नञ्समासो† भवति पवोविप्रतिषेषेन | किं प्रयोजनम्‌ | स्वतलोः स्व- रषिद्यथेम्‌ | स्वतलोः स्वरसिद्धियेथा eat | स्वतलोरवकाशः | भावस्य ब चनं प्रतिषेधस्यावचनम्‌ | ब्राह्मणत्वम्‌ ब्राह्मणता | नञसमासस्यावका्यः | प्रतिषेधस्य वचनं भावस्यावचनम्‌ | अब्राह्मणः AAS: | उभयवचन उभयं प्रामोति | भब्राह्मण- ` स्वम्‌ अब्राह्मणता | नञ्समासो भवति पूवेविप्रतिषेधेन || स तर्हि पूर्वविप्रतिषेषो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | नात्र स्वती प्राप्तः | किं कारणम्‌ | असामथ्यौत्‌ | कथमसामथ्येम्‌ | सापेक्षमसमथे भवतीति | यावता ब्राह्मणद्यम्दः प्रतिषे धमपेक्षते || नञ्समासोऽपि तर्हिं न प्राति | किं कारणम्‌ | असामभ्योदेव | कथमसामर्थ्यम्‌ | सापेक्षमसमथै भवतीति | यावता ब्राह्मणद्यष्दो भावमपेक्षते || प्रधानमत्र तदा ब्राह्मणशाष्दो भवाति च प्रधानस्य सापेक्षस्यापि समासः || हदः afe प्रयोजनम्‌ | नञ्समासादन्यो भाववचनः स्वरोत्तरपदवृद्धथेमिति व्यति तत्र व्यवस्थाथेमिदं वक्तव्यम्‌ ||

वा छन्दसि Il ९ |

वा छन्दसि नञ्समासो वक्तव्यः | निर्वीयैतां वै यजमान आशास्ते अपद्यु- ताम्‌ | भयोनित्वाय | अशियिलस्वाय | अगोतामनपत्यताम्‌ || भवेदिदं ana दाहरणम्‌ अयोनित्वाय अश्िथिरत्वायेति | इदं त्वयुक्तम्‌ अपभुतामिति न ह्यसौ समासभावमाश्स्ते | किं तर्हि | उत्तरपदाभावमाश्ास्ते | न varie इति ||

नञ्समासादन्यो भावववनः स्वरोत्तरपदवृद्यथंम्‌ ॥ Yo ॥

नञ्समासादन्यो भाववचनो भवति विप्रतिषेधेन | किं प्रयोजनम्‌ | स्वरोत्तर-

० १,२.९५. १,२९.६. { ९,१९.९, ९.९.९९९. § ५.९,९९९१. =

पा० ५.९. ९२०-९२९.] ॥ ध्यकरगवरहाभाष्यम्‌ ॥ ३६९

qaqa | स्वरा्थेमुसरपदवृद्यथे च | स्वराय तावत्‌ | अप्रथिमा भन्रदिमा५। उलरपदवृ्ययेम्‌ | भशौहधम्‌ भकाष्ण्येम्‌। ||

MAAC ॥५।९१.।१९०॥ `

किम्थेथकारः | अनुकषेणाथेः | स्वतलावनुकृष्येते‡ | Rages भयोजनम्‌ | परकृतौ स्वतलावनुवर्षिष्येते || अत wat पठति |

आ च स्वादिति वकारकरणमपवादसमावेदार्थम्‌ ॥ ९॥

आ च स्वादिति चकारकरणं क्रियते ऽपवादसमावेदार्थम्‌ | इमनिच्पभृतिभिरष- ate:$ समावेशो यथा स्यात्‌ ॥ त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | आ त्वादित्येवेमनिष्मभृति- भिरपवदिः समावेशो भविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनमा ara: प्रकृतयस्ताभ्यथ स्वतलौ यथा स्यातां यतथोच्येते | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | आ स्वादिस्येवा STN: प्रकृतयस्ताभ्यस्त्वतली भविष्यतो यतथोष्येते || हदं तर्हि प्योजनमा त्वा- येऽथास्तत्र east यथा स्यातां यत्र॒चोच्येते | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | आ त्वादि्येवा त्वादयेऽथौस्तत्र east भविष्यतो यत्र चोच्यते | इदं तर्हिं प्रयोजनमा स्वायाः प्रकृतयस्ताभ्यथ AAS यथा स्यातां यस्या प्रकृतेरेतस्मिन्विरोषे ऽन्यः nergy उत्पशते | किं कृतं भवति | खीपुंसाभ्यां स्वतलोरुपसंख्यानं चोरितं तच amet भवति ||

न नब्पूवोत्तदुरुषादचतुरसंगतलवणवटबुधकतरसठसेभ्यः ॥ ५ ।१. । १२९. ॥

कस्यायं प्रतिषेधः | स्वतलोरित्याह | श्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | इष्येते नञ्पूवौन्त- पुरुषास्वतलौ | भव्राद्मणत्वम्‌ अव्राद्मणतेति || अत उत्तरं पठति |

न नञ्यूर्वादिस्युत्तरस्य प्रतिषेषः ॥ ९॥ ने नञ्पूवोदित्युन्तरस्य भावप्रत्ययस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः || Rages प्रयोजन म्‌ । परिगणिताभ्यः प्रकृतिभ्य उत्तरो भावप्रत्ययो विधीयते न च तत्र काचिचञ्पूबौ

§ ५.९. War, qT ५.९, ९९९४० | 47 Moin

Reo ॥ व्याकरणपहाभाच्यम्‌ ॥ [म०५,९,२.

पककृतिगृह्यते | तदन्त्िधिना” प्रामोति | महणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रति- विध्यते । यत्र afe तदन्तविधिरस्ति पर्यन्सपुरोहितादिभ्यो यक्‌ [९.९.१२८] इति | यद्येतावस्योजनं स्यात्तत्रैवायं ब्रुयात्पत्यन्ता्यग्भवति नञ्पूवो सस्पुरुषास्नेति ॥ एवं तर्हिं श्षापयत्याचायै उत्तरो भावप्रत्ययो नञ्पृवीद्रहुत्रीहेभेवतीति | नेष्यते | त्वतलावेषेष्येते | अविद्यमानाः TIA ऽस्याष्रथुः अप्थोमोवो ऽप्रथुत्वम्‌ अप्रथु- तेति | एवं तर्हिं ज्ञापयत्याचायै उत्तरो भावभत्ययो न्यपूवोन्तस्युरषाद्भवतीति | वेष्यते | त्वतलावेवेष्येते | परमः TE: Wary: wae: ware परमपृरथुता Il एवं तरि ज्ञापयत्याचा्य उन्तरो भावप्रत्ययः सापिक्षादवतीति | किमेतस्य क्ञापने प्रयोजनम्‌ | नञ्समासादन्यो भाववचनः स्वरोन्तरपदवृ्यथेमि- eget agent भवति || एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | santa astral सर्वं एते तद्धिताः सापेक्षाडवन्तीति यदयं नञो गुणप्रतिषेधे संपाष्यदैहितालमथास्तद्धिताः [६.१.९५९ ह्याह II |

पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा ॥ ५ । १. । १२२ ॥

वावचनं किमर्थम्‌ | वाक्यमपि यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रकृता महाविभाषा तया वाक्यमपि भविष्यति || इदं ae प्रयोजनं त्वतलावपि यथा स्याताम्‌ | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | आ च त्वात्‌ |९.९१.९ ९०] इत्येतस्मा- शननास्वततावपि भविष्यतः || ata उत्तरं पठति |

पृथ्वादिभ्यो वावचनमण्समवेदार्थम्‌ ॥ ९ ॥ Rarer वावचनं क्रियतेऽण्समावेदो यथा स्यात्‌$ | पाथवम्‌ प्रथिमा ॥

गुणवचनत्राद्मणादिभ्यः कमेणि च ॥ ५ ।२१. । १२४ ॥

बाह्यणादिषु वातुव॑ण्यीदीनामुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

ब्राह्मणादिषु वचातुवैण्यीदीनामुपसंख्यानं कर्तव्यम्‌ | चातुरवण्यैम्‌ चातुर्वैद्यम्‌ WPT ||

# ९.९. ७२, - † ५.९.९१९. { १,९.८२, § ५.९, ९३९.

पा० ५. ९. ९२२-९३२०,] ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ ३७९

edt नुम्ब ॥ २ ॥ eM नुस्च Ie THT: | AeA भाव आहैन्स्यम्‌ आहैन्ती ||

WaATASTT ॥ ५ । १ । १२५ .॥

किमिदं नलोपे वणेम्रहणमाहोस्वित्संघात्हणम्‌ | किं चातः | यदि वणेयहणं स्तेयम्‌ THT कृतेऽयादेशाः प्रामोति* | अथ संघातप्रहणमन्त्यस्य लोपः. कस्मान्न भवति | धिद्धो जन्त्यस्य लोपो यस्येत्येव† तत्रारम्भसामभ्योत्वेस्य भविष्यति ||

हायनान्तयुवादिभ्योऽण्‌ ॥ ५९ । १. । १३.० ॥

अण्प्रकरणे ओत्रियस्य घलोपश्च ॥ ९ Il अण्प्रकरणे भ्रोज्रियस्योपसंख्यानं Hat घलोपथ वक्तव्यः | भत्रियस्य भावः ओषम्‌ ॥ | इति ओभगवत्पतश्ररिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये पचमस्याध्यायस्य प्रथमे पादे हितीयमाद्धिकम्‌ || weer समाप्तः ||

# ६,४, ९४८) UY, ५७; ©, ७८, + ६.४, ९४८.

विभाषा तिलमाषोमाभङ्गाणुभ्यः ॥ ५ । २ । ४ ॥

तिलादिभ्यः खञ्च ॥ ९ ॥

तिलादिभ्यः arate वक्तव्यम्‌ | तिल्यम्‌ तैरीनम्‌ || किमथमिद मुष्यते न यता मुक्ते धान्यानां भवने कषेत्रे खम्‌ [ ९.२.९ | इत्येव सिद्धम्‌ । न सिध्यति | किं कारणम्‌ |

उमाभङ्गयोीरधान्यस्वात्‌ ॥ A |

धान्यानां भवने कषेत्रे लयिव्युच्यते न ata धान्ये | चमेषु यत्पद्यते तदधान्यं न देते तत्र प्येते ॥

त्ति erect कतैव्यम्‌ | न कतैव्यम्‌ | प्रकृतमनुवतेते | क प्रकृतम्‌। धान्यानां भ- वने कषत्रे खिति | यदि तदनुवतैते त्रीहिशाल्योढेक्‌ [२] यवयवकषष्टिकाद्यत्‌ [3] इति walt खयपि प्राभोति | संबन्धमनुवर्तिष्यते | धान्यानां भवने क्षेत खञ्‌ | व्रीहि- शाल्योढेगभवति धान्यानां भवने कषित खञ्‌ | यवयवकषष्टिकाद्द्धवति धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ्भवति | विभाषा तिरमाषोमाभङ्गाणुभ्यः | भवनेकषेत्रेखञ्महणम- मुवतेते धान्यानामिति निवृ्तम्‌ || अथवा मण्डूकञ्ुतयोभधिकाराः | यथा मण्डूका Sey गब्डन्ति तद्ृदधिकाराः || अथवान्यवच्ना्चकाराकरणालकृतस्या- पवादो विज्ञायते यथोत्सर्गेण प्रसक्तस्यापवादः | अन्यस्य प्रत्ययस्य वचना्कारस्व चानुकर्षेणाथेस्याकरणास्मकृतस्य SAN इग्यती वाधकौ भविष्यतो यथोस्सर्गेण प्रस- META वाधको मवति || भथवैतजज्ञापयत्यनुवतेन्ते च नाम विधयो न चानुव - तेनादेव भवन्ति | किं तर्हि | यलाद्वन्ति || अथवा यता मुन्के धान्यानां भवने क्षर खयित्येव सिद्धम्‌ | ननु चोक्तं न सिध्यति किं कारणम्‌ उमाभङ्गयोरभान्यत्वादिति। वैष रोषः | धिनोते्धान्यमेते चापि धिनुतः ॥ अथवा शणसप्रदशयानि धान्यानि ॥

यथामुखसंमुखस्य दरोनः खः ॥ ५९ । २ । ६ ॥ संमुखेति किं निपात्यते |

पा० ५. २. ४-९२.] ॥ व्याकरणयहाभाच्यय्‌ || ३.७३ संमुखेति समस्यान्तलोपः ॥ ९ Il SAA समस्यान्तलोपो निपात्यते | सममुखस्य TA: संमुखीनः ||

अनुपद स्वन्नायानयं बद्धाभक्षयतिनेयेषु ॥ ५।२।९ ॥

परोवरपरंपरपुत्रपीत्रमनुभवति ॥ ५ । २ । १.० ॥

परोवरेति रिं निपात्यते |. परोवरेति परस्योस्ववचनम्‌ ॥ ९ II परोवरेति Wet निपात्यते | यथेव परस्यौस्ववचनमिति प्राभोति | शक- न्धुन्यायेन* निर्देशः | अथवा Re विज्ञायते परस्यीत्वं निपात्यत इति | कथं me | परस्य शम्दङ्ूपस्यादेरस्वं निपात्यत इति | परांावरांानुभवति परोवरीणः || अथ परंपरेति कि निपात्यते | परपरतराणां परंपरभावः |} २॥ परपरतराणां पर॑परभावो निपात्यते | परांथ परतरांथानुभवति पर॑परीणः ||

समां समां विनायते ॥ ५।२ । १२ ॥

इह समांसमीना गौः at धातुप्रातिपदिकयोः [९.४.७९] इति arya | समां समां विजायत इति यलोपव चनादलुग्विज्ञानम्‌ | समां समां विजायत इति यलोपवचनादलुण्विज्ञानं भविष्यति | यदयं यलोपं शास्ति तज्ज्ञापयत्याचार्यो नात्र लुग्भवतीति |

# ay. ove,

३७४ ॥ व्याकरणमहाभाप्यम्‌ ॥ [ म० ५, ३.९.

समां समां विजायत इति यटोपवचनादलुग्विज्ञानमिति चेदत्तरपदस्य दुग्वचनम्‌ tl ९ ॥ समां समां विजायत इति यलोपवचनादटुण्विज्ञानामिति Aa लुग्व- न्तव्यः || सिद्धं तु पूवैपदस्य यलोपवचनात्‌ Il २॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | पूवैषदस्य sera वक्तव्यः ॥ अनुत्पत्तावुत्तरपदस्य च वावचनम्‌ Il ३ ॥ ATM पूवैपदस्योत्तरपदस्य च यलोपो वा वक्तव्यः | समां समां विजायते | समायां समायां विजायत इति ॥

आगवीनः ॥ ५।२।१५७॥

आगवीन इति किं निपात्यते । ` गोराङ्पू्वादा तस्य गोः प्रतिदानात्कारिणि खः ॥ ९॥

गोराङ्पुवोदा तस्य गोः प्रतिदानात्कारिणि खो निपात्यते | आ तस्य गोः प्रति- दानास्कर्मकारी आगवीनः कमकरः ॥

राटीनकोपीने अधृष्टाकाययोः ॥ ५ । २ । २० ॥

fe यः शालायामधृष्टः स शालीनः कृपे वा यदका्यै तत्कौपीनम्‌ | नेत्याह | TACITUS द्रष्टव्यः | शालाप्रवेदानमहत्यधृष्टः स ॒दालीनः | कूपावतरण- महस्यकाये तत्वौपीनम्‌ ॥

व्रातेन जीवति ॥ ५ । २।२९१ ॥

व्रातेन जीवतीत्युच्यते किं व्रातं नाम | नानाजातीया अनियतवृ्तय ` उत्सेधजी- विनः संघाः त्राताः | तेषां कमे त्रातम्‌ | व्रातक्मेणा जीवतीति व्रातीनः ॥

पा० ५.२.९४-२८.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ ३७५ |

हियंगवीनं संज्ञायाम्‌ ॥ ५ । २ । २३. ॥ ` ` हिवंगवीनमिति किं निपास्यते |

ह्योगोदोहस्य हि्य॑ग्वादेदाः संज्ञायां तस्य विकारे ॥ ९ II द्योगोदोहस्य हियंग्वादेशो निपात्यते संज्ञायां विषये तस्य विकार इत्येतस्मिन्नर्थे | anager विकारो हैयंगवीनं घृतम्‌ | संज्ञायामिति किमथेम्‌ | ध्योगोरोहस्य वि~ - कार उदथित्‌ भ्र मा भूदिति ॥

पक्षात्तिः ॥ ^ । २ । २५९ ॥

मुर हति वक्तव्यम्‌ | पक्षस्य मूलं Tafa: || तत्त वक्तव्यम्‌ | न ॒वन्त- व्यम्‌ । मूल इति वतैते | कर प्रकृतम्‌ । तस्य TARAS पील्वारिक्णादिभ्यः कुणम्ना- eh [९.२.२४] इति | यदि तदनुवतेते पाकेऽपि प्राभोति | मुल हइत्यनुवतैते पाक इति निवृत्तम्‌ | कथं पुनरेकयोगनिर्दिष्टयोरेकदेदोऽनुवततैकदेशो वा निवर्तेत | एकयोगनिर्िष्टानामप्येकदेश्यानुवृत्तिभेवति | तद्यथा | संख्याव्ययादेडीप्‌ [४.९.२६] दामहायमान्ता्च[२७] | संख्यादेरित्यनुवतेते ऽव्ययादेरेति निवृत्तम्‌ |

` विनञ्भ्यां नानाजौ न सह ॥ ५ । २ । २७॥

इ नानेति सहार्थो गम्येत दौ हि प्रतिषेधौ प्रकृतमर्थं गमयतः | न न सह स- ara | Ae रोषः | नायं प्रत्ययार्थः | किं तर्द | प्रकृतिविरोषणमेतत्‌ | वि न- सिस्येताभ्यामसहवाचिभ्यां नानाजौ भवतः | कस्मिन्नर्थे | स्वार्थे || |

वेः सचाठच्छङ्टची ॥ ५।२।२८ ॥

कस्मितर्थै शालजादयो भवन्ति | न सहेति* वरते | भवेस्सिद्धं विशाले भृङ्गे frags ye इति | हह खलु संकटमिति संगतार्थ गस्यते प्रकटमिति प्रगतार्थो गम्यत उत्कटभिस्युद्ूता्थौ गग्यते। || एवं तर्हि साधने शाठजादयो भवन्ति | किं वक्तव्य-

` # ५.१, Qu, † ५.२, २९,

३ ७६ ॥ व्याकरणप्रहाभाष्यम्‌ ॥ [ म० ५, २.९.

मेतत्‌ | न हि । कथमनुच्यमानं स्यते | उपसभैभ्य इमे विधीयन्त उपसगोश्च `

पुनरेवमात्मका यत्र कथिस्छियावाची शब्दः प्रयुज्यते तत्र क्रियाविोषमाहयेन्र हि न

भरयुज्यते ससाधनां तत्र क्रियामाहृः | त एत उपसर्गेभ्यो विधीयमानाः ससाधनायां

क्रियायां भविष्यन्ति || एवमपि भवेस्सिद्धं विशाले yes इति | इदं तु न सिध्यति

विशालः विशङ्कट इति | एतदपि सिद्धम्‌ | कथम्‌ । अकारो मत्वर्थीयः | विकाले भस्य स्तो विशालः | age भस्य स्तो विद्याङ्कट इति ॥

संप्रोदश्च कटच्‌ ॥ ५ ।२। २९ ॥

कटच्पकरणे ऽलाबृतिकोमाभ्यो रजस्युपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

RETRY ऽलाबृतिलोमाभ्यो रजस्यमिधेय उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | भलावृकटः तिलकटः उमाकटः |

भकङायाश्च । २ ॥ भङ्गायाथेति वक्तव्यम्‌ | भङ्ाकटः ॥

गोष्ठादयः स्थानादिषु पश्चुनामादिभ्यः ॥ ३ ॥

Reet: प्रत्ययाः स्थानादिष्वर्थेषु पर्ुनामादिभ्यो वक्तव्याः | गोगोष्ठम्‌ अवि- गोष्ठम्‌ || wee वक्तव्यः | भविकटः उष्रकटः || पट्च वक्तव्यः | अविषटः TE- पटः || गोयुगदाब्द्च प्रत्ययो वक्तव्यः | उषटरगोयुगम्‌ खरगोयुगम्‌ || Fae ` प्रत्ययो वक्तव्यः| इङकदतैलम्‌ सपतैलम्‌ || शाकटशाब्दश्च प्रस्ययो वक्तव्यः | इकषु- शाकटम्‌ मूलशाकटम्‌ ॥ शाकिनदाम्दथ प्रत्ययो वक्तव्यः | इषु शाकिनम्‌ मृलशा- किनम्‌ ॥

उपमानाद्रा सिद्धम्‌ | ४ II

उपमानाद्वा सिद्धमेतत्‌ | गवां स्थानं गोष्ठम्‌ | यथा गवां TRENT || कटज्व- meg इति | यथा नानाद्रव्याणां संघातः कट एवमवयः संहता भविकटः || पटक बक्तघ्य इति । यथा पटः प्रस्तीणे एवमवयः प्रस्तीणौ भविषटः | गोयुगश्यम्दथ प्रस्ययो

पा० ५. २, २९-३७.] ॥ व्याकरणयहायाच्यय्‌ ॥ ३.७७

ब्तष्य इति | गोर्यगं गोयुगम्‌ | यथा गोस्वषुषटूस्य | उष्ट्गोयुगम्‌ || तैलशाग्द प्रत्ययो वक्तव्य इति | प्रकृत्यन्तरं वैलराम्दो विकारे वतेते | एवं च कृत्वा तिरतैल- भित्यपि सिद्धं भवति || merece प्रत्ययो वक्तव्य एव | शाकिनशब्दथ प्रत्ययो ` वक्तव्य एव ||

camara च ॥५।२।२२॥

इनच्पिटच्काधिकविचिकदेदाश्च ll ९॥

हनष्पिटच्काः परत्यमा वक्तव्याथिक वि चिगित्येते च परकृत्यादेरा वक्तव्याः | iat: चिपिटः चिक्कः || |

fewer चिल्पि्छश्वास्य चक्षुषी । 2 ॥

प्रमाणे दयसञ्दघ्रज्मात्रचः ॥ ५ । २ । २.७ ॥

परमाण इति fat प्रत्ययार्थः |

अस्थेति हि वतैते | कँ प्रकृतम्‌ | तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतच्‌ [५.२.३६] इति || : प्रथपश्च दितीयश्वं achat wat मम ॥

48 अ

३.७८ ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [re A,

ऊरदयसम्‌ ऊरदघ्रम्‌ ॥ प्रमाणे खः प्रमाणे लो वक्तव्यः | शमः दिष्टिः वितस्तिः ॥ रिगोर्जित्यम्‌ ` हिगोरनित्यं लो वक्तव्यः | द्विहामम्‌ Crary | दिदिष्टिः जिदिषटिः | हिवितस्तिः त्रिवितस्तिः || किमथेमिदमुच्यते | संशये भ्राविणै वक्ष्यति* तस्यायं पुर स्तादपकषः | ez स्तोमे डट्‌ स्तोमे वक्तव्यः | TATA: स्तोमः ॥ areas: | शाच्टानोडिनिर्वक्तव्यः | AA Ara: | पश्ददिनोऽर्षमासाः || विंदातेभेति वक्तव्यम्‌ | विशिनो। अङ्गिरसः ॥ प्रमाणपरिप्राणाभ्या संख्यायाश्चापि HTT ॥ मात्रज्वक्तव्यः | शममात्रम्‌ दिष्टिमात्रम्‌ वितस्तिमात्रम्‌ | कुडवमात्रम्‌ | पञ्चमात्राः TATA: | वत्वन्तास्स्वार्थे इयसञ्माव्रची बहुलम्‌ ॥ ९॥

वत्वन्तास्स्थार्थ शयसज्मात्रची बहलं THA | तावदेव TTT ताष- न्माच्रम्‌ | यावदेव यावदयसम्‌ यावन्मात्रम्‌ ||

यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप्‌ ॥ ५ । २ । ३९ ॥

किमथे परिमाण ह्युच्यते न प्रमाण इतिः aaa | एवं तर्द सिद्धे सति यत्परि- माणग्रहणं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्यलमाणमन्यत्परिमाणमिति || डावतावर्थवेष्यान्निर्देदाः पृथगुच्यते | त्ैतञ्क्षापक साभ्यमन्य्पमाणमन्यत्परिमाणमिति | उनको sr विदोषः§ | मात्रादाप्रतिघातीाय एवं च कृत्वा मात्रादीनां प्रतिधातो न भवति |

ee RE सिद्व दावैतोः ॥ # ५.२. २७०. † ६.४. ९४२; ४८, {५.१.३७ § ५, ९, १९४,

qr ५,२.३९-४२.] ॥ व्याकट्णपहामाष्यम ॥ ३.७९, डावत्वन्ताश्च मा्रजादीनां भावः सिद्धो भवति |

वतुप्परकरणे UHC छन्दसि सादृदय उपसंख्यानम्‌ |! ९॥

वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्यां छन्दसि area उपसंख्यान कतेन्यम्‌ | न त्वाव अन्यो दिव्यो न पार्थिवो न जातो न जनिष्यते | त्वावतः पुरूवसो | ast ArT मावतः | AAT मत्सटृदास्येति ॥

किमिदम्भ्यां वो घः॥ ५।२।४०॥

केन विहितस्य किमिदम्भ्यां वतुपो वो घत्वमुच्यते | एतदेव ज्ञापयत्याचार्यो भवति किमिदम्भ्यां वतुबिति यदयं किमिदम्भ्यामुत्तरस्य वतुपो बो घत्वं शास्ति | अथवा योगविभागः करिष्यते | किमिदम्भ्यां वतुम्भवति | ततो बो घ हति | वा- स्य घो भवतीति||

किमः संख्यापरिमाणे उति TUK । २ । ४१ ॥

बहृष्विति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | कियान्‌ कियन्तौ || rele वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | Array वतेते परिप्रश्रथानिज्ंति art च agg | Rat: Saban | निन्ञातस्वाच्येकयोः Wort न भवति परिप्रश्नामावाक्किमेश्र तावन्नास्ति कुतः प्रत्ययः II

SENN अवयवे तयप्‌ ॥ ५ । २ । ४२ ॥

TATA ऽवयविनि प्रत्ययो भवतीति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | पन््ावयवाः ददा वयवा इति || अथावयाविनीत्युच्यमाने ऽवयवस्वामिनि कस्माच्न-भवति | पल

३८० ॥ व्वाकरणयहाभाष्यय्‌ ॥ [ToS WA?

पश्चवयवा देवदत्तस्येति | अवयवदाग्दोऽयं qorasaseay च aaa” तेन यं प्रस्यव- यवो गृणस्तस्मिन्चषयविनि प्रत्ययेन भवितव्यम्‌ | कं च प्रस्यवयवो गुणः । समुदा- यम्‌ ॥ यथेवमवयविनीत्यपि न वक्तव्यम्‌ | अवयवेषु कस्मान्न भवति | अस्येति aaa ॥

उभादुदात्तो नित्यम्‌ ॥ & । २ । Be ॥

amigas इत्युष्यते | उदात्तो यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रस्यय- स्वरेणाप्येष स्वरः सिद्धः‡ | न सिध्यति | चितोऽन्त उदान्तो भवतीस्यन्तोदा्तस्वं प्रसज्येत$ || अथोदात्त इत्युच्यमाने कुत एतदादेरदात्तत्वं भविष्यति न पुनरन्त्य- स्येति | उदात्तवचनस्ामभ्याद्यस्याप्राप्तः स्वरस्तस्य भविष्यति | कस्य arm: | ane: | अन्तस्य पुनथित्स्वरेणैव (a7 ||

तदस्मिन्नधिकमिति Treats: ॥ ५९। २ । ७५ ॥

इह कस्माच्च भवति | एकादश माषा अधिका आअस्मिन्काषौपणदात इति | भषिके समानलातो समानजातावधिक हृष्यते || अथेह कस्माच्च भवति | एकादश काषौषणा अधि- का अस्यां काषौपणर्बिदातीति | | श्छं शतसहस्रयोः | हातसहलयोरधिक इष्यते || अथैकादश रदातसहल्रमिति कस्याधिक्ये भ- वितव्यम्‌ | यस्य संख्या तदाधिक्ये डः HAST Wat WA ॥ यदि तावष्दातानि संख्यायन्ते हताधिक्ये भवितव्यम्‌ | अथ सहस्राणि संख्यायन्ते सहल्लाधिक्ये भवितव्यम्‌ ||

डविधाने परिमाणक्ाब्दानामाधिक्यस्यापिकरणाभावादनिर्देराः ॥ ९॥

डविधाने परिमाणदाब्दानामाधिक्यस्याधिकरणाभावादरनिर्देद्यः | अगमको निरद- wma: | न दयेकादशानां शातमधिकरणम्‌ || * ५.२, ANG; ९४. † ५.२. ३६. Tarr § ६. % ९६९३.

पा० %, %, ४४-४५.| ॥ व्याकरणमहाभाष्यय्‌ ॥ qed

सिद्धं तु raha il २॥ सिडभेतत्‌ | कथम्‌ । पत्चमीनिर्देशात्‌ । पश्चमीनिदेदाः ater: | तदस्मादधि- कमिति || स तर्हि पत्चमीनिर्देशः ater: | न ater: | यद्यपि तावश्यापके वैषयि- के वाधिकरणत्वे संभवो नास्स्यौपञेषिकमधिकरणं विज्ञास्यते | एकादशा काषीपणा उपशिष्टा भस्मिड्डात एकादशं रातम्‌ ||

रादन्तरिंदातेश्च ॥ ५ । २ । ४६ ॥

किमथ weet scarey | TRE ऽन्तग्रहणं प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स तदादेरधिकार्थम्‌ ॥ ९॥ शाद्रहणे ऽन्त्टणं क्रियते | प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य पहरण भवतीतीह न प्राभोति Tata शतम्‌ | इष्यते चान्रापि स्यादिति तश्चान्तरेण यलं न सिभ्यतीस्यन्तमहणम्‌ | एवमथमिदमुच्यते || स्ति प्रयोजनमेतत्‌ | किं तर्हीति । संख्याग्रहणं च || २॥ | dearest च कतेव्यम्‌ | इह मा मूत्‌ | गोतरिद्ादभिकास्मिञ्दात इति ॥ विंदातेश्च Il ३ ॥ विंतेशान्त्हणं कतेव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ | एकविं शतम्‌ | चका- रात्संख्यासहणं च कतेव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ । गोर्विंहातिरभिकास्मिञ्दात इति II

संख्याया गुणस्य निमाने मयट्‌ ॥ & । २ । Bs ॥

निमाने गुणिनि ॥ ९ ॥ निमाने गुणिनीति वक्तव्यम्‌ | किः प्रयोजनम्‌ | गुणेषु मा भूत्‌ ॥ भूयसः ॥ २ ॥

भूयस हति च वक्तव्यम्‌ | किं भयोजनम्‌ | भूयसो वाचिकायाः संख्याया खत्प्तियेथा स्यादल्पीयसो बाचिकायाः संख्याया उत्पत्तिमौ भूदिति ॥

३८३ ॥ व्याकरणमहामाध्वय्‌ ॥ [ म०५. २. ९.

एकोऽन्यतरः ॥ ३ ॥ ` एकथेदन्यतरो भवतीति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌। हौ यवानां जय उदाश्चित इति II समानानाम्‌ ॥ ४॥

समानानां चेति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | एको यवानामध्यधे उदाश्ित इति ||

तत्तर्हीदं ag वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | यत्तावदुच्यते गुणिनीति वक्तव्यमिति न वक्त्रम्‌ | गुणेषु कस्माच्च भवति | भस्येति* वतेते || यदुक्तं भूयस इति वक्त- व्यमिति न वक्तव्यम्‌ | अल्पीयसो वाचिकायाः संख्याया उत्पत्तिः कस्मान्न भवति| कनभिभानात्‌ || यदुक्तमेकथेदन्यतरो भवतीति वक्तव्यमिति न वक्तव्यम्‌ | कस्मात भवति हौ यवानां रय उदश्वित इति | तन्त्रं विभक्तिनिरदेशः || यदप्युच्यते समा- नानामिति वक्तव्यमिति न वक्तव्यम्‌ | कस्मान्न भवति एको यवानामध्यपै saat इति | अनभिधानात्‌ ||

निमेये चापि दृरयते ॥ ५॥

निमेये चापि प्रत्ययो eae | द्विमया यवाः | त्रिमयाः || किं पुनरिह निमानं किं Fert ` यावतोभयं व्यज्यते | सत्यमेवमेतत्‌ | कचित्तु काचिसखततरा गतिभै- वति | तद्यथा | समाने यागे धान्यं विक्रीणीते यवान्विक्रीणीत इत्युच्यते न कथिदाह काषौपणं विक्रीणीत इति | भथवा येनाधिगम्यते ता्निमानं यदधिगस्यते तन्निभेयम्‌।।

तस्य पुरणे डट्‌ ॥ ५ । २. । ७८ ॥

तस्य पूरण इत्यतिप्रसङ्गः । ९ ॥ तस्य परण इत्यतिप्रसङ्गो भवति | इहापि प्रामोति | पञ्चानामुष्रिकाणां पुरणो घट इति || सिद्धं तु संश्यापूरेण इति वचनात्‌ ॥ 2 Il सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ । संख्यापुरण इति वक्तव्यम्‌ | एवमपि घटे प्राभोति सं- ert ह्यसावद्धिः परयति | संख्यापुरण इति ब्रूमो न ब्रूमः संख्येयपूरण इति ॥ यस्य वा भावादन्यसंख्यात्वं तत्र | ३॥

अथवा यस्य भावादन्या संख्या प्रवतैते तत्रेति वक्तव्यम्‌ | एवमपि हितीयेऽध्या- + ५, २. १६.

पा० ५. २. ४८-४९. | ॥ व्याकरगप्रहाभाष्यम्‌ ॥ yee

येऽष्टम हति प्रामोति सर्वेषां हि तेषां भावात्संख्या प्रवतैते | चरमोपजते पूवैरसिमिश्चानपगत इति वक्तव्यम्‌ || एवमपि एकादश्ीह्ाददयौ सौविष्टकृती इदं दितीयमिदं तृतीयम्‌ दशा दहामानीति न सिध्यति | at च भिद्यते ॥ यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं तस्य पूरण इत्यतिपरसङ्ग इति | परि हतमेत-

fad तु संख्यापुरण इति वचनादिति | rae संख्याम्रहणं कतेव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | कृतमनुवतते | क्र प्रकृतम्‌ | संख्याया गुणस्य निमाने मयद्‌ [४५७ ] इति ॥ एवं we नेयं वृत्तिरुपालमभ्यते | किं तर्हि | वृत्तिस्थानमुपालभ्यते | वृत्तिरेवात्र न sata | किं कारणम्‌ | प्रत्ययाथौभावात्‌ | नैष दोषः | वचनास्स्वार्थिको भवि- ष्यति || अथवा Tier: संख्यायाः परापेक्षाया उत्पततिवैक्तव्यो्रा च संख्यादेरो बक्तव्यः || अथवा न्युने ऽवं Feary व्रषटव्यः | TAY Daeg: || अथवा सवे एव व्यादयो ऽन्योऽन्यमपेक्षन्ते | यद्येवं द्वितीयेऽध्याये टम इति sania | भवत्येव ||

THA: सवौ वृत्तिः प्रायेण Teas |

पुरणे rand वृत्तिवेचनादिति र॑स्यताम्‌ ॥

तस्याः पवौ तु या संख्या तस्या भवतु तद्धितः |

आदे शथोत्तरा संख्या तथा न्याय्या भाविष्यति |]

न्यूने AT FAUST पुवेस्यामुत्तरा यदि |

सामथ्ये च तया तस्यास्तथा न्याय्या भविष्यति ||

अन्योऽन्यं वा cay yer सवैस्मिन्ब्यादयो यदि |

परवतेन्ते तथा न्याय्या वृत्तिमेवति Feit ||

बहनां वाचिका संख्या परणधेक इष्यते |

अन्यत्वादुभयोन्योय्या वार्षी राला निददौनम्‌ ||

नान्तादसंख्यादमट्‌ ॥ ५ । २ । ७९. ॥

मडादिषु यस्थादिस्तननिर्देाः ॥ ९ ॥

मडादिषु यस्थादिः क्रियते wade: कतैव्यः | अस्यादिरभैवतीति वक्तव्यम्‌ | शक्रियमीणे प्रस्ययाधेकारासत्ययोऽयं विज्ञायेत | तन्न को दोषः |

yc ॥ व्याकरणमहाभाष्य AT ॥ [fre ५. २५, ९.

परत्ययान्तरे हि स्वरे दोषः ॥ २॥

षटुतिकतिपचयतुरां थुक्‌ ॥ ५ । २ । ५१ ॥ चतुर्छयतावाद्यक्षरलोपश्च ॥ ९ ॥ चतुरभ्छयतौ वक्तव्यावादयक्षरलोपशच वक्तव्यः | तुरीयम्‌ तुर्यम्‌ ॥ भय किमथे धटधुकौः ए्थक्ियेते न सवे येव घा स्थास्थुगेव घा | थटूथुकोः पृथक्करणं पदान्तविधिम्रतिषेधा्थम्‌ ॥ २ ॥

बहूपुगगणसंषस्य तिथुक्‌. ॥ ५ । २ । ५२ ॥

FT] ९.४, ९८} ८,२, BA, OF CU Ye TT Wr. ५९०५३.

Gro ५. २, ५९-५९. | ॥ SIRT TENT | , ६९८५

बहूकतिपयवतृनां लिदङ्गविरिष्टादुत्पततिः सिद्धा ॥ ९ ॥ कथम्‌ | प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि weet भवतीति || पुंबद्रचनं च | 2 II

पुंवद्धावशच बक्तव्यः | अहीनां प्रणी बहुतिथी || किमथे न भस्याढे तदिते पुव अवतीति" सिद्धम्‌| भस्येस्य॒च्यते यजादौ च मं भवति।† न चात्र यजादि पयामः | कि कारणम्‌ | तिथुका व्यवहितत्वाच्च भरामोति | इदमिह संप्रधार्यम्‌ | तिथुक्‌ क्रियतां पुंवद्धाव हति किमत्र कतेभ्यम्‌ | परत्वादुंवङ्धावः | Peay | कृते ऽपि gaara प्रामोष्यकृतेऽपि प्राभोति | तिथुगप्यनित्यः | अन्यस्य कृते पुंवद्ावे प्रा- ` भोत्यन्यस्याकृते दाब्दान्तरस्य च प्ापुवन्विभिरनिसत्यो भवति । अन्तर ङ्ग स्ति तिथुक्‌। काल्तर ्गता | उत्पत्तिस॑नियोगेन तिथुगुच्यत way प्रत्यये प्रकृतिप्रत्यया- बान्नित्य gaat: | पुंवद्धावोऽप्यन्तर ङ्गः | कथम्‌ | waaay परत्ययवि- धाविति{ | उभयोरन्तरङ्गयोः परत्वात्पंवद्धावः पुंवद्ाये कृते पुनःप्रसङ्गविश्ाना- लिथुक्सिदधः | बहूतिथी it

षष्टचदेश्वासंख्यादेः ॥ ५।२ । ५८ ॥

असंख्यादेरिति किमयम्‌ | इह मा भूत्‌ | एकषष्टः दिष्टः || असं ख्यदिरिति हाक्यमवक्तुम्‌ | कस्मान्न भनति एकषष्टः fave eft | wearer विधीयते कः WHR यदेकषष्ठि राब्दास्स्थात्‌ | नैव प्रामोति भाथेः प्रतिषेधेन | तदन्ताधिभिनाऽ orate | महणवता प्रातिपदिकेन वदन्ताविधिः प्रतिषिध्यते || एवं तर्हिं श्ञापयत्या- चार्यो भवतीह तदन्तविधिरिति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | एकविशतितमः¶ एतत्सिद्धं भवति ॥

मतौ छः सुक्तसाननोः ॥ ५ । २ । ५९ ॥

छप्रकरणे ऽनेकपदादपि ॥ ९ Il छप्रकरणे जेकपदादपीति वक्तव्यम्‌ | इहापि यथा स्यात्‌ । अस्यवामीयम्‌

+ ६.३. ३५५, † ९,४.९८, Ty. ech ४.२, ३८१, § ९,९.०२, Fra ५५, 49 ऋना

३८६ . ॥ व्याकरणपरहाभाष्यम्‌ ॥ [To ५. २, १.

A स्व॑ रूपं wera भवतीति | एवं arsarararay ऽस्यवामशष्दः पद्यते सोऽस्य पदाथः ॥ किं पुनरन्यं आघ्नायाब्दा अन्य इमे | ओमित्याह | कुत एतत्‌ |

आघ्रायराब्दानामान्यभाष्यं स्वरवणांनुपूर्वदिराकारनियतत्वात्‌ । ४ ॥

पदेकदेशसुबरोपददीनाश ॥ ५ ॥

पदेकरेहाः खल्वप्याघ्नाये Tera | अस्यवामीयम्‌ | ननु चैष छष्लोपः स्यात्‌ | छबलोपदङशनाश्च | gaara: खल्वपि बृरयते | अस्यवामीयमिति || यदि vader आघ्नाय्राब्दा अन्य इमे मत्वर्थो नोपपद्यते | अस्यवामश्चब्दोऽस्मिच्तस्तीति* | न संज्ञा afar व्यभिचरति ||

अभ्यायानुवाकयोटुंक्‌ ॥ ५ । २ । ६० ॥ अध्यायानुवाकान्यां वा दुक्‌ ॥ II

अध्यायानुवाकाभ्यां वा लुग्वक्तव्यः | स्तम्भः स्तम्भीयः | wees: गरदभी- ण्डीयः | अनुकः अनुकीयः II

धनदहिरण्याक्कमि ॥ «९ । २।६५ ॥

धनहिरण्यात्कोमाभिधाने । ९ ॥ धनहिरण्यात्कामामिधान इति वक्तव्यम्‌ ||

# 4.2, ९४,

पा० ५. २. ६०-७६. | ॥ व्याकर्णमहाभाष्यम्‌ || aos

gery ह्यनिष्टप्रसद्गः ॥ 2 ॥

gaat हि सत्यनिष्ठ प्रामोति | धने कामोऽस्येति || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कस्मान्न भवति धने कामोऽस्येति | अनभिधानात्‌ ||

छीतोष्णाभ्यां कारिणि ॥ ५ । २ । ७२ ॥

किं यः शीतं करोति स शीतको यो वोष्णं करोति स उष्णकः | किं चातः | gue आदित्ये च प्रामोति || एवं तद्युत्तरपदलोपोऽतर द्रष्टव्यः | शीतमिव शीतम्‌ | उष्णमिवोष्णम्‌ | य॒ जायु कतेव्यानथौधिरेण करोति स उच्यते शीतक इति | यः TRY कतेव्यानथोनाश्वैव करोति स उच्यत इष्णक इति ||

अधिकम्‌ ॥ ५ । २ । 9२ ॥

अषिकमिति किं निपात्यते | अध्यारूढस्योत्तरपदलोपः कंथ प्रत्ययः | अध्यारू- इमभिकमिति | भवेत्सिदधमध्यारूढो व्रणः खायौमधिको द्रोणः खायौमिति | इदं तु न सिध्यति अध्यारूढा द्रोणेन खारी अधिका द्रोणेन खारीति गस्यथोनां हि क्तः waft विधीयते* | गत्यथौनां धै क्तः कर्मण्यपि विधीयते* ||

Tiara ॥ ५ । २ । ७५ ॥

किं यः परर््नान्विच्छति. स oie: | किं चातः | राजपुरुष प्रामोति ॥ र्व ayaa sT ब्रष्टव्यः | पाशेभिव पाशम्‌ | य ऋजुनोपायेनान्वेष्टव्यान- थाननृजुनोपायेनान्विच्छति स उच्यते wis इति ॥

अयभश्ुखुदण्डाजिनाभ्यां saa ॥ ५ । २ । ६ ॥ किं योभ्यः भुलिनान्विच्छति स .आयःभूकिकः| किं चातः} शिवभागवते प्रामोति||

# ३.४. OR

acc ॥ व्याकरणमहामाष्यम्‌ ॥ [ro ५. २.९.

, एवं तलय्तरपदलोपोऽतर द्रष्टव्यः | भयःमूलमिवायःमूलम्‌ | यो मूदुनोपायेनान्वे्ट- ध्यानथोज्भसेनान्विच्छति स उच्यत आयःभृलिकः ॥

तावतिथं ग्रहणमिति Sa ॥ ५९ । २. । 99 ॥ तावतिथं senate लुग्वावचनानर्थक्यं विभाषापभरकरणात्‌ lt ९ ॥

तावतिथं महणमिति लुग्वावचनमनर्थकम्‌ | किं कारणम्‌ | विभाषाप्रकरणात्‌ | प्रकृता महाविभाषा atarax ॥

तावतियेन गृह्णतीति sy ॥ 2 Il maar गृह्ातीत्युपसंसत्यानं art लकु वक्तव्यः | षष्ठेन गृह्णाति षटू: ॥

TESTA बन्धनं करभे ॥ ५ । २ 1S ॥

मूलमस्य बन्धनं करभ इस्यनिर्देराः ॥ ९ ॥ भूङ्लमस्य बन्धनं करभ इत्यनिर्देहाः | गमको निर्देशो fea: | न हि

tai तस्य Ed बन्धनं भदुलवस्यासौ रज्वा बध्यते ॥

सिद्धं a aafataresy |! 2 Il सिद्धमेतत्‌ कथम्‌ | तदननिर्ेदाः क्ैव्यो लुकु वक्तव्यः | TETRA ॥

७९

स ate cafe: कतैष्यः | न कतेव्यः | हृह यच्नान्तरेण यस्य प्रवृत्तिभवति तत्तस्य निमित्तत्वाय कल्पते न चान्तरेण PES बन्धनं Ta | भथवा साहचया ताच्डम्यं भविष्यति | भृद्धुलसहचरितं बन्धनं ass बन्धनमिति ॥

daha प्राये संज्ञायाम्‌ ॥ ५ Bera!

प्राये सत्तायां वटकेभ्य इनिः ॥ ९ ॥ प्राये संज्ञायां षटङेभ्य इनिर्वक्तव्यः | वटकिनी वीणेभासी ||

* ४०६. oY

qo ५, % ७७-९२.] ॥ व्थाकरणमरहामाष्यम्‌ ॥ Aer,

apa sar ऽधीते ॥ ५ 12 1 ८ ॥ किं निपात्यते |

श्रोतियंग्छन्दो ऽधीत इति वाक्यां पद वचनम्‌ ॥ ९ ॥ छन्दो ऽधीत इत्यस्य वाक्यस्यार्थे भ्रोतरियन्निव्येतत्पदं निपात्यते |

छन्दसो वा श्रोत्रभावस्तदधीत इति धश Il 2 Il

छन्दसो वा भ्रो्रभावो निपात्यते तदधीत हव्येतस्मि्च्थे ta प्रत्ययः | war. ऽधीते जियः ||

श्रादमनेन भुक्तमिनिठनो ॥ ५ । २ । ८५ ॥ इनिठनोः समानकालग्रहणम्‌ ॥ ९ II इनिठनोः समानकालमहणं कतेव्यम्‌ | अद्य भुक्ते श्वः भ्रादधिक इति मा भूत्‌ II उक्तं वा | 2 Il किमुक्तम्‌ | अनमिधानादिति* || `

MEM संज्ञायाम्‌ ॥ ५।.२ । ९२. ॥ संज्ञायामिति किमथेम्‌ | तेभिः साक्षादृष्टं भवति यथ ददाति यस्मै च दीयते यथोपद्रष्टा तन्न wae प्रत्ययः प्रामोति | संज्ञाप्रहणसामथ्यो इनिकान्तेवासिनोनै भवति || ्षेजियच्यरक्षेते Pier ॥ «९ । २ । ९२ ॥ कि निपात्यते |

ॐ ह... ६,क,

३९० ॥ व्याकरणमहाभाष्यम |! [ भण० ५. २, ९.

aera: श्रोलियवत्‌ ll ९। | क्षेत्रियः भओ्रोत्रियवन्निपास्यते* | परक्षेत्रे चिकित्स्य इत्येतस्य arent स्ित्रियभित्येतत्पदं निपात्यते || परक्लेत्राद्वा तव चिकित्स्य इति wert ge Il 2 Il

qcaara aa fafacer इव्येवस्मिन्न्थं परलोपो निपात्यते wa vera: | परक्षेत्रे चिकित्स्यः क्षेन्रियः ||

इति ओभगवत्पतच्लिषिरधिते व्याकरणमहाभाष्ये पन्चमस्याध्यायस्य fret पादे प्रथममाह्धिकम्‌ ||

* 4.2. (4 ४,

पा० ५. २, 82, ] ' ॥ ष्याकर्णग्रहामाष्यय्‌ ॥ ३९९

तद॑ स्यस्त्यस्मिन्निति मतुप्‌ ॥ ५ । ₹ । ९9 ॥

किमंथमिमावथौवुमौ Aiea अस्यास्मिन्निति म॒ यद्यस्य भवति तस्मिन्नपि तद्भवति we यस्मिन्भवति तत्तस्यापि भवति | नैतयोरावदयकः समावेशः | भवन्ति. हि देवदत्तस्य गावो न च तास्तस्मन्नाधूृता भवन्ति | भवन्ति च पवते वृक्षा न च ते तस्य भवन्ति ||

अथास्तिग्रहणं किमथम्‌ | सन्तायामर्थे प्रत्ययो यथा स्यात्‌ | वरैतदस्ति प्रयोज- नम्‌ । न सत्तां पदार्थो व्यभिचरति ||

इदं तर्हि प्रयोजनं सं्रतिसत्तायां यथा स्याद्धुतमविष्यत्सत्तायां मा भूत्‌ | गावो ऽस्यासन्‌ गावोऽस्य भवितार इति | न तर्हीदानीमिदं भवति गोमानासीत्‌ गोमान्भ- वितेति | भवति न त्वेतस्मिन्वाक्ये | यद्येतस्मिन्वाक्ये स्याद्यथेष्ास्तेः प्रयोगो नं भवति गोमान्‌ यवमानित्येवमिहापि न स्यात्‌ गोमानासीत्‌ गोमान्भवितेति | सति चाप्यस्तेः प्रयोगे यथेह बहुवचनं yaa गावोऽस्यास्तम्‌ गावोऽस्य भवितार इव्येवमि- हापि स्यात्‌ गोमानासीत्‌ गोमान्भवितेति | का adi वाचोयुक्तिः गोमानासीत्‌ गोमान्भवितेति | एषैषा वाचोयुक्तिः | मैषा गवां सत्ता कथ्यते | किं तर्हि | गोम- त्सत्तैषा कथ्यते | अस्त्यत्र षतेमानकालो अस्तिः | कथं तर्हि भूतभविष्यत्सत्ता गम्यते | धातुसंबस्धे प्रत्ययाः [३.४.१९ | इति II

इदं ताईं प्रयोजनमस्तियु क्ताश्यथा स्यादनन्तरादिथुक्तान्मा भूदिति | गावोऽस्या- नन्तराः गावोऽस्य समीप इति | भथ क्रियमाणेऽप्यस्तिग्रहण इष्ट कस्मान्न भवति गावोऽस्य सन्त्यनन्तराः गावोऽस्य सन्ति समीप इति | असामथ्यीत्‌ | कथमसा- मर्यम्‌ | सापेक्षमसमर्थं भवतीति | यथैव ale क्रियमागेऽस्तिग्रहणेऽसामथ्यौदनन्त- रादिषु न भवस्येवमक्रियमाणेऽपि न भविष्यति | अस्त्यत्र विदोषः | क्रियमाणे ऽस्तिहणे नान्तरेण तृतीयस्य पदस्य प्रथोगमनन्तरादयोऽथौ गम्यन्ते | अक्रियमाणे पुनरस्ति्रहणे ऽन्तरेणापि वृतीयस्य पदस्य प्रयोगमनन्तरादयोऽथौ गम्यन्ते ||

अथेह कस्मान्न भवति | चित्रगुः शबलगुरिति | बहुव्रीहिणोक्तत्वान्मत्वथेस्य || अथेह कस्मान्न भवति | चित्रा गावो ऽस्य सन्तीति | कुतः कस्मान्न भवति किंमवयवा- दाहोस्पित्समुदायात्‌ | अवयवार्कस्मान्न भवति | असामर्यत्‌ | कथ मसामथ्यैम्‌ | सपेक्षमसखमथे भवतीति | समु दायात्तर्टिं कस्मात भवति | अपरातिपदिकसत्वात्‌ |

३९१ ॥ PATH TST ENTE ॥ | भ० ५.२. २.

ननु च भो आकृतौ शालाणि vais | तद्यथा | इष्डपेति" वतमाने ऽन्यस्य चान्यस्य च समासो भवति | सस्यमेवमेतत्‌ | आकृतिस्तु प्रस्येकं परिसमाप्यते | यावव्येतत्परिसमाप्यते उन्ाप्यातिपदिकादिति तावत sere भवितव्यमवथवे वैत- व्परिसमाप्यते न समुदाये || अथेदं Hew भवति | we गावोऽस्य सन्ति पञ्चगुः दशागुरिति | प्रस्येकमसामथ्योत्समुदायादप्रातिपदिकंत्वास्समासास्वमासेनोष्तत्वात्‌ | तैतस्सारम्‌ | उक्तेऽपि हि प्रत्ययाथे उत्पद्यते श्िगोस्तद्धितः | तद्यथा | Berge: पात्चनापितिरिति‡ | नैष fey: | कस्तर्दिं | बहुतरीहिः$ | भपवादत्वाह्िगुः प्रा- भोति | अन्तर ङ्गस्वाद्रटुत्रीहि्मषिष्यति | कान्तरङ्गता | अन्यपदार्थ बहुव्रीदिरवतेते विशिष्टे ऽन्यपदार्थे तद्धितार्थे दिगुस्तस्मिथास्य तदधितेऽस्तियहणं क्रियते ॥

यदि वद्यतिपरसङ्गाः सन्ति बहूत्रीहावप्यस्तिमहणं कतैव्यमस्तियुक्ताद्यथा स्यादन- न्तरादियुक्तान्मा भूदिति | अथ भ सन्ति तद्धितविधावपि मार्थोऽस्तिदर्गन | सत्यमेवमेतत्‌ | क्रियते स्विदानीं तद्धितविधावस्तिग्रहणम्‌ | at क्रियमाणमपि प्रत्य- यविध्यथ नोपाध्यर्थम्‌ | भस्तिमानिति मतुम्यथा स्यात्‌ | किं च कारणं न स्यात्‌ | भमातिपदिकल्वात्‌ | Ae दोषः | अव्ययमेषोऽस्तिराब्दो Brass | कथमव्य- यत्वम्‌ | विभक्तिस्वरमरतिरूपकाश्च निपाता भवन्तीति निपातसंक्ञा निपातोऽव्य- यमित्यव्ययसंज्ञाथ | एवमपि न सिध्यति | किं कारणम्‌ | अस्विसामामाधिकरण्ये मतुष्विधीयते न चास्तेरस्तिना सामानाधिकरण्यम्‌ || तदेतक्करियमाणमपि प्रत्यय- विध्यथे नोपाध्यथे वस्माद्विगोस्तदधितस्य प्रतिषेधो Tees यदि तत्नासि स्त्र मत्व- थं प्रतिषेध इति*“ | सति हि वर्मिस्तेनैव सिद्धम्‌ ॥

भथ मत्वर्थीयान्मत्वर्थयिन भवितव्यम्‌ | न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | अथै- Teg: शब्दप्रयोगः | अथे संप्रत्याययिष्यामीति wee: प्रयुज्यते | ततरैकेनोक्तत्वा- wearer हितीयस्य प्रयोगेण न भवितव्यम्‌ । कं कारणम्‌ । उक्काथौनामप्रयोग हति | न तर्हीदानीमिदं भवति दण्डिमती शाला शस्तिमस्युपत्यकेति | भवति | भ- drat वृत्तादथौन्तरे वृत्तिः | weet वा वृत्तं सप्रम्यर्थै वतेते सप्म्यर्थे वा वृत्त वष्ठशचर्थे वतेते || अथ मत्वन्तान्मतुपा भवितत्यम्‌ | गोमन्सोऽस्य सन्ति यवमन्तो seq सन्तीति | न भवितव्यम्‌ | किं कारणम्‌ | यस्य गोमन्तः सन्ति गावोऽपि तस्य सन्ति तत्रोक्तो गोभिरमिसंबन्धे प्रत्यय इति कृत्वा सद्धितो न भविष्यति | न तर्ही-

PAA. BY. fT ४.९. ९. { २.९. ५९} BA: ९५; ९९५. § २.२. २४. ¶ ९.४. ५७ ग~ ; ९.९. ३७, *@ 2.4, ५९४,

पा० ५.२.९४. | ॥ SIROTA ॥ -६९.६

दानीमिदं भवति दण्डिमती हाला हस्तिमल्युपत्यकेति | भवति | अथौन्तरे वृन्ता- दथौन्तरे वृत्तिमेविष्यति | षष्ठयर्थे वा वृत्तं सप्रम्य्थ वतेते सप्रम्यर्थे वा वृत्तं ष- ead वतेते || इहापि सप्तम्यर्थे षा वृत्तं षष्ठचर्थे वतेते wea वा वुत्तं सपनम्यरथै घतेते | अन्यथाजातीयकः खल्वपि गोभिरभिसंबन्धे प्रत्ययो ऽन्यथाजातीयकस्तदता | येनैव खल्वपि हेतुनेतहाक्यं भवति गोमन्तोऽस्य सन्ति यवमन्तोऽस्य सन्तीति तेनैव हेतुना वृत्तिरपि प्रामोति | तस्मान्मत्वर्थीयान्मतुबादेः प्रतिषेधो वक्तव्यः | तं चापि qa समानवृन्तौ सरूप इति वक्तव्यम्‌ | भवति हि दण्डिमती शाला इस्तिमस्ु- पत्यकेति || रौषिकान्मतुबर्थीयाच्छैषिको मतुबर्थिकः | सरूपः प्रत्ययो नेष्टः सनन्तान्न सनिष्यते || किं पुनरिमे मतुप्मभृतयः erat भवन्ति | एवं भवितुमरेति | मतुप्पभृतयः सन्मात्र चेदतिपरसङ्गः ॥ ९ I मतुप्पमृतयः सन्मात्र चेदतिप्रसङ्गो भवति | इहापि प्राति । व्रीहिरस्य यवो ऽस्येति || तस्मादधुमारिमहणं कतैव्यम्‌ । के पुनभूमादयः | भूपनिन्दाप्रदांसासु नित्ययोगेऽति्ायने | संसर्गेऽस्तिविवस्षायां भवन्ति मत॒वादयः ॥ भन्न | गोमान्‌ यवमान्‌ ॥ निन्दायाम्‌ | ककुदावर्ती संलादकी | मरदंसायाम्‌ | रूपवान्‌ वणैवान्‌ || नित्ययोगे | क्षीरिणो वृक्षाः | कण्टकिनो वृक्षा हति || अति- हायने | उदरिणी कन्या || संसर्गे | दण्डी sett || तत्तर्हि भूमादिब्रहणं कतेष्यम्‌। न कतैव्यम्‌ | कस्मान्न भवति व्रीहिरस्य थवोऽस्येति |

Sh वा|| 2 Il

किमुक्तम्‌ | अनभिधानादिति" || हतिकरणः खल्वपि क्रियते ततथदिवक्ता भूमादियुक्तस्थैव च विवक्षा । गोमान्‌ यवमान्‌ | भूमादियुक्तस्येव सत्ता कथ्यते न हि कस्यचिद्यवो नास्ति | संखादकी ककुदावर्ती | निन्दायुक्तस्यैव सत्ता कथ्यते न हि कथिन्न संखादकी `| रूपवान्‌ वणैवान्‌ | प्रदं घायु्तस्यैव सत्ता कथ्यते न हि कस्यचिदरुपं नास्ति | सीरिणो वृक्षाः कण्टकिनो वृक्षा इति | नित्ययुक्तस्थेव सत्ता

- क ३.२, ९४, 50 mer

६९४ 7 ॥ व्याकरणयरहाभाच्यम्‌ ॥ [To ५, २, २.

कथ्यते न हि कस्थवित्ध्ीरं नास्ति | उदरिणी कन्येति | अतिदीयनयुन्कस्मैव सन्ता कथ्यते न हि कस्यचिदुदरं नास्ति | दण्डी wet | संसगेयुक्तस्थैव सत्ता फथ्यते न हि कस्याचिहृण्डो नास्ति || यावतीभिः खल्वपि गोभिवौहरोहप्रघवाः कल्पन्ते तात्रतीषु सन्ता कथ्यते | कस्वचि्यतसृमिः कल्पन्ते कस्यचिच्छतेनापि न प्रकल्पन्ते ||

सन्मात्र चर्षिदशनात्‌ | सन्मातरे च पुनक्रेषिदेदोयति AQT | यवमतीमिरद्धियूपं ser It गुणवचनेभ्यो मतुपो TH Il ३ ॥

गुणवचनेभ्यो मतुपो दुग्वक्तव्यः | YH: कृष्ण इति || अव्यतिरेकास्सिद्धम्‌ | ने गुणो गुणिनं व्यभिचरतीति |

अब्यत्तिरेकास्सिद्धमिति Seer safest: ॥ ४ ॥ Twat व्यतिरेकः | तद्यथा | पटस्य ye इति ।। तथा च लिङ्वयनसिद्धिः Il ९॥

एवं च कत्वा लिद्धःवचनानि सिद्धानि भवन्ति | ys वलम्‌ yar शादी भुङ्कः कम्बलः YET कम्बलौ ya: फम्बला इति | .यदतौ द्रव्यं भितो भवति गुणस्तस्य यलिद्गः वचनं च तदुणस्यापि भवति || |

रसादिभ्यश्च ॥ ५ । २ 1 ९८५ ॥ किमथभिदमुच्यते न तदस्यास्त्यस्मिन्निव्येव* मतुस्सिद्धः |

रसादिभ्यः पुनवंचनमन्यनिवृस्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥

रसादिभ्यः पुनवैचनं क्रियते ऽन्येषां मव्वर्थथानां प्रतिषेधार्थम्‌ | भतुजेव यथा ena न्ये मस्वर्थीयाः परापरुवन्ति ते मा yaaa || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | cers हन्ये. रसादिभ्यो मस्वर्थायाः | रसिको नटः | उर्वी वै रुपिण्यप्सरसाम्‌ | स्प- श्िको वायुरिति ||

(ह गि

# ५.२, ९४,

पा० ५. २, ९५-९०.] | व्याकरणपहायाध्यर ॥ ३९५

प्राणिस्थादातो रुजन्यतरस्याम्‌ ॥ ५९ । २ । Sa

इह कस्मान्न भवति | चिकीषौस्यास्ति जिहीषौस्यास्तीति | प्राण्यङ्गादिति वक्त - ध्यम्‌ || Tae वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | कस्मान्न भवति चिकीषौस्यास्ि जिदी- षोस्यास्तीति | अनभिधानात्‌ |

सिध्मादिभ्यश्च ॥ ५ । २ । ९.9 ॥

सिध्मारिषु यान्यकारान्तानि तेभ्यो wat मुक्त इनिठनौ" sree इनिठनौ च नेष्यते |

लजन्यतरस्यामिति TTT: Il ९॥

लजन्यतरस्यामिति समुञ्चयोऽयं न विभाषा | ल मतुपु || कथं पुनरेतज्जञायते लजन्यतरस्यामिति AAAS न विभाषेति |

पिच्छादिभ्यस्तुन्दादीनां नानायोगकरणं ज्ञापकमसमविरास्य || 2 II

यदयं पिच्छादिभ्यस्तुन्दादीनां नानायोगं करोति तज्ज्ञापयत्याचायैः समु्चयो ऽयं न विभेति | यदि विभाषा स्याच्चानायोगकरणमनथेकं स्यात्‌ | तुन्दादीन्यपि पिच्छादिष्तेव पठेत्‌ || नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ | अशस्ति ्यन्यन्नामायोगकरणे प्रयोजनम्‌ . किम्‌ | तुन्दादिषु यान्यनकारान्तानि तेभ्य इनिठनौ यथा स्याताम्‌ || यानि तद्यैका- रान्तानि तेषां पाठः फिमथः | ज्ञापका एव ||

अपर आह | तुन्दादेभ्यः पिच्छादीनां नानायोगकरणं ज्ञपकमसमवेहास्य | यदय तुन्दादिभ्यः पिच्छादीनां नानांयों करोति तञ्ज्ञापयत्याचायेः समुचयो न विभाषेति | यदि विभाषा स्याच्चानायोगकरणमनथकं स्यात्‌ | पिच्छादीन्यपि तुन्दा- festa पठेत्‌ || नैतदस्ति ज्ञापकम्‌ | अस्ति ह्यन्यन्नानायो गकरणे प्रयोजनम्‌ | किम्‌ पिच्छादिषु यान्यनकारान्तानि तेभ्य इनिठनौ मा भूतामिति | यानि तद्यैकारान्तानि तेषां पाठः fra: | श्ञापकाथे एव ||

क ५.२. १९५. त ५२ ५००६६९०.

३९६ ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ` [ म०५.२, २.

वस्य च पुनर्वचनं सर्वविभाषार्थम्‌ ॥ ३ ॥

वस्य खल्वपि पुनवचनं क्रियते सवेविभाषार्थम्‌ | केशाद्वोऽन्यतरस्याम्‌ [९.२. ९०९ | इति | एतदेव ज्ञापयत्याचायैः समुच्चयो न विभाषेति ||

qa meant ऽन्यतरस्यांहणमिच्छन्ति | कथम्‌ ¦ विभाषामध्येऽयं योगः क्रियते विभाषामध्ये ये विधयो नित्यास्ते भवन्तीति ||

रोमादिपामादिपिच्छादिभ्यः खानेकचः॥ ५ । २ । Lee ॥ नपरकरणे दद्रा ह्रस्वत्वं च ॥ ९ ॥

नप्रकरणे THT उपसंख्यानं Hast gered च वक्तव्यम्‌ | THM: || अत्यल्प- भिदमुच्यते | शा कीपलालीदद्रुणां geared चेति वक्तव्यम्‌ | शाकिनम्‌ पलाठिनम्‌

दद्णम्‌ ॥ | विष्वरगिस्युत्तरपदकोपश्चाकृतसधेः || 2 ॥

विष्वभित्युपसंख्यानं कतेव्यमुत्तरपदलोपशाकृतसंधेवैक्तव्यः | विष्वग्गतान्यस्य विषुणः || |

प्रज्ञाश्रह्ाचोभ्यो णः ॥ ५।२। १०१९ ॥

gaa ll ९ ॥ quae वक्तव्यम्‌ | वात्तेम्‌ tl

तपःसहस्वाभ्यां विनीनी ॥ & ।२।१०२॥

अण्च ॥५।९।१६०२॥

किमथे तपः राब्दाद्विन्विधीयते नासन्तादित्येव† सिद्धम्‌ |

तपसो विन्वचनमण्विधानात्‌ ॥ ९॥ तपसो Beast क्रियते तपःचब्दादण्विधीयते स Aaa: सामान्यविहितं

fat बाधेत |

# ९.२. ०८. ¶ ५.२. ARV. द

पा० ५. २, १००-१९१२.] ॥ ध्याकरणमहाभाष्यम्‌ | ३९७

अण््रकरणे उयोस्लादिन्य उपसंख्यानम्‌ ॥ २ ॥ अण्प्रकरणे ज्योत्खञादिभ्य उपसंख्यानं कतैव्यम्‌ | sites: ara: Ress: कौतपः वैपारिकः |

ऊषसुषिमुष्कमधो रः ॥ ५ । २ । १.०.७ ॥ art ay ऽस्त्येव द्रव्यपदा्थंको ऽस्ति रसवाची | आतश्च रसवाच्यपि मधुन्येव हि मध्विदं मधुरमिति प्रयुज्यते | तदो रसवाची तस्येदं ्रहणम्‌ | यदि हि द्रव्यपदाथकस्य ब्रहणं स्यादिहापि प्रसज्येत | मध्वस्मिन्धटेऽस्ति || ` रप्रकरणे खमुखकुच्ेभय उपसंख्यानम्‌ ॥ ९ || रप्रकरणे BRATS दपसंख्यानं कतेष्यम्‌ | खरः मुखरः कुञ्जरः || नगाचेति वक्तव्यम्‌ | नगरम्‌ II

केरादरोऽन्यतरस्याम्‌ ॥ ५ । २ । १०९. ॥ वप्रकरणे मणिहिरण्याभ्यामुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ I वप्रकरणे मणिहिरण्याभ्यामुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | मणिवः हिरण्यवः | छन्दसीवनिपो च ॥ 2 ॥ |

मेधारथाभ्याभिरनिरची ॥ ३ Il

मेधारथाभ्यामिरनिरयचौ वक्तव्यौ | मेधिरः रथिरः [| अपर आह | TATA ऽन्येभ्योऽपि Tera इति वक्तव्यम्‌ | बिम्बावम्‌ कुर-

रावम्‌ इष्टकावम्‌ ||

रजःकृष्यासुतिपरिषदो TN ५ । २ । ११२ ॥ वलच्पकरणेऽन्येभ्योऽपि दृदयते ॥ ९ ॥

वरच्यकरणे ऽन्येभ्योऽपि Tea इति THAT | MTs: पुत्रवलः उत्सङ्ग

वलः ॥ |

३९८ ` ॥ व्याकरंणवहाभाष्वसं | . [म०५, २.२.

अत chet ॥ ५।२। ११५ ॥

हइनिठनेरिकाक्षरात्मतिषेधः ॥ ९ ॥ इनिठनोरेकाक्षरात्मतिषेषो वक्तव्यः | स्ववान्‌ खवान्‌ || भव्यल्पमिदमुच्यते | एका्िरात्कृतो जतिः सप्तम्यां च न तो स्यत ।

CHATTY | स्वकान्‌ खवान्‌ | कृतः | कारकवान्‌ हारकबान्‌ | जातेः | व्तिवान्‌ wera व्याप्रवान्‌ सिंहवान्‌ | सप्तम्यां च म तो | दण्डा अस्यां शालायां सन्तीति | यदि कृतो नेव्युच्यते कार्या कार्थिक इति न सिध्यति | तथा च यदि जातिरनत्युच्यते ager aga इति न क्िभ्यति | एवं तर्द नायं समुचयः कृतथ जातेथेति | किं ताहे | जातिविशेषणं $द्रहणं कव्या जातिरिति | कथं कारकवान्‌ हारकवान्‌ | भनभिधानात्न भविष्यति || यद्येवं नार्थोऽनेन | कथं स्ववान्‌ वृक्षवान्‌

` सिंहवान्‌ व्याघ्रतरान्‌ दण्डा अस्यां शालायां सन्तीति | अनभिधानान्न भविष्यति |

Tener ॥ ५।२। ११६ ॥ शिखादिभ्य rarer दकन्यवल्रदारिषु | किं प्रयोजनम्‌ | नियमायेम्‌ | इनिरेव शिखारिभ्य हकनेव यवखदादिभ्यः || रिखौयवखदादिभ्यो नियभस्याबचगं निवतंकत्वात्‌। ९ ॥

CHT ॥ ५ । २ 1१९८ ॥

नित्यग्रहणं किमथम्‌ | विभाषा मा भूत्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | पुवैस्मित्तेव योगे विभाषाप्रहणं निवृत्तम्‌ | एवं तर्द सिद्धे सति यन्नित्यमहणं करोति तज्तापय- त्याचायैः प्रागेतस्माद्योगाद्धिभाषेत्यनुवतैत इति ||

अथात” इत्यनुवतेत उताहो न | किं चातः | यद्यनुवतैत ठेकगविको न सिध्यति समासान्ते† कृते भविष्यति | एवमपि गौ दीकटिको न सिध्यति | अथं विवृ्तमिहापि

#* ५.२. AUS, † ५.४. ९२.

पा० ५.२.६९५-१९२२ ॥ SEATS: ॥' ३९९,

mae गोरवितिरस्यास्तीति | निचृचम्‌ | कस्म भवति गोविदातिरस्यास्तीति | अनभिधानान्न भविष्यति ||

रूपादाहतप्रं सयो्यप्‌ ॥ ५९ । २।१२० ॥

THIRTY. ज्येभ्योऽपि Teast | ९ Il यप्पकरणे SAAT दृदयत इति Tere | हिम्याः पैलः | Tear ब्राह्मणाः ||

बहुलं छन्दसि ॥ ५।२।१२२ tt

छन्दोविन्पकरणे ऽष्रामेखलाद्योभयरुजाहदयानां दीर्घश्च ॥ ९ ॥ छन्दोविन्म्रकरणे द्रामिखलादयोभयरुजाहदयानां Tat वक्तव्यम्‌ | अष्रावी मेखलावी इयावी उभयावी सुजावी हदयावी | मर्मेणधेति वक्तव्यम्‌ | ममोवी ॥ सवंत्रामयस्य ॥ 2 ॥ स्वत्रामयस्योपसंस्यानं कतेष्यम्‌ | आभयावी || मङ्गवृन्दाभ्यामारकन्‌ ॥ ३ ॥। भृद्धवृन्दाभ्यामारकन्वक्तव्यः | PTH: वुन्दारकः | फलवहाभ्यामिनच्‌ ॥ ४ ॥ कल बहीभ्प्रभिनल्वन्कव्यः | फिनः बर्हिणः || हद याश्चा्टुरन्यतरस्याम्‌ Il ९ ॥ इदयाच्यालुवेक्तव्यो ऽन्यतरस्याम्‌ | हदयालुः हदयी हदयिकः दैदयवान्‌ | कीतोष्णतृषरेभ्यस्तन्न सहते ॥ ६ ॥ शीतोष्णतुपरेभ्यस्तन्न सहत इति चाटुवेक्तव्यः | दीताुः उष्णादुः तृपादुः ॥ हिमाचलः ॥ ७ I | दिमाचयेलुं वक्तव्यस्तत्तं संहत हत्येतस्मित्तर्थे | दिमेलुः ॥

४०० ॥ व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ [re SUR. Taras: | ८ ॥ Tava वक्तव्यस्तच्च सहत इत्येतस्मिवथं | बलृलः II वातात्समूहे च | ९ Il वातास्समूहे च तच्च सहत इत्येतस्मिनर्थे चोलो वक्तव्यः | ATFs: Il पवैमरुज्यां तप्‌ ॥ Xo Il TATE तम्वन्कष्यः | पवतेः मरतः ||

ददातिवृत्तं वा ॥ ९९ ॥ ददातिवृत्तं वा पुनरेतद्भविभ्यति | wages zea” ||

आलजाटचौ बहुभाषिणि ॥ ५ । २ । १२५ ॥ कुत्सित इति बक्कव्यम्‌ | यो हि सम्यग्बह भाषते वाग्मीत्येव स भवति। II तत्तद वक्तव्यम्‌ | न बन्तव्यम्‌ | नानायोगकरणसामथ्यौश्च भविष्यति || स्वामिनैश्वथे ॥ ५ । २।१२६ ॥ इह कस्माच भवति | स्वमस्यास्तीति | Ae दोषः | नायं प्रत्ययार्थः. | &

ता | प्कृतिविरोषणमेतत्‌ | स्वामिननैशवये निपात्यत इति ||

बातातीसाराभ्यां कुकु ॥ ५ । २ । १२९॥ पिद्याचाचेति वक्तव्यम्‌ | पिदाघकी वैश्रवणः |

पुष्करादिभ्यो eat ॥ ५ । २ । १३५ ॥

देनिपरकरणे बलाद्ाहू रुपूवैपदादुपसंख्थानम्‌ ॥ ९ ॥ इनिप्रकरणे बलाद्रादृरपुवैपदादुपसंख्थानं tery | षाइवली seat ॥

* २,०.४० ५८१, t ५५०२. VRE,

पा० ५, २, ९२५९१३५. ] ॥ व्याकरणवहाभोष्वय्‌ ॥ ४०९

सवदेश्च ॥ २ ॥ सवीदेथेनिर्वक्तव्यः | सर्वधनी सवैवीजी staat || अथोशासंनिहिते । ३ ॥ अर्या्ासंनिरित इनि्ै्छष्यः | अर्थी | असंनिहित हति किमर्थम्‌ | अर्थवान्‌ | तदन्ता ॥ ४ ॥

तदन्ताचेति वच्कव्यम्‌ | धान्यार्थी हिरण्यार्थी || किमथे तदन्तादिस्युच्यते न बदन्तविधिना* सिद्धम्‌ [ यदहणवता श्ाविपदिकेन तदन्तधिधिः प्रविषिष्यते |) एवं बर्हीनिन्तेन सह समासो भविष्यति | धान्येनपर्था धान्यार्थी | स शि समासो न कमो- ति \\ यदि पुनरयमयेयतेर्णिनिः स्यात्‌ | एवमपि क्रियामेव Fatt स्यात्‌ | तुष्णी- मप्वासीनो यस्तत्समथीन्याचरति सोऽभिपरायेण गस्यतेऽध्ययमनेनेति || एवं तदयै- यमर्थहाम्दोऽस्त्येव KTH: | तद्यथा | अर्थवानयं देश इत्युच्यते यस्मिन्गावः सस्यानि च वतैन्ते | अस्ति क्रियाषदार्थको भावसाधनः । अर्थनमथं इति | तथः क्रियापदार्थेकस्तस्थेदं चहणम्‌ | एवंच कृत्वार्थिकप्रस्यर्थिकावपि सिरौ भवतः† ||

इति श्रीभगवत्पतच्ज्रलिविरचिते व्याकरणमहामाष्ये पञ्चमस्वाध्यायस्यं हितीये पादे हितीयमाह्धिकम्‌ || पादथ समापनः ||

FA. ६, छद. TS, २, १६९५९.

७1 M-H

` प्राग्दिशो विभक्तिः ॥ ५।२३।१॥ विभक्तेत्वे किं प्रयोजनम्‌ |

विभक्तित्वे भयोजनमिस्पतिषेधः ॥ ९ ।।

इदानीम्‌" | न Rarer तुस्माः [ १.३.४ | इतीत््वप्रतिषेधः सिद्धो भवति || यद्येवं किमोऽत्‌ [ ९५.२३.९२ | w प्रप्सन्दीप्यसे क्राधमासाः अत्रापि smite | | ती चोक्तम्‌ ॥ 2 It

किमुक्तम्‌ | विभक्तौ तवभेप्रतिषेषोऽतद्धित इति ||

| इदमो विभक्तिस्वरश्च । ३ ॥

इदमो विभक्तिस्वरथ प्रयोजनम्‌ | इतः इह | हद मस्ततीयादिर्िभक्तिरुदरान्ता

TIAMAT स्वरः‡ सिद्धो भवति || त्यदादिविधयश्च | ४ Il

त्यदारिविधयश्च प्रयोजनम्‌ । यतः यत्र | कुतः कुर | विभक्ताविति स्यरादिवि- धयः$ सिद्धा भवन्ति |! |

किंसवेनामबहुभ्योऽद्यादिभ्यः ॥ ५ ।२. । २ ॥

बहुग्रहणे संख्याग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ बहुग्रहणे संख्यामदणं क्ष्यम्‌ | इह मा भूत्‌¶ | बहौ बहोरिति II भथ किमथे किम उपसंख्यानं क्रियते न सवेनाम्न इत्येव सिद्धम्‌ | ग्यादिप्रतिषेधाक्किम उपसंख्यानम्‌ ॥ > ॥

द्यादिप्रतिषेधाक्किम उपसंख्यानं क्रियते | अव्यादिभ्य इति प्रतिषेषे प्रापे किम उपसंख्यानं क्रियते ||

* ५.३२. XC, t X.8. ४, t 4... YR, § ७०२, Aer, q ५.३. ७} Yo.

पा० ५. ३. ९-५. | ` ॥ व्याकरणमरहाभाष्ययः ॥ ४०३

एतदोऽन्‌ UK TRI RU

art नकारः श्रूयते | न RA eat लोपोऽस्य भवति नलोपः प्रातिपदिकान्त- स्य [ ८.२.७ | हति | यदि म agar किमथेमुचायैते | अनेकाल्शित्सवे- स्य [१,१.९९] इति स्वदेशो .यथा स्यात्‌ | क्रियमाणेऽपि वै नकारे सबौर न प्रामोति | किं कारणम्‌ | नलोपे कृत एकाल्स्वात्‌ | इदमिह संप्रधायेम्‌ | नलोपः क्रियतां wate इति किमत्र कतैव्यम्‌ | परत्वाच्तलोपः | असिद्धो नलोपस्तस्यासि- इत्वास्सवौदेशो भवति | परिगणितेषु कार्येषु" नलोपो असिद्धो न चेदं तत्र परिगण्यते | एवं तद्योनुपुव्यो सिद्धमेतत्‌ । नातराकृते सवोदेशे प्रातिपदिकसंज्ञा प्रामोति न चाकृतायां प्ातिपदिकसंज्ञायां नलोपः प्रामोति | तदानुपुष्यौ सिद्धमेतत्‌ || वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | अलोऽन्त्यस्य विधयो भवन्तीत्यकारस्याकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कृत्वान्तरेण नकारः सवोदेशो भविष्यति | अस्त्यन्थदकारस्याकारवचने प्रयोजनम्‌ | किम्‌ | येऽन्येऽकारादेशाः परा्ुवन्ति तद्वाधनाथेम्‌ | तद्यथा | मो राजि समः कौ [८.३.२९] इति मकारस्य मकारवचनसामथ्यौदनुस्वारादयो न भवन्ति | तस्मान्नकारः कते- व्यः || न कतेव्यः | क्रियते न्यास एव | प्रखिष्टनिर्ेरोऽयम्‌ } ज अ अ इति| सो जेकान्िस्सर्वस्येति सवौरेदो भविष्यति ||

एतद्‌ इति योगविभागः ॥ १ Il

एतद इति योगविभागः कतेव्यः | एतद एत इदित्येतावादेशौ भवतो रथोः | ततोऽन्‌ | अथ भवत्येतद इति || केन विदिते थकार एतद आदेश्च उच्यते |

एतदश्च थम उपसंख्यानम्‌ ॥ २ ॥

एतदथ थम उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | एतसकारमित्थम्‌ ॥ Tedder कतैव्यम्‌ | न कतेव्यम्‌ | एतज्ज्ञापयति भवत्यत्र थमुरिति यदयं ` थकारादावारेशं शास्ति | कुतो नु खस्वेतज्क्षापकादच्र थमुभेविष्यति न पुनयै एवासावविशेषधिहितस्य - कारादिस्तस्मिच्चादेशः स्यात्‌‡ | इदमा थकारादिं विशेषयिष्यामः | इदमो यस्थ- कारादिरिति ||

FER ` † ७.२. YOR, ५२. ‡ ५.१.२२.

9०४ ॥ व्याकूर्णवहावाच्वब्‌ | = ` [to ५. ३,९.

पञ्चम्यास्तसिट्‌ ॥ ५ । २. । It wae ॥ ५९ । 2 । १० ॥

तस्िरादयो विभक्यादेदाेतसुम्ल्ुक्स्वरगुणदीर्वैश्वो्त्वस्मायादिविधि- प्रतिषेधः ॥ ९ ॥

वसिलादयो विमष््यादेशाभेस्चम्टुक्स्वरगुणशर्वस्वौरूवस्मायादिविषीनां WATT वच्छव्यः | ey | ततस्त्यः यतस्स्यः | ewer: यत्रस्यः* | इषो धातुप्ातिपदि- कयोः [२.४.७९१] इति सुष्लुक्याभोति | gery Il स्वर | यदा तदा | भनुदाच्चौ wert [ ३.९.४ ] इत्येष स्वरः भामोति | स्वर ॥ गुण । कस्मात्‌ कुतः | बेकिति [७.३.१११ ] इति गुणः प्राभोति | गृण || दीष | तस्मिन्‌ ate | भवो दीं afer aft च [७.३.१०९ ९०२ | इति etter भामोति | रीष Il एकत्व । तेषु तत्र | बहूवचने ्षल्येत्‌ [७.३.९०३ | geared mnt | एष्व ll ater | कस्मिन्‌ कुत्र । mutates घेः | ७.३.१९७-११९ | इस्यौर्वं धामोति | ster || स्मायादिविधिः | तस्मात्‌ ततः | तस्मिन्‌ तत्र | ङसिङ्योः स्मा- स्स्मिनौ [७.१,१९ ] इति स्मायादयः safer ||

पञ्मीगिर्देरास्सिदम्‌ tl २॥ सन्तु परे || यदि षरे warrant भरतिषेधो ree: | तस्मा्स्यति | यस्मान्तस्यति | पञ्चम्यन्तात्परस्य तसेस्तसिल्भवती्ति तसिल्वामोति | अनादेश स्वार्थविज्ञानात्समानशब्दापरतिषेधः ॥ ६ ॥

MUI स्थाथविज्ञानास्वमानरशब्दानामपरतिषेधः | अनर्थकः प्रतिषेषो sary: | atenene भवति | स्वा्थविज्ञानात्‌ | पञ्चम्यन्तात्परस्य तसेः स्वार्थे वतैमानस्यः लसिला भवितव्यं न चात्र पचम्यन्तात्परस्तसिः स्वार्थ वतैते ॥

# ४.६. ९०४ TUR. ८, { ५.४, १५.

पा० ५. ३, ७-१४.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ you

तसेश्च ॥ ५।२।८॥

किमथ तसेस्तसिङ्च्यते | तसेस्तसिल्वचनं स्वरार्थम्‌ tl ९॥

पयभिभ्यां च ॥ ५।२।९॥

पर्यभिभ्यां च सर्वोभयार्थे ॥ ९ ॥ पयैभिभ्यां चेति यदुच्यते तत्सर्वोमया्थै द्रष्टव्यम्‌ | यावस्छवैतस्तावस्परितः | यावदुभयतस्तावदमितः ||

` इतराभ्योऽपि दृयन्ते ॥ ५ ।२।२१४ ॥

इह कस्माच्च भवति | सः तौ ते | भवदादिमिर्योग इति वक्तव्यम्‌ | के पुन- मेवदादयः | मवान्‌ दीर्घायुः देवानाभरियः आयुष्मानिति | स भवान्‌ तज्र भवान्‌ सतो भवान्‌ । तरं भवन्तम्‌ तत्र भवन्तम्‌ ततो भवन्तम्‌ | तेन भवता तत्र भवता ततो भवता | तस्मै भवते TT भवते ततो भवते | तस्माद्वतः तत्र॒ भवतः ततो भव॑तः | वस्य भवतः तत्र भवतः ततो भवतः| तस्मिन्भवति तश्र भवति ततो भवति || स दीघोयुः तत्र dag: ततो दीषोयुः | त॑ दीषौयुषम्‌ तत्र ॒दीषौयुषम्‌ ततो दीघौयुषम्‌ Il ख देवानांप्रियः ae देवानांप्रियः ततो देवानांप्रियः | तं देवानांपरियम्‌ तत्र देवानांभरियम्‌ लतो देवानां्रियम्‌ ॥| सख ॒ओआयुष्मान्‌ तत्रायुष्मान्‌ तत॒ आयुष्मान्‌ | वमायुष्मन्तम्‌ तत्रायुष्मन्तम्‌ तत आयुष्मन्तम्‌ ||

ॐ ६.९. ६०३. +s. ४० ४५.

४०६ ॥ व्याकरणय्रहामाष्यंय ॥ ' [म० ५.२.९१.

TTT ॥ ५।२.।१.७॥।

अधुनेति कि निपात्यते | इदमोऽदभावोधुना च प्रत्यय इमो वा लोपो ऽधुना च प्रत्ययः | अस्मिन्काठे ऽपुना ॥

दानीं च ॥ ५।२.।१८ ॥ इदानीम्‌ | इदमस्ततीयादिर्विभक्ति रुदात्ता भवतीत्येष स्वरः प्राभोति' |

दानीमिति निपातनास्स्वरासिद्धिः ॥ ९ Il

दानीमिति निपातनास्स्वरसिद्धिभेविष्यति | आद्युदात्तनिपातन करिष्यते स निपातनस्वरो विभक्तिस्वरस्य वाधको भविष्यति ||

उक्तवा | २॥ किमुन्तम्‌ | आदौ सिद्धमिति! ||

तदोदाच॥५।२।१९॥

तदो दावचनमनर्थकं विहितत्वात्‌ ॥ ९ ॥

तदो दावचनमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | विहितत्वात्‌ | विहितोऽ्र प्रत्ययः सर्वैकान्यर्कियत्तदः AS दा [९.३.९९] इति ॥

तयोदौर्हिठी च च्छन्दसि ॥ ५।२।२०॥

तयोरिति प्रातिपदिकमिर्देराः ॥ ९ ॥

तयोरिति प्रातिपदिकनिरदेशो द्रटव्यः || दष्यं विजानीयादोगयोवा प्रत्यययोवैति | तदाचायेः खहद्ुत्वान्वाचष्टे तयोरिति प्रातिपदिकनिर्दरा इति ||

FRY ९७९; ९.९.५२. † ६.९. ९६९५.

पा० ५.२.१९५७-२२.] ज ॥ व्याकरणमहाभाष्य || 98०७

सदः परूतपरार्थेषमः परेदयव्यद्य पुवैदुरन्येद्युरन्यतरेद्ुरितरेगुरपरे- शुर धरेद्युसुभयेद्युरुत्तरेद्युः ॥ & ।२. । २२ ॥ सश्च इति किं निपात्यते |

समानस्य सभावो दश्चाहनि Il % Il समानस्य सभावो निपात्यते चश्च प्रत्ययोऽहन्यभिभेये | समानेऽहनि Ta: || परत्परारीति किं निपात्यते | पपूवेतरयोः परभाव उदारी च संवत्सरे ॥ > Il पूवैपुवैतरयोः परभावो निपात्यत उदारी च प्रत्ययी सं वत्सरेऽभिभेवे | पूवे- स्मिन्स॑वत्सरे Taq | Frat संवत्सरे परारि ॥ फेषम इति कि निपात्यते | इदमः समसण्‌ || ३ II इदमः समसण्प्रत्ययो निपात्यते संवत्सरेऽभिधेये | अस्मिन्स॑वत्सर देषमः || परेद्यवीति far निपात्यते | परस्मदिदयब्यहनि ॥ ४ ॥ परस्मादेष्यविप्रत्ययो निपात्यतेऽहन्यभिषधेये | परस्मिन्नहनि परेद्यवि |) araa किं निपात्यते | इदमोऽदभावो वयश्च Il ९ ॥

.; इदमोऽरमावो निपात्यते शश प्रत्ययोऽहन्यभिपेये | अस्मिचहन्यद् || पुरवद्युरन्येदयुरन्यतरेश्युरितरेशुरपरेद्युरधरेग्युरुभयेद्युरु्तरेद्युरिति किं निपात्यते |

पर्वान्यान्यतरेतरापराधरोभयोन्तरे*्य TYTT ॥ ६ It

पुवोन्यान्यतरेतरापराधरोभयोत्तरेभ्य TTA निपात्यतेऽहन्यमिषेये। पू- वैस्मिच्रहनि gay: | अन्यस्मिच्रहन्यन्येदयुः | अन्यतरस्मिघहन्यन्यतरेद्युः | इत- रस्मिच्रहनीतरेदुः | भपरस्मिच्रहन्यपरेद्यः | अधरस्मिच्रहन्यधरेद्युः | उभयोर- ह्ोरभयेद्युः | उत्तरस्मिद्वहन्युतरेदुः ||

४०८ ॥ ब्धथाकरगयहाभाच्यत ॥ [wo ५. २, ९.

शुश्योभयात्‌ th ७॥ CHATTY TH: | तस्मान्मनुष्येभ्य TTY: ॥

दिक्राब्देभ्यः anita दिग्देराका- केष्वस्तातिः ॥ ५ । २. । २.७ ॥

इह कस्मान्न भवति | पूवस्मिन्देशे वसतीति | Ae देशो देशविरोषणमेतत्‌ ॥

द्तिणोत्तराभ्यामतसुच्‌ ॥ ५।२. । २८ ॥

किमयेमतद्धच्क्रियते न care क्रियेत | तत्रायमप्यथैः स्वरायैथकारो* न क~ तैव्यो भवति प्रत्ययस्वरेशैव† सिद्धम्‌ | का रूपसिद्धिः दक्षिणतो मामस्य उत्तरतो मामस्य | दक्षिणोत्तर श॒ब्दावकारान्तौ TINT: प्रत्ययः | wafers यदा अका- रन्तौ यदा तु खल्यवाकारान्तौ तदा न सिध्यति | तदापि सिद्धम्‌ | कथम्‌ | पुंव- दावेन | कथं पुंवद्भावः | तसिलादिष्वा कृत्वद्वचः[६.३.३९] इति || न सिध्यति | भाषितपुंस्कस्य पुंवद्भावो न चेतौ भाषितपुंस्कौ | ननु च भो दक्षिणश्चब्द उन्तरद्च- sey पुंसि भाष्येते | समानायामाकृतौ यङ्गाभितपुंस्कमिस्वुच्यत आकृत्यन्तरे चेतौ भाषितपुंस्कौ | दक्षिणोत्तरेति दिकशाग्दौ दक्षिण wee इति व्यवस्थाहाम्ौ | यदि पुनर्दिक्शम्दा अपि व्यवस्याश्म्दाः स्युः । कथं यानि दिगुपदिष्टानि कार्याणि | tar यदा व्यवस्थां वक्ष्यन्ति || यदि we ar यो रिशि वैते स स दिक्दोब्दो रमणीयादिष्वतिप्रसद्भो भवति | रमणीया रिक्‌ | चोभना दिमिति || भथ मतमे- तदिशि इष्टो रिणः दिग्दृष्टः शाब्दो दिक्दाष्द इति दिशं यो न ध्यभिचरति न रमणीयादिष्वतिप्रसङ्गो भवति पुंवद्धावस्तु न प्रामोति || एवं तर्हिं सधैनान्नो वृत्तिमात्रे पुवद्भावो वक्तव्यो दक्षिणोन्तरपु वाणामिस्वेवमथेम्‌ ||

* ६.६. ६६९. TAX. ३.

We ५, ६, ९७-२.५६। 1 व्यौकरंगप्रहदाभाव्यय्‌ |! Boe

उपयुंपरिष्ठात्‌ ॥ ५९।२.।२९.॥ उपयुपरि ्ादिति कि निपात्थते |

उर्ध्वस्योपभावो रिलिष्टातिषूौ च I ९ I ऊष्वैस्योपभावो रिखिष्टातिकौ च प्रत्ययौ निपात्येते | उपरि उषरिष्टात्‌ ॥

पश्चत्‌ ॥ ५।.२.।२२.॥ पथादिति किं निपात्यते | | अपरस्य पश्चभाव आतिश्च प्रत्ययः ॥ % II अपरस्य पथभावो निपात्यत भाति प्रत्ययः | पथात्‌ II दिक्पूवैपदस्य च || २॥ दिक्पूर्वपदस्य चापर स्य पथभावो वक्तव्य आतिथ प्रत्ययः | दक्षिणपथात्‌ उत्त- रपथात्‌ || अर्धोत्तरपदस्य च समासे ॥ ३ Il

अर्पोत्तरपदस्य च समासे ऽपरस्य पभावो Mer: | Wey: उत्तर wars: ||

अधच || ४॥

अ चं परतोऽपरस्य पथभावो वक्तव्यः | Tard: ||

एननन्यतरस्यामदूरेऽपञ्चम्याः ॥ ५ । २ । २५ ॥

अपन्चम्या इति प्रागसः Il ९ Il भपञ्चम्था इति यदुच्यते प्रागसस्तदरष्टध्यम्‌* || et विजानीयादाविशेषेणेत उत्तरमपन्चम्या इति | तदाचायेः खहन्धुत्वान्याचरेऽपन्म्या इति प्रागख इति ||

# ५. ९ 52 भ, 77, ९.१

४९० i व्याकरणयरहाभाष्यय्‌ ॥ [म० ५. ३, ९,

दक्षिणादाच्‌ ॥ ५ । २. । २.४ ॥

किम्थैधकारः | स्वराः | चितोऽन्त उदात्तो मवतीत्यन्तोदा्तत्वं यथा स्यात्‌“ || नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | एकाजयं तत्र नाथः स्वरार्थन चकारेणानुबन्धेन | Terra hat सिद्धम्‌ || विदोषणारथस्तर्दि | क विरोषणार्थेनार्थः | भन्यारादितरतंदिक्रब्दाश्बू- तरपदाजाहियुक्ते [२.३.२९ ॥

संख्याया विधार्थे धा ॥ ५।२ । ४२ ॥

विधाथं इस्युष्यते को Prorat नाम | विधाया अर्थो विधाथैः | यथेवभेका गो- विधा एका हस्तिविधा अत्रापि प्राप्रोति || ca वार्ह

धाविधानं धात्व्थप्रथग्भावे | ९॥

धाविधानं धात्वयेषटथग्भाव इति वक्तव्यम्‌ | कः पुनधौत्व्षयरमावः | fir यन्तहेवदत्तः क॑सपाश्यां पाणिनीदन ae इति | नेत्याह | कारकप्रथ्कमेतत्‌ | THE तस्काल्ये ys सायं ye इति । नेस्याह | कालपृथश्कमेतत्‌ | यत्तर्हि aft ax उष्णं ae इति | नेत्याह | गुणणथत्कमेतत्‌ | wens धात्वयप्रथग्भावः | कारकाणां पवृत्तिविदोषः क्रिया || यद्येवं क्रियाप्रकारेऽ्यं भवति | विधयु्तगताथ प्रकारे भ- वन्ति | एवंविधम्‌ एव॑युक्तम्‌ एवंगतम्‌ एव॑प्रकारमिति ॥

एकादो ध्यमुबन्यतरस्याम्‌ ॥ ५ । २ । ७४ ॥ `

सहभावे ध्यसुम्‌ ॥ ९ Il

सहभावे ध्यमुञ्क्तव्यः | tart राशि He || स me वक्तव्यः | न वक्त- ष्यः | अधिकरणविचाल इत्युच्यते न वावदयं सं एवाधिकरणविचालो यदेकम- नेकं क्रियते यदप्यनेकमेकं क्रियते सोऽप्यधिकरणविचालः |

+ ६.९. ९६३. 1 ३.९.२१. { ५.१. ४३.

Te ५.२.३६-५२.] ॥ व्याकर्णमरहाभाष्यम ॥ ४९९

eater धमुञ्‌ ॥ ५.।२.। ४५ ॥

धमुजन्तास्स्वार्थ डददीनम्‌ ॥ ९ ॥ WTA डो It स च ATs: | पयि Paes | dat Bas ॥

याप्ये पाम्‌ ॥ ५ । ३. । ४.७ ॥

पादापि कुस्सितगप्रहणम्‌ Il ९ ॥

पाशापि कुस्सितग्रहणं कतेव्यम्‌ | धैयाकरणपाहाः याज्ञिकपादाः | यो हि ar- पथितव्यो याप्यस्तत्र मा भूरिति ||

अथ श्रैयाकरणः शरीरेण कृशो व्याकरणेन च शोभनः कर्ैव्यो वैयाकरणपाश इति | न कतेव्यः | कथम्‌ | यस्य aes शाब्दनिवेदास्तदभिधाने ART वक्तव्ये प्रत्ययेन भवितव्यं न च कादयैस्य भावाहव्ये त्रैयाकरणदाष्दः ||

पुरणादागे तीयादन्‌ ॥ ५ ।२,। ४८ ॥

प्रणमहणं शक्यमकतुँ न ॒द्यपूरणस्तीयशब्दोऽस्ति यत्र॒ दोषः स्यात्‌ | ननु चायमस्ति मुखतीयः white इति | wage नान्थकस्येत्येवमस्य न मविष्यति || उत्तराँ oe प्रणमरहणं कतेव्यम्‌ | प्रागेकादशभ्यो ऽच्छन्दसि| ४९ | इति पुरणाद्यथा स्यात्‌ |

एकादाकिनिच्चासहाये ॥ ५ । २ । ५२ ॥

एकादाकिनियि दिबहयथं प्रत्ययविधानम्‌ ॥ ९ Il

एकादाकिनिचि awe प्रत्ययो विधेयः | एकाकिनी एकाकिन इति | करं पुनः कारणं न सिध्यति | एकराम्दोऽयं संख्यापदं संख्याया संख्येयमथैः ||

# vin, ६०१,

BAR ॥ न्याकरणमहाभाष्यम्‌ ॥ | म० ५.३.९

सिद्धं तु संख्यादेदरावचनात्‌ ll २॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | दिबहयौयाः संख्याया एकशम्द seat वक्तव्यः | असहायस्य वा | ३ Ul

असहायस्य AHMET आदेशो वक्तव्यः | असहाय एकाकी | असहाया- वेकाकिनी | असहाया एकाकिनः | सिध्यति | at तर्हि भिद्यते || यथान्यास- भेवास्तु | ननु चोक्तमेकादाकिनिचि द्विबहथं प्रत्ययविधानमिति | नैष दोषः | भयमेकरशाब्दोऽस्त्येव संख्यापदम्‌ | woe | एकः द्वौ बहव इति | भस्त्यन्यार्थे वतेते | तद्यथा | सधमादो Ya एकास्ताः | अन्या इत्यथः | अस्त्यसहायवाची | तयथा | vara: एकहलानि एकाकिमिः शुद्रकै जितमिति | तच्योऽसहायवाची तस्थैष प्रयोगः | |

इति अभगवत्यतच्जञलिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये पत्चमस्याध्यायस्य तृतीये पादे प्रथममाद्िकम्‌ ॥

पा० ५. ३. ५.५९. ] ॥ व्याकरणवहाभाष्यय्‌ | Big

अतिशायने तमविष्ठनो ॥ ५ । २ । ५५९ ॥

अतिशायन इत्युच्यते किमिदमतिदायन इति | tea: Tahara: क्रियन्ते | याबह्कूयालकषं अतिदाय इति . तावदतिशायन इति |

कस्य॒ पुनः प्रक्ष प्रत्यय उत्पद्यते | उन्धाप्मातिपदिकात्‌ | ४.१.१ | इति aaa उन्याप्मातिपदिकस्य प्रकर्षे | उन्धाप्मातिपदिकं वै श॒ब्दो न च शाब्दस्य प्रक- stant स्तः | राब्देऽसंभवादर्थे कायै विज्ञास्यते | कः पुनङर्याप्मातिपदिकार्थः | द्रव्यम्‌ | न वै द्रव्यस्य THY इष्यते | एवं तर्हि गुणः ||

एवमपि गुणग्रहणं कतेव्यम्‌ | द्रव्यमपि उन्धप्मातिपदिकार्थो गुणोऽपि तत्र कुत एवहुणस्य THe भविष्यति न पुनद्रेव्यस्य भ्रकषे हति || क्रियमाणे चापि गुणम्रहणे समानगुणग्रहणं कतैव्यं BRR मा भूदिति | न तर्हीदानीमिदं भवति | अभ्व- भै श्रेयान्पापीयान्यतिप्रस्थाता | अन्धानां काणतम हति | समानगुण एषा स्पधौ भ- वति | अध्वर्यवे भ्रेयानन्येभ्यः wera: | पापीयान्प्रतिपरस्यातान्येभ्यः पापेभ्यः |

अन्धानां काणतम इति कणिरयं सैीक्ष्थ्ये वतेते | सवै हमे कचित्पदयन्त्ययभेषां

काणतम इति | अदूरविपभरकषे इति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | महान्सषेपः महा- न्दिमवानिति || जातेर्नेति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | वृक्षोऽयम्‌ $क्षोऽयमिति | न तर्शदानीमिदं भवति | गोतरः गोतरा अश्वतर इति | नैष जातेः cae: | कस्य तर्हि | गुणस्य | गीरयं यः Gad वहति | गोतरोऽयं यः शकट वहति सीरं च | गौरियं या समां समां विजायते | गोतरेयं या समां समां विजायते alae च | arse यथस्वारि योजनानि गच्छति | अश्वतरोऽयं योऽ्ौ योजनानि गच्छति || तथा तिङश्च [ ९.३.९६ | इत्यत्र Ramet कतेव्यं साधनप्रकर्षे मा भृत्‌ |!

नैष दोषः | यावदुच्यते गुणसहणं कतैन्यमिति न कतेव्यम्‌ | यस्य ॒प्रक- षोऽस्ति तस्य प्रकर्षे भविष्यति गुणस्य चैव प्रकर्षो न द्रव्यस्य | कथं TAT | एवं हि करयते लोके | इह समान आयामे विस्तारे षटस्यान्योऽर्षो भवति कारिकस्यान्यो माथुरस्य | गुणान्तरं खल्वपि दिल्पिन उत्पादयमाना द्रव्यान्तरेण प्रक्षालयन्ति | अन्येन gt faa कुवैन्त्यन्येन रौफालिकमन्येन माध्यमिकम्‌ || यदप्युच्यते क्रियमाणे चापि गुणमहणे समानगुणग्रहणं कतव्य भुक्ञाकृष्णे मा भूरिति न कर्तव्य- म्‌ । समानगुण एव स्पध भवति न घयाद्याभिरूपी स्पर्धेते | वाचकेन खल्वप्यत्पत्त-

४९४ ॥ ध्याकर्णमहामाष्यम्‌ ॥ [ भ० ५.३. २

st न च भुङ्काक्कृष्णे प्रस्यय उत्पद्यमानो वाचकः स्यात्‌ || यदप्युच्यते ऽदुरविप्र- at इति वक्तव्यमिति न वक्तव्यम्‌ | agement एव स्पधो भवति न हि निष्क- धनः दातनिष्क धनेन स्पर्धेते || यदप्युच्यते mae वक्तव्यमिति न वक्तव्यम्‌ | जननेन या प्राप्यते सा जातिनै धैतस्यार्थस्य प्रकषीपकर्पी स्तः || यदप्युच्यते तिड- त्यत्र Barret कर्तव्यं साधनप्रकषं मा भूदिति न कर्तव्यम्‌ । साधनं वै रव्यं न च द्रष्यस्य प्रकषौपकर्षौ स्तः ||

किं पुनरेकं शौक्ल्यमाहोखिन्नाना | किं घातः | aa saat नोपपद्यते न हि तेनैव तस्य प्रकर्षो भवति | अथ नाना समानगुणग्रहणं कतेष्यं PRT मा भूदिति || भस्सेकं शौष्ल्यं तन्तु विशेषवत्‌ | किकृतो विशेषः | भल्पत्वमहस्व- कृतः || अथवा पुनरस्स्वेकं निर्धिशोषं च | ननु चोक्त प्रकर्षो नोपपद्यते न हि ate तस्व प्रकर्षो भवतीति | गुणास्तरेण प्रच्छादनासकर्षो भविष्यति || अथवा पुनरस्तु नाना | ननु चोक्तं समानगुणमरहणं Need PETERS मा भूदिति | न कतेष्यम्‌ | समानगुण एव स्पधौ भवति न च्याद्यामिरूपौ स्पर्धेते | वाचकेन खल्व- प्युल्पत्तव्यं न' च SRN उत्पद्यमानो वाचकः स्यात्‌ || |

किमन्ताद्पुनरस्पत्या भवितव्यम्‌ | हिवीयान्तादतिशाय्यमानात्‌ | शुक्कमतिदोते seat: | कृष्णमतिरेते कृष्णतरः | यदि श्ितीयान्तादतिशय्यमानात्कालोऽतिरेते कालीं कालितर इति" प्राप्रोति कालतर इति वेष्यते | तथा काल्यतिशेते कालं काल- तरेति प्रामोति कालितरेति चेष्यते | तथा गार्ग्योऽतिरेते गगौन्गर्गतर इति प्राति गाग्यैतर इति चेष्यते | वथा गगौ अतिरोरते गाग्यै गाग्यैतरा इति प्रापोति गगैतरा इति चेष्यते || एवं af€ प्रथमान्तात्स्वार्थिको भविष्यति | कालोऽतिरेते कालतरः | काल्यतिरोते कारितरा | गार्ग्यो ऽतिरेते गाग्यतरः | गगौ अतिरोरते aka: 1 यदि प्रथमान्तास्स्वार्थिकः कुमारितरा किदोरितरा अध्यतिरिष्छं षय इति कृत्वा वयसि प्रथमे [४.१.२०] इति Frame | तरपोक्तत्वात्लीभ्रत्ययो न भविष्यति | टाबपि तर्हि न प्राभोति। उन्केऽपि हि भवन्त्येते टाबादयः | उक्तमेतत्स्वार्थिकाष्टाबादव इति† | Safe ताहि sone || एवं ae गुणोऽभिषीयते | एवमपि लिङ्गवचनानि न सिध्यन्ति | भुक्कतरम्‌ yer ywac: भ्ञतरौ शुङृतरा ` इति | आश्रयतो लिङ्गवचनानि भविष्यन्ति | गुणवचनानां हि चब्दानांमान्नयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति | तयथा | मुकं वखम्‌ TST शाटी Ye: कम्बलः YR कम्बलौ ST: कम्बला इति |

# ६, १. ४२. T ४,९६१*.,

We ५, ३, ५५. ॥ ब्याकरणमहामाष्यम्‌ tt ४९५

यदसौ द्रव्यं भितो भवति गुणस्तस्य यिद्ध वचनं च॒ तहुणस्यापि भविष्यति || अथवा क्रियाभिधीयते | एवमपि लिङ्गवचनानि न सिध्यन्ति | आश्रयतो लिङ्गव- चनानि भविष्यन्ति | एवमपि हिवचनं प्रामोति wer alata यथातिदाय्यत उभौ ती तस्याञ्नयौ भवतः | नैष दोषः | कथम्‌ | रोतिर कमेक, | भकमेका अपि धातवः सोपसगौः सकर्मका भवन्ति | कमौपदिष्टा विधयः कर्मस्थभावकानां क्मस्थक्रि- याणां वा भवन्ति कवृस्यभावकथ हेतिः || अथ यद्येव हितीयान्तादुस्प्तिः प्रथमान्ता स्वाथिकोऽथापि गुणोऽभिषीयतेऽथापि क्रिया किं गतमेतदियता सूत्रेणाहोस्विदन्यतरस्मिन्पसे भूयः सूत्रं RATT | गत- भित्याह | कथम्‌ | यदा तावश्धितीयान्ताडुत्पत्तिः प्रथमान्ता स्वार्थिकस्तदा कृत्यल्युटो wean [२.३.९९६ | इत्येवमन्र ल्युडविष्यति | यदा गुणोऽभिषीयते तदा न्या- यसिद्धमेव यदापि त्रिया तदापि न्यायसिद्धमेव || अथवातिश्याययतीत्यतिद्यायन- म्‌ । कः प्रयोज्याः | गुणा गुणिनं प्रयोजयन्ति गुणी वा गुणान्प्योजयति | कः पुनरिह Feat: | इह यो यत्र भवति Pasa तत्र गृणा गुणिनि शेरते ॥ शोस्यथैः कारिता्थौ धा निर्देशोऽयं समीत्षितः। Read नास्ति वक्ष्य कारिता ब्रवीमि ते || गुणी वा गुणसंयोगाहुणो वा गुणिना यदि | अभिव्यज्येत संबोगात्कारितार्थो भविष्यति || हास्यापि aaa warrenty कर्माणि वल्ाणीति परत्वादातिद्चायिकः arate | | अतिशायने बहुव्रीहावु्तम्‌ tl ९ Il किमुक्तम्‌ | vara आतिशायिकाद्रहव्रीहिः खरदेमवलतराद्यये उन्तरपदा- तिङाय आतिशायिको बहृव्रीहेबेदाद्यतराद्थं इति* || इह TH sant वाणि प्रकषोपकषयु क्तानि | तत्र पूवैमपेदेयो्तरे हे तरव- न्ते | तत्र इयोस्तरबन्तयोरेकस्माल्मकषेयुक्ताच्युङ्ृतरदाम्दादु त्पत्तिः प्रामोति WH शब्दादेव चेष्यते | THAT भुङृभावास्परकतेः प्रत्ययविज्ञानम्‌ |! २॥ भुक्कतर शब्दे शुद्क शाग्दोऽस्ति वस्मादुत्पन्निर्भधिष्यति ||

१, ६. ६९०,

७९६ ॥ ध्याकरणमहौभाष्यंय |! [ म० ५.१. २.

Referer? भुकृतर शब्दे शुक शभ्दोऽस्ति नास्तीति । किं तर्हि | भुङ्कतर- शाष्दोऽप्यंस्ति ततं उत्पत्तिः arate ||

तदन्ताच्च स्वार्थे छन्दसि ददाने भ्रेष्ठतमायेति ly 2 Il

तदन्तादातिद्रायिकान्तात्स्वा्थ छन्दस्यातिशायिको दृयते | देवो वः सविता परापेयतु श्रेष्ठतमाय कर्मणे |}

एवं तर्हिं मध्यमाच्डयुक्कशब्दप्पूवैपरापेक्षादुत्पत्तिवैक्तव्या | मध्यमश्च गुङ्कशा- ष्टः TAA THE: WAT न्यूनो न च न्युनः प्रवतेते || भथवोखद्यतां लुग्भविष्यति || वाचकेन खल्वप्युत्पत्तव्यै न च PRACT TITAN वाचकः स्यात्‌ || न खल्वपि बहूनां cat तरपा भवितव्यम्‌ | केन तर्हि | तमपा ||

पूर्वेण स्पधेमानोऽवं मध्यमो रभते सितः | परस्मिहयुनतामेति न च न्बूनः प्रवतेते || TIT मध्यमः पुवेमाधिक्षयं लभते सितः | परस्मिशयूनतामेति यथामात्यः स्थिते नृपे || अस्तु वापिः तरस्तस्माचापदाब्दो भविष्यति | TAPIA HA वाचकथेदयुज्यताम्‌ ||

द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ ॥ ५ । २ । ५७ ॥

दिव चन इत्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति | दन्तोष्ठस्य दन्ताः ज्ञिगधतराः | पाणिपादस्यं पादौ सुकुमारतरौ | अस्माकं च देवदत्तस्य च देवदत्तो ऽभिरूपतर इति || यदि qatar इत्युच्येत | तत्रायमप्यर्थो विभज्योपपदमहणं न Raed भवति | इहापि सांकादयकेभ्यः पाटलिपुत्रका आभिरूपतरा इति ब्यर्थोपपद ह्येव सिद्धम्‌ || Fa- जातीयिका व्यथेता शाक्या विज्ञातुम्‌ | इहापि प्रसज्येत | सांकारयकानां पाट- लिपु्रकाणां च पाटलिपुत्रका अभिरूपतमा इति | भवरयं खल्वपि विभज्योपपद- हणं करतैव्यं यो हि बहूनां विमागस्तदेथेम्‌ । सांकारयकेभ्य्च पाटलिपुत्रकेभ्यथ माथुरा अभिरूपतरा इति || ततर्द वर्थोपपद इति वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | नेदं पारिभाषिकस्य द्विवचनस्य Tey | किं तर्हि | अन्वथग्रहणम्‌ | उच्यते वचनम्‌ इयोरथैयोयैचनं दिवचनमिति || एवमपि

पा० ५. ३, ५७-६०. | ॥ SAAT ॥ ७९७ तरबीयसुनेरिकङव्यस्योत्कर्षापकषंयोरुपसं ख्यानम्‌ ॥ ९ ॥

तरबीयड्धनोरेकद्रव्यस्योत्कषोपकर्षयोरुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | परुदवान्पदुरासी- ` स्पटुतरथैषम हति |

सिद्धं तु गुणप्रधानत्वात्‌ ll २॥

अजादी गुणवचनादेव ॥ ५ । २. । ५८ ॥

एवकारः fray: | नियमाः | नेवदस्ति प्रयोजनम्‌ | सिद्धे विधिरारभ्यमा- णोऽन्तैरेणैवकारः नियमार्थो भविष्यति || शृष्टतोऽव्रधारणाथेस्तर्हि | यथैवं विज्ञायेत | अजादी गुणवचनादेवेति | Rt विज्ञायि | जजादी एव गुणवचनादिति | रि च स्वात्‌ | न व्य््ननादी गुणवचनास्स्याताम्‌ ॥

ग्ररास्यस्य श्रः ॥ ५।२।६०॥

# ५.३. ५५; ५७, 33 Mell,

४९८ ॥ व्याकरणमहाभाष्यय ॥ [ म ०५. ३, २.

अथौदहिभक्तिविपरिणामो भविष्यति | तद्यथा | उच्चानि देवदत्तस्य गृहाणि | आ- ` मन््रयस्वैनम्‌ | देवदत्तमिति गम्यते | देवदत्तस्य arate हिरण्यम्‌ | आद्यो वैध- वेयः | देवदत्त इति गम्यते | renee सदथौलसथमानिर्दिष्टं॑दितीयानि- रिष्टं च भवति | एवमिहापि पुरस्तायथमानिर्दिष्टं सदथोत्सप्रमीनिर्दिष्टं भविष्यति ||

प्रदंसायां रूपप्‌ We । २. । ६६ ॥

TRUS HASAN ASTRAL MATa TA ॥ ९ ॥।

प्रकृतेरिङ्गवचनाभावात्तिङःपकृते रूपपोऽम्भावो वक्तव्यः | पचतिरूपम्‌ पचतो- रूपम्‌. पचन्तिरूपमिति ||

सिद्धं तु त्रियाप्रधानत्वात्‌ tl 2 Il

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | क्रियाप्रधानस्वात्‌ | क्रियाप्रधानमाख्यातं भवस्थेका च क्रिया | द्रव्यप्रधानं नाम | कथं पुनज्ञौयते क्रियापरधानमाख्यातं भवति दव्य प्रधानं नामेनि | afenat पृष्टस्तिडगचष्टे | कि देवदत्तः करोति पचतीति | द्रव्यं पृष्टः HAAS | कतरो देवदत्तः यः कारको हारक इति || यदि wear क्रिया द्विवचनबहूवचनानि न सिध्यन्ति | पचतः पचन्तीति | नैतानि क्रियापेक्षाणि | far af& | साधनापेक्षाणि | इहापि afe gaa | पचतिरूपम्‌ पचतोरूपम्‌ पच- न्तिरूपमिति | तिङो क्तत्वात्तस्याभिसंबन्धस्य न॒ भविष्यति | एकवचनमपि तरि न प्रामोति | समयाद्विष्यति* | (व चनबहूव चनान्यपि af समयासागुवन्ति | एवं तर्हकवचनमुत्सगैः करिष्यते तस्य द्विबहोर थयेोर्दिवचनबहूवचने अपवादौ भविष्यतः | एवमपि नपुंसकत्वं वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | लिङ्गमशिष्यं st- -काभ्यत्वािद्भस्य ॥

कै २.९. रक,

qe ५.३. ६६-६..] ॥ व्याकरणयहाभाष्यप्र ॥ BAS

वृषलादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ३ ॥ वृषलादिभ्य उपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | वृषलसरूपः दस्युरूपः चोररूप इति || सिद्धं तु प्रृत्यभवैस्पष्टयवचनात्‌ ॥ ४ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | प्रकृत्यर्थस्य वेस्पष्टय इति वक्तव्यम्‌ | वृषलरूपोऽयम्‌ शप्ययं पलाण्डुना सुरां पिबेत्‌ | चोरसरूपोऽयम्‌ अप्ययमक्गोरस्ञनं हरेत्‌ | दस्युरू- पोऽवम्‌ अप्ययं धावतो लोहितं पिवेत्‌ ॥ `

रेषदसमाप्ती कला्देदयद्ीयरः ॥ ५ । २, । ६.७ ॥

देषदसमातौ क्रियापधानत्वािङ्गवचनानुपपत्निः || ९ _ feat क्रियाप्रधानत्वालि ङ्ग वचनयोरनुपपत्तिः | पटुकल्पः पटुकल्पौ पटु- कल्या इति | एकोऽयमथं हेषदसमाभिनीम तस्थैकत्वादेकवचनं परामोति || परकृस्यर्थविरोषणस्वासिद्धम्‌ ॥ ९ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | नायं प्रत्ययाथेः | किं तर्हि | प्रकृत्यथैविरोषणमेतत्‌ |

fret यत्मातिपदिकं वतेते तस्मात्कल्पवादयो भवन्ति | कस्मिरथे | स्वायै इति | स्वार्थिकाथ प्रकृतितो चलिङ्गवचनान्यनुवतेन्ते ||

प्रकृत्यर्थ चेद्धिङ्गवषनानुपपान्तिः ॥ ३ ॥

प्रकृत्य चेलि ङ्गव चनयोरनुपपत्तिः | गुडकल्पा grew | तैलकल्पा wee | पयस्कल्पा यवागूरिति ॥ | | सिद्धं तु तस्संबन्ध saat प्रत्ययवचनात्‌ ॥ ५ ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | तत्संबन्ध हैषदसमाप्निसंबन्ध उन्तरपदार्थे प्रत्ययो भव- ` तीति वक्तव्यम्‌ | सिध्यति | सूत्रं तर्हि भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्त- मीषदसमाप्रौ क्रियापरभानत्वालिङ्गवचनानुपपत्तिरिति | परिहतमेतसङ्ृव्यथविषोषण- ` त्वास्सिद्धमिति । ननु चोक्तं॑प्रकृत्यथँ चेलिङ्गवचनानुपपत्तिरिति | नैष दोषः | आचार्यपरवृतिज्गौपयति स्वार्थिका अतिवतैन्तेऽपि लिङ्गवचनानीति यदयं णचः लिया- मञ्‌ [९.४.९४] इति खी्रहणं करोति | यद्ेतञ्जञाप्यते बहुगुडो द्राक्षा ads . reat बहपयो यत्रागुरित्यत्रापि प्रामोति | नाप्यतिवतेन्ते ॥

४२० ॥ व्याकर्गमरहामाष्यम्‌ ॥ [अ० ५.३. द,

` च्तान्तास्मत्ययविधानानुपपत्तिः क्स्य भूतकाललक्षणत्वात्कल्पादीनां चासमासिवचनात्‌ ॥ ५ ॥

सिद्धं त्वारांसायां भूतवद्चनात्‌ Il & ॥

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | रसायां भूतवच्च [ ३.३.९३२ | इत्येवमत्र क्तो भ- ` विष्यति || इदं चाप्युदाहरणं पटुकल्पः मृदुकल्प इति | ननु चोक्तं निज्गोतस्याथे- स्य समापिवौ भवति विसमापिवो गुणशानिज्ञोत इति | ठोकतो व्यवहारं दृष्टा गुणस्य निज्ञौनम्‌ | तद्यथा | पटुरयं ब्राह्मण इस्युच्यते यो लघुनोपायेनाथौन्साधयति | पटुकल्योऽयमिस्युच्यते यो न तथा साधयति || इदं चाप्युदाहरणं गुडकल्पा द्राद् Rowen प्रसन्ना पयस्कल्पा यवागूरिति | ननु चोक्तं दरव्यमप्यनिन्ञीतमिति | लो- कतो द्रव्यमपि निज्ञोतम्‌ ||

विभाषा सुपो बहुच्युरस्तात्तु ॥ ५ । २ । ६.८ ॥

विभाषायदणं किमथेम्‌ | विभाषा. ager स्याद्रहचा मुक्ते वाक्यमपि यथा स्यात्‌ | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रकृता महाविभाषा तया वाक्यमपि भविष्यति || gt तर्हि प्रयोजनं कल्यादयोऽपि यथा ` स्युरिति{ | एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | बह- ` जप्युच्यते कल्पादयोऽपि तदुभयं वचनाद्भविष्यति | नैवं शक्यम्‌ | अक्रियमाणे हि विभाषाप्रणे saa बहच्कल्पादीन्वाधेत | कल्पादयोऽप्यनवकादास्ते वचना- दविष्यन्ति | सावकाशाः कल्पादयः | कोऽवकाश्चः। तिडन्तान्यवकाश्चः II # द, २, ९०२. † ४.९. ८२. { ९. 8. ६७.

पा० ५. ३. ६८.] ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ ; ४२९

Tare किमथैम्‌ | gegen स्यास्मातिपदिकान्मा भूदिति | तदस्ति प्रयोजनम्‌ | ere AT: Tage सत्यां प्रातिपदिकादा ॥ यद्येवमिहापि नार्थः sae छप आत्मनः क्यच्‌ | ३.१.८ | इति | हापि नास्ति विशेषः छबन्तादुत्पत्तौ सस्यं प्रातिषदिकाहा | अयमस्ति Pras: | दबन्तादुत्पचतौ सत्यां पदसंज्ञा सिद्धा भवति प्रातिपदिकादुत्पची सस्यां पदसंज्ञा a oma | ननु च प्रातिपदिकादप्युत्पत्ती सत्यां पदसंज्ञा सिद्धा | कथम्‌ | आरभ्यते नः क्ये [१.४.१९ | इति | तच्चावदय॑ वक्तव्यं छबन्तादुततौ सत्यां नियमार्थम्‌ | तदेव प्रातिपदिकादुखन्तौ सत्यां विध्यथे भविष्यति || इदं तर्हि प्रयोजनं खबन्तादुत्पत्तियेथा स्यात्तिङन्तान्मा भूदिति | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | ङश्चाप्मातिपदिकात्‌ | ४.९१.९ | इति वतेते || अत उत्तरं पठति |

बहुचि सुब्प्रहणादयूवे् तिङो विधानम्‌ tl ९ ॥

wel खम्महणं क्रियते पूवैतर तिङो विधियैथा विन्ञायेत || त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | प्रकृतं तिङ्हणमनुषतते | क प्रकृतम्‌ | अतिशायने तमविष्ठनौ तिड्थ [ ९.३.९९; ९६ ] इति ॥ एवं दि बहूचि डब्बरहणं gaa तिङो विधानात्‌ | बहचि aH हणं क्रियते | किं कारणम्‌ | gar तिडो विधानात्‌ | ctr तिङ्धेत्यनुवतेते तदि- ` हापि प्राभरोति | ननु च get निवर्तेत | अवदयमुत्तराथेमनुवस्यैमव्ययसवेना- भ्नामकल्माक्टेः [७१] इति पचतकि जल्पतकीर्येवमयेम्‌ || यदि greet क्रियते स्वरो न सिध्यति | बहुपटव एवं स्वरः प्रसज्येत बहुपटव इति चेष्यते | पटिष्यति द्याचायैथितः सप्रकृतेबेहकजयमिति | स्वरः कथम्‌ |

स्वरः प्रातिपदिकत्वात्‌ |) 2 II wofa nal प्रातिपंदिकत्वास्स्वरो भविष्यति | अथ तुग्रहणं Tite | तुम्रहणं Preavarta tl 8.11 | तुमहणं क्रियते Pret पूवौ यथा स्यादविभाषा मा भूदिति || त्रैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | न विभाषामरहणेन पुवेमभिसंबभ्यते | किं तर्हि | बह जभिस बध्यते | विभाषा बहूज्मवतीति | यदा च भवति तदा निस्यं gat भवति || इदं तर्हिं प्रयोजनं परागुल्यत्तेयैलिद्गं वचनं च तदुस्पन्नेऽपि प्रत्यये यथा स्यात्‌ | AE TSI KIT | बहतैलं प्रस्ता | बहूपयो यवागूरिति

४२२ ॥ ध्याकरणगरहामाष्यय्‌ ॥ [म०५.३.२.

एतदपि नासि प्रयोजनम्‌ | स्वार्थिकोऽयं स्वार्थिकाश्च प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुव- तन्ते || ot aff सिद्धे सति यज्ुयहणं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्यैः स्वार्थिका अतिवतेन्तेऽपि लिङ्ग वचनानीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | गुडकल्पा TAT तैलकल्पा प्रसन्ना परयस्कल्पा यवागूरिव्येतस्सिडं भवति ॥

तमादिभ्यः कल्पादयो विप्रतिषेधेन ॥ ४ ॥ तमारिभ्यः कल्पादयो भवन्ति विप्रतिषेधेन | तमादीनामवकाराः | rater वचनमीषदसमापरेरषचनम्‌ | पटुतरः पटुतमः | कल्पादीनामवकादाः | हषदसमा- रव चनं प्रकषेस्यावचनम्‌ | पटुकल्पः मृदुकल्पः | उभयवचन उभयं प्राभोति | पटुकल्पतरः मृदुकल्पतरः | कल्पादयो भवन्ति विप्रतिषेधेन || यथेवमीषदसमापनः प्रकर्षे तमादिः प्रत्ययः प्रामोति प्रकृतेरेव च THT इष्यते |

तमादिरीषत्मधानात्‌ tl ५ ॥

तमादिरीषत्यधानादपि भवन्यस्य प्रकर्षोऽस्ति तस्य प्रकर्षे भविष्यति | कस्य च प्रकर्षोऽस्ति । प्रकृतेरेव |] ।

अन्ययसमैनान्नामकच्यराक्‌ टेः ॥ ५ ! २, । ७९. ॥ कस्य च दः ॥ ५ । २, । ७९ ॥

किमयं gear प्राक्टेभवत्याहोस्विन्डन्याप्मातिपदिकस्य | कुतः Ue: | उभयं प्रकृतम्‌† | भअन्यतरच्छक्यं विदहोषयितुम्‌ | कि चातः |, यदि इबन्तस्य युष्मकाभिः अस्मकाभिः wage wears युवकयोः आवकयोरिति न सिध्यति | अथ प्रातिपदिकस्य त्वयका मयका त्वयकि मयकीत्यज्रापि प्रामोति | भस्तु छवन्तस्य | कथं युष्मकाभिः अस्मकाभिः anaes भस्मकाड युवकयोः भावकयोरिति | भअनोकारसकारभकारादायिति वक्तव्यम्‌ ||

|

अकच्प्रकरणे FHA: काम्‌ |! ९ Il

AHIR तुष्णीमः काम्बक्तव्यः{ | आसितव्यं किल तृष्णीकामेतत्परयत चिन्तितम्‌ ॥

# ५९, ३, ५५ ; ६७, ¶ ५.३.५८; ४.२. १. { ९, ९. ४७,

पा० ५.३, ७१.७२. | ॥ व्याकरणमरहभिष्वम्‌ ॥ ४२३

हीरे को मलोपश्च | २॥। शीले को मलोपश्च वक्तव्यः | तुष्णींडीलः तृष्णीकः || इह भिनत्ति छिनत्तीति श्नमि कृते" gona” | बहकृतम्‌ बहमुक्तम्‌ agi aera कृते कल्पादयः प्रामुवन्ति† | sad: नीचकैः अकचि कृते कादयः प्राप्रु- वन्ति{ | ननु च भ्रम्बहूजकचोऽपवादास्ते वाधका भविष्यन्ति | | स्नम्बहुजकक्षु नानादिरास्वादुत्सर्गमरतिषेधः | ३ ॥ अम्बहजकक्षु WUT TET प्रतिषेधो वक्तव्यः | समानदे कैरपवारैरुत्स- गौणां वाधनं भवति नानादे शत्वान्न प्रामोति ॥ कविधेस्तमादयः पूर्वविपतिषिडम्‌ ॥ ४ ॥ कविधेस्तमादयो भवन्ति पूवेविप्रतिषेपेन9 | कविधेरवकाशः | कृस्सादीनां वचनं प्रकषेस्यावचनम्‌. । पटुकः aga: | तमादीनामवकाशाः | प्रक्षस्य वचनं कुत्सादीनामवचनम्‌ | wat: पटुतमः | उभयवचन उभयं प्रामोति | पदुतरकः पटुतमकः | तमादयो भवन्ति पूवेविप्रातिषेषेन || | कदाचिच्छिन्नकतरादयः ॥ ९॥ कदाचिच्छिच्चकतरादयो भवन्ति विप्रतिषेधेन | छिच्रकतरम्‌ छिन्नकतमम्‌ ||

एकदेरिप्रधानश्च समासः ॥ ६ Il एकदेशिप्रधानश्च समासः कविभेभवति पूवेविप्रतिषेपेन | अभैपिष्पलिका अष- कोदातकिका। || | . उत्तरपदार्थप्रधानश्च संज्ञायां कन्विध्यर्थम्‌ ॥ ७ It उत्तरपदायेप्रधानश्च समासः कविधेभेवति पुषैविप्रतिषेषेन | किं प्रयोजनम्‌ | संज्ञायां array | संज्ञायां कन्यथा स्यात्‌॥ | नवमामकम्‌ नवराष्टकम्‌ नवनगरकम्‌ ||

कदाचिहन्द्रः ॥ ८ Il - ^

` कदाचिद्भन्डः कत्रिधेभेवति पुवैविप्रतिषेधेन | अक्षकन्यमोधकौ अक्न्यमोधका- विति वा ||

* ३.९.७८; ६८. . † ५.३.०६८; ६७, { ५.३. ७९; ७०, § ५. ३. ७०; ५५. ॥ २. २.२. थु ५.३. ७५; ८७ ; ६, ९, ९५७,

४२४ 1 व्याकरण्पंहाभाष्यम्‌ ॥ [ म० ५.३. २.

कुस्सिते We । २, | 9. ॥

इह कुत्सितक्ः भनुकम्पितक इति स्वराब्देनोक्तत्वान्तस्यायेस्य प्रत्ययो न प्रामो- ति | त्रैष देषः कुस्सितस्यानुकम्पायां* भविष्यत्यनुकाम्पितस्य कुत्सायाम्‌ ॥ अथवा स्वाथेमभिधाय शब्दो निरपेक्षो उष्यमाह समवेतम्‌ | समवेतस्य च वचने लिङ्गः वचनं विभक्तिं च || अभिधाय तान्विशेषानपेक्षिमाणथ कृत्कञमारमानम्‌ | प्रियकु स्सनादिषु पुनः प्रवतेतेऽसौ विभक्त्यन्तः || कथं पुनरिदं विज्ञायते | कुस्सितादीनामये इति | आहोस्वित्कुस्सितादिसमाना- धिकरणास्रातिपदिकादिति | कथात्र विदोषः |

कुस्सितादीनाम्थं वेद्िङ्गवयनानुपपत्तिः ॥ ९ ॥

कुस्सितादीनामर्थे चेलिङ्गवचनयोरनुपपत्तिः | way war पटुकः पटुक पटुका हति | एकोऽयमर्थः कुस्सितं नाम तस्थैकसत्वादेकवचनमेव प्रामोति | अस्तु तर्हि कुस्सितारिसमानाधिकरणासातिपदिकादिति |

कुस्सितादिसमानाधिकरणादिति धेदतिप्रसङ्गो यथा टाबादिषु ॥ 2 Il

सिद्धं तु येन कुस्सितादिवचनं तदुक्तास्स्वारथे प्रस्ययविधानात्‌ ॥ ३ II

सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | येन कुस्सितादयोऽथो गम्यन्ते तद्युक्तास्स्वार्थे प्रत्ययो . भवतीति वक्तव्यम्‌ | सिध्यति | at तर्दि भिद्यते || यथान्यासमेवास्तु | ननु चोक्तं कुस्सितारीनामर्थ चेलिङ्गवचनानुपपत्तिरिति | नैष दोषः | नायं प्रत्ययाथैः | किं तर्हि | प्रकृत्यथविर्शोेषणमेतत्‌ | कुस्सितादिषु यत्मातिपदिकं वैते तस्मास्कादयो भवन्ति | कस्मिन्र्थे | स्वाथे इति | स्वार्थिका प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुवतेन्ते ||

@ ५. ३. ७६, + ४.९. ३१.

पा० ५, ३, 8-23, ] 1 .व्याकरणयहाभाष्यय्‌ It ४७२५

ठानादावृष्वं दितीयादचः ॥ ५ । २. । ८२ ॥ STAT

awe वक्तव्यः | बृहस्पतिदलकः बृहस्पतिकः | प्रजापतिद्तकः प्रजाप- तिकः || अनजादौ चं अनजादौ च लोपो वक्तव्यः | देषदुत्तकः देवकः | यज्ञदत्तकः यज्ञकः Ml लोपः पूवैषदस्य च | पूवैपदस्य च रोषो बक्तव्यः | देवदत्तकः दत्तकः | यज्ञदत्तकः दत्तकः | अप्रत्यये Tae: देवदत्तः दत्तः | यज्ञदत्तः TA: || उवगोद्ध शलस्य च ॥ उवणोदिलस्य च लोपो* वक्तव्यः | भानुदत्तकः भानुलः | WET: TIT: | अथ उमरहणं किमथे नके Rat ऽजादावित्थेव सिद्धम्‌ | ठग्रहणमुको द्वितीयत्वे कविधानार्थम्‌ ॥ ९ ॥ ave क्रियत उको द्वितीयत्वे कविधियेथा स्यात्‌ | वायुदत्तकः वायुकः | पित॒दत्तकः पितृकः ॥ अजादिलक्षणे हि माथितिकादिवत्पसङ्गः |] 2 I अजादिलक्षणे हि माथितिकोदिवत्मसंज्येत | तद्यथा | मथितं पण्यमस्य माथितिक इत्यकारलोपे Hal तान्तादितिऽ$ agar न भवति | एवमिहापि न स्यात्‌ II द्वितीयादचो कोपे संभ्यक्चरद्ितीयत्वे तदादेर्छौपवचनम्‌ |! २ I द्वितीयादचो लोपे करतेव्ये संभ्यक्षरद्वितीयत्वे तदादेर्लीपो वक्तव्यः | aire: लहिकः | ware: alta: ||

#* ९० १, ५४. ¶† ७9, & ५०, {‡ ४, ४, ५९; ७, ३, ५०; ६, ४, UNS, § ७, ३, ५९, 54 > -11

४२६ ॥ व्याकरणमहाभोष्यम्‌ ॥ [म०५.३.२.

रोवलसुपरिविशाख्वरूणायमादीनां तृतीयात्‌ ॥ ५९।२.। ८४ ॥

वरुणादीनां च तृतीयात्स चाकृतसंधीनाम्‌ ।॥ ९ ॥ वरुणादीनां च तृतीयाष्ठोप उच्यते स॒ चाकृतसं धीनां वन्तव्यः | छपयोक्रीदेत्तः छपरिकः छपरियः Tats: || । इह षडड्जुलिः षडिक ernest कृते” पदसंज्ञा न ॒परापरोति | तत्र को दोषः | जभ््वं† न स्यात्‌ | sh TT उक्तम्‌ || 2 ॥ किमुक्तम्‌ | era: स्थानिवस्वादिति;+ || यद्येवं वाचिकादिषु पदवृन्तप्रतिषेधः ॥ ३ Il वाचिकादिषु पदवृत्तस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः | वागा हीदेन्तः वाचिकं इति || सिदमेकाक्षरपूरवपदानामुत्तरपदलोंपवचनात्‌ ॥ 8 ॥ सिद्धमेतत्‌ | कथम्‌ | एकाक्षरपुवेपदानामुत्तरपदस्य रोपो वक्तव्यः || इदापि ate प्रामोति | Texte: षडिक इति | षषष्ठाजादिवचनास्षिद्धम्‌ ॥ ५ ॥ पषष्ठाजादिवचनास्सिद्धमेतत्‌> ||

अस्ये ॥ ५«५।२। Ze ॥

हसे ॥ ५९ । ३. । ८६ ॥

किमथमिमावुभावर्थौ निर्दिरयेते न यदल्पं दूस्वमपि तद्कवति यश्च हेस्वमस्प- मपि तद्वति | नैतयोरावयकः समावेदाः | wet घृतम्‌ अल्पं वैलभित्युच्यते न केथिदाह get धृतम्‌ eed तैलमिति | तथा हस्वः पटः हस्वः शाटक इस्युच्थते नं RAE अल्पः पटः अल्पः शाटक इति Il

# ५. इ. ७८; ८३; ६. ४, १४८. T ८, २. ३०. { ९. ४. १८१. § ५. ३. ८३.

पा &,%, ८४-९३.] ॥ याकरभयहाभाष्यम्‌ ॥ ४२७

कुटी शमीशुष्डाभ्यो रः ॥ «९ । २, 1 ८८ ॥

कुटीदामीश्ुण्डाभ्यः प्रत्ययसंनियोगेन पुवद्रवनम्‌ ।। ९ Il

` Th aT ll 2 il किमुक्तम्‌ | स्वार्थिका अतिवरैन्तेऽपि लिङ्गवचनानीति* |

वत्सोक्षाश्वषेभेभ्यश्च aT ॥ ५ ।२. । ९१. ॥

वस्सादिभ्यस्तनुत्वे काद्य प्रतिषेधः ॥ ९॥

वत्सादिभ्यस्तनुत्वे कार्ये प्रतिषेधो वक्तव्यः | कृशो वत्सो वत्सतर इति मा मदिति | स तर्हि प्रतिषेधो वक्तव्यः | न वक्तव्यः | यस्य गुणस्य हि भावाहव्ये राब्दनिवेदास्तदभिधाने तस्मिन्गुणे वक्तव्ये प्रस्ययेन भवितव्यं न च कादर्यैस्य Wager Acasa: ||

किंयत्तदो निधारणे दरयोरेकस्य डतरच्‌ ॥ & 1 २ । ९२ ॥

वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच्‌ ॥ ५ । २. । ९२. ॥

किमादीनां Rast प्रत्ययविधानादुपाभ्यानर्थक्यम्‌ ॥ ९ ॥

किमारीनां fat परत्ययविधानादुपाधिनरहणमनथेकम्‌ | किं कारणम्‌ | बहिधोरणं निधौरणमिति | यावता इयोरेकस्थैव बहिधौरणं भवति ॥

# ५. ९, ५८१; (४, ९. ९२४).

४२८ ॥ व्याकरणमरहाभिाचष्यय्‌ ॥ [भण ५. २. २

एकाच्च प्राचाम्‌ ॥ ५ ।२. । ९० ॥ भाग्वचनं किमर्थम्‌ | विभाषा यथा स्यात्‌ |

ाग्वचनानथक्यं च विभाषाभकरणात्‌ || ९ ॥

भराग्वचनमनथैकम्‌ | किं कारणम्‌ | विमाषाप्रकरणात्‌ | प्रकृता महाविभाषा तथेव सिडधम्‌ ll

अवक्षेपणे कन्‌ ॥ ५ । ३. } ९५९ ॥

अवक्षेपणे कन्विधीयते कुस्सिते† कः क एतयोरथयोर्धिशेषः | अवक्षेपणं करणं कुस्सितं कमे | अवक्षेपणं वै कुस्सितं करणं तेन यद्कुस्स्यते तदपि. कुस्सितं भवति तत्र कुस्सितमिव्येव सिद्धं भवति || एवं ae यत्परस्य कुत्साथमुपादीयते तदिहो- दाहरणम्‌ | व्याकरणकेन नामायं गर्वितः | या्ञिक्यकेन नामायं गर्वितः | यत्स्व- कुत्साथमुपादीयते तन्तत्रोदाहरणम्‌ | देवदत्तकः यज्ञदत्तकः ||

FATT ॥ ५1 २ । ९८ ॥ किमथे मनुष्ये लुबुच्यते न टुगेवोच्येत II लिङ्गसिद्य्थं लुग्मनुष्ये ॥ ९ ॥

लिङ्गसिद्यथै‡ मनुष्ये लुबुच्यते | war war | वभिकेव वभिका | खरकु- टीव खरकुटी ||

¥ ४, ९, <r ¶ ५ & ७४. ९.२.५९,

धा० ५.२. ९४.१९८. ] ॥ ध्याकरणमहाभाष्यय्‌ tt ४२९.

जीविक चापण्ये ॥ ५९ । २ । ९९, ॥

अपण्य इत्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति | शिवः स्कन्दः विशाख इति | कि का- रणम्‌ | मैवीर्िरण्या्थिभिरचौः प्रकल्पिताः | भवेन्ताङ न स्यात्‌ | यास्त्वेताः संम तिपूजाथोस्ताड्ध भविष्यति ||

समासाच्च तद्विषयात्‌ ॥ ५ । २. । १.०६ ॥

तदित्यनेन किं प्रतिनिर्िदयते | ढः* | कथं पुनः समासो नाम च्छधिषयः स्यात्‌| एवं तर्शवाथः | यरि af€ समासोऽपीवार्थे प्रत्ययोऽपि समासेनोक्तत्वातत्ययो न ्ामोति | एवं तर्हिं हाविवार्थी | कथम्‌ । काकागमनमिव तालपतनमिव काकतालम्‌ काकतालमिव काकतालीयम्‌ ||

अभमिनिद्विदभृच्छालावच्छिखावच्छमीवदूणोवच्छमदणो यञ्‌ ॥ ५ ।२।११८ ॥ अणो गोव्रादो्रवचनम्‌ ॥ ९ II

अणो गोत्रादोज्रमहणं कतेव्यम्‌ | Taree Teer | इह मा भत्‌ | आभिजितो aga: | आभिजितः स्थारीपाक इति | गोत्रमिति च वक्तव्यम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | आभिजितकः | गोत्रान्रयो वुञ्यथा स्यात्‌ ‡ || गोत्रमिति शक्यमकलुम्‌ | कथमा- भिजितकः | गोत्रादयं स्वार्थिको गोत्रमेव भवति |

इति श्रीभगवत्पतश्ञकिविरनिते व्याकरणमहाभाष्ये पश्चमस्याध्यायस्यः तृतीये पादे द्वितीयमाद्धिकम्‌ || wer समापरः II

# ५, ३. १०५. ४.२.१२४. ‡ ४, ३. ९२६; ५, ४, ९५६,

पादरातस्य संख्यादेषीप्सायां वंलोपश्च ॥ ५ । ४ । ९. ॥

पादरातप्रहणमन्थकमन्यत्रापि दनात्‌ ॥ A I

पादहातग्रहणमनर्थकम्‌ | किं कारणम्‌ | अन्यत्रापि Tae | अन्यत्रापि हि वुन्दृरयते | द्विमोदकिकां ददाति ||

स्थूकादिभ्यः प्रकारवचने कन्‌ ॥ ५ । ४।२. ॥

कन्पकरणे चश्चदरूहतोरुपसख्यानम्‌ ।। ९ ॥

कन्प्रकरणे Pages कतैव्यम्‌ | TER: बृहत्कः ||

अनत्यन्तगतौ क्तत्‌ ॥ ५ । ४ । ४ ॥

अनत्यन्तगतो क्तान्ताचमादयः पूर्वविभतिषिदम्‌ ॥ ९ ॥

पटुतमः | उमयवचन उभवं प्रामोति | भिन्नतरकम्‌ race | तमादयो भवन्ति पुवेविमरतिषेधेन ॥

तदन्ताच्च स्वार्थे कन्ववनम्‌ |] २ Il तदन्ताच्च स्वार्थं कन्वनक्तव्यः | भमित्ततरकम्‌ छित्नतरकम्‌ ||

* ५९५ a. ५६५

qo ५. ४. Xv] ॥ व्यकिरिणमहमिोष्यय्‌ || ४३९

न सामिवचने ॥ ५९ । ४।५॥

सामिवचने प्रतिषेधान्थंक्यं प्रकस्यभिहितत्वात्‌ ॥ ९ Il सामिवचने प्रतिषेधोऽनयेकः | कि कारणम्‌ । प्रकृस्यभिहितत्वात्‌ | प्रकृत्याभि- हितः arse इति कृत्वा कश्च भविष्यति ||

अषडक्षाशितंग्वलंकमोठंपुरुषध्यत्तरपंदात्वः 14 । ४ 19 ॥

अध्युत्तरपदात्मत्ययविधानानुपपत्तिविग्रहाभावात्‌ ॥ % II

अध्युत्तरपदात्पमस्ययविषेरनुपपत्तिः | किं कारणम्‌ | विसहाभावात्‌ | विचहप्‌- विका तद्धितोत्पत्तिने चाध्युत्तरपदेन ret इरयते ||

तस्मात्लेदमिति सधीनर्‌ ॥ II

तेस्मात्ततरेदमिति संधीनमेत्ययो वक्तव्यः* | राजनीदं राजाधीमम्‌ || यदि a- धीनक्रियते सकारस्येत्संज्ञा न प्रामोति | इह च भ्र्यधीनः भ्वधीन इत्यङ्गस्येतीयङ्‌- वड स्याताम्‌† | at च भिद्यते ||

यथान्यासमेवास्तु | ननु चोनक्तमध्युत्तरपदात्पत्ययविधानानुपपत्तिर्बिग्रहाभावादि- ति | नैष दोषः | अस्ति कारणं येनात्र विग्रहो न भवति | किं कारणम्‌ | नित्यप्रत्य- योऽयम्‌ | के पुनर्नित्यमत्य याः | TATA: प्राक्षनो अ्यादयः प्राग्वुन आमादयः परा- ङ्यो बृहतीजात्यन्ताः स मासान्ताधेतिः || एवं ae नायं प्रत्ययविधिरपारभ्यते | किं तर्द | प्रकृतिरुपारभ्यते | अध्युतेरपदा प्रकृतिनौस्ति | कि कारणम्‌ | विभ्र- हमिवात्‌ | विम्हपूर्धिका समासवृत्तिने चाधिना fare reat | एवं afe ag- त्रीहिर्भविष्यति | कि कृतं भवति | भवति वै कथिदस्वषदविगरहोऽपि बहूव्रीहिः | तद्यथा | शोभनं मुखमस्याः खमुखीति | Fa शाभ्यम्‌ | इह हि महदेधीनमित्यान्व- कपौ प्रसज्येयाताम्‌ | एवं तद्यव्ययीभायो भाविष्यति | एवमप्यधेः पूर्वनिपातः प्रा- भोति | राजदन्तारिषु4¶ पाठः करिष्यते | अथवा सप्तमीसमासोऽयम्‌ | अधिः दौ- ण्डादिषु'* पद्यते ||

# ९, ४,९६. † ६.४. ७. ५.०३. ५५-९४; १९२-९१९ ; ५.४. १९-२.० ; HHL; ६८-१६०. $ Bin २.४६ ; ५.४.९५४. q २, २. ३९, ङ २.९. ४०.

७३९ ॥ व्याकरंणवहाभोष्यये ॥ [ wo ५, ४, ९.

विभाषाञ्चेरदिक्खियाम्‌ ॥ ५।०७।८॥

दिग्रहणं किमथेम्‌ | अलजियामितीयत्युच्यमीने प्राचीना ब्राह्मणी अवाचीना शि- खेत्यज्रापि प्रसज्येत | emer पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति || अथ खीप्रहणं ` किमथे यावता Rae: खीविषय एव | भवति वै कथिदिकदाग्दो ऽलीविषयोऽपि | तद्यथा | प्राक्‌ प्राचीनम्‌ | भरत्यक्‌ प्रतीचीनम्‌ | उदक्‌ उदीचीनम्‌ ||

णचः खियामञ्‌ ॥ ५ । 9 । १७ ॥

लीमहणं किमर्थे न स्वार्थिकोऽ्यं स्वार्थिका प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुवतैन्ते* | एवं afe सिदे सति यत्लीबहणं करोति तज्ज्ञापयत्या चायः स्वार्थिका अतिवतेन्ते अपि लिद्धवचनानीति | किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्‌ | गुडकल्या द्राक्षा तैठकल्पा प्रसन्ना पयस्कल्पा यवागूरित्येतत्सिद्धं भवति! ||

एकस्य सकृच्च ॥ ५ । ¢ 1 १९. ॥

सकृदादे शे sarge! निवस्येम्‌ | किं प्रयोजनम्‌ | पुनःपुनरावृत्तिरभ्या- ght चैकस्य पुनःपुनरावृत्तिभेवति ॥

अथ क्रियाम्रहणमनुषतेत उताहो न । किं चाथौऽनुवृर्या | वाढमथः | इहं भा मृत्‌ । एको aE हति ।| अथानुवतेमानेऽपि क्रियामहण इह कस्मान्न भवति एकः पाक इति | पू्ैयोधापि योगयोः$ कस्मान्न भवति हौ पाकौ त्रयः पाकाः चत्वारः WaT: पन्च पाकाः ददा पाका इति | तैतत्कियागणनम्‌ | किं ate | व्रव्व- भणनमेतत्‌ | कथम्‌ | कृदभिहितो भावो द्रव्यवद्वतीति |) इहापि तर्हि द्रव्यगणनान्न भामोति angen सकृदधोक्तुमिति | पृवेयोधापि योगयोर्िमृ्का दिभीक्तुम्‌ तिमता Crain PARA YAR परज्च॑कृत्वो भोक्तुम्‌ THA Tent ददाक्ृत्वो भोक्तु- भिति द्रव्यगणनान्न प्रभोति || यदि खल्वपि पुनःपुनरावृत्तिरभ्यावृतिर्दिरावृत्ते स- छृदिति स्यान्निरावृत्ते हिरिति ||

+ ३.३, ४३, † ५.१३, ६७. { ५.५.२७, § ५४.१९०; १८.

पा० ५. ४. 2-20,] ॥ व्याकरनप्रहाभाष्यम्‌ ॥ ४२३

एवं तद्ेनुवर्ेते ऽभ्यावृत्तिसहणं न तु पुनःपुनरावृत्निरभ्यावृततिः | किं तर्हि | भ- भिमुखी प्रवृसिरभ्यावृततिः | gat च परे प्रत्यनिमुखी परो च पवौ प्रत्यभिमुख्यौ || यदप्युच्यतेऽनुवतेमानेऽपि aren इह कस्मात भवति एकः पाक इति पुवैयोधापि MTT पाकौ श्रयः पाकाः चत्वारः पाकाः पच पाकाः दश्च पाका इति परिष- वमेततैतत्कियागणनम्‌ किं तर्हि द्रव्यगणनमेतत्‌ कथम्‌ कृदभिहितो भावो ब्रव्यव- वतीति | ननु चोक्तमिहापि तर्हि दरव्यगणनान्न प्रामोति cage सकृद्धोक्तुमिति gaat योगयोर्हिभेत्का fay Ane लिभीक्तुम्‌ waged मुच्का पत्च- कृत्वो भोक्तुम्‌ दशकृत्वो ye दशकृत्वो भोक्तुमिति द्रव्यगणनाचच प्रामोतीति | नैष दोषः | क्रियागणनादविष्यति | कथम्‌ | कृदभिहितो भावो इष्यवदपि क्रिया- अदपि भवति ॥|

देवतान्तात्तादर््ये यत्‌ ॥ ५९ । 9 । २४ ॥

देवतान्तादिस्युच्यते Tat न (सिध्यति | पितृदेषत्यमिति | किं कारणम्‌ | नहि पितरो देवता || Ae दोषः | Kraan देवस्तस्मास्स्वार्थे तत्‌ | एवं च कृत्वा देवदेवत्यमपि (Ae भवति ||

देवान्त्‌ ॥ ५ । ४ । २.७॥

तलि सखीलिङ्गवचनम्‌ ll ९ Il तलि खीलिद्गः वक्तव्यम्‌ | देवता | किं पुनः कारणं न सिध्यति | देवदाष्दो वं पुंलिङ्गः स्वार्थिकथायं स्वार्थिकाश्च प्रकृतितो लिद्गवचनान्यनुवरैन्ते ॥ उक्तवा Il 2 Il किमुक्तम्‌ | स्वाथिका अतिक्रतेन्तेऽपि लिङ्गवचनानीति* |

ोहितान्मणी ॥ «९ । ७।२३०॥

| लोहिताद्िङ्गवाधनं वा ॥ ९ ॥ लोदितीलिङ्गवाधनं वेति वक्तव्यम्‌। | लोहितिक्रा लोहिनिका ||

# ५.३. ६८१; (४.९.९३१). † ४,९.३९. 55 2417

४३७ ॥ व्याकरणप्हाभाचष्य य || [toa ४, ९.

` अक्षरसमृहे छन्दस उपसं ख्यानम्‌ ॥ २ ॥

| छन्दसि बहुभिवेसब्यैरुपसंख्यानम्‌ ॥ ३ ॥ छन्दसि बहूभिर्वसव्यैरपसंख्यानं aren | हस्तौ पृणस्व बहुभिवैसब्यैः |!

अग्रिरीरो व॑सव्यस्येति ॥ ४ ॥ weet वसबव्यस्त्युपसंख्यानं Herr [I

उक्तं वा॥ & WH

किमुक्तम्‌ | स्वाथविन्ञानास्सिडमिति' ||

अपस्यो वसानाः | अपो वसानाः ॥ स्व ओक्ये | श्व भके || कव्योऽसि हव्यसुदन | कथिरसि || सैद्रेणानीकेन कव्यतायै | wert || आमुष्याथणस्य | अमुष्यपु्रस्य ॥ क्म्यस्थेशे । क्षिमस्थेदो || सषम्यमध्यवस्यति । क्षेममध्यवस्यति || आयुधैचैस्यम्‌ | वचे एव वचैस्यम्‌ || निष्केवल्यम्‌ | निष्केवलम || उक्थ्यम्‌ | उक्थम्‌ || अन्यं ताभिः सजन्यं ताभिः | जनं ताभिः सजनं ताभिः ॥ स्तोभैजैन- याभे नव्यम्‌ | नवम्‌ ॥ प्र णो TSA: | नवैः |. ब्रह्म पूर्व्यम्‌ | पायः पूर्व्यम्‌ | तनुषु Fou | AA ॥ पुव्योहः | gare: |) goat विद्यः | gar विशः || पूर्व्यासः | gare: Was पूव्यैः। स Tee: ॥ अर्भ वः Gea | पूर्वम्‌ ॥ तं जुषस्व वविष्ठचच | यविष्ठ || होत वाहं यविष्ठम्‌ | यविष्ठम्‌ || स्वं ह यश्यविछ्य | यविष्ठ || समावहृसति समावद्रृह्णाति | समं वसति समं गृह्णाति || समावहेवयत्ते हस्व | समम्‌ || समावद्वीयो वहानि | समानि || समावदीयौणि करोति | समानि | ये हैवत उ लोकम्‌ | य Fat ब्रह्मणे | य इयते ||

नवस्य न्‌ लमनखाश्च [| & I!

नवस्य नू इस्ययमादेशो वक्तव्यः | THAT THAT वक्तव्याः | नूनम्‌ नूतनम्‌ नव्रीनम्‌ ||

# ४.४. १४०४.

To ५.४. ३६. ॥ व्याकरणम्रहाभोष्यय्‌ ॥ ४६३५

नश्य पुराणे प्रात्‌ II ७ II

नथ पुराणे TAT: | ATTY प्रत्यया वक्तव्याः | प्रणम्‌ प्रलम्‌ प्रतनम्‌ प्रीणम्‌ ||

तद्युक्तात्कमेणोऽण्‌ ॥ ५ । 9 । २६ ॥ तदित्यनेन किं प्रतिनिर्दिदयते | वागेव | यदेव वाचा व्याहियते तत्कर्मणा क्रियते ॥ अण्प्रकरणे कुलालवरुडनिषादचण्डाखामित्रे*यग्छन्दसि ॥ ९

अण्प्रकरणे कुलारवर्डनिषाद चण्डालामित्रेभ्यःछन्दस्युपसंख्यानं RTA | कौलालः ares: Aare: चाण्डालः anys: ||

भागरूपनामभ्यो Wa: ॥ 2 Il भागरूपनामभ्यो Vt वक्तव्यः | भागधेयम्‌ रूपधेयम्‌ नामधेयम्‌ ॥ मित्राच्छन्दसि | ३ Il | मित्राच्छन्दसि Yat वक्तव्यः | मित्रधेये यतस्व |I अणमित्राचच ॥ ४ ||

अणमित्रा्ेति षष्कव्यम्‌ | मैत्रः आमित्रः || सांनाय्यानुजावरानुषुक चातुष्मादयराक्षो प्रवैय।तवैकृतवारिवस्कृतायायणाबहायण- सतपनानि निपात्यन्ते | सांनाय्यम्‌ आनुजावरः आनुषूकः चातुष्मारयः राक्षोघ्रः Sara: वैकृतः वारिवस्कृतः आग्रायणः AMAT: सांतपनः || आग्रीभसाधारणादञ्‌ ॥ ५ ॥ आगप्रीधसाभारणादञ्वक्तष्यः | आप्रीधम्‌ साधारणम्‌ ॥ अयवसमरुग्यां छन्दसि ॥ ६ Il

अयवसमरश्यां शन्दस्यञ्वक्तव्यः | भाख्से वन्ते | मास्त we: Il -

WE ॥ व्याकरण गहामाच्यम्‌ ॥ [ म०५, ४.९.

नवसूरमर्तयविष्ठेभयो यत्‌ ॥ 9 ॥ नवसूरमतैयविषठेभयो यदक्तव्यः | नव्यः सूयेः मस्ये: यवि्चः ॥ array: ॥ < ॥ समायो THT: | क्षेम्यस्ति्ठन्प्रतरणः TAT: ॥

बह व्याथौच्छस्कारकादन्यतरस्याम्‌ ॥ ५ । © । ७२ ॥

बहल्पा्थान्मङ्गलव्वनम्‌ ॥ ९ ॥

बहल्पाथान्मङ्गलवचनं कमैव्यम्‌ | बहुषो देहि | अनिष्टेषु भराडधादिषु मा मृदि- eq प्रारित्रादिषु यथा स्यात्‌ | अल्पशो देहि | इष्टेषु प्रारित्रादिषु मा ye Meee यथा स्यात्‌ ||

प्रतियोगे पञ्चम्यास्तसिः ॥ ५ । 9 । 9४ ॥

तसिप्रकरण आद्यादिभ्य उपसंख्यानम्‌ || ९॥ तसिप्रकरण आब्यादिभ्य उपसंख्यानं कतंव्यम्‌ | आदितः मध्यतः अन्ततः ||

कृभ्वस्तियोगे संपद्यकतोरि चिः ॥ ५९ । £ । ५० ॥

च्विविधावभूततद्धावग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ च्विविभधावमुततद्भावचरहणं कतेष्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | संपद्यन्ते यवाः | संपद्यन्ते arse इति || अथ क्रियमाणेऽपि वा भमृततद्ावप्रहण इह कस्मान्न भवति | संप- शन्तेऽस्मिन्कषत्रे शालय इति | प्रकृतिविवक्षाग्रहणं च || 2 ॥ परकृतिविवक्षाचहणं च कतेव्यम्‌ || समीपादिभ्य उपसंख्यानम्‌ ॥ ३ Il समीपादिभ्य उपसंख्यानं ahora | समीषीभवति अभ्याद्ीभवति भन्तिकीम-

qro ५, ४. ४२-६८.] ॥ व्याकरणमहाभाष्य ॥ ४३७

बति | किं पुनः कारणं न सिभ्यति | न द्यसमीपं समीपं भवति | किं तर्हि | भ- समीपस्थं समीपस्थं भवति || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | न वक्तव्यम्‌ | तास्स्थ्यात्ताच्छब्ं भविष्यति ||

अग्यक्तानुकरणाद्मजवराादनितो डाच्‌ ॥ ५ । 9 । ५.७ ॥

किमर्थधकारः | exch: | वितोऽन्त उदान्तो भवतीस्यन्तोदा्तत्वं यथा स्यात्‌+ | Nearer प्रयोजनम्‌ | एकाजयं तत्र नाथैः स्वरार्थन चकारेणानुबन्धेन | प्रत्ययस्व- रेणैव सिद्धम्‌ || भत उत्तरं पठति |

डाचि चित्करणं विदोषणार्थ॑म्‌ ॥ ९ ॥

डाचि चिस्करणं क्रियते विरोषणाथम्‌ | क विशेषणार्थनाथेः | लोहितादिडा- उभ्यः TTT [३.९.९३ | इति | डा इति द्युच्यमान इडा अतोऽपि प्रसज्येत | भथे- aren नानथैकस्येत्येवमेतस्य न भविष्यति | इह तर्हि प्रामोति | नाभा; gear निहितो दजिद्युतत्‌ | तस्मा्कारः कतेष्यः ||

मद्रायरिवापणे ॥ ९ । 9 । ६.७ ॥ भद्राषेति वक्तव्यम्‌ | भद्राकरोति ||

समासान्ताः ॥ ५ । 9 । ६८ ॥

प्रयोजनमव्ययीभावद्विगुदन्दतव्पुर्‌षबहुत्रीहिसंज्ञाः ॥ ९ ॥

भव्ययीमावः प्रयोजनम्‌ | भतिराजम्‌ उपराजम्‌ । अब्ययीभाव समासो a

१५१. WE TALE TA १२.९८ ५ ५.४. ९०८.

< CS

४३६ | ॥ ध्याकरणमरहाभाष्यय |! [ro ५, ६ै,.९.

नपुंसकलिङ्गो भवतीति" नपुंसकरिङ्गता यथा स्वात्‌ | तैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | लिङ्गमदिष्यं ठोकाभयस्वालिङ्गस्य | इदं ne प्रयोजनं नाव्ययीमावादतोऽग्स्वपन्च- - म्याः [२.४.८३ | इत्येष विधियेथा स्यात्‌ | अव्ययीभाव || हिगु | दिगुसंश्ञा च प्रयोजनम्‌ | पतगवम्‌ दशागवम्‌† | faye समासो नपुंसकलिङ्गे भवतीति; नपुं- सकलिङ्गता थथा स्यात्‌ | नेतदस्ति प्रयोजनम्‌ | लिङ्गमशिष्यं लोकाञ्रयत्वादिङ्ग- स्य | इदं तर्हि प्रयोजनं द्विपुरी ज्ेपुरी$ दिगोरकारान्तादितीकारो यथा स्यात्‌ | एतदपि नास्ति प्रयोजनम्‌ | पुरश्चब्दोऽयमकारान्तस्तेन समासो भविष्यति | आात- आकारान्त एवं द्याह | aa ga कृतसंवयानि पुराणि राज्ञां विनयन्ति कोपमिति |)

इदं तर्हि प्रयोजनं Red तिधुरी5 हिगोरकारान्तादिति Hera स्यात्‌ | Rs Uh इन्द | exer च प्रयोजनम्‌ | वाच्कचम्‌ सुच्कचम्‌** | EN समासो नपुंसक- लिङ्गो भवतीति नपुंसकलिङ्गता यथा स्यात्‌ | वैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | लिङ्गम- शिष्यं लोकान्रयत्वाचिङ्गस्य | इदं तर्हिं प्रयोजनं कोशा निष कोहानिषदम्‌ कोशानिषदिनी इन्दोपतापगद्यौत्याणिस्थादिनिः [९.२.१२८]. इतीनिर्येथा स्यात्‌ | ae || तत्पुरुष | तत्पुरुषसंज्ञा च प्रयोजनम्‌ | परमधुरा उत्तमधुरा | षरवलि- ङ्गः इन्द्तस्पुरुषयोः [२.४.२६] हति परवलिङ्गता यथा स्यात्‌ । बैतदस्ति प्रयोज- नम्‌ | उन्तरपदाथेपरधानस्तत्पुरुषः | इदं वर्हि प्रयोजनम्‌ | अभषधुरा11† | एतदपि ` नास्ति प्रयोजनम्‌ | लिङ्गमदिष्यं लोकाश्रयत्वािङ्गस्य | इदं तर्हि Frye अव्ययं TST प्रकृतिस्वरं भवतीत्येष स्वरो यथा स्यात्‌;+ | तस्पुरुष || बहत्रीहि | बहतीहिसंश्ञा च भरयोजनम्‌ | Serge: नीचधुरः | बहुत्रीहौ प्रकृत्या पूर्वैपदं भवतीत्येष स्वरो यथा स्यात्‌9$ |

न पूजनात्‌ ॥ ५ । ४। BR ॥

हृदं विप्रतिषिद्धम्‌ | को विप्रतिषेधः | परिगणिताभ्यः प्रक्रतिभ्यः समासान्तो विषीयते न च तत्र॒ कावित्यजनान्ता प्रक्तिर्निर्दिरयते || तैतहिमरतिषिद्धम्‌ | तेवं विज्ञायते याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तो विधीयते न चेत्ता पुजनान्ता भवन्तीति | कथं तहि | न चेत्ता पूजनास्परा भवन्तीति ||

#* २.४. ९८ † ५.५. ९२ ‡२ § ५.४. ७४ 4 ४.९.२९ He ५.४. ९०६. TT २.२. २. Tt ९.२. २. §§

पा० ५. ४,६९-७४.] ` ॥ व्याकरणयहाभाष्वम्‌ ॥ ४३९

पूजायां स्वतिग्रहणम्‌ Il ९ II

पुजायां स्वतिमहणं करतैष्यम्‌ | gern अतिराजा* । क भा भूत्‌ | परमगवः उन्तमगवः† |

प्राग्बहुव्रीरिम्रहणं च || 2 ॥ भाग्बहुत्रीहिमहणं च कतेव्यम्‌‡ | हह मा भूत्‌ | स्वक्षः sere इति ||

किमः क्षेपे ॥ ५ । ¢ । ७० tt

क्षेप इति किमथेम्‌ | कस्य राजा किंराजः || केप इति शक्यमकर्तुम्‌ | क- eave भवति कस्य राजा किंराज इति | लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्थैवेति ||

बहुव्रीहौ संख्येये उज्ञबहुगणात्‌ ॥ ५९ । । ७२ ॥

डच्मकरणे संख्यायास्तत्ुरुषस्योपसंख्यानं निजिराद्र्थम्‌ ॥ ९ ॥ डच्परकरणे संख्यायास्तत्पुरषस्योपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | किं भरयोजनम्‌ | Ae. areas | निखिश्यानि वषोणि | निथत्वारि शानि वर्षाणि || अन्यत्राधिक लोपात्‌ It २॥

शन्यत्राधिकलोपादिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भृत्‌ | एकाधिका विशतिरेक- Rafa: | व्यधिका Repeat: |

अभ्ययादेरिति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ । गोतिदात्‌ गोचत्वाररिशादिति || तत्तर्हि वक्तव्यम्‌ | य्यप्येतदु व्यतेऽथवैतद्यन्यत्राधिकलोपादिव्येतच्च क्रियते ||

ऋवपूरन्धूःपथामानन्षे ॥ ५ । £ 198 I

अनक्षि इति कथमिदं विज्नायते | न चेदक्षधुरन्तः समास इति | आहोस्वि wee: समासाथे इति | किं चातः | यदि लिज्ञायते न चेदक्षधुरन्तः समास इति

| -*५५, ०९. 1५.९१, ` ९९९ ee ,४. ९२, + २, ९१४, ४, ५९, † ५.४. ९ ys $ ५.२. २९

“NX oN

४४० ॥ व्याकरनमंहाभाष्यम्‌ ॥ ` [भ०५. ४.१.

fame धुः अल्षधूरिति | हदं तु न सिध्यति दृढधुरयमक्षः | अस्तु me न चेदक्षः समासाथे हति | सिद्धं दृढभररक्ष इति | इदं तु न सिध्यति भक्षस्य धूः अक्षघूरिति ॥ एवं तर्द Fat विज्ञायते न चेदक्षधुरन्तः समास इति नापि न Fee: समासाथे इति | कथं तर्हि | न चेदक्षस्य धूरिति | एवं च कृत्वा नापि न चेद- क्षधूरन्तः समास हति विज्ञायते नापि न AAT: समासाय FETT चोभयोने भवति ||

अक्ष्नोऽदरनात्‌ ॥ ५ । 9 । 98 ॥

अददोनादिर्युच्यते तत्रेदं न सिध्यति | कवराक्षम्‌ || अददोनादिति राक्यम- कतुम्‌ | कथं ब्राह्मणा क्षलियाक्षि | अप्राण्यङ्गारिति वक्तव्यम्‌ |

वतुरविचतुरसुचतुर स्ीपुंसधेन्वनडुहक्सोमवाङ्मनसाक्षिभरुवदार- गवोवे्ठीवपदघ्ठीवनक्तदिवरात्रिदिवाहर्दिवसर जसनिःश्रेयसप्‌- स्षायुषद्यायुषत्यायुषग्यैज्ुषजातेध्षमहोक्षवृदधोक्षो- परुनगेष्ठश्वाः ॥ ५९ । 9 । oll

TMS बहृव्रीहयः | द्रष्टा चतुणोमचतुरः | विद्रष्टा चतुणौ विचतुरः | द्रष्टा चतुणौ सुचतुरः || ततः पर एकादश इन्द्राः | aye षेन्वनुडुह कक्‌- साम याङ्मनसर अक्षिभुव दारगव Basta पदध्ीव नक्तंदिव रार्रिरिष setts || ततोऽ्ययीभावः | सह रजसा सरजखम्‌ || ततस्तत्पुरुषः | निधितं श्रेयो निः- ` भ्रेयसम्‌ || ततः षष्ठीसमासः | पुरुषस्यायुः पुरुषायुषम्‌ || ततो ग । हे आ- ` युषी angry Ferg श्यायुषम्‌ || ततो इन्द्रः । ऋकु यजु ऋग्यजुषम्‌ I जातादय SAHA: समानाधिकरणाः | जात उक्षा जातोक्षः | महानुक्षा महोक्षः | TT उक्षा वृद्धोक्षः || ततोऽव्ययीभावः | शुनः समीपमुपश्युनम्‌ || ततः सप्रमीसमासः। गोष्ठे चा AEA: ||

यतुरोऽच्पकरणे च्युपाभ्यामुपसंख्यानम्‌ ॥ ९ ॥ चतुरोऽच्रकरणे च्यु पाभ्यामुपसंख्यानं कतेष्यम्‌ | Prag: उपचतुराः ॥

पा० ५. ४. ७६-११३.| ॥ व्याकरणयहाभाष्यम्‌ ॥ ४४९

्रह्महस्तिभ्यां वचसः ॥ ५ । £ । ८ ॥

पल्यराजभ्यां चेति वक्तव्यम्‌ | पल्यवचेसम्‌ राजवचैसम्‌ ॥

अहःस्रैकदेशसंख्थातपुण्याच्च रात्रेः ॥ ५ 1 9 । ८७ ॥

अह ग्रहणं sare ॥ ९ Il अह्ैहणं gare द्रष्टव्यम्‌ || किमुच्यते इन्दरायेमिति न पुनस्तत्पुरुषाथेमपि

स्यात्‌ | तस्पुरुषाभावात्‌ | न हि राज्यन्तोऽहरादिस्तत्पुरुषोऽस्ति || अह्लोऽह्न एतेभ्यः ॥ ५ । 9 । ८८ ॥

अह्वोऽह्वचनानर्थक्यं चाह्ृष्टखोर्भियभवचनात्‌ ॥ ९ ॥ अह्वोऽह्नवघनमनथेकम्‌ | कि कारणम्‌ | अह्ृष्टखोर्मियमवचनात्‌ | अष्व्टखोरेब

[६.४.१४९] हत्येतन्नियमा्थं भविष्यति” || अनसन्तानपुंसकाच्छन्दसि ॥ ५९ । ४ । १०२. ॥

अनसन्तान्नपुंसकाच्छन्दसि वेति वक्तव्यम्‌ | ब्रह्मसामम्‌ ब्रह्मसाम | देवच्छ- न्दसम्‌ देवच्छन्दः ||

बहुत्रीहौ Sere: साङ्ञखच्‌ ॥ ५ । ७ । १.१३. ॥

किमथे षच्मत्ययान्तरं विधीयते न टच्यकृतः† सोञ्नुवर्षिष्यते || अत उत्तरं पठति |

a +न & ४, ९२४० ¶ ५.६, an. 56 का

+ भै

४७२ ll व्याकरणमहाभाच्यम्‌ ॥ | म० ५. ४, ९,

घचि परत्ययान्तरकरणमनन्तोदात्ता्थम्‌ । ९ Il

षचि प्रत्ययान्तरं त्रियते | किं प्रयोजनम्‌ | अनन्तोदात्तायेम्‌ । अनन्तोदात्ता प्रयोजयन्ति* | चक्रसक्थम्‌ चक्रसक्थी ||

द्वित्रिभ्यां ष मूभेः॥ ५ TET ॥ किमर्थे at: षः प्रत्ययान्तरं क्रियते न षच्यकृतः† सोऽनुवर्तिष्यते |

Ww षवचनम्‌ ॥ ९ ॥ किम्‌ | अनन्तोदात्ताथेमिव्येव | fet: लिमूषेः{ ||

अप्परणीप्रमाण्योः ॥ ५ । 2 । ११६ ॥

अपि प्रधानपूरणीग्रहणम्‌ | ९ ॥ अपि प्रधानपुरणीग्रहणं कतेव्यम्‌ | प्रधानं या पूरणीति वक्तव्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | कल्याणी wary wer कल्याणपञ्चमीकः§ पक्षः || अथेह कथं भवि- तव्यं कल्याणी पत्चम्यासां रात्रीणामिति | कल्याणीपत्चमा रात्रय इति भवितव्यम्‌ | रात्रयोऽतर प्रधानम्‌ || नेतुन॑क्ष्र उपसंख्यानम्‌ | २ ॥ नेतुनेक्षत्र उपसंख्यानं कंतेव्यम्‌ | पुष्यनेत्राः मृगनेत्राः ॥

छन्दसि च Il ३ il छन्दसि च नेतुरुपसंख्यानं कतेव्यम्‌ | वृहस्पतिनेत्राः सोमनेत्राः II मासादूतिप्रत्ययपूवंपदादृन्विधिः ॥ * ॥

मासाद्ृतिप्रत्ययपूवैपदाहज्विधेयः4 | प्च कमातिकंः षट्ुमासिकः TAA सिकः ॥

9 ६, २.९०५८; ९; ४.९, ४६; २.९.३. † ५.४. ९९२, ‡ ६.२. ९९७; ९; ३.९. ३. § ५.४. ९५३ ; ५.३. ३४१. बु ५.९. ५६.

पा० ५, ४. ११९५.-९५४.| ॥ व्याकरणमरशाभाष्यम्‌ ॥ ४४३

अभ्नासिकायाः संज्ञायां नसं चास्थूलात्‌ ॥ & LAT १.९८. ॥

खरखुराभ्यां च नस्वक्तव्यः | खरणाः FON: ॥ | शितिना अचैना अहिना इति नैगमाः | शितिनाः ara: अहिनाः ॥

उपसर्गाच्च ॥ «९ ।४।११९ ॥

वेर्मा वक्तव्यः | विग्रः ||

ऊधसोऽनङ्‌ ॥ ५ । ¢ । १२९. ॥

ऊधसोऽनङि जीग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥ ऊधसोऽनङ़ लीब्रहणं कतेभ्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | महोधाः पजन्य हति ||

गन्धस्येदुतपूतिसुसुरमिभ्यः ॥ ५ । ४।१२५. ॥

, गन्धस्येत्वे तदेकान्त ग्रहणम्‌ ॥ ९ ॥

THEA तदेकान्तमहणं कतेष्यम्‌ | इह मा भूत्‌ | शोभना गन्धा भस्य खगन्ध आपणिक इति || अथानुकिपरे कथं भवितव्यम्‌ | यदि तावद्यदनुगतं तद- rated gaat भवितव्यम्‌ | भथ यत्मवि्रीर्णं gare इति भावितव्यम्‌ ||

TTT ॥ ५ । 9 । १५४ I

होषादित्युच्यते कः रोषो नाम | याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तो न विधीयते स शोषः || किमथ पुनः शेषम्रहणं क्रियते | याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तो विधीयते ताभ्यः कम्मा भूदिति | नैतदस्ति प्रयोजनम्‌ | ये प्रतिपदं विधीयन्ते ते तत्र वाधका भविष्यन्ति | अनवकाशा हि विधयो वाधृका.भवन्ति सावकाश्याथ समासान्ताः |

yee | व्याकरणमहामोच्यम्‌ ॥ [| म० ५.४. ९.

कोऽवकादाः | विभाषा कब्यदा न कष्सोऽवकाडाः | कपः प्रसङ्ग उभयं प्राभोति परत्थास्कप्मामोति | तस्माच्छेषग्रहणं कतेव्यम्‌ || किं पुनरिदं शेषग्रहणं कबपेक्षम्‌ | qenagae: कन्न विहित इति | आहोस्वित्समासान्तापेक्तम्‌ | यस्माद्रहुब्रीदेः ` समासान्तो न विहित इति | किं चातः | यदि विज्ञायते कबपेक्षमनृचः बहुच इत्य- safe” प्राभोति | अथ समासान्तापेक्षमनृक्तं साम बहुकं उक्तमितिन सिध्यति | अस्तु कवपेक्षम्‌ | कथमनुचः Tea इति | विष एतद्ृक्तव्यम्‌ | अनचो माणवे बहचथरणाखूयायामिति | इदं sewers लीमहणं चोदितं तस्मिन्क्रियमाणे sf प्रामोति || एवं afe तैव कबपेक्षं शेषमहणं नापि समासान्तापिक्षम्‌ | किं ATE | अनन्तरो यो बहूव्रीद्यधिकारः‡ सोऽपेशष्यते | अनन्तरे बह्ूव्रीष्यधिकारे यस्मादहू- He: समासान्तो न विदित इति | कथमनृचः aga इति | वक्तव्यमेवैतदनृचो माणवे बहचथ्रणाख्यायामिति ॥

देयसश्च ॥ ५। ४ ।१८५६ ॥

ईयस उपसर्जनदीर्घत्वं च | ९ Ih

ईयस उपसजेनरीधस्वं॑चेति वक्तव्यम्‌ | ag: ब्रेयस्योऽस्य agar | विद्यमानन्रेयसी |

पुंवदचनास्सिद्धम्‌ tl २॥ qaartist मवतीयसो seer पुवदचनमिति$ |

इति श्रीभगवत्पतश्जञङिविरचिते व्याकरणमहामाष्ये पत्चमस्याध्यायस्य चतुर्थे पादे प्रथममाह्विकम्‌ || पाद समाप्तः ||

ll पश्चमोऽप्यायः समाप्तः ||

# ५.४. OP. T ५.४. ९३९५. { ५.४. ९९३. § ९.२. ४८*.

=

॥ अथ पाठभेदः ॥

fo

a GDk K प्रकृतिः.

a Gak KE उपपदृ.

vGDk K उपाधिः.

९० k निमित्तकार्या? here & below.

१६ k K om. from fa up to the end of the page.

९ GAaD S&originally £ अथवा प्रधाने कार्यसंप्रत्थयास्सिद्धम्‌ । प्रधाने ; k K प्र धनि कार्यसंप्रस्ययास्सिद्धं । प्रधानस्य कार्ये सं.

eGkg यद.

९६ £ B om. य. QQ A om. ६५८4०177? aan ft नाम. ९ Gk K before एवमपि, यदि भरस्थाय्यते प्रस्यय इति. ae G “arcane. १६ Gk g B ररस्तादिति, १९ GAaD om. एव. २० GA DE ‘ema:, a “sper. 2९ GAaDkK& originally E-om. यथा, ४ 9 वाग्वनिक्रेन च; 1) वा्निके परत्वे च. ९ E by alteration "गमेष्वपि ar’. १९ k ह अस्यन्तापरिदुः here and below (k only in 1. 12, अस्यन्तापर). २३ 8 ए & by alteration E “att प्रत्य यददः. २९ k K om. बाभ्रव्यो... प्रयुज्यते. १ £ B here & below gaare’. ४ GAaDkE हयसजादबी ; £ इयस- जादीना.

#

tte

६ वै परम्रहणे; GA a D & originally ए वे परव चने.

१९ 7 प्रकृतेन, K प्रत्ययानियमानावः. २० 0 ^. » £ £ B प्रस्ययनियमो. २९ k K का भस्य तिथीति.

९ Read ऽन्त उदात्त; GAD E चितः अ- तोरात्त, k K चितः अन्त उदास, a चितः अंत उदातो भवतीति, £ B चितोऽतोरात्त.

९१९ GAakKE भविष्यति नार्थ.

१९ @ ADKK & originally a E om. एवमपि.

९७ G तन्नायमर्थः fearg’.

९९, २०॥८ om. ; E g B आाद्युदात्तस्य.

aK £ £ 5 अद्ुदात्तस्य,

२३ k Kom. यस्मात्स..-प्रत्ययम्रहणे ; £ & in marg. E add विहितः after यस्मात्स; B हि तस्तदाहे०.

९ GAaD & originally E तहन्ताप्रहण- स्य, k K तदाद्यन्तम.

९ £ B om. q; in E struck out.

ak आगमावनुदात्तार्ं here & below, 4k Kg B & by alteration E वागमानुर. ९७ k Kg B & by alteration E आगमानु. av GEg B om. ©.

६ £ Bom. पविषीय; in E struck out. ९० K Eg 2 शंक्यमनेनैव ag, k भवं वक्त. ९२ & B & by alteration E शक्यमेवं ल. ९३ © यद्थवष्वता-; DB & originally E

यद्येव चनाः. - ९३ MSS. भर्व॑तीस्यागः & वतीति । आग. ९७ रिकतः ; k K'B & in marg.E वितितः, £ चितितः. २६ + £ £ ए & in marg. E aff, before

TAA. at G Aa D मापुरीति.

४४६

Jo to <, २७ & ए om. प्रत्यय? ; in E struck out. ९, ९ भिनिकि?; akK g & by alteration E Ryfex°® ; D by alteration Fafafen®; ए कि. | १२ GAaD om. आदैरुदात्तस्वमन्त्यस्य लोपः av G om. अवक्रम्‌ , ९९ © om.; £ B प्रस्ययाद्युदात्ताद्धा ९६ ७ ^ ४ DE प्रत्ययाद्युदात्तस्या. ९७ A om. सिमत्वम्‌ . १८ B om, yarafa. ९९ ¢ °इवतीति वि. २० © om.; k K om. up to विप्रतिषेधेन in 1, 25. १०, ९ च्वोपनः; A चापनः; E £ B कपनः. ३ ^ » £ 7? वाद्युडात्तस्वस्य ; £ प्रत्ययसंनि ७ B om. २२ Before शुपादि?ः D गुप तिज्‌ कित्‌, a k K & in marg. A गुपतिजकितमान, E गुप तिज कित्‌ मान्‌ अनुदात्तेतः, £ TUNA- अकितमाना अनदात्तेतः, Bay तिज्‌ कितमाना अनुशत्तेतः. २२ G & originally E बधग्रहण ९१, ६ 0 om. fax. ७ ०4» सनंनः D सनं तावन्न, &8& by alteration E सनतमेव च न. < & 8 & by alteration E गिजंतं 9°. ९९ k 071. ; K अभ्यासस्य thet कृतेवणं- दीर्धः; £ B parade, aa k प्रतीक्षेत, K प्रतीक्षेत. २४ GA D भभ्यासस्योति. २४ © farrerar’... Prat sar’. १२, २ Nag’; G om. प्र ; added in D. ९ After wag B & in marg. E सोप- antag वै कर्म. é¢k Kg om. अनुपसर्ग कममति; in E struck out; ए om. अनपसगं --्कि कारणम्‌ | भकर्म॑त्वात्‌ ॥ ९ 07} £ 2 .कमंकस्वात्‌. ९१ kK Eg भकर्मकस्वा्‌. १३, ५ Gk K g B व्येषोऽर्यो. < 2 Hd’; k K E रग्क्यमि; G (विधात; ए rarer. ९ GE (कतमः. १० £ ०. इच्छायामः ...भभिधानं स्यात्‌ ; 8 om. इच्छायाम-...'दानभिधानम्‌,

|| पाठभेदः Il

go qo

tion "धानात्‌.

१२ 0 "कटठैकाशोस्पः.

९३ ० A “च्छायामभिधानं.

९३ 0 अनमिधानात्तच्च & in marg. ततः वा पाठः; £ तु for तत्त.

१९ £ 011.

१८ kK g 8 & by addition in E “aft सिखा.

२९ Gk ६ "कमेकस्वादिति.

२९ G स्वापे.

२३ k KE g B `कर्मकत्वादिति.

२४ £ B “arr एषा.

९४, ९० A 010. but has a stop before the following सन्वक्त.

९९ © om. च.

२९ k K सन्नख्रज्जकीलपलः;2 ए °कीलपूल.

२९ तत इच्छा ; A afeer.

२२ £ 8 & by alteration E fray उपजा-

यते; k K उपजायन्ते.

२२ हेश्षाहेशान्तर' ; 2 8 देशान्तर; stata’.

२३ 8 संक्रामति.

२९ खल्वपि; Ga D &०्ण्भाङ E खलु.

२६ Nagojibhatta mentions the reading दरून्याक्षाः.

२६ Eg B & in marg, aq तै fae”.

९९, २ k K एवं ह्याह. २ D शिरीषो यः स्व; E शिरीषोय स्व. ३ G घुववंला ; B ada. १ 1 ए afte; © 'नास्कौडयति. ¥ 0 & originally D शृणोति. १६, ६ © & originally E “Raq महणं न ; ^ ` om, नेत्येवमेतस्य.

१२ K om. 'स्मब्रहणेने...ण] to pag. 18, 10 न प्रय॒ञ्यते ; ink short passages are omitted here at regular intervals,

९४ Dakg B om. इष,

२३ प्रकृत ; ¢ प्रत्यये.

९७, ४ G fray. < GA & originally ए समानकर्ठभ्रः.

go GAaDk & originally E om. the third मवति.

९३ 0 छवंतप्रहणे. |

२० भवति ; all MSS. except a k भवतीति.

२४ © arara.

| पाठभेदः ॥

Jo Wo

९७, २४ षष्ठीसमर्थं ; £ B aged समर्थ. २९ षष्ठषन्तं ; £ 8 षष्ठी समर्थ. २९ © "करणानामुख्यते, १९८, 2AaDkEom. न पुनर इषिकरममे ; 8 ०. यहि gat नेषिकमे. ४ & ४1८ 0. विनक्तयः; £ B& added in E, न स्युः after विभक्तयः. १९ Gg 8 om. one भवति. av & B both times सामान्यं क. १९, YGEg B करोति | कि तार्ह | माणवक,

९४ A धात्वर्थोयं,

९९ £ B इह भवैतस्तावदादुः.

२९ Eg 9 “दित्येके वन्तव्यमित्याहः ॥

२२ £ 8 add चदीयाति ; E in marg. घदीयाति पटीयति ; & B om. geffara.

२०, kk काम्याथेत्कर०; K om. काम्यच-

श्विस्कररः.

९२ GA ग. यः.

qv Read क्यष्काम्यश्चेति; G A क्यच्‌ का, D क्यच्का.

- १९ Between भवति and न © reads अथवा Sra प्रयोगः Sata च दृष्टमनुविधी- यते TATA क तेष्यश्चकारः, A the same without अथवा ; a has the same in- stead of भथा ...मवति ; k K instead of अथवा. . -वृदयते.

२९; ३ GAE om. ४ 0 भाजोप्सरसो नि ^+ 8 भोजसो- प्सरसो नि; ए भ जसोप्सरसोर्नि. ६ Tata; 8 B ओजस्यव.

७ छान्दसः. - dad; 8 8 छांदसत्वास्सिद्धं. |

< A आचारे प्रगल्भ; DE g Band by addition in a sypareawypery’. १६ 0 A सर्वैप्रातिपदिकेभ्यः twice; E has originally the figure after "केभ्यः. ९६ B किव्वा वक्त, २० तेन.-.प्रसञ्येत; a ॥ K तेनानेस्यस्यापि ` शलो लोपः प्रभोति. २२, य्‌ G च्विप्रतिषेधोन्थक्ः. २ © om., भवस्यर्थे क्यद्रन्वनाव्‌, but has FF TAT in marg. ¥ k K om. भवतिः. ékKom., but havea stop before भविष्यति below. | ६६ च्विप्रतिः; A विप्रति © £ B प्रति.

४४५७

To Yo

२२ avaDeg B aeqaae’; E originally ननु var, altered to नन्वेतेना%; k K नासन्न.

२३, ९ Ak E om.

९ k K सुमनायत इति.

६ GAgB अड्ल्यद्दिवनेषु twice,

४ इह; 0 81}; ६ & originally E इद.

९ a om. तुरण्युः,

१२ G D भथवास्त्यतर.

ag Ak K a.

23 Gg B om.

२४ k Kg B & by alteration E a इति freearera’.

२९, 2 GA D om. fay; E has it in marg.

४ Eg B -कषटकृच्छगहने.

९९ 8 & by addition in E "ROR CST

६ After कष्ट ॥, £ B & added in E Hg | Hegad | Fez ॥

yo GAa D & originally E ब्रत्ययातं नि.

९३ 0 उद्धीणेस्य भवगीः.

९४ G हनुचलने २ इति, D “sean.

९४ इह..-कीटो ; k K किमर्थम्‌ कीटको.

९९ Gg Ba वा वक्तव्यम्‌.

९७ 8 om,

२६ २५६1 अहाटारी; Dak Kom. get; G E ‘xg २ क k K om. कत्य्‌.

¥ DAak K om, get! gerag.

९ For सखुदिन. .. नीहारायते k K have खदिनदुरदिननीहारेभ्यश्चेति वक्तव्यम्‌ घुदि- नायते दुर्दिनायते नीहारायते.

२७, २ परिचयांयाम्‌ ; Kaiyata reads सपर्या. याम्‌ but mentions our reading ; G in पष्ट. सपयोयामिति वा पाठः.

६ AD चवीवरसने.

४४८

ए० पण

zw, ३ 4 9 17) £ B om. saan,

४ श्वेति; ६८६ वेति

२९ बुध्ये; Nagojibhatta reads बोध्ये, but mentions our reading.

२८, ९ Bom.

६ £ 9 & by addition in E, before भ- निस्यो, grant fren कृतेऽपि लोपे प्राभोस्यकूतेऽपि.

९३६ © धि.

२९, ४ G प्रहणे व २ TH; the other MSS. om. 1. 4,

६ GA D °कष्टेकाचान.

९ 04 8] ४ ६ हलादे्वोस्पः; Gaara ष यङ्ग

९३ g B only ऊर्णोतेश्च ; kK om, the line

९९ Aa DE gh ¢ B Spitdtat 7

vo k Kg B om, of’... eared; Aa E ost’.

२९ Eg Bargat पौपूयते.

२६ Eg B संब॑धश्च.

३० ९ AaD g B संबंधः तस्मा

४ £ B& by alteration E ° कमंणोलवि? a D & 2 क्रियासमभिहारे for क्रियाबिदोषे

९ Before this line the MSS. read the rules P, ITI., 1, 23 & 24,

९ B om,

९२ ४ 00. चसु,

१६ GA om. the first ye; in E itis added in marg.; a D have it after ब्राह्मणो; k K om. za both times.

२९ Eg B om.

3%, ९ £ 8 & by addition E, after प्राप्रोति, एवं तद्यो दुरिष्यते | एवमप्यनांगस्वास्पुम्न प्राति |.

२ ^ चोक्तं एवमपि टिरोपः.

२ G om. अथवा...'सामथ्यान्न भविष्यति.

७ D om. from हेतुमस्य up to pag. 32 19.

9 ag 8 & by alteration इस्येव

a3 k £ प्रत्ययपरिष्रहार्थम्‌, & om. यथा तनूकरणे तक्ष

१४ 0 हेतुमतीति twice.

२६ G भेदयते “Seaa.

३२, ३ G om. तस्य.

Wl पाठभेदः II

To do

३२ ८ © भनोतीस्यादीनामिति, £ B शोतिष्ठबं- तीत्यादिना. १७ कथं; GAakK & originally E कि. av G om. श्च. २९ © तदभिसंवंधपूवेक॑. २६ & B & by alteration E यस्स. २७ G कतां यस्य. ३३, ९ £ by alteration निमिच्मावे. २ ए & by alteration E faraaara; g हेतुनिमिन्तमानवे. २ ¢ 9 & by alteration E geeq:. 3 Gk Kom. fe. 3 GB & by alteration ए qraafa, ¢ वासयति, ६ © यश्चाह उष्य, AaD k य भह उष्य, Eq आहेहलोष्यः; K om. ख.....प्रयोज- यति

६ © °त्समथथांनाव्वरति, ४ शत्सामध्वाम्या- वरति. ९ GA अनुयुक्ता av £ 8 & in marg, E before बृष्णी,न चासौ प्रक्ष्यति १९ k K प्रच्छि? a originally 918°; the other MSS. पुषिः ९७ वेचि; G भवति ९९ हयेतेष्व”; © A ase”.

९ © afaq

९ kK ए here & below geafa®

3k K here & below याञ्यारिषु ; G here & below बाविष.

८ D om.

९० ^ kK E सूत्रयति मूलयति, » yaaa मूल्लयतीति, 7 सूयति सूत्रयति सूलय- तीति.

av A canal तदा”; & Boom. इति.

a9 Aa D & originally E अकिर्चधनमाः; k अडिबन्धनमाचष्े बि अन्धयति; K बम्थिवन्धपा्वष्टे wy बन्धयति,

२२ £ B & by alteration E here & below Prearcart®.

a2 AaDkK & originally 9 aafty’.

२९ k K om.

|| पाटभेदः II

ge oe

४४९

ge qe

a%, ४ G stata’, A आद्ोषः a DKK R¢, 2 KAA a gaa, A उष्पस्स्यते हह

SITET

९. G इत्यस्मिज्न र.

१० G सूर्यम.

2२ © मन्येत.

ava & & by alteration E ‘Qa, k K B °“qaar.

३६, § Eg B aur a एते शसाः कर्मकरा ar’.

३ 2 7 एतदपि erneritg vata, k K एतदपि स्वभत्यर्थं Tas.

४ ननो; G तती, k K aft.

< तर्हि; G®.

९ Nagojibhatta यद्निव्रायेष्वासञ्जन्तै.

9 GA aD & originally E pit; ¢ B & by alteration एिवप्रको; k sat ; sat without कुरू. `

१९ GA, originally 2, & my MS. of Kaiyate, शोभनिका ; k K & by altera- tion ए लौभिका ; a D eitfran; & ot नटा सौनिका ; Batter शोभिका

९४ ॥ K & originally A कसकर्षेण्यश्च; a originally कंसवर्षण्यश्च; D कसकार्षि- omy; G & by alteration A a कंसस्य वासुदेवस्य च ; ए कंसस्य च बाद्चहेवस्म च ; £ 9 कंसस्य वं कृष्णस्य च; (MS. of Padamanjari एताः कचकोर्पिण्यो र- उवः).

१७ weg; k शब्दगडूक?; E by altera- tion Wey’; £ सड्टबथनगडुः; B शष्ट यन} Nagojibhatta शड्द्प्रन्थग डू" (?)

६८ सतो ; G & originally a संतो.

१६९ & Bom. हि ; in E it is struck out ; G ध्वामिश्रता हि seat; k K स्यामिनश्रता हि बृदयन्ते; + व्यामिथिता fe eet

sary, ९87) kK

[१ ष्क ?

Nagojtbhatte भ्याभिखाश्च इदयन्ते.-

Haradatta appears to have read ध्याभिताः (मानापकषमाश्चयो ष्याः). 2९ GAs 5 घातिष्वते, ३८ ९ 0 यदा बदगाव्‌.

, 57-9 7

B & by alteration E gequa ९६0 Aak K & originally ए भष्यो- ञ्णितीति. २९ आसदम ; © sree. २९ 7, £ 8 ङ्कारानुबधादृ. ३९, १९ GA Dk om. ; Ein marg. ९९ ० कारणे. न aa. १६ GA & originally a ज्चामेः. २२ गिञ्िण्ण? ; © Pyeoy®, २६ G भवति. ४०, २०५} ह E करणात्‌, ६ 0५7 £ “tafe. ९ GADKK E मवति. ९६ k K वोनयथा० here & below. av k om. g.

४९६, UGA स्यादि्बलीयस्स्वासु. ९ GEg B aqarfa, k यद्यन्यननापि, ९० GAa D सति arcaafe. १२ © गोपायति. १९ शपि ; 4४०10198 mentions the reading शिति. ९९ Read निर्यमिस्यच्येतं with a; other MSS. "च्यते, ६८ 0 & ? आधैधासूके विर. २९ G om. नं २९ © 4 ४ 7 2 सेधाथम्‌ ।; k ए ager. विषेधार्थम्‌ ४२, ४ GAKK E प्रकूतयस्तेषां. ९ G om. तहिं यद्यपि, ® 0.4 81) इमेप्याहि० १९ ^© स्याद्य, k यक seat: अपवादः want: स्याद्यश्च ; K has the same, but qarfafy: for शकादि १६ G'S originally a both times “qare- प्रतिषे.

२९ © करिष्वति ६३, १९९ 0 here & below ferweara}: छ” W GA ated; Eg B सना्ंताधिकारे च THT: ९९ ४ K नेष्टाम्‌, 24,28 k K om. ९ £ B इडनुकान्ताये इति; ४ K om. the

line,

the

We,

८९०

Je qe ४६, २-४ 0 om. fay... epee ४ © भविष्यति अलोप é¢AaDkKgBom 22-93 AD K om. चकासा्कार..करतंष्यम्‌. १६ £ B वकास्पहणे कास उपसंख्यानं twice. २९ उवोष ; according to Nagojibhatta some read उवोख, ४९, १ kom. ६ ^ 8 £ 8 serene. २० k Eg & by alteration a श्रूयेत ४६,९० KK Dg 8 om. } A om,, but has a stop before aqeay below. ९४ © अनृच्छ उः अनू? ९८ GA न वक्तव्यम्‌, ४७, ६ g 2 'नस्तिमिवोः भ्र ९ & Bom. १९४ 0 किमिष्यस्येव. २९ © नृत्‌ 1. ३६ Aa DkK Eom. ; © अथांनावाथान्यत्य २ सिखम्‌ ; £ B om., but have below अथानावाथान्यस्यासिद्धं. ४८, ९ G (वचनाः पश्वादयो ९ © वानुप्रयोगो, a ar योगो © G eager ९ © qiaranrer av k K om ९९, ९६ g B om. अ्थंसमासेस्वद्यं२.. .स्थात्‌ ॥ १८ A om. ४९, ९ 4 स््लिरस्सगः. ९ B om, ९७ G ee: fafar’. २० A इत्करणै. ke, ९ G om > ९ © अदधदििस्यलापषि, E g B अदधादित्ये- तदपि ९ & & added in E, before ब @#r, म et कि fara. ९९ Pravaa; ¢ विज्ञास्यते १६ Eg Bay चेदेषनच्यते ९ © विशिष्यमाणे २२ G निष्ठायामिति २४ g B & by alteration E विदोष्यमाणे, av E by alteration विच्चेष्यते; £ B विदी- qrasara. २८ GE न भविः.

ll पाठभेदः ॥

Jo fo

९९१, ९२ Eg B वचिस्करणं arr. १९ 0 वाधते. | २२ © सि्वश्िस्करणं ९२, ७48९7) K gB efter; E has त्वा in marg, ९० GAaom. ay ।. ९६ GA £ & originally a E विहिताः २३ A E ऽनित्वस्वात्‌. ५३, ९ Tea; ७ एव ए एवच. २४ & Bom ९४, २ After नियमाथंम, & 8 & added in E नियमार्थोऽयभारंभ a £ B om, the first q. ९ Eg 8 यथैव क्सो. 29 Bom ९९ © ०10. ; आलिङ्गने च, ९९ ४ 0 याति ९५ © यस्कार्थिणो. ९९ A णिभिम्राधेः ; E णिभि््रयिन्रथिः. ९९ £ Bom.; E by addition श्यै पृषाहि- स्वात्‌ ; K has only आत्मनेपदार्थम्‌. २२ K om.

२० salar; & 8 & by alteration E आ- APTA. २९ G एवं तहिं तावद्‌? ९७ ३ तहा नवे; & 8 & by alteration E तथाः भावे. ९ 0, सावधामस्वमुपेति. १४ अभिव्यज्यन्ते; £ B & by alteration E ष्यज्यंते. ९४ Bom. from कुदभिहितेन up to pag. 79, 1. 19. av 0 ^ aD & originally E Qa च ya’. ९६ © arate ९८, ३ G भवानेस्याष्ट, ४ भवानाह ८ तस्माननैतच्छ->; Nagojibhatta reads त- स्माननैवं श. ९ AD & originally a E लेनातस्वाभिधान. ९९. G Aa D & originally E om. ९९ ८ © & originally A E adit च ant’. < BE जीवंतमानादो. ९ K om. रोग श्ति ३ Ga ए € 18१९ विप्रति ..."लीयस्स्वं twice, १७ दाक्या; G A शक्यते

ll पाठभेदः ॥

To पर ९९, २६ भयवा; G 2.अय. ६०, 2 GK °स्यनवृस्येव ; g & by alteration E -स्यमुवृत्या विना सिद्धे. ३ & स्यादिति i. ४ ^ om. ख, & has “area. ९८४६ g कर्तरीति च योगर. ६९, ६ dear; GAaD ए Soriginally ए वक्तव्यं. SAaDKE g भूम्या.

१३ K छन्दसीति.

१९ a जनयिन.

२४ g om, अथ,

६२, < ऽक; g न.-& om. the whole verse, ६३, ९ GAK & originally E स्थानिवङावात्‌, ९३ GAom.; E originally तबादिष् चा- feed २ प्रयोजनम्‌, ६४, ९ ६ om. सिम. - ६ aD K om. तानि ; struck out in E. ८ G डिति ककं प्राम.

९३ K om., E om, grea.

X मही अस्कभायत्‌; © & originally E प्र- योजनं मही 37°; ए by alteration प्रयोजनं भस्कनायत्‌;ः K महीरस्कतायत्‌ ; & मही भस्काभयत्‌ .

९९ या भस्कमायद्‌; A यो अस्कभायत्‌ प्रयो- अनं; K इयोरस्कतायत्‌ ; D om.; struck out in E,

६९ उङ्रनायतः; 0. उत गृभायत; Aa उत्‌ 7- aaa; D K गृभायत; E originally उत्‌ गहीयते (7 ), altered to उदभायत्‌; € उदगृहमायत्‌ .

९९ £ उन्मथायतेस्येवमर्थम्‌; £ उन्माथायतेस्ये- aay.

९ G मातासी धुरि.

G ४ श्वः.

२३ छभितमु; GK ge’, Agia a D urn’, E इमि.

२३ हितः (See Vol. 1, p.315);GAa K gh 7 चुचि E & शधिः Haradatta जिष्टमोजः शुफितमुप्रवीरम | शुन शुम्भ शोभां । मकारस्य ककार आश्वलायनसूते | तैत्तिरीये मकार एव ques Il.

४९१९

Jo fe ६४, २४ © मधोगुग्नाति; A rn; E om. ६९, ३ a प्रतीपमन्यमूर्मि ९ ag आशिष्यक्छप्रयोः. १३ GE शकिरुहोश्च twice ; aD £ कि | Sa. | ९३ 8 समिधं साधया पियः। aaa’. १९ © E om. पितरं च Fats मातरं च. १७ 0 “terse. ६८ © नयं firma, a E °मयलिगात्‌. ६६, ४ G साध्वसं fis’. ७ & & by alteration E कद्ियस्वमभिधी- यते

९२ K om.

१९ K om.

aT; GEg 4.

WE & after. भूदिति ॥, कमेस्थनावका- नाम्‌ । भासयति देवदत्तम्‌ शआगयति देव- दत्तम्‌ स्थापयति देवदत्तम्‌ | कमेस्थक्रिया- णाम्‌ । गामवरुणसि करोति कटम्‌ । कठं स्थभावकानाम्‌ । च्विन्तयति मन्नयते |

कटेस्थक्रियाणाम्‌ | गच्छति धावति श- सति ॥. :

२० © ater; सतः Rac. av ar; g & by alteration E च. ६७, ९ G कम क्रियायाः. ४ 04871 & originally E स्वयमेषेति. ९०. 7 aff ७ G श्रतिबेधी, ९९ © aes अस्ति ea’. ९७ G A निर्वाते; K om. १९ Eg om. न. २२ © कमेवदतिदेशः ; A origivally om, the line ; in E it is struck out. २६ GA कर्मवदतिहेशाः.

२९ इतरथा; g & by alteration E अन्यथा, RS, x G SAAT. . ९९ कर्मकर्तुः ; Nagojibhatta sartarg:.

९९ a D € हंत्यास्मानमास्मना हन्यत दति; K . इन्यत भस्मेति. ९९ a शत्यास्मानमास्मना. २३ @ om., E in marg. २४ GK & originally E freaa इसि. २६ K om. ६९ ह AK on., Ein worg.

४९१

qo qe

६९, ४ (कमंकस्थेति; A ह E g “arate. ७ 0 कमेवङवति. ९९ ह ? g पयः स्वयमेव. ९२ © लोहितफलं. av D & originally A E om. ९९ DK g om. 2० © om. बहल. ge g & by alteration E पारिवारयाति. २२ G A शवः. २४ ख afe; © तत्तर्हि. ve, a किरति; `£ £ & by किरि, here & below. ९ © Aa D ए स्वयमेवेति । मंडयते. ९ g हेतुमण्णिचि . - av © ह & originally E "बरूमामास्मने. qo K om. ७१, ९९ इति प्राप्नोतीति; g & by alteration E - इस्यतापि प्रा. इ G om. हि. < © संप्रधार्यते |. av 0 EZR > A WEBS 02,22 0 प्राप्तुवंतीति. ९३ विद्दोषे; © विषये. १९ Gg विदंतीति. १६ ४ 070. लस्य. २० g area अपुनजि ; 2 भपनम्‌ in marg. २२ £ भपिवन्‌ afer; E अभजिभ्रन्‌ in marg. २३ GAD ए °gafafa ध्रा. er, ९ 0 प्रसञ्येति. ९२ सपतीति; £ सुषितीति- ९६ © 0. vo G भवंति. ७९, ४ Egom. जु; a D K न्यनाप्रसंगस्य. © Gom. ख; K कण्ड़ादिन्बो cag. av G g om. the first 4; in E. struck

alteration E

out

९४ यज च न श्रूयते; G Aa Dom.; 8 तन

न श्रुयते यत न श्रुयते; Ein marg. यज न श्रुयते. ९७ 0 तदृपपदसं्तं सिं भवस्युपपदसंजा सि. ७६, ६ G & originally a प्राप्रोति. ६ Gg & by alteration E महती संज्ञा ९३ aranet’; G शकर्द, K काशी. ९९ K om.

tl arate: Ul

go Yo

७६, २६ E पपदस॑क्लासंनि? & waneryrred- area’.

२४ ? € तदुपपदसंजासंनिः. २९ श्वेरप्रस्ययो ; Eg ख प्रत्ययो. ७७, ९० G स्तीस्वैन सह योगो.

१६ व्यवधानात्‌ ; g & by alteration E eq- वधान.

९७ After व्यकव्धानमेवेति, © शति समाप्तं वा- सरूपातं area; A & originally Eq- ard च वासरूपातं चास्लम्‌ ; (K has this after “arfgaa); 2 D ward च वास- रूपातै,

alteration व्यकः. Haradatta both bere & on P. III, 3, 43, also has ष्याव- mje’; & 80 has Nagojibhatta on P. III., 3, 43 where he refers to this passage of the Mahabhdshya.

९ Eg धेयायाभिति नापि.

९ g भसरूपवावश्वम.

६९ 0 3 चेयम्‌ जेयम्‌ चेतव्यम्‌ जतष्यमिस्यपि.

९९ 0 4 7 ६ qatar’.

१९ GA 2 रूपवत्तामयमाभ्िस्वः; G in marg. -लतामाभिस्य TSI.

९६ वाविधि?; ® विधिः.

१९ a तेन योऽसरूपवानम्यपूवेको.

१९ G om. वा. ।

२० E £ B अनुबंधविभिन्नेषु here & below.

२६ Kom.; Aa Eg B प्रयोगे ar’.

२७ Aa K प्रयोगे ला.

<०; ९ Eg B om. कथम्‌, . gAak Eg B अथेकातेषु शोर. ६ K Eg B एकार्तेषु च. ९ faPrg; 882 किचि.

१२ G B om. @.

९३ a ete.

२९ K कालादिषु gaat; GAaDEgB

` कीालािषु saeqarsy aT TH.

२६ galt; 7 £ B संमून्विधनि.

८९, १९ ए तव्यः कतरि here & below,

<२ ४ ४ तस्यादीनपि.

ll पाठभेदः ॥

ge qo

<२, ९ 8 ANTS. ६ GAaK E qeareay. ७ GAD K ‘qeararerer; a Scaterur. (See Vol. I., p. 484), १२ GAaD £ यस्यै before अन्य. १९ © aye’. २९ GAaD om. fe. 43, © GK om. च <४, ९ GEg B अनुभाव्य. ° ८ वृषल; Gin marg. Ty eye पाः. ९२ अस्वे स्वां; D ए भस्थै स्वं, g स्मै श्व; G in marg. तस्थै स्वां पाठां ९२ प्रतिगृहाण; a परिगृहाण, Eg B प्रतिगृद्यते. १९३ Aa DK om. दस्यहव्या; & B & origi- nally E om. हत्या, १८ वक्तव्यो; © D पठितव्यो. cy, १० इस्येव; G इति, <६, ९४ सभाया एव संमाराः ; g संभराः ; Nago- jibhatta mentions this reading. ९७ G aeqray १४ a ga: कि निपास्यते. २३ & om, the first q, | २९ A E € Boom. भकूष्टपच्याश्च मे. <9, © GA D प्राप्नोतीति. ६९ Aa DK om. निष्टकक्यै; £ has Presa; B freetgra’.—Nigojibhatta says: Peet कृतेराद्यन्तविपर्ययग्छन्दसि कृता- अथं इस्येव नाभ्यपाड इति कैयट तास्पर्यम्‌ | सपरतपस्तकेषु सु Peed कूतेरा्यन्तावि - पययग्छन्दसि कृ वार्थः यथा Haak इत्यादि Teas |

262

Jo qo <९,.९८ K Eg ठ? arareaga’. ९०, इ a twice. < atid; GA Eg B पुरुषः, a पुरुषं. १९ Aa DK “are; Eg B भिकित्येस्यं- तोदासो भवि. १२ Kom. अभिः..-.भवति;4 7 ऽन्तोवासा- २९ © om. भविष्यति. २२ Eg B, 061 संबन्धानामिति, सुदछदासै Rata: स्विति चोभयोर्महणं यथा स्यात्‌. P. V., 3, 59; श्‌. , 4, 154, ९९, ३ Eg B धातुमाते दरहा. ६ © जादि वर्वर. < a वेदाध्यायक्रः. < area ; G भूतामिति, ९९ Eg 8 om. ऽपि. १९ शमनीपारः ; g & in marg. E wat’; K शमनीयापारः. १४ शवः; ६ शवः; EB शर्वं इति; & सवः सव इति. १६ Eg Bom, पव्वाद्यनुक्रमणम्‌. ९८ G आरभारः , » जारभरः |. २० ADK तंवा. २९ Aa DK ८8 Rarery. ९२ २ वन्तव्यः; Aa DK वक्तव्यं, Eg B ar विधेयः. ३ Pre: युधः सिव efa, Aa D gat faq इति, £ £ B निठ इति. aq Dom. ९३ a सं्तायामुपसं शयान. २० gram; £ £ B वायक.

१६ a Eg B कृतेस्तर्कः ; See Vol. I, p. | ९४, २ A निर्वत्य॑मामे Pr.

31, 16 where A reads कृतेस्वक्र. <<; ०७88 9 हिरण्य इति ष्व ४1५६; 4 7? 2 हिरण्य इति च । हिरण्य इति वक्तव्यं; K हिरण्यमिति वक्तव्यम्‌. < A om. ९ 0 समवसग्यौ श्डजञुः. १० K om. १९ G A D अवलाप्यम्‌. w GA D free इति. ९९ GE g B om. Y gFom..-

४ 8 E “arr इति चेद. ९५ £ B “माने विक्रियमाणे च इति. ६ Ag Bom. दामनीपारः. ७ A Eom. QQ अपरि; G परि. ९६ 0 अनभिधानादेव Tat न; a by alter- ation “araieara नः; £ B Sararea नः K om. the line.

- ९९ वडवासंकाये; G in marg. Frege. २९ & Bom.

८९, ६ 0 अवदय लाष्य॑ भवदव aed; Aa 7 | ९६, ९ 0 लङज्ापयस्यायैः.

K E om, भवदइयपाण्बम्‌,.

a G करोडलावः Wee:

४५४ - ॥ पाठभेदः ॥

Jo To Jo de ९६, 3 aK g Bom. लु. | १००२९ गिरौ हेमे गिरिदा इति; ए om. इति; Aw ३ भ्मांसंकामो. 8 गिरी गिरौ शेते गिरिशः; गिरौ ६ ऽस्या इति; Eg sear अंमोभिगमेति. गिरौ शेते गिरिरस्यास्तीति गिरिः; ६ ९० G भलादाय sq’. यथा लोमद्स्सथा गिरिः,

९० Eom. य; K B °ardt gear; £ “न्नादं | १०९, ९३ स्तम्बरकृतोर्त्री? is the reading of K ;

gear. GAaDEom. स्तम्बशकृतोः; B ९७ 0 has के before संप्रसारणे. । om, the line & read below स्तंबद्यक्र- १८ स्यात्‌ ; & 9 & in marg, © प्रसस्येत, धो््रीहिवत्सयोरिति वक्तव्यै.-9 here & २२ © भंतरंगास्पू - below ब्रीहिवस्ल^. ९७, ३ K तं before बाधते. १०२, .९ G om, < ७487 ह 2 भवतीति. २ करिः. . मानः; ८ दुकिभरिश्ास्ममरि- ९३ G कृतेऽप्येत्वे. अरति थः, wADKEgB संप्रसारण. ९ “nf; Aa Dad, E mg, K चते. २४ € B ged हि 1. tmP; Ae DE awd, K शवे. ९८, ९ K om. < शधं; Gug,aDEqg, AK gB ७ G पिबतीति three times. om. | ८ © को भवति पीति को भवति. ८ शयेअहा माषाः; & ए शर्पजहा गाः, ९ G (विभागात्तावदयं. AaD गद्ैजहा अगाः, E गर्धंनहा ९१० G भवर तीति स्वार्थ भविष्यंति; Aa K .. शगाः, K शवंजहा सृगाः.

E om, इति स्वार्थे भविष्यति. ९९ Before चेती, D & in marg. a have wGAaDKE मविष्यतीति. नासिकाया wre नासिकधमः anaa- av K om. धयः, £ नासिकायां saz नासिकायां

९९, २, ६ A K -शीभ्वोः. ध्मश्च धेटश्चेति वक्तव्यं | नासिकंधनः ना- ३ K °बोरिति वक्तव्यम, सिकधयः; 2 नासिकायां ध्मश्च धेटश्च) ४ पिबतेरिति किमथंम्‌; ^ a ? पिबतोरेति नासिकायां ... == £ ; g=B, but has the

वक्तव्यं; £ 88 रिति च amed; D words after मुर्टिधयः in 1. 13.

पिबतेरिति पिबसेरिति च वक्तव्यं. १६. A K om, शशौ uray.

९०१९९ B 011. ९४ DE नासिका०.. .खारीचघु twice; 8

१९ GA D om. the first घटी. | likewise twice, & inserts घट before

९६ & 07. ; E has धारयेथे here & below. घटी, & adds below षरटंधमः Thy: ;

९७ & B wart acest |. for wrér K g have here & below

2० GAaDg Bom. स्तम्बकर्णयोः; K खरी which is also the reading of has स्तम्बकर्णयो रमिजपोहं स्तिर. the Padamanjari.

goo, 3 Bom. ९९ g B om. उपसंख्यानम्‌. & DE om. शंकरा शकुनिका; £ “arsrat | ९०३, 9 GA D Eom.;.a K g B om. वा.

शकुनिका तच्छीला तस्या? ¢ B शंकर 2 AaE K gB om. वा.

शकुतिका तच्छीला तस्या. ३०७7६828 डे षव । विहा.

< "वस्त्वाह; K "वस्य. ४ G om. विहगः. ९९ K om. ६ K om. ९२ K om. अधिकरणे शेतेः. | . <€ Kom, ९२ उदरशयः; Aa D K उरःदायः, । ९० GK Eom. av K B om. १९ AaDK Eg gat git. ९६ K om.; © bas Tararfear’. १२ AK E om.

६७ GK उत्तानादिक ९६ Eg B निगैः (निर्गो) te

ll पाठभेदः ॥

Yo पर

१०४, ३ € पार्‌” both times, ® पाणिलेखेति; A a DK om. वानि here & below; B. om. it here, & E below. ९४ G अप्राणिकङके २ इति; D has अप्रा गिकदैकः twice, १९ £ शकुनीति. ye, a9 ०४ Daa ee’; Kg aag’; BA ववष्णु. इत्येष; G एष. ९ G Frere भविष्यति; A (जिष्णुङ्मव- ति; a originally ददिष्णुज्ञेव भवति; K ९०६, & “ATTA भवाति; Ba इष्णुजेव मवति. Yo 8 उढा स्वात्‌ मुवः सिदधमिकारादिस्वमि- ष्णुः, १९ (मिष्णचः; & 8 & originally a Yasa- ते; A has the line with "निष्यते in addition to that with “fysore:, १४ 2 एकाजन्योयं वि. ९७ 0 क्िबेति; ^ किष्ेति, २२ K om. | ६०७, ४ GA & originally कक्करमिति युर ४ £ याविक्रा st°; ¢ 8 याविक्रा ger’. ६ Gom.; & B om. उपसंख्यानम्‌. १० G कतेरि न प्राः १६ पद्यन्ति जनाः; A a K here & below पयाति, । ९०८, ४ K £ B मात्‌ सस्वादिस्ये. ९ A “se च ॥ मः; & “व्यप्र; K om. from ^स्यथेम्‌ up ४० pag. 111, 8. कियते, ६ Ag ‘san’; 2 00. अदो ... क्रियते. ९२ a D om. ९४ £ B हि before qypareaa. % © मन तदस्ति. ye g Badd® gee; a has only हे उक्थशा इति. ९८ Taq’; a Fear’. ९०९ ९ E & B ania. ¢gB उदासारिण्यः ्रत्यासारिण्थ इति. ag स्थायी; G D £ 8 स्थंडिलस्थयायी; according to Nagojibhatta some di- vide द्यथा आस्थायी. Wawra; Gg Bag स्थडिकेन. Yo, € Gom. चा. ६९ GADB& originally a qetare- तेन, |

४९९ Ge प॑र

९९०,१६ 8 ? सुक एवैतस्ता. ९१९१९, ४ 0 £ B (मानवतायाः. ९ 0 प्रकल्व्यंते.

९४ G om. कथम्‌,

१६२ ४ After भूत्‌, 0 Aa K & ? सृषपुषोऽने- शा भभिमादधानस्येस्मेवान्यल ; D E उखषुपषोऽनेहा भभिमादधानस्य आदधान- स्येस्येवान्यनलन.

६ G किबन्येभ्यो. ‘8 Nagojibhatta: नियमा्थोऽबमारम्भः किमविदोषेणेस्येव पाठः | न्रह्यादिष्वेवे- स॒ लेखकप्रमारात्‌।॥ ye K & om.

११६, ९ G प्रकल्प्यते.

९६. GA K -तोच्यते.

१३ © नैव.

९९४, ९ g B यस्मात्‌, before agr.

९० परिदृष्टाः GK;AaDEgB ‘qe. बृष्टा; Kaiyata reads “qeger.

१४ AK E awepa.

१९ & B arremedrar’.

९९९ ९ G इतरस्य वद्धा.

६ Carat; aK g 2 "धानां, GA D धाने, E “qrarac’. < (इवतीति; G xafer.

९२ तिविराणः० 49] 9; K om,

९१६, ३ GA Treat.

१० ¢ बलायमर्थ.

२० G st चेहर.

२३ दंयिव्ये०; Kaiyata mentions the read- ing इयिस्ये

९९७, 3 ay; a वु.

९४ 7 Qareera.

९९ GA 010. @.

९९८, ९६ प्रस्युल्थितं; Aa DK 2 प्रस्थितं; Nago-

४९६

Jo qo १९८? ing प्रस्यपस्थिरतं.

६८ K om.

१९ ADK £ B ‘daalara a बव.

, २२ K om. sa at syentifa; E sasafe here & below. ९१९ ९ विद्यते; © वेते. ह & om. vg om, लोकविक्तते ... “arfeea:. ९ मध्यभिक्छाम्‌ G Aa (© in 0 9्.नगरीम्‌); DK E मध्यमिकान्‌; 5 माध्यमिकान्‌, ९२०, ९ परिदृष्टाः GK & originally E; Aa D g B °quger’.

९९ ag B एूत्काराश्च तेषु.

९६ After परोशमिति, & B अपर आहुः वषंसहलडसं परोक्षमिति ; K the same, but बषंशतसहस्ल" for ataga’.

x0 कटाः ; E कुडयकटाः.

९ Eg वेति.

९८ All MSS. except K have gqaq- योरुतमः। इपमचसयोरु सम इति.

२० g वतंमानकालै.

aa 0 & वतेमानकाल |

२६ g ४ & by alteration D “®

१२९, ७ earfefafy: all MSS,

९९ इति aa; & B yeaa.

av E भवेहेव aan’.

९६ A K om.

९८ अथ.. हेत, only in G

२२ Aa

aa GA व्तैमानकाल, ए वर्तमानः कालं.

23 GAD मन्येत

१४ G om. the last वो

२२ इतीह; AK शति Quay, » इति हैहयेष;

इति भतिक्राता इह; £ B इति भवि क्राता.

२३ g B भहु

aa G “ere.

ae Gak g B et’.

ll पदठदभेदः ॥

१० qo

jibhatta mentions besides the read. | ९२४, ३ काक नः; K काकमे, A काष्वन, 8

TATRA. ९९ © हरति ९२ © लक्ष्यत ९२९, १९-8£ B ग्थवानिति क्रत्वा सर्वै ९३ अथ्वादेदो; A E अभयवहिश्ेनं १८ K agra. 23,9¥ A E om.; a D K om. इति. २९ Aa DK E om. शति. ९२६, ३ K om. कृवांणतर © K & om. कवणिरूप ७ DK Eg Bom. कुर्वाणकल्प 22 K om ९६ 0 “eaftata’. २९ G उसरपद्मिति. १२७, ३ AaD K E om. qanraqaqe®:. ९६ © प्रजजल्पतिरूषम्‌,. २० G विभाषेति aa: लटः. २२ © नं क्ष्य च्च, aac, ९ A ह om.

९ A K om., but havea stop before g- qawaret of the next line; K 888 read लस्वाख्याने, my MS. of Kaiyata वस्वान्वाः.

१२९ 9 ^ भमसंगार्थम्‌ , a ह “aden.

-४ ^ † ऽसंसंगाथम्‌ , a ऽसंसंग्गर्थम्‌

७ G (कालयोविहित^.

< ८ £ Batata प्रयोजनं पूरणः.

९१९ & 8 & by alteration E योगांगसमुष- जायते. ९९ © विभागश्च, ४ E ferrare. २३ © om. भवति.' २४ G शदश्चामौ. age, ९ £ B & originally 2 ०, ; A has "धाने च. ४ g om. १२ ame’, Bae”. १६ Eg B चोदस्व. ९९ © तदेवं. ९९ fray; ^ > प्रतिधा, ह .परतिषि- are. 22 © has सोता after पीता.

९३१, ९ Eg ए eat बस्तेग.

९गाबो; ag B पीवो.

N पाठभेदः ॥ ४५९9 ° qo To to ९३९, ७ चेति; Eg ८ च वक्तव्यं. ९३९, ९४ 0 7 नियः Sant? व; E g B ९० G D K om. om. भियः; A B om. भीरकः. ६२ £ om. १३६, ९ G भमथ्यांत्संप्रसा?. (B is here very

१३ Gaom, one apy, सं गृष्ीदभ्य wea: संप्र; £ क्षत्तृभ्यः संप्रहीतुभ्य apa ay. `

१९ Gt:; Ga ? क्न्लोः, B yar.

९६ at; G a क्ल्लोः, 2 ग्नो.

९८ a om

२२ K om वैष दोष? & the next line

९४२, vat: ; G क्ली

< Rafwattea®; © & originally a Fegartter’; Gin marg. & by altera- tion E afar’; ह & by altera- tion a ङ्कितोरीस्वस्य. ९ किडितो; Ga Kfar’, A Rata’ E by alteration कितो £ विरितीः B किन्स्तिः

९९ KE £ (कारयोरितीरिति.

१९ at; G ear’.

९९ G कगितोरीस्वः, ^ जितोरीत्वस्व, Ka ङ्कितोरीव्वस्य, D ङ्भितोरीस्व ^ E कडि तोरीस्वः

९ Bom.

av E g ए ogenfa’.

९३४, ९ g ए युवतिः for कन्या.

९९. £ B Sarg विधीयते.

९९ GK “वोच्यते.

९९ E om, Wea: `

` २२ Braerea: आतस्वररिति; E g B ते Tz: तेरुरिति.

९३९, ३ ७.4 D “afaafarafi’; a om. मनि; K

om. विचि.

3 GD रेभिः नेमिः मेनिश्वक्रः; A ea: मेनिः; a om. मेनिः; Kom. विविध रन्रधातमम्‌,

६ © arise.

8 ^ 81\&£ द्धि

९ ¢ B & originally E वषा समस्घु सा ale

९० G om. वावहि

१० चालिः; £ B& originally E wa स्तिष्ठाविचाकचलिः (Rigv. X., 173, 1.)

58 भना

१३३

carelessly written). १९० Aa D K qreqren’. १९ Aa D K ध्ये gap’. ९२ All MSS. except © कृते Far’. ९१ © भविष्यति ९६ K Eom, डहेतेर्दधिश्च. ys K om. farg ९७ K om. ददृहूणातिर्दीयंतेवां ye GD जुज्वेरयते ^ om. %°... ण्वौ. १९ GA Dom.; K om. this line & the next up to धीः. २० aom. च; E g fate amet. २९ aK om. ge ष्च; GA D omg, ९६७, ७ Gg कथ. ९३८,९३ भवाश्चोणादिःः ए °शब्डाश्चीणादिर & ए शब्दाश्च भवेदि. ९१ कर्थ; D यथा. १७ E पदाथंविशेषो २२ E & by alteration A “gaqahy°; in © B not clear १३९; ६ aK Eg Bom. ९ © प्रकल्प्यते ९४ ४ न चैषा; Eg Bay १९ G om. मित्यघ्यय yo भविष्यत्येव; G भविष्यस्य. १७ ययं; E £ 7 शव्ययमिति. ९९ sa; Eg B इत २३ A D om. २४ GA D om. भवति. २४ A पएूतैप्रतिषेधेन ; D पृरप्रतिषेधेन २. ९४०, ९ न्धोऽध्येता; aE B गधो भोक्ता; K om. २ K om. परा श्वो 3 ३ G om. न वक्तव्य ६ ७ “सिखिरलिष्सेव ७ G D eqaare here & below. ९६३ © धातुमातरदरहो. ९९ ¢ एस avy, ४ Eg ए ज्ापना्धे

९ GB after भविष्यन्ति, अत उत्तरं पठति.

yo Bg ४ वचनान च यथा

ay Aa DK om, इह; in E struck out,

1,

४९८

२३ G कैश्च शेषः.

१४३, ९ GAD have ge Tt च after हरि ध्यतीति; in E it is struck out.

३ यथोपजायेत; K aa; Eg यथा विज्ञा

येत, B "यते.

९ GA K पक्ष्यतीति; K om. पक््यमाणः पक्ष्यते.

१९३ G om. the first शुः,

९६३ AaD K om. श्चोऽध्येता.

२० A om.; in E struck out,

22 K g B om.8; in E added.

९४४, २ K om. ह A ak & added in E कौबलस्य exe.

९8९ भतिसारो. |

१८ ("कान्युस्खजति all MSS.

ae 0 एक्रवष्वनेन चच

२३ ¢ पतौ नवति.

avy, ७ K अनादिष्टः.

१९ G नियमार्थोऽयं ; ^ a 7 K om.sa@.

१४ aom. ष्य कारके ; Kom. कारके ; in E it is struck out.

१७ GA a D “Meat.

९८ भावमेदो ; K. भावो.

२४ छती G K, Din marg., E by altera- tion; A B, D in the text, E origi- nally gt ; a £ yet.

९४६, & K aTaRT’. ७ D भविष्यति.

|| पाठभेदः ॥

Jo qo nally qstgy°, altered to yatsr’. Nagojibhatta {at सृतनायैः.

other MSS. guy प्र^...48 printed. ४ सृती; a areft, B gett. ९ GAa D -यानामपवादः. १.९. खतीः ag श्रुती, B शती. १६ 0 जरयतीति. ९६ E g दीर्यते ; K दीर्यन्ति तेन श. ९६ Gg 8 जीयते ; ए जीर्यन्ति सेन ar’. २९ ^ श्री ; D ‘farsa. ९४८, © KE g B (निपातयोः. < -© (निपातयोः. ९९ guy’ G & by alteration E; the other MSS. quar म्र. १४९, ९ A Dg Bom. च्व. ३ गच्च; G न्च वक्तव्यः, ९ Aa D gag घ. ९२ © dqiea’, a B age”. २० भ्यश्च G, the other MSS. न्वः. ९९०, ९ £ Bom. ४ 0 निसपूरवेस्य चिः; DE g निः. ४ © निस्पूवेस्य चि; E g fag. ९ © "पोऽ्वो वा. ९ GE चेरतस्तेय इति घः. ७ G भभमिविधो, ८ © om. eae... Qa. १८ GD स वहमेतदचनं जयो भवतं रणेरणे; A सवश सैँधवघनं | जयो भवतु रणेरणे; ४ सवशमेतद्धन अयो भवतु रण रणे; K वसश्चमेतदूनम्‌ जयो Wa रणे रणे; E सवद Sia धनंजयो रणे रणे (in marg. जयो भवतु रणे, but struck out); g सवद aay धनंजय रणे रणे; Baad ee जनंजयं रणे रणे. २२ G om. the second पा, २३ a विधः, १९९, ९० Eg 8 निपातनादिति. ay GK तहिं डि.

घविवाहा सर्वान्‌ मिलति तदत्‌ इङ स्वान्‌ | कारक्रान्‌ मिलति); Aa K D qseer’; | (D in marg. f= इत्यर्थः); 1 ovigi- |

ll qratye: ॥

Jo Go १९२, ९६ 2 K यजीधिः here & below. ९७ 0 aie ९९ B ग्लाम्लाभ्याः here ई below. २० B ग्तानिः म्लानिः serfa:. १९३, २ & B & originally E om. क्िनर्थम. & ©) “at मिपातनं २ क; Eg "नामुपसं- स्यानं क; B नामुषसंख्यानं २ क. ९ AKEg Bom: a भिदो विहरणे २ इति. ९९ K Eg Bom; Ga D “are २ इति; A (करणे । इति. ९६ A K EgBom.; Ga D हस्त्या २ मिति. १९ KEg Bom,; Ga D प्रपाते २ इति; A sara । इति, ९७ AK Eg Bom.; Ga D aya fife. ww, ३ Eg B इस्येव हि ada. - ७ Rravrerarfafa all MSS. < gom.; Bom. उपसंख्यानम्‌ ; © has here & below "बहि after बहि, & be- low qzar after वहनाः, ६९ £ अम्िष्यतेरन्वे BR: न्वे” xg G both times अन्या, K कन्यां ९७ GK B यमानेषु ६९९, ४ 9 K om, safe ९ & Bom. & £ om. वासिः. ® £ Bom yo a K om. भापत्‌ ; K after परिषत्‌ , 7- ae संसत्‌ उपसत्‌ १२ कृती ; AGA; Ke कूस्यस्युटो ; 8 SRYE: | Haye इति saws कृतो बहुलामिति वा । कृतो बहुलमिति वा वक्त.

६ G एते सस्मि, £ B एस्येतस्मि?

९ Before डो ए has in marg, खनौ ड- डरेकेकवकाः; A om. डो वक्तव्यः भाखः, & has खनो रोककविकाः.

९४ स्तुतिः; 4 ४ £ £ 2 श्रुतिः. १६ ya: only in G K. २२ © fered’. ६९७, २82 0. ६ E has तदू added before {czy ९० 0 शासि, ae, बधि, ye before दु .शा- सनः &c.; ^ E घदश्चन

४९९

Jo qo ९९७, ९२ 0 7 शृषेश्च । भृषेश्वेति व^. | १९८, २ © ^ Dg & originally a वतमाना वे; 8 वतमानो वे०. षः & विशेषेण K 3 विशेषणेन. ७ G has f& before लड°. 23 G यजमानः ||. १८ © “eaTe:. ` १९ £ भूतवकदनुदेश. २४ G भूतसामान्यम्‌.

the other MSS.

१९९ ¢ नाम प्रः; G ararsa®, Aa DB नामाप्रः

Kaiyata mentions this reading. ९ ara प्रः; G नामाऽप्रर ९९ G ऽधीयीत. .. २३ संपस्स्यन्ते; a निपरस्स्यते, £ निष्पद्यन्ते. ९६०, दै Aom ४ © "कालव्षै. ७ ०गतेष्वपि; ७ गतेषु. १० E स्ववि. ९६ °et; Eg Bee’; कालः, © ADE B काल, १७ ¢ 8 यथास्वकालमेता. १९८ GAa 7 यथास्वं कालमेता, g ए यथा- स्वकालमेता. ae ऽभूरिति; © Aa £ sya. १६९, ७ A om, < ay Agom. av K Eg ए भविष्यति. ९९ 0 ऽपि यथा स्यात्‌. १६२ & £ ण. २० DEg 1? तष्य, २३ © -करणमसाम ९६३, २ ? साधनातिपत्तौ | साधनातिपत्तावि < © अथाध्यै ९० E श्ध्रकूलौ here & below ९९ © ए Carrat ताहि भ्रा, 8 B Carrar- वपि तर्हिप्रा ९९ G om. अपि. aay, ४ G किदृत्तेर्किदृत्तेपि भ A 7 faze न्वार्क्िश्त्तपि; K किव्त्ते ख भर. ९६ G Cares. ९९ अनेन; E £ B both times दक्षिणेन. ९ Aom.; Eg B नविष्यद्धिकारे च. «९ © ए शंसितन्रतः. ७ ^ इटा कपम्‌.

१६९,

ee

४६० | पाठभेदः ॥

९३ “जम्‌; G “ot भवति ।.

९६ Ga K om. इति.

९८, ९९ K om.

२९ G om. कुत्वा.

£ ? भविन्ञानात्‌ ; K om. प्रत्ययाविः प्रत्ययार्थे ९ °न्त्णमाक्रा?; D भ्न्लिमाका. ९९ ¢ B & originally E यावता चातापि हिः

<-९९ Instead of कथं ga’. - STAT S]®,

© reads : कथं Priferfartferen | आम॑- लिश्वार्मतिणा | निमंलिरपि निमनिणा यु- ख्यते i भामतिश्चामंनिणा (gee भावेन भावयोगः। तद्यथा । इषिरिषिणा sae | एषितुमिखछति एदिषिषतीति । स्त्रीत्वं स्तीसेनेति। एकस्यावषेरिषिः साधनं वरत॑- मानकालश्च TET: | अपरस्य वाह्यं सा- धनं wares प्रत्यय इति । सूलं तर्हि

Rrra | यथान्यासमेवास्तु । नन चोक्तं

निमत्रणादिष गम्यमानेष इहापि प्राभोति डेवदत्तो भर्वंतमामं लयते ward भवंत निमंनयत' इति |

१४ Tafertar® G; the other MSS. fakagtant

९४ नेष a; ? £ B एषोऽप्यरे?

२९ विधान; E g B वचनं

२९ B&in marg. E, after नियमार्थम्‌, मरैषादिषु कृत्यानां wet क्रियते । कि प्रयोजनम्‌ | नियमाथंम्‌ ।.

९२ Tala; G Tara

९९ ए om. अस्त्यादिभि्योमे

av व्वंजातीयकः; g B & originally E aferaet.

९९ G “जीव्येतस्मिन्भ.

९८ 7 ए 2 £ 2 sant ९९ ऽपि ; © ऽपित्‌. २६ ६ & by alteration a सुङ्डवेस्येव. २६ GAaD K xa इति ९ G पुरुषेस्यैक> £ B grate’ ९४ © D °मादिनोर्लोद २३ © समुच्चये before the second सा- मान्यः.

१७१, ३ 0 उपवाहा?. |

ao GK aareat.

२० g B व्यतीहार , £ व्यवहार

२९ Eg ? स्यतीहार; G एवायमिति, E एव हि मयति

२९ Gom. सति

९७२, \ (1 2 Coates yg.

९६ GA E fade’ both times, yo Aa DE ¢ Bom. नाम २९\ GA K हिवः

९० पीत्वा -.तजतीति; G ००१३ भक्ता पीत्वा तास्वा बजतीति; 988 have पीस्वा भुक्ता ATA जमति

९४ "वरकालः; & B & by alteration a E "परताल here & below

१८ GE कथं चाभाच्ते

२६ Before उक्त G has उत च, ^ 7) & added in E उक्ते वा; Nagojibhatta reads उन्तै चच, & knows the reading उक्त वा.

१७४, & Gom.

७ निपास्यते; E & ? य्था स्थात्‌, ७ GE अस्वादु स्वादं

१८ G "धामेऽनभिधाने च

२६ 0 विज्ञायते

|} पाठभेदः ॥

Jo पर

९७९, ६ Gom the ११8६ श्‌ ७ 9 aft चव सस्यमिधानेनभिधनि च २४ G K aera २९ ^ 7? K तस्मादेव कः. ९७६, ६ Eg B विधानम्‌ । अर्हिसार्थस्य हन्सेणंयु°. ९ ADKE on. qo G om. च्छु, ९२ © वाततिकेन ताः, A aD वार्तिके at’, K वातिक ता. ९६ ५8828 बन्ध इतिः; Nagojibhatta भामे बद्ध इति स्वपपाठः. ९६ 0 एवं च वः, २२ Aa D K हिधा wer. ९७७, ९ GAD K & by addition in E नाधा- येप्रस्यये, < © “वनमादेशषे. ९७ 0 ऽपादानमिति. २९ भावदो; K भावो. १७८, ९ ते © ; the other MSS, तेन. | ९ GA 7 कूव्येष्वैवकारः क्रियते २९ (हेवतयोस्तु © ; theother MSS. “हेव

२३ प्रापोतीति; G Aa DK sana २४ g Bay area ६ © पृनरन्योऽन्यस्यार्थे ९७९, ९ 0 एवकारश्चार्थे ag G arsfiarat: लवंणनिदरुह्मणः. २२ तर्हीदानीमल; aK E g B afe १८०, ई € B क्रियेत | agr’; the other MSS. क्रियते | तत्तत्रा, ९ 8 क्रियेत, B क्रियतां (?); the other MSS. क्रियते. २९ After इत्येव, £ 8 & originally 9 भास्ते सेते. acy, ९ Gg Bom. g. ३ GAD om. &: ... < © area १६ B areata वि २२ ५ शा अनुवतनसामथ्थांडा इस्संत्तको नामा १८२, २ 0 & originally a Tray भवति. ६ Eg B वणेविधेरतरंग इति. २९ © तहिं इटिति कस्मा. ९८३, ७ क एष ; g ए कथमेष.

"केभ्य इति,

४६९ go qo | ९८३, ८ न्याय्यः; Nagojibhatta appears to read ऽन्यायच्यः, | ९८४, ३ K om. सवोदेशा्थम्‌. ९ GA श्व्यंतस्य,

९२ © && B om. one अ ९४ € 8 & originally E “जे क्तेजस्मा- बत्य धः २० मपि बाधते D & originally E; B वाधकाते; the other MSS. apgq. ९८९, हे K -सकारपति.. © G वन्तव्यप. ९२ G भात्रगप्रातिः ३ 0 ft, A Ofte, Eg B दे reared १५९ G वक्तव्यम्‌ ९८६, २ Eg ? वक्तव्ञः. ९ Eg B add ewe हषः. ६ £ Bom. ९८ G D om. किम्‌, ९९ वा; Ga, K एव ९८७ ९९ Bom. ; & (कोरमरहणं च ९२ aero; GK वंक्व्यम्‌, १६ Guy १८८, ¥Y @ 0111, é rabbi “TTT धातुम्रहणे before स्वा-

८९, ७ G edteaa सह योगो ९९ © शप्रहणार्थनार्थ ९१६ G डी्मबसीति १९०, ३ © gaat हदाति कृष्णम, © GA एक हीट वाक्यं लैर. ९ G 8 यद्येक, १८ © om, बृद्खा०.. .श्रस्यया्थ. ९९ K E "तानि Fares’... aa G om, च. १९९, ६ सरसीति; G तरति. ९० G om. प्रा्िपदिकमिसि, १२ 0 थथयेषं एक्रादेष ऊमे. १९ © (लभेत्‌ १८ © शदांतादापं उष्य २९ G शशंतादाप उत्पत्तौ aa ० एष एव वि" 2९ » ०. ate; A वैप्पलाईै; & 8 have | for ar ९९२, 2.0 E only agarafa, K only नहराजे.

४६२

प प° १९२, ३ K शशिष्ट्रह; 0 wet स्यात्‌

९९ Ga kK (विधिः,

22 a K g B om. हस्तिमालम्‌,

२३ aK Eg B om. हस्तिनीमालम्‌,

९९३, ४ G प्रस्ययप्रहनोपवचारेषु च रप; aEg प्रत्ययत्रहणोपचारेषु च। प्रः; A K Bom, ६ 0 उपन्वारः.

९६ समासान्ते च ॥ समासान्तेषु ania’; 4. Eg समासावेषु च | भति; ७ B समा- सवेषु च अतिः; a K समासेषु चाति.

९८ 27 E g 9 om. कंदमीरराजं & कदमीरराजी,

२२ महदास्वे प्रियादिषु ul महदास्वे प्रियादि- cata’; G महशार्वे प्रियारिष्वतिप्रसङ्गः। महदात्वे प्रियादिष्वति?; Eg B महद्व प्रियादिषु | भति; A a K महादास्वि भिया- दिष्वरति,

चििस्स्वरे | अति 2 ह जििरस्स्वरेति?.

३ स्यात्‌; G A प्राप्तोति,

४ राजः स्वरे ब्राह्मणकुमारयोः ॥ Tra: स्वरे ब्राह्मणक्मारयोरतिः; G राज्ञः स्वरे ATET- Tea: २ अति, AEK SB... “योः | भति?, ४... ध्योरतिः.

९ G वहोनञ्वर्स्वरः मुञ्खन्थामुत्तरपद.

१४ 0 कविशिश्मः,

९९ Eg B om. स्युः.

२० G om. परिभाषा.

go aK g Bom. च्‌,

॥ पटभेदः ॥

qo पै १९४, २९ Gom.; A a Eom., but have a stop after g in the next line, २९ © a विप्रतिषेधात्तद्धितो. १९९, ९ GAK awa को शोषः समा? ४ g aa को दोषः | तन्न समा.

४ K 02. ; 0 स्यूढोच्च प्रहणं २ कते; g B स्यूडेश्चापि प.

६ © काराः.

९० 0 om. हरिणितरा. av G om, श्व. १९ 0 चोक्तं aaraiasa शोः. २२ ७ ^ लोहितिकेति. a GAKg चेति. ९९६ ७ यद्धि; G तच्चि. .. । १९ यदि; GA & originally a qafe, K arg. ९९ 0 न तत्त॒ ख. ९९ Bom. तद्मावे aang; K तक्नावे नप॑ंसकमिति Stearns. २० G स्त्रीनपुसकर्लि^. २० & 8 नपसक लि. २९ GAag om. यथा. ९९७, < © ह नोपलन्यंते. ९ GA भावानामुषल. ९९ लभ्यते; 0 लम्यत इति. ९६ G “sat aq. १८ GAKg B om. J. २२ Ga serena. २७ GA » स्वकरृतांतः ; Khas only सं- स्स्यानप्रसवो लिङ्ग. ९९८, २ © "साधने, Aa 8 शखाथनो.

v For the first eard,g B & by alteration a संस्ट्यानं; K has स्स्यायनं for चस्या both times.

९ प्पायेन वां युज्यते; K पचचयेन a g- ज्यते याव चपच्चेतव्यम्‌ ,

| पाठभेदः ॥

Jo fo

९९८, २९ Eg ए एकत्वास्स्तीस्वस्य before gait. १९९, ४ g B om. च, ® GAom.; K om. this & स्त्ीसमाना- पिक्ररणाहिति of the next line. ९६ E B er इतीकारो.

९९ B fear: before प्रातिपदिकविशेषण-

स्वात्‌ ; K E om. snaateatea. षणस्वात्‌ . २९ 0 भवतीति. २६ 2०1. चु, Ree, १ £ गुणस्व ara, E गुणवचनस्याश्रः. ९8९ यदा wet चितं भवति स्तीस्क्गुणः तस्य; B eared गणः तस्य. ७ B om. च्छु, ९९ 0 aaa’, ए ayy’, ९६२ GA हिषीयमनु. १६ 0 व्रष्यवङ्धवतीति. ९६ सुखः; K इलः, E ge. २० Aa K Eg B स्त्री इतीकारो. २९ G Saree सिर. २९ 0 न before स्तिया. २०९, २ G om. g. १९ AEs ठ जातिरिति च व. ९९ Aakg B साहि मवति, १२ E originally शृद्राद्यब्दो; Nagojibhatta adopts that reading. २९ 0 अतिमहती न. २०२, ३ © ^ & B यस्मास्स विहितस्तङाहेर. ९२ & & ग). ९३ 0 उषा, वणै^.

१७ Ga उगितः भचति, ^ ठित अचति.

२१९ © ^ ® ? qqqped, £ मधव॑छब्दो. २०३, ९ 0 एवमपि ईर गती RAH. ३ Eg बहुलं Safa twice. ३ यञ्वनीरिषः; K om. ; G यज्वन रिषः; Aak g यञ्वनोरिषः. ९ Bom. बहपीवरी. # EB बहीः प्रातिः. < 0 कृष्वा उपसंख्यानं चोदितं. १० a K E विभाषा. १९ a K E faarar, A विभाषाया. ९९ स्यात्‌ ; a K waya. २०४, २ a बहुवर्मिका agafiar, KE £ ary. मिका बहुवार्भेका. ९९ aK E Bom. बहुव्रीहेः.

४६३

Jo to

२०४, ९६ स्यादिति; © स्यात्‌ . ९७ a K om. विज्ञातुम्‌ . १८ 0 डप्प्रतिषेधाव. १९ © seman. २९ g B संप्रसारणं . २९ © areata’, £ B azarae’. २०९, ९ © ata. २७2 संप्रसा; © K om. न. २ © संप्रसारणे. ३ © संप्रसारणं पूर्वै. ® GA both times मधुरो; ४ om. the second मथुरा, £ B the first; K E om. भरियद्कुरु्वरा मथुरा. ९९ G अतिमहती तन्न ae’. २०६, ६ © ०0. च. १० प्यायमणुक्तो; a K E £ B Saray, २०८, ३ a om. हारिकयी. ७ तव्यङ्भहणं; G Tear. ९० Bom. BTSHEN.. भत्‌ ९० at एते; © तद्धि एते, K ते aaa, ए Ba & एते. ९९ 7 परिभाषे इति यद्यं. १२ Tay’; G aay’. २० G शाङ्गंरवाधो डः, २०९, ९ Std; G ate. < B om. नञ्ल....खयानम्‌ ; E om. the following नङ्क... क्वंच्यम्‌, ९३ Eg B आपस्यग्रहणं दीपादयः प्रतिषे- धार्थं 1 BITTEN’. ९६ ० "द्यञ्प्रति; K om. हीपाद्यमः प्रति- बेधायेम्‌ . a GAaKkEg प्या इति. २३ KE g B शाक्तिः arfa:.

1 २९०, ३ K सर्वेषु ora यथा.

३ 0 अभवट्चायनी. & GAom.; a om, but has a stop before कतैष्यम्‌ below, ७ G पठचते. १० gy: K ए; the other MSS. पूर्व २९९, ९ 8 011. ; K om. & reads in next line BT वक्तव्यः. < G पंसोऽसपः, B पुंसा aeran’. १० 0 "तस्तव उत्त. ९९ G उत्तरकाले. २९२, ३ © समासरधिकारे

४६४ . | पाठभेदः |

प° fe Yo qo २९२, ४ a om. हि. २९७, ९८ 0 grand. av Bom. २३ aaa K ; the other MSS. वतैते. २९६, ९ © पदिस्येतस्सि. ` २४ तस्करता”; Nagojibhatta reads भेक १२ ए ‘saa: शः, 2 seta: राः. ता, but mentions our reading. ag K °arva; A DE g B ` जानतः. २९८, ९ © twice; ह arareaary’. ९३ K इत्त्यामेकान्तराति,बृस्यामेकातराति, ९० काराः स्त्रीप्रस्य्या; E in marg. g वस्यमिकात्तरार्लखि; 8 & Naigojibhatta ^कारास्वद्धिता, पस्या एका विरातिका. १८ 0 गंगाया. ९७ K पृध्वी इति. २९ K शरन्ततानुः. २९४, ९ EB 'वतोतम्‌ n°, a vata’, gaat मः. | २९९, ३ © K g Bom.; Aa ग. but have ¥ © & by alteration E ज्ीवत्पस्या. a stop before प्रयोजनम्‌ below, ७ G has areaaatt first. » ९ aD; © व्याघ्राः. < After वरूणवस्सां ॥, E repeats in ७ Kg Bom. ;G समासांसस्य गस्वे २ प्रयो- marg. the verse अन्तवैत्वतिव. अनं; A a समासांतस्य णस्ते | प्रयो जनं. qo 0 om. क्र तर्हि. ९ G “ext समासांतः. ९१९ B & by alteration E संयाजा इति. १२ ए € ? ०0. ; © atarafyaert ख १२ ? om, च. २ प्रयोजनं; Aa कूदंतात्तद्धिते वृचि- ९२ 0 K & निवस्य. स्वरौ च । प्रयोजनं १२ g om. चः aya’ to the end of this १९ © भवतीति rule, ९१९ कृ स्वाराः; © कृतादितेस्यत Her’. ९२ G ? होमं चेर. २० a ए भनाषया शक्य १३ तस्यासावीष्टे; K qeae प्री. २९ © werent? या. ९८ aK Eg Bom. किम्‌, २२०, < कम छु; G AA. २९९, ९ वक्तव्याः; 0 कतेष्याः. ९ 0 vaste, £ vated, B एतच्छिल-. १९ a Eg Bom. aaa. ९० G ^बवक्छष्यः २ सूर, ९४ K ¢ 2 स्त्रीप्रकरणवनष्वनात्‌. १६ K om. ९ Gate ar परस्याः, a K लकि प्रकृति ९९ K om. लिपिः, year’ २३ ¢ Bom. २२ © dal: GAP: कीतः पटुः पच. २२९, ३, ४ £ 2 & originally E अर्यर. २६ ०न च वक्त. ¥ g B & originally ए अयौ; 8 & ori- २९६, ९ भविः ; a पायः. ginally E भर्याणी. ४ £ Bom. - १४ G जातस्य प्रतिः. ६ @ क्रमिस्येक, ¢ K क्रमि्येके. ९९ GAaK Eg Bom.; 7 बहुलं तणि ७ ©^ ह क्तमिस्येक, प्र्ाविदूनायया. ७ 0 0क्रीवियुव; o क्रीविद्युव inmarg | २२२, ६०७५९8०1. घु. रिवयु; K “mt गुव. ३8४ & by alteration E नासयाता संव- € G om. त्सर जाता. 2g © om. 3K E gaara वृःखयाता; K adds १८ G नीला नीली. कप्रयाता. २९७, < E वस्वी तन्वी, £ ? वस्वी पद्री. yo G Ege चेसस्थ; © युते ९ K "पधा प्रतिषेधः. ९३ बहमनाः; A बहस्वेश ९२ © + ४8 ए गोपालिकादीनां प्रतिषेधः ॥ १९ शिखा; E भिस्वा; Nagojibhatta has गोपालिकादीना प्रतिषेधो वन्तव्यः, this reading, and hc mentions the ९३ © पनः प्रष्ठ. reading शिखा.

१४ G तत्करृतस्रानो , २२३, ९ G तिक्तायते.

|} वाटभेदः ॥

Jo qo

२२३, २ erat; A स्वरा

९ 0 समयाय सु.

९३ यथा all MSS.

१३ £ B 'कोरलीया.

९३ 0 ^ अनपद्वभ्योर.

१६ A “ate: । अस्वा 9६287 नाहः भस्वा.

९८ @ पूर्वपदं एतै पर.

९८ ¢ eater Gare अस्वांगं पू्वपशारिति.

२२ वर्तत; 8 B वतमान.

२२४, ४ GaEg B “are पुच्छा.

< © विभाषया.

१० G शद्यमानास्पुवेः.

२६ ४ ऽनशत्वन्वनै.

av AaK Eg Bom. मस्यङ्कुखीः

२२९ ९ 2४882 डीप प्रसंगः.

2 GA om. हि. |

९९ @ ^ 7 ०. the first च,

२४ GA कचिहस्त्री.

९ G सस्पाक्काड; a originally सद्कांडः, in marg. प्राक्‌, at the top agent पाठः.

९ After प्राद्पष्पा, E & in marg. ¢ परस्थक्युष्पा-

९२ Aa सभस्ला~.

९३ G om. the first zea.

९९ B Mare श्येताचेति ; A ए E & origi- nally a om. the line.

९६ ० वेश्च 99°; AE ag | 9°; K in- stead of AM... अमूला, FTTH: अमूला सश्च प्रतिषेधः जिफला

१८ Eom. ; 4 8 ह om. but have a stop before प्रतिषेधो below.

59 शा.

४६५ To पं २२७, ९ † "जातेरिति दभ, 7 'जातेरितीभ. ९ G नोङ््धास्वोरिव्युर.

७ धीवबन्धु; a B here & below कीर- बन्ध, K dtaqay? or वीवबन्धूर. (On P. VI, 1,175, VI, 3, 44, & VII., 1, 54, the MSS. of the Kasik4-vritti which I have been ableto compare read mostly yfqeray®.) < “esa; G Aa g छत्र. ६२ च्छलम्‌; GAakg we. १७ GAa g 2 र्स्वारीनाम्‌. ९८ 9 Serer’, A ररलादी?, ४ £ “esardt®, २९ B सहितसहाचेति. २९ 0 सहोरः. २४ © गुग्गुः, HE. av A has in place of qaara:, a K in place of मधुः .. पतयालूः, &g B in place of qrqe:...qeare:, पीला नष्वलद्‌ [ K vag] मधूर्निप- [g Ba] -तेरजावतीध-[ A a भं] -गजतुः [8 त्‌ ] कुरूरवो [^ करूरदो, K कुरूरेवा,४ B wear] लक्ष्मीः [£ 8 00.: ] पतथादुः [A g:; K om. wat: पत]. 86९ Atharvaveda IV., 37,3 wag: पीला नलग्यौक्षगन्धिः प्रमन्दनी; IX. 2, 22 यावती्ङ्गाा wey: कुरूरवो; VIL, 115, 2 लक्ष्मीः पतयालूः, २२८, २ Gom. ३ ७ पौतमाश्या, K पोतिपाषा,. ३ G तव्रायमर्थः. १ © गोकक्षच्ब्बुः, ९ GA इत्येवं; a इति. १ ६ गोकक्ष्याप्रतिषेध. ९ G डीव्भवतीति पूवे^. ९७ ० .आवटधारूफस्या. २६ 0 एव च तव. av G om. चच. २२९ २ Ag Band G K (?) आतिशायि. wv Kaiyata reads qf ख, & he men- tions the reading प्रकरं aa. ७ G B अष्ययाणिति. ` ९२ GAa अपेक्ष्यते; K staq इति च्वेत्‌

४६९

Jo पण २२९, ९९ Gg Bom. विधिश्चामो न लक्ष्यते. २१ © “anaag (2). २२ In B two leaves are missing, from °saqafter’ up to pag. 231, 1. 18. २९ © मेष्याया sr. ९ 8 हिराण्विधिश्च. २ g om. आदमेष्वायाग्छार.. २७4 ए संघाः भौमाः, ४ © Se नलोः, E हेशोऽनो ९ © शिरोलोम्येति ९३ एए om. यजादौ दिते. ९८ & 0170. ननु...भनुबन्धौ २३९१, ९ चेकारः; GA g चेतीकारः. ६ E स्वरार्थस्त्धिं twice. ६ Instead of स्वरार्यस्वर्हि .. .स्यािति, ए has: कथं ति स्वरः एकादेश्ाशपरस्यय- ` थोः स्वरः पिदपितो्मम उशान्तानुदात्त- AKT उदात्ता इति सानिवस्वास्‌ हइ- अदेय स्वरस्ते शपि दृष्यति च्िस्यादिङ - ara इति चापं विनान्तोदात्तस्वं न. © G चित इस्यतोदा तस्व.

yo a Eom. g.

१० K उक्तेष्वपि भवन्त्येते उक्तमेतत्‌ स्वा- धिकाशाबाद्यः उनक्तेपि स््रीस्वे भवन्त्येव टाबादय इति सिध्यति. `

२६२, ३ GA vaste

२० G सप्रसारणं

२३३, ९० Gom. ऽगुरूपोत्तमार्थोऽवमारम्भः ; A गृरूपोत्तमयेायायमाः.

९९ ६ 01. ; ^ -वयवस्वाखसंगः.

GE B अष्टारीति.

२० K लोके गोढवद्भिमता गोत्रावयवा.

२३४, ४ K om. ७ G om. किमर्थम्‌ । erat.

९० G om. प्रथम०...शमिधानम्‌ ; E om. नं ह्य. -.निधानम्‌,

२९ © वैकषिमा.

२९ © ad.

२३०) THCT:.

ll पाठभेदः ॥।

qo qo

९९ K om. प्राग्वर...^धानार्थम्‌; G om.

सकृदिधानायेम्‌ ३ 0 उपतिष्ठति

१८ Ing one leaf is missing, from अथय up to pag, 237, 5.

९४ 0 7.8 पार्थिवी पार्च॑वा, ^ परथिवी पार्थिवा.

eat; E देवस्व यममो | व K has only हवस्य यमौ दैव्यम्‌ दैवम्‌, D only dea कैवं. 0 वहिषशिखोपश्च aq २ वक्तव्यः; 8 the same, without २; A कपिश्च | य- sameg:; 8 E -लोपश्च । यञ्च वक्तव्यः; K (लोपो ae वक्तव्यः ; D arg ॥ THAT २ वक्छष्यः.

९९ 0 ईकक्‌ २ वक्तव्यः; A fara; a Taq |, & in marg. वक्तव्यः; D इ-

mq; Etag । व; K B हक

२३७, २ A om. स्थाम्नो..- ओडलोमि

a 0 बहषु २ अकारो; 2 B बहष्वकारो E बहव | अकारो; D बहन २ कारोः; K has only लोम्नोपस्येष्वकारौ

४ B om. शरलोमा

# ¢ Boom. गोरिदं गव्यम्‌.

९९ EB add अदितिर्दैवतास्यारित्यः; K has only this.

१२ aE बालेय: ; ए om. वालेयः.

१६ 0 दादुलिकम्‌

९९ Kom.; B om. up to अच्छन्दसीति

२२ पैष्यलादवं वा; B Cara, ए ay दति, K न्क

२३९८, ९ G om. करिष्यत.

ll qrate: ॥

Yo fo २३८, ६ G ररादिरिति, < © ०0. स्ेणाः. १० G K इष्टमेतत्संः. ९४ After frie, G A तस्मान्नञ्ल्मो वक्तष्यौ ९७ B गदित्युख्यते. २३९, ४ 0 प्यनद्‌ इति. ६ Taq; 8 Baa. १० 2 & Kaiyata दिरगुनिभित्तं ; GAa K E दिरुनिभित्तो; Kaiyata mentions this reading ; g “Fafaaat ९९ वंन्निमित्त; © निमित्त. ९९ शेषो भवति; G शोष. २२ वनिमित; © निमित. २२ © om. fara २९ GE B संबधे षष्ठी. २६ © लुग्भवतीति, । ave, २ © 8 & Kaiyata शस्यच्यविक्रन्यायेनः; aK E & inmarg. © "त्यविरविकः Kaiyata mentions this reading ; A °स्यविरविरविकः?; g ^त्यव्यविराविक. 3 © ^ भभविष्यति, £ 0 ^ ४ ¢ संस्कृतमिति; & om. € K om. ९० AaEg B तदेतदितरेः. १२ A ०0. ; K प्रतिषेधविधानाच्ञ- ag Gaara. १९ B om. वास्सीया. aa © wear. ave, ९ G aa: संगं प्रतीक्षते छो. ३ © ^ ara. ^, © पून नाहि 3 Kom’; © वष्वनाद्विवेः. ९० B वेद्योवां विदाः. १९ £ B भव्राप्यलुक्प्रापोति. २० © ह्ुग्भवति. २९ © प्रस्ययस्यालुः, a © “aftrareta’. २४ G om. वा, २४२, ९ 0 A “eat छ. < 4 ए उक्तश्व; 8 om. उक्तंवां।कि- मुक्तम्‌ |. ९ आपस्य K ; the other MSS, and the commentators read here आप्य, See below pag. 254 & 266.

४६७

Jo पः २४२, ९ 0 sirqenrar जी.

१३ भविरविकन्याथेन all MSS; Kaiyata: अविरविकन्यायेनेति | केचिशह्रप्न्यो ऽयमिति परमप्रकूतेश्चापस्य इति वा्वनि- कस्वादस्यार्थस्य | भन्ये त व्यनस्येवा- व्ययिकन्यायमूलस्वप्रिपादनायेतदुष्कमि CATE: ॥

९८ B हलि नेति प्रति

२४४, ४ ABom.; 6 इमर्यौ सयत्र रे प्रयोजनम्‌ ९ K भौपगघ्यस्य युन ७9 Eg 2 तर्हि इम्‌ प्रयो.

९१ हि न सन्ति; 9 010. न; K न सिध्यन्ति.

१२ © इत्येवं.

९९ K B om. कापोतिः.

२० K om.

१९ Kom. ll, 11—16.

९९ १दिद्येत; all MSS. 'दिदयते,

२० G K माणवकः here & below.

२४ G om. aft

२६ Before गोतरेणेभं, G इमो WA इत्य- व्प्राभोति नैष दोष

२४५९, ४ © तर्हीद्मिद्मुथ्यते. ६्येख तस्य < & 8 यो ह्युस्सः < ह £ B 'वाधना्थं सति ९३ ए ‘auree ९९ G om. कि कारणम्‌. २६ aK Eg “gequia. २४६, ३ © स्वेनाम्नोऽयं. ९ K om. ६ © om. Sw.

९२ Bom

१३ K नपंसकस्वात्‌

९९ © ०. ख॒

२२ ० एकाये च श.

av K om.

२९७, ४ aera; £ तस्य चा; ? तस्य चानिसं- बधस्य. Qa Cera (in marg, 51) Brac - Paez. aa K om. प्रतिषेधो गोते. A Kg 9 गोले प्रत्ययः.

#६८ go qo २४०, ९६ K om. ` १८ ararat; K चाचायः, B eqrerd:. २०. G संक्रामि. २४८, ३ wren’; © ^ अपस्य, £ B तह्यंपत्यः. aq Cait wa; GK तयप, A ara’, & B “aft aia’. ९८ © K हेवदन्तस्तस्योस्पाः. २० a K सर्वेषामपस्य; » श्ोत्रपरतिः. २९ ४ K सर्वेधामपस्यः. ` २२ ^ ४ £ B भवतीति. २७ © नेकप्रस्ययः, २६९; | 0 atereet: प्रः. ३- < कतरस्मिन्पक्षे ... कथम्‌. This is the reading of all MSS. except K, and is approved of by Kaiyata ; but . Kaiyata states that in some MSS. the whole passage is omitted, and that in others the whole passage from कतरस्मिन्पक्षे (pag. 247, 1. 25) is here repeated instead. The last is actually the case in K, where pag. 247, 1. 25—248, 1. 11. (कतरास्मिन्प- के-उस्पादयितरि ate sa दोषः) are somewhat incorrectly repeated here ; subsequently K goes on: उस्पादयितरि चापस्यद्युक्ते न टोषः कथम्‌ ATT AAT. ६ aera’; G ह्यपः ७ © नोपपद्येत. ७ Gom. एष. ` * ^ ९ ऽव; 8 ऽस्य yo B & by alteration E afeieg बः ९९ 7 ? तस्मस्तु ब ९९ G om. प्रत्यया ९३ © gary”. ९३ 0 om. गोत्राः .. ९४ 0 स्वयां ९६ G अण्‌ यः उपस, spre यः अनपस २९ © “gra: प्रतिः २३ © ^ ayaa’ २७ A Kom. ; © तस्मात्प्रतिषेध २ वक्तव्यः. ९९० ४ K stare? च. ९६ © g 'सामयव्वान्न, a “arate, २६ © om. भवति. २७ 0 कापिजलिः.

भवतति.

|| पाठभेदः I

Jo प” | २९०, २८ AaB च दृष्टस्य, K faqeen:. २९९, ३ G करिष्यति. ह G “eta. ९ © इति च।. ९0 शोका. १० प्वष्वरन्ति K g; the other MSS. "areata. ` ९० 0. प्रथमा, ९० ऽपत्ये; 2 B गोते. २९२ २ K om; © विप्रतिषेधः. ४ G om. यावायनिः. ४ K तामसाः. ९५ GB qa. _ ६ g Bom. म्ुश्वुकायानिः. < © anrera इयो विप्रति; A a E तद्रा जश्च । इमो भवति विप्रति. ९२ Kaiyata appears to read onthe गोत्रभावे. १९ G वहवस्तस्य. १ & 7 भ्रस्ययानां व तस्स, ^ भप्रस्ययानां | तस्स. २९३, २५ ४ KE 88 om.;GD सधा छष्यासयोः २ इति वः. £ K ase; below arscfe:. ४ GD Frarat 2 इति.

९२ £ इत्युच्येत ९४ © चेदानीमविदी १८ © ^ om. अपि २९ ७ & originally a अकारावुरवधादा. २३ च चितो; & B चितो, © कितो. २९४, ¥ G AK केष्ित्फञः. ६ © श्रयते here & below. ९ “qeir; © “qear,K E B परस्वं, & 'पस्य. ९० 0 fadta garda. ° १६ © om. far कारणम्‌ २० A & originally a (ज्ञायते तत्या HAN २७ G इत्येव सिः २९९, ४ GA अंगिरस ४ © fadaa, a विदठिश्यते. ७ K पिहितः इती. < G येन तस्य. गती १९ GA £ विहित इती. ९३ AK ४६8&7 कः पुनरसो

ll पटभेदः ॥

To पण २९६, २ GA “eae 2°, £ B ead”, ४ A afe:, बालिः; K माणिकेरः instead of afs—area:. ९ A भविः. ९ G माकदिका. ६4 & originally a गाजिक्षेरः; E ANRC: गाणिकेरः. | ६ © भवति. ay K हैरण्यवाहेवः instead of कामण्डलेयः माव्रवाहेयः, ९२ g ए ढक्ढभो. २९७, ३ K om. (1 GAK “ator: “+ , ८ K om. वैन्वामिवः. < B पाणिषेण्यः } K has only शरिषेण्यः. ९० G स्वाषल्कः. । yo Gg daa: 2 चैकः. QQ बालदेवः; £ आानिरुखः. १९ K इति न Teer. २९८, ९ G om. the first का. ९ agg विड । Ge: । वैडः. Tz; 0 & originally E पृथु, 8 qu; K पृथ पार्थवः. ३ दरद्‌ शरदः; Aa शरद शारदः, © ary शारः हरक दारदः. | ९ © 8 ०0), yo A om. वडवाया इषो वाडवेयः. qe मूषि”; G मोषिः; a मूषिकार; Nagoji- bhatta reads aftenrar अपस्यं gare. १९ @ K om. ; aom. but has 2 before कर्तव्यः below. | २० © पुर्िगनिर्ेखः.. २३ ए & 8 ०४0, ; © om, लुक्‌ २९९, ३ न्ता रः; G “am, A “न्तात्‌ र₹०, ४ °न्तात्‌ रक्‌ प्रः. ९ भण्डारः; Aa D मौहारः, KE gB. om. ; E जाडारः, B जारारः; K जाण्डा- COAT STE. 29 K om. 2६० २ Aom. १९. £ 2 लुग तहि. १९.२२.५11 MSS. except a ०11. ; a has RAT ZIVT, & पुवद्धावप्रतिषेधार्थं च। २ णर, २३ © गारग्गी...गारग्मनायैः.

४६९

Fo qo

२६९ २९६7 मागा ea. ¥g Baa ef. ९ यावता; © यावत . ९ परः; & B ateq: in G written above परः. १२०७५ 9 K फांटाहतो जाल्मः, E फोटाहताः. ९९ G बृद्धमेवे तद्रा. ६६ £ Bom. त.--व्धार्थो. २६२, २ Ga K वामरथ्यस्य here & below. ३ ^ 982 स्वरवञओजम्‌ beforo स्वर. ४ 0 वामरथ्याः. ९ ०.4 ४7 यहिख x. छ After संधः, E £ 8 वामरथः. < "च्यवेत; all MSS, "च्यते ९ 0 वामरथ्याः here & below. ९३ @ 0171. wv GK ताक््णाः. ९४ तकन्दा- B; theTother MSS, qare°. २९ कोतस्य; G writes the word here & below with q, g with & or q, २२ G after क्रियते, न कोशलकांराभ्यां FEIT इति.

a, ९ GAa KEom,; buta has 2 after the following यु देति, & in G there are Some marks above & below the syllable & of यु दैति, which seem to indicate that the figure २ has disap- peared,

& G om, ale az ७ 4; G ars, g B om. ६९ क्रियते & B; the other MSS. करि- ष्यते. १२ प्रापोतीति 8 8; the other MSS. प्राभोति. ९४ A age’ ag. युडादि०. qe © “स्य २ afta. ९७ G ¢ B क्रियते. १८ 0 कुटि सति प्रस्य. १९ G प्रत्ययादेशो. २२ क्रियते K; the other MSS, करिष्यते. २२ © arity’, afte’. २४ सिध्यति; © Aa K प्राप्रोति. २९ © & ४ ‰ प्रामोति,

४५७०

Go qo

२६४, ९ © वभ्मिवम्मिर. ७ E इमः फिमगोज्रादिग्रति . ` ८ © °तस्मादिमो गोजास्फिञ्मवति प्रति" ९८ aK £ £ B यलोपः. aq © राजमनुष्य. aa A K प्रमृतिगोल.. w AK 288 तस्य tara’. २४ “dat; E “ag, & “aa. २६९ ४ Kom. < हसि; a K £ B Gaffe. १९ a Kom. चेति. २९ प्रीता; ठ पूजिता. २६६, ९९ 0 Her गोत्र. ९४ विदशब्वाः; K युवशब्दः. २९ 0 किचि. age, ३ ५ A यास्कायनः लाद्यायनः; 8 om. ला- द्ायनयः. | qe G AK B काण्वायनस्य . . काण्वाय. ९८ aura; G A कश्चाव. ९९ ए कण्वादिभ्यः परः ॥. २३ G भनेकप्रस्ययः. २६८, ९, © हुग्भवति. २ © वैलीयस्य पैलीयः. ¥ G नतु वक्तव्यः. ९8९9 ०0. g. ६ © इष्यते. १९,९२ © माणवकः. २६९, ९ Eom.; K om. समान. १८ नि्वक नैष्वक्यः; G निचकः बीचिक्यः A नि्वकः नैचक्यः, K नेषध्यः. ९८ g B नीय; 8 नैय्वः; K om. नीप. .प्रा- भोति

१९ A आश्वक्रविः.

२० AK बधः; & वुधो; B पेवोषिः.

२३ नैशो; K fret, B वेशो.

av B वैदयः.

२७०, 2 AagB afar’; E om. the line.

३ 92 चोलाः. 3G are:, Bate:. ३ कडेरः; K कण्डरः, B कडेरः, g om. ४ £ केरडः, & adds उरः उलः,

Qo GA K 4 B wae.

१९ 04 K पार््वार ay £ arg: र्क्षः; Kaiyata CH FIA: पाठः, *

|| पाठभेदः ॥

qo qo

९४ 0 £ पाण्वौः.

Vw Bom.;A K गहाराजना? here & below.

९९ G K महाः.

९६ GA qr.

१९ G Bara स भवति.

२७२, ९ K om. पोषमष् ९ G Bom. खु.

१२ 0 नाम स भवति.

Xa 0 समीपे गते here & below.

२९ 0 om. हि

२२ K शेष g गम्यते,

२६ Gena, AK cB लग्मविष्याति.

२७६, ९ 0 ^+ 2 हुक्पापोचि. < G सामेस्य्यं a, £ साम क. ९ K om. सवंलाभिकलिभ्यां क्‌.

९० a K बृष्टमाभेयम्‌,.

१० Bom. argh मवमापनेयम्‌.

१९ ^+ 8 ९ om. साम,

९१९ ? om. कलौ भवं कालेयम्‌,

९३ चाघ्यण्‌; aK Eg By भण्‌.

१९ a K Eg B om. acter विद्या.

९९ 0 “ere भवति,

२७४, ७ G किमर्थो. .

९० G ग्रहणम्‌ कतंष्यम्‌.

२९ Aa KE g कुमारीं पतिरुपपन्नः.

२७९, SE g B भसंज्ञायां हि ग? K om. भसंत्ताया.

१९. ^+ 8 & gom. gaat; B has only Feu; Nagojibhatia reads Taq TUT. ,

९७ 0 4 & कस्मायनु°, E B कस्मायानु?.

१९ GK om waft:

|| पाठभेदः ॥

Jo fo

२७७, ९८ g om. पितरि. २२ K om. fre वक्तष्यः. २७८, ३ 2 K पितामहा इतिः; £ B मातामहः पिताः. ९ GK सोढः. ७ G here & below क्दैज्ञौ, रप्वज्जः. ९ पिञ्जदछन्दसि Ree पिञ्जदछन्वसि डि; G Saft feu, A safe किच, a Sate fre. ९० दृण्डानतम्‌ ; see Atharvaveda XII., 2, 59 तिल्वि दण्डनं नडम्‌. २० All MSS. except K gare ॥ बृद्धा- ata

९०4 Eg B गणिकायाश्च ॥ गणिका- areata.

१२ थनो at; G asi ar. १४ Eg B ‘ward ae’. २८०, & GK agra; © भूतपाप्मनो; ए पूतपा- carat; G भास्वरा; B जित. ¥ © om. ¢ Eg B afar’. ९ 0 araet प्रयोगो, ए “area. २० G A a ^कोरालीया. a Ge B कार्येषु स तह. २८६ ३ G यथा चा. ¥ g 9 नाभि sargq®, K "नन्यकसु. © G -मालवकदाष्शर १३ Gom. खु. ९९ G "संज्ञायामिति. २० £ B om. २९ AaK Eg Bom. हि. २८२, ९ 04४ K Eom. 3 & 00. ४ G ठकिनी, 2 g B डाकिनी. ४ 2 serra, & ऊदविनीति, B xd बिनीति.

४७९

J do

२८२, १६ GA ? शजन्यः रार.

९३ ठेवयासवाः; G हेवयातयः, K हैव यातः.

९३ ठैवयातवकः; 9 दैवयावयः, ए 8 कैव- यातक्छः.

९९ ६ om. निवासयिवरक्षायां.. "विषयत्वात्‌,

२२ स rar; G aferar’.

२८३, ३ Eg B प्रस्यय इत्येव. ९ ६ यश्च वेत्य.

१४ 0 भवति.

९६ Eg B वाधीति.

९६ 0 इत्येवं

९९ इति । aa; G A ger.

२८४, ३ पार; KE £ B ara’.

३ वातिक; K वार्ति.

४ a K on. साप्रहसूविकः.

९ K om.

६ ए धमंसंसगंवि०, & adds below संस- गंविद्यः.

८ 0 च्च ठक्‌ व AE “71 ठग्वम& 8 “sre”.

९ G इतिहास पुराण, before देति.

९९ © ष्ठे षि.

२० GA वेदेति च व.

२४ प्रोक्तादिति; © प्रोक्तादिति । प्रोक्कान्ता- दिति; AK प्रोक्तारिति; a originally प्रो्तादिति, by alteration प्रोक्ता- artefe.

९६ 0 धेदित्रोभेः.

२८६, ६ GAK Eg 8 0४,

Qo ‘rege all MSS.

१९. G Carat ata’, B -काणस्तद्वि^.

९२ E by alteration (काणमध्येर.

९८ G “यतां चेः, A याता वे.

२४ K & 8 '्यमेकयोगः; यथे कंयोग.

av AaK Eg B om. उत्तेरष्वथोदेशनेष; D has only उच्रेषु; GAaD Eg

have a stop after the first नाचि.

४७०

Jo पर । २८७ ४ GK Saran ९ All MSS. except © om. उन्तरेष्वथौ हेशनेष ठेशे aera ७ Before प्रमाङः, © Aq दोष ९४ कन्नतु कान्नतवम्‌ aE; G garg कान- तवम, A तन्नतु कान्नतवं, D ada कान- तवम्‌, ह ककछुतुः काक्रतवस््‌, £ nad काक्रतवं, 8 कक्षतु काक्षतवं ; g adds काकैठेलवं, ? काकंपेलवं; in E काकं ez is struck out २० © मालावत

२८८, ७ All MSS. except K महिषां । महि `

बाति. ९ 0०8 क्रियते, K क्रियेते.

२९०, २ G श्ातुरथिकप g agra, 7 arg- थेप; K has only अपस्यादिग्यो. ४ G मवति, £ भवंती, < © 8 षरा षरा, ९ Gak ‘Qua. ९२ g TT 8, Bae.

१७ 0 ^ » £ स्युरिति भप.

२० g¢ ? निवास इति t.

९१९ Bom. अवारपारीण

९२ K om

१४ Gg here & below asatfe

१९ All MSS. except K चामा । चामा

चेति ९८ £ ए कौलेयकः कौक्षेयकः भैवेयक २० G कौलेयको भ, ए कौलेय इति भ २९२, २७ Aa E वाह्यारिपहिग्यश्च before

amy; Nagojibhatta mentions the reading वषु

२ sas B बाल्ह्यायनिः भीहांयनिः पाहायनिः

॥ पाठभेदः ॥

Jo पर

| २९२, eK agat rat.

९ AaK & originally ए ofa च मनु; B om, age . “any § Bom. मनुष्यः .. “rary ९ AaK Eom. अमनुष्ये here & be low; Gg “ot ज्ञाः A “it ar १० Gg Ot a ९२ K Eg B ऽण्विधानात्‌ here & below. ` ९९ & Boom. यतस्स्यः & यत्तस्यः.

२९३, २ g 8 om. the stop which the other MSS. have after गते, & om. also इति,

ह K om. भरण्याण्ण्‌ः ६ अरण्याण्णो; G भरण्याणा, £ भरण्याणो. ह K om. वृरादेस्य ६ © अधष्ययात्यविस्यव्रावि ` ७ ^ चार, £ B aed < 0 अव्ययरूष्योत्तरपादोः. ९ B om. this line. ९९ G before आरातीयः, छो भवति विप्रति- चेधेन. १९ कखतीर; © ^ कखतीरः, K काखतीरम्‌. g कखतीरा, B om. १९९ काखतीरी ; £ कातीरं. 2 कारवतीरं. ay © 'दाब्ञ्यो, £ “ares. ९३ चणाररूष्य ; G ्वाणाररूष्य्र, ^ K चणारकरूष्य त, £ वणाररुष्य. १६ चाणाररूप्या; A वणार, £ वाणार, K

g 8 "ह्यम्‌,

१९ g om. शिवः. -वकाक्चः.

ag G before कोपधा, छो भवति विप्रतिषे धेन qo A निलीनकः, ए निलीनकम्‌,£ 8 नीली-

नक.

९७ G before ओौटूकीयः, छो भवति विप्र तिषेषेन.

२०५ g B कारतंतविकी areata, A करतिविकी का.

२९ ए om. आरास्का ...कास्तीरिकी-

ll areata: ॥

Jo tho

२९३, २३ © 'पशाञ्ञ्यो. २४ चणाररूप्यः Ga चणाररूप्यः, K °K- प्यम्‌, & वणाररूप्य. २४ चाणारूप्या; K णार, E वाणार, 8 चाणाररूष्यं, 5 चारसूप्यं. २९४, ९ शिवपुर; A दौवपुरः, a K B शिवपुर. ९ tage; g Bye. a AK निलीनक. ९ g ए dtaatar:. < G दीनामभावात्‌ . ९ © gent कत्तेव्यम्‌ .

३४ (आ 9).

१९ ^ E & originally a "कचः, K कुः; a by alteration faqreny: निषादक- oar; £ निषाद (2) कश्चूनौम देशः नेषा- हकसु कः, ? निषादकपूनौम देर नेषाद्‌- कषुकः.

२२ K om.; E om., but writes below नक्षवादण्‌ | छाः; G A नक्षवाण्‌.

९ MSS. om., but Ghasg&Aak have a stop before इद्धः below.

¥ MSS. om,, but GhasQ&Aak have a stop before Sig below.

® MSS, om., but GhasQ & a Eg have 8 stop before grTx° below.

१९ MSS. om., but Ghasg9&AakE have a stop before STxX° below.

१३ G E afta.

९४ Ainmarg.; the other MSS. om., but G has 9 & aE havea stop before छांङ्कः below.

९६ Aa K g आपणिक्रः.

2%, ९ MSS. om., but ७ १४ २ &AaK E

have a stop before STx° below,

९ MSS. om., but GhasQ& AanEg have a stop before Tg” below.

® ¢ Bom. atefarm:.

७ G पायसिकम्‌.

60 आना,

२९९,

| २९६,

WOR

Jo tho < MSS. om., but 6 1४8२ &^ 2 have a stop before sTx° below.

९६ MSS. om., but G has २ & ^ 87 have a stop before हाद? below.

१८ G वामरथम्‌,.

२९ ० ^ ast

२३ MSS. om., but Ghas2 & 487 have a stop before हाद्धः below.

२९७ ९ & B om. म्लोचुकायनकम्‌; in E it is

struck out, ९ G & originally A कण्वाः. ९ g B कारतंतविक्री कारतंतविक्रा-

९० Aa K E g ‘at; 8 निषादकः ATE

१९९ G Berit ay a’, £ न arr’

१६ G COTA: a

९७ G नन चला . २० ये; GA तावदे, K तदे २९ © “गं तदनवकाशव्वादर. २२ MSS. om., but Aa have a stop before टङ्जुरभ्यां टाभ्या below. २४ After सांकादयकः, £ कोपील्यकः, 8 ` कापिल्यकः. २४ K g B here & below डशद्यङ्ः २९८, २ K om. from qraaq® to wa before aleet, B from पातान to एव before नान्दीः 2 पातानः; G वान here & below. & Gakg B वातवहं कोक्ूडीवह; K 8 कौङटी, 8 कौडुटीः कोक्ुडीवहकः; £ 8 कोक्कुटी? MSS, om., butG 1५8 २&. २०} have a stop before gst below ; g B ओष्ठओ J. < G hare’, ए नेषादकक पुकः. - ९ £ ? आप्रीतिमा? K आात्रीतमाः. yo MSS. om., but © has २& A a have a stop before ओष्ठओं below, a2 B जिन्हवो .. -जैन्दवकः. ९६ Ag इरदिन्छा, ९"कः, K काः.

# 11

Jo qo २९८, १६ 0 om. FHTAATTEATST:.

Qo A नीली.

२० Ga K B आरीरणकम्‌, A “कः.

२४ K पारेधन्वम्‌,

२९९, ७ Kom.; AaE ष्व वि. < G Spears वि.

९६ & om. न्याय & below आरण्यको न्यायः.

९८ ४ 010. आरण्यको मनुष्यः.

९९ GAg B वा गोमयेषु । वा गोभयोष्वति.

Joo, २ G om. क्राच्छको मनष्यः. ३ स्येक्षितम्‌; € 8 eae. ७9 & 2 -च्छारिषु पा. |

९९ G साल्वाकीनां |

१६ © "धानाम्‌.

९७ g om. पूर्वैः

९९ GAaEK दत्त, B दत्तैः, '

१५९ © अंगकः. |

९९ G agar.

३०२, ६ ¢ “urd; g 7 संख्यातानु रेशप्रतिषेधाथंः. ९ Cart; & B विधाने.

१२ समसर्याः; £ B संरयातानुेश.

९६ G om. अणि ष्व.

१६ Gg Bom. इति,

९० GA a गौमताञजिकः'

९९ G “are रस्तु; £ femgatare; K om. the line; aom., but has a stop before saq_ below.

९३ aaa न्यास; £ 2 यथान्यास.

९९ 0 विजानी यात्सरवंमेवं twice.

१९ ० gegrarae.

३०६, २ £ तुदादि.

Jo ३०४, ४ करिष्यते; £ B क्रियते.

(

॥ पाठभेदः UI

Go

९३ G om. च; before हेमन्तस्य? £ B read हेमंतस्याण्ववनमाभे च तलोपव- वनमनथेकं हेम्नः भरकूस्य॑तरस्वात्‌, & they read Pr कारणम्‌ हेम्नः प्रकृर्स्यतर - स्वात्‌ प्रक्ृत्यंतरं हेमन्शब्दः अलोप.

९६ ^ भ्यः ब्रः। व; £ ठ च्विरपरुस्परारि- भ्यस््रः | चिरपरुत्परारिभ्यस्त्रो व.

१७ GAaE g पपश्च। त्रश्च.

९८ a मच्‌ । स्सृतः.

९८ E stare । इति, g siare. इति, B stare २ इति; K om. अन्ता....अन्ति- मम्‌. |

२० सायचि?? g; the other 88 सायचिः.

२२ ^ ४ K सा्यचि,° B arfa’.

३०९, ९, All MSS. except B have सायमो

ऽङ्के मलोपः; g has it twice; B om. सायमो...कथं; for the second ayaat ऽङ्के K has only अहे 2g B स्तम्या चेति. ¥ g Bom. ९ G तुटि..-प्राभो्विं twice, ९२ K g पुरस्तनम्‌. ९३ © £ Bom. इति Presrtra:. १४ G a प्राति. ९६ © सस्येति च व. १८ Eg 9 चसंनि.. २६ £ छवंताभ्या चेति व~, ए छवंतस्वै चेति व.

३०६, ६ £ ? इहापि तहि ^.

७ ¢ B इहापि are वा.

१० £ ६ सति aaa’; Bom. सति ङक्य- लका भवितव्यम्‌,

९१२ £ B दिवातनमिति.

९८ Aa K 48°; G originally qe”.

२७ Ga om. सुष्विधिः

It पाठभेदः II ४५५९

Jo To Jo

३०७, ९ ag Bom. हि; ^ 8? K नाम मवति.

१९ ^. 2 1» K om. अनेन.

९२ यल; G तन्न.

९१९ K Caran वा.

१९ G before arg’, तत जात हति

२९ K B ०. ; & 00. but has a stop before qqeaqy below

३०८, ९ A फल्गुन्याषा- here & below.

२ G वन्तव्यम.

४ K °star (डीया, श्यः च्य ९ ¢ Beate वक्तव्यम्‌.

७ MSS awe.

१९ Ka भवान्मुक्तसंशय॑ art न्यायं मन्यते.

९६ G भमुद्कारामदेादीः, B भमुदग्देशादीः; Nigojibhatta mentions & approves of the last reading,

९८ g Boom. सीत्नाः प्रासादाः.

९६ K तत्रपनवं”, » तत्रेति प्रकरणे पनस्त- बप्रकरणं काः, g B तवप्रकरणे पुनस्त- ववचनं का.

९ Gom. siege: & writes उपश्चालः; AE g Bom. अौपमूल ९ g Boom. अध्यात्मादरिषु चेष्यते. ९९ a B om. आधिदैविकः. ९२ £ B twice ९३ © ओ््वदेहिकम्‌, Aa K ओ्वरेहिकम्‌, E देहिक ९४ £ B twice. ९८ Aom. चु १९ 29 SRT: after Qed: २२ Aa om.; ए वापि प्रस्ययो, K £ ए प्रस्य- यौ तथा २३ © & originally a मध्यम

३९९, ९ 88 mata

| ३९९.

| | | |

|

vy K E om. ६ sor; E उष्टा; g B only ROT AT: सिहाजिनः. ७ G गांभीर्यश्च ञ्य; & य गंनीराञ्ञ्या, B यथ गभीराञ्ज्य. १० K om. भवर. . क्रियते. ९३ a K om. २४ B gararera. २६ arate; © प्रकारा, 2 प्रासादा

३९२, ३ Kom.

६ A K om.; aE om., but havea stop before oq below, ७ व्याख्यानं; © sareara, E by altera- tion व्याख्यानः. ९ GA K after वन्तव्यः, न वक्तव्यः. ९० Kom नवा. ९९०७५ om वा. av G A a (स्तत्र seq’, £ Bera area”. . ९९ © A ifm’; Aa E om. वाजपेयिकः. ९६ G पाचय ag G om. शचातौदनिकः, a Eom. arate निकः; ghas पांचौदनिकः दारोदनिक इति, 7 पां चोः रातो? हाशोदनिक इति ९८ य एवः; © एव॑, K य एवं ९८ G A अभिः. १९ Aral? चातो? g Arar’ ल्ाशौदनिकं इति, ए शाती? दाशौदनिक इति,

RWW,

९ बालवायो; £ B aresarererear. १८ GA & ara. a भगिनिस्मृतः. २० g B om. अधिकृत्य कृते पन्थे; G -ख्यायिकेभ्यो. २९ GA £ छग्वक्छव्यः. १२ GB पृवेनिपातनं. १७ A निहा; a Frey” here & below. १९ Ag Bom. २० A ay. २० £ ATER.

३१९ ९ 0 बुजक इति यथा.

९ G ामम्रामे. ९२ ७ £ ०. the last च्छ. ९४ G Aart wet

ae A K £ B माथुरी.

४.५६ | पाठभेदः Il

Jo qo To fo ३१९, ९८ ^ ९ K आरूकाः. ३२९, ९९ 7 सवेमपवा^.ए सर्वमस्यापवा?, E सर्व- २९ g Bom. . aeaqay®. २९ G भ्यो.वामा ९३ G भवानापिरुद्य. ३१६, ९ G खाडायन here & below. ` ९६०७4 aE K have नकषा संप्रत्ययः १० K प्रोक्तः म्रोकं शति. only once, but G A have a stop ९४ G यज्ञवल्क्यादिभ्यः. after it, १९ GAB& originally a याज्तष्ल्क्यानि. १७ E & B regan’. ९८ A माकषिकामभ्यो here & below. २० G “sate? here & below. २० G om. २९ ० saaarar’, € 8 अवयवे अप्रा. २९ £ B पौतिर्कः here & below. ३२२, ३ G शछोत्सम्गोंऽपम, K भनवृत्तेहि च्छो २२ © om. न वक्तव्यः. TMNT. ३९७, ९ K om. ६ Ka a संप्रस्यय इति संप्रत्ययः श्यता ३९८, २ ऽप्रा्िरिक्मः प्रदयक्षवाचिस्वात्‌ः; a K E सूत्रेण दौषिकाणां निवृत्तेः न ह्य. g B sarfe:. ६ © निदृ्तिरिति. ९ © यद्योगात्वष्ठी here & below. ® तस्य सापवादस्याणः; G तस्यण. ® A om, ¢AaEK £ B “earaqar’. 23 Kom. | ९२ After षष्ठाः, g repeats pag. 321, 16 Qe g om. to 322, 5 & om. the following up ३९९, ९ g Bom. to IV., 3, 146, € g Bom. कालापकम्‌ aren. RG प्रसंगोक्यः प्राण्यो^ < G भेवोपलभते. ३२३, ४ K om. ९ © एवं afr’. | ६ निघाते; Aa K g B & originally E ९८ K & B om. | विनिघावते, २० © om. वृद्धपर्थः. < » पदस्यानु › 8 परस्याद्यनु% g om. up ३२० ९ £ 8 00., & read in next line, g “Ff नवा in 1. 11. बु । गकाः, B St gq णका; K om, ९ निघातः; G Aa K B & originally E J... arty. विनिधातः. २ 0 E carte. । ९२ © इह शि प्रसज्येत. ६ A “ararzor here & below. ९६ Aa K om. त्वचो विकारः. ७ 2B कौर्षिजलः हास्तिपदः; ¢ हास्ति- १९ निघातः; A g B & originally a E पादाः. विनिधात; ए पूवैविनिषात. < K om. ; g om. up to इद्मायरवेणार्थम्‌, ९८ निधातोः; Aa K g B & originally E ९ 0 ^ ४ 1 Stqeq अण्‌ व्तष्यः, विनिघातो. Yo GA “warren. ९८ ¢ स्तस्मादन्नता. , १४ ० सिद्धं नवति अथ ९९ निघातः; G पि निघात, Aa K g ए ६४ Gom. च। अर्थः; A om. चं; B has & originally E fafaara’. च aa. २० निधात; a K विनिधात. ९४ 0 'दिष्वथर्वेणः, ३२४, २ Eg B किमर्थं मयडैतयोरि, ९९ © गहिष्वथकव्णः. ४ Eg B मय्धेतयोरिः. १७ After साभ्यम्‌, 2 B अथ्वांणमधीते ९ Bom. आथ्वेणमधीते Saray इति. ६ GEg B तदेष्यं. ९७ G om. हाङ्वयोः. av G जितश्च प्रत्य. ९८ g B °स्यष्यविक. ९९ ^ om. चच. ३२९, २ © om. हेषिकानिव्रस्य्थंम्‌ . | ९८ ^ om. Tat पञ्ालाः; gom. पूर्तं

९ £ निवासो विकार इति. भुक्तम्‌.

qe

ll create: Il

fo

६२९, ६ £ 00. ; Aom, तेनानभिधानातं up to

चसन.

९ » अभिधानेन; E ह्य struck out.

९ “enara लुः; G has Q before हु but it appears to be struck out; a has a stop before &° and above it add- ed २; K “eqarg’.

१० G °गृहीतं भवति ओष्रिकरत्येवं भ.

१२ "मञ्यो; G A Asi.

९३ Cayra’; ¢ sta’.

९३ भविष्यति; G भवितव्यम्‌.

१९ ALATA न तेनाननिधानादितिः Kaiyata: wary wer: । नैष दोषः । अध्ये- व्यामभिथियायामण हकारेण भवितव्यं यश्चाभ्येन्रयां वर्तते HT: स WT WAT उस्यन्नस्तस्मादीक्रारः। अथवा पुनरस्त न वेनानभिधानादिति । He rejects that

reading as incorrect,

१७ प्राणिति; £ ? प्राणीति.

३२६, ९ G om. fe.

७ G ^ रन्मयदविप्रतिषेधेन. < K तिन्तिडीकः. ९० A 0100. ; K om. up to area. ag AK g जरदूशः. १६ K om. मयटः. --षेधेन. १९ अनवकाशस्वादपवाहो मयद्‌ ; G in text only अनवकारातव्वात्‌. २३ विप्रतिषेधो; © विप्रतिपिधेव. २४ © स यथैवं भोर. २९ Ga K anya; A om. एवं. -वाधेत,

329, ९ G प्राणिभ्यः प्रति; A om. the line

aod has in the next line प्राणिप्र- तिषेधो. ७ 0 प्राण्यञ्मवति विप्रति. ९०५88 जरङ्कक्षः; © arcgatt. ९२ G शौक्ाविधम्‌ बृद्धान्मयडिति मयद्‌ प्रा- भोति.

९७ ^ 01. ए क्रान्तः... इति.

३२८, & g Bom. च,

2 aEg¢gB om. चच. 2 GAK & originally a लुग्व. 2 Gom. the last च.

Jo

¥\S9

प॑.

३२९, ८ शायिकः; a by alteration शश्ञायनिक्रः,

B "सापतिकः, K -हाय्यिकः. ९ Bom.

१९ K आक्षा.

९४ प्योदेर्भ°; G fanaa भः, + र्यादि. भ्यो भ; K आकषपयारिभ्यो भर.

९९ Eg fara’, K farsa’.

९७ G कवविधात्‌ वी वधाचेति.

१७ B वीवधिकः,

३३०; ९ GA & by alteration a My.

४ ज्रमबित्यव चनं; © क्तेमेम्‌वच्चनं, A ar- म्मभ्निस्यवचनं, a by alteration क्ते - मंम्निस्यवचनं; 8 वेमंव्वचनं Freq’; K om. up to अस्ति प्रयो ज्ञनमेतत्‌.

७ ^ 011. ; £ B afeqaarg’.

९ Before एवं तहिं, A भावप्रस्ययांता- Fry.

Fret. av 0 om. इति, A om. इनिः. १९ Beaferiaa:.

MSS. गद्यायति. ९ K मेस्याच्छब्दलोपो वा. qo G “च्छब्दस्य लोपौ 2°. ९२ in इधवोषुषि K Tarr’, ? बृद्धे-

१३ G बृद्धेवाजुषि", ए saya’.

4a Gg Barge.

१९ GA E मञ्वेति, a “Arar.

२० The MSS. do not give this nor pag, 332, 1. 1 separately, but © has २ & the others have a stop after लोपश्च in both cases.

२९ Carag व; GA aE g om. चच.

३३२ ग्‌ “अस्त वः; GAak gom. चछ

६? मार्गिकः मौरजिकः पाणिविक्ः वैर. ९ GB -कारते क.

av G A विधिनि.

१८ GA om. &.

४०८ || पाठमेदः ॥

qo fo Jo do ३३६, ९ ^+ Eg Bom. sa. ३३७, ९७ G विभाषां यर. ९ 0 गरूछल्म्‌. ९८ ७ Aag B gat: सूरीयाः. 24; GA वा. २२ aEg B ततैव चोच्यते. v G agar here & below. २३ K प्रस्ययविधानानुष १ K om. ३६८, २ © तस्मिन्नभ्यमि.. < G om. न कतैव्यः. ३ A om. च्च. ९३ 0 कारणम्‌ । पूवं विहि. १० 0 & originally A qa’. ९९ G A वहतीति अन्यो. ९९ © ^ ४ £ E ऊणा. Qo G at twice. २० षययदासे; © परिमाणपयशसे. २९ G र्योर्वाढेति स. । २९1६ & B om. परिमाणार्थं; © has ३३४, ९ G सवेकालप्रत्यय०; ^ & originally a परिमाणा च. सावंकालः प्रस्यय>. ६३९, ९ K om. ९04 8 विज्ञायते. ७ G om. ऽपि; K has “ज्ब्दश्चापि. < A विध्यत्यविकररः here & below. ९० Gi WETETee’. २२ G मध्वनंतरामिति; a KE g B मभ्वसि- ९० G ^ E “ण्य इत्येवं. waaay; A has मध्वास्मिन्नासमिन्नं तर - ९९ © तत्तष्युंपसंख्यानं कतंब्यम्‌ न कतध्यम्‌. मिति वा. ९२ © समनायिेतौ एवं. ३६९, ९ Aom.; Nagojibhatta mentions the ९९ वृष्यमिति भविष्यति; G वृषदाब्ठादुत्प- reading ररदयब्शाश्च प्रत्ययाः. त्तिनैविष्यति, Aak वृष्य इति भवि- २ सपः; G यमः (?). ध्यति, K om. नविष्यति. 3 tara; K carey. २२ प्रधाने; K ‘fed. ९ K om. छन्दस. ३४० २ © Arata fata; ६ has माठनोगीणः "San; Ga,Agar ` frairater: before माव्रीयः. ७ G has यज्ञेति द्यक्षरम्‌ before F यजा. ५ © राजाचायोन्याभिति व. ९ Ag Bom. ९ च; K वक्तव्यम्‌. ९९ MSS, om., butin next line Ga १३ 0 घ्नानादिक्रिया. have शस्य २ उपः, E (स्य (aq? & 4 ९७ बाह्म; ए aerate; AaEg Bom. K g B without Sandhi “eq उपः. २० © पाचजनीनः.

२६ GAa £ Bom, buta E havea

१९२ aK g Bom, ऽपि.

९९ प्रतिनिर्दिं; a निर्दि. aye, ४ 0 "जनासमाना?, K °जननोगोत्तरपदा- ९७ K om. ऽपि. त्समाना.. १९ a ए वजञ्ज्ञापयव्या्वार्यः ar’. ९ वेति; © A वावचनं चेति. २२ A K वोच्यते. ९ 0 arara:. २२ Eg B अर्यष्वेव भव. १० MSS. om., but © K write below aq G “च्छ न वाधते. "रषे इति, and A दूपे | इति. ३६७, ९ © उपगवा०. ` ९३ पौक्चयम्‌; ^ ०८ पौरुषेयं न 34 K ४ ^ 2 कर्पास; K, instead of ae... has after पौरुषेयो वधः, वध विकार कार्पासः, परशष्यम्‌ पिरव्यः. यः पौरुषेयेण क्रविषा समद्भ विकार स- ¥ aE ani, K aaa. मूह पौरुषेयं समागतं समूह तेन कृत IE- ७ K चमे। assay भवतः पूवंविप्रतिषेधेन देण कृतं पौरुषेयम्‌, See Rigveda 3.» < K om. | 87, 16. ९0 ढञ्‌ भव. ९६ © दंद्रमहाथम्‌ रग्रमहाथेम्‌ दद्रमहिकम; ९२ GA & originally a E विभाषा यत्‌. g B काशेरुपतिक.

|| पाठभेदः Il

Jo पं ‘va, ९ Ga उपाधिः.

९३ 0 प्रसादो.

९६ कर; GA & originally a कि, B कथं.

९७ G चलमिति.

९३ G om. संज्ञा.

९८ After न्यायसिद्धमेवेवत्‌, G अन्या सं- ख्या अन्यत्परिमाणामिति, K भन्येव हि सं. 7

९९ अ चापरिमाणै; Kaiyata mentions the reading यच्च परिमाण.

९९ सर्वस्य .. ब्रवीति; ? सर्व॑स्य संख्या भेद्‌- are, E तस्य सवस्य संख्या भेदमाह, K सव्ैसंख्या भेदमावं ब्रवीति; A in the text सवं संख्या मेव्माह, in marg. स्वै- स्य संख्या ears न्नवीतीति वा पाठः.

३४४, ९ G कुतश्चतः. ® व्रकल्पतः; G कल्पत. ९ ७०. च.

९९ G व्र.

ye E परिप्रे.

२९ & B om. पानमहति.

२६ K शदो जनारिषूत्यत्तिने मवति.

९० G नैवं.

१९ ^+ ४ Eg B om. अव...मवति; A has तदंतविधिः सिद्धो भवति in marg.

२० इत; G अत.

ae AaEg Bom. इति.

avg, ४ A दैशोध्पिकं वैरोभ्पिकं. ८ K om. अन्यः. .निङानम्‌

९० GAag B gay cana.

९० G कतिभ्यः. |

९२ fafa’; G & by alteration A प्रतिर,

१८ K "कन्यामिति.

ave, ९ ^ & # £ 5 ^स्करणस्य प्रयो.

९६,९७ टिठनर्धा्च । टिठ्नधोचचेति; Gy

४५५९

zo पण originally A अद्धेति, A in पाशा, added अद्ध.

ave, ९९ Gg B कार्षापणादा टिठन्व.

६४८, ३ K Eom. िरौर्पिंकम्‌.

४ G भथंविशेषासं°.

< K om. हि

१९ यथा; G यदा.

९३ तनिमित्तः; G निमित्तः.

९४ 0 कि चच हिगोयस्नद्धितः तनिमित्तम्‌.

९७ After the first क्रीतम्‌, G & in marg, A Ree Rryta, K fegta, 2 8 Fasrafare.

९८ a K om, कारिष्यते.

१८ Treas; Aag B व्यविक- न्यायेन.

२२ stura only G; the other MSS, ste”.

२२ © पराचकाला.

२३ A Kom. &

२९ ^ aE “दुत्पद्यत.

२९ तनिमित्त only K ; the other MSS. तनिमित्तः.

३४९, ९ 0 has अध्ययं प्रहणस्य before उक्त, & om, तस्मादि? ... “क्यम्‌; ४ प्रहणमन्थ- कम्‌.

३ a Eom. तस्मादि ... (क्यम्‌.

६ G कषोपण० here & below.

< K after सौवार्णिक म्‌, दिद्धवणम्‌ हिसौ- वणिकम्‌,.

९४ G °्योभौवः द्ैयोगं हि". ९६ £ Bom, ; aom. च्च. २० aom.; K om. खायो ta.

३९०, ९ ४ 011. ; K काकण्या? here & below.

२ a K (काकणी here & below.

Q a om. दविकाक्रिणीकम्‌,

३ AaE om.

९ K aren waarirar वक्तव्यम; K om. from here up to pag, 356, 7 “agar भवन्ति मवं.

९ Gg Bom.; A in marg.

१० G wate.

yoo

१० qo

340,2% Gafter TRA, AIH: शत्यः शातिकः साहस्रः.

२२ AaEg Bon. हिगोष.

२४ a वचनादि.

३९९, ९ G परिमाणरसंख्याया. ९ wae; G त्यः. ४0.५9 उन्तंच. < १९ ए ग. सं; added in A; Eom, स भवति. ९ a E om. सं; added in A.

९६ a om.

९७ G निमित्तसंयोगो.

go E om.

२२ G om. सप्तकः.

९० £ Boom.

९९ G om. द्रौणे पचति.

९८ A 0111. , 0८४ 188 a stop before प्रत्यय below.

१९ G उत्पाद्यते.

३९३, ९ & om. ४ E om. ओवितः...कर्तष्यम्‌ . < G °sfifaa परि.

१४ a Eg Bom. हमे.

३९४, ९ परमष्टोत्‌; © originally परमरेत्‌ , by alteration परमार्हेतं . < AaE पंचदश्ाद्य्थं; g B om. ३९९, ९ © & originally E हातिग्रत्ययो. ६ Aa विभावश्च.

९० न वैवं; MSS. न येवं.

१९ 0 (लक्षणसमासो.

९२ G om. च.

३५६, ७ G भाववशच्नास्सतो. éGEom. q. ९ ध्यपदिदयते; ६. विदोष्यते.

. ९ Before पटस्य, An E & 2 तद्यथा.

९३ G भथ यदा षष्ठी.

९३ त्रिशेष्यते; K ष्यपदिइयते.

ll पाठभेदः Il

Jo qo

३९६, १४ वचनपरिहार उभयोरेव K ; the other MSS. read वनचचनपरिहारः satay. उभयोरपि पक्षयोरेवं कृत्वा शयनप- रिहिरः

av K °वष्वनाः सधमभिरेभिरन्यैम.

१९ GK भन्ये gaafor®,

९७ K भतो भवाति गुण,

29 G A om. चरु,

९८ © K om. वै,

९९ AaE g Bom. तद्यथा,

२० K वादातमनुयान्ति; A in marg. तम- नुयान्ति इति वा षाठः; K om. a; G दक्षिणाः; a E समुध्या.

२० G अथ aara’, K अथान.

२९ वाढं; G ar; K om. वक्रम्‌.

२२ » ¢ ती्णानीति.

२८ a E K & originally + दक्षेरक्षिणा; £ B दक्षतेशरेखि.

२८ सस्थैकस्वादेकवचनं भविष्यति only in G.

३९७, ९ K om. विरात्यादिष ... भविष्यति, Aa E g ए om. aed”... apse.

३ K om. अय तरि. ९ GK g B “aha. & Aa Eg Bom. gfe.

७ म्मणातीनि K; the other MSS. शम TTT:,

९० © पथो.

९९ K पिन्यः £ विम्रहणादशं, ? Prae- नदशं.

९४ G पथौ.

९७ G graft विम्रहो न.

९९ a °योरप्यपायः.

२२ © K om.

३९८, ३ G om. यः परस्य करोति.

४ यश्चरुपु; K यच्च पु".

£ व्वेपति; G B aware, 8 Saar. ६ K इञ्घानो? here & below.

Jo

ll पटभेदः ||

tro

३९८ ९ Before aay’, Ain marg. न कोनयो-

निवर्तकत्वात्‌ । न वा एष दोषः। कि कारणं | SATA HAT |,

९ यश्च wea’; A aweg?; G Ke B यश्चतुः.

९४ wre’; GA क्रोशा” here & below.

Vv योञजन>; G A योजन्‌० here & below.

९९ All MSS. except K om., but E g B have a stop before miter” below ; K reads ततौ विगमनमहेतीति च.

२० Gg B & originally E om.

२९ वायििथेन; a K “qe; K has below everywhere “quer गछति for “qitq ग; Kaiyata refutes that reading.

२२ हतं वारिपधिकम्‌ K ; the other MSS. "तो वासििथिकः.

६९९, १ 0 पयेनागषति.

२ © पथेनागछति. ६ G <पयेनांगछवति. ९ G 8 om, but G has २ & g B have a stop before इति वक्तव्यम्‌ below. ९९ g B & originally E om., but agB have a stop before वक्तष्यः below. १० स्यलादृक्तष्यः; © वक्तव्यः, ६ ae: स्थतकात्‌ ९२ K om, °qatarg... सिद्धं तु चतर्थी° ९४ @ "मध्येष्यते ९७ स ate; © तहि. a8 Gom.q7 कतेष्यः. २० & B om.

३६०, ९ ६ उक्तं च॑.

९ K om. महानाघ्रीनां ...कतन्यम्‌ . १० A E महानासिकं.

९९ MSS. om., but Gg B have २ &

Aa E a stop before aerarear® below,

९२ ^ K महानाबिकः.

९८ All MSS, except K om., but G B have 2 & AaE a stop before fy विश्वं below

61 wert.

४८९

Yo

३६०, २० All MSS. except G K om., but B

has २ & A a Eghave a stop before ङश्च below

३६९. ९ ^ K agar

२ © om. तत 3 AaB & by addition in E चतु चतुषु & Ga E om but a E have a stop after संत्तायोमण्‌ below (Gaae ७ अर्या ; Nagojibhatta ह स्वपादस्तु (te. भाख्यः) युक्त ७ G संज्ञीगूता < वाज्पेयिक्यः only in 8. Yo £ B om. दाद्यौदनिक्यः. ९९ K तदाख्यमातार ९६ भवं; G qa, a E om. ९६ G om. one qa. ६.८ G om. one aq.

४ £ B have २ & E has astop before कतंव्यम्‌ below ३ नीणीमान्यण्म; G इभानि नीण्येवाण््रर. ४ G om. प्रयोजनं.

९६ All MSS, except K om, but Ga have 2 & E has a stop before कतं. ल्यम्‌ below.

९९ K om. अन्धप्रपदनीयम्‌.

९७ A om., but has a stop before प्रस्वयो below.

९८ K om. आबुष्यम्‌ .

९९ All MSS. except K om.; A has 2 over are” below.

२० K om. शान्तिवाचनम्‌,

२६ © say”.

३६६३, 9 a K E चोर.

२ KE ez. ९ GAg B ‘qraaraedearg. ¢AaEg Bom, but A 1१6९ & g B havea stop before वक्ष्य; below ९ दश्च; © हन्‌, K ga ठम्‌ ९९. © arta

४८

Yo प ३६३, ९३ ^ 8 K E om. आतश्च. ह्याह पिङ्गलः; G ६ पिङ्कलाक्षः. ws © £ B कुर्ब॑तीति. qe © समुहायेपि च. २२ 9 aged. av After प्राभोति, Kg B स्थूलेन तुल्यः qa: स्थूलेन सुल्यो याति ( K यातीति); Kaiyata mentions this reading. ४, UGE agra. ‘ २ All MSS. except ह ठदसीयासम- योपि. ६ G om. the first q. ९ © अपि व areaae वतेः पाठो, Kart चाव्ययेषु कृतेषु वतेः पाठो. ag K ०0. प्रत्ययः. ae K उत्पद्यते. w KEaq च naar २९ ए उस्पश्यते here & below. , २९ © निशितं ब; K बलादाने. ३६९, २ © & originally K चोच्येते. ९ प्रयोजनम्‌ ; K € 2 कृतं मवति. ७ All MSS. except K om., butG Eg B have 2 & a has a stop before

क्ेष्यम्‌ below. ९ Gg गिस्य॒च्यते. av All MSS. except K om,, but © A E g 8 have २ & a has a stop before masa below. १७ G “ख्यते. | १८ G om. व here & below. २९ 4 ०11. , but reads in the next line originally सिद्धं | एतत्‌. ३६६, ९ £ B वक्ष्यते भाच. ६ 9 K (करणे प्रयो. ७ K तस्यं भावादिव्यः here & below. e aK & originally E om. भोजने. ९ gat:; 9 पुरैः, £ ए gar; ga°,GgB पोतै"; “Mera इति, K°: परिष्यन्त. av ६\के गुणाः. ९४ a K रसरूप; © om. गुणा. १५ G Sa aaa ष्यार्याप.. ९६ अनन्य; GK & originally E अन्य, ९८ © om. तद्यथा. ९८ GA 8 ओषधि, g svar’.

|| पाठभेदः ॥

qo qe ३६६, ९९ BTR; Kaiyata reads qftart, but

mentions our reading. २६ © प्राढांवास्छ. २७ © उत्पाद्यते; K प्रत्यय उस्पद्यते. ३६७, २ नैषहोषः; K कि कारणम्‌; Kaiyata ` om., but he mentions the reading नेष वोषः. ४ 0 हास्यानि. ४ च वतन्ते; GE वरौते, ४ षच निर्वंशेते. ४ प्राधान्ये; © & originally A “spare, ए E प्रधने. ९ KE g प्रधानो; G om. भवसि. ९ K om. भवति, yo 0 रूपादयो. ९९ अवापि; Aa Eg B तत्रापि. २० ४ £ B गुणान्वा. २९ © इाभ्यामथौः, २६ £ om. वा. ३६८,९६ तत्र व्यव; Nagojibhatta mentions the reading qaqa. ९८ MSS. 01. but A has २& aa stop before न्त below, १९ यजमानः; G अयमान. ९९ अपद्युतामः K E भपद्युतां गौः, € B अपङ्तां गौ. २२ G समासाभावः. । २२ After इति, © पमां युवम्‌ ,4 in marg, पामा भूवमिति. २६ © gaud:. २४ विप्रति © पृर्वविप्रातिः. ३६९, ९ Gom. च. ९ © पस्ताभ्यस्त्वलौ भविष्यतः, in marg. यथा स्यातां. ९० © K यतश्चोष्थ्यते ay GK यतश्चोच्यते. १९ © प्रयोजनम्‌ आ च स्वाः. ९४ 0 विोषेऽन्यप्रस्यय, K विषये vere. ९७ The MSS. give the text of the 30४18 only as far as लवण; my MSS. of Panini, the Kasiké & Pada- manjari have gy (not gy). २२ dt वक्तव्यः; ० “धः, Eg By: क्रियते. २३ Ga च काचित्तत नञ्पू. ३७०, ९. G 'वेवेष्यते ® G गलावेष्येते; om. परमः पृथुः

|| पडठिभेदः II

ए* प

३७१, १६ 0 gee here & below. २ 0 & 8 ष्यञ्वक्तष्यः. < धलोपश्च; aK Eg B यलोपश्च; Kaiyata mentions this reading.

९९ K संबद्म.

९३ K om. भवति,

९६ प्रसक्तस्यापवादः; £ प्रसक्तस्य.

९६ 9 K -कारस्यानुकः.

३७६, ` २ सममुखस्य, g 9, by alteration A, & Nagojibhatta ; a & originally A संमखस्य, 0 7 सम्मुखस्य, K eager. After संमुखीनः K has समपठपृत्रान्न,

yo All MSS, except G प्रस्योच्वं.

९९ Aag 8 परस्योस्वं,

१९ G निपास्यते, without इति,

९९ ¢ यद्यकोपं.

३७४, ९५ G यपो व.

< G अनुवृत्तौ.

९२ K Sqerqaray; a om. गोः.

१४ कमेकारी; a K E कर्म करोसि,

९८ ० होति कायै.

३७९, ३ G हेयग्वा? here & below.

९९ © ०४. हि. ,

९८ © शाल्संक.

२० K इह सु खलु.

३७६, ८ K om. उपसंख्यानम्‌.

९६ GAg 2 गोष जादयः; Kaiyata reads गोष्ठादयः.

१४ 0 £ 8 & by alteration A गोष्ठजादय

qv K both times “stg: ; & B om, Nfy- गोष्ठम्‌ .

८३

go प

३७६, ९९ कटय; © संघाते कट्वर सं धति are wera, K कटश्च, £ ? संघे meq, १९ a K Eom, seq; & इष्रपटः. ९९ पट ख; G विस्तारे पटच विस्तारे we प्रत्ययो, ए पटश्च; a E om. वक्तव्यः. ९६ गोयुगडाब्दश्च geet; © eet tare feet गोयुगश् प्रत्ययो, » गोयुगशब्दः प्रत्ययो; E originally fret THATTS :

प्रस्ययो, altered to गोयुगच्रारहः प्रत्ययो.

९६ तेलश्ठश्च; G स्ने तैलच्‌ सेने arg.

९७ © emda’.

९७ a E शाकटदहाब्ठः प्र.

१७ Instead of हाकटशाब्दश्च.. .मृलशाकि- नम्‌ © has: भवने कषेत्रे राकटशाकिनौ भवने Ft शाकटश्षाकिनौ प्रस्ययौ वक्त- sat YUNA मूलशाकटम्‌ इशुशा - किनम्‌ मुलदशाकिनम्‌,

१८ Ag शाकिन प्र.

२९० कटच्छन वक्तव्यः; K waza 7 वक्तव्य इति.

२३ Ga अविपटाः, E om.

goo, ९ गोयुर्ग; a गवां य॒गं . K wate.

९ K यथा wag तह.

९ 0 तैल प्रत्ययो वक्तव्यः न THT इसि; ए तैलश्ब्दश्च प्रस्ययो न वक्तव्यः.

३ एव; 0 इति qa; K has only चाकट- Tet वक्तव्य एव शाकिनशब्दश्च.

v £ Bom. एव.

७ G इनच्पिटच्रा इत्येते प्र.

९९ A श्ुल्वक्तव्यः, with २ above चु.

२९ ७ ^ 2 £ ? अस्येस्यनुवतेनात्‌; 2 has कुत एतत्तदस्येस्यनवतनात्‌,.

QQ अस्येति हि THA only in G £. |

` ३७८) ९. ए ५००९ ज्ञानुदूयसम्‌ and जानु त्न,

e

४८

Jo Go ३७८, v All MSS. except K om., but all have a stop before ay below. छ ag BE & originally A om., but A E have a stop before वक्तब्य: below- é K adds qcqqereeaia:. ९ Aa दशनदातोडि. yo Aag B विदातेश्च विदातेश्चति. ९.२ A repeats the line in marg. aq E om. fefearaq; Aa Eg B om. वितस्तिमाव्रम्‌ ; K ११०९ प्रस्थमाव्रम्‌,. ९६ Aa K कुडवः. २९ K om. डाव... .-माणमिति. २२ © 'मन्यस्परिमाणमन्यस्प्रमा. २३ Ag B श्रतीघाताय. २४ All MSS, except © प्रतीघातो ३७९ २ Ghere & below च्वतुष्प्रः; K om उपसख्यानम्‌ & © 071. छन्दसि 8 AaEg Bom. वश्चास्य घो भवतीति ९३ ^ 2 £ & B किमिस्येतस्प ९४ 0 पुनानिं्तातस्वा०; a पुनज्तौतं Prat तत्वा ९४ भवति only in ©. २२ G “स्यमानेपि अवयव. ३८०, २ Aa किच प्र. < पुनरन्स्यस्येति all MSS. qo A अंस्यस्य. २२ K E 'माधिकस्याधषिः here & below. ३८९ २ ^ 87 £ Bom. qagqeaiingara. vAag B धिकरणे संर. १९ © एवमथमित्यश्यते. ९२ G om. ३८२, 4 K एकोन्यसरश्चेत्‌ . ३ K यमानाम्‌ यमानामिति व ४ ^ 8 £ & 2 here & below श्ध्यर्धम दन्धि; Nagojibhatta rejects the reading एको यवानामर्धमुदाश्वित ५ © ण). न वक्तव्यम्‌ ; ^ has न वक्तव्यं | Th वा । ६ अस्येति वतेते ॥ यदृक्त; K उक्तं वा किमुक्तं अनभिधानादिति अस्येति वक्त- . भ्यम्‌ < यदुक्तमेक”; K एक. < a भवति ; © (जति. ९ K समानामिति.

l) पाठभेदः ॥

Jo Jo

३८२, १४ 0 aeatan.

२९ K om. इति here & below. `

av g Bom. का; Nagojibhatta reads “न्यससस्यस्वं.

४८३, ९ ^ 8" & B चरम उपः; before रर A has in marg. वरम उपजाति पूर्वं सिमिश्वानपगते

७ G मुपलभ्यते, K “मिद्मुषलभ्यते. ९ Aag 5 पेक्षया उत्प, E प्वेक्षयोत्प. १४ G वचनादिह छ. ९७, ९& K om. Ye © न्याय्ये १९ वा ष्यपाः;0&£ B वाच्वमाः, A वा , ष्यमा ३८४, ९ 0 हि साति स्वरे; A साति 10 marg.; E om. हि 2 GA om. ससि, ९ © मातादिन्थो विभाषा daft. ९६ K पठान्तविधिप्रतिषेधार्थं च. W 2 रभ्यः. ९९ © पदातविधि 1 प्रतिषे, K पदाम्तविधि- प्रतिषे. ९६ ए इह च चतुर्थ. ९९ © om. ag’... ९व्पत्तिः. २० K om. कतिपयानां. ..तावतिथी. २९ © कतिपयतिथी. २९ © तावत्तिथी. ३९६९, & ६ om. न प्रापभोत्ि. ९ तिथुक्‌; G थुक. ९२ K om. gaara... बहतिथी. ९७ नैव; नच. ' २९ K “पदादपीति वनम्‌. ३८६, ३ £ € स्वरूपं. ४ K 2 स्वरूपं. ४ K शब्दस्य dat भव ६ K “quate. ९ £ B नामावास्यायामधीयीतं न वतु. ९० K ‘gait’; g B 'छनब्लोप. ९२ Eg B before यदि, तस्मादन्य atrar- ATS अन्य इमे. ९३ ऽस्मिन्न; Aa £ B san’, E sear’. ९६ £ -वाकयोवां लुक्‌.

| orate: ॥

go fe

३८६, ९८ अनुकः अनृकीयः E & B, originally A, & by alteration a; K अण्डकः अण्डवियः; G, originally a, & by alteration A अनुवाकः भनुवाक्रीयः.

2० Kom.

ace, २ G धानेन का? here & below. < G उच्यते TIM.

१० GA कञ्च; K (लोपश्च कश्च; K has अध्याः.-.कञ्च twice.

१९ खा्वानधि?; G खायां अधि E by al- teration खायः | अधि.

<<, ९ K om. this line.

९० K om. करभ.

९३ £ B Sait om.

९६ K om. बन्धनं .--शृह्कूल.

११ gB om.; A in marg.; K has f& निपात्यते वटकेभ्य इनि वटकेन्य इनि वक्तव्यः वटकिनी.

३८९, ९ Gag ए & originally E ओओवियंछंदो. aGAagB & originally E श्रोवि्यंछठं- a; © वाक्था्थं आरोव्रियज्िस्थेतत्पद्‌. ९० GE भक्ते w Gg 5 साकाहृष्टव्यं भवति. ३९०, ९ & has only कोवियवत, B only सतिः यवत्‌. & & 071, ; & 00. तव; ७ ^+ घंञ्च, KB घश्च. ९ G om. वल. ९ GA 8 dw, K g घश्च.

९० K om. भवति. . भवति.

१९० ^. 2 Eg B यदि qafer’.

९२ ^ » ६&£ B चास्तेः.

९३ “हापि स्यात्‌; K Cer भूयत; Gin marg. स्यादित्यत श्रूयते वा पाठः.

2% G (काठग्ृसिरस्तिः.

९९ £ भविष्यत्कालता गम्ये.

९८ g B समीपा इति here & below.

२२ ० sut न ग्यते.

२६ गम्यन्ते; £ गम्येरन्‌.

८९

Yo qo

३९१. २९ GA & B गावो यस्य. ` ३९२, ९ ऽन्यस्य चान्यस्यश्व K & Kaiyata ; ¢ + ४ ? g ऽन्यस्यान्यस्य च; B अन्यस्य च. ४0० K संतीति; ¢ 8 यावः संस्यस्य स पंच.

§ स्तद्धितः; 0 सस्तद्धित उत्पद्यते.

९९ भूदिति; GAagB Wa.

९४ ^ £ € B नेषोऽस्ते..

२९ GAag B श्रयोग इति.

२२ © प्रयोगे.

२४ £ 2 वृत्तस्वादथौर.

३९१९, २ सप्रम्य्थं वर्तते; G ए सप्तम्यर्थे वा वत्तते. ४ K अन्यजाती? both times. ६ K न्मतुपः प्र. ७ gaa; G वहता.

yo aE g ॥ सरूपप्र^

९२ G ॥ 00.

av Aa E have the figure २ added after "AST.

१९, १६ K has instead, भूमनिन्वाप्रदसा नित्ययोगोतिश्चयस्सङ्कम इति

१६ संसर्गे; ० संगग्गे, संसंगे; A ससंगे in marg. संसर्गे इस्यपि वा पाठः.

९७ afa; K भूमा.

१७ निन्दायाम्‌; K भूमा निन्श.

९७ प्रशंसायाम्‌ ; K निन्दा प्रसा.

९८ नित्ययोगे; K प्रशंसा नित्ययोग,

९८ अतिशायने; K निव्ययोग अतिराय.

९९ dad; A dat, ९ संसंगी, K अतिशय Tay.

९९ तत्तर्हि; G तरह.

२३ वच; (4 om.; K च भवति.

२४ एए कस्यचिद्धौनास्ति.

२४ G saree.

४९४, ९ K sferragen’. २ संसग; Aa daa”, K ए संयोग०. ३ “rear: ; K श्रजनानि, E प्रजाना. ६ GEg B कल्प्यते. ४ K तावतीना.

Vek

Jo qo

३९४, ४ 0 कल्प्यते, & ए कल्प्यते; K ‘rae कल्पन्ते; 9 (भिरपि कल्यते, altered to “Braet कल्प्यते.

v 0 £ Ba प्रकल्प्यते, K कल्पन्ते. ६ K यवमतीमि्ूषं. ७ 1 om. मतुपो. ९ a K व्यभिचरति |. ३९ K before gaara, भव्यतिरेकास्सिख- मिति चेत्‌. ९३ G om. कूस्वा. ९८ K twice. १९ क्रियते .. भूवनिति; K क्रियते नतुबेव यथा स्यादन्य मस्वर्थीया मा भूवनिति. २९ K रसी राजा stat वै रुपवन्यप्सराः. ३९९, ३ © om. wale वक्तष्यम्‌., ६ 9 इनिठनौ च प्रा < £ B om. ९९ K (करणसरापकंमसमाःः; B ज्ञापकं समा. १७ Aa K E संदादिन्यश्च पि. १७ K ज्ञापकम्‌ समा. १८ © समुदायो न, E qreatsa न.

३९६, 3 GK कत्य ga’; a originally वतस्य,

altered here & below to वस्य, ४ Aa “मेके । अन्य? £ BRR अन्यः; K ग्यंमिस्येकेन्यत °. ९ © om. ये; K maz वये. ७ K om. ष्ठे. ९ द्रुणा only K; the other MSS. द्रा. Qo K दहूण :* av Ga E “qratePear णः. 44. Aa E are: ३९७, ४ 0 ऊषशुषि “ ९०७ Sa ax. < g Bom.; © रप्रकरणे मुख. yo 1६ £ B नगा । saree; A has TTA in marg. yo After नगरम्‌, K रूपादिभ्य इतिवा माद्धरम्‌ पाण्डुरम्‌ eae वा पाण्डरो TF: यथान्ये इयामलादयः इयामलः LAT: पिदद्धिःलः. ९२ £ Bom. १४ 0 om.; aom. but has astop be- fore yaReat below; A in marg, with- out चर,

ll पाठभेदः Il

Jo qo

३९७, १७ All MSS. except A K om.; A in marg.; K has मेधारथान्यामिरन्निरी three times.

१८ G om, रथिरः

९९ K विम्वा (?) वः कुररावः &°.

२९ K iit

२२ Eg Bom.

३९८, २ Ga E gB om,; A in marg.

a श्ववान्‌ स्ववान्‌ here & below.

gak स्तौ, after तौ

७ K कार्यी हार्यीतिन.

७48६ om. ख, Eg Bom. चव यहि.

९ Har K E; the other MSS. कृद्यो.

१६२ K adds तुन्दादिन्य इलच्‌.

९३ K इनिवांध्यश्चखादिग्य इक.

१९ K "यवाखः here & below; a K E नियमावचनं.

३९९, Ya EB om,

१० K ममंणश् मनेणश्चेति.

१३ a E om.

१७ E om.; K हद्याशषजन्यतरस्याम्‌ हद्‌ AAT STAAL वक्तष्यः.

९८ G om. हृदयी हदयिकः*

९९ a Eom., A in marg.; G g B om. but write in next line सहते इति; ६ Pacer सहत इति arg: शीतोष्णवृ 7- न्यस्तत्न सहत इत्यस्मिन्नरथं AE.

२९ a here & below Se:; Nagojibhatta mentions this reading. `

४००, ९ K qarge:.

२ G aarget, ६ qarger.

3 AaE om., but have a stop before aa below. ।

९४ om., but have a stop before वक्तष्यः below; ए तप्यवंमरुदषाम्‌; Nagojibhatta mentions the reading लन्‌ for तप्‌.

१९ G om. FT THEA,

१८ Gg Bom.; K इन्प्रक्ररणे here & be- low.

a, se

|| पाठभेदः ॥ VC"

To To

सवोदेश्चेति वक्तव्यम्‌.

2 Eom. सवेधनी ; K केले नदः, (See vol. I., ए. 404.)

ह a om.; E om.; but has a stop before इनि" below

१० Aa Eg 8 त्समथांनाच; K तुष्णीं carat? तस्सामथभ्योन्याचरस्यामि प्रयिण

yor, ९ GA ated दीः; MSS. दीव्यसे; E ori- ginally क प्रदीव्यते. (See vol. I., p 262.) < Ain marg.; 8 E om., but havea stop before प्रयोजनम्‌ below. ९ g om. इतः ; K om. इह. _ GAag 8 तीयादिविभक्ति

९९ G ‰ 011. ; A in marg.; a Eom,, but have a stop before प्रयोजनम्‌ below.

१२ यतः यव; K इतः यतः.

९९ G om.

९८ GAEg Bom.

४०३, ८ K “geaferg’ here & below,

९१९ G om. किम.

९४ क्रियते न्यास एव all MSS,

av A Eg B om. one अ.

ag ag Bom.

२८ sta; G g भश्च.

१९ ए °ख्यानं कतेन्यम्‌ ; & 8 ०1. ; aom,, but has a stop before कतेष्यम्‌ below.

ae Aa K E एतदेव ar’.

४०४, ३ MSS. कथं at-(’)

९ G om. समानो Freer

६ 2 दीषस्वैस्वौ, K Whiat®, £ B Miata’; EB शस्मादादि? here & below

९९ G प्रतिषेधः य THeT:.

२२ प्रतिषेधः; G श्रतिषेधो वक्तव्यः.

४०९, ३ Gom.

६ £ Boom. तसेरवकाशाः. . - ष्यते,

७ 0 तत आग.

९० Gg Bom. च.

९६ GK qeaa.

९४ ५ £ B गि २ इति, A att | इसि,

Te Go ४०६, ४ A a इदानीं व. ६ GAag B इदानीमिति here & below. < G निपातस्वरः; £ om. arqara’... भविष्यति. ९६ & Bom. ४०७, VK सामान्यस्य सभावो ख? here & below. २० G {£ gerge_here & below. aa K उमयास्मन्नहनि उभयेष्ः. ४०८, २ G तस्मान्मनुष्य उ^. ७ G agqaa क्रियते, ए बद्ुरेवोष््येत. ९ K तनशब्दश्च प्र. yo G om. बु aE. १९ aK g B हिगपदिष्टानि. १७ दिगिति; © दिगलापि प्राभोति. २९ a K विशेषणायस्तर्हि. veg, ३ Gom. ४ G (स्योपरिनावौ. ७ आतिश्च प्रत्ययः; K भाष. < आतिश्च; K sire. ९ GK om. ९० चापरस्यः; © अपरस्य a, A ag B अपरस्य ao आतिश्च प्रत्ययः ; K आच ९० K om. उत्तरपश्चात्‌ ९२-९६ K has only ; अधौत्तरपहानां समासे अपरस्य पश्चभावो वक्तव्यः पश्याधः. १९३ G om. ख. ९३ » om. उत्तरपश्चार्धः. ४९० ९ K युक्ता इति. ७ £ 8 -कगोविधा. eK “ef: पुथ. av © येव. ९९ कारकप; G काषः. ९२ तस्काल्ये; K तस्काले, E g ए तस्कल्ये ; 0 तस्काल्ये Tet AR सायं सीतं भक्त इति १९ © ^ £ 2 ववंतीति १९ G Pras We”.

६९९, २ ए qysy-are er’.

ह पथि दै; Kaiyata mentions the read- ing मतिर.

६ AK due’

% Ag B om.; aE om., but havea stop before कलंष्यम्‌ below.

४८८

To प

४९९,

४९२,

दद,

४९४

< tert: कः; © दौननस्त कः, E होभ- नस्तव क०; in A तत्र added ; E कतव्य, & in marg. स्याल्‌; K शरीतः कुरो व्याकरणे चव शोभनः ated. (See Ganaratnamahodadhi, p, 220.)

eK Ea कतैव्यम्‌

९४ 0 पूरणशब्द्ब्रहण .

3 & om.

¢Aakg 2 eq.

< अन्या; A K E एका अन्या.

९०८५.& B gata.

९.० तद्य एषो sa’. ।

२ अतिद्यायन.. .इति; G किमिदं भविशायन इत्यच्यते अतिशायन इति,^ किमिदमति- शायनमिति, a E किमिक्मतिदायन इति, K .अतिदायन...अतिरायन हति.

६ G ङघाप्प्रातिपदिकस्यार्थः, £ प्रातिपदि. काथः.

७ गुणः; G गुणस्य प्रकर्षे.

९४ “ar इति; Gat

av ए इति aa.

९४ Aa महस्सषपं ; G aerieqara.

९६ अश्वतर इति; Gg 9 अग्वतरः अश्वतर दति, K spat: अन्वसरेति, A भण्वतरा इति.

aa KE rent aq

२६ aaa

a K fa aa

v K वथा before fae’.

९९ dr भवतीति; K ोस्तीति, 8 'षापकर्षौ स्त इतिः

९९ 0 भविष्यतीति.

९६

ll पाठभेदः Il

fe

४९४, १२३ 0 शशुणयोरेष.

१७ कौालितर; © कालिंवर. ९८ गर्गतर इति; ५ ^ g ए ग्गेतेरः; K ग्ग तरा प्राप्नुवन्ति ग्गतराश्चेष्यन्ते । एवं. २३ सीप्र्ययो न; E स्वरीव्वस्य प्रत्ययो न, K स्त्रीत्वस्य. २७ माविष्यन्ति ; GB & originally a ` भवति, g भति.

४९१९, ९ 4 £ Bom. ष्ठ,

९ © पदिष्टाञ्च वि. ७ 8 अथ यद्येवं. © अद्येव. < G क्रियापि कि. ९० © इव्यवमिति स्य॒. ९९ K शश्ायन ९३ गुणाश्च; a गणा ९४ a E prea; K निर्देशे wea? ९१९ © कारितायं ९६ G get वा गुणिना यह २० Gg B आतिद्यायने, K आतिश्चयेन २९ All MSS. except K “rery इति TAC २९ Aa K om. इयोः प्रकषेयुक्तात्‌,. २९ ५७ ^ 8 € देवेष्यते. ६ “Smear; ए भविष्यति. ७ G om. नं च न्यूनः. ९० ऽयं मध्यमो; Aa य उत्तरो, ए यसुत्तरो, E यो मध्यमी, g Ba; उत्तरो. av G & by alteration A तरप्‌ वस्मा.. ९९ K ("कः 9g”. ९९ All MSS. except K इष्ञख्यते ९९ © तच्रायमर्थः. २९ ७ K -जातीयका. २३ K om. हि २९ GAgB& by alteration E उच्वत इति व. 2६ » E om. एवेमापि; A in marg.

“न्तात्‌, & ए om.

४९७, ३ K तर देषः.

९ AaK Eom. गुणप्रधानस्वात्‌ . ९ AaE om. क्रियते. ६ a E om. तद्यथा; A in marg. ६ K Riva waretraw इति,

९९ © ए एवं.

१६ ५ Kk 2 भादरं द्ास्ति,

To

॥ पाठभेदः ||

q

४८९

ge

६८,

मवति अजादी च मवत इति |.

१९ 0 नैष दोषः, before एक.

२० G एतेन्योप्य ऽग.

२२ सप्तमी; ० षष्ठी.

९०. {£ g B भक्तिपिरिणामो.

९२ ? भावात्‌ किं fren’.

९३ पचन्तिरूपमिति;9 प्ंतिरूपम्‌, K om.

१९८ K कारको यो हाः

२० Eom, पचचतिषूपम्‌ .

२४ a om, न्‌ AHIR.

qe लिङ्ः-...“क्स्य; all MSS, except K उक्तं वा किमुक्तम्‌ रिगमदिष्यं लोकास. यस्वादिगस्येति.

४९९, QAaE g B om. चोररूपः; K has

arcerq; before wey”. ३ G प्रकृत्यर्थस्य वैस्य० ¢ Aftree’.

४ "शे इति a Ga; AEB saa’ ¢

४२०,

=

पे व; K ed व.

९ K पलाण्डुखरां,

& K चौर.

६ G "पोऽन्य्य; ए धावन्त्या लो.

९ 4 7 £ 2 "कल्पः पटुकल्पा पटुकल्पौ, ल्प पट्‌कल्पम्‌ TERE पटुकल्पः पटुक-

१९९ ^ g वघणास्सिर. ९८ “वचना ह; K विधानात्‌. १९ E तस्संबद्धे; a E (प्तिसबद्धे; K om. इईंषदसमाप्तिसंबन्धे. aa Kom. अवि, २४ © यद्यप्येतः. | २ G समाप्तिर्वां भवति विसमास्तिश्च,4 ag समाप्तिविंसमाप्तिश्च भवति, EB समा- प्तिर्विंसमाप्तिवां भवति, K समाप्तिर्म- वति विसमाप्तिवां (2). ९ K "पत्तिस्तस्य भूवलक्षण.. © K om. rem’... rare. ९ “fa; G Ba, ए oa. ९३. £ फष्तिर्मवति. १३ K at. ९९ © साध्यति चेदं वाः. २९ © & by alteration A कल्यबोहयो. २९ एतदपि नास्ति प्रयो अनम्‌; Aa Eg 2 नतु च. 62 m-11.

२२ Gom. हि |

२३ ० कल्पर्बाः here & below.

४२९, ३ Kom. यद्येव०...अयमास्सि fade:

& 'पदिकादप्युः a E; the other MSS, “afeenre®. ७ वक्तव्य; K कर्तंष्यम्‌,. < After भविष्यति, © यश्येवामिहापि नार्थः Sores | नास्त्यन्न विदोषः दबंतादु- स्पत्तौ सस्यां प्रातिपदिकाडा, K atafy- हापि नां ` उस्महणेन इहापि नास्ति विशेषः छबन्तादोत्पत्तो सत्यां प्रातिपदिकादा. ९९ K बहुचि genet पूवव तिङ विधानात्‌ ९२ भधियथां विन्तायते, K रधिर्विज्ञायते. ९३ © Frey wer’. १४ ६ छ्मरह्णास्पूकेव्र fast विधानम्‌ aera उढ्महणास्पूवेत् तिङ््स्यनुवतेते ae’.

१९ कि कारणम्‌ only in G.

९९ © £ ˆहजकञ .

२९. K om. छद्छकि कृते प्रातिपरिकं स्वात्‌; E 1४5 प्रातिपार्किस्वास्सुल्छकि कृते.

२४ 0 क्रियते किमयम्‌ निस्यपूर्वार्थंम्‌ Pret.

२९ K qatar”. .

२९ ६ -ङ्मवति यशा च बहुञ्मवति.

२६ Aa KE g Baa पूवो wade.

४२२, ३ GK om. ऽवि,

९ K om.; © तमवादहिन्य : कल्याहयो भवंति वि. ६ © तमपादिभ्यः कल्पवादयो. ९० 0 मादिप, K afta: 9°; E om. लमादिः, १९ £ 8 om.; KE, originally a, & Nagojibhatta सधानस्वात्‌. ९६ © प्राक्टेभविष्यति आहो. १९ प्रातिः; £ ङ्पाप्प्रातिः. २० G om. अस्मकासु. २४ सृष्णीकमितस्परयत चिन्तितम्‌ K; G qettat एतत्पदयाति चितितम्‌; Aa ¢ g B have only वुष्णीकां.

yaa, § Aa Eg B om. aeqaq, K om.

बहुपीतम्‌-

४९० ॥ पाठभेदः |

® K om. अम्बः... वक्तष्यः. < ^ ध्लि प्राप्ति, K न वौक्तस्वात्‌ उक्ता- थौनामप्रयोग इति भंबहजकभूक्तस्वात्त- SAGA पनरुत्पत्तिभषिष्यति. ९३ पदुतमकः; K शवृतरकः, © षपडुतमकः सृदुवरक इति. ९४ K छिन्नकादयः here & below. ९९ K om. विप्रतिषेधेन. ९६ K om. ९९ K om. कन्‌. २० समासः कविधेम> A a Eg B समा- सोभ. २९ a श्रामकः. 22 Bom.; a gom., but have a stop before कविः below ; A in marg. २३ © gatearranaia; K has only qar-

rat च वर. ३ “aired: only G; the otker MSS. «ft:; G सपरियः before Gaita:. ९ इस्यजादि K इति arate”. ७ K जदस्वमुक्तम्‌. १० “ated: only G; the other MSS. Oey:

१९ K (क्षरपदानामु?; g B om. the line & have in next line सिदधमेकाकषरपूर्वः.

९२ ^ 9 £ & 2 वाचिकः, after वक्तष्यः.

९३ Gom. afé.

९८ G र्थौ प्रतिनिर्दिदयेते यदल्पं.

१९ 0 सद्धविष्यति.

न्यप्रोधकावपि. ४२७; २ K पुंवद्भावे qaqa. ४२४, ६ AaEg B (कंपायां अनुकपि ९ Eom. ९ G om. the first 4. ९८ “taeda; K ta तस्येव.

९ K वनं लिङ्गे Tat विभो च. ४२८, ९ Kaiyata : कि कारणम्‌ किमिस्येतहिस्या- ६ G °पेक्ष्यमाणश्च, A पवेक्षमाणस्य, £ पेक्षमाणः. ७ A प्रियकस्सारिषु. ९० G “मर्थं इति ate. | ९९ Cart "का शकः; 9 (कः कम्‌ "कः, A Ode "कः व्रः) ag न्क aR: "का, B Cag: "का “ant. १४ K om. ९७ AaK Eg ए om. कुत्तिताहिसमाना- धिकरणादिति चेद. ९७ K इदं पृतम्‌ इदं तैलम्‌ २३ © om. वतते.

४२९, २ Kom. ; GAa चत्‌थाष्लोपः.

Aa E अनजादौ च । लोपो.

१० £ Boom. यत्ञदत्तः दत्तः; A in marg.

९४ K भमुग्दितीय० here & below.

९९ 0 क्रियते किमर्थम्‌ उकः factteret कवि. धानार्थं उको fr.

९८ तद्यथा; G यथा.

२० & B om. ; A in marg.

४२६, ९ GAEg B देवलद्धपरि।) ain marg. ;

K wae |. 2GAKg Bom. श्व.

दिरिहाप्रन्थः। किमः संख्यापरिमाणे डति घ [९.२.४९] इस्यत्रस्य एवायं Wey इ- त्याहुः । न शीह संस्याप्रहणमस्ति येनास्य मन्थस्योपयोगः स्थात्‌ | भस्यन्तासंब ड- हाय Hey एकदिविषयस्यापि प्रस्य संभवात्‌ | को भवान्‌ कतरो भवतोः कड इति ll. © K प्रकरणम्‌.

९६ K E कुत्सित इस्येव.

९३ © कस्साथ्मु

av K om, गर्वितः both times.

९९ K वधिकेवा वधिका

४२९, २ शिवः; g om., B has हि.

३ G मौर्ये (not clear) fe°, g 2 मौर्य

a K (भिरथांः 9°.

é कथम्‌ only in G,

९९ K om. गो्राश्रयो ---जिसकः, and has Taree earfaar: यावतां before गोत्राय.

wae, ९ 0 बुभलो.

i पाठभेदः ||

४ ए after ददाति, विमोदकिकां दवासीति.

९ ्ान्साव; AaEgB क्तात्‌ 16९ & below.

१९ ए तदन्तात्‌ स्वार्थ. ४३९, ९ E सधीनन्‌ here & below, ` go K श्रेदमित्यस्मिन्नर्थे सधीनर्‌ प्रस्ययो भव- तीति वक्तव्यम्‌. १० 0 राजादीनम्‌, ९९ E B रूयधीनः; A santa. १९ G sTarea:. १७ K "नास्तीति. २० © सुमुखी. ४३२, २ अवाचीना; £ B प्राचीना.

४ All MSS. except K have न before यावता; K reads यागता, & has भवाति after चव.

९ Ag Bom. प्रत्यक्‌ प्रतीचीनम्‌.

९२ ऽभया०...स्यैम्‌ } K भग्यासप्रवृत्तिम्रहणं निवृच्यर्थम्‌.

२९ GEg B ga: सकृदिति स्यात्‌ विराब्र- @: हवि? in A by alteration “gt: सः; a originally “9a: सकृदिति स्यात्‌ । farcrz are’ ; K has instead of “बृत्ति- fe’... रिति, “aah: हिरादृत्तिः सकृ- हिति स्यात्‌ हिराढृत्तिः विरादृत्तिः.

कथम्‌.

गयोः. ७ G Ag Bon. चिभुस्का rites. ९० Aa Eg B om. भवति; K geaz- पि भवति क्रियावदपीतिः १२ 0 देवत्य” here & below, १२ कि कारणम्‌ only in G. १६ ए तलि wing. way, ९ Kom, & has अक्षिरसमूहे after the following कतेव्यम्‌ ३ G यजेति acs before ये यजाः. ४ G qaqa’. ९५ Ag Bom,; K om. उपसंख्यानम्‌, e Instead ofl. † & 8 Aa Eg Bhave only भत्निर्सीशे, वसष्यस्योति, © भभिरीशे वसष्यस्येति | उपसंर्यानं कतेष्यम्‌ , K

४९९

१० qe

अभिर वसव्यस्येरयुपसशयानं RAST | अभिरीशे वसघ्यस्य. ४३४, ९९ ^ ६ अपस्यो वसाना; G om. भपो वसानाः.

९९ Ga sa: स ओकः; ^+ 28 स्व ओक्यः स्व ओकः; ९ स्व भकः स्व TFT: K स्व वक्येस्वो TH.

१९ K कष्योसि कल्यवाहनः.

९२ रौद्रेनानीकेन K; ७ 487 B सैद्रेणा- नीके, £ wernt; K om. कविताये.

१३ ० क्षेमस्येदो क्षेम्यस्येशे; a E om. क्ेम- स्येदो, £ B have it twice.

१४ 0 वयुरवं चस्यम्‌ वच एव वचस्यम्‌ ; Aa ? वायुवेचस्यं वच एव raat; & 2 वायुर्व्वस्यं Tt एव वर्चस्यं; ए वजयुे- wet वय एव वचस्यम्‌ ; my MS. of Kas. Vritti on V. 4, 25 STAT AEA: ; see ए}. 89170). XXXIV., 50 आयुष्यं TACT

९९ 0 has हां ति after उक्थम्‌ ,

4% G om. सजन ताभिः; K has only सजन्यस्ताभिः THT.

९६ G नव्येनिनेष्येः; K प्रा णो.

९६ पाथः एष्यम्‌; G Ag B पाथः पूर्वम; in a broken off.

९७ K om. तनुषु. -.ग्नि वः पूर्व्यम्‌ Te; तनुषु all MSS.; (see Rigveda LI, 142, 1, VIII., 13, 14 तनुष्व पू).

yo £ B पृष्यीहः; gave: only in E.

१७ GAg B om. qeat विशः, a om. Tat

विदाः.

१९ ९ त्वह यद्यविष्टघं aa, K त्वं ह यविष्टय्टय,

२० 1 समानदसवति समं वसति समावते ग - Sita समं गृह्णाति

२० K समावदेव.

२९ समम्‌; a E समां, g ए समा, K om.

२९ ए समावद्धीर्यावसति समानि; £ B om समानि.

४९०

Jo qo

४४, २२ य रैवत उ लोकम्‌ य aa ब्रह्मणे (Rig. veda VI, 73, 2; 19, 4.6); एए यदं. वत व्रलोकं य ईवते य ईवते ब्राह्मणे; the other MSS. य ईवते लोके । य इवते व्रह्मणः.

2२ य इयते; Ga faa; A originally य ईवसे, altered toy faa; a य FTA; Eg Ba इवते; K faa

23 MSS. नप्तनखाश्च ; a E by altera- ४०० ज्नप्तनखाञ्च.

av MSS. नप्वनखाञश्च; E by alteration ATTA; in a broken off.

२४ MSS. qa; a E by alteration at

४६९, VAaEg Bom; Gal?) च पुः.

2 नश्च; Ga (?) ख; A ए & originally E नश्च, E by alteration नश्च; a लश्च, altered to नश्च; £ न्तच्च, 2 तश्च.

2 MSS. नप्तनखाश्च; a E by alteration HATTA.

, न्माना. ।

® K ०0. ; 68 A & originally E qez; a "वरदे, altered to चतुर.

९ G K & originally E वारुटः, A are. Z:,a व्वारटः, altered to चातुरः.

go K om.

92 a £ Boom.

१४ 0 ^ € अण्‌ fare; a अमित्रा altered to अणिः; Ein marg, अण्‌ मिता, altered to अणिः.

९९ G £ B अण्‌ मि; a अमि, altered to ama’; अणमिः, altered to अणिः.

१९ A Eg B a; in a broken off.

१९ Between fe: and sire: G has अभित्रा्ेति THETA.

९६ G °रनृषकचातुःप्रा्यारको ... eran’; A शप्रहायणासा >; a "जावरानुष्टु-

wag... ca; ए aaa’...

"द्यरक्ो? ... सान्तपना far’; £ aia-

चना | निपा. १७ G £ ararea:, B साच्नाय्याः.

ll पाठभेदः II

Jo पर

४३९, ९७ G aga: a in "1812. भानुषु :.

१८ a वारिवष्करतः, K वारिस्कृतः.

१९८ K सान्तापनः.

२० G आरप्रीभिखाधारणम्; K साधारणः.

ay GA K gB om., but K has in next line no Sandhi between °Fav@ and अस्व.

२२ शर्धः; ए च्छन्दः, B शाड्व.

४३६, २ Aa E K नष्य॑.

# G क्षम्यम्‌ for क्षेम्यः. .दुवीरः. ६ eB & by alteration E -कगलानंग- STI. ७ & 8 नन्मंगलामगलव. १९ GK g Bom. १२ GA aom. अन्सतः. १४ Gg B om. २० © K g B om.

४३७, ९० G इस्युध्य”, g B इति उच्य.

१९ GAEg B येकस्येतीस्येव°.

१९ K प्थिष्याम्‌ ; G K इविद्युत्‌ .

av ^ 188 २ above वक्तव्यम्‌ , & in marg. added भद्राश्व; A om. भद्राकरोति.

९९ Ga K & originally A aqrata:.

१७ Getg तर्हि.

९८ K seta प्रहणस्व प्रः.

१९ £ “aa.

२० G has अतिराजजं ४९०1€ प्रासि?; K has only उपराज VY.

४६८,१९ a K सक्स्व्यम्‌

२० © om, च.

२४ K पूजनेन प्रकृतिगष्यसे, E qerarer परकृतिदृं्यते.

|| पाठभेदः ||

पृण प°

vas, ९ Kg Bom. vy A om. ९०५ Eon. च; K प्राग्बहुत्रीहेरिति च वत्त ग्यम्‌, ९ अस्यक्ष; © A ब्रस्यक्ष. १६ © अव्ययादेः अव्ययादिति वः, a अव्य

देरिति व? AE € ? भष्ययादोरेति |

च व, K अव्ययादिति च व. १९ G "क्षपुरतः here & below. २० समासाय ; G समास. ४४०, ३ न येदक्षधूः only A K; the other MSS. अक्षधुरः. ३ न चेदक्षः; 0 ०01. म. vay; G कि. ४ न aaa’; G om. न. ९ नापि न eat: only by alteration in A ; the other MSS. & originally A नाप्यक्षः ७ K कम्बरा, EG B कंवर. < arferarfér only in G. ९६ 0 सरजस. ९७ fa ८; fay: G A a, fey K & B. २९ K इवा इव गोः. ४४९, २ 0 1४ ब्रह्मवर्चसम्‌ हस्तिवश्वसम्‌ before

पल्यराजन्या ; in A वल्यराजभ्यां च is |

added in marg. before पल्यराजभ्या चेति. ¥ g 8 ०. but 8 1188 8 stop before greg below. ९ G om. कि कारणम्‌. १२ a om.

has it twice.

४९३

पृ पर

४४९, ९९ K om. न zeq’... क्रियते. ४२, २ कि प्रयोजनम्‌ only in G; G om. भ- नन्सोदालसार्थम्‌.

३ चक्रसक्थम्‌ चक्रसंक््थी ^ a; 0 चक्र- सक्थं चक्रसक्थि, K चखक्रसक्थी वक्र- सक्थीति, E वक्रसक्थी ्क्रसक्थी, £ B चक्रसक्थं क्रसक्थी.- भर्ग remarks on शक्रसक्थी, अयुक्तो ऽयं पाटः | अवर हयक्रान्ताहिति विकल्पनिषे- धाधिस्वालिस्येनान्तोशलस्वेन भाष्यम्‌ |

TAT ATCT RTA TAIT AT उदाहायैः; Nagojtbhatta qeraeuna (my own MS. वक्तसक्थीति) भाष्ये We: | Ty Weert इत्यस्य निष्ठायां रूपमिस्यन्ये.

१० प्रधानं ; G प्रधाना.

९९ £ कल्याणीपश्चमीकः,

१४ G Bom. ; K om. the following बेतुर... करतेष्यम्‌,.

९६ Only ^ in marg., but AaEg B have a stop before tye” below.

| ४४६, २ च only in G; E has नस्‌ ॥ वार्घ्यं,

a K अर्चंनानाः both times.

९ After विग्रः, E wat eee: विख्यः, £ 8 ख्यश्च वक्तव्यः विख्यः; instead of के... विप्रः K has वैः खो वक्तष्यः भवि Vt वक्तव्यः विखरः.

® Only in K,

९३ 0 समीहितं,

अनसन्तान्नपुंसकाण्छन्दसि; € | ४४४, & Ars; G माणवकः here & below.

७ इदं; K इह.

CORRIGENDA.

i rr te eee

Page 6, 1. 5 read ऽन्त उकास

P. P. Pp. P. . 43, 14, put a stop after नेषतु

. 02,10, read अस्प्राक्षीत्‌

. 71, 5, del. the stop after °spgot . 82, 7, read यि (instead of यि~)

"ए ˆ८ ८ ^ ८ ८ ८ ८ ८ ”० 2 ८ *८ *४ ८ ८ *८ = ४ 2 ४ *८ ^

20, 14, read कयष्काम्य०

26, 17, read नमः-

41, 9, read = (instead of म्‌ ~) 41, 15, read “equaa

96, 26, read ¶ ६.४. ६४; ६.९. १०८. 106, 3, read “arate? 120, 26, read कलिङ्क

. 143, 13, read wet . 153, 5, read निपास्यते

156, 1, read ॥ ३ । ३। ९२३ ॥ 202, 24, read ब्राह्मणीति 208, 22, separate 4 af

244, 13 read श्छ्यामिति 261, 3, read ७ (instead of ई)

. 323, 3, read ॥ ४ । ३ । ९४० ॥

. 324, 20, read नं (instead of न~) . 339, 11, read त्ति

` 346, 19, read । ९। १। २६॥

- 348, 14, put a stop after “est . 360, 5, separate उक्त वा

. 364, 1, separate नैष दोषः

. 382, 15, read स्यागे

. 384, 8, read -पयचवुरा

~^

The Hepartment of Public Instruction, Bombap.

THE

VYAKARANA-MAHABHASHYA

OF

PATANJALIT.

EDITED BY

ए. KIELHORN, एप.

PROFESSOR OF SANSKRIT IN THE UNIVERSITY OF GOTTINGEN ; LATE PROFESSOR OF ORIENTAL LANGUAGES, DECCAN COLLEGE.-

VoL. 1. Part III.

[Registered under Act XXV. of 1867.]

Bombay: GOVERNMENT CENTRAL BOOK DEPOT. 1883.

Bombay Sanskrit Series 2९५. (>^ a