■:m..M

m.^^

Mj i. , •■^••'

*■':»;;***

16^,, ^^T^v"^;'.^v. "'*/■■

f: j^. j:?'-.: ^

t:-^^:'-.:^

\V v:<^^\..i':o.'^ <; , 0.T ,0. r.\_.

■i K'^jv.»vv:v\'^

aBcitimv. .fioi = 58iic^bvucEci-ci.

330 bcJA

^.iopiov Von Wclniibi'v Vnil'liii iii *|!!uUinticii li'Ji'uUctiilH'i(i).

il> 0 r ui 0 X t

l'c ;^^ii(t If^Sri Umv bcv gccjcnlxnirtigc JBnnb 6i§ jur ©cfjvift „an bcn d)riftUd;cu Vlbd bnitfcficr Dfatiou", fic ctiigcidjtoffen, im Xxuä öoüenbet. ©citbcm t)at mit bcr gortfelmig bcäfclben gcftocft. Qu 3citL'n gciftigc (ivmattiing, eine löngcvc Atranfljeit iiiib SraiicrfäUc in meiner ^an^ittc f^emmtcn mid) in rüftigev '^Ivbeit. Untcrl'udjnngen nnmcnt(id) '[nbliograpI)i)i^cr l'lrt miif5ti'n aud} für bie Stüdc, IncldjC crft in bcu fotgenbcn S^iinbcn crfd^cinen, angeftcttt lucrbcn, unb fie nn()ntcn llionntc lang mid) in 'itnipvnd). Xcr ä>cvlag»l)anblung, bie fid; bie id;lr)erften Cpfcv anfevlegt l)at, ift nidjt ivgenb= tuic bie Sdjnlb bc§ 9>er3iigy ßci.yimcffcn.

gär ben fidjcven goi-'tgniig bcö Unternehmen» Ijat bie fiommiffion für bie frittfc^c iöcrauc'ga6e Hon £ut^et§ 2Ber!eu tjtnrcidjenb S?or!e^iung getroffen. 33tä 1525 finb je^t bie einzelnen Säönbc 6cftimmt nnb jum Sljeit ben ''JJlit= Qrkitern jngetoiefen. 3?on tf)nen ift ber ad}tc, lueldjeu bie ,s>rrcn 5profeffor T>. .^altieran iinb Lic Dr. ^JUiüer in .ftiet übernommen fjaücn, bis ymt 27. iöogen gebrudt; ber brcijetjntc, öon §errn ^^iftor Lic Äoffmnnc in ,^nm^ beforgt, liegt tjanbff^riftüi^ boHftdnbig Oor unb fiefinbet fid) unter ber SPrcffe; ber 5tbfc§Iuß bei fünften, ben öcrr 5paftor P. 3?ert^cau in .s^amfiurg Bearbeitet, Irirb ertoartet; an ben ftebenten ift bereits bie .fianb gelegt, inbem §err S^oftor 2()tcle in ^JtagbcBurg für bcnfetben bie noii öerrn ^profeffor

IV ISortoort.

D. Sfc^aclcrt in fiönigSöerg cntbcdtcn ^prcbtgten Suttjcr?' üortcvcttet ; eine 9{eif)e fpätcvev ^^rcbigtcu ift .Sjevrit JAc Dr. iöurfitüalb in ^Inicfmi übertragen, uub S^at 5^U-of. Dr. 5piet)d) »utrb £utf)ertf 5ßt6elü6cr)eljung für unferc Sluggabe liefern.

©0 geben toir nnä bcr §offnnng [)in, ha^ nnntnef)r Störungen in unfcrcm Unternehmen nidjt Inciter bortoimucn lucrben.

©rofcnftebt, int ^e|)tcml)er 1888.

D. finnafc,

<^;«B» ." •■■ .'> «■• " •■• ■■ •■■ " •»»," oaa ' •■■ " •!»." •■■ -. •■■ '. aas ■■mm»..-

Snijalt

Seite

(fi(etner) Sermon öoii bcm 3iöucf)or. 1519 1

@inc fuvjc 5orm, ba§ ^^^atcrnoftcv 311 bfvfte^en unb ,511 beten. 1519 . . 9

©ine fuvje unb gute SluSicgung beä 5yaterunfer§ öor ficE) unb Ijinter fic^. 1519 20

Disputatio de lege et fide. 1519 23

Conclusioiies de Christi incarnatione et hnmani generis reparatione . . 25 Gonclusiones tractantes, an libri philosoplionim sint utiles aiit inutiles ad

theologiani 28

Disputatio de circumcisione. 1520 30

Quaestio theologica de naturali potentia vohintatis hominis 32

(@ro§er) ©evmon öon bem Sßud}er. 1520 33

^in SexTT.Dn Don bem 3?ann. 1520 61

SBevttarung D. 'jJJavtin Vut^ere etlicher 3Irtifel in feinem Sermon öon bem

"^eiligen Saframcnt. 1520 76

Disputatio de fide infiisa et acqiiisita. 1520 84

Resohitio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520 87

Tessaradecas consolaloria pro laborantibus et oneratis. 1520 . . . . 99 D. ^Jlartin Sut^erS "Jlntmort auf bie ^dtA, fo unter be§ Cfficialä ju Stotpen

Siegel ift ausgegangen. 1520 135

Ad schedulam inhibitionis sub nomine episcopi Misnensis editam super

sermone de sacramento eucharistiae M. Lutheri Augustiniani re-

sponsio. 1520 142

Gonfitendi ratio. 1520 154

Condemnatio doctrinalis librorum Martini Lutheri per quosdam Magistros

Nostros Lovanienses et Colonienses facta. Responsio Lutheriana ad

eandem daninationem. 1520 170

Son ben guten Sßerten. 1520 196

VI Sni)alt.

Seite

3}on bem Spapfttl^uin ,51t ;Koin luibfv bon T)od)berüf)mtcn Momaniftcn 311 ßcip=

jig. 1520 277

Epitoma responsionis ad Martinum Luther (per Fratroin Silvestriim de

Prierio). 1520 325

©in Seniion Don bcni neuen xel'tamcnt, bas ift Hon bev Ijctligcn 9J{cfie. 1520 349

Conclusiones XVI de fide et ecremoniis. 1520 379

9Iu ben cf)riftnd)en 'Jlbet beutfdiev Tintioit Hon bei- d)viftlid)en Stnnbeä 58effc=

lung. 1520 381

Quaestio circularis de signis graliae. 1520 470

Dispulatio de baptismate legis, Johannis et Christi hahita. 1520 . . . 472

Grbieten (Oblatio sive protestatio). 1520 474

De captivitate Babylonica ecclesiae praehidiuni. 1520 484

Dispulatio de 11011 vindicando &:c. habita. 1520 574

Sßon ben neuen (äcEifdE)en 58uIIen unb l'ügen. 1520 576

Adversus execrabilem Antichristi bullain. 1520 595

SÖibcr bie i^uUe bee gnbdjvip. 1520 C13

(Srflnriing nligcfiir^ter Ü>ücl)crtitcl.

Corp. Ref. = Cori)us Refomiatorum edidit Carolus Uottlieb Bretsthneider. 1834 li'. Se SB. ober Sc äßette = Dr. «Diüttiit öutljerd »riefe, ©enb|d)veibcii iinb »ebcnfeii, MU

ftiittbig gi'fnminrU, tvitifd) iiitb ()iftt)viid) bearbeitet Uoii Dr. ÄUll)clm "JJfartin

Vebered)t be Si^ette, 21). I -VI (lejiterer bearbeitet Bon Lic. theol. 3o')aiiii Äntt

Seibemann = ®e 3JÖ. = ©eibenianu). 9(. li. S'umtncr , ßiif^erbriicfe = Lutherdi-ucke auf der Hamburger Stadtbiblioth<'k

1510— l."i23 von' A. V. Dummer. Leipzig 1888.

ftoftün = DJiartiii 8utf)cr. Sein l'cbeii unb feine Sdjrifleu. ä^oit Dr. ^uüiiä Jtöftlin.

3h)eite, neu biirdjgearbeitetc Stuflage. 2 Siänbc. ©Ibcrfelb, 1883. Sbfdjer = a^uUftäiibige Eeformations -Acta unb Documenta, ausgefertigt buu äintcntin

(Srnft 8öfd)er, D. Tomus I— III. Scipjig, 1720—1729.

SPaujcr« 3"!- = Bufä^e ju i>cii 9tnnaleu bcr alt. beutfdjen Literatur Don &co. äöolfg.

5Pianäcr. Seipjig, 1802. Olieberet, 9iad)rirf)tcn = -Jiadjridjtcu yir .ftir(^cn=, ©eletjrteu: unb 2^iid)cr:Ö5efc^id)ie,

aU'3 gobrutften unb ungebrurften 2d)riftcn gi'ianuntet uou 1. jül)ann 2?artl)olo=

mäu^ Otiebercr. 4 mnbe. SKtborf, 1764—1768. Söetler = Repertorium typographicum. 3}ie beutfd)e Siteratur im erfteu 'ijicrtct bes

fedjäe^uten ^aljrfjuubcrtä. ^m i'lnfd)luB QU .^ainc- Üiepertorium unb ^pan.jers

beulidje *JlunaIen. Sou Pniit 2BeI(er. ^törblingen, 1864.

Slnbcre Südjer finb [)iurcid;cnb ertennbor angefütjrt.

(.^ (einer) Sermon Don bem ^^nrf)er.

1519.

SJlit bctn 9luffd)Unin(i bee |)anbelg unb *i'crtrf)r§ War ;,ii ^liifain^ bc§ fccf)= je'fintcn 3a()rT)uubi'rt'3 iii 3)cHtfd)lnnb nitrf) bcv (^iclbbcbarf iii'Umd)icn. ^Jhiii aber galt nad) bem fanoui)d}cn ;Kcd)t, unb bic5 mar Ijcvvfdjenbi' 'üdifidjt in i>olk fle= roorben, jebe ^^orbcning bon ^tnS für S)ark'^cn alä äßudjcr. Soburd) irar bii' 3>cnH'giiiig bi''> .fiopitnle gi'f)cnimt. ©cfelj nnb Sitte imirbcn in i^-olge bcffen immer mel)r gelivüdjen, l'lnn begann baf)er einen red;tlid)cn iHuegleief) nut ben realen Sßcrf)ältniiicn ju (udjen, nnb man erörterte bie Syrage, ob c^ erlaubt fei, ^ins ,5U uet)men, o^er nid)t. 3)a'3 rbmifd)e iKed)t geftnttete es innerfjalb ge^iffer ©ren.jen. S^emgemiifj T)atte (Jet, aüerbinge, Une man allgemein glaubte, luni reid)en .Üauf= Ferren in ^(ug^bnrg beftodjen, fdjon 1514 einige Sö^c anfgefteüt, in benen er ben 3öud)er bi^ ju fünf *|U-iieent für ,5uläffig erflärte, uub t)ütte biefelbcn löl5 in 3?ologna offentlid) tiertl)eibigt. Taü)i etwa, um i^n ju befftmpfen, oielmebr otjue alte ;KMi(ffid)t auf ifjn unb lebiglid) bnrdj bie '^iütbftänbe auf üolfÄmirtbfdjaftlidjem ©ebiete betrogen, trat nun and) 5.'utl)er in bie (^rage ein: er mar entfd)ieben gegen ben Sßejug fefter Binf"', med berfelbe miber ©ottee äßort unb mibcr bae natürlid)e Sittengefe^ fei; nad) il)in füllte ©elb unb Wut ftete im Sienfte ber ^Mdjftenliebe fteben. Seine erfte anofüljrlidjere ^iuBevung barüber baben mir in unferer Sdjrift, bie er noel) 1519, fpätefteu»? im Tiooember, liejüffentlidjte, unb bie ,^u Slufang 1520 Don ibm ermeitert erfd)ien. S!utl;er felbft t)üt fie beibe lliale cinfad) atä „Sermon Bon bem Sßnd)er" be,5eid)net; aber nad| bem üorgange ber Jenaer ©efammtanegabc pflegt man fie in ibrer für,5eren S'iffi'ng ben f leinen, in ibrer lungeren ben großen Sermon Don bem aBnd;er 5n nennen.

5.!gl. ^iiT ?lbfniiitnc(l5cit 2c SBettc I ©. :?80, fonft: aSicbcmnnn, Xv. 3o()onii O'ct, ;)(fgfn«biirfl 1865 2. 53 ff. Ctto, ^ofjnnncf' O'ortiläii-j ber .öiimanift, 5yvc*tau 1874 S. liOff. ,3citfcf)vift für firdjlic^c aiMifnijiljaft unb fivdjlidjc-j »„'eben, S-'cipjig 1880 2. 243 ff. .itöftlin J ©.290. .ffolbc, ÜJinrtin «iitl)ev, ßiot^o 1884 I ®. 217 ff. unb bie 9lnmcttimg bn.^u S. 384, hio firf) bie ncuevo ßitfvatiiv iibcv bie Ö5i'fd)id)to bc? SBiidifr?- öor^eicbnct fiiibft. £iitl)cv§ aötvte. \l. 1

2 (ßteincr) Scrinon iiuii bciii äl}iid)cr. 1519.

A. „ei)n Sermon uon bc 2Burf;ev |1 S). SJl. 1| S. |;" S^anmtev ein .6oI,5fcf)nitt.

litflviuftoite tu-bnirft. 4 51-!(ättcv in Cuavt. 'i(m (vnbo: „f «ebvurft ,511 ÄUttenberg ncid) b"l)ri)t gepuvt 1519. ,"

„bc" in ,^-5.1 mii: (>-ine lypc mit ocvidjtuiigeiu'ii iBiidjftahen. 2itcIl)oljfil)nitt: &n jübijdjcv -IBudjcrcv mit btr 3?cifd)rtft „btfea". obbev ^il' Ijiiifs"- Jriirf »011 Sofjann Krüneubcrg.

B. „^■l)n Scvnion 1| öon bcni unid)cv. |1 ^. 5Jc. ü. \," Savuntcv ein Aj>oI,5)rf)nitt.

litelrüificitc bebvnrtt. 4 iMättcv in Cuart. Stni ß-nbe; „r ■'riat (aficn bruden t^n Äipt^f Halten Sdjnman || 9iac^ 61)rifti cjetmrt. ianjcnt fnuffl)iin= Ij bi'vt inib i)in nonnt.u'bonben inv. '|" nnb bnvnntfv bao 2ruifer= ,^eirf)en.

2itclf)ol,iid)nitt: (iiu jübiidjcr älJudjctcv ücbroljt mit einer .Sculo einen .fiiinb; neben i 1)111 ftclH'it bic aBovte „Sct.iat, obber gib tjiniV ; oben in einer Prfe fijt ein 5Jinnn, bet ben Snbetfnrf bläft.

0. „C*in Sermon iion bcm |1 mndjev. T. m. Ü. || |.fioI,n"rf)nitt] i| '^Bc^al, ober

gib ,iinfe. ," <i il^lötter in Cuart, le^tc Seite leer. 5(iu Cvnbe: „©e=

brurtt önb üolenbt buvd) Wartinü fjlac^ || fiaä) 6I)riftu5 gcbnrt. Iau=

fent II fünft "fjunbert, ön in bem || .^Uicinijigften ,3ar. :" unb barunter

ba^ Srucfer^^eicljeu.

Iitrll)ol,j[d)nitt: (<iu 'i'etjri'v [(?'rf?l niib liier niibiidjtigo ;-5ul)i.irer, unter benen jluei bärtige oiibeit.

5Iu8pge au5 lierfct;iebenen Sd)riften X.'utf)cr'3 mit einem ytnbang uon ^ituo= fpriirfjeu be^J Vluguftinu« , .OieroiUimu«, '^Imbrofius, O'ato, (.<lm)foftomuy unb ber yücäifdjen Sijnobe fiub ,iutammenge|teUt in folgeubem ®rucf, ber um 155(i cr= f(f)ienen: „i'om unidier Unb wu \\ berfeufflidjen ,>Sinfen. jj S). 5!)tartinuä i'utijcr. |i '.pfatm. ro. |j Soor fein Welbt nid)t anff U'uelier gibt, || unb uimpt nidit gefetiencf über ben üiifd)nlbi= || gen. äBer bas tljut, ber luirb luol bleiben. " Cl)ne liteU einfaffung. litclriicCfeite bebrucft. 12 i}31ntter in Cuart, lelUe Seite leer.

A ift ber Urbrucf: aus .\ flammt B, am B aber (_:.

5Bon ben Öiefamnitausgaben bringt unfern Sermon bie 2Bittcnberger 1553 VI iBI. 29S''-;S00» uad) B^ bie Semier 1555 I 331. 202=^-204" mä) A, bie «Itenburger I ©. 328-330 unb bie l'cip.^iger XXII S. 164-167 nad) ber Senaer, bie 3yald)fd)e X Sp. 1018 1025 nad) ber 8eiv,yger, unb bie (J-rlanger, beutfdje Sd)riften 1. ^'Infl. XX S. 122--12() nael) ber 5ßald)fd)e", -• -'Infi. XVI S. 113 117 nad) A.

2i5ir liefern ben %e^ Uon .\ unb mcrfen bebeutcnbcre *J(blucicf)ungeu in ben übrigen Sruifeu au. ;^ur Pbarafteriftif biene: B Ijat nu'iftenS üollere Aoruu'u als A, ,^. ü?. burd)nieg „barumb" für „brumb", „enu-r" für „elur", „ift f>j" für „ift§", ftetö „nun" ftatt „nn", meit menigcr Umlaute, unb \\vax nie „6" unb „ü", mciftcnS „iibcr" ftatt „libir", „luetdjer" ftatt „lutldjer", „fall" für „folt", „for= bcm" für „fobbcru" k.; C .jeigt uatürlid) bas muubartlidje Ok-priige feiner .ipci= matb, bebient fieb imuu'v ber (lormeu „melielj", „folieb", „d)ri)telii1)", unb fudjt biircl; X'inberungeu ber Mouftruttion ober burd; ^ufiilje feinen l'efern ba* lier^ ftiinbuifi 3U erteicl^tern.

(Wleiiu'r; Sevmou uoii bcni yi>iid)cv. 1519.

IHESVS.

i&\}\\ Sermon üon bcm 33;^ud)cr

^octori^ •JJJantHi ^utljcr 'Jlufiuftincr

l^u SlMttcndcri^t

^^iim elften, 3ft 311 tütfien, bae un^er ^err 3^eiu§ ßfjviftu-j ^Jtntt. am funfften, ba er feljn boM leret, lt)ie fte fic^ folten »»tto. .-,. l)alteii oicgeii aiibev ijn ben ',el)t(td)en f(iitern, 311 (\(bm unb julei)l)eii, l'eljt er brei) unter jd}ieblicf;e grob. 2er erft ift, S30 l)emant unfe etth3a§ mit getnalt nimpt, folnn InirC' nit 'allein farett laifen, fonbern aucf) tierel)t fein, fjo er niel)r nemen tnolt, bnffelB auct) 3ulaffen, Unb fpridjt alßo 'luer'-w^uti). r., 40. mit bir £)abernn Unit am gerieft, ba^j er bit ben xoä nel)me, fjo las ijljm aurf) ben mantcl', ba-j ift, folt nit tuibbcrftreScn nod) nieeren, bao er ben mantell nit aud) nct)m. Unb bife ift bcr t)oc^ft grab l)n bißem tnerrf. 3)er anber ift, baä man geben fall l)bcrman, ber fel)n barff unb begeret, baüon fagt er aigo 'ißcr Hon bir bittet, bcm gib'. Ser britt grab ift, bo-j man »Juittii. •., 42. Inilliglid) unb gerne (eljtje obber borge an allen aufffat; obber tiinfee,^ baDon fagt er 'Unb Uu-r Don bt)r borgen obber entlct)t}en tüill, Oon bem f ere bidj nit', ^t«m- r., 4-2. ha-i ift, öorfag» l)f)m nid)t.

Si^er britte teilte grab ift ber geringfte, aud) bo gfi'inflf. i^öS "' ^n^ alten Xeftament gepotcn ift bem fdjlcdjten unDolfommen öolcf bcr ^uben, ja auä) ber anbei grab, äßie Seutro. rö. gefcfjricben ftett : S30 t)manb auß bctjncn :,.i)io\.\:.,i.H. brübern i)u bel^ner ftat arm niirt, foltu bcin fierlj nit gegen tjfim Horfiarten, nod) bel)n t)anb juljalten, fonbern folt fie auff tf)un unb l)l)m lel)l)en, liu'C^ er bebaxff. ^tem ber anber grab t)m fetben capitcU: 65 ttierben al|el)t arm leut5.5)!oi.i.',,n. fel)n l)n bet)nem lanb, brumb gcpiet id) bir, hau bn bcl)n t]anb auff tl)ueft bel)ncm bruber, bem armen, unb ber ca bebarff, unb gebift l)l)m. B]o nu gott bic jtneen grab l)m alten S^eftament ^ott gepoten unb gelDolt, bac- cljn l)glid)er bes anbernn bruber gead)tet tourb, Unb baö man niemant unter l)t)n folt bcttclnn nod) barben laffen, al« er fpridjt £eutro. jö. 'iii foU l)t)e fein .'i. ;woi. i:,,i. bettler nod) barbloßer unter mä) feljn', Sßie öil mel)r foll haii Gbriftenli^

1 IHESVS fe^lt in C 8 „unterft^ebtii^c" bic Sonbev--, „untciyc^iebtid^c" bie @e{ammt= auäjjaben 30 noc^ Berberben C 31 garWofer C

') 3n einer alten G-vtUirnitg Uun 3. 9J!of. 25,30 luirb nnteridjiebcn „aBurijcr, fo mit ©etbt gejc^idjt, Uberjotj, lucnn bcr nrin 'JJian iiui-:> fcuffen, fo telticr ocr Ö3eiljl)a(-i lüit, toeil cr^ Ijntu'n niuc- jnr not".

1*

4 Cftletner) Sermon lioii bom il.>iirt)i'v. Iöl9.

l'olcf ba jii iinb iiod; Ijodjcr üovpiinbcu ti'l)ii , ba-? jtc ftd) untcmjnaubcr mit kt)i}m unb geben t)altcn alC' briibcr, biuubcv aiic^ bcie^t jeljn, favcn julaffen, )x)ai- man mit gclnalt ncmcit Inill, unnb folt billic^ tctjn bcttlci) unter bcn (il)viftcn fcljn, Hill »neniger ban nntcr ben ^ubcn.

Sßcn man aber ba§ tjalten toitl, ^o miift man niid) bafuv fein, ba-? •'• man nit l)n cljner ftatt allen fremben, anß rtonenbcn gebe. Tnimb felit ev Ijn fet)ncm gcpott ba-i luovtlin "l^ii beinev ftatt", bac- ijn et)ner ijglidjev ftntt bie buvfftigcn üon ber felbcn ftatt cl)niii6nev folten üorforgt Uirvbcn. 3hi ift bec' betteünc' %o Hill nnb ber Umllfart ju §. ^icob, ^ic nnb ba, alte» nur auff ben betteil fad norlaffen, ba-:^ nnmber ift, Juie fi(^ä ertragen mag, bai- mnft i" man aüc-ö auff t)ebeu, llitb Umltt gott, bac^ c-i bie ubirfcljt erfcnnet unb angriffe.

@ttlidj melnum, ber erft grab fei) cl)u rab, nit gepoteii, nnb ad)ten*3 bor bittic^, bac' elju i}glid)er hai- fetjnc mibber fiirbere nnb lipr genuiUt befdjulje, loie er mag, ben bolltommen aber fei) ti- eliu gebott, £prc(^en 'ßo baö tuar ^^ tom, inurb ben bd^Uiilligen nrlaub geben, ]u ne't)men unb ftel)len , 3i' ^e^t lüurb niemant uid)t-j bel)altcn'.

S^ifee au% rebt f)l)lfft nit: ift fcf)lcd)t el)n gepott, umb bii^er menfd)en tuillen nit nad) 3nlaffen. 5)od) batt gott bae Uieltlid) fd)Uiertt bafur eiugefetjt nnb ber ubirfeit befnllen, bac; fie bie felben bof^milligen ftraffe iinub U'eere, 20 bas fie nit offentlid^ nrloub l)aben ju nefnnen, \mv:^ fie mollen, Inie Uioll ber i.aoT. fi,iif. 3(poftcl i. Kor. bi. ben unHoltommcneu juteft, baS l)t)re mit red)t lüibber ju fobbernn, bod) ftraft er fie, ba^j fie nit lieber id)aben nitb betrug lepben, ban rechten nub liabernn, Unb f]o co nit gepoten Uune, fjo uierc ber (Sljriften ftanb nicfjt'j f)oI)er, ban beo alten leftament«. 2s

siir. 6, 3o'ff. Xaryt ift-j dar anfj gebriirft l'nee Hi. ba ber tierr fagt: Ppm l)glid)en

gib, ber bid} bruinb Pitt, unb Uier bir bao beljue npmpt, von bcm fobbere ec' nit toibber. äBan pbr allein bie liebet, bie eud) lieben, ma» ift ba§ für epn gut tt)at? lieben bod) bie funber plire lieb haber. llnb men l)t)r nur ben h)olItl)ut, bie eud) lieben, Uia? ift ba-? für epn gut tl)at ^ 2l)un bod) bao and) 30 bie funber. Unb tuen t)l)r lel)l)et beiieu , oon lDild)en pl}r l)offt iuibber 5U l)abeu, 3.1hv3 ift ba3 für el)n gut tl)at ^ Set)l)eu bod) bie funber, einer beut anbcru, bav fie glel)d)'J ba gegen mugen uetimen. Osl)i' iibtr folt lieb l)abm eUir feinb, l)t)r folt Uioltljun, l)l)r folt let)f)en unb uid)tt' bafur nebmen obber gehiarten, f30 rtiirt emr üorbienft grofj fein, unb Inerbet fpnber fel)u beö aller 3;< ()6d)ften, ber ift gutig nPir bie frummeii unb bofieu. \!luK linld)eu pjorten dar loirt, bai? ^"prtfteu meufd)en nit aubero ]ugcpurt, han geben unb lel)l)en

1 fei) A :l 'bttUx (' ('. fvcitibben unb aufj rooncnbcn (' 1:1 je« ein gvnb ('

27 fobbcvc§ A ."in ff ift bcv Jcrt in A nnd) ber bovt Ijintcn nngcflcbfncn .Uorreftnv Bcnn=

bcrt, bie in I! ctcnfnllS fid) finbct , in C abcx c^nn\ nnhcvücffit^tiflt flcMicbrn ift Ml „lufn" fc^lt in 15, in (' nnb in bcv aiMttcnln'vncv ©ciammtnuvflnbc '■'>! jii (lebüvt nnb qcl)üvt, bann

ba« fie fotlfn sieben C'

(.(Uciiicr) Setiiuiu i'un bi'iii älnuljct. 1519. 5

umbfiiiiit, baviui bcii fcijiibi'u uioltl)uii uiib lüt luit i)l)ii l)abbcruu iiocf) fic bcidjcbigen.

■)ht fctifit ,yi , Un'i bie blcl)kn , bic luclin , forii , gelt iiiib >mvj bcß ift l)l)rm iicliften nlfjo U'l)l)cii, ba-? fic ubix ha-i jax aiiß bic fclbcu ,511 jiuBcu t)oi"= J)flid)tcit obbev bcflücrcti unb ubir laben, bos fic nicl]v abbcv eljn anbcvs, baö bcffcv ift, mibbcr geben muffen, ban fic gcboviict liaboi: bao fcl)n '^Anbbifcf)e ftncflcin nnub tnrttcin, unb ift elm nnrijviftenlid; furneljmcn luibbcr ba-j l)ci]lig goongelium (St)riftt, ja iutbbcr bao natnr(id) gefeit unb rcc^t, ba§ bor ^er nntjcligt l'uce G. baS bo fagt: 'iLHi-J bu Unit, ba-j bir bic iucnfd)cn tf)un unb^iuce, 31. (äffen foUen, bao tlni unb lac- bu and) l)l)ncn. (i-3 ift nicniant, ber uit gcvn Umlt, ba-j man ijlim an anfffafe lcl)()C, SÜarumb tl}ut er bau luibbcr baffelb cl)ncnx anbevnn ^ unb gcljn bodj l)i)n aly fvnm b'liriftcn, becten, faften, geben Iju n)cl)ln eljn almoBen, ftifften bif; unb ba-j. iHbcr bib, C5l)viftlid]c tncrd luill man ntt ad}tcn, bo c-S gan| unb gar auligt.

630 f|)rid)ftn ban ':^sfty alfso gettian umb ba-s leljbcn nnnb borgen , %o Juill td) ntcmant lei)l)eu, hau %o Inniorc id) mcljn iutcreffe'. lUutlnort: bu magft tljuu loic bn ioiit, feo loirftu ba-j gepott (Sl)rifti nit umbftoffeu, ba er bir gepeut, bu folt Iel)l)cn an alleu aufffa^ bcincm nel)ften, Sarlju, ^0 ers barff, and) geben ganl;, nmbfunft. Iliuftn nit, feo biftu anc^ fel)n Gbriftcn mcufd), unb Inirft bcljncn l)i)meU l)ic anff erben cmpfangeun t)abeu. Xan uit bel)n loillc, feonbcrnn gotti'5 gepott nnb ba-:? natürlich re(^t muß öorget)en, foUu fclig Ifcrben.

®30 fpridjftu aber 'Äum ba-j loar loere, fjo toeren gar liienig 6l)riftcn ibit t)n ber Itjelt, 3ft-' ^od) allcnttialben fitt luorbcii, bac* man auff gelrinft nur lel)l)c''. 'Ülntloort id): (fo fei) fttt obber uiifitt , f;o ift c-^ nit Ö'fjriftlid), nod) gottlid), nod) natnrlid). Xrnmb f3o man bic rcd)tcn Incrd an fil)t, ßo loirt mau gemar, »oic iocnig gutter balum fci)n, bic re($t 6()riftltc^e, Gh3an= gclifd)e frud)tc tragen, bie bod) fonft oill aiibcrc Incrgf tl)un, bie fic Hör gutt f)abcu, ob fic l)l)n Umll ntt gepottenn fcl)n, bctriegen nnb blcnbcu fid) felb mit bcn fclbcu cl)gen loerdcn, hau fic bißcr gottlid)en lucrcf nod) gcbcncfcn nod) erfcuncnn.

Sprtd)ftu aber 'it)uu bod) bie pricfter, gclcreten, gei)ftlid)en unb ettlid)e Äird)eu and) alfjo, bie nur anff geloinft lcl)l)en, ßonberlid) bic locl)U baffelb Ijur pcfferung ber fiird)cuii nnb gel)ftüd)eu guter gelangt. Xiß entfd)nlbigung ift Uiirbig, ba5 fic bem bofjcn gcl)ft ,^,n gefd)ricbcn Incrb, Xarnmb ba-j fic mit ber cUird)en unb gel)ftlid)er guter befferung rcd)tfertigct bcn 3iMid)cr, unred)t gutt, beC' uec^ftcu fd)abeu unnb Porbrngfnng, nnnb tnitt auff I6§en gottiS ge= pott, gerab alv Ijcttcn ber ,ftird)cn unb gcl)ftlid)cn gutter frcpbepbt , gotti-i gepott 3u rcl)ffcn, bcn nel)ftcn berauben, liiud)er trci)beun nnnb nnred)t üben.

i „atBo" fc^tt in C 27 „ßljiiftlic^e" fe^tt in C 30 tuebcr gebcnrfcn C .33 unnb nur ^UiC („bie nur" oUe ©cjammtousaabEiil 34 entfcfjulbing AB („entjc^ulbiäung" fc^on C)

6 (fitcinct) ©crmoii fmt bcm aBitdjcr. VA9.

■D l)clj bid), bii Uorfludjte 6d§I)et)t! SoE bic unfdjutbifl .ftird) unb gcljftlidjcit bcl)iic uiituflmt lun-fcd)ten? Itian bl)c ivml' H^tlt mit fnldjcm aiifffal! ,^u U-l)(icn c^ncim pVQud) Ijett, ßi' foltcu bod) bic firdjm uiib gcl)ltliri)i'u ba linbbcr l)aii= belmt, unb t}i)c gcljftlidjev l)f)r guter »ocrcu, l)t)e (ft)iiftlid;a- und) bcm gcpott C?f)i'ifti geben, (cl)f)cn unb favcn laffen. Uunb Incr nnbcrft tljut, feo tliut cv§ 5 ntt bcr flirdjcn nod) bcm gcl)ftlid)en gutt, ionbcru fcljncnt ^^uibijdjcn lDuc^cr= fudjtigcm gel)|i 3U beifcrung, er fci) gdcvct obbcr nngelcvct, gcl)[tltd) obbcr tticltlid).

Unter bi^cn brcljcn graben fel)nb nu anber grab bic l;,el]ttlid)cn guttcr ju limnbclnn, al-:' mit fanffcn, erben, 6etd)el)ben unb bcr gtdidjcn, bic mit gcl)ft= '" lid)cn unb ttictttid}cn gefe^en üorfaffet jct)n, Ijn mitdjen uiemant beficr nod) erger mirt fi'i' flott. Xan 61)riftlid)cr Ijaubcli unb Innltfinn mit ki)tlid]cm gutt [tcl)et l)u bcn brdjcn, geben umbfnnft, lel)i)cn an aufffal! uunb mit lieb faten laffen, 2ßie gefagt ift. San baS ift !el)n üorbicuft, fjo bn cttlüaä fauffft, crblid) befiMft obbcr ^m\ii rcblid)cr Inctif^ ubirfumift, fcljntcmall and) bic " §et)bcn uunb 2nrden mngcn noc^ bcr iDclifj frum fcijn.

3^t laffen Jnir anfteen aUc anber grab, unb nelimcn für unfj bcn fauff, ncmlid) bcn jin^ fanff, barrl)unc audj bcr äBnd)cr cl)n geuniltiger t)crr ift.

2er felb ^inß fanff ge)d)id)t ettlimn, ba-j man bcncu abcfaufft, bic moU burfften, ba-5 man l)t)n lcl)t)cte obbcr gebe, S30 taug er boc^ ju grunb gar nid)ti\ bau gottiö gcpott ftel)t Ijm lücg unb miÜ, ha-i bcn burfftigeu gcl)olffeu liierb mit lepben unb geben. Gjum anbcrmall geid)id)t er, ba^ fauff er nnb rorfauffer bcl)bcrtel)ll bc-i pfjrcu beborffen , berl)alben nod) (cl)l)en nod} geben tiormiigcn, fonberuu fid) mit bc5 fauff» lr)cd)fel[ bel)ctffcn muffen. Ähiu nu ba§ gcld)id)t an nbirtrctung bc-S gcl)ftlid)cu gcfclj-5, ba» man auff-ö t)uubcrt 25 4, 5, I) gulbcn gibt, left ftdjC' tragen, bod) foU ülto)t bic gotti-^ ford)t forg= feltig fel)n, baä fic me^r furd^te, fie ne^m 3ulnl, ban ju toentg, ba^ ber ge^^ nit neben bcr fid)erf)cit bes i3imlid)en fauff« el)nrel)ffc, plie locniger anffö l)un= bert, l)t)e gottlid)cr unb Öi)riftcnlid)cr ber fauff ift.

(ä§ ift aber mcljue? hjerd» nit, anjuticpgen , 100 man fünf, Incr obbcr 30 fed)§ auffs ()uubcrt geben foU. 3d) la-j cv bleiben bd) bcm urtcl)U ber red)tcn, loo ber grunb ^0 gutt unb rcl)d) ift, ba-ö nmn bo fed)-? nemcu muge. \'lber metjuij bundcn§ ad)t i(^ö, §0 man C?()riftuÄ gcpott l)altcn luüHt pu bcn erften brepen graben , follt bcr ^in^fauff nit fjo gemepii obbcr nott fepn , c-ö merc bau pn groffen mcrdtid)cn fummeu unb tapperun giitcrnn, (Sr repft aber cpn 35 pn bic grofd)cn nnb Pfennig, unb übet fict) pic upbcn pn gar geringen fnmmcn, bic mau lcpd)ttid) mit geben obbcr (cpl)cu anß ridjtct, nad) G>t)riftuc' gepott, unb loiU bod) nit gept! gcncnt fcpn.

■Jin fiubt man ettlid), bic nit allein pn geringen giitcrnn, fonbcrnn aud^ ^uoill nemcn, ficben, acl)t, nenn, licpcn auff-J punbert. Ta foltcn bic gciml= 40

23 ber!^al6en fic »ucbcv lci)l)cii C baä alfo gtidöidjt (.'

(.Hli'iiu't) Scvinoit lioii beut Sßiidjcr. 1")10. 7

tiiicii ci)ii icl)cn. .'öie loiit biu arm flcmci)ii imlcf l)cl)m(icf) au% gcfogcn uub )d)Hicvlid) unter bnuicft. Truinti cicid)id)t und), bno fold) rentier iinb Imirfjerer, lüic bie ti)raiiueu uub reuber luirbii^ )ei)n, inllnmlC' uuuaturlid; [terbeu uub beö 9cl)cnbc tob-? inirialleu, ubber luuft fdjrecflid) umbfüinmcn. San gott

:> tft cl)u ridjter für bie armen uub bnrfftigcn, al-j er nill uiali ijm atten gcfcl fagt.

,f)tc fareu fie bau nbcr bal)er uub fagcn "btc tivd;cu unb gcl)|"t(id)cn tlinn bacj uub liabeu':. mad)t, bie Uict)E ioidy:^ gellt ]n gottiv bicuft gelangt', ^^urtoav, I)att man fel)n anbere lad) ben SCMid)er ]u red)tfertigeu , \]o ift er uic ubeler

1" gefdjnlten , bau er unll l)l)e bie uu|d)ulbig ,Uird)e unnb geliftlirfeit mit l)t)m ijum teuffcU fureu uub Du bie funb l;,il)eu. ll)u ben namen bcr Äirdjcn nb unb iprid) 'eo ttjnt ber Unid)eriud)tige gel)l;, obber ber faulenter alter l'lbam, ber uit gerne arbeljtt, umb ietjn brott 311 erlnerben, bac- er ieincui muffig gaug unter bcr !ird)eu namen el)iu'u betfcE inad)e\

i'' SUa» gottt« bteuftit mir? bac^ l)ct)ft gott gebieuet, fcl)n gepot gel)atten,

büÄ man uicmaut ftel]Ic, ueme, ubir fclje unb be-? glel)c^eu, ^onberuu gebe unb lel)l)e ben burfftigen. 5otd) inarliafftig gottii? bienfte Iniltu ^u rei)ffeu, aufi ba§ bu Üvc^en bamift, altar ftiffteft, unb lefeen unb fingen laftt, ber btr gott fel)UÄ gepottcn batt, Uub alf^o mit belinem gotti-? bienft ben redeten gotti«

2u bienft ^u uidjte utad)ift '. l'afs ben gottic- bienft forgelien , ben l)er geboten t)att, uub fnmute bau ber nac^ mit beut, ben bu crlnclet liaft, llnb, tute td) broben gefugt, loeu alle luett liefieu auffe l]nitbert uebme, fe^i folteit bodj bie gcljftlidjeit ftiftc bac- geftrengift red;t l)alteit iiitb mit furdjteit tiier obber funff nehmen, Sott fie foUen leudjten unb gutt cjempcK geben ben toeltlidjcn, Sjo

2s leren fie nm6 , tnolten fret)()eit iHibeu , gotti-j gepott iiitb bienft ,]tilaffen, ulbell ]U tlfuit, unb SiMidjer ,;it trel)benn. äl^iltti gott bleuen nod) betjucr tticl)ffe, Bo biene t)l)tu an fdjabcn beljne? nelifteu unb mit gottio gepotteu er= ffnEuttg. San er fprid)t 3fi. '31. '^dj bin el)n gott, ber bao gerid)t lieb (jatt, ^ci. «, f. unb bin fet)nb betn opffer, ba§ bo geraubt ift. lud) fprid)t ber inelif^e tnan:

6i6 ein almofeeu oon bem, ba-5 bet)n ift. Soldje ubirfck aber fclin gcftolen spi- 3, 9. bel)ncm ncl)ftcu, toibber gotti»? gepott.

^•urdjt tnan aber, ba§ ber firdjeit uitb ftifften ab gelte, fio bie mctjitnng foll für fid} gel]cu, fag id): ß-y ift beffer atiB 3et)eit ftifftnng el)ne göttliche gemacht, ban Pitt Schalten Inibbcr gottis gepott. 2Ba§ I)ulff bid; bcr gottiö

3' bienft , ben bn ^oreft , er fcp tuibbcr gott , feljn gepott uub fcpnen bienft ? bu

2 „fc^Wjcrli^" fct)lt in (' XarunUi gcjdjic^t c>5 auä) ju jcitcn, bo§ (olic^e C 4 bcä

ge^cn unb fc^nellen tobe§ OevfoUcn unb unbev gon ober fünft cvfdjviirfctic^ (' 5 in bcm alten Seftamcnt C 18 left ÜC 2t tummen A fommcn B tomnic C („tummc" im atofecn Sermon 6om aBuc^cr) 24 ncf)cm A Icljcn BC unb SBittcntierger ©efammtauäg. („ncl^mcn" im grofeen

Sermon »om SBud^cri 32 Sßor „5urc§t nion" in ber Jenaer, 'Jlttcnli. unb Seipj. 9lu?g. noc^ „3um 12 " ntcljrtug A

8 f.ßtt'iiicr) ©crmou lant hoiii aBurf)cr. 1519.

»iniui. G,-i.iuiv)"t t1)iicm gott uit mit |ltiel)cn luibbeiipenftigcit bicnftcn biciini, and) iiit luncljen l)crvcu bicncn.

'ihid] icl)n cttlid) feo idjledjt eljafcUigcii, ba-5 ]k joldjcn ,]int5 an gviuib imb iiiitcrpfanb Dorfcuffcii , obbcr 1}[)C mcl}v Innlauffcn bau bcr gninb tvcgt, S)a mcrrtlid) liovtcrbeii l)i'v fompt, unb ift bic matcrl) faft feiiid) iinb lücl)t= s Icufftig, ba-5 fdjloi'vlid) baPon gnugfam mag gcfagt lucrbcii. Xa-:- Bcftc iDcve, bay man fid) 3U bcm (ftiangclio Icnbctc, iieljctc unb fid) ubetc t)u 61)riftcultd)en l)ünbcUnn mit bcu guternu, mic gcfagt ift.

'iind) i[t ein fcrlid} gcfüdjc l)n bifecm fnuff, bcc- iä) bciorgc uicmaut obbcv fnft iDcnig fcuffcr an icl)u. Xer ift, ba:5 fic lüolicu l)l)ixr Ijinf; unb gntv gc= \X)i% unb fieser fe^n, unb barumb gelt öon fi(^ ttjun, baS bei) l)l)n uit l)n bcr far Wtj'b, unb Inct lieber lyiin ift, ba§ anbcr Icnt ba mit arbeiten unb \)n bcr gefar ftel]u, bao fic bie mci)U muffig unb faliU fcijn mugcn, unb bnd) alfjo rcpd) btcljbcn obbcr »nerben. 3ft ^fi§ "it tmidjer, feo ift er l)t}m faft cliuüd}. AhirMidj, ift mibber gott, San liui bn fortclj! an bcljnem neliftcn fud)ft, i-- bcu bu nit and) luoltcft an bir i)l)m laffcu, ba ift bie lieb anß unb uaturlid) gefeti juriffcn. ^JJu forg id), baä man l)n jin^ tcuffcn gar locuig ad)t, )üic cj bcm nel)fteu gcbcljc, luan nur uußer .^iuf; unb gutt fid;er ift, ba-s mau bod) \)n kt)nm tucg uit fudjcn foü, unb ift gclui^ ei)n anlicljgen bcc' geplj obbcr fauU)cit: loie WoU bcr tauff bavaufs nit crgcr Inirt , feo ift bod; funb m für gott.

£an baä ift eincä pglic^cn tauff« natur unb art, ba5 bcr fauffer mit bcr luar foU l)n bcr far ftccu, uub nit bcr oorfcuffcr, bcr fcljncr mar loß tüorbcn ift. Ä^o aber baa bor^u fd^legt, baä bcr fcuffcr fcljucn lüiife luiU für Doli l)aben, unaugefcl)cn, ba-ä bcr borteuffcr auff bcm grnnb obbcr unterbfaiib -'.5 l)att fdjaben erlitten, >üic had offt gcfdjidjt au oorloircfung be« fclben, fjo ift bcr fauffer el)u rcnber für gott unb ber lüclt, ntjmpt l)[)enem feljn fd)tocl)fe unb fcl)n blntt, benn beo grnnbis ferlirfeit foll ftct)cu auff bcä fanfferv fcl)tcu, ha-j er feljucr ijinfj f]o nnfid;cr fei), alc- l)l)cncr feijneo l)aubt gcltä, bcljbc ijn gottis büub l)t)r gutt toegcu. 30

Summa, ;,'\d; adjt, ber ,yufe fanff fei) nit lmid)er, mid) bnncft aber, fein art fcp, ba>j l)l)m leljb ift, baö er uit muß ein liuid)cr fein, cc- geprid)t am luillen nit, uub muü leljber frum fel)n.

3 fdjtcfljt unb ciitfcitig C 5 nuitcvij .\1! (in C luic oben) 7 Icnbclc, unb ncljctc,

fid) ut)ctc A iiuic oben im groficn Sci-mou uoni SlUidjcv, li unb C ivjcjcntlid) luicAi '.1 (icjudjtc U flcjüdjt V bas id) IM' 11 in bcv fiuüc 1! in bct favb C 14 „obbcv lucvbcn" |cl)U in V

(5tne fur^c Jvörm, ba^^i *iJ.^atcruoftcr 511 ticrftcljcu miis 511 beten.

1519.

3(ls eine "JJiictjfnid/t iciiiev .AHuC'kguuß bciit)cl) bce üoteniiifers" evfcfjciiü 11115 s.'iitljevs „fuvjc (yurm, ba« '^-'nteniofter ,^1 ucvftc^cn uub ,511 beten". Sie ev- cvtlävt bac' liatevunjer in l^icbctcn: fu ftel^t |ic niitteninne ,imiid)cn .Hatcdjisniue iinb 3?et[)iiri)lcin. g-ridjicncn ift [le 1519.

Ügl. unici-c (siejatnintaiisgaLic SBb. II ©. 74 ff. Sc äC>. I S. 2:yj. Sdjiicibor, U. "lliattiu Sutljetä tlfincr .ftalfcl)i>>niuf-, a?crlin 1853 S. .\ix. lübiicfobüvg, 2ic Lfrftc 9liK-gcüie uoii SuHjct's tlcinem Äatcdjismu^ , ^Qinbutg, 2. Stusg. (£.08, ido aber mmidje t)ibüograpI)iidjc 3i-tt()ümet.

A

B

3lu§gal6en.

,,6l)n fnvlic fDvm bae || 5|?atcr noftev ,^n uerfteen Unnb ]n \\ Oeten: fuv tiic jnngcn fiubcv || im dji-ifteuglauben. 1. •i lltavtini l'ut^ev |1 l'lngnftincv ;," 6 aStättev in Cnavt, le^tc Seite k-ev.

Sviirf noii Sübft ©uttncdjt in *tiütn[>«g [TieUn 9it. 15is nimmt irrig aBittcnbcrg nU- Iriictort an).

„ß^n furt,5c fovin bns || *patcv nofter ,^u üerftecn tninb ^u || betten: für bie jungen tinber |1 im d)rift(id)eu gianben. || S^octovis ^llnrtini || Sutf)cr Ülugnfti- II ncr ,311 Söit= || tenbcrg 1" ti Slättev in Cuart, Icijte Seite (eev.

Ixwd uon ^obit öiittnedjt in 9lürnl'crg. t;. „ein fnr^ form baä spater noftev || ,31t üovfteen Unb ^u betten: fnv bic |l iungen tinber l)nt ö'tjrifteiiglinu || ben 'DJl. C. " 6 3?lQtter in Cuart. I^dn (vnbc: „Üietriictt tju '^'elipfegt 'ilaä) 61|rift gebiirt Zaü= \\ fent fnnff= Ijunbert ütx l)in yieun^e^enbcn ';^ax. \"

gn nod) ajcller 5h. r21s. ,Ch)n furij form bne spater nofter tin Uorftccn, ünb |ii bet:^cn. fnr bi)c jnngcn tinber im 6t)riftcnglanben. M. 2. öetrnctt ,3n (eipBgf biird) aöotffgäg Stocfel. %ix: iar" 12 Stütter in Cttau, Ic^te Seite leer. 3(in (änbe: „C^etrutft ,3U Veljpfigt burd) 3Bolffgang Stocfct in ber ©riiTiifdjc gaffen. löl'J."

So M. &. SB. ^!Qn,;cr-3 C^ntmiitf einer üoUftäiibigen <5)cfd)id)tc bcr bciitfdjeii a>ibe(übcrfcjimg. 3>tii-nte ^lii-sgnbc. -liürnücrg 1791. £. 5o(j.

Ü

10 P'iitc fur',L' JVori". bn? ^intrrnoftcv ;,ii Uerftclu'it lutb ,511 tctni. l-'ilO.

E. „gilt Ämt^c |] form ba^ 5)«atcv iio- |1 ftov ;,ii ücriton bnb || bette für bie

iun- II gen fitibcr im C?f)vi ]| ftcn glauben buvcl) |i ^octot .''ffiavtininn ij :i'iitt)cv: 5higiilti || ncr Lirbcn'i 311 |] 5»ittflievg. |1 Cdebrucft 311 3?airl biivcf) l'lbä ^lu-tri. li XUle man ,5alt .^]Jt.2.iir. {' Hiit litelcinfaiiung. iite(= vücffeite bebvueft. 6 iBlättev in Cuavt.

Sic ©igitohiv „t" locift auf eine anbcrf S)rucff(^vift nu^ bet|cl6cn Officin t)iu, iinb jtunv nuf bic „51>i,)lcc-(iiiic^ büifd) bc-i' äsattcv miicr" SPb. II @. 77 F ober (!.

F. „tfin fnrt,ic form || b,5 '^^atfr nofter || .jü öcrfteen unnb ^u beten, für || bie

jungen finber im cijriftc || glauben. Sioctor 5)lar || tini £utl)cr 9(u= '| gnftiner. " llJit litclcinfaffung. 8 3?Iättcr in Cuort, le^te« Slatt leer. 2tiicf uou löam Jvojc^ducv in 'Jhig-jlnivi].

Ci. „ß-in turtle form || bj spater nofter |i berftcen ünnb p beten, für || bic jungen tinter im d)rifte || glauben. Toctor '•Biar |! tini ^'ntber i'lu= |I guftiner. ; " ''fflit liteleinfaffnug. 8 i'lättcr in Cnart, le^tec- i*latt leer. 9tu§ bevjelben Cfficiii lote e.

H. „p-in turt',e form || b;, $ ater [sic| nofter |j Uerfteen Imb ^u beten, für ; bie iungen finber im d)ri= |] ften glauben. IJoctor || lllartini i'utber i" 9(uguftincr. jj" 9Jlit liteleinfaffnug. litelrüdfeite bebrucft. fi 2?lättcr in Cnart, (elitc ©eite leer. 9Im ö^nbe: „Webruift ,111 9higfpurg burcl) Sorgen 5iabler bei) || 5parfiiffer Sor im 9.1IX tmb O iar. '"

I. „63n furtje Sonn bas || später nofter ju öer= || fton, ünb ,3u betten. J^-ür bie iungen .Sin= ]| ber im P'^riften Klauben, Surd) || SDoctor lliartinnm Vutl)er, li IHuguftiner Crbeun? ^n || äöittemberg. || "l^ater nofter. " l'iit 2iteleinfaffung. litelrücffcite bebrucft. 6 SPlätter in Cnart. '.?lm (Jnbe: „OJetructt im ^ax 0"t;rifti. |1 ^K.S.XX. i," Srutf uun Sotjann iiiiuCiloud) in Stvafelmvg.

K. „Cn)n turtj Tvorin ba5 5p'''= II ^'^'^ nofter ju bovften || unb ^n betbcn, für bie jungen || finber ijm («Triften |i glaubcnn |i 2. 9}J. |1 2. \" Sttelrücffcite bebrurtt. 12 3?liitter in Cttau. i'lm (fnbe: „©ebnidt jcn Cnforbt jcum II Scbumrljeun ■Oornn. 'Jiad) || Cil)rift geburt iaufent funff |1 ljun= bert Du ^loe^ || Du ,;u'el)nt3igfttm |j ^axc. ij"

'iloä) treffen Wix iinfere (Sd;rift an in „53lartini i'ut^erö manc^ertci) bud)ltn ünb tractettin" 91u'5g. Dom ilfai 1520 3^1. xl"— xlvi" unb 9(uyg. Dom Cftober 1520 5J?1. xxxviir'' xLiiiP. ^n ben föefammtaU'Sgabeu ber SBerte :^utbcr§ ftebt fte cntttjeber iuuerT)aIb be§ „3.^etbüd)lein'i" - fo in ber SÖittenberger - , ober - fo in ben übrigen alä brittes Stüd bcä fatecbi'ämuyartigen ::iiH-rfe'5 Dom ,oaT)re 1520 „Üiue fur^e ^orm ber 3el}n ßebotc, eine furje d-orm bes Ölaubeuö, eine furje 5orm be§ iSaterunfers".

(fineu 3Bittenberger Trud tenneu loir nid)t einmal bibIiograpT)ifd). SBir geben beu lert nad) .\ unb beiluden üur .Oerftellung feines uvjprünglieljeu äiHirtlaute-;- 11: iro i'cSarten ber le^tercu 9luegabe aufgenommen finb, hjcrbeu unten bie \Hb>i'etd)ungen in A öermcrft; fonft tljeilen irir nod) bie auffallenberen 9lnberungen mit, tiicld)e in H borgenommen finb. Sprad)lid) bemerfen loir nod), bajj bie '.l>orfilbe „Her" im Urbrud fid)er „oor" gelautet Ijat, luorauö fidj bie Vesart in A S. ll! ^.27 erflärt.

(Hm fiir,5C J^oriri, bn* ^ntcnioftcr ,)u uctftcljfit mib \u Dclcit. VA9. 1 I

(§i)n furtjc form, bn^ i>ntcr noftcr ;)U ucvftccn mmb 511 ktc«, [itr bic jmirtcn finbcr im d)nftcuftlaubcn»

^cfu?'.

5 iciu ctliif) io ciiifcltig, bn-J fic nit lüiffen, tüas bic loort im iiniti'v iiiiia' in fid) l)altcn, ober Inno fit- bitten, bantmti |fic bii' (iaiilicii Hunt falt oben l)in fpvcdjen on ciUe fvndjt, fn bod) nid)tC' ift in nllen anbcrn gebeten, ha-i nit im ÜJatev nnfer begriffen fei): barumb i}ab xd) ein turlj an]cl)gnng .geben, luaä man in einem l)egflid)en luort bitte, mag ein Degf lieber bic feI6en rtel^ter ober enger aufe |)rel)ten, barnad) er ftnbet, luae im am. mcljften gebrid)t, bann Itio t^emant firf) finbet gebred)lid), ba foa er am tieffeften bitten, al-5 fo bid) anfid)t untenfd)el)t , foitn in bcr anbern pit '3u fnmnie bcin reic^', ba alte tugent unb friimtcpt gebeten lüerben, befter inniger nmb bic !cuf(^ct)t Bitten, bie gottes rcid) in bir mad)e, fo forbt t.i an in anbern ftncfen.

Dorrcbc unb ücrcijtiimjiv 511 üittcn bk fiöcn pit Uoii got.

iöatcr uufcr, bcr bu btft im ^ijmcl.

%k met)nung ift: C almei^tiger got, bie lücl)! bn hmä) bein grnnbttoffe barmf)eriug!et}t

nn-ö nit allein .^n getaffen, fonber and) geboten unb geleret l)aft burd) beinen cl)nigcn lieben fun, unfern Ferren ;,lefum 6t)riftum, bae toir burd) fein öer= bienft unb mittel bid) einen tjater ad)ten unb nennen fotlen, fo bn bod) biUid) nad) aller gcred)tigfet)t ein gcftrenger ^Hid)ter fein m6d)teft über un-^ funber, bie mir fo Dil unb fd)liierlid) Iniber beinen gotlid)cn aller beften lüiüen getban

:ii unb bid) erzürnet l)aben, 80 gib un§ burd) bie felb barmt)crb,igfet)t in unnfer l)ert! ein tröfttid)e ,5Ulierfid)t beiner öeterlid)en lieb unb ia% un-^ entpfinben ben aller lieblidiftcn fd)mad unb fuffigfel)t ber finbtlid)en fid)erl)el)t, bas mir mit freuben bid) einen Pater nennen, tennen, lieben unb anruffen mögen in allen uniern nöten. 9?of)ut un-J, ba-s rtir bein finber blcpben, unb nit lier=

fd;ulben, ba-:- inir aufe bir allcrliebftcn oater einen erfc^rectlic^en rid)tcr unb

1 f. 2ic iidcrit^rift fcl)lt f)icr in ben Sonbcrbrucfcn : teir fioBcn fic bcm Sittt cnttffint 3 Statt „Sefus" ftcl)t in II „Sic Sorrcbc" ö in inen Ratten II 14 maä), bcrs(cic()cn

aud^ in anbern H 27 gcidjmacf A 29 mögen, in aücn unjevn ncten befiüt un§ A (oben

no^ H intertJungirt)

12 (^iiif fiitje fyüviii, ba-j ^Patcritoftev 511 ucrftcljcit inib ju Mm. 1519.

iiiiy fclfia au§ ünbcrn 311 fcljiibcn mad;cii. Xu luitt aiidj, bat3 lüiv lüt nliciii 'Uatcr', foiiber in gemein 'nniifer luiter' bid) anriiffcu uub alfo eintred)tlic^ für nlle fampt liittcn. Tavnnib i^ib \uk- ein cintvc'd)t(id)e bvuberlidie lic&e, bao luir uuC' nlle fampt mavl)afftige brübcv luib idjlueftev evfeniicu unb adjten, unb bid) einen gemeinen unfern lictcn uater für alle unb ijebcrman bitten alä 5 ein finbt für ba-J anber gegen feinem imter tl)ut, laf] niemant unter unnc- ba6 fein fud;en ober beo anbern uor bir uergeffcn, fonber, ab getl)an allen l)afe, ueljb unnb 3lüitrad)t, uny alä bic loaren frummcn gotteä ünber unter einanber lieben unb alfo eintreditlid) fagen mugcn nit 'mein batcr', fonber 'unfer imtcr'. 5lnd) bie lucpl bn nit ein let)blid)er irnter Ijift, ber nuff bcr erben ift, "j fonber 'ber bn im l)l)mel bift', ein gcljftlidjer oater, ber nit ftirbt unb ungeluife ift uub im fetb» nit l)elffen mag, Jnie ber irbenifd) unb leljblid) oater, bamit bu um anjeligcft, tnic ubermeffig bn ein beffer Haler bift, unb lereft jeljtlid) Haler jdjafft, oaterlanbt, frenubt, gut, fleijfd) unb plut oor bir Oeradjtcn, So gib nun-?, C Oater, ba» h)ir aud) bein f)l)mlifd; tinbcr fein mugcn, lerne unnä i-^ ber feien unnb beo l)l)mliid)eu erbtclil^ allein loar nemen, bao nnu'j bao ;cl)t= lidje Oaterlanbt unb irbiidje erbgut nit betriege, umbfange, l)i)nbere unnb gantj 3U irbifdjen finbern madje, bao mir mit redjtem loaren grunbt müge>i fagcu '£) f)l)mlifd)er Oatcr unfer' unb Inir Umrljafftig bein Ijljmlifdjen finber fein.

^k crftc yit. 20

©c^cj)(igct wcrb bciii iinmc.

Xic mcl)nuug ift: •D Qlmed;tiger got , lieber l)ljmtifd)er oater , bein l)epliger name mirbt nuff bifem elenben jammevtall lapber fo manigfcltig Oernnliepliget, beleftert unb gefdjmedjt, rnivt oill bingen 311 geepgnet, ba bein eer nit an ift, loirt nud) -:-> in Pill ftüdcn unb 3U funben mißbrnndjl , bao nui^ bac^ fdjcntlid) leben tüot ein fdjnnbt unnb uneer bcineo l)epligen namen-J mödjt bepffen, So gib nno bein gotlid) gimbe, ba-; luir un-j Oor alle beut beln'iten, bac- nit ]u eer unb lob bcinc' beiligen namens repd)t. .'öilff, ba^j alle 3aubercp unb falfd;e fegen nb getl)an luerben. öilff, bao allerlep befdjlneren be-S teuffelo ober crenturn ■'" burd) beineu luimen nuff l)6re. .^ilff, bn» alle mifeglauben unb ubcrglniiben auf] gelm'irlielt loerbeu. .V)ilff, hac- alle fe^erep, falfdje'lere, bie fid) in fd)epu beineä namen-j bar geben, 3U nid;t loerben. .'puff, ba^ aller fnlfc^er fdjein ber loarljept, frumfept, pepligfept niemnut betriege. .'öilff, bno niemant bep beinein namen fdjloere, liege ober triege. iBepiit nunc' oor allem falfdjen troft, •'■'• unter beinern namen erbid)tet. t^epiit nnö nor aller gepftlidjen poffart unb cptelcr erc, aeptlid)-? rumbc> ober namen-J. •'öilff, bno loir in nllen unfern

4 „uns" fc^lt in A s „Ulla" fcf)tt in U -'"l uub ju ftuubcu A uub jii jiiubru II :W icjt^njcvbcu H :J'J iu ein jc^c^n A

Pille fiit.jf rtiniu, bni- ISdtovnuftcv \n lun-fti'()oii iiiih \n beten. 1519. If}

noten iinb gcbverijcii bcinen l)cl)liflcii luiineii mm^cu niuiiffcii. .öilff, bo-^ miv in bei" aiii^ft uiiicro gcunficuo uniib am U-ljtcii itcrOcii beiiien namcit iiit liev= flcffen. .'öilfi, btvj luiv in allen uiiievu cy':tcvii, Uiortti'n iiiib Uievcfcu bid) allein loben nnb creii, lüt nno baüon ein nanien geben über fucijen, fonbci bir allein, beö alle bing allein feinb. iöetjiit nne üov bem idjcntlidjcn laftcv bcv nnbancf= perfel)t. .S^ilff, baC' aufj nnfevn guten toercten nniib leben alle anbeic gcvcl)^t Uievben, uit un-J, fonbcr bid) in iini' ,511 loben nnb beincn namcu crcn. .bilff, iü'j au% iinlern bbicn toercfen ober gebrcdjen nicmant gcergert lücrbt, bcin namen \n nneven ober bein lob nad) ]n laffen. iu'ljiit un-5, ba^ luir nid)ty begern loebcr jeljtlid; nod) etüig, ba-j nit bcinev namcnö ere nnb tob fei), nnb fo iDtr folc^ö Jucrben bitten, loolleft nnfer tor^eljt nit crliorcn. .'öilff, i>ai' iinfcr (eben alfo fei), bae mir al-? loarl)afftig finber gottc-J crfnnben Inerben, baö bein oeterlid)er namc nit nntb fnnft ober felfdjlid; nber nnc' genant tDcrbc. ?lmen.

llnb in baö gebet grf)oren alte pfafmcn nnb gcBct, ba man got innen lobet, erct, finget, bandet, nnb ba-j gantje l'lllelnia.

^it anbete pit.

3u funune bcin rcid).

Sic mc^nung ift: 2)i§ cfenb leten ift ein rcid) aller fnnbt nnb bof3bel)t, barinne ein l)erre ift bcr biifj gcl)ft, aller boßbeljt nnb fnnbt ein anfang nnb bonbtfdjalrf. Sein reic^ aber ift ein rcid) aller gnabcn nnb tngcnt, barinne ein l)erre ift 3i£i""-' (^briftn-?, L'in lieber fun, alter gnaben nnb tngent ein banbt nnb anfang. Tarnmb fo Ijilff nnb gnabe un^, lieber oatcr. ©ib im-:- oor alten bingen ein red)tcn beftenbigen glauben in 6l)rifto, ein unerfd)rocfene f)offnung in bein barmt)er^igtcl)t mibcr alle pt6bigfel)t unfer-? funbtlid)en gctniffen'?, ein grnnbt gfitigc liebe ,3u bir unnb allen mcnfc^en. i8et)üt nnö oor Unglauben nnb l)cr= ,3mel)fptn unb enbtlid)en nel)b. .ftilff nn-ö Oon ber unftetigen tuft bcr un= fenfc^ct)t, nnb gib un» ein liebe ')U bcr jnncfframfd)afft nnb attcrlcl) fenfd)cl)t. .Sjilff unc' au% bcr ,5lDitrad)t, tricg nnb nnfribt, nnb laß jn fummen beine-5 rcic^y tngcnt, ben fribt unb cl)nigfel)t nnb fülle rlnc. .Soilff un?, bao nit ',orn ober anbcr pitter!cl)t in nn§ fein reid) ubcrtumnic, fonbcr burc^ bcin gnabe in unn-3 regiere einfeltigc fuffigfci)t nnb brnbcrlid)c trcm, unb alleriet) frennbt= fd)afft, miltigfel)t, fenfftntntigtcl)t ic. .V)ilff, ba-5 nit unorbenlid) betrnbtnuß nnb fd)mermütigfcl)t in nnö fet), fonbcr laß ]u fummen bie freub unb Inft in beiner gnabe unb liarml]ertugfcl)t , unb cnbtlid), ba§ alle fnnbe tion nnS ge= manbt merben nnb mir, beiner gnaben, alter tngcnt unb guter merd Iml,

1 „unb gefivec^en" fehlt in H II „toerben" ftt)lt in A 27 nnb rov ^rtetjfctn A

31 bein ftib II

14 (Jiiic fufjc tJoxm, bal Spnternoftcr ,iii lictfte()i'ii iiiib ,511 bctcii. 151!}.

mugcn bcin vcic^ Inevben, ba^ aüc imicvc Ijcrli, mut imb fin mit allen frcfftcn iiirucnbif} luib aii^mmbig biv, bcincn c^eboten iinb IniUcn imtcrtcnicjflicfi biciicn uiib [id) allein non bir icgircn laijcn, nit inn fcltio nod) beni fiel)id), Icelt über teuffei Dolgen. öilff, baö fold^ bein xtiä), angefangen, in unnS juneme nnb teglid) fid} tefferc nnb niere, bnä mvi nit nbcrfalle bie liftige bopeljt, :> bie tragl)eit jn gotte-3 bicnfte, anff ha^i tuir nit luiber ,5n niete faEcn, fonbcr gi6 nniiy ein ernftlid)en furfati nnnb Devntiigen , nit allein an3nt)eBen fnimb fein, fonbev inl ma iidlxä) barinnen fort gccn unb imUivingen , toie ber prD= iM. 13, 4 i. |)t)ct fagt: &rleud)t mein angen, ba-j id) nit entfdilaff ober faul lucvbc im

angefangen guten leben, unb ber fctjnbt mein alfo miberumb gelnaltig loerbe. i" .piff, baö toit olfo beftenbig bleljben, unnb ba-j bein 5utunfftig reidj bifes angefangen bein reid) befdjlie^ unb imlenbe. .viilff un-j auf^ bifem funbtlidjen fevlid;cn leben. .sj)ilff unn-j jljeneo leben begeveu unb bifem fel^nbt Uicvben. §ilff uns ben tobt nit fordjten, fonber bcgcren. Sßcnbt Don uuä bie lieb unnb anbangen bifc-? Icbenc', auff ba-j alfo bein reid) in uno aller bing ooU i-' brad)t locrbe.

Unb in bife pit geljoren alle 5Pfatm, oerfj unb gebet, ba man giuib unb tugcnt lum got bittet.

^ic britt pit

2)cijt luiU (jcfrt)cl)c nlö im ^t)mcU lumb nuff bcv erbe«. so

Sie ntcljnnng ift: Unfer loille , gegen bcincm Inillcn gead)tet , ift nlimmer gut , fonber alle je^t büf3. S^ein luil über ift alljcljt ber bcfte, uberaufs auff bao b^djfte ]u lieben unnb 3U begercn. Sarumb erbarme bid) unfer, 0 lieber üater, unb lafe . nit nad) unferm ctuias gefdjeben. Oiib unb lerne uuv red)t grünbtlid)e gebult ^■. l)aben, menn unfer loille gelrod;en luirt ober oerbiubert. ■'öilff, fo ijemant etlüos rebt, fc^tocljgt, t^ut ober left, baS unferm totEen Inibcr ift, ba§ lüir nit barunib ^ornig unb bo^ toerben, nit flud)en, nit flagen, nit fd)ret)en, nit ridjten, nit Oerbammen, nit üerfpredjen .'c. .s^iilff, bay mir unfern Inibcrfadjern unb Oerbinbern unfer» tüittcnä bemütigflidjcn meieren unb unfern alfo faren m laffen, hau mir fie loben, gcbenebeljen, tooltbnn alv bcnen, bie beinen gotlidjen allerbeften millen Iniber unfern IniUen Oolbringen. Wib uno gnabe, bao \mc allerlei) fraurtbel)t, armut, fc^mad), lel)ben unnb Uiiber>oertigfel)t loillig tragen, nnb erfennen, bao baffelb bein gbtlid;er Inille fei), unfern millen ]i\ ereitlügen. .sliilff nn-i, bao luir aud) unreitjt gerne lcl)ben, uub bel)üt uno Uor ber rad), ^^ lafj um nit böfj mit bofem bemalen, gelualt mit gemalt Oertreljben, fonber in

(; tragtcl)! A l."? „fcrlicfjcn" fcfjlt in II ^litff iiitv ba* äiitiinfftia loticn 11

22 „jonbci alle ljel)t bog" fcljlt in II 23 bcv bcftc iitcv aüc-i lieben II 2s „unb büfi"

fet)lt in II „nit fcf)rci)cn" fc^lt in II 29 „nit licvipvedjen" fcl)lt in II 30 „bemntigfliiJjen

lueirtjiMi unb unfern" fel)lt in II 3:) „allerlei)" feljlt in II :'.ii „Inf;" feljlt in II

(.Hw (uv.ie ("voviii, biiö *|Hiti'riiuftcr ',u l'cvfleljni iiiib ;,ii k-tcii. 1519. jr,

iolcijciit boiiicm Unllcii, bcv iiiiu-3 bnifclb .iiijugt, li.)ül gcfallcu l)Qbcit, bid; loben iiiib biv bancfen. l'aß iinnj iiit bem teuffct ober bofen titenfdjcn ju rcdjncn, Incnn iniiio etUm-ö luibcv imicvn Uiilh'ii bc(\cc(cnt, fonbev nllL'iit beiiicin qotlidjcn IniÜcn, bcr )iild)<? alie» ovbiiiirt \n luiierc' lüillcnä tjiiibcviuif} uiiiib 311 iiicver fetigfel)! in beincm vcid). .vöilff nn-i, biv? Unr rtiüig unb fiolid) fterbcit unb ben tobt in beinern IriUen gerne nnff ncmcn, hat- Inir nit mit nngcbnlt ober tier,-(ngiing biv ungcliorfam loeitmi. .s^ilff, bn-j alle unfev glib, äugen, ;,ungen, l)erljen, l)enbt unb füfj, nit irev begivbeu nod) loillen gelaffen loerbeu, jonber in beinern toiEen gefangen, gcftöcEt unb gcbrod)eu luevben. i8ef)ut unö üor allen luifen fpenftigen , Ijarbmiitigen , ftalfiftarrfen , el)gcnfinnigeu unb cl)gen toillen. 0)ib uuö ein vcd)ten geljorfam, ein üolfumne, lebige gelatfenljeit in allen bingen, geiftlid), lueltlid), cloigflid; unb jetjtlii^. i8el)üt unö bov bem gralufameu (aftev be-; uadjrebeu-j, oerleümbeu, afftevrebeu, fvebel vid)ten, ber= bammen, üeriprec^eu anberev menidjeu. C bas gvofje unglüet unb bie id)luere plage folt^cr pngen iBcnbe ferrcn bon une, Sonber lerne um, hau, loenn mir ctuiaA fcl)cn ober tjoren ftreflid)'5 unb unns miBfellig bon auberu, ba-? tnir baffelb id)Uiel)gen, ]u berfen, biv allein tlagen unb beinem toilten l)el)m geben, unb aljo allen unfern fd)ulbigcrn IjerlUic^ bergeben, mitleljbcn mit tnn f)oben. Serne uni? erfennen, ha§ unö niemant fd)abcn tl)un mag, er tt)ü im bann felbii bor l)in taufent mall mer fdjaben bor betnen äugen, auff haä toir bar= burd) mer ,5U ber barml)evlügtel)t über in, bann ju jorn betnegt lucrben, mer in 3U jamern bann ju redjen. .s^ilff unn§, i>aä mir unä nit f reinen, Ivenn übel geet bcncn, bie unfern Unllen nit getl)an, ober labbe getf)an, ober fünft mif3fallen in irem leben, audj ba^s mir uuv nit betrüben, meuu e>? inn Inol geet. Unb in bife pit get)6ren alle pfalm, bcrß unb gebet, ba man Iniber bie funbe unb felinbt innen bittet.

Wit Uicrbc ]^it.

Unfcr tcgittl) lirot giü unö Ijeiut.

S)te met)nung ift: 5)a» fjrot ift unfer Ijerr 3cfu§ 61)riftu§, ber bie feie fpel)fet unb triiftct. Tarnmb, 0 f)l)mliid)er bnter, gib gnabe, bao 6l)riftU'? leben, Inort, luerd unb lel)bcn unnci unb aller Inelt gebrebiget, betäubt unb beljalten merbe. .sjilff, bas Itiir fein mort unb mevrf in aEem leben für ein trefftig erent^^el unb fpiegel aller tugent l)aben. .Spifff. bn>3 ^i^ir in lei)ben unb Uiibertnertigfel)ten

5 „unb ben tobt" fe^tt in 11 0 umb bcinen ttjiüen 11 0 „gcvnc auff nemcn" fc^tt in H 7 oEen unjcren gtiberen nit ire icgivb 11 9 „geftöcft unb gebroi^en" fefjtt in 11 10 fiöfen raiberf^icnftigcn H „ijavbtmütigcn, ^alfeftarfcn" fctilt in H etjgenttiHigcn A 13 f. nac§=

rebcnä Lol)itc „»cvteumbcn" Inl „anbewv"] bm mcnfc^en H 17 ficxf^ttjcljgcn A 30 „unfci; ()Ci-v" fcljtt in II 32 unn-3 allcv A 33 „unb jpiegci" fcljlt in II

1(3 dine turje Svorm, bns *4-'ntcvtioftfr ,511 ucrftcficii iinb ,yt fcctcii. 1519.

un» burd) unb in icinem leljben unb cveü^ fteicfen unb troften müflcn. .S^ilff, ba-5 lüiv unfern tobt biird^ feinen tobt im feften (planten nöevKiinben unb aljo tecflidj bem lieben furgcnger in jticnev leben ooU^eii. Onb gnnbe, ba^ oUe prebiger bein lüort unb ß^riftuiit in oUev lüett mi|parlic^ unnb jeligfliri) pvebicjen. ■'öilff, bn« alte, bie bein loort pvebicicn Iioren, bn-^ fie Cf)riftmn ■' leren unb baran fid) reblid) bcffcrn. Sn UioUcft aud) gnebigtlid) alle frembbc prebige unb lere, ba 6t)tiftu-:. nit erlernet toirt, auß ber ^el)(igen fird)en trcl)ben. (vrbarmc bid) aller tnfd)offen, prieftcrn, getjftlidicn unb aller ober= tel)t, bac' fie, bure^ bcine gnabe erleud)t, unn-j red)t leren unnb fiiren mit lüortten unnb guten erentpel. 5öet)üt olle )d)niad)glaubigen, bai' fie fi^ nit •" ergern 06 bem bbfen eiempet bcv obcrfeljt. i8el)iit uny Dor fe|erifd)en unb abtriinnigen lerern, ba-S inir in einem teglidjen prot cintrcd)tliri)er lere unnb mort 0'l)rifti eino bleljben. \.'ere unno burd) beiue gnabe (ibriftuö lel)bcn red)t betrad)tcn, t)ert,lid) faffen unb fcligflid) in unnfer leben bilben. 'i'afe unn-S be-j beijligen inaren (cid^nams C^lirifti an unferm Icfeftcn enbe nit beraubt '■' toevben. .Söilff, bao aUe pricfter bav l)od)luirbig 5acramcnt luirbigflid) unb feligflic^ ju ber gan^icn (^riftenl)el)t bcfferung Ijanb'eln unb brauchen, .'bilff, bno »nir unb alle djriften boo t)cl)lige faerament ,]u feiner ,^ct)t mit gnaben feligtlid; eittpfabcn. Unb fnmnui fnmmarnnt, gib nn-j unfer tegltd) prot, bai3 (4t)riftu§ in uno unb mir in im elnigtlid) blct)6cn, unb ben namen , ba^ Inir » non im djriften bctjffen, luirbigflid) tragen.

Ij^n bife pit gel)üren alle gebet ober pfalmen, ba nmn für bie oberfept bittet, fonberlidj miber bie falfd^en lerer, für bie 3"^fii' '^^ctjer unb alle irrigen mcnfd)cn, aurij für alle betriibte unnb troftlofe lepbenbe menfd)en.

^ic fimtftc pit. »

Uiib vcrlaf; uu>3 iiiifcr fdjitlbc, a(e tutr t)crlaf|cii iitifcnt fdjiilbigcrii.

Tte mepnung ift: S)ife bitte bat ein anbang unnb ein bebingung, baö mir juOor feilen unfern fdjnlbigeru Hergeben: toenn ba-j gefdjebcn ift, fo mugen loir bann fügen 'Ükrgib un-s unfer fdjulbe'. Hub ba-? ift oben in ber britten pit gebeten, ba-j '" gotteC' tüiüc gefd)cl)c, ber mil, bac- man alleo gebultig lepben fol, unb nit bbfj wiuifi .'.,4.'.. für büfj geben, nit rad;e fud)en, fonber gut für bb|5 geben, al-ö unfer oater tl)ut im l)i)mel, ber fein funnen left auff geen über bie frummen unb bbfen, unb left regnen über bie im banden unb bie im nit banden. Xarumb bitten loir:

3 ins lünfftis tcbcn II G baooii ficf; fnft licijcvcn U „gncbiciflic^" fclilt in A

frümbc prebigev H 11 bot fc^eri|iJ|cn teven II i:! gcnnb ba? tcibcn Pljvifti vc^f bc=

tvnrf)tcn iinb fcUaKic^ in unicv leben II 14 „1111b icticiflic^" fcljlt in A fvonlci(ft=

nonio .V 11; ba« tifififl iatrnmont H „iiiib ffliflflirt)" fffiU in II 17 ,nnb tvnudöon"

fehlt in II 2(1 Unb eci-gil) A nlö nnb mir UfVflflien .V 'Js l)nt ein nnfnng .\ :il (loB unib böft II :i'2 «lit uinb büß H

C^inc fiit.^o Jyüiiii, bnf- '^Satcriioftov ,]u iicr|tc()cti iiub ,',u bctrit. 1519. 17

C unter, tvoft imno imia- (^t'U)if)i'u l)ii.',t unb nii iinfcrm U'litcu cnbc, \mlti)i Oüv unjeni fuiibni iiiib bciiiem gcrid^t grclulid) evfdjrictt iiiuib cridjrcrfcu luirt. &ib unfern t)crt5en beiiien frib, iiaö Inir bein» flcvidjt'j mit freiibcn cr= Itinrten miuicn. Wee nit mit uuo in bic ld)crpffe bein-j o"'^)*'^'' •^'■"i" ba *i. 14:1,2.

:. lüirt fein mcufd} redjtfertig erfiinbcu. Seme nm, tickr unter, iiit nufj uufer gute IrerdE ober üerbienft uns Uerinffen ober troften, fonber nltein nuff betne gnmbtlofc bnrmf)ertugfel)t Inutei unb feft nno mngcn unb ergeben. Teifelöcn gleidjen Inß uno nnd) nit iKi-jngen umb nnfer-ö ftreftidjen funbigen teben-i loillen, fonber bein bnrml)ertügtel)t t]cit)er, 6rel)ter, ftercfer netten bnnu nll

unfer leben, .söilff ntten menfdjen, bie in tobt« nöten unb in bcr anfcdjtnng fol^er oer,3ltiel)felnng geengftet fein nnb fonbcrtid) beut 5L ober 'JL (irfanrme bid) auä) aller armen feien im fegfenr, fonbcrlid) 'il. unb 51. Vergib inu nnb nnnö allen unfere fd)ulbc, tröftc fte unb n^m fie ju gnaben. föib unn» beine gute fiir unfer bn^tielit, Ivic bu nnnä gebottcn t)nft ^u tl)nn. StiUe ben

1.' graufnmen nffterreber, nnflager nnnb groBmndjer unfer funbe, ben böfen gei)ft, ^e^t unb an unferm enbe nnb in allen engften be§ geluiffcns, bie lt)el)t iDir and) affterreben nnnb ber menfd)en funbt gro^ ju mnd)en nnnö entfinlten. 9{id)te nit uno nnc^ anfinge beo tenffels nnb unfer« elenben geUüffen«, nnnb crl)bre nit bie ftt)mme unfer fel)nbe, bie un« tng unb nnd}t für bir fd)ulbigen,

•-■(1 gleich nl« loir nit Ijören Inoüen bie nffterreber nnnb üerflager ber nnbern. §it)m Don un« bie fdjluere Inft aller funbe unnb gclotffen, auff baö loir mit leid)ten frblic^en t)er^en in gnntier ^uoerftc^t beiner Barmtjertjigfeljt leben unb fterben, let)ben unb tl)un mügen.

Unnb in btfe pit geljbren nlle pfalmen unnb gebet, bie nmb funbt bie

IT. bnrnü)ertigfe^t gotte-3 nn ruffen.

^ic fccöftc pit.

Hub nit ciufuerc uitö in ucrfucf)iiiig.

Tie mel)nnng ift: 2)ret) Oerfuc^uug ober anfcd)tung l)abeu mir, baö fleljfd), bie Inelt, ben 3u teiiffel. Sarumb bitten Inir:

Sieber Pater, gib nnn§ gnabe, ba-S toir beo flel)fd)es Inft jloingcn. .s^ilff, ba§ »tir feinem übrigen effen unnb trincten, fdjlnffen, faulen unnb muffigang miberftreben. -öilff, ba-3 mir bns felb mit faften, meffigem futtev, fletber, lager, ax6et)t, toadjm unnb nrbeljten btenftpnr unnb ]u guten loerden gefc^itft

6 „ober txöften" fet)U in A 10 unb bcv anfec^tung A 1.5 nac^reber H 10 unfcrem (elften enb H 17 nac^Kben H 19 bie icl)ulbigcn AH lein Setter, bcv «3al)ric§cinüd^ fc^on

im Utbxud gcftanbcn; oiige Scäort na^ „eine tnvje 3ovm bev 3ct)n ©cbotc ic." aBittcndcrg 1.J20) 20 nac^reber H 22 „leichten" feblt in H :;i inai be§ fleiic^c« (uft jwingen II

32 feinem iibcreffcn unb übeitrintf cn , jc^taffcn, fiUcn, miffiggong II 33 „mcffifeit" ftatt

„meffigem futtci" II fleljben A / 34 „unnb arteljten bienftlJav" fefttt in II „.ju" fehlt in II Sutfiei-I aBevfc. VI. -

J8 t^'iitc tiiv,ic ??onn, Wi ''iMitetiiDitov ,511 ocrftcf)fu iinb .yi l'ctoii. 1519.

ttiadjcn. .s^ilff uns, bac- luiv leine luife ueljgung 311 bcr unfeufd}el)t imb nlle feine begirbe unb tet)|en nuigen mit (it)vifto an ba^ cieu^ id)(agen nnb tobten, hai- Iniv fetner feiner anfedjtnng belinlligen nnnb Holgen. -Voilff. fu Uiir fel)en ein fd;on menfd), bilb ober anbere creature, ba;^ bai nit ein nnfedjtnng, fonber itnä ein nrfad) fei), !eufc^cl}t ju lieben nnb bid) in beinen creaturen 311 loben. Öilff, fo loir etluns fueffeS t)bxcn, etlnao üebüc^i entpfinben, bao nit bariniuMi Inft, fonber beiii lob unb cre gefndjt lüerbe Oon uns. ä?el)üt uii-s Cor beni groffen lafter be-? gel)^5 unb begirben ber reic^tummer bifer lüelt. SBcljüt un«, ba§ luir nit bie crc unnb gelualt bifer iDelt fndjcn ober in bie fclb neligung öerlüilligen. Sebnt uns, bns ber Irelt nntrelu, falfdjcr fc^ein unb rel)^ung um nit beloege ir ^u Oolgen. 23el)nt uuns, hau luir nit Don beni bofen unb ltiiberlocrttgfel)ten bcr rtelt 3U nngebult, rad)e, jorn ober onbere untngent ge= jogen luerben. ■'öilff, ba-j loir ber loelt liegen, triegen, Derf)el)ffcn, iintrcm unb allem irent gut unb bofen abfagen, oerfagen (inie mir bann in ber tauff ' gerebt ()aben) unb barinne feft befteeu nnb teglic^ mcr unb mer 311 nenten. 33cbüt nnnc' Oor bec' teüffel-j eingeben, bao loir nit in boffart unb uufer et)geu Inolgef allen unb aubercr ticradjtuuge belinlligen umb reidjtumb, abcl, gclnalt, fünft, geftalt ober anbercr beincr guter linllen. '-J?el)üt un§, ba» toir nit in 1)0^ nnb nel)b fallen auß Ijrgent einer urfadjcn. Sebut nnc', ba-3 loir nit Dotgen ber anfedjtung be« glauben-?, ber t)er3lüel)flung l)el;t unnb an unferm leljteu enbc. l'aß ^^^ befolt)en fein, bljmlifdjer Oatcr, alle, bie luiber bifc groffe mauigfeltige anfedjtnng ftrcl)tcn unb arbel)ten, ftercf, bie bo nod) ftceu, l)ilff miber auff beuen, bie gefallen feiub nnb ligen barniber, nnb gib un-j allen bcine gnabe, bao Inir in follidieni elenben unfidjctu leben, mit fo üill febnben 011 unterlaf; nmbgebcn, mit einem rittertid)en feftcn glauben beftenbigflid)cn fed)ten unb bie einigen fron erlangen.

T>ic filicnbc pit. Sonbcr crlofc un§ üoit bcm nOcf.

S)ie mebnung ift: Xife pit bittet für alle-J bofe ber peljn unb ftraffc, mie bann bie beblige firdje tljut in ben letanien: (vrlbfe uuc>, 0 oater, lum beinern etoigen 3oru unb

1 „un?" fctiU in II „bcf" ftf)lt " ollc fiofc Scgirb nüigcn Cfjvifto II :! „ticlinUigcn imiib" fc[)lt in II 4 i(f)&n mcnirfjni ober anbcr crcatur II ."> crcotiiren Io6cn II 6 „ctrooS jucijcs l)ovcn" fe^U in II 8 „grpficn" fe^tt in II „unb ficfltvbcn bcv «idjtuinmcv" fcl)U in II '.I Ocjndjcn A lu „uutrcro" fcl)tt in II „unb vcljljuns" fcl)U in II 11 im ,111 folflcn II

bcn bofen II „unb luibcvlucitigfclitcii" fctjU in II 13 licticn, untvcl«, Miiicifitn unb nUco II

M abjagen, ucvfcljcn II !."> tcglirf) >)c nwv jiinenicn H Hl tjoifnvt uns 511 luolnffallon II

la „geftatt" fc[)lt in II in nib unb l)afi fallen nniO fein uvfatlj II '22 „unb avbei)ten''

fefjlt iu II „ftevcf" fcl)lt in .\ bie bnrnnrt) ftren .\ 2:! ,.unb liiien bnvnibev" feljü

in II 24 feinben ftelj unitgeben II

') ^Jiacl) ber nlteii ("vovinet be-j Inufflcliilibei-.

t^inc U\x]t ^-otm, bn^ *l.Hitcviuiftcv ,yi Uevftc()cn uiib \n lu-ten. l-llO. ]<)

bcr l)cUiid)cn pct)n. Cvilofi' iiuo uoii bciiicm geftrciifien iirtct)! im tobt imb atn iuiififtcn tage, fövlofc nnc' lum bciii jdjncUcn geljen tobe. ÜH'tjüt mxv iiox Iraffi'v iinb faiv, Imv blitzen imb l)rtgcl. '-i^el)iit iino imv l)iingcv iinb tclnrcii 3in)tteii. i^clfut uiio Uor fliegen unnb pliit uergieifen. ^-Bel)ut iinnc' uov beineu :. groffcn plngcn, peftilentj, fran^ofcn unb anbercr fcf)>iu'ver tvanrf()cl)t. ilu'tjut nnv luiv allem nbel nnb luiten bcö lel)b-j, fo bod), bao in bifcn allen bein-j nameno eve, beinec' leid;-? mevunge unb gbtlidjer Inille fei). iHmcn.

9t m c lt.

.Sjilfi gut, bac' alle bife pit lüii ungcjltiel)iclt erlangen, unb la^ uunc: i„ nit bavan .jlDeljfcln, bu f)aft unb toivft un§ f)tcvinnen erl)oven, ba§ ja unb nit nel)n ober älncljfel fei). So ft)rcd}cn Unv fviilid) "Linien, bo-j ift Inav unb getoife'.

;! iiiib tun- tcluvi'ii A 4 uov bellen flvojien .V T ,/.Umen" fcl)(t in II

^tuc fur^c unb gute 5(uci(cöuuji tiCv '}}aicnm)cv^ Dor fid) unb ()iutcr fid)»

1519.

©igeiiartig ift t'ut^n--; „'^lluöU'gung bc5 Üatmmfcve uov \id) iinb l;intcv fid)": fic cntfjält eine bünbige (h'flQvung bcv ficben iMttcii, luic fie, ftctä auf @ott bi'= jogen, in bcv üon Gbvifto gegetn-ncu Cvbmiug „öor lief)", ,511 in-vftffii'u fiiib, U'äf)= Vfiib iüeU', miv auf fid) bcbadjt, fic uiiigcft-l^rt, „fjiuter fid)", ftellen unb faffcn.

'•■San einer felbftänbigcn 5hi5gabe nnfevcr ©d)rift ttiiffen mir nid)t«. 2Bir finbcn fie ,iunäd)ft alä 'Jlnljang ,5n bor „'Uiietegung bcutfd) bes isoterunferg" unb ,ynn „Sernum uon bcni ßebct unb 5proceffiün in ber .fiveu,5U'od)c", unb ,^U'ar nur in ben S?b. II <B. 78 unter K, L, M unb £. 178 unter E, F, G anfgefuf)rten Stugsburger' S)ructcn, fobann in „(i'tlid)e d)riftlid)c ©ebcte unb Untermeifungen", lüeld)e Spalntin für feinen 5?rubcr jufanunengefteüt t)at, enblicf) in i^ntljerö 3i)erfen Seua 1555 I ä^I. 400-401=' (= iBI. ,S3jii^-3AiiiJ"», 3Ütenburg I S. 544 f., &ip5ig IX <B. 374 f., 2BaIc^ VII gp. 1178-1181, Grlongen, bentfdje Sdjriften, XLV ©. 208—211.

3öabrfd)einlic-b nmr Sitönn Ctnuir in 'Jlugvburg, au-j beffcn 'ipreffe fünf jener Srnrfc ftanimcn, in ben i^efitj eine; lltanujfript-: Uün unferer -rdjrift gelangt, unb fobalb fid) bic (»Jclegcn^eit bot, öeri.iffentliri)tf er fie bnnad}, .juerft, foiDcit wir fc^en, in ber lUuegabe üon 's.'ntberä „9[n5legung bentfdj bes initcrnnfer'j" 23b. II <B. 78 K, bic am 24. Januar 1520 tiDHcnbct unnb. SÖir bürfen baber il)rc 3lbfaffung mit iyug unb 5Ked)t in baö 3af)r 1519 fe^cn unb reiben fie il)rec- Snl^alte un-gcn I)ier ein.

Uufcrcm 2ert liegt ber Xrurf ii^b. 11 £. 7S K ]\i Wrunbc.

a}gl. «Riebcvcv, 'Jinrfjvic^tcn k. iBb. II a.424f. .Hoftliii 1 S. 312 f.

') SJßcnu aEßn(rf) 11). Vll iSovr. 2. 14 uon eiiiev l'eip.iigev SliK-gnbc bc-j „£crmoii-j uoii boni föclH't iinb l>nHi'ifion oe." mit bcv „'JliiO'U'ivntfl bcv Unitenmjfv-? uov fid) iinb Ijintcr fiil)" Vfbct, lii'nil)t bic-s auf tl)Ho= iiiib liiblioi)viipl)iirt)cv Uiifciiiitiiif;.

l^iiic Eiir.ic llllb flulc *.'lu-jU'iiillirt bc-> "initcviiiijcvc- Wx fid) Ulli) Ijiutcv fid). 151'J. 21

bc^^ finin^cn imttcr itnfcrs* fürfiel) mib I)inbcrfid) uoit ^octor ^))tartino ^utl)cr '^(ut^iiftincr (^cmacl)t

','1*3 gebet itnfcv'j f)cncii iiiib icltgmndjet», ba§ ift bo§ I)aiüg ^luitcr linier, fpricf)t iiiib betet mnn fürfid) imb Ijinberfirf). (Vüriid) aiio: bie bitt in bifem baitgen gebet feinb l'inn nnfang ju bem enb alfo nnber ninanbev Hcvorbnct:

S)a§ aller evft unb alter groft ift btc bcl)atligung beä iimnen gottcv, nnb Uunm bie felbig liolbrad)t ift, fo fe^nb cillc bing Derbvadjt. 3utn anbern, ey tan aber ber imm gote« boltommcnlid) nit gebaittgct lücrben, iiab bann hiU leben, \vMp on fünb, bnc? ift on bie unening be-ä g6ttlid)en namen-5 nid^t gcfvirt Inivt, fet)n entidjofft unb ba-ö veid) goteä fommeu: ber bnlben, auf bo§ toir ha§ xnä) gotte§ ntd^t umb unfer IriEcn bcgern, luirt 3um elften gcieljt bie bef)aitigung be-j gbt(id)en namenä, 9Uio ba^ totr in bi)er mainnng bitten joUen feiig ,5unierben, unb 'ba-? veid) gote-i 3Ü= fornmen, ^JHt bavuutb, baö eS un§ trol gee, funber bos ber nam unb bie cer unb glori got be-J lierven gebrel)^t unb gemeert tticrb, bann luenn goteiJ nam gelobt iüivt, fo erfolget oon im felbft, ba-5 un^ tüol unb feligtlid) geet.

^um brittcn, aber baö reid) gotte-5 fan nit fommeu, c-j gefdjed) bann ber lüiE goteö. 9hm ift ber tuil gotte-s bifer, ba& mir Oon ben fünben geliai= liget Uierben, unb uufere fünb unb lafter burd) ba§ (^reül? unb ben tob 6l)riftt uufcr-j t)errn mir tobten unb untbringen, berl)alben bitet man in bifem leben umb bi|.

3nm üicrben, meit toir aber uns beflel)ffigen, ben IniHen goteS ,511 ttjöu, unb loiber bie fünb arbaiten, fo bcbürffen loir ainer funberlidjen t)ilff, büö ift, be-j lt)ort§ gote-j unb beo Sacrament» ßbnfti, loenn ba» mort gote§ ift unfer teglic^-j brot, mit meld)em ber gaift gefpeljBt unb ba*? flaifd) getobt toirt, luiemol burd) ba^ teglid) brot and) bao leljblic^ brot mag Oerftanben merben. ^um fünfften. dlaii bem loir aber bie ^eit, fo tuir in bem leben unb luorten arbaiten, on fünb ni^t fetjnb, unnb mcnn nn-ä gleid) bie fünb üergcben feinb

2:? „U'fjcn boviimb" augSCnirgev Sviicf Sb. U ©. 173 F 20 „bad ift bo-S luoxt" aüc

•üiugllJuvgEv 3;ru(!e; raic oOcn fc^on bie Senacr SluSg.

') Jic ©rtatigct 3lusfla6e fe^t und) äBnldj „in" Oiiijii mit bem 'iimnnt, bnfi bics äUott im „Original" feljle; nücin eo bnrf Uidmchr iiid)t fti'l)cit, lueil cj btii 2imt licvtiirfcii mürbe: Sutf)cr bcbiciit fid) bt-r .«ouftruftion bc-- 3Ucufntili-> mit bi-m ^uitiintiu = büfj bn-> Hicid) föottcä jufoinme (ögl. „3itfoni"if i'ciii llieid)").

22 ^^iiic futje iiiib flute aiu-jlcgung bcc- aiatcniiticv-:. Dur )id) imb l)intct fid). Iöl9.

luiv ftot, lüir cij aigcntüd) ind)t luifien, bcvtialbcn bitten mir umb bic tic^cr= Ijiiit imicv-J gclnifieii'^. i'ui'd) ifclc^c toit müflcii fidjcr unb gclüitj iciii, ba& unä uiifcvc iünb Dcrgebcn fciub, iiiib atfo mit froüi^em t)crticn ben miUcn gote-j mit liun-tcn unb Jucicfen ccrtringcn.

3um icdjften, luenn \vn nun bic lid)frl)ait uujci-3 geluijjcn-j cvtangt s I)abcn, ba§ un» uufcre fünb l)crgc'ben fcinb, io ift lum nötcn, bao bic felbig iid)cvliait beftcnbig bcboltcn Uicrb, bann lucil linr mit mand)crlai] in-riiidjung nngcfodjtcn mcrbcn unb nad) bcm tniLlcn gotec- bnrin ftccu, bcmnad) bitten Iniv noc^ nit folc^cv anjeditung tebig unb loß julDcrben, funbcr wir bitten, bnö loif mügcn unbci1)alten, gcfeügt unb nit in öcriud)ung gefiirt tuevben. w

3um fibcnbcn, Incun luir nun alteö hau, fo gotco ift, bcfudjt unb in unc' tutd) fclb'^ nid)ty anbciy gett)on {)aben, bann bas gote§ ift, fo bann mügen lüir uvbcnlid) aud) für une^ fetbö forgfcltig fein unb eitbtlid) bitten, boä Wir Hon bcm übel cvlofet Werben, alfo bas mir got .jum allererften unb un§ ,5um letftcu fel3en, unb ba-i mir got cvt)6t)cn unb un6 bcmiitigen, bomit mir mügen is in got bie erften unb erl^oc^t Werben.

1)a-:- tiailig oatter unfcr bet man aud) binbcrfidi, Wie eS bann tion beu lucnfdjcn gebet Wirt, bie üUain mit bcm munb unb nit mitt bcm bevbicu bccten, bie fclbeu menfd)cu fücf)en mecr ir aigen cev unb runi uiinb ainen namen in inen felbft, binban gefetd bic eer gotco. -.'ii

^um erften wcUen ii) uom übel frei) unb lebig iel)n, auff bac' fl) aUaiu in gtücffeligfait leben unb in inen felbft ain gefallen büben.

^um anbcrn, iuenn bie fcLbcn Wel)t fnmmcn, fo bcgcvn fl), ba-j fl) and) itid)t in üerfud)ung gefiirt unb 9clal)t Werben, funber Wellen oii übel fel)n unb bc'j fal)n forg tragen, ob (•:- ber WiE gottcö fei) ober nit.

3um brittcn, bariuid) bitten bie felben nicnnfd)en, ober aber i.nllcid)t nimmermer, iintb iiergcbung irer fünbe.

,3uni uierben, oil Weniger bitten bic felben mcufd)cn umb bao brott,

3um fünfften, umb ben WiEcn gottcö,

,3um fcd)ftcn , umb bac- rel)d) gottc-^. w

3um fibcnbcn, umb bic cere gotte-j bitten bie felben mcnfcl)cn gar uon üernef!, funbcr winfd)cn unb begeren Dor allen bingen ir al)gen eer, ir ai)gcn vcid) unb ubevgfal)t, unb iren nl)gen luillen. Xarnmb ift \n merrt'en, bac- in ben erften brcl)en bitten bao Wort 'bciu' unb in beu uad)folgcnbcn bifc Wörter 'nuä' unb 'unfer' ftecn ainer untciWcl)fung, bao loir ,^üm erften gotcc- eere, äs vcid) unb willen, unb bavnad) bao unfcr fud)en unb begeren follcn, aber bem= nad) nid)t anbero bann in unb mit beu bingen, bic gottec- eeve, rcid) unb WiEen feinbt. '^men.

1 „tuten" fol)U in beu VhiO'jUurscv Siurfcu, jtcl|l abcv in bcv jcuacv Sluoä. :li> „bcu; uod) uidjt" ^C'oi-'i' -'"SS- -is ,2ÖiUeu Iiclauflcu" :3fi'*ti' -Uiäg.

t+J Oi C-t-.) i+j Ü+V) C+J t+V) t+j t-tj t-t-.' '.-t-i C*J C+J Oj

Disputatio de lege et fide.

1519.

9Jad)ftcf)cnbc Sisputatiou miib aücjcmciu in ba-s ^aljr 151U gefeilt: ircitcix .(Jiiiibc l;abcn iriv uon iljv nicl)t.

^^ u 5 g a b c it.

A. Piopositiones D. Marl. Luth. Vitembergae M.D. XXXVIII. (f. 58b. I S. 143

unter A unb B, bic ()icv nidjt uaid)tcbcn finb) SI. D4-''f.

B. Fi-O|)0#itioiies llieologieae reverendoiuiii virorum D. Marl. Luth. et

D. Philippi Melanth. Witebergae 15-58. (f. $b. 1 <B. 143 unter C) 231. D6M-

'Jiad) A ift unfcr ©d)rift)"tücf aufgi-nomiucn in bt'n Tom. I. omnium openuii M. Lulheii Witeburgae 1.54.5 23(. t:ccL.\xi'', baraus in bcn Tum. I. omnium operuui D. M. L. leiiae 1556 58t. c;ccc;i;xxii'', nad) le^tcveni 6ei t'öfdjcr III S. 949 f., nad) A unb B in Lutheri opera latina varii argumenti vol. IV. Francofurti ad M. (fog. (vrlnngcr 'luegabci 1867 S. 3-32 f.; in bcntidjcv Ü6erfefeung ftcl)t es ate „Disputation uoni öcjctj unb Bon bcr ilJcdjtfcrtigung" bei Söalc^ XIX £p. 1722 f.

3ßir folgen beni lert uon A, uotiven nbev ba.^u bic L'cearten in B unb im Tom. I. operum Luthuri Witcb. 1545. lln)cre illjevfc^rift oben t|t nad) äöald) gcbitbct.

24 Disinitatio do ]cgp et iido. 1519.

R. P. 3[1IITI>TS LVTHEIJ sii])i('('tas seiitentias disputabit Die lovis luoxiina.

Anno M.D.XIX.

1. Bcatus est, (jiii vivit ut viilt.

2. Igitur nemo beatus est, um qiii deliciatur in lege Domini.

3. In lege Factoruni uon deliciatur homo, uisi jier legem Fidei.

4. Errat, qui legem Fidei a lege factorum aut nieml)r<)rum uon seiungit.

5. Errat item, qui inter legem Uivinam et Humanam non disceruit. 0. \'im vi rejiellere lege humana constat.

wnitii. ."..40. 7. Divina lex imperat, et pallium ecdcndura ,esse tollenti tuiiicaiii.

8. I^ex humana, non con.sentiens divinae, iniusta est. ©Ol. 3, 22. 9- Lex divina concludit omnes homines sub peoeato.

10. Non ideo sequitur, Dcum impossil)ilia inandasse.

11. Nam quod ei'at impossibile per legem i'aetoruin, po.s.^ibile factum e.st lege Fidei.

Warn ii,:tii. 12. Igitur iugum Domini suave est et onu.s leve.

l.'i. Si quidem Fide iustificamur, consectaneum e.st, et Sacrameuta non iiisi per l'^idem in Clmstum efficacia esse.

lt. <iuae Fides ut huius sit operi.«, qnod fit in 8:icramento, neces.se est. 1.5. Nee uisi per mortem nostri et criicem institicamur. 1(3. Christo igitur sit gloria, mibis connisiu.

1 l.\"l'lli;i;\S 1! uilb eil. Witel). 2 (lispiitiivit B uiib eil. Witeli. Die Icjvis

pi-nxima fcl)U in 15 unb eil. Witeb. 4 3n .\ fiub bic Siitic lüdjt miiiicrivt 12 sub

peccatum ed. Witeb. 17 conseutaiieum B

Concliisioucs de Christi iiicaniatioiic et luiiuaiii geiieris reparatioiie.

®§ ift S. ^. ;\'icbevevs ^cvbiciift, in fciiii'u „''Jfad)vid)tcii jitv .Uivcf)cii=, (^0= (c()vtcn= imb iMicl)cr--(vicicf)id)tc" 4^b. IV '•lütbüii 1768 2. 58-61 initcii iiiitgctf)ci(to brei^cl)!! £d)luBiQ^c micbcv ane i'idjt gc.iDgcn ,^ii I)a6cn. ©ntnonnncn l)nt er fie einem Xrucfc, beffcn litcl wir iiac^ i^m bereits 33b. I S. 222 unter A befc^riebcn, unb bcr öermutf)Iid) aus beni 3af)re 1520 ftanimt: Ijier fte{)en fie S. 8 10.

Ocad) ifjrcr Überfdjvift muffen mir an iintber al« i^ren l^erfaffer benten. '•-Uuii IjQt aber IKicbercr in feinem (frcmplnv bei i£)nen Don alter .f)anb üermcrtt gefunbcn ,Aiuiü 19 Andreas Carol. in-aeledit refpondeiite Nycalio Hertzbergeiili-, unb ba er fie aud) in Sut^ere äöerten nirgenbe gcfunben, fo f)ält cv für ,^ttieifc(= Ijaft, „ob fie roirflid) bon it)m Ijerfomnicn". 3n 5oIge bcffen finb fie in Lutheri opera latiiia varii arguinenti vdl. I\'. Fiaiicol'urti ad M. (fog. Ch'langcr ?(usgabe) 1867 ©. 334 f. nur anmertungi^ireife gebradit. '

9(llcin bürfen trir unfeve „brci,^cfin Sd)luBfö^e" i'utbern abfprcd)en? Safe fie bi« baljin in ben ©efammtausgaben feiner SÖcrfc nidjt geftanben , fann nid)t« cntfdicibvn; jcbcr neue ?vunb fiele unter baefelbe Urtbeif. Sener iU-rnierf aber ift felber nidjt allen Siebenten enthoben, bie aud) !}iieberern fdjon aufgeftiegen. 'Jticafins Ctaji au5 .fier^berg f)at ,^niar am 26. 9(uguft 1519, bod^, fotjiel »ir fc^en, nid)t unter O'arlftabt, fonbern unter ^^>etru5 (VontanuS, bcr banmU Sefan ber tbeotogifc^en 5afuttät iinir, ^u 2Bittenberg biepnttrt, unter Parlftabt aber nid)t 1519, fonbern am 14. i1Eoi 1518. 3"^^!" f^e^t beut l)anbfd)riftlid)en ba5 nünbeftene cbenfo gc= ttji^tige ^t'uguife be§ Sruiies entgegen.

5lt5 '.Jlbfnffuugejeit ne^uu-n ii'ir 1519 an.

S)a un» bie ältere Cuetle nodj nidjt ,5ugäng(irf) gciporbeu, fo geben linr ben 2ert nacf) 9fieberer, bcr ju feinem Slbbrucf bemertt, bafe bie barin befiub(id)en griec^ifd)en SÖbrter „tjon einer alten .ßanb baju gefd)rieben" »vorben.

35gl. Liber Decanorum Facultatis Tlicologiiae Vitebergensis ed. C. E. Foersteiuann, Lipsiae 1838 ®. 23 unb 22. llnfcrc ©cfammtauÄgnbe Sb. II ©. 154.

') g.g. Säger, 9tnbxca? Üjubciiftciii ic, Stuttgart 185t3 ®. 55 *iluui. *), nimmt uufcre 3;i-3putation ofine Sßeitercs atg gnrlftabt-j geiftigcs eigent^um in S8efd)lQg, fcunt nicf)t Bor= tjoubcuc Scjtcljuugm bcrfctbcu unb lucifi eilt fid)cr fatjdjcs Xatum für fie aujugcOcu.

26 Conclusiones de Cbristi incanuitionc et liuniiini generis L-eparationu.

Tredeciiu conclusiones de Christi incarnatione et huniani generis reparatione.

D. M. L.

Conclusio 1. Unigenitus dei filius iucorporalis, incommutabilis, sibimet cousubstantialis et natura patri et spiritui sancto coaetemus, calaniitates ^ noiitras assumeus, factus est pro uobis peccatiim, ut de peeeato coiidemiiaret peccatum.

2.* Et uos efi'ecti iustitia, nou ex lege iniperata, quia ex deo nou est, sed dei, ijue per beueficiura dei datur et cousuiiimatur, Ut uon sint terribilia et gravia, sed suavia et levia dei precepta. "*

3. Itidem factus est maledictimi pro maledictis, tametsi ipse etemaliter sit benedietns, Nee nos antea salvaiidi aut benedicendi quam dainuati et nialedicti.

4. Tanta est erga omnes homiues dei bonitas, ut nostra velit esse merita que sunt ipsius doua, et pro his, que i})sc largitiis est, eterua premia '* sit daturns: sua enim doua eoronat dens.

5. Fii-missime credendum, uuUum hominem acceptui-um benedictiouem etomam, quem (etiam uolentem et contradiceuteni) nou fecerit deus vas miseri- coi-dio bouitate sua gratuita, et ante niundi constitutionem iu adoptionem filiorum dei predestinatus a deo ciusquc fuerit vestigia secutus. -"

6. Predestinatis quoddam divinum munus et audiendi et intelligendi, quo ad fidem moveantur, danir. Rcpnibis autem non adhibeutur, per (jue credere posseut: obdurata eniui eorum corda relin(jinmtur.

7. lustonun alii dum insti sunt ex huiiis vite periculis, ne malicia mutet intollcctum eorum, auferuntur. ^Vlii vero donec a iusticia cadunt in ■■'' eisdem perieulis vita productiore tenentur.

8. Parvuli sine sacriuueuto saucti baptismatis di' hoe seoulo trauscuutes, nisi pro Cliristi nomine suo sauguiue baptiseutur, etorni iguis sempiteruo supj)licio etemaliter cnioiantur.

9. Vestigia Christi secpiitur, qui gauilium in tribidatione existimat, ob ■'" id pacientcr iusidias inimicorum suft'ert, iu adversis nou fraugitur sed sperat,

in prosperis non extoUitur sed timet.

ö fieberet: 2. Calamitates 10 9iicbcrct: Coronet 29 Äicbcrcr: cnicieiitnr

30 Micbctcr: cxistimct

') Sticbctcr bcmcrtt mit iHücffid)! niij beii uoii il)m 3- 5 gcaebciicii Icil: „2. ftcljt t)icr loicbcr, fönte ober mol hjcg bleiben".

Conclusiones de Christi iiicarnutiom' et liuiiiuni j^iTioris icpiiriitioiii-. 'JJ

lU. Homo ad iiuagiiieiu et .siiiiilitiuiiuwji ilci vitaiu<iue ctcrnain pussi- (Icnilam creatus, invidia diaboli ornamenti.s nioniin spoliatus, libero ailiitrio viilueratus, solius otiani divina l<'i;r adiiitus ad reqiiircndmn incdicuni, (|U() .sauaretur , nou suffucit. 5 11. Est autem imago lila tiririiinuiii aircctuiiin lalic dctrita, \itiis do-

tur[)ata peiialitatiqiic obnoxia. Keiiovatur tauieii in inento ci-fdentiiim ])er testamentum noviiin, quod scnbitiir iu cordibus fidclimii, ut al)s((iic /.u/Ja liomo viverc possit, avaiiÖQn^Tog nequaqiiam.

12. Peualis illa viciositas ex libertate sub.secuta lecit peccatum liabendi 111 iliuani ncccssitateiii, donec tota sanetiir infirniitas et accipiatiir tauta liljertas,

in (pia, siciit uecesse est pennaueat l)ene vivendi voluntas, ita sit etiani bene vivendi et uiinquiuii peccandi vohnitaria felixque necessitas.

13. Ula de die in diem sanatur per ^ratiam eaineni cum coneupisecntiis crueifigeudo. Hanc cousequimur, dum imirtale lioe inducrit imniortalitatem i.Udv. i.s.sa.

15 et coiTuptio iueorruptiüüem , ut absorbeatur mors in vietoria et eouscquatur plena iusticia /«t ^ leXeta uyärti^.

^^^f^I^Mf^f^IM^&^^MfsM

Coiiclusiones traetaiites, an li!)ri pliilosoplioriiiii siiit iitiles aut imitiles

ad tlieologiaiii.

?Li§ bcmfclbcn Snicfe tvic bie liorige Sdjvift t)at ^Hiebnxv bic Tiicv foli^cnbcii fünf,5elju Sdjlufjfä^e l'eincn „'Jiadjridjtcn n-." ^b. IV S. 61 f. eiiiUcvlcibt: fic finbeii fid) tmd) il^m bort auf @. 10. 3fn Lutlieri opera latina varii argunienti vol. IV. Francofurti ad M. ( fog. ßvtangcv *,)(ii§ga6c) 1867 ftc'^en fic ©. 335 f., nad) iK icbcrer abcjcbnirft, in ber 9(nmcvtung : in ben übrigen fficfanuntnuögabcn festen fic.

SBiv IjQlten cntfdiiebcn Sutfier für i()vni iHn-faffcr. Sic tragen in beni alten Srurfc feinen 'Jianicn an ber Stirn nnb .jeigen bnrdians bae Wcprägc feines ®etfte§. C*(f fc^eint auf fic anjufpietcn, U'enn er ben iKefin-niatiir gelegentlid) grammaticac tlieologiac dodor nennt, unb l)at fie fid)ev im ?lngc getrabt, er tu 'ieipiig änderte, i'ut^er l;abc in disputationp f|iiadain bic ('lirannnntif für eine Siecipltu crtlärt, njcld)c ber S^eologic mcl^r alö anbcre anzeige ber 5p:^itofop'^ie bieue. Sic ftannncn liuil)l crft au§ bein S'-'^vc 1.519.

llnfcrnt lert liegen 9{icbercr'3 „"Diadjridjtcn" a. a. C ^n Öiruubc.

Slnjl. bic 2<b. 11 S. 623 f. bcfdjriebene ©djrift Ad rviniinatricem Martini Luders ott'en- .sioncin Kckiana responsio 5B1. A4'' unb *.J*b. II S. 267.

Conchisioiies triictantos, ;iii lilni iihilosnphonim sint iitilcs uiit imitili's c. 29

Concliisioiies qiiiiulecim tractantes, An libri philosophoriiiu sint iitiles aiit imitiles

ad theologiam.

D. 31. L.

r, 1. Sacra theologia, ctsi est dootriua divinitus inspirata, noii taincn ah-

lioiTot literiri et vocibiis tradi.

2. Iiiter omnes seiontias liunianitns inventas preripne opt ad propa- gaudam theologiam utilis gTaiiimatica.

3. Non ideo iu Aristotele et eins philosophia stndeiKliiin est, (|iiia tei-- 10 iiiiiiis eisdeni quandoqne saneti doetores iituntnr.

4. Aut eadcm scquentia studendum est in Mare(il])li(» vel in tahcniis rusticorum.

5. Immo sequeretur, quod in omnium oninibiis (id est in nullis) ser- monibus esset studendum, quia omnium aliquibus utuntur verbis.

15 6. Huiiis ergo consequcntia Afagister non tam ignorat vooem propriam

cum Asina Balaam quam cum asiuo Cumano rudit.

7. Et onmem eiusmodi sophistam patet frustra tcm|)us in Arist. jipr- didisse et tanto tantaui inscitiam einisse.

8. Si quis temiinos logice et philosophie in theologiam ducal, necesse 20 est, ut horreudnm calios errorum coudat.

9. Pliilosophia de motu intinito, priucipiis rcrum iuxta Aristotdcm, lu'liil prodest ad theologiam.

10. Penuittitur potius pro exercendis et aptaudis ingeniis ad humauam conversatiouem.

25 11. Philosophia de naturis et proprietatibus rerum (sophistis ignotissima)

utilis est ad sacram theologiam.

12. Qui dicit, sacros patres per dialecticam cum laude hereticos coii- futasse vel declarasse,

13. Is nihil aliud facit, quam quod S. pati-es summa ignomiuia con- ■M ficit, nee se unquam aliqucm doctorera intellexisse osteutUt.

14. Qui saiictos dei Cdlit propter temporalia, neglecta prius pctcmla Salute Spiritus, contra doctriuam Christi facit.

1."). Et qui haue doctriuam calumniatur, non tam est insulsus sophista (|uam impius (si perstet) iiercticus.

Pisputatio de circuincisioiie.

1520.

^n bcn lunin Sn^en „ooti ber S^cfdiiTcibiiug", bic fjicv \o\a,m, frbliifi-n triv Tiur bic iun-Uigc ju cinev biT lubdjnitlidjfn 2:i5pHtivütiuiiflcii, \vu fif au bt'v UiiU öexfität 311 äöittenberg Sitte warm. IHiifgcftfUt finb fie, wie linv uiitcii imdinunjen Uievbni, im ^di)xc 1520, ueviiiutfjlicf) .(u 'Jditaiig bf-jfelbi-u.

?Ui§gaben.

A. Insignium tlieologonim coiidusinnr's variap fiiad) iHiebevev, 'Diad)rid)tcn K.

IV e. 53 ff. nnf)rv bc)d)viftnm in 3?b. 1 £. 222 unter A| (£. 11.

B. Proposiciones a Martiiio Luthero dispulalae. Witebergae M.D.XXX.

(f. 33b. I S. 222 unter B) igt. B 5" f.

C. Propositiones a Martino Lutheio dispiitatae. Vitebei'gae M.D. XXXI.

(f. SBb. 1 S. 222 unter C) »l. B 6»f.

D. D. Martini Liitlieri &c. positiones icc, Basileae M.D.XXXVIII. (f. il^b. I

S. 222 unter D) iPt. G V' f.

E. Propositiones D. Mart. Lutli. Vitenibergao \F.D.XXXVI11. (f. 9?b. I S. 143

unter A iiub B, bie l)ier boüfommen gleict) finb) 4*1. D 2"!.

F. Propositiones theologicae reverendornm viroruni D. Mart. Liitli. et

D. Philipp! Melanth. Witebergae 1558 (f. 5^b. 1 S. 143 unter G) m. D"f.

?[u^erbfni ftef)en unferc Sii^e (ateinifd) in beu Öjefannutauegaben ber 3Berte Suf^er?, unb ^Wax Witebergae 1545 l ii?(. LViii-\ lenae 1550 I iM. x.\vi''f. uub Erlangae, Opp. lat. var. arg. I S. 382 f., beutfd) nad) beni •^iialliidjen Il)eil £. 135, hJo fic juerft überfeljt erfdjeinen, Sl'eipjig XVII g. 157 unb SBald) XIX £p. 1720 f.

3n A fefilt und) iHiebcrer a. n. C. ©. 62 jebe ;^eittieftinnuung. B bringt untere Xivpiitatioii (unter ber ■'löeibelderger, trennt fic aber balmn burri) einen leeren JKquui unb gibt il)r bie Uutrrfdjrift J». Marti. I.nili. M.D. XX-. :\n beadjteu ift bobei, bafe in li am ßnbc ber .^eibelberger S)ieputatiDU ftcf)t, wag wir ^b. I £.353 ^-]. 3 t) ab? Überjd)rift gefejjt t)aben, aber in ber ("yorni, bie bafelbft unten angegeben, unb bafi bie :^Vil)v,ial)l „MHXVIII." bie leljte ,'')etle bilbet. "Jiun bat G, fünft t)ier Don B nidjt üerfeljieben , jenen ,'^unfd)eurauin nirijt, unb bies ift ber XUnlafi ju beul d)ronologifri)en ^rrtbum aller fpäteren Snufe gemorben. 3n D finben

Dispntatio de circumcisione. 1520. 31

nur, m5 in C. luie in D Untcvf(f)Vtft bcr .^eibclbcrger Sä^c ift, (ur Übevic{)riit iinfcrcr Sigputation gemacl)t, glcicfjWüt)! ober am Sd)(uiic bcv lotjtcrcii bic SDovte .D. M;irt. Lnth. M.D.XX.- llunbl}äugic-i wn D T)at K bei bcv .öcibdbcvgcr SiSpu-- t'atiüii bcvfu Uutaid)vift getilgt, bic 3nl)Vial)l „MDXVIII." jcbod) atä ,5U uiiicvcn Sü^cu gdjövig bctvac{)tct iinb fic il)iicn ftatt bcv iivipvünglid)cn lliitcvid)vift f)intcn angefügt, .öicvbnvd) beftimmt, Ijaben alle Wciannntanegabcn, mic and) F, nn)evc Sin'ntntiDU beni ^"uibvc 1518 ,5ngcuncfen, idbft bic (?vlangev, bic bod) einen Slbbvnct Don 1! mit bcm bintigen Satuui liefert.

^■iiv nns fann nnv IJ nmfjgcbenb fein; umv bevüiffiri)tigcn aber noc^ C nub K. für bic Übcvfdjvift and) A nad) IKicbcrer. Unfer iitel üben bcrnbt anf E.

DE CIRCVNCISIONE.

1. Circunci.sioneni valiiisse in remispionem pcecati originalis, proptpv instittitiönem Dei et fidem Abrahae in Cliri.stum, libenter concodimu.*.

2. C"ircunci.sio sine fide vel propria vel aliena adeo non profiiit, iit wcc .i Abraliae, principi eins, sine fide profuisset.

3. Rectius per fidem eircuncisio, sicnt et orania, profuisse dicitiu-, Xon antem fide,-; per eircuncisionem ant ullnni alind opns.

4. Conseutaneum est, Ibeminas in lege .sine eircuncisione jier fidem Abrahae cireuncisi fuisse iu.stificatas,

10 5. Et parvnlos eiusdem pacti fide aliena, non anteia propria eircun-

cisione fiiisse iustificatos.

G. Non ero:o eircuncisio aliqnid valuit, sed eonnnunicatio fidei Abraliae in Christnm sibi promissnm iustifieavit.

7. eircuncisio fiiit signnm seu monitoriura, qnod accipicns ad fidem 1.'. Abrahae in Christum futm-um spiritu saneto exerceV)atur.

8. Idem signnm erat ante legem patribns sive in oblationibus sive

orationibus.

9. Non ergo v-iitute sacrificiorum , nt Magister ait, qnam intelligebant spiritualiter, sunt iustificati, nisi intelligeutiam istam dicas ftiisse fidem

■20 Christi futm-i. p ^^^^. L„th. M.D.XX.

1 Conclusiones novem de fide et chcuracisione Domini Martini Lntlicii A IJispntatio D. Martini Lutheri. De eircuncisione E 2 3n BCE fiitb bie Sötjc nicftt numcvirt 3 in- stitutiunem et Dei fidem C 21 %U UTitexj(i)nit in E nur: M.D. XVIII.

Quaestio tlieologica de naturali potentia voluntatis hoiiiiiiis.

Unfm' „tljcologifdjc ^vagc" gel)üvt ju bcn etiufen, bie 3. SS. 9iiebcrcv in feinen „'•)tart)vicl)tcn jc." (f. S. 25) nen Bcvöifentlicfjt I)at; er tf)ci(t ftc bort S. t)2f. aus jenem alten S^vnife mit, bcn wir '-Bb. I S. 222 unter A anfcjcfüfjvt t)aben, unb tpo fic nad) if)m ©.11 ftel^t. 3n '-betreff i^reä i'erfafferS muffen >inr uns an bie Slngnlu' in bev Überfcfjrift tjalten, in 33etreff ber ;\nt i^rer C*ntftel)ung an bie bort innegeljaltene ;)ieit)cufülge, bie djvonologifd) ^\u fein fdjeint, fo bafi U'ir fic, Joetl fte fid) jUnfdjen bcn S)i5putationcn de circumcisione unb de tide Jnfiisa et acquisita finbet, in bcn Januar 1520 gtauien fe^cn ju büvfcn. 9lBgebructt ift fic nacf) jKieberer in I.iitheri opeia latina varii argumenli -vol. IV. Fraiicufmti ad M. (fog. Cnlanger *.}(negabc) 18G7 S. 336 f. innerf)alb einer 3(nmerhing.

SÖir liefern ben 2crt nad) iHieberer.

Qiiestio tlieologica ciiiii septoin coiiclusioiiibus de naturali potentia voluntatis hominis.

D. ai. L.

U

Tniiii voliiiitas iuiniinis ex naturalibiis .suis possit ita <liligcrc lioiiiiiii inaiiis et niaxinuun, .siciit ])otest minus et niiniiiiuiu.

Canclu.si() est negativa.

CoroUaria.

1. Volunta.s non potest se conformai-e dictamini recto rati(jnis natni-aliter.

2. Ratio naturalis nee rectum liabet dietamen.

3. Non est mirum, (piod voluutas potest diligerc ereaturam et non lo crcatorem.

4. Mirnm est, quoties diligit oreatorcm et non ereaturam.

5. Diecrc, (juod opus honum sine gratia non sit peeeutuui, est duplex peccatuni.

0. Nee Christus nt iiomo mernit, nt esset fiiins dei et niediator lidiiununi, u 7. Nee virgo Maria nieruit, ut portaret filium Dei.

l.j nt. iiiiii incniit !)iiobcvcv; fv Vcvimitljct fiiie Sjüifc l)iiitcv ut . iiibcji lii'nt luol)! iiiiv oiii fiEJefcljtcv in beni eilten Iviicfc »ov: „uü'" 1=-^ iicuil ftatt „lin" {-- liomci)

SSoI)t in Sßittcnbevg fflfcft lüov Jutl^crn bcv übte Cfinbrucf, bcn fi'iii fot^. floiiiev „SoviiiDii uon bein 2Öuri;ev" in geunffen firciiou gt'iimcf)t X)ath\ cntgcgi-u^ gi'tvi'ti'u. 'Jiid)t um boiiKUu'u ju ücmnfdjcu, fonbcru „baiiiit Cfjvifti rciiu' Ycl)xt nod) iiu'ljv 31nfto| cvvegc", imtevWoi'f er bte Schrift erneuter ^Bearbeitung. iBcbeu= tenb crUH'itcrt gab er fie bann im Secember 1519 in bie '4>i-'cfK; iljr S^rurf nmrb jcborf) erft 1520 DoUenbet. on bicfer i^rer längeren (Vaffung iinrb fie gembbnliri) nie großer „Sermon üon bem SÖudjer" bcjeidjnet. "lliit einem ;^)U)al3 nm Sdjluf} bilbet fie bns .^iveitc Stiiif ber £d)rift „Bon .fiaufebanblung unb äöudjer", bie 1524 erfcf)icu.

SÖgi. i)ux S. 1, 100 bie luHljigcn yiadjltieifc gegeben.

3Iu§9a6en.

A. „(Sl)n Sermon öon bem SÖudjcr. |] Soctorie Wnrtini l'utber |1 3(uguftiner

3U äöittenbergf. ," darunter ein .öol^ic^nitt. 10 i^Iatter in Cuort, le^te Seite leer. 9(m t^^nbe: „©ebrudt ,5U SÖittenbergt , burd} ^soan. ©rünenbergt |1 ^Jlad) 6I)rift gepurt taufent funpunbert m\ \\ ^menfeigften 3ar. i"

2itclt)ol,5ic£)mtt: 6in jübiic^er SEßuc^etci- mit her a^cijefjrift „'$e\al obhcv gib ,^iiiti San icf) bcgero geloiiitV-

B. „(fin Sermon Bon [j bem mud}er. Soctorie gjJar ü tini SL'utfjev 9(uguftincr

C3U II äöittenbergf. |," darunter ein i5ol,5id}nitt. IG 3?lätter in Cnnrt, (cttcs iBtatt teer. ^i(m 6nbe: „©ebrudt Iju lei)plig burd) Untten Sc^uman. "

2itc[t)ol,5id)iutt luic 2. 2 bei ■Jlui-gobe B bei- flcinni Scvmoii-:- Uon bem 2ßucl)cr: niiv ift ctloas Oon bem Stocf roeggeit^nittcn , um '^niim für bie SBei-- fc^rifteii ju geloinm-ii , loetdie lauten: „3cf) tje^fj Sobin wib bcgctc alte §cqt gelüiu" unb: „3>o,irtl obbcv gib f3iuJ5".

G. „ein Semion bon bem SÖuc^er Soc || torie 9)lartini gut^er 9luguftiner ,]u 11 mittemburg. || «e|a( obber gib ^iu| || SEan id; begere gcwin| |j SutfjcvS aSevte. VI. -i

34 (©roßct) ©cvmoit Uoii bcm äl*iitl)cv. 1520.

f GJctrucft p ScijpBgf burc^ SÖolffgang Stocfel , .1520. ," litd= rüdffeitc bcbvucft. 14 i^Iättcv in CiiQvt.

''Jicben S- 4 iiiib 5 be-j Sitol-3 ftel)t ein .ipotjjtftiiitt, bcv bii-? i^viiftbitb eine? bövtigeii ,3'ibcii in einem %'Hy ',cigt.

D. „©in ievmon öon bcm |1 itnidjcr. SodoriS 9)iartini Siit^er || ^(iigiiftinov ]\i

unttcntu'vgE. \" 2itc(rücffcitc ficbviirtt. 14 iMcittov in Ciiart, Ic^tc Soiti' leer.

%n\ bcv litcltücficitc beginnt ber lejt unter bcr Übevic^rift : „@in Sermon öon bem iiiud)er. £octo 1| riä *3Jiartini i'ntljer 9lngnftincr in 31>ittenbergt. ' " Tvucf Don Sobft @ntfnecJ)t in Dtürnberg.

E. ütet, Umfang unb Signatur >ine D, im 2ert ober baDon üerfcf)icben.

®d)on bie Ubcvfrfjrift anf ber litelrücfjeite loeidji Uon D ab, inbem c-? bnrin „Bon tem inndjcr" f)eiBt nnb om (Snbe ber erftcn 3»Ic '-8inbeftrid)e fteijen. Srnrf lion 5iobft ©ntfncdjt in '•Jfürnbcrg.

F. „3(in Sermon Bon bem 1| nnicJ)cr, S^octor lllartini l'utljer-j |] Vhiguftincr .jü

aöittcmbcrg. \\ 33e,5a( ober gi6 jin^, bati ic^ beger gennnfe. " Sarnnter ein .*ÖD(,5fcf)nitt. litelrücffeite bebnirt't. 18 'Blätter in Cnavt, lelUe« ii?latt leer. 3(m G^nbe; „öebrncft ]u ?liigtpurg, burcl) Siluanum £ttmar || bet) fönt SSrfuta doftcr [sic-j. Jlnno k. [ im .jmaintjigften. |i" Iitc(f)o[jid)nitt: (fin SIBudjerer unb ein deiner; lehtever l)nt einen JUirb uor fi(^ ftel)en, einen nnbern in bev .S'innb, beibe gefüllt; nnten ibem 'i^efrijniier linf=) .fi. Sd)enffelinc' ;Heid)en. jn ber öierteii '4<ogenliige bnben einige (fremplnre bnS britte 3>lott „t'iij", anbcre „Tili" fignirt.

G. „9(in Sermon nön be nnicf)er. S)o || ctor 5J}avtini \?ut^er§ Jlugnftiner Iju

SBittcnberg. |1 '-In'luil ober gib |in^, bnS icf; beger geivinfi. |; 9(fi, lieber I)err, bel)ten mir lenger. " Sarunter ein ■-^lol.jftljuitt. ix '-i^liitter in Ouart, le^tcä Slott leer. Stm C*nbe: „föebrütft ^n ^üigfpiirb, L^''l bnrc!^ Sorg 5iab= || 1er, -XU man lialt nad) ber geburt (>()ri- || fti. Üt. 2. ünb im ^nminljigften. "

litelfjDl.iJdjnitt: &n 2Snd)cver nnb ein ä^anev: letzterer l)iit einen .iiovb mit i>rot uor fid) fteljcn nnb einen .Horb mit Ci-ievn in bev ■'pnnb.

H. „9(in Sermon tion || bc lond)er. So ij ctor 9)Jartini Su !| ttjcrg 9(ngu |1 ftiner in Söit il tcnberg. /' '•JJtit liteleinfaffung. 20 5J?Iätter in Cnart, le^tee i^tott leer. 91m Pnbe: „Wetrncft in ber i'oblirfjcn oub .Üaifer= lid^en 1| Stat 9higfpurg. biirrf) Sofjnnem || (yi'ofrf)«"''^. im .l'i.ccccc. || mi ,]mainijigften \\ ,3arc. |i"

nad) äÜ'eller 9h. 1589.

I. „Pin mercflid) |1 nüt.; prebig loie man [i on uerfeljulbung mit ^ptlicbe gut omb II gan fol. ^tem uon bem .lin^fanff jj ober iarlidjer gülte, and) '[ bem nmri)er. Surd) \\ S. "JJiartituim ^>.'utl)er befd)riben. " Sarunter ein .Ooljfdjnitt. 5}Ht liteteinfaffung. 2itelriirffeite bcbrucft. ISS^tätter in Cnart, lefetc Seite leer. 91m (hibe: „©ebrurft ,\ii '-l^afel, burd) 9lbam ^|!etri || iM.Ü.XX. |"

Jiteüjüljjdjnitt: ^nei ^Jfänner vedjnen miteinnnbet nb. aBcIlcr *)ir. 15H8 giebt irriger il.H'ijc nur K> Slätter nn nnb nennt, niol)l ot)ne nähere llnterinri)nng, nujcre "Jlndgabe bie ,)locitc *|Vtvi?.

(Öiroficr) Scviiioii noit hcm SlSiidjcr. 1">20. ."^55

K. „(yiii iiu'vrfliri) iiülj \ni'hici, Uno iiinn ou uer)ct}iilbiig mit ,iin)tlid)c gut iimb gan fot. Stent Dun bcm 3i"|fa"ff ohcx iäxlidjcx gültc, and) ü5 beut njud)cv. 2uvd) X. *)3Jnvtinum l'utricr bcjd)ri[n'ii." TOit 2iti-(f)t)(,i|d)nitt. IG i^ättcv in Cuart. ?(ni (vnbc: „Wi'bvuift ]\i t^a\el, huxd) %ham ']^et(x iMDXX."

<£o iH'icijrcibt bie (fvlciiiiifv 9üic.fliilif, bciitirfjc Sdjriftfii, 2. 9(iifl. 336. xvi @. 78 9Jr. 7 lind) 'l>n"ifrc- 3iii- '"•"t. 973,/, bfu Iiud iiiib crflrirt tl)n füt bic ctftc 'iUii- gat'c '•^Sctri-j, fidjcv iiiiv in ^olgc bcr fraglid)«! ^^oliniiptiing SIh-Kciv iiliet I.

L. „Chjn Sermon üon bem || Sßudjev Soct. Wax. ]\ Vutf)er l'tugufti^ ■; ncv .ju SOitte= : bevg!. 1| . || äßittembevg! || 9J}.S)..Oij. j," Mit iiteteinfaffung. 16 S3Iättev in Cnott, le|tc Seite (eer. '(•(uf bcr uovlefeten Seite nur hai Stiipreffuni: „föebrucft ^u Si3ittembcrgf burd) ^ofjan. Wrüncnbcrgf l| 9cnc^ 6I)ri)"t gepurtt tnufont fnn|f^unbert ünb |1 tjirei) ünb ijlrcntjigften 3ar. II El ' "

Shi^crbem finbet fid) unfer Sermon in aüen ^tnegabcn ber Sd)rift Sut^ers „Don ÄanfMjanblung nnb SÖnc^er", uon heuen loir f)ier nur bie erftc befd^retben:

M. „i!on ,r{nnns^anb= || Inng unb nni= || d)er. [j ÜJiartinns t'utl)cr. || 9.Uiittcm= 6evg. II 1524. j" '•JJlit liteleinfapng. 36 93Intter in Cnart, tc^te Seite leer. 9(m Cfnbe: „Sebrnift ^u Söittemlierg jl burd) .OnnÄ t'nfft. ''" ^I. 6" bis Siij-' ftcljt ber Sermon in bem Umfange, mie if}n bie Srnrfe A bis L bieten, 3?I. Süj^' fci5 S 4^ bcr Sm^-

3n A ^aben mir bie erfte Sluegabe bee großen Sermons tion bcm SBuc^er: barauä finb bic übrigen gefloffen ; bei iM aber glauben mir bie befierube .Onnb bee 'iferfaffer-i crfeunen.

Unter ben Sammlungen bringen unfcre Sdjrift „Wartini Sutf;er6 manri;er[ei) bud)(in mtb tractctlin" 9tu*gabc Dom D.liai 1520 5?1. xcii" ex" nnb 'Jhiggabc Dom Cftober 1520 5B(. lxxxvii»— ciiii'', fomie bie Giciammtanegaben ber SBcrte Vnttjers SÖittenberg 155:! VI 3?(. 3oS'' ff. nid)t befonbers, fonbern üerbunben mit ber 9(b= fianblung „Don .ftaufäl^anbtung" mie in M, für fict) bagcgen unter bcm Satire 1519 3iena 1555 I S8I. 191''-202% ^ütenburg I S. 316-327, Scip.^ig XXII S. 151-163, mild) X Sp. 978-1015, Chinngcr 9tuegak, bcutfi^e Schriften, 1.9hif(. 9^b. XX S. «1-120, 2. yiufl. 3?b. XVI S. 79-110.

SÖir folgen .V unb Der,5eict)nen genau bic Lesarten Don L unb M, bcmerfcn jcbod;, bo§ fotgeube CHgentbümtidjtciten be>j (enteren SrncteS, roeil burc^gef)enbv Dorljanbcn, an ben einzelnen SteUen nidjt bcfonbcrs anfgcfütjrt merben : 1. Stets mirb „uictjt" für „nit" gcbraudjt; 2. für „bann", ouc^ im ,ieitlid)en Sinne, fteljt immer „benn"; 3. ats sBorfilbc finbet fid) nie „Dor", fonbern nur „Der", unb 4. bie crftc unb brittc 5perfon bcS ■Splural* im ;3nbifatiD bcs ^präfene Don „fein" lautet überall „finb".

2en 3iii^i^ i" M bringen mir 1524 bei ber Sdjrift „Don .ft^aufs^anbhing jc".

36 (®tofjct) Sctmoii uoii bcm älnul)i'v. 1-520.

IHESVS.

(in)n Sermon t»on bcm iliMtdicr

^octori^"^ ^Viflitini ^utl)cv 'Kut^uftlncv

511 !:JlMttcnBcrgt

Um {yrl'tfii. '^sft ,511 rtiffeii, bn-j ,]u iinicni .jcliteii (Unld)c bcv 5 2. lim. 3,1. ^,_^i/«^^ \npoftctl ci. "Innidl norliinbt i)att, biiö fic fcvlid) fi-ljn nievbcii)

bcr gcljlj uiib Unidjcv iiit ollnii (-(cUiaUtcilicl) t)n aller luclt i'l)U gcvificn, tJiinbcrn aud) fid) untcrftanbni lintieu, cttlid) fdjanb bcrfeli ,',11 iudjm, banuibcr fic, jiir billid; gendjtct, l)()vc ti6f3t)ei)l frei) niotf)tcn tm}bcii. Unb ift banifacr faft bat)l)u m tummen, baö loir baö l)ei)(ig (v-Dangcltum für iüd)t nd)tcn. S)crt)üU)cti K- nott ift cljuem Ijglidjcn iucnfd)cn l)ti bifecr fcrlidjen jeljt, ftd) Uioll für fel)cu iinb t}n bcu l)cttbeUnn .icljtltdjer guter mit red)tein untcrirf)el)b Joanbetnii, mit ülci^ffigcm aiiff merrfeu bev tiel)ligen (.vnangelü Pl)iifti iin= fers ()errn. '■

Gjum l'Jlnbernti. jft Uiiffen, bn-S brei) iiutcrfdjeljblidje grab unb orbeii fel)n, Unit unb uorbiufttid) ()anbelnu uiit ben jeljtli^cn gutem. Ser crft, ^0 xuh:- ijemanb ettUmo ,]el)tlid]er guter ul)mpt mit gelimlt, folleu Unr-j nit aUel)u lel;beu unb faren laffeu, fjonbcrn audj bereljt iel)u, ^o er inel)r nemen luolt, ha^i felb aud; .ju lafien. laVon fagt unfer lieber l)err ^sl]t]ui- ßtjriftuvj ■.;.) «üittii. r,,ju/]}(att. U. So l)emaub mit bir l)abberu Inill für geridjt, ba-j er bir bel)neu roct ut)eme, bem las aud) beljueu mantell barlm. lif? ift ber l)oct)ft grab ijn b^feem luercf, uub ift nit feo ^nöorftelien, als ettUd) meljnen, man foE l)l)m ben mantell l)l)n naä) .pim rnd Incrffen, fjonbernn bay man ben manteU a\iä) laffe faren, nit luibber ftrebe nod) ungebnltig brob fei), nud) lüibber l)ole. 2.^ San er fprid)t nit 'gib l)l)m and) ben mantel', fonbern 'la-5 l)l)m aud) ben 3oi). 18,22. manteÜ', ©te^d) toie 6l)riftnci für bem iJ?ifd)off '■Jlnnao, ba erben '.^acfenfdjUig cmpfieng, l)l)lt er ben anberu, aud) ben felben, luibber bar, unb berel)b linir, met)r ^u lel)ben ber felben fd)legc, ^ni in fel)neni ganljen lel)ben feben Inir, bao er nie te)n faiifje liuirt obber tl)at Betialet obber luibber l)olet , fnnber all^et)t s" bcrel)t ift, mebr unb uulir \n lelibeu.

1 4 ÜOctfdjvift in .M mir „Siom luiidjcv." 4 aüittcmlicrg L f> '$a\ä LM «cv^

funbct il s i)abt .\I 1) cv, fiiv M ijlnc l'ofil)cl)tt L ici)nc iiofif)0»)t M m mcnijtcn I. mochte M 1 1 fomiitcn I.M Wuniiflrüort .\l 2:! „fio" fi'l)U in .M >)l)n .\L.M :!<' bofic I.. ftonbcvii 1> jonbevii .\1 :!l „imb iiu'ljv" jcljlt in .M

((*5rof;i'r) Scviiicm wn bcm -iinidjcv. l'i'A». 37

(^yim Xvittni. Xai ift liuill \mx, ba-:- cv 311 bcm fuccl)t 'JJialdjii-?, bcr l)t)ii id)liicv iprari): .Siab id) iibcll gcvebt, ßo betocrc bafictli, l)nO id) aDct tooU Xi. i«, 2n. flcvcbt, UianniU) id)lcd)l'tu miäy> 'Hn bißc loort ftoficn fid) ettUd) aud) bcv gclcvtcii iinb inaDiu'u, Ü"l)ril"tu-j liab liic nit ben anbevii baden bov gctialten,

:. tüic er gelcret l)att. l'lber fie jeben bie Irovt nit ved)t an, ban (£[)riftus l)n bifecu iDüvten brelüet nid)t§, riebet fid) nit, ld}lcd)t nit Ivibber, Incgert and) nit ben anbevn bacten , Oia er -iditct and) nit, nod) luirbampt ben '•JJcald)n-?, iBünbcin, luic fanct 'l'eter Hon l)()m id)rel)bt, (?r I)att nit gcbrelnet nod) bofjeä i.'mi-.2.:'3. 9ebad)t lüibbcr ju geben, fonbern t)at c-5 anji Qott ben rediten nd)ter geftellet,

10 atü jprcd) er 'fö(ib id) red)t gcrebt obber bn mid) rcd)t id)led)ft, Inirt gott timtl finben, unnb bu bift ld)nlbig, bay .^n lielneren', gle))d) mie 3ad)aria-:5 jprad), ba fie t)f}n tobten 'änbeat boininn§ et iiibicct, gott »irt bas iet)cn unb richten'. •-'■(£()v.i4,32. 311B0 tliett er and) oor ^:}>ilato, ba er iprad) 'ber mid) bir nbir geben f)att,:HMi. 19. n. ber batt el)n grofferc fnnb tljan ban bn\ lan ba-j i|"t ei)n (>l)riltlid)e brnbcr=

1-^ Iid)e trclue, ^0 bu l)l)n erid)rerfift unb l)[)m fel)n unred)t nnb gotti-S gerid)t für bcttift, ber bir unred)t tt)ut, unb bift t)bm id)ulbig ]n fagen alfeo 'luolan, bn nmnpft mir ben rod, biß unb bas, tl)neftu red)t baran, bu luirft-^ miiffen Oovantliuirtcn'. Unnb ba-3 muftn tl)un, nit umb bei)!!-:: fd)aben5 luillenn für nefimlid), auc^ nit l)()n ju bebralnenn, f3onbcrn l)[)n ,5U Inarnen nnb feino lior=

•2u terbens yi ertjnncrn. So er fid) nit bran teret, to'^ Sc^)" l^"!-: gel)n tnitl unb l)bmer mel)r nemen. 2il)e ßo ift ',uoorfteben bas luort Gtjrifti, öor '^Inna-^ gcrid)t gefprod)en, barnai^ folget, bü'5 bn and) muft luie 61)riftu-5 am (sren^v;uc. -asi. für l)f)n "bitten nnb l)f)m UmU tljun, ber bir nbell tl)nt, ba« mir ilit laffenn an fteL)eu bife ,in fel)uer ,]ei)t.

25 (S^mi 93icrben. Sill mal)nen, bifjer erft grab fei) nit gepoten nod) nott

,5U balten el)nem l)glid)cn ef)riften mcnfd)en, fonbern fei) ein guter rab, ben iiolfommcn l)eim geben, ob fie l)t)n JnoUen halten, gtet)d) inie bie iungfralü--i-^5öi-7.25ff. fd)afft unb £cnfd)el)t gerabtcn unb nit gepotcn ift. larnmb ad)ten fie für piUid), bav ct)n i)glid)er ba« fel)ne toibbcr f)ole, gciralt mit getualt liortrel)be,

;iu ttiie er mag unb lueljü, Unb fdjmnden fold) l)br mapnung mit bubfd)en blumen, berteren bie mit oielen crefftigen {ala fie bundt) uriad)cn: 3nm crften, bao and) ettlid) gepftlid) gercd)t (fd)tDct)g ba« rteltli^) fagen '«im öi pcEere iura finuut', ba« ift, bie red)te gcbenß ju, ba« man gemalt mit gctnalt Inere. Sa f)er .jnm anbetnn fompt ba« gcmepn fprid)liiort oon ber nott luere, ba« bie

35 felb unftrcfflic^ ift, ma§ fie üoriuirdt. 3nm brüten füret man er.^n cttlid) ejempeE ber frfirifft, alfe 5l6raf)am, SaPib itnb oiU mel)r, bie mir Icßcn, mie

6 rechet \iä) -M 7 Bcrbamlitcit bcu M s „ionct" Wt i' «o»' •• SfbwWft ^^

9 Wibbev ju gcUtcn M 10 jdjtcgcft -M 1-2 tobten LM ISfuv l-'itato M 14 funbc M

Ijrübcvlidjc LM i-> „»l)u" fcfttt in AL 17 Wivftä Jiiuijm L>I 1!J iiit ^^m AL

■20 gctien \m-i get)cn LM 21 für 9£nna.3 M 25 cx-ftc M ?.0 Eiubjcficu L ;12 gcDftlid^ xec^t M 34 gemeljne M 3") fuvct M

38 (ÖitoBer) ©crmmi nun bcm SCnidjcr. 1520.

fic \][)x fdjub gcftvafft iiiib beluilet l)abcu. ouui uicrbcn ,5icl)en fic an bic tnH-nimfft uub fprcdjcn 'foUic iftub: £o baS cl)n f(cpütt tocre, tniivb bcii t)6ß= luillif^cii iivlaul) geben 511 iiel)meii uub fielen , ]u Uijt lunrb nienmnt nicfjt'^ bcl)altcn, ija niemant fel)nä lel)b-j ficljev fepn. 3ii"i funfften, bao l)tie alö feft beluarct fei), füren fie fand ^higuftinc- fprud) l)crel)n, bcr bifec luort 6l)nftt 5 atfeo aufj legt, ha^ man ben nxanteU foU faren Inffcn nacf) bem rocf fecunbum pvcpnvationem auimt, ba-3 ift, man foll bar ]u beretjt fel)n t)m l^cr^cn. Tißc eble, clare anfjlegung bcnten unb finftern fie mit el)ner anbernn gloß unub fc^eu bar|u, fet) nit nott, baä tüir 311 geBen eiiBcrlid) t)n ber tl)att, fei) gnng, bay i)m l)crkn tinnerlid) tnir berelit unb gefcf)trft fepn, fold)-? ,5u tl)un, lu al'ö folten mir ctt>iia§ inoUeu tl)uu, ba-5 mir boc^ nit moUenn tljun, ba5 ja unb nel)n fei) eljn bincf.

ßjuni Jnnfften. £il)e ba, ha^j felinb bie meliftcr fturf, ba mit man bi^ t)cr un^er-5 lieben Ijerrn ^tjefu (5l)rtfti lere unb erempeU mit bem bepligen (Sbangclio, allen fet)nen martcrern unb l)cl)ligen l)att umbterct, unbefant ge= '■■ mac^t unb ganli unterbructt, ba« nu 5ur t^el)t gel)ft(ict), mclttid) prelaten unb unbcrtlianen bie befteu 6t)riftcn iet)n , bie folcfjen ftücfen folgen unb mibber (51)riitu5 leben, lere unb (ffangeU) ftreben. Taljer fompt ci , bao l)abbcr, gc|en(i, vierter, notarien, officialen, :^^nriften unb folcl)ä cblen gefinbu ^oPilt fel)nb al-j bie fliegen pm ^ommcr. la ber feimpt fjoöill frieg unb B{ut= --'u iiürgiffen unter ben (>l)riften. Xa mufe man and) gen ;)iom bnbbernn, San ha fclb ift bill gett» bie aller grofte nott. Unb in ber (5l)riftcnl)ept i|t ba» griiffift, l)el)ligift, gemepnift mcrcf ift red)ten unb fed)ten, bao ift, bem beptigen friblid)em leben unb leren (5l)rifti mibberftreben unb ]u lebt boo gramfam fpicE bat)in bracht ift, bav nit allein umb geringer fumma linüen, brep obbcr .'s Pier grofc^en, ein arm (^"l)riften menfd}e, ben gott mit fepnem blut crlbfjet, citirt cttma über OiH meplen, Porbannet, borjagt mirt bon mepb, finb unb ben fepuen, §onbcrn auc^ bie frifd)en fnaben bac' ad)tenn al-S gar moÜ getf)an unb epn fr6lid)e ftirnn bartiu tragen. 5o folten fallen, bic gottic' gepot ju fpott mad)eu, %o fol gott blenben unb fd)enben, bic fepn pepligc§ lied)tec' mort ,5ur finfternif] mad)cn, ba-ö l)epft 'i^ini bi repellere lieef unb 'fecunbum animi ptcparationem ben mantell faren laffcn'. 2)an alfeo l)alten aud) baC' ^Dan= getium bie .'öepben, ;Ja bic molff unb alle unbornunfftige tpire, unb burffcn fepn bie C^l)riftcn nit me()r.

6jum Sed)ftcn. 3;'crt)alben luill id) bao mcpne tlimi unb fjo lull id) 35 uuig cpnen pben bormarnet f)aben, bao er fid) nit laffe prrcu, mie geleret,

1 l)l)vc fniiibf M 2 tiojj miaigtn 1. 3 luurbc .M 4 oUcs foft M ö fuvcn LM 8 gtojc .M lii fic)cl)i(ft jcljcii .M K) bnä jinb I..M 15 inarlcvii M IG gcliftlid)

unb wcUtlid) M 17 fturfcu LM IS GBauflcIij Al> Guangclion M (obige Schart nur »criiiu= ttjungl 22 ba jclbft -M 2:^ gxojfift I.M 29 fvotitf) L frolic^c M 31 pcücvc L

32 ßuangclion .\I 33 biiviiteii M 3") tiion .\ 3(i gctcrt M

(övufjet) Scriiiüii luni bciii ÄMidjct. 1520. 80

luic i-icUuiltiii, luic iiei)itlid) iiub Une Dill bcr leUieii nUfanipt icl)u, bic niifj bifunn grab cl)u rab flcmndjt i]abm unb nuri) imiri)i'u, c-j c\cid)t'd) mit lunfjci'U'l) liluuuni unb fnrbcn ce mac|. tvj (jiifft fcljn niife vebt, c-ö ift )d)lL'd)t ein C[cpol, bnn loir fdjulbirt )i'l)u ,inluilncn, luic (UiriftuJ unb feljnc l)cl)tic^cn l)u l)l)vcni

s Ic6cn un'ö bajiclt) bcftctiflct unb fuvtragcn l)a6cn. @ott adjlct nit, bno bic ledjtc, fii' fcljn gel)l"tlid) obbcr lüdltlid), ,5u laijcn (icUialt mit (iclimU lucmn. '.Hud) i[tv nid)t6 tdftlid)'^, Umö bie ved)t ju [a\']m, laijcn fic \)od) .ju gcmdjnc framcii l)cliificv, bic bod) mibbcv gottiö gcpot tel)nb, laffcn awdj öil anbete boRc ftiid ju, bic flütt luivpcut, fic muficn and) Itctjmlid) funb nnb bof5f)cl)t ,yi lajicn.

w (£'3 ift gar ci)it fleljn bing, Wa-i mcnid)lid}c rcdjt gerieten unb norpicten, fdjlrctjg lüaö fic ju laffcn obbcr nit ftvaffcn. Sarumfa bic not lucere ift lüot liov bem mcnfd)lid)cn rcdjt nnftvcflid), aber Dov got nit lunbicnftlid). .söabbcvnn 1)01- gcridit ftvafft mibbci ä?apft nod) .Ucljfcr, (&y ftrafft aber Gl)viftuv unb fcl)n levc. 5)aä aber cttlid) fetter l)m alten Seftament l)ln'e fetjub t)a6en gc=

li ftrafft, ift nie gefd)elicii aufs l)vcm luilfore abbev an fonberüd) bcfeel gottiS, luildjcv bic funbcr ftrafft jn mel)len bnrd) frnm unb bof^c, (5'ngcU unb mcnfdjcn. Srumb l)a6en fic nit barlinne l)l)re vad) obbcr gut gcfudjt, ^onbcrnn allein gottc gel)orfamlid} gebicuet, glctjd; luic CsijriftuC' l)m ©öangclio teret, ba» manaiimiii. lo, umb gottid gcpot'J linllcn and) loibbcr batter unb mutter t)anbelnn foU, bie

■ju er bod; gcpotcn Ijatt ,',u ccrcn , unb bod; bic gepot nit loibbcrnanbcr fepn, ^onbevnn baa unter nac^ bem ubern regivt luirt. l'U^o aud) lucn bir gott gepeutt bid) .^n red)nen obbcr borfcdjtcn, ^o foltu e-j tl)nn unb nit crc.

(5]um 5ict)cnbcn. Xod; ift cy liuir, ba-j gott f)att cingcfcld bao lueltlidie fdilücrb, bar^u aud) bic 9et)ftlid)e gcloalt bcr Hrd)en, nnb bet)ben ubirfepten

2.i bcfolcn, bic bbfjloilligcn ]u ftraffen unb bic borbrudtcn ,;u rebten, luic ^hiuIu§

üfo: rüi. unb bicl ovtern Icrct, isf'i- 1- uni^ P'^- li'i'J-'i- vÜH'r bao folt alfeoscj. i.säft.' gcfd)cl)cn, bai? nicnmnt fclb tlagcr lücrc, ßunbernn bie onbcrn in brubcrlid)er trelt) unb forgfcltidcit für cpnanber anfagten bcr nbir{ct)t bi^cr unfd)ulb nnb pl)cner unrcdjt, ba-j al^o bic gcloalt mit fug unb rcdjtcr orbeuung burd; bcr

30 anbernu bcjciigcn 3ur ftraffc griffe, ^a bcr tcpbenbc folt Bitten unb luercn, büS man fcpn fad} nit rcdjcttc, äßibbcrumb bie anbern nit ablaffcn, biß ba-i nbcl gcftrafft luurb: fjo gicng e6 fruntlid), Ü"l)riftlid) unb bruberlid), unb lourb mepr bie funb bau bcr fd)abcu angcfcpcn. Sarumb ftrafft -i. ^\nilu-3 bie ßorint^et i. 6or. bi. ba« fie rcd)tctcn mit cpuanber, unb nit lieber fd)abcni.eoi-.6,Gif.

35 unb betrug Ipben, luic luoH er pl)rer uiUiolfümmcnpcpt ju ließ, baS fic rid^ter

2 gcfc^c^e iM :; nuftvcbe M i! ifl]eii M 7 ift-i iiic^t .M S ftiide L ftucEe M

9 mufjcn LM ftrtjmlidjc fiinbc M iofefji'tlt L II (cölDctjgc ba§ >r 12 fuv bctii JI

fuv ©Ott >I 13 fui- gcridjt M ftroff A 14 jcljnf Icvc M cttttc^f M ober

Oll fonberüd] LM 17 2avmnbM gut M 21 uadj bem öbcrn JI 22 cl)v >t 24 öbir-- tet)ten M 20 Sjo. unb AL 27 jelbft ttcacv M gonbern L fonbevn M in l)ritbcrli(^er L Dm 6i-ubci-ad)C M 28 obivteljt M 31 fe^nc M tec^ttc L xcd)k M 02 Würbe M

flienge eS frcuntlic^ M bruberlicf) ju, unb Würbe M 3:! iui.bc M „§." fe^tt in >I

34 bic ^oriiitl). AL bie Csovintl)crn M 3.'. tetjben L

40 (ÖtoBcr) ©ctmoit noii bcm ÄMid)«. 1520.

fc|tcii Mc (icriiigiftcu unter l)l)u, bn-:: tl)ctt er aber, fic ,511 tiefcl)cmcii , ba;- fic l)[)ve uutioUommeulicl)! crfcntcn. '^Itfjo imiB man oucf) nod) bulben, bie umb ,5el)tlicf) i]iitt rc(f)ten unb fecf)tcn , nl-j bte Inrtidjen finbiidje C^firiften , bie man uit l)in luerffen muß umb luifftiiinfi irnlleu i)l)rer beiferung, Jute berfclb '.Jlpoftell an i'il orten Icrct. 5lbcv :nan foU l)l)n icuyn, ba-ö ba§ felb ntt (5I)rii"tlid) ■. HLid) luirbiiiftlid) \vol ttian fei), ionbernu ein menfdjtid) unb l)rbifd) Inercf, l)in1)iuberlid) lur jelitfeit meljr ban forberlid).

fe'jnm '.Jldjten. Sold) gepott Ijatt 6f)riftuo bcrumb geben, bao er l)n unjj auff ridjtet el)n friblid), reim nnb t)l)melifd) leben. ^Ju ift ba-? nit ber Uieg ,5um frib, ßo ilbcrmann bat: )el)ne luibber fobbert, nnnb nid)t uurcdjtö w *. 11.3. tclibenn miU, alß bie bll)ubenn maljnen, Hon bcn am rüj. -I^falm ftet)t 'Bt)t Uniicn ben Ineg nit jum frtbc', mildjer allein l)m Idibcn gel)t, lüic aud) bte AÖcljbeii mit Pornunfft unb trir mit teglidjer erfarnng erfennen. 6-j muß cijn tcljt bem anbernn ftill lialten unb leljben, foU frib bleiibcn, unb ob man lange jcncft unb t)abbert, muß CC' bo(^ 3U le|t auff £)6ren mit Dielen erlitten » fdjebeu unb nbell, bie nit gefdjcben, ßo man l)m anfong biß gepott (?l)vtfti gebalten unb fid} bie anfed)tung, ba mit gott nnfj oorfudjt, nit l)et Uiffen bou bem gcpott treiben unb ubirluiubcn. Vllfjo orbenet gott, bo>3 iner nit luenig mill laffen farcn umb felmo gepotc- IniUen, ber muf3 Pill obber gar Porliren burd) l)abber unb frieg, unb ift billtd;, ba-^ ber ben rid;tern, pro= su euvotorn, fd)rel)bcrnn gcBe an allen band pn-j tenffelc- bienft i-r,rjx",jl gulbcn, ber fepnem netiftcn nit nac^ ließ umb gottio loillen unb emigey üorbiuft r obber Pi gnlben, auff bac' er alfjo torlire bepbe ,\eptlid)e unb eloige giitter, bev bo mod)t, feo er gott gct)orfnm loere, gnng yptlid) unb clüiglid) l)abcn. So foU and) fepn, bac- groffc berren ',11 luepllcn epii gant; lanb porfricgen a unb groß fumineu mit ben frieg-j leuteu umbbringen nmb epni-ö clcpueu mi|[ ober frepbept inillen, ba-j bepft ber Uu-lt Porferete ipepBbept, bie mit gutben nc^en fifdjet, ba bie foft groffer ift bau ber gelppn, unb fepnb, bie bao inenige gelniinieu unb ba-^ piete Portlnm.

Cv^um ^Jieunben. 'JÜBo and) Incre cc- unmüglid;, ba5 Inir mod)ten repii m luerben lum bev auElebung ber ^cptlid)cnn güttcr, tuen gott uit Pororbenet, ba-j mir mit uured)t belcpbiget nnb ba burd) geübt Ipurbeu, nnfjer l)ert.; ab= ',nipeuben Pon ben 3el)tlid}cn falfd)en gittern ber loelt, bie felben mit friben faven laffen unb l)offen pn bie unfid)tlid)en etoigeu gutern. Trumb luer bao fepne luibber fobert unb ben mantell nit nad) bem roef and) faren leffit, ber 33 luibbcr ftel)t fepner epgen repnigfept nnb l)off nung jur cluigeu felicfeit , ,^n h)ild)cr gott pl)n burd) fold) gepott unb unred)t lepbcn ttiill üben unb trepben,

1 sevingftcii L.M :) finbijdöcn .M 4 Ijoffmig .V In fvibc .M 12 bcm lucg .V

14 fribc M 17 Bcrfuc^t L ucvjüdjt .M 18 iikiloiiibcu M 20 piocuratoru A piocuvatovuni L 22 ic^iicn ncl^iftcn M 2:! guttcv L guctcr .M 2."> .^icrvu M 2G m'iö§ M 28 gvojjcv .M 30 uiimiiglii^ I. :52 geübt LM luorben A :J3 guttcin h 34 guttcv LM Savumb M 35 bcm maiitcl M nidjt LM :!(; ftcl)ct L

C®rofect~i Sctiiiüii i'oii bL'iii aBudjcr. 1520. 41

imb i)t iiit julictiurtcii, ab \\m id)ou allco iiciioiiuiu'ii linirb, bao um qnt iHivIafic iiiib aiid) iiit yl)tlid) lunfoniL', luic ijm :;i,>. ^^M«Ii" fti-'tt: ^si) 'bin juiit^-ci. si.sr.. cvlDcfcii luib bin nlt Uuivbcn, iiiib l)ab nie gt'lcl)cn, bivj bcv oiercrfjtc innlnnrii jcl), übbcr ']t\)iK tiiibt iiad) bvot a,d}n. 'ÜUo bau aud) l)n ^\i.ib k-UunjJict ift, >>u.ii 4j, w.

s bcm üill incl)r geben ift l)Cvnod), bau ev l)cttc t)orf)i)n, ob C5 luoll l)l)m oUcö (icnomnu'n timrt. law furli iimb, iolri) gcput IduUcu nnf? liifjcn Hon ber tiH'Ut iinb licgirig niad)cn be« Injmclf}, brumb ioUt man bcn tu-lncn vab gotti» Üiblid) iinb friilid) aniincl)mcn, bnn luo er baC' ntt tl)ct nnb niijj nit [ioß nnrcd)t unb unfvib luibbcrfavcn, mocf}t fid) ba§ mcnidjlid) ()crl! nit ci1)altcn,

1" CO borliiirfU-t nnb bavf lebet fid) ,',ii tiff t)n ben ',el)tlid)en bingen, baranf; hau folget uberbiuli unb iinad)tiamfel)t ber etuigen guter l]m l)l)meU.

ßgum ^elicii^cu. lac- ift gefagt Uou beut erftcn grab, .]u l)anbcUnu l)it ,]el)tltd}en guter, ber and) ber furnljemlt unb groifift ift, unb lel)ber nit aUel)n ber geringft, fonberun aud) ]u iiidjt liunbeu, gautj unbefaut Hör ben uebeleu

i-' unb irolcten menfd)lid)er red)teu, fittcn, Ineuen unb geU)on()el)tcu. 'Jiu folget ber auber grab , Ter ift , ba? loir follcu geben frei) iimBfonft l)berumn , ber fel)n bcbarff obbcr begeret. Saüon fagt unf^er f)err ,^V)efu'^ (51)riftu-j aud) 'JJiatt. 0. 2Öer üon bir bittet, beiu gib. llnb luie tnoU btßer grab Hill gc= »fntin. .-., 42. ringer ift, bnn ber erft, ift er borf) gar fdjtnecr unb pitter beuen, bie niber

•j" fd)merfen bie ,^cl)tltd)en bau bie elnigeu giitter, bau fic baben nit f^oüilt bor= traliien t)n gott, baö er fie erneren muge obber troEe l)n biBi'in etenbcn leben. Srumb forgen fic, fie fterben bungero unb Dorterben gaub, ßo fic gotti« ge= pott x\aä) folteu geben l)berman, ber fie bittet. Unb loic mögen fic bbm tratnen, ba-j er fic l)u cluirfeDt crncrc? 3)an ai-i (it)riftu§ fagt 'ilLVr gott l)nü"c. is. lo.

2.". c^ncm flcl)neu nit tiortrainet , ber bortrartet l)bm nt)mmer mebv t)u etinem groffcn', bcnnod) gel)u fie l)l)u nnb mat)uen, gott fotl fie einig feiig mad)eu, adjtcuc- aud} bafnr, fic baben beffelben .^u l)bm cl)n gutt uortraloen, unb looUcn bod) bifjcr fct)uer gepott nit ad)tcu, ba mit er fie üben unb trcl)beu Inill, bas fie lernen Dbm bortrauien l)n ,;clitlid)en unb einigen bingen. Toriimb

■i" ,5U bcforgen ift, luer nit Inill bie lere boren nnb folgen, ber Inirt ber fünft nl)mmer ubirfummcn, iinnb Inie fie l)un flei)nen 3el)tlic^cn guter gott nit lior= tralnen, ^n Icttt aud) muffen iiorimepffeUnn l)u ben groffen iinnb einigen.

(S,5um Cfplffteu. Ibfecr anber grab ift feo geringe, bac^ er aud) beut fd)lcd)ten unbolfommcn bolc! ber ^uben Ijm alten leftament gepotcn ift, mie

35 S)cutro: rP. gcfc^rieben ftett: 6-3 Incrben at^ept arm teut fcpn pn bepuem s.i'ioi. i5,u. lanb, brumb gepiet irf) bpr, bao bu bcpne b^nb auff tt)ueft bepnem armen unb

1 ob un§ M irnu-be .M 2 ftcfiet jM '-i Ijaie M 4 %e^<:n LM •". l)iriiod) L

Ijljtnorf) M er f)otte M S fvoli^ M lo »otwicfelt L »criuicfclt M 12 l)oiiblcn .M

13 guter L gutem >I furucmeft M U fui' ben ^I l-'i „TOcnen" fc^lt in M 19 „gar" fcl)[t in -M 21 mügc M 22 2avumb .M io jie nad) ©ottiä gcpot fotten .M 2:! mügen .M 26 gcljcn M joUe M ■■il ubcrfomcn .M gütern M 32 ju te^t M uet,iroet)ffelen M

34 3uben JI 3.> ormc Icutc -M 36 Qufftt|uit >I

42 (ßStoßcr) ©crinon Uou bem SCMid)cv. Iö20.

buifftigcm Inuber imitb gedift l)[)m. S^orlui t)att ev l)I)it baffclb ßo ()avt ciic= 5.2),D). is,4.potten, bü'i fie nicmant mußten kttclen lüifen, unb fpvidjt 2~cu. jb. )oE l)f)C Mn bcttctcv nocf) bnrbloBcr iintcv ciid) ici)n. 2^0 nii gott ha-i l)in alten 2cftamcnt Ijatt gepottcn, luie üill mdiv foUcii \v\)x (il)riitcii iiit aUcljn bavtui öorpunben fel)ii, bao )rH)r fernen barbeii iiod) bcttelcn ia^m, Sjonbeinn mid) iil'iv bas bcn crftcu grab l)altcii, 6crcl]t ii'l)ii nllc-j fnrcn tni (äffen, luaC' man nüt geinalt iin-j nemcn luiU. 5iu ift aber bec- bettclenfi fsobiU, ba-j aud) eiju ec^re brau^ tüorbcn ift, unb ntt gnng bvan, baC' »eltlidjc mmfc^cn bettten, ift aiic§ tfu ber get)ftlid)en pvicftcr ftanb alfj el)n foftlirf) bing getrieben. ^\ä) toit mit niemant brob fedjten, id) adjtC' aber, cc- foUt biUid)er fel)n, ha^ l}n bei 6bviftenl)el)t t)m nctocn teftament feini bettele!) luere, bann unter ber ,;^Vibcn)d}afft i)m alten teftament, unb balt, bie geljftlid) unb mettlid) nbirtel)t folteu l)n Ijrem ampt nit unformlid) danbelnn, fjo fie alle betteE ferf abtbeten. 3um 3lö'-"lftt''n. Xifjem grab fteen linbber breperlel) ftucf obber praud) unter ben nicnfd;en. £er erft ift, bas cttlidje luoU geben unb fd^enden l)f)rcnn freunben, ben rel)d)en unnb gelnattigcn, bie fepn nit beburffen, mit forgcffen ber bnrfftigen, Unb luen fie alBo gnnft, genief; obber frenntfdjafft berfelben ertangen obber öon l)l)n al% frum leut gelobet incrben, gel)n fie l)l)nn fieser, pn fold)cm ber menfc^en lob, eerc, gnnft obber genief? benngt, febn bie triepit nit brauff. Inte gar oill beffer tncre, fie tl)eten jold)-; ben bnrfftigen, pn loildjen suc.14, i2ff. ftc gotti§ gnnft, tob unb eere crtangeten, üon bencn fagt (if)riftu§ Suce jiiij. ülHinn bu epnn mittag^ ober obent mal madjift, ^o foltu nit laben bepne frnnb nod) bepne brnber nod) bepne fdjloeger nod) bepne nad)barnn nod) bie repd)en, auff bac' fie bid) nit Inibber laben unb nepmift bamit bepn loljn, Sonbernn Inen bu epn mall madjift, §o labe bie armen, bie franden, bie lauten, bie blinben, %o biftn feiig, bau fie miigeU'? bir nit liorgelten, iS-i foU bir aber oorgolten tuerben unter ben rcd)tfcrtigen , Inen fie oon ben tobten aufferftlieeu. Unb Wie tooU bifee lere %o dar ift unb gemepn, baS pberman luoll filit unb mep^, eS folt alfjo fepn, nod) fitiet man ber felben nprgent epn erempeÜ mel)r unter ben C^briften, unb ift bodj be-ö labeno, Uml Icbeno, effeuö, trindeu-3, gebenö, fdjend'eui? fepn ma% nod) jolt, unb pcpffen bennoc^t aüc frum leut unb Pbriften, bamit nit nu^br anfj gerid)t loirt, bau be-j geben-3 bem bnrfftigen oorgeffen. C mie greuUid) geriept luirt uPer bie felben fid)ere gepfte fallen, loan am Simgftcn tag gefragt loirt, lüild)cn fie geben nnb looU tl)an l)aben!

ßjum brepljebcnben. Xer anber praud) ift, bac- man fid) bif] geben inegert ber fepnbcr ober lriibberfad)er l)alben, S)an bie falfd)e natnr fd)Uicrc

1 itubct M 2 6ettcln M 3 bortlciici: M ö betteln M fi u6cr >I 8 M= Itln M 9 .^lintcx- „gOifUidjcn" ein .Qomma in AI, »)nn ber cict)ftticf)cn Vrieftcvftonb 51 12 3ubcn= fd^afft W ü6irfe>)t M i:! ijnn l)f)ren amtJt diUicf) l)aubeln M l!S 9c[)cn M 19 fold^en M je^cn M 20 bi'ivfftigen I>M 22 SBenn M aljcnb mal LM 20 fteunb M tn'ibev 1,M 24 bcl)nen M 28 nuff cvfte[)eu M 29 fil)ct M Ml bcnnod) il 33 bütfitisen 1,M

34 tage -M 3(1 prod) L 37 fcljnbc M

(ÖJroftct) ©criiiuii \wn beiii SlUidjer. 1520. 43

ba ,\i\ ift, bivj fic bciieu UuU tl)U, bic Ijljr iibcl tl)au lialu'ii. ".'Ibcv cc- Ijilfft nit, biiv sicpott ift !Viuct)u fiiv alle mcnidjeu c\f]aa,t 'Oiib, Uu'i bid; bittet', unb a«'""i- 5. <-'• !^ii. Di. Clav auf} i:ii'bviictt ift '{.'f\)m l)c^lid)cii, bcr bid) bittet, bcm flib'. ,Ciic «uc c, 30. iDivt iiit aufj ge.iurteii bcr fcljiib obbcv luibbev pavt, ja mit cingdjot^eii, al^

■■ bafelbcit bcv l)crv fid) norcleret unb fpvidjt: iLniit l)l)v allein bie liebet, bic ^'''c- 's. 32 ff. eud) ticlien, lua-S ift ba-i für ein luoltliat ^ lieben bod) bie bofecn and) l)l)rc licbl)abcr. Hub loen l)l)r nur ben tuol tljut, bic eud) lieben, InaS ift ba-ö für ein luoltljat / tl)un bod) baö and) bic bb^eu. 'J)l)r aber folt lieb t)abcn etnrc fet)nb, l)l)r folt l)t)n gut» tt)un, t)t)v folt l)l)u lcl)l)cn unb ni(f)tö baüon 90=

1" tnarten, ^0 tnirt elnr üorbicuft grofj fct)n, unb l)l)r Ircrbct tinber fein beö allerl)bd)ften, ben er ift gutig ubir bie unbaurfpavnn unb bbf;cn. Tifjc l)cl)lf3am gepott 6t)vifti fc^n aud) atfio abgangen, bao man fic nit oUel)n nit l)clt, ^onbcvnn auä] cpn rabt bvanfj nuul)t, be>3 man nit nottlid) fd)ulbig fei) .^u ballen, glepd) luie ben erftcii grab. Tat.ju babcn geljolffcn bic fdjcblid) lerer,

1' bie bo fagen, cy fcp nit not, ba-j man figiui rancorio, hac- ift bie je^c^cn nnb falnrc crnfte geberben, ablege gegen bcm fcpnb, fonberu fei) gnug, ba-j pm berlien l)l)m vorgeben Inerb, unb ^jiljcn fjo ba-? gepot 6t)vifti Don ben eußern tücrdcn allein in bic gcbanrfen, ßo er es bod) fetbft mit tiaren Irorten pnfe tncrcl aufe ftredt, fagcub 'pl)r folt tnoH tl)un (nit allein rtol gcbcncten) clurnn

■ju feinben'. '■^ll^o aud) ^4-^aulU'j ^lio. yij. mit bcm .Ubnig 3alomon epnl)elli93!"'"- »^--'o- fprid)t '.Söungert bepn feinb, ^0 fpepß pl)u, burft l)l)n, %o trcnd t)t)n, Sanspr. 25,21. bamit Inirftu auff fein l)elübt famlcn feurige folcu', ba-s ift, bu Inirft pbn mit iuolttatcn uPirlabcn, ha-:- er, mit gut ubcrUuuibeu, bid) ,yi lieben euliunbet P)irt. '.^lufj biffcm falfd)cn leren ift fommen bao fprid) n^ort '^,d) loill-3 pbm

LT' liorgcbcn, id) \miiö aber nit borgeffen'. 0 nid)t al^o, lieber ß^riften menfd), (i- muf5 üorgeben unnb Oorgeffen iel)n , tDic bu tnilt , ba§ gott bpr nit aüepn Uorgebe unb Oorgeffc, f3onbcrun aud) mc()r bann Dorl)pnn lnültl)u.

3um ä.>iert)et)enbcnn ift ber britte prau^ e^n t)ubfc^c gtepffeenb färbe, bie bi^em geben am aller fd)eblid)ften ift, baoon fcrtid) ]u rcbcn ift, bann es

■») bic trifft, bie anber leutt leren unb rcgirenn folln, Inilc^c bac' oolrf fcpn, bao öon anbegpun ber luelt bi^ an^ enbe al^cpt bie tuartjept nit mag l)oren nod) Icpben, bao aiibcre borcnn. (f-J gebt nu alfjo tju, ba-J fie ben l)ot)en titel, ber bo bL'Pft ''.Hlmofeen' obber 'umb gottiiS luillcnu gebenn', trcpben aUcpn auff fird)cn, ßlofter, (Kapellen, altar, turn, glocten, orgellnn, taffcLln, bilbe, f^l=

35 bernn unb gulben ctepnet unb gemanbt, barnac^ auff meß, figilien, fingen.

1 wolt^uc M ■") SBcnn JI 9 fcl)ni)c M joUt gut t^uit M lu cwcr JI

11 l)cl)liatiic .M 1:! iiotüc^ M U loic bic ben AI. Savju M ji^cbUc^e M lOfclinbcM genug M 17 loctbc M eufferlidjcu lucrcfcn JI 19 eiucrn M '20 9io. l:i. -M ilonig

©alomo M 21 beflueu M fl)cl)jc M büxft LM 28 HJottt^ott L Wolt^at M ubcv--

labcn M ubivmunben L 24 bicfcn M 27 tuv^ljn loolt^uc M 28 ftübidjc gkDficnbc M 30 foUcn LM 31 mag f)ovcu M 32 anbete t)6ren JI gc[;;t JI 34 eiöftcr LM

3.-, Uciinot JI

44 (Ö>rof,cr) ©crniöii Pou bi'm 2l}ud)cr. 1520.

IcBcn, tcftatm'ut ftifftimg, tmibcrid)aittcii uiiub bcr glci)d)cu. \iie l)citt ba-J geben cl)iigcvificn, unb bei 9ct)t nu bcv rci^t ftrom f)er, ba i)att tnan l)l)n aud) 1)1)11 flcIcDtct iinb f)a&cn tnoUt, bcvl)altH-n aud) iiit lüiinbcv ift, W\S^ nuff ber fcl)tcii, (L?l)viftU'3 )cl)n Unntt l)>)n k\)td, ßo biirv unb touft ift, baö, Ido man T)unbcrt altar obbcv Uigilicn l)ott, nit cl)ncn ftnbt, bcr e^n tifc^ Doli ■• avnu'r Unit ipcl)§ct obbev fonft avuien l)au^ fcffcn gc6c. SÖa-S GljviftuS ge= poten l)att, ha^ l)in)[t nit 'umb gnttiv UnUcn geben', fonbcrnn linvj mcnirf)en l)abcu evfiiuben, äßa-^ man lebenbigen glibmafjen (5f)rii"ti, ben burfftigen, gibt, ba-3 ift nit 'almofen', fonbern bo» mann ,^n ftel)n, I)olti unb färben gibt, Unb ift baffelb geben fio foftlid) unb ebel Uun-ben, ba-J got felbcv nit gniig ift, i" baffetb ^uluirgelten, fonbern muß 3ul)ulff l)abeu brieff, biiUen, pergamcn, blel), bteci^, fdjnur clei)n unb gro^, Inac^S grün, gelb unb tüel)B: glel)ftC' nit, f;o gilt'? nit, unb all« mit großer toft umb gotti-3 loillen erfaufft (\n% $Hom, bay t)I)e fold)e groffe \vtxä mit '^IblaC' l)ie unb bort nbir gottie lobn InoU be= lonet Iperben. -Jlber ba-j man armen burfftigen gibt nad) Gliriftuy gepott, i-^ bat^ elenb merd mufj, fold)er pred)tlid)er belonnug beraubt, nur an gottic? lo()u l)m gnugen laffeu. Xcrt)albeii e-J aud) l)l)nbernu unb l)l)cn§ eruor gefebt Inirt, unb bel)be gegen anber gar unglepd) leud)ten unb fd)el)nen. Sarumb utuß au^ nu fanct ^peter öon )Rom ^u feljner firc^en bam l)n ber ganiieu Inelt bcttelen gef)n, bie almofeen unb gifft umb gotti-j nnllen mit groffen bmiffi'n -" famlen unb mit abia-s temr unb rel)d)lid) beiuileu. Hub ba? felb \wxd ibmpt bbm anc^ moE unb tan fcl)n mol getoartcn, bic irie4)l er tobt ift, bau ba er lebt, muft er Pl)riftu5 gepott prebigen unb tiiub bac- abla-S nit gelimrten. Teiii felben getreten birten folgen fcl)ne fd)eflein iUel)f5lid) nadj unb mit abhvJ pm laub prre faxen, inv:i, Ino ein !ird)Uiep obber jarmarcEt ift, fic^ bic fclbeu -'s bettler famlen, Une bie flpgen pm fommer, bie aUcfampt epn tiblin prebigen '(ijebt ,5uni neloen bam, baj' eud) gott nörgelt unb ber l)eplig bfi'i' ffini't 'Jiichvj', barnad) ,^um bier obber Inepn, aud) umb gotti-ö willen, unb bie (Jommiffarien rcpd) gemad}t Dom abla-5, aud) umb gottiv miUen. Turfftigen ^ii geben nad) gottiö gepott, fepnt luibber Pommiffarieu nod) botfd)afften nott bei) unfe. ■^"

6,5nm funffljeljeuben. ilni-j mollen mir I)ie ,^n fagen? borlnerffen mir bifec irerrf, feo borbant un§ ber I)epUge StuII Im Stom unb fd)clten nnfj bic l)od) gclereten gar frf)tninb f{ir Ä'eljcr, ben gro^ baran gelegen ift, luo bcr gelt ftroni l)pu gcfuret Inirt. 5Ju, Inir molleii nit normerffen, ba-i man jimlid) tird)en bam unb fd)murf, ber Unr nit empereu mugcU' unb gotti« bicnft •'•'^ biEic^ ouff 3ierlid)ft gel)alten mirt. »Hber bod) folt ein maf; ba fepn unb

l tn'ibcvirfjnffteii M l)att L (|at .M ■-' gclict M ftvani L 4 lin'ift M '-> finbct,

bcv cl)iicn .M >< Iftfiibiiigon .\L !l joiibcrii IviaÄ M 12 (cljnilv M gvi'm M i:> atlcS .M U uicv .\l l.'i biuiftigcii .M 17 niiüivn -M auc^ cn ^Ijiibcvii M l)I)cncä cvfur M

20 tcttcln gcljcu unb bn-3 almojcii iiiiid nottio luillcii >I olmoficn unb git't L 2'-\ «luft M

bc§ oMn-3 M -'1 Hloljfiifl M '.'il bcttclcv I, a:; fuv M :U ncüt ftom L :!•"> jim= lirfjc .\l linaif luib jrtjmiiifc M :l»l auff^ .M

(föroßct) ©criiiüit uoii beut aBucf)cr. 1520. 45

mcl)v flfad)tct, ha-j cv vcl)nictlicl; bau toftlirf) incvc, limc- ,511 quttio btcnft iun-= üvbenct liurt. ®a§ ift aber ,511 erbarmen uitb f lagen, ba-j luir bnrd; folrt; tiepterre unb Inc^en loerben imn gottio gepott abferet unb aUel)n auff bic bing gefnrct, bte gott nit gcputen Ijat, iinb au m[d)i gottio iiepott IüüU £an (ic= :. f)a(tcn tnerben. 6c' tterc gnug, bao man bao lyeniger teljl gebe ^n tird)cn, oltar, uigilien, Icftamcnt unb bcr glcljdjcn, unb bcn rectjten ftrom geljn licfje ,]n bcm gepott gotti-ö, anff ba- bic looltliat unter ben CU}riften gegen beu armen groijer unb m()er leucf)tet, ban alle fteljnen obber lii'Uljeu fircijcn. Hub inen wixi- fecflid) fagcu foUen, ßo ift eo ci)n lauter triegerclj, ferlid; unb tior=

1" furifd; ben ci)nfeltigen , ßo man bullen, brieff, figel, fancu unb ber glel)d)cn anfflieurft umb bcr tobten i'tcl)ncrnn tirdjeu millen, unb tl)ut baffelb nit l}iin= bcrt mal me^r umb bcr burfftigen lebcnbigen (il)riften linllcu. Xrumb, menfc^, fit)c bid) für, 60t mirt bid) nit fragen am fterbcn unb jungflen tag, iinc Pill bu Iju teftamenten lipnbcr bpr leffift, ob bu fooill ober fouiU. 3uu fird;cn

i-' geben l)aft, mie luol idj-:- nit borloerffe, ßonbcrnn mirt alßo fagcn \^id) bl}n ^ot'ö-ifMit. bungerig gctiief^en, unb t)br l)att mid) nit gefpei)ffet, ^d) bl)n btofj gclncBen, unb i)t)r batt mid) nit bcclepbcf. 2k Inort laß bi)r, lieber mcnfd), 5U berljen gat)u, ba loirto on ligcun, ob bu bcljuem nec^ftcn l)abft geben unb tnoU tliau. §utt bid) Dor idjetjnen, glepffen, färben, bic bid) baoon tiit)cn.

•j" oU"t 5ed)ict)enben. Sold)e untreglid)C leßt unnb auff felj abtsutbun,

folten '43apft, bifd)offc, fonig, furften unb liernn erbel)ten, baö entlneber burd) l)rc c:)gcn bcfelt) obber l)n ctjuem gemepnenn (ioueilio gefeljt Inurb unb oov= orbcnt, bac- ct)n iglid) ftatt unb flerf i)l)re fird)en, turn, glocfen bametcn unnb t)l)rc arme teut fclb üorforgcten, ba^ ber bettelt gar abc ging, ober l)be nit

25 aL%o tju ging, baö ct)n iglid) flect fct)ne fird)en ober armen l)nn a\im aubernn ftetcn erbettcUt, Inie it;t ber unluftige praud) ift, unb folt bcn l)el)ligen ftnl ]n 'liom mit fet)nen bullen ]u fvibenn laffen, ber inol anbcr-j .^u fdjaffen l)at, mo er fel)nc' ampt» pflegen loill, bonn Skullen borfanffcn unb fiteren batocn, bcr l)bm aud) feljncB nott ift. 3^ann alfeo batt gott nemlici) t)nn fepncm

30 gefetj auß brudt Seutro. rü. 'iSs Incrben al^et)t armen feljn t)nn bei)ncr ftatt', .'..OTcm.',,ii. ba» er et)ner iglic^en ftatt t)^re armen befolen, unnb bas lauffen l)l)nn unnb bcr auff benn bettelt fagf, mie itjt 5U fand ^)acob unb gen 3Jom gefc^ic^t, nit Ijaben Inil. älHe tt>ol aber td) geringer bi)n, han ha-j id) bepften unb allen rcgenten bcr Ineüt vab geben muge l)nn fold)cm faE, 2lud) fclb tool ad)t,

■■>:• iDerb nid)t5 brauß, bennoc^t muß man miffen, tüa% gut unb nott roere, unb

1 geacfjtct werben, bal M ucvorbiict -M 11 „altar, uigtüen, Seftameitt " fel)(t in M

gellen M S gvofjer .M 10 bulle M figit L 11 l)unbci: mot A 12 bürfjtigen LM 10 jelje M toge Jl 14 ju ftvdjen M 15 „roie rooi id)s nit Borwerffe" fe^lt in M

10 6I0B L Ot6§ il 1? geUcijbet LM 311 t)«^en gc^en 11 18 ne^iften M 19 fut

fc^etjnen M 20 Icfte M ob^uifiuen il 21 tonig LM Surften M 22 würbe M

2:J „turn, glocien" fe^lt in M 24 abe ginge il 2.j ju ginge il 30 gejelj au(^ au~

gebrurft Scutcvo. nm fuuffjclienbcn M Ol Bcfodin f)nt, unb il :'.ö werbe nic^t^ M bennod) M

46 (©rofeet) ©crnion tum bcm äl>iid)cr. 1520.

bie ubtvfcit fc^ulbig ift ,]u gcbcncfen unnb tt)un, Was bcm gomeljiiL'it Holet, ha?^ t)i}n befolen ift, ouffS beft ju regtvcn nott fe^.

3inn 2i6cnklicnbcn fintt man eliit ftiidün funben, bn-? mrt)ftev(irf) Icrct, loic m)x fold) gcpott raugen iimbgaljn nnb bcii l)ci)ligen gnjft üctriegcii, 'Jicmlicf), fe^ nicmant fc^ulbig ben burfftigcn 311 geben, fie feigen ban Dnn bcr l)od)|ten 5 nott, bor ]u f)abcn ftc t)t)u Oordeliolten 311 ovtevn unb beidjltifen, Um-^ bie l)od)|tc nott fei), '^llßo lernen un)v nicmant geben nod; tielffen, biß bas fie Ijnngevftevben, evfvieven, Oovtcrben, nor armut obber fc^ulb cntlanffen. ^ilbev bie )d)alrfl)afftige glofe nnb ben t)Drinviid)en ^u fa^ legt man mit el)ncm loort ™2',;;i- J'Jj- nl)bev, ba-J Unit alfeo 'luaS bu loillt, ba-; bl)V el)n anber tlin, ba-? ttjn bu w auc^\ Diiemant ahn ift fjo ncvrifd), ba-i er l)t)m nit el^r geben t)a6cnn trolt, ge^e l)m bann i^t bie feet anfe obber fei) bor fc^ult cntlanffen, nnb ban t)clffen lafee, ItJan« nt)raer Ijelffcn mag. 3Bo e^ aber gilt Im firdjcn , ftifft, ablaf5 nnb anbcr bingcn, bie gott nit gepotten batt, ba ift nicmanb Bo fd)iii-'ff= ft)nnig nod^ ^0 blclj^ig. nuß juredjnen, ob ber tird)en ct)r geben fe^, bie u Riegel falten ban nom bad), bie balrfen Uorfanlen, ba>j gelnelb faß epn, bie gnab brieff üornießc" obber ablaß forterbe, ba-ö bo<l) allo baß modjt märten, ban bie burfftigcn, fonbernn l)ie ift aEc ftunb bie t)oc^ftc nott, ob fd)on alte faften nnb boben Potl fcl)n unb allifj InoU cr6alDet. l)ti-' mnfe man fdjclj an anffljorcn fammelen, nit ben bnrfftigen auff erben ju geben obber lepljen, 20 lonbcrnn bem l)el)ligen (Sreu^, unßer lieben fratoen, bem f)el)tigen patron fanct 5peter, bie l)m t)t)meU fepn, nnb bao alleo nit mit fd)led;ter fnrfidjtictcpt, anff bai\ ob l)f)c ber jnngift tag ni)nier melir feme, bie firdje üorfurgt blei)be ubir tjnnbert nnb aber Ijunbert taufent jar, bo mit man fyix nott eljncn liel)ligen ert)eben obber bifdjoffs mentelt obber be-ö glet)d)cn el)nn ;sarmarct anß 3{omc 2^ tenffen mnge. Unb fnrluar ad)t id) bie 'Komer faft groffe narren, ba-j fie bie t)el)ligcn erl)cbnng, bifdjoff-j mentelt, Ä^uUen nnb bricff nit tl)eurer üorfenffen unb mel)r gellt lof3en , bie lDet)U fold) fet)fte tentfdjc narren auf Ij^rcu ^'i'-" marrft fummen, unb fid) iclb barlui notigen, %o bod) furlnar tcl)n cnb(?l)rift biUidjcr jold) fdjet) bcr erben crl)eben jolt, ban bcr ^Komifd) bobenlaBcr fact, »o ba^^n fie aud^ alle gcfamlet unb Oororbcnet »nerben. (S§ locrc ml)r and) le^b l)m Ijcrlicn, baa fold) Uorbampt gntt, bcu burfftigcn entliogcn, ben c-ö billid) ei)gent, anbcrv lonrbt angelegt, bau oor yiomiid)C loatir. 5anct '.'Imbrofiuv unb ^panlinuä üorjetjteu fd)mellßten bie fild) unb aEi§, .tnaö bie tirc^en Ijctten,

1 Ö6cr!el)t M 2 liefot^n M 4 umbgetjeu .\1 ."> burfitigon 1>M iic jinb bfiui .M ^orfjftfii I.M G furbe^aKtcrt M övtovn M 7 l)üd)ftc L.M S im: Qvnmt .\I 9 glojc

unb Betfurijt^cv M 1-2 jct) »orjdjulbt 1. jcl) fiiv fcl)ulb M 11 anbcvc I. anbevn -M

17 aUcä bas .\! IS biutjtigfn L.M l)üd)ftc I.M 1!) filib imb alleä M 20 auff=

t)övcn I.M jnmlen M biuffügrn l..\I M iiinaft M u6cv -M 25 3«vmavdtt I.M

26 mügc M iHoinov M bcv l)cl)ligcu .\1 27 tcWev .V tclDV I. 28 flcttl M töftni I.

lofcn .M l)l)vc .\l •-':) fomcii .\1 iclOft .M nottigcii .M C^iibcc^vift .M :!0 Siüiiüirt) .\1

bobciilofer .M :l'J buvfitigcii .M :i:! Un'ivb .\1 fuv Momiirtjc .\[ :U id)mcU;i'ii I.

fiUiri) mib nlh-.J .\I

(Wrof'.fv') Soriiuni noii bfiii 'iüudjcv. I"i20. 47

iiiib (?abcnf5 bcn anncn. älnnib uinb bau blat, %o fiubeftu, Une c-j ilit c\ai)t, unb Uiol bl)v, üebcs )Rom, ob fcfjim ben 2ieutfct)cn gcprcd) am flclt, ßo Ijabcn fie bod) fild), iiuiiiftvant.u'ii unb bilbcr a,\n\c\: bic fcl)n iiod) alle bcl}n.

(Vyim ad)t,^el)ciibcn. ^Jlii fonititcn loir ,]u bcm britteii flvab, bic jeijtlidjcn fliiter ,]ii t)anbcln. S)cv ift, bas lutv tritliß unb gcvnc tcl)l)t'n ober borgen foUeii, an allen aiifflal', nnb ^infe: babon fagt unfer l^crr "^ijtin-^ (^Ijriftiiv Watt. 11. Unb luer inm bir entlcl)f)en obbcr borgen toiU, bon bem tcre bid) nit,»;niif). .'.,«. ba>J ift, borfagci l)l)m nid)t. Dt)Ber grab ift bcr aller gcringfte nnb ift awd) Ijm alten S^eftatnent gepottcn, bo gott fagt Xentro: jb. So tjemanb au^ bel)ncnr,.iwoi. ir.,7f. brnbernn t)n bebner ftatt arm tnirt, foltn bel)n berl; nit fegen l)bm bort)arten, nod) betjii Ijanb ,^u bauen, feonberii folt iie anfj tl)nn unb l)l)m (ebben alle-J toe% er Bebarff. llnb btt5en grab baben fie laffen blet)ben el)n gepott. Tan alle lerer f)te ]n fammen ftbmmen, baä lebben obber borgen fott gefd)el)en frei), an allen aufffal? unb befdjluernng, luie Uuill oillebdjt nit alle eljnif} iei}n, Unld)en Itiir lebben foUen. S)an toie t)"^ bortgen grab Oon bem geben ift gel'agt, alfjo febnb and) l)ie fitl menfdjen, bie ben rebdien obber guten frnnben gerne lel)t)cn, meljr barumb, ba-ö fie gunft iud)cn obber l)l)n Oorloanbt )ci)n, ban ba^j gott ge})oten Iiatt, unb fonberltd), ^0 ber f)ot)e 2itell ba tjcr gebt, S'abon gejagt ift, '3u gotti« bienft' unb 'umb gotti-j loißen' ic. San bem bebligen Grentj unb un^er lieben Tvvalnen nnnb bem bOjligc" ^^atron lebbet bberman gerne, aber bo gotti^ gepot bbn Uieijßet, ba ift mube unb arbebt, ba toiü niemanb let)^en, fomme ban aber bie böd)[te nott, bn-j lebben nl)mmer nu^ feb, toie broben gejagt ift.

Ü"3um ueunljebenben. Gljriftnc- aber Ijatt l)n fernem gepot niemant au^ gcfc^Ioffen, ja er t)att ebn gcfc^loffen allerlcb perfonen, auc^ bie fe^nbe, ba er fpridjt Snce bi. äßen bbv »»v t'cni'" lebfict, Hon lnild)en bbr tuartet, baö fie v.'m-. g, 34, enc^ Uiibber leDben, rtia-i ift ba^ö für elju InoU tl)at ^ l'el)l)en bod} bie bbf3en funber ebner bem anbern, bas fie glel)c^ beffelben mugen toibber t)Qben. ;^Uem: S'f)v folt lebben unb nidjt-J bafnr gemarten. ,3ft mix Inoll beUnift, ba-j faft i;nc. r,, as. bin 2)octoreö bifje bJort ba bin ^bbttm, alß t)ctt ber bcrr (Sbriftu-j brbn ge= poten, al^o |u lebt)en, ba§ niemant ntc^t^ auff fe^t obbcr getoinft brau fnd)t, feonbernn freb l)bn Icbljcn folt. Sic mebnung moÜ nit unrecht ift, ban wer alf;o lebbet, hah er auff fetjt, ber lel)l)et nidjt, feo bcrfaufft er aud) nid)t, brnmb mufe eljn Inudjer fel)n, bie toebl lebten bon art unnb natur nit anber^ ift, bau ctttnaä bor ebnen anbernn bar ftrecfen umb fünft mit bebingen, baffelb obber bc« glc^d) mcffigenn nnb nit met)r über loebl Iribber ]u nbemen. 'ilbcr ßo n^br bem Inort Gbrtfti redjt unter äugen fcljcu, ßo leret er nit lebben

1 SBcnbe Jl gcljet JI 4 äOjtücljc M -J Butt'': L Set ctft, ba§ AL « jinfc M

8 uerfageS M 9 Seutero. 10. JI Ui oev^n-ten M 11 ouf teilen .M 16 guctcn

freunben M 18 9cf)ct M 19 ä" ©""i^ ^^ 21 3lbev bo M erbeljt M 23 lu'ili -M

26 fie auä) AL 27 »ibbet geben M rt)ne toottljat JI 30 §ettc M „ifnx" fe^U in L,

„ber ^etv" in M barljn JI 32 fott JI 30 Bcvteufjt JI 34 baxumb JI 3.5 für cijncn .M nmb fonft JI 37 tett JI

48 (Srofecv) ©cvmon Don bcm SBudjev. 1520.

on au']] iiic,',, bann bac' ift uit not ]i\ Icvcn, ieljntcntall fcl)n nnber lel)l)cn ift ban on auff fal^, ober iiU mit nnff facj, Bf ift'^ "it lel)t)en. (fr luil, bas im)r Icl)t)en foUen nit aM)n beii fviinbcn, rcl)d)en, unnb ba un]v tV"ct)at filin jct)nb, bic nnji luibbcrumb mni-icu t)un bcm obbcr l)n cljnem anbcrnn iL'ljticn obbcr inol tl)iin, ßonbernn aiidj bcncn, bic baficlb nit oormuflcn obbcr nit r, tDoUcn, nlfj bcn bnrfftiflcn unb fctjnbcn, glcid) lüie er ttcbcn unb neben Icret, Qt^o lUid) lei)l)en, hau ec- allo an gefiid) unb an ciigen nulj scfcljel), iBtldjö nit flcidjidjt, loljr tf)un ban ben icljnbcn unb burfftigcn: bann fet)n ganl^ rebc gal)t botjljn, baS er unf; IniU leren ijbcrnmn tüol tl)nn, ba-ö ift, nit aUctju bcncn, bic unC' IdoI tt]un, ßonbernn and) bic unß ubcU tl)nn obbcr nid)t mugen i" siic. G,35. tiiibbcr Inoll tl)nn. Tai niel)nct er, man er fagt '^r foUt lcl)l)en unb nid)te baüon geloartcn', bay ift, l)t)r follt lcl)t)cn bcncn, bie cud) nit Juibbcr lel)f)cn mugen ober UioUen. SSer aber lel)l)et, ber gcnmrttct Ijlic mibbcr bcffelbcn, ba-? er Iciibet, unnb folt er nidjto geluarten, luic fic c-ö oorftcl)n, fef '"c^-'t c^' gegeben unb nit gelei)l)cu. Sie h)el)l'> bau fjo gering ift, ha5 ein bem anbern {e^()et, i-. ber l)l)m frunbtid), rcl)d) ober fonft \}\n glct)d)eu mibber nnlUid) fclinn mag, baC' aud) bie iunber, bie nit O'liriftcn fclju, baffefb tl)uu, fjo foUcn bic til)riften mef)r tl)un unb bcncn lel)t)eu, bic baffelb uit tt)un, bac^ ift bcn burfftigcn unb fct)nbcn. Unb ba feilt aber malt ]n poben bic lere, bic bo fagt, man fei) uit fdjulbig, figna rancoriä ab3ulcgen, luic broben gcfagt ift, unb ob fic tnoll •■^o oon bem Ic^tjen rcd)t fagen, feo madjcu fic bod) erin rabt auß bifeem gepot unnb leren unß, »m)r fcl)en nit fd)ulbig, bcn fctinben ,',u lei)t)cn nod) ben burff= tigen, fic fel)en bou ijn ber bodjften nott, ba butt bid) für.

3um c^mcntjigftcn , barauß folget, ba-^ bic alicfampt unid)crcr fcl)nb, bic rt)el)u, forn, gelt, unb rtafj bc-i ift, l)brem neften alßo lel)l)en, baö fic ubers w jar obbcr bcnantc ](X)t bic fclbcn ,]n ^infjen Dorpflid)tcn , obbcr bod) hc-- fd)mcreu unb ubir laben, ba'3 fic ntcbr obbcr cl)u aubcr-j mibber geben muffen, boä beffer ift, bau fic geporgctt baben. Unb ba-? bifee mcnfctjen felbs grel)ffcn mugen, mic unrcd)t fic tl)un, mie looll c-j lcl)ber gemel)u morben ift, felicn lüir für l)l)r äugen brctjerlct) gefetj: (.\5um crften bif? gegciiloertig C^-oangclinm, m bas gcpcut, älUr foUcn lel)t)cn. 5hi ift lel)t)cii nit lcl)t)en, co gcfit)cd) bau on alten auffiati unb djuigen uortelill, tnic getagt ift. Unb Inie »ooll ber tiirt'ifd) gel)t3 uutcrUiel)lcu i)l)m fclb el)n färb an ftrci)d)t, al? uel)me er bav übrige für cl)n gcfd)euct, fjo l)ilfftö bod) uit, fjo bau gefd)cncf ein ürfad) ift bc§ Ic^{)cn,

1 iijnlcmol I-M :! (>)ftcn follcn A fxeunbcn M •"> »oolt£|ueu >1 Bcrmiigcn M

C, burfftigcn I.M 7 ollcä .\l cljgen nü^ M gcjdjeljc M s tl)ncn .M biufftigcn I>M

gontjc .\l 9 gct)t L gcl)cn .M In nid)t mibor mngcn »ol Uni" I. nirtjt mibbfv nu'igcn

wottljucn -M 11 «3cun .\1 l:i bnfjolOfn 1..M 14 iicv)tet)cn M 1") gelDljcu l..\l

Sic Wc^t bcnn fo M baä cl)ncv .M 10 frcnnbUid) M 18 büvfftigcn L 22 luljv

fel)n 1. ID^v finb M biivfftigcn I.M 2:1 fic finb bcnn -M l)o(i|ftcn I.M 24 Wiidjcvcv LM

20 ne[)iftcn .M 27 uücvlnbi'n .\1 2!) nu'igcn I.M thni-n .\1 :!0 (funngclion .M

31 gcft^clK .\1 :J2 clinigcm .\1. fiivtci)! .\1 :'.:! cflnc fnvü M

(StDljcvl Scvnioii uon bcm SCMirficr. 15'20, 49

obbev ijo bcv boviicv liiiu'v iiit fdjcnrft , luo cv morijt fvcl) Inn-iicii , imb btioxu bi'vn ift bao c\cid)eiicf üovbccl)ti9, ßo bcv bovgcv bcm Un)l)cv obbcv bcv biivntic^c bnn l)alicnbni iri)iMirft, bau cc^ ntiturlirf) iiit iiniormuti'u ift, bcvj bev biivütiiic aufs fvclicm luiUcn bcm l)abciibcii idjcncfc, Bonbcvu bic not bviuiit l)l)ii. (Vliun

■'. onbcvii ift bivj liiibbcr bao natürlich gefe^e, Sßi(d)y and} bcv Ijcrv l'iuc ni. uiib^"^- 1"'. :"• 'JJiatt. inj. aiil',cl)i-\t : 'Jiniv l)l)r ttmlt, bn-3 cud) bic Icut tl)un follcn, bno tljut ™""ii- '• ••''• and) 1)1)11. yhi ift an nUcii ,5liici)ffcU iiicmaiit, bcv bo luolt, boc- l)l)m vorfcii Quff fovn, büße inimljc nuff flutte, pofec lriat)v auff gute tvaijx geU)^en Iruvb, on bitt ct)v lüoÜt cl)ii l)bcv, bas l)t)m gute \va[)x auff bofic obbcr i)t)c g(cl)d)

1" gutte 011 auff falj gclci)t)cu Inuvb, bavumb ifti? flav, hai- fold)c lcl)t)cv luibbcv bie natuv l)aubchni, toblid) fuubcn, lT)ud)cvcv fcl)n, unb i)()vcy uct)ftcn fdjabcn fud)cu l)nn l)l)rcn gelninft, bas fic boc^ nit Inibbcvinnb lüottcii lcl)bcii Don anbcvnn, unb alßo unglcl)d) I)anbcIInn mit l)t)vem ncbftcnn. ;^uui Tvittcu ift-i aud) luibbcv ba-:^ alte unb ncUi gcfctj, baS bo gcpcutt 'bu folt bcl)iicn iicl)iftcn ;Sj(™{,''i|;2';39:

1-. lieben als^ bic^ felbo', abcv folc^c ktjijn lieben fic^ atlct)ii, fud)cn ba-5 ^t)r atlcl)n, obbcv lieben unb fud)en nod) inel)ncii nit mit foldjcn tvctncn l)l)ven ncl)ftcit alf] fid) fclb.

3um ci)n unb {jtüen^igftcn. Srunib tücve nid)t vi(^tigcv-j noc^ fuvljcr untevli:iel)Bnng l)nn bifjein unb nlteii l)cnbclln to)tüd)« gut-?, bann hao cl)ii

-M iglid) menfd), Bo fi' i«'^ fel)ncin ndiifteu foU l)anbclnn, i)m fnvfcl.it biße gcpott 'ira» bu luillt, bao bl)v cl)n anbcv tt)et, bai^ tt)n bn i)l)in auc^', unb 'lieb bcl)ncn nebften alfs bid) fclb', banebcn bcbcdjt, Wai- cv InoÜt Don l)t)m fei bev l)aben, loan ev an fcl)nC' ncbiftcn ftat locvc, ßo lüuvb fid)o allc-ö felb-? levcn unb finben, ba »nutb man fepncv rec^t buc^ev nod) rid)t nod) clag buvffcn,

-'■. ja alle fjd) ivinvben fc^neU bevtd)t unb fd)lec^t, bann cinß iglid)en bevli unb gelDifeen ftiuvb l)l)m fagen, \vk cv loolt mit t)l)m glet)d) gcl)anbelt, nad) ge= laffen, geben unb Hovgebcn t)abcn, bavauß cv bann mufit fdjliffcn, ev foU el)nem iglic^en anbevnn aud) B" tt)uu. 'Ülbcv bie tüct)l lt)t)v bic fclbigen gcpott auB bell äugen fetten unnb aUcl)n ben t)onbcII unb fel)n gelninft obev fd)abcn

:io onfct)cn, Bo muBcn lin)v fjo unticlid) oili bud)er, vcdjt, vid)t, t)abbev, blnt unb allen jamcv t)abcn, unb alBo nac^ ubirtvetung gottie gcpott oolgenn mufi and) tinrftovnng gottiö vcl)d), ba-J bo ift fvib unnb e))nicfeit pnn bviibevlid)cv lieb unnb tvcln: bod} gel)cn fold) fveOcU menfd)en ba Ijpn , bccteii Im mei)len unb faften, geben |u h)et)len almoBen unb fel)nb l)ic pnn biBcin ftiirf, ba bie

1 jc^encf M 2 buifftige I.M ;! noturtit^ LM bürfftigc L.\I 4 fteljen AL

,■) geiet il C 9)latt. Di. A *)Jiatt. li. L ffllat^. ij. M leuttc t^ucn ioacn, baö tfiutt .M 7 on allen -M S müiitjc -M böfee roafjv L ih]e roaifx M gelEflljEn würbe -M 10 gcll)t)cn

roiivb \. geü)£)en iBUvbe Jl 11 toblidj iimben L töbtüt^ funbigen -M Inüt^eiev LM ncfiiftm jc^abcn jücl)i!n M 13 neljiftcn JI 14 aüt M 15 felbft M 17 ncliiftcn M iclbft M 18 Sarumb M 19 ftenbcU L güt-3 L 20 fernen AL 21 ba» tt)uc M liebe beqneit

uc{)iftcn M 22 jelbft M 23 wenn Jl ncljften L würbe M 24 rourbe il xcc^t bi'idjev L lec^tbud^er M lloge M burffen LH 2b iaäjtn -M 2G würbe Jl 27 2rou§ il tnüft L 30 bieder LM blut M 31 nbevtvething LM 32 jurftörung M vcljc^^ M bvüberlitfter LM

Sut^ct« SBcrfe. VI. 4

50 (©roftcr) Sctmoii roit bcm älUidjcv. 1520.

felideit aitliflt, gnn| unadjtfain uiib fid)ci-, alfe treffe fie biß gepott gar nid^tS, an tüiläj fie bod) ntt mugcu fclig liu-rben, ob fie gleljc^ all anbcvc luercE tf)cten aller £)et)ligcn.

3um .^iDcl^unb^lüen^igftcu. Ajic beUicgen ettlidje ^men iribbcvfprud;. S)er erft ift 'Sßan aI|o getl)Qn ift umt)-3 lel}t)en, ^o öorlore fid^ ba» tnter= r. effe', bas ift ber nu^, ben fie bie luelil inoditen fdiaffcn mit bcr t)orh)t)cnc )üal)r. Xtx atibcr ift bno grofj ci-cmpcU, ba-j oUcntt)aUicn Ijn ber Inellt fitt Irorbcn ift auff geloinß ,51t lel)l)eu, imb fjoiiberlid) bie liiet)U bie gelerten, priefter, gel)fttid;cu unnb fird)en alRo tt)un, aiigefelKii ba-j ber firdjen, grtiftlidjer guttcr unb gotti-j bieuft peifcrung barliimeu gcfitdjt loirt, anbcrfe Ineren it;t gar ineiüg 10 6()rifteii Ijnii ber tuellt unnb Innrb libermann fd)ft)ecr fetjn ^u tel)lien.

'JlntUuirt: ÜB aUiö ift nidjt-- gercbet. 3lnffy erft muftu bod; bao inter= effe nnnb bie nutuing üorUirenn , loau birä genomen Inirb obber bn l)emant gibft niiilifonft, luarumb loiltn bann ijnn bcni lel)[]en bao fud;cn unnb be= lialtenn ^ bann mer fid) gebcnß unb lel)t)en5 ertoegt, ber niuB fid) bey intereffe ir. juiun- erlnegcn, obber Inirt Inibber geben nod) leljbcn beljlBen. 'Jlnff-J anber, fei) fitt ober nnfitte, feo ift eo iiit b"liviftlid) nod) gottlid) nod) natnrliri), unb i)ilfft tel)n erenxiJcE ba tuibber, bau eo ftett gefdjrieben 'bn folt nit folgen bem t)auffen boße-J .^n tf)un, Boubern gott nnb fel)ne gepott über alle bingt eeren'. la-i aber bie gei)ftlid)ea unb t'irdjen bao tljun, ift B^bil erger, ®an 20 gel)ftlic^c guter unb tird)en l)aben nit gelnalt nod) frcl)l)eit, gottiö gepott ju rel)ffen, ben ncl)iftcn berauben, lönd)er treijben nnb unred)t üben, Inirt aud) gottiiJ bienft bamit nid)t-5 gepeffert, fjonbern Uorberbet. San gottiä gepott I)olten, bao betft gotti-i bienft peffern, .Hirdjenn guter mugen ai'd) >noU boß buffeu pefferu. Unb Umn bie ganlje luelt mit fold)em anfffa^ ,]u lel)l)en el)uen -is praud) l)ette, folteii bod) bie tird)eu unb gei)ftlid)en ba inibber lianbeln, nnb l)l)e gel)ftlid)er l)t)re guter incren, l)l)c (^"l)riftlid)er nad) bem gepott Ül)rifti kt)i)m, geben unb faren laffeii. Unb luer aiiber-5 tl)nt, ber tt)ut-j nit ber ürdjen nod) gei)ftlid)en guttern ;,nr pefferung, fjoubern iepnem nnid)cr fuc^= tigern gei)lj, ber fid) fdjmurft unter fold)en guten namen. Trumb ift and) so nit tüunber, ba-? luenig (St)rifteu fcl)u, bau l)ie fil)t man, milcfie red)ter guter tnercf fid) üben, ob )ooU biel fid; blenbeu unb betricgen mit libren eiigeu er= lefeeuen guten luerrfen, bie i)l)n gott nid)t gepoteu l)att. 5o aber l)l)enmnb au^ bifjem allen fic^ befcf)>neret , ,',u lel)l)en fernem nct)ften, ift-S cl)n jeljd^en i'uc. G, r,. fe))nC' groffen unglauben-i, bao er borac{)t bie troftlid) ju faguug Pl)rifti, bo .is er jagt, äBcn \mx leljlien nnnb geben, fjo fel)u mir finbcr beo aller l)od)fteu

1 unb unjic^cv M 2 alle M i 3mel)liiibljiuciiliiftcii A 5 ajcnn M 7 fittc M

8 gctmmft M '.) gi'ittcv I. 10 borljnnc -M 11 luiivbc M 12 aÜc-S M l:! m'iljimg M

wenn M 14 9i6cft .\1 17 fittc Jl natürlich >1 IS ftcljct M 21 flutcr L

22 ncl)ftcn I> 2:1 nidjt acfcefjevt M 24 fli'ittev L 91'itcv M miiscn M luijc In'iffen M

25 Unb wenn M 27 fluctcv M 28 tf)nct, bcr tljuctä M 29 fliitcvn l.M :10 idjmi'itfot M

:!1 (il)ct M nütov M :!4 ncr)iftcn M :'.." tvoftlirf) 1. tvoftlirt)e M :!« l)5rf)ftcn l.M

(«roftet) ©crmoii Uou bfin Sffluc^cr. 1520. 51

iiub uiifu-v Uit)ii t^von, uiib joldjcr tioftlidic t)or()Cl)iniiui ift iiit Inivbig, bcv jic iiit fllnul't, lunij bonmd; fid) mit beu luevden ridjtct.

;Srt'5 anbei- tc»)U biJ5 SermoiiiJ.

(5]\im crften. Uittev biBcii brcl)cn graben fcljub mi nnbcv grab uub

f, tt)c^^, bie ,^cl)tltc^en guter ,yi fjanbcdin, at-5 tauffcit, erben, 6ejd)el)ben unb ber g(et)d)en, bie mit toeltlidjcm unb gclil'ttidjem redjt liortaijet ielju. lurdj Itntdje iiiemnnt öcffer norf) erger Inirt fnv gott, ban ha^i ift feljn (it)riltlid) Dorbienft, %D bu ettUHis fauitft, erbl'id) beiilüft obber fonft reblid)er tuel)B über fomift, Set)ntemna aiic^ bie .S5et)ben, lurrfcn unb 3ubcn ber maficn frum fel)u mngcn.

u, 3(ber Plirift(id)er fianbell unb InoU braud) ,5cl)tüd)cr guter ftct in ben brcl)en obgefagteii graben obber ineljijen, geben umbjonft, (cl)[)cn an auff fatj unnb mit frib faren laffcn, 'mai- mit gertalt genommen tüirt. 3^t taifen Itir an= ftet)n all anbere m\)% unb nliemen fnr uno ben tauff, net)mlid) ben ,]in§ !autf, barnmb bas i)n bcm fclben el)n l)ubid)er id;ei)n unb gteljjien ift, mie

i:, man an fnnb anbcr Icntt befifilüeren unb an forgc obber mut)e Xit)ä) iDcrben muge. Xan t)n ben anberen lienbeÜen ift^ l}()eberman fe(65 offenbar, Wo er 3U 'tt)elür, falfc^e loar, falfd) erb, falfc^ gutt gibt ober bcfiUt, aber biß bet)enb unb nch) crfunben gefd)efft mad)t fic^ gar offt eignen fvnmcn unb getrelncn fi^u| I)errn beS öorbampten geliijC' unb Imidjcr.

.n 6,5nm anbcrnn, ^iBie moll ber felb .^infefauff nn ift beftetiget ais cl)n

3imtid;er unb ju gclaffener fianbcU , %o ift er bod) fieffig unb feljnbfetig auß Dielen urfad)en: (Sjum erftcn, baö er ein nelne& BeljenbeÄ crfunben bingf ift, fonberlidi i)n bißer let.tenn fcrlidjen 3et)tt, ba fet)n gute- mcfir erfunbcn Irnrt unb aller menfd)en fijn unb gcbancfen jaunUoB nur anff gutt, ef)r unb rcoEnft

,, trachten, unb mir in ben alten bißcS fouff-J !e^n ercmpell le^en. Unb fonct

^Pauln-J bifec 3el)t and) befd)rct)bt, bie Dil nerter bößer ftud erfinben _hierbe..';|™-/3;|Ü: ©jum anbern, ha-i, mie fic felb muffen betennen, Inie billic^ er fet), ßo Ijab er boc^ et)n Bofee anfet}cn unb ergerlic^e gcftalt, unb fanct ^\iuel gcpcutt, man fott metjben aße bbf3e crgerlidje geftalt, ob fic anc^ fonft, an Ijlm felb, billid)

;;ü unb 3i^mlid) incrcn: l'lb omni fpccic mala abitinctc do-ö i. leffal. ulti. 33ori.JiiciT.5,22. aller boßen geftalt fiuttet mä). 5)lu ift in bißem fanff al3et)t beö laufferü ober iinfe bcrrn Dortet)l grbffer, beffer unb l)bcrman gcfettiger angefel)n, bann be§ Dortauffcrs obber 3inB manfe, beo an3el)C^cn ift, bac- man nod) nie brob gel)anbelt t}att bcv öortauffero, ßonbernn allein be§ tauffer-j balben, ban et)nB

1 tt&ftlic^c L twftricfter -M 2 fllembt M M 2al onbev teqt Bom wuc^ev. >I i gtabe unb roeijfc .M :. jcljtlidic II giilcv L '• rocltücften AL 8 tauffef* i' »'1K il

9 2l)ntemal LM ^iiben .\1 10 gütev LM ftel)ct M 12 onftcl)en nUe nnbcrc WeDlc .M

14 Ijm \üim M li nn'iftc M Kl mügc M onbern ftenbcln >1 ift flbcrman jettift M

21 jimtit^ev tauff unb M 24 IjaumloB L 25 m\]X telj ben M „ianct" feljlt in Jt

26 ttjcvbcn L 28 ©. $aulus M 29 6&6e cvgtic^c A iell-ft M 30 Wne I.M

gui- aUcv M -il tlüttct M :!2 angeiefjen M 34 Bcrtcuffcv? M teuffErl M

4*

52 (föroBct) Sermon noit bcm Ä^urfjfv. 1520.

l)bev flctüiffcn lu'fiivdjtct , c-j mod}t iiit biUid) lcl)u ]m\] ,511 faiiffcu, {50 bod) iiiemant brau ,^Uun)ffclt, bao i-iii i)bcr ba-j irinc noiflcbe obber bovfauffe, tnie fevlid) cv luott, fjo gar iml) iiiib ti'vlid) i"|cl)t bc-^ tauff-J ()anbell an bac- gc= Unifeii. ü^iim brüten, ba« (•:- id)Uiciüd) nuifl gcicijn, bac; bcr fclb fanff, ob ev auä) on Inudjer gefdjetie, nit linbcr ba§ naturüd) nnb bcr (>t)ri|"t(id)cn lifb 5 i^cicl', iieid)cl)c, ban ,yiPovmiitcn ift, ba-J ber fauffev nljmmcr obbcv c\ar fetten jel)nce ncl)ftcn, be^ Dorfauffer-?, beljevnng unb bovtel)tl ijn biffem fanff mcl)v obber §obiU fudje nnb begere, al-j fcl)ne etjgcne, jjonbevlid) %o ber fauffer rel)c^er unb fold)'^ tauffS nit nott burfftig ift, So bod) ba-? natnrlid) gcfct; fagt, Itia^' lüir nnß Uiollen unb gönnen , foUen loir auc^ nn^ernt nel)ften i"

i.iiox. la.s.iDotten unb gönnen, llnb bcr lieb art ift (Inic i. ßorin. yiij. •?. ^^auluc- fagt), Ia§ fie nit Ijl^ren eljgen genieß nod) lunteljl, ßonbcrn ber anbern fnc^t: tner Uiil aber glauben, bo'S in biffem banbell i)berman ]\n^ fauffe (er fei) ban gar nottburfftig) ju glet)d)er peffcrung nnb bortet)! fct)ue>j nct)ften, beo Portanffcrä, at» ferner e^gcn, %o bod) jubcforgen ift, ber fauffer molt nit gerne an i' be?' öortauffery ftat fein, Inie in anbern fauffen. C^]um oierben muf; ba-j l)berman befennen, bac' bißer fanff , er fei) )oud;er ober nit , B" tl)iü er bod) eben boffelb hjerii, ba§ ber lrind)er ttiut, ba« ift, basi er alle lanb, ftett, ^errn, Oolcf befd)Uicret, an^fengt nnb l)n imrterben bringt, Une mir baö fef)en offentlid) l)n fielen fteten unb furftentlnnnen, tinld)C' fein linidjer l)ett mod)t bolnbringcn. w

TOntii).7,i6it. ^Jhi l)att ber lierr gcleret , nit bie f rnd)t auß ben bäumen , fonbern bic bäum an^ ben frud)ten ,^n crfennen, ßo ift ntirc- unmnglid), ba-j id) bid) foll ad)ten cl)ncn fiiffen fel)gen bannt, toan bu nit anberft bau fd)arffe born tregft, unb IniE fid^ mit mir nit rei)men, ba^i ber jinß fanff fold)er tDcl)B biUid) fei), baüon lanb unb Icutt Oorterben. C^jum funfften, molan, laft nnö tid)ten, 25 trelomen obber mit getoalt benoten, bißer fauff fei) bermaffen biltid), linc er it^t gal)t, Scnnod)t ift er loirbig, bao pabft, bifd)off, fcljfer, furften unb l)bcr= man bar|u tl)nn, hau er auff ge[)aben loerbc, nnb iglid)cr fd)ulbig, Iner l)m lüceren mag, ba-J cr'i tt)u, umb fel)ner bößen oorbampten frnd)t Iniücn, bie bie ganli Hielt bfd)lneerct nnb oorterbet. ;">

(i]um brüten. 2)rumb i[t§ nit gnug, bao bifeer fanf bnrd) gel)ftlid^ rerf)t errebtet fei) Dom linid)cr, bau er ift bavuinb nit lofi ober fid)er lunn gel)li nnb el)gen nnljigcr liebe, unb auf; beut get)ftlid)en gefet; man finbct, bao er nit ^nr lieBe, fonbern 3nm el)gen nuti getrogen loivt., @)lcl)d) Inie bac- gelt

1 tcuffen .M 2 «cvteuftc M o iinlif M ncliot bicfcv faufi-Mjanbci M 5 Iic6c M

0 teuffcv M 7 lU'liiffcii M ucrfciifii'v? M s fdm M foiiffi'v M 9 nott büvfftig L

notbürfftiii .M in iinfovom nchiftcn M 11 liebe M 1-2 iiidjct M l'! flli'iibcn M

feuffe M 14 notbuvfftiti 1,.M ncl)iftcn M Kl bt« l'cvfcuffcvö M ffufffii M IT mnct\cx I. ttjuet M is tljiict .M livingAl, ■>» BoUcnbvciiscii .\I 21 friert M bic bnumc M 22 fruchten l-M iinmi'iglid^ ,M 2:! mcnn .M nnbcv« .\l 24 vljrmcn .\1 njeljl'c M

25 fufftcn A 27 gcf)t I. (icl)ct M 4:fniiort) M fi'ivffeu M 2s ttiup M 2(1 tinic M

30 gnnlif M licjcljlDCVct I. bcjclilucveii M lu-vtcrbcii M :il ;'',imi fortjftfn 1„M ^nvuml) M

■',2 löfj I. .{••! clincnm'i^igcv .\1 ;i4 nulj M

((lyvolV'v) Scriiiüii liuii bcm SlMicljcv. Iö20. 53

aiiff bcm ÜncU (Vtiuinucii ift aiicf) iiit Unidjcv, boniiocf) iftS iiit nii djc^cniuilüflc icljn-^ jelb lieb iiiib an )iinbc ncnunincu, unb bcr flcmcljuru froUini (ül)ii ift aud) nit ltii:c()er, borfj mit fimbi'u norbicm-t, unb bnc- flut mit fdidjcn, fd^tücvcn ober |cl)vprcd)cn cvuuivkit ift miri) nit linidjt'v, nin-v bodj mit fiinbcn evUnivbcii.

:. ®crl)albL'u id) iiit mac[ ld)licf;i'u, biiv bic ,5iuf5 fauffcr vcdjt unb biltid; ()an= belli, bie fel)n nit bebiivffeii. ^\n id) frei) fage unb toarne, baö bie rcl)(f)cn, bic biffe-J fauffci nit onbevo piaiid)cu , ban nur ,5U mel)rcn l)l)re ^infj unb gutter, unangcfct)cn , hau anbere ha burd) bcfd^toeret locrben, l)u groffer far ftc^eu, unb adjtet and) nit, bau er ben felben fcl) ]u gelaffcn, tute cttlidj

lu get)^ige blnfjcn tl)uu, bie nuff benantcn tag ,]inf5 aufff)ckn unb frifd) 1iiibbcr= umb baffelb and) anff ',inf; trel)bcn, hac- t)mmcr cl)n ,^tn^ bcn anbcrn ixctfb, luxe ba& toüffcr bic mdll rab, Unld)-? [50 el)u nffener unb unDorfd)amptcr gel)li ift, ba^ fein menfd), lüic grob er fc^, uit lengnen fan, bennoc^ t)clt man ba§ altes für fiitticf). llnb lücn fein anbere urfad) Incrc, bi^cn ]u\\] fauff 5U

1' adjtm als eljncn tr)nd)cr ober l)[)e atc et)nen unrcdjtcn l)anbcU, fonbcrlid) in biffem foll, %o merc bod) bi^e fad; gnugfom, bai-' er fold)cn offenbarlicfjcn unborfdjamptcn gct)!;, bcrft unb fidjer l)anbcln left. Tan ma-? auf; got ift, ba§ toerct ben funbcn unb allem bofjcm, ''^tbcr bißcr banbeU gibt frei) bcm gcijlj fcljncn tutlien, S)nim6 mu^ er au^ got nit fein, mic er i|t im ^jroud^ gefjt.

•j» 3iini ^sicrben. 9fn InoIIen mt)r fct)cn ben gruub, burd) Unteren bificr

tuu'ter t)anbcll luirt gebiUid)t. C^'c- ift el)u morttin , ba-j l)cl)ft auff latein 'intereffc', ba§ eble, tt)cmr, l^artc luorttlein lauft auff beutfd) ^obil 'inen id) ()unbert gulbcn l)ab, bamit id) mod)t l)m l)anbell burd) mcl)n mii()e unb forg cl)n jar laug funff, fcdjfj abber mcl)r gulbcn crlncrben, bic tl)u id) Hon mt)r

2.1 ju el)nem anbcrnn auff ei)n frud)tpar gutt, ba-ä nit id), §oubcrn er mag alfjo bamit fianbelluu auff bcm fdben. Trumb nt)m id) bon l)l)m funff gulbcn, bie id) l]ett moc^t crloerbcn, unb alfeo tiorfanfft er mir bic ^tn^, funff gnlbcn »or I)uubert, unb bin id) fauffcr unb er Porfanffcr'. .Spie fprid)t man nu, ber äin^fauff fei) billic§, bie iue^I id) t)et öillcl)c^t mef)r mod)t gctüiuuen jerlid)

30 mit ben felBcn gnlbcn, Unb ba;i intereffe fei) rcd)t unb gnugfam. Xa-J alleü I)att |o el)n l)übfd)en fd)el)n, ba-j eo ouff fci)nen ortt pcmanb tabcUnn mag. Silber ba§ ift auc^ toar, ba§ ein fofc^ intereffe nit muglid) ift auff erben ^u l)alicn, barnmli baS ein anber intereffe ift gegen baß, mild) ift al^o getfjau: lueu ic^ tjunbert gulbcn l)ab unb bamit gclncrbcn fotl, mag mir l)nnbertl)crlcl)

35 far Begcgen, ba^ id) nirf)tö geminnc, ja nod) biermalt %o ütelC öorlirc bor^u.

1 on etjgcn nu^igc jcljnd jclbft Ucbc unb on juiibc JI ■'• lDÜd)cr .M 4 obbcr licr=

JJte^en M 5 atjnäteuffcv M 0 ficbi'irffen L 7 ^i)X sflnfe M S guter L 9 cttlirfjc get)tigen M 10 fienonte LM tage M jtinfe M 11 Jljnic M anbevn ttcDte M

U anbei- LM 16 l'acfjc M jolc^e AL 18 iofen Jl 19 get)ct M 2(.i 3um jieOcnbcn LM 21 iBÖrtlin L 22 tuortlin gibt auff tcutfd) M 23 fiafie M nicljuc müfic unb forgc M

24 obber M tl)ue M 27 ucvfcunt M jinfc M 2S für ^unbert M leuffer M on=

feuffer M 32 mügtid) XI 33 tuilc^.3 M 34 f|a6c M 3.j ba lu M

54 (Stofecr) ©ermou uoit bcm ii>itd)t'v. lö'20.

eben iiml) bi'ijclbm gclit-s luillcn, ubbcr vox tvanctcit lüt lücvbcii niaü,. übbcr fcljii \ml]x nod) giitt Uoitjanbcn tft, uiib bcv feil un^cUid) Dill, loie M)x id)n, bQ3 bei- liovter6cn, novluft, fd)abcn meljv fet)n, bau bc-i gclntjnncn. IHlfjo tft ha-i intcrcijc bcö lunlivcn liuil fjo a,xof>, ober gvoifcr, bau bae intereije bes gcluiiift. -^

gjum funfftcn. 2Bo mil)c bcr 3iiif3 linivb fnufft aiiff ba& cvfte iutev= cffc nlleiii, ba mit folc^ far iinb mül]c an% Iilrt)bcn, iinb iiDmmcr mcl}v fummcn mag, ba^ er mcl)r Dotlirc, bau cv anlccjt, imb alßo bac' gelt, gerab at-* mo(f)t allc-J unb nUjctit an bao nnbcv intcreffc fein, anlegt, %o ift-s clor, ba? bev tauff anff nicf)ty gegvnnbt ift, bic lueljU eljn folrf^ö intcrcffe nit mag '" feljn nod; evfnnben luerben , lan Ijn foldjcm fanff finb er al^eljt li)al)v fnr= l)anbcn unb mag Ijanbelnn ftill fttienb, frang, finb, UH'i)b ober toie untudjtig er fei), bev feiinfj nit fel)n mag l)m (lanbeU unb geiucrben mit blofiem gelt. Xev ()aUien bie anff fotc^ intereffe alleljn jel)en unb l)anbclnn, fei)nb evger bau tDud}cvcr, ja fie fauffen ba-S erft intereffe burc^ ba§ anbcr intereffe unb ge-- •■' luljnnen eben ba mit, ha anber Icut mit Horlircn. äCnbberumb, bie mel)l nit mnglid) ift, hau anber intcreffc ju Horfaffen, Uiirbcu unb gldid; ad)tcn. bau CC' nit l)n menft^cn gemalt ftcl)t, %o filje id) nit, »üie bcr tauff beftecu mugc, Dan tücr hjolt nit über t)unbert gulben auff ,5infe legen, ban bamit l)anbeln, bie Ineljl er Xjxn Ijanbctt mod)t Oorüren ein jav .^luenWg gulben, mit bcr fummcn -■" ba^u, unb l)m fauff nit melir bau fuiiff mag borlireu, mit bctialtencr fummcn ba ju, über baö t)m l)anbeU mußt offt fel^n gelt ftill ligcn bcr mal)r obbcr fcl)nc§ IcDb-J batbeu, bai- X)xn fauff an unterlaf? gebt uub mirbt. 'ilHiä ift bau luuubcr, bao cljncr aller mclt gutt ',u fid) bringe, bcr bo bcrcl)tid)afft ber Uial)r uub tcglidj fic^crt)et)t, tncniger falir mit bcl)ut ber Ijaubt fummcn .^ubor -'•'• batt umbionft ^ (?■? mufj uit flciiu ]n tragen bie ]ei)tt bcm. ber bic limfir alljcljt ubirfummcn mag, glcijd) mie fic uit luenig abtregt bem, bcr uit fan bcr lüal)r loß toerben obber ubirfummcn. S)rumb mu^ ce gar clut ungfetjd) bingt fein gelt auff .^iußcu uub gelt l)m baubcll, uub cl)nc'3 gegen bcm anbcru nit mag gcadjtct luerben. lan gelt auff ^infjcn l)ütt cijn gruub, bcr on » untcrlafj mcdjft unb trcgt auß ber erben on forg ber runiuft an bcr liaubt fummcn, 'JJlber gelt l)m l)aubell l)ott nid)t-5 gemiBcä, barumb ift bic feim inter= cffe, bau ,vifcUig, barauff uidito ]n balucu ift.

■Söic mcrbcn fie öillcl)d)t fagcu , bic mcl)U fie legen gelt auff bie griinbc, fjo fci) ba cl)n intereffe bee Uorlircnfj neben beut intcreffc bei geluinfti», bau »•'^

1 für frQn(fel)t -M -2 fcl)iic .\I tiivl)aiibcn .\1 jctjcu M 4 nvotjcv M '< flc=

wiuftcS M li 3um ndjtcu M luiubc ,M 7 fommen .\I u ou baä anbcv M onfic=

legt -M 10 flecintnbct M U finbct M 1-2 imtiid)tis 1. lo unb cvrocrtcn M

blöficm I. 1"' luiidjrvcv .\l 1*! ba mit, ba mit onbcr Iciitt Botlivfu 1- bo mit, ba mit

onber tcut «cvU)vcii .M 17 im'iglid) M lf< ftcftct M icl)c id) M bcftohon M 20 on

unterlaß «ct)ct .M '2.". bfliüt I. 2n l''i miift .M '2 7 itbcvtomcii M '2S löfe L

uOcrtommeu .\I :'.iJ l)att 1. l)at .\l cl)iicu .\I :'.! jovrtc M :i'2 l)iitt I. hat M

(Cytofjt'r) Scvnioii uoii bcm ai*ud)or. l-^'io. 55

baviuid) bi'v i^vuiib blcl)bt ober uit, ijo lUcljbt obbcr fcU aud) bcr iinjj. Xifj ift aücö umv, bnimii linr briinbcii iiiel)ter ()6rcn Icerbeti. 5lkr baö blcljbt illil)d) lüol, ha-:- ein f(elt, bov mnix auff cl)iu'ii ßvunb mnc; Icflcii, a,ax Oilt ,511 m)inpt an bcm cvftcii intcrcfic imb abiUjiupt an bcm anbcrn intcrcffc cjccicn bcm fliilt, bae ^ni t)anbell Incbt, ban, Inic broben gcfagt, Oill nu'l)v fatjv fcijnb l)m l)anbcll, ban anff cl)m nrnnb. Tic »ucljU bau nit mit el)nem Ijc^Udjcn gelt man gvniib nbivfnntmcn trag, ijo tan man ourf) nit ,5inf3 nmb cl)n l)gliri)ü gelt fanffcn. Xrnmb ift-i nit gnng getagt 'mit tuuiili gelt modjt id) fjoinK ,3infe anff cl)nem grunb fauffen, brmnb n^m id) biUid) Bobilt jinfj ba für nnb tafj etinen anbcvn bor ben gvnnb forgen', ban mit bcv tnel)B loill man eijnem l)gtid;en gelt eljuen baren grunb jn redjnen, ba-i bod; nit milglid) ift, unb branß gro§ beflücrung ber lanb nnb leutt böigen muß.

C^.^nnt fedjften. Trumb ift nit lounber, bav bie 'linfj jundern fjo fdjloinb für anbern lenten rel)d) loerben, ban bie lnel)U bie anbcrn mit l)l)rcm gelt ijm tjanbell Bteljben, ktjnb fie beleben intereffe untertüorffen. '2l6er bie ^inß jundern mit foldjem funb lieden fie fid) anß bem anbern intereffe nnb fnmmen ijti baC' crft, unb ba mnfj i)t)u bilt fat)r abgel]n nnb fid)ert)eit ju gcljn. Xarumb folt nit geftattct Incrben, ba» man jinß fanfft mit bloffcm gelt, iinangc5cl)gt unb unbcftt)mpt ben grnnb bcr jinß in fnnbcrtjcljt, mie i|t ber praud) ift unter ben groffcu ftaufflenten, unb farcu bal)i)n, legen bas gelt auff cl)nen grnnb l)n gemeijn unb unernant. Xan ba bnrc^ geben fie bcr natur unb art bes geüt-ö, ba-5 bod) nur fei)n glud unb ^nfatl ift. 6-3 ift nit bie natur be3 geltv, bai- f:- ein grunb tanffe, fonbern ee nuig jufellig eljn grunb feljU tnerbcn auff ,]inf3, ba ettlid) gelt 3U nui^ fet), ba-s gefd)id)t aber nit altem grunb, auc^ nii allem gelt. S)rum6 foH man ben grnnb nennen unb etjgenttid) be= ftlunmen: man ba§ gefdied), fjo Untrb \vo\i offenbar loerben, \m bill gelt» mnfjt jin^lofj t)n bem l)anbeli obber fafteu blcliben, ba» i^t .jinfe treljbt lutb bod) tct)n anber fug nod) färb liatt, bau ba» man l)n cl)ncr gemcl)n t^ljn fagt ';"sd) modjt f^obill ,5inf^ bafi'ir fauffen anff el)ncm grunb', unb ba» foll inter= effc iKtjffcn. ;\n, lieber, meiin gellt mod;t meijnem nad) pamrnu feljn Ijauß ab fouffen, %o es aber t)l)m nit fe^l ift, giEt baC' mugen met^nÄ gelte mit fel)nem intereffe nid)t», alßo ift nit aüci gelt§ glud, ba» ,5inB fanffc auff cljnem grnnb, unb looUen boc^ auff allc', ma» genüget mag Incrben, ]m% fauffen: bü'j fel)n SBuc^erer, S)ie6 unb SJeuljcr, Xau fie oorfauffen bes gelt»

6 etjnem gvunb M 7 nvunb uficrfomcn M 8 tcuffen II ^oruinl) M geUtä JI

9 fcuffcn M bavumb ncmc idj -M 10 fuv ben grunb .M lDet)jc M 12 groß L Bc=

fcfjWcvung LM 1:5 3um iicunbeu I.M jflns juncfcvcn M funbtc M ftaben fie fic^ L

fommcn M 17 aügc^cn M 3ugef)en M IS jljnic tcufft M 19 jinfc Dn fonber^ctjt M

22 gtüd 1. 23 ci)nen grunb fcnff«-' -^l ")ncn grunb fojt M 24 j^nfe JI nutjc M

2-5 Sotuml) -M 20 aStnn M iBurbe M 27 jtjnjc M 2S fuge nod^ forbe M 29 jljnfe ba für {cuffcn M grunbc M 31 obfeuffcn M giüt er bo» AU 32 äflnfe teuffc M

33 cljnen L.M aüc-ä .M 33 luaä gemundet mag AL äljnfe teuffcn M 34 ttjucfjerer LM

biebe JI »erfeuffcn M

56 (Öivotjcr) Scvmoii l'oii bcm iCntd)cr. 1520.

flUicf, ba-j iiit i)l)r ift, nod; in i)l)rcr gtualt. 'oa, fpvidjftii, ca mog 511115 auf ein grunb fmiffcn', ti^uU abcx nod) nit, iinb faiis DilIcl)C^t hl)mmcr inct)v tliuu. .'öauB mag ein ©vcten nt)enu'n, (Sr t\at fie aber nod) nit, §0 ift er üud) imd) nit et)lic^. Setjn gelt mag ;;infe fanffen, baS ift bie f)clfft gefd)e()n, (£-ci ligt aber an anbern baC' ja Inort nitb bie anbev I)elffte: feo nt)m ie^ nit :. I)alb für gan^. S)od) tooUen i^t bie rel)d)e tanfflcnt l){)rc' gelbiS glud, unb baffclb cl)telt on nnglud, barjit anberer leiit luilten nnb nuit Portanffen, 011 Inildjeu let)tt, ob fie üorfauffen liuiUen, ba^ l)el)ft bie brep^etjenbe bern Ijanb Oorfaufft.

(5]um fiebenben. ^il>ct)tcr, fag idi, ifto nit gnng, baö ber grnnb bafir lu ba fet) unb ernennet merbe, ßonbern foU flerlid), ftncf bei) fturf, an,5el)gt nnb ba-2 gelt unb jinB brauff gelneiffct Inerbcn, al« net)mlid) ba-j tjaiiB, ber garte, bie Ujiße, ber tel)c^, ba§ fil)e, unb baö alleo nod) frei), unDorfaufft unb unbe= fi^lueret, unb nit ber blinbcn tue fpilen puB gemcpn ober ganb, auff bmiffcit ba? gutt befd)liieren. San lüo bao nit gefd)id)t, ba uxuß el)n ftatt ober arm i;- man l)m fact oorfaufft tncrbcn unb burd) ben blijiben fauff pn grunb üor= terben, »ie tnir fet)en it)t in inelen groffcn fteten unb fierfd)afften ge1d)el)n. llrfad) ift, han ca mag cl)ner ftatt abgtjan l)l)r l)anbeU, burger mcniger Inerbeii, l)eu§er öorprcnnen, (Jder, tnißen unb oEe grunb Dorgal)n, unb cl)nem iglid)eu l)aiii3liiirt fel)n gut unb fil)e loeniger Iverben , finber mein' locrben ober fonft -u mit nnfalt bclaben locrben, Unb fd)lel)d)eii alßo bie giitter ba t)i)n, unb blel)bt bod) ber bltnb !auff , ber auff ben ganzen Ijouffcn l)n ber gemein gcmüd)t, alfjo muß bau ba-? arm Inenige uad)blet)benbe gut tragen bc-; ganben Hörigen Holbertigen l)auffenÄ burbe unb foft, bao mag unb muß iipmmer mein" red)t fcl)n. la ift ber fauffer ferner 3in^ geloiß unb nit l)n ber fal)r, loild)-j i-s loibber bie iiatur einC' l)glid)cn fauff-3 ift, tintc^y nit gef($cbc, tuo au§ brudft murb fturf bei) fturf, fonbern ber ,3iu^ blieb, fiirc, Uicbt unb fd)mebt gleid) mit feinen grunben, Inie red)t ift.

C^jum ad)teii. Unb bif; ift bie el)iüge entl)altung bi^C'j faufc', bac' er nit el)ii muri)cr fei) unb inet)r tl)ut, bau alle intereffe, ba-j ber ^iiife juiirfer 3u fel)ii ,5iuf5 l)ab i)ii aller fal)r unb t)l)r ungelinf^ fei), at-S aüer anbern fcpuer guttern. Tan ber 3inBman mit fcl)nem gut ift unterlüorffen gotti-i gelnalt, bem fterlu'u, franrfcu, Inaffer, felor, luffteu, liagcll, bouner, regen, liuilffeu, tl)icrcn unnb bbfjer iiienfd)en maiud)felttg befd)ebigung. Tifee fal)r aUefampt

1 sicluQlt I, gcwalU .\l ji)iije auff fl)m')i .M 'J ä'ov „Cv tl)uts" nod) „Vlntmovt" M

1 cl)clid) M jljnjc fcuffcu .M flcfcf|cl)cu .M 7 nnbcvc l.M ucrfciiffcn M t^ Ucvfciiffcii M bvcl),)cl)cnbcii -M lu ^-^iim (iclicubcii 1..M jage .M ;3ft iiidjt .\I 11 angcicljst M

12 3l)nfc .\l l."i c»)iic M 17 9tid)cl)cn -M 18 afcgcljcn M 19 gviinbc Mvgcöcn .M

22 lilljnbc M gcmadjt ift, «Ijo M 2:J „bau" fcftlt in M ganlj .\L 24 luoltcv-

tigcn AI.. Iiuvb .M 2.> jljiijc M 27 loiirbc bie fturf bei) fturf M bllllie .M 29 .ßi"«

cijtffteu l.M :il l)nl)e .M i)l)ve ungeiuiö .M 32 gi'itctn L -U manifcltig M

(GJrofiCt) ©criiiDit l'üii bem ai>ud)cr. 1520. 57

)dUcii bi'u ,5iiif5 l)cru bctvctjcii, bau auff füldjcii uiib iiidjt aubcvu i^niiib ltcl)cii fcl)uc 3inß. (^is flcpiivt l)l)in and) ntt cl)v .jtnß für )cl)n gelt, cv fcl) bau, bau bcr jiiiB man ober Uovfauffcv bes gutij cl)9entlid) bcfti^mpt iinb icl)nev art)ci)t fvct), geiiinb iiiib im Ijlinbevnif; pvaiidjcn mugc. Xa-J bclucvct fid) aiifj bcr luivnunfft, natitr iiiib nllcu rcdjteii, bie bo cl)ntrt'd)tlid) ingcn , bao bic fnl)); bc5 öortaiifftcu biiig-? ftl)cc bei) bcm fauffer. Jan bcr üovtauffer ift nit id)ulbtg bcm tnuffcv fcl)iic limu ]u licl)utcn. '"^üfjo lim id) liiif? nuff cl)ncm bcnautcu gnnib fauff, \]o fmiff id) ntt bcn gvunb, ßimbcvu bic avbcijt iiiuib mul)c beä jinfemanc' auff bcm gvunb, ba mit er mir mci)u ',inß bringe. Xarumb ftcfit bei) mir alle bie faf)r, bie fold) arbel)t beo ^ijnfjmnnR l)l)nbcrnn mügen, ^o ferne fie an feijn id)ult luib norienrnniB gcid)id)t, es jci) bnrd) bic elemcnten, tieren, menfd)cn, francfct)tcn obber luic getient unb tummen mag, barinne bcr ,5inf} man J50 groß intcref)c batt, alö bcr 3infe ficrre, alfjo Wo l)l)m nad) getanem blci)i3 jet)n arbet)t nit gelinget, foll er iinb mag fagcit p iet)nem ,]in^ t)crrn frei) 'bifj jar bi)n ic^ bir nid)t-j frf)nlbigt, ban id) f)ab bir mel)n arbcl)t iinb mnlje, ]infe 311 bringen, auff bcm unb bcm gutt üorfaufft, baC' ift mir nit geraten , bcr fd)ab ift bel)n unb nit mel)n. San lüiltu cl)n intercffe mit t)aben .ju gelninnen, mußtu and) ein intereffe mit i]abm ,}nöor= liren, loie haä fobbert bic art cl)n-j iglid)en fauffs'. Unb lüild)e ,5inf5 t)errn baC' nit lel]ben tnoUen, bie fei)n at-^ frum al-j rcüber unb morber, unb rcljffcn auß bcm armen fel)n gutt unb narungc. SBe l)l)ncn!

(Sjum neunben. Xarauß aber folget, bas bcr blinb .^inß fauf, bcr nit auff bat)rc benante ftucE unb fturf eino grunbe, fonbern in bcr gemcl)n l)i)n üuff uil guttcr, in cljucu Ijunffcn gejogen, gemad)t ift, unred)t ift, 2an bic tnet)E mun nit tan an|cV)gen, auff loilcfien ftucfen er ftt)ee, ßo l)att er aurf) fel)n fat)r unb nt)mpt l)mmer l)i)n, e-3 geprec^ liie ober bort, unb mill fcljucr jiuB 9£lDtB fein.

c;jo fagftu DiUct)d)t 'iLnin bao ift, mer mit ban jing fauffcn'?' Sintlnort: Sil)e ba, id) tniffet InoU, 100 bie natur folt red)t tl)un, fie nnirb fid) rumpffen, ba bricf|t-5 crfur, bao l)m 5tnB fauff tütrt nur fid)crl)cl)t , gei)^ unb luud)er gefud)t. £ »oic btU ftett, lanb, leut muffen jtnßen, ben man lengift iocrc fd)u(big gelDcfjen gelt nad) 5U geben. Xan too bißc faf)r nit ift l)m \\ni] fauff, ba ift furlj umb eptel lüud)er. 5fut)e gel)n fie ba l)cr unb ftifften fird)cn, (Slöftcr, altar, biß unb bao, unb ift be§ ^iuBfauffen-^ nod) maß nod) enb, gtct)c^ aty loere eo muglid) , ba-j alle jar guttcr, pcrfon, glucf, frud)t,

1 aufi iolt^cm unb ni^t auff onbcvit grunb M 2 fe^ne ä^nfe JI gepurtt L flepürt M

ctix jtinie JI 3 Dcrtcuffcv M erteilt M •"> ba cqntrec^tiglic^ M (i ftcf)c M teuft« M

»erfeuffcr il 7 tcuffer M icftitcii M ]tin\c M S erbcljt M 9 niufie M metjuc

3t)nic M 10 flehet M crbtljt >1 1 1 on feljn M 12 tomniEtt M 14 erbcljt M

10 erbetjt JI mü^c LJI 22 3um jmclfftcn LJI btinbc JI 2:j baf)r JI 24 guter LJI

2.j fte^e JI 21) tc«ne JI 27 .iiiiie M 2S Sücnn JI jljnic fcuffcn JI 29 t^ucn, fie

würbe JI :J1 ftcbtc JI :rj *J!1)U gcljn L Diu gcl)en M 34 j^nsfcuffenä JI 3-) tnbc JI

mügticft LJI guter L gtitcf L

58 (Srofecr) Sermon l'ün bcm 3i.>iicl)cr. 1520.

arkl)t i^tlici) luercii, (Vy gcvabt luic Qlcl)d) ober ungldjd), fjo muticii bic .litif; 9lcl)d) für fid) gclin. Soltcu ha nit lanb iiiib Unit tiottcrbcn ? tnid) Immbcvt, bas bct) jolc^en uniiu'Blidjcm tmidjer btc toelt nod) ftctt. XUlRo t)ütt fid) bie toclt (^cpc)jcrt, tono üorjcliteu liic§ lct)[)cn, bov ift barnad) l}n cljucn ,5iiiß fnuff öorkiiinbelt. •">

ßjum jel^enbeii. Scf fetb jtn^ taiiff gcfdjtc^t ettttian, ba§ man bencn a6c!iiiifft, bic hioll buvfften, ba§ man l)l)n tei)l)ete ober gebe, ^o tang er bod) ,^u grunb gar nid)t'J, ban c^ottiiS gcpott fteljt t)nt loeg unb loil, ba-j bcn biirff= tigen gcliolffcn Inerb mit let)t)en unb geben. 6311m onbennall gefd)idjt er, ba§ tauffer nnb norfauffcr beDbertclU bc'j t)In'cn beburffcn, berbalben nod) tel)f)en '" nod) geben üormiigen, fonbern fid) mit bc-J fanff-^ iredjfel bel)elffen muffen. Sßnn nn bac- gefd)id)t an nbirtretung be« gel)fttid)en gefe^, bai-^ man auff» f)unbert 4, ö, G gnlbcn gibt, Icft fid)Ä tragen, boc^ foU a\iyt)t bic gottiS ford)t forgfettig fcl)n, ba§ fic mcbr ford)te, fie ul)cm ,3ubil ban 5U locnig, ba-3 ber gcl)l3 nit neben ber fid)ert)cl)t beo ,]imlid)en fauff-5 cl)nrel)ffe. ^si}c luenigcr »•' auff'3 t)unbert, l)t)e gottlid)er unb 6t)riftlid)er ber fauff ift. Sa» ift aber mel)nes mcrcfS nit, anju^eljgcn , Iro man fnnff, bicr ober fed)C' auff» tiunbcrt geben foÜ. ,3d; laß cc< bleiben bei) bcm urtel)ll ber rcd)ten, loo ber grnnb ßo gutt unb ret)tf) ift, ba§ man bo fcd)'i nl)emen miige. 'iibtx met)nS bunöen» arf)t id)y, ^0 h)ir 6l)riftu5 gcpott l)alten lootten l)n ben erften brel)en graben, 20 iolt ber 3inf5 fauff nit fjo gemel)u obber nott fei)n , eo incre ban i)u groffen merrtlid)cn fummen unb tappern gutern, 6r rel)ft aber el)n i)n bie groft^cn nnb Pfennig, nnb übet fid) f)ie nl)ben pn gar geringen fummen, bie man lepd)tlid) mit geben obber lel)f)en aufs rid)tet und) Ü"l)riftn» gcpott, unb toilt boc^ nit ge^l genent fepn. 25

6,5um elffteu. 5hi finbt man ettHd), bie nit allein pn geringen guternn, fonbernn and) ',uliill nemen, fieben, ad)t, neun, ^epen auff» puubert. 2)a fotten bic gewaltigen epn feben, ()ie toirt i)a§ arm gcmepn Hole! f)epmlid) au% gefogen nnb fd)nierlid) unter brudt. Xrnmb gefd)id)t and), bac> fold) ranbev unb iund)crer, luie bie tprannen unb ranber luirbig fepn, oillnmlo unnaturtid) -i» fterbcu unb bes ge()enbe tobt» Oorfailen ober fonft fd)rerflid) innbfommcn. S)an gott ift epn rtc^ter für bic armen nnb biirff tigen, alo er Pill mall pm alten gcfetj fagt.

.^ic faren fie ban aber baper nnb fagcu 'bie fird)en nnb gepftlid)en tpnn bac> unb ^aben§ mad)t, bie locptt fold)» gelt lui gotti» bicnft gelangt'. 5uv= »»

I er6et)t M gerntct M jijnjc .M 2 (ifl)cit M '■'> fofd^em M flcljct M (i ^um

breljljcOciiben 1>.\1 7 oBetEufft L atfeufft M biivfftcn LM 8 fielet M lucgc M buvff=

tiflcti M 9 loerbc M 10 tciiffcv imb ucrtcuner .M ticbiuffcn KM 12 äOcnn M

ubetttcttima .M gejep M 14 fovd)te M ucinc .M IC. ®ött(icf)ct M l'.i man bo LM

26 3""' Uicvticl)cnbcn LJI 29 £aviimb M vniln'V M 30 Wui^crcv 1> rcubcv LM

31 gc'lfnbcn LM 32 avmcn unb bürfjtiflcn L avmcn burfjtigcn M 34 fotn M „atici;" fc^rt in M tlnicn M

(Wrüfscrl Scriitüii uou bem 3Siut)or. 15"20., 59

luav, l)att mau fdiii aiibcve fad) beii linid^cv lui verf)tieitic(cii, fjo i[t cv nie libdcx cieldjultcii , bau er linll l)t)i; bic unfd^ulbig .Uirrijc unb 9i'l)ftlid)cl)t mit l)l)m jum tcuffcU fiiien unb in bic funb 0)m. ll)n bcn luimcn bev .Uiidjcn ab unb fpvid}, eo tt)n bev )Diid)eriud)titie riel)li obbev ber fnutenlicv attev ^^Ibnm,

■'. bcr ntt flcrne nrbcljtt, nmb fei)u tnott ]u cvlocrben, bay er i'cljnem muffig gang unter ber firdjen namen el)neu becfell madjc.

ÄHiC' gottiy btenftu mir'^ bao l)el)ft gut gebienet , fel)n gepot gcl)alten, hü'j man uienumt fiele, neme, nbiv fetu' unb bec- gleljdjen, fsLinbcrii gebe unb ktji)e bcn buvfftigcn. So(tf) »Dortjafftig gotti§ bicnftc toittu 3U rctjffcn, auff

lu boC' bu ftrdjen baluift, altar ftiffteft, nnb teßcn unb fingen laft, ber bir gott tcl)UC' gcpotteu t)att, Unb alf3ü mit bel)nem gottiv bienft ben veeljten gottiö bicuft ]n nidjtc uiad)ift. Safe bcn gottig bienft forgaljen, bcn er gcpotcn l)att, unb fumme bau tier nad) mit bem, bcn bu erliu'let ()aft. Unb Uiie id) brnben gcfagt, Äk'u alte Hielt jcljcu auffo l)unbcrt nelimc, %o folten bod) bie gei)ftlid)eii

>•• [tifte bQ§ geftreugift red)t t]atten unb mit fuid)ten t)ter obbcr funff uctjmcii, 's/an fie foUcn Icudjten uub gutt cranpcU geben ben iucltlidKu. £,50 fevcn fie es umb, luollen fvcl)l)elit l)aben, gotti-j gcpot unb bienft ,]u hiffcu, ubell ,^u tl)nu unb äC^nd)ev ,;n trel)ben. iBiltu gott bienen nod) bepiiev tocpffc, fjo bienc l)()ui an fdjaben bel}uey uef)ftcn uub mit gottiis gepottcn erfuUung. Dan

•-■« er fprtd)t ^sia. li'i. 3^) bin cpu gott, bev baS- gerid)t lieb Ijatt, uub bin fcpub^of. ki.r. beul opffer, ba-J bo geraubt ift. \Hud) fpridjt ber Incljfie mau: föib ein üI= mofeeu öon bem, bao bel)n ift, Sol(^c ubtrfc|c aber fet)u gcftoleu beljnem ncl)ftcn®"- ^.'■'■ luibbcr gottt'3 gepott.

,3um jij. i^uxd)t man aber, ba-j ber firdjcn unb ftifften abgäbe, ^0 bie

•-•s mc^nung fol für fid) gat)cn, fag id): ift bcffer, aufe jeljcu ftifftung el)ne gotlidje gemnrfit, bau bill belialten mibber gottio gepott. SBaö bulff bid) bcr gotttä bienft, beu bu boreft, er felj mibbcr gott, fepu gepott niinb fepnen bienft? 2)u iüirft cljnem gott ntt mit Ijlucpen tnibbcrfpeuftigcn bicnfteu bicucu, *){ud) ™»"')- «• 2<- nit |tr)et)cn bcrren bienen.

3" ""Und) fepn ettlid) fjo fd)lcd)t cl)ufcltigen , baö fie fold)en Ijinfj au gruub

unb unterpfanb borfeuffen, obbcr t)^c me()r üorfauffeu bau bcr grunb trcgt, 2)a mercfltc^ öorterbcn bcrtompt, uub ift bie matcri faft ferlid; uub mcl)t= Icufftig, büci fd)Uierlid) balnui gnugfam mag gcfagt tticrben. Sa« befte lucrc, ba-i man fid; tut bem (5-uangelio lenbetc, neljete unb fid) ubetc t)u (ibriftlidjcn

35 ^enbelnu mit bcn gutternu , luie gcfagt ift.

2 unfcfiutbige JI -'i Umbc M Sl)'"' fe™ »amen Jl i cs tljue M 5 erteiltet M niüjjiggang M S über iclje M 9 bürntigcn LM 10 ■bameft M left LM 12 eofle M «orgetjen L für geben M l:i fommc M U gefagt l^ob, SBenn I. gejagt ^oSc, 2Benn M

„fiunbert" fcftlt in L gel)ftU4e M 10 geftrengifte M furdjten LM 18 noc^ beDncr JI

19 on icfiaben Jl ncbiften M 3jaie am 51. M 22 uberfe^e M net)iften M

24 3um funff^e^enbcn LM bcn fird)en M obgclic L.M 2-". geftcn I.M jage M eHn M 2(j ()ulff M 27 Ijoreft LM 29 jioeen ^crrtt JI 30 ettUc^c JI cqnfeltige M äljnjc M

on grunb M 32 matcrii A materii L 35 guttemn L

ßQ (®roBct) ©criiioii i'oii beiii ai*ud)ct. 1520.

'^lud) ift ein fcvHc^ 9ciüct)c l)u biBem fauff, be-s id) bciorgc nicmant ober faft luetiiß fcuifcr an fcl)n, Ter ift, ha-j fic tooUen t)i)xa ^inß itnb gut-? gctüi^ unb fidjcv fe^n, Unb bonimb gelt üon fid) tlmn, ba§ fie^ t)l)n nit t)n bcr fnv Blcl)b, nnb tiicl lieber Ijlm ift, ba§ anbei Unit bamit ar6et)ten unb Ijn bcv gcfar ftcl^n, ba-i fie bic n^el)!! miiffig unb falnl fel)n mugen, unb bod) al^o ■■ re^c^ bleuten obber Joerben. 3ft ba§ nit rtuc^er, ^o ift er ^^m faft el)nHd]. .«urtjlid), ift tvibbcr gott, San Ino bu fortet)E an bet)nent net)ften fud)ft, ben bu nit and) nmltcft an bir t)t)m taffen, ba ift bie lieh au% unb naturtid) gefe^ juriffen. 9ht fotg id), ba« man in .5in§ tcuffen gar toentg a(^t, tüte beut ne(}ften gebelje, Inan nur iinfjer ^infj unnb gutt fid)er ift, bas man bod) lu t)n teljucn loeg nit fuc^en folt, unb ift gcluiB cl)n an,]et)gen beö gel)!; ober faull)c\)t, luic iDoII ber tauff barau^ nit crgcr toirt, %o ift e-5 bot^ funb für gott.

1 scjü^e L 2 an <cf)ii AL on finb M i obige Sc^ovt im tteincn Scvmoii »on bcni

SBuc^cr) ä^njc M i btE>)6c U cvbcntcn M ■"■ ftcljcu y\ mügcn .M 7 ncbiften M

Ju^eft M 8 liebe M unb iad natuvücl) M 0 Jorge M jtjnic M U> ncl)i|tcn M

wenn M Jl)ujc Jl l'J brauä JI iunbc M

(^in Sermon uou beut 33auu.

1520.

^n engem Siifaninifif^cng mit bom Sermon Bon hem Safraim-iit bes iim()n'u ficicf)nam'5 6(}riftt l"te()t ber nadjfolgenbc Sermou öon bem S^ann; es ift, luic Äöftlin fagt, „bie 3boc ber cf)vi|tlicl)en ©emeinjc^aft", \vdd}( bcibe üerbinbct: „im iBonn Derbietet man einem 6f)riften ba§ ©aframcnt nnb cntfcfet ifjn ber (i5emein= fc^aft". ©0 weift benn and; ber iHetormatov in bem einen anf ben anbevn I)in. 5Jlit bem Sermo de virtute excommunicatiüiiis Bon 151« i)at nnfev Sennon ben @egenftanb gemein: noc^ njalteten biefelben 9>er'^ältniffe ob, bie itjn bamals 9e= ni3tf)igt batten, fid) über ben 5?ann ,5n iin^ern; es mar aber meber jetjt nod) ^U'^jov bie *i<e)Lirgni§ eigener ©efabv, bie ibn ]ur 9(n5iprad)e baviibev trieb.

©eljalten mirb bev Sermon Bon bem '-l^ann nod) l-^in fein, gebviirft evidjien er eift 1520.

$tg(. fiöftlin I S. 305 f. iiub imicvc ©eJQmmtnujgnbe 5?b. II ©. 7:J8 ff. I 2. («4 ff.

?Iii§ga6eTi.

A. „dljn Sermon Bon fem |1 ^anii. Soct. llJartini |1 ?utber ?hignftiner |i ejn

äßitten-- II bergt. || ; ' ||" Mit liteteinfaffung. iitelrücffeite bebrncft. 8 SBlätter in Cuart.'

Srucf oon ,3ol)imn (Mrüiicnbctg tu aBittenbcrg.

B. „e^u Sermon || Bon bem bann || Socio. 931ar= || tini Sntl^er Slngnfti || ner

tau 33uttten= || bergt. ||" 5)«t Sitelcinfaffung. 12 3?ldtter in Cuart, (efeteS S?latt teer, 9Im Cfnbe: „ßetrucft t,5u Setiptf OJicld^ior l'ottljer. 9115 II man t.^elt Xaufent funffbübcrt Bnb || t,5niet)nt,5tg iar. H"

G. „(Jtjn Sermon Bon bem Sann. || Soctoris g^lartini gütiger || 9J[uguftiner .^u 3Öitte= II bürgt. || f Gictrnrft t.iU ^^etipBgf bnrc^ aöotffgang Stocfet || in ber a5r>5mmifc£)c gaffen monbafftig. 1520. " mit liteleinfaffnng. iitclrüdfette bebrudft. 8 «lütter in Cuart.

D. „gt)nn Ser= || mon Bonn bem || Sßau. Soctor. 53iar-= || tini ßut^er 9(u= || guftiner t.^n [j 2Bitten= || bergt [" 51iit liteleinfaffnng. 2ite(riicffeite

62 @iit ©cviiioii uoit bt'iii '^niiit. 1520.

bebvurft. 8 9?lättfr in Cunvt, Idjte Seite U-ev. 9(m gnbc: „1520 || ©ebvudt ju Vcljptjiif buvd) lUilten ©c^uman: ||"

E. „diu fermon üon bcm || iöonn. S)octovi5 'D3iartini Viit^cr || IHuguftiuev ,511

mittenbergt. \," litelvüiffeite In-bnuft. 8 SBlättcv in £iiart, h-fetc Seite leer.

Sc^tc 3ei'c 231- 334-i: „lüojjcit, luif im ©cvinoii baiion gejagt ift". 2n!cf »on Sobft Siittncdjt itt '•JiüriilH'vg.

F. mie E, mir int lert bauon Ufr)d)ieben.

Se^tc S^iU 581. 5y4a: „glauticit er luerbt fein getjftiic^ gciiiejjen, lt)ie im ©ermon gejagt ift". 'Jliiv berjetben Crficiii inic K.

G. „'iün Sermon || i^on bem 3?ari 2)0= |! ctor ^Jlartiui l'u || ttjers 91ngn)ti

ner aBit= || tenkrg. || •••.• || M.D.XX. H" ^Kit ^iteteinfaiinng. 10 a3Iötter in Cuart.

Ixnd Don Sillmn Ctmar in 91ug«[nirg.

11. „9lin Sermon öon 1| bem SPann S)o- || ctov 53?nrtini Snf^crg, || 9(ngnftiner |{i aBit= II tenberg. \\" SDornnter ein A'iol.^iftjnitt. 9Jtit 2ite(einfnffung. litelrüctfcite bebrucft. 10 il^tättcr in Cnavt, (e^tc Seite teer. 9(m (vnbc: „(ÖebrncEt Iju ?(ng(pnrg, bnrrf) :36rg ''3lab= |i ler, 3n§ man tjntt nad) ber geburt || 6'f)rifti. l'L ®. Dn int ^niain|i= jj giften 3av. ||" 3:iteI£)ol3Jcf)nitt: £. *Jlugiiftinit§ ; Uov iijm ein tnirenbc?- DJiönc^tein.

I. „'.Hin Sermon üon || bem 58ann So || ctor 53iartini Sit ]| tljers Shigitfti,, ner ju Sßitte II bcrg. [" *Dlit liteleinfnünng. 2itelriicffeite bebrncft. 10 3?lätter in Cnart, Ic^tc Seite leer. £riicf Don .Ciaiic- [vroicfjiini'r i" *.)lug-5tnirg.

K. „4>on bc SJan || ein fcift nntjlid) pre- || big. Surd) b. Marti || nn iJutljcr befc^ribe jj Onb Dil unitlonffiger erflert loebcr fi) || Borl^in im latin ober tütfi^ II genjefcn ift [ ßebrnift ,y^ i^afel bnrd) ?lbam ^>etri. || M.D.XX. " 5Jiit litcleinfaffnng. litelrüiffeitc bcbrntft. iBlätter in Quart, te^tc Seite leer.

L. „t^in fermon öon jj bem 33aitit. Soctor TOar^ || tini Stitl^er 'Jtugnftiner || jti SBittenbcrg " lllit liteleinfaffnng. 12 i^tätter in Cnart, Irljtf« aSIatt leer.

3itv Seite bet lilelciiiicijjimg (bem 'i<eiil)rtiiev ) unten vertjtc- bn* l'ionograiiim bcS lU'S Qdxa\. Xvitrf DcviiuitlUid) lioii 'Jliibvea-:' (M-iifmibev in 33aiel.

M- »|Epn fermo || Don bem 'i^ann || Soctor 'JJiarti || ni Vnt[)erS. 9Iu || gnftiner p SÖittemberg. || •.• || M.S.X.^. |," «Hlit liteleinfaffung. 10 "'iMätter in Cuart.

Jrucf von 5Jinrtin ^tncf) in ©ttafeluivg.

N. „6v)n Sernton »on || beut i^ann. 3). || -JJuirti. i'n-- || ttjer. || SBittemberg. || 1523. t," 1(5 iMötter in Cftau. ©0 aüeüet yjt. ■2.')48.

lyiii Scviiioii l'üit bom iSnnii. 1520. 63

O. „ein ©ei-mou || Dan bciii i-aiiue. 1. \\ ''iJlartimis 2u-- \\ Ü)n. \\ 5yinttcm= krc^. II 931. S). a;Xiij. ,," ^JJIit liteleinfaffung. 12 JlMüttcv in Ciunt, Ic^tc Seite (eev.

Ixnd von Wctdjiov ^.'ott()cv in äLMttfnDctg.

A ift bev Uvbvmf. Untfv bcii übrifleu Vhiegabcii niiiiiiit K une im litel |o im lei-t i'ine cigentl)iimliri;c Stcliuiu] ein; jebod) bavf iiinn firi) biivd) bcn erftcitii nidjt üt'vU'itcn Uijjcii, in Ic^tcvcni nuljv als iprarf;liri)c 'Jibmcidjnngon uon A ju fvlparten.

3n „Wavtini i^ntlicvö nmurf)cvlfi) budjiin önb tractctiin" ftetjt unferc 2rf)vift gleich nad) bcm grnBen Sermon üoit bem Sünd^cv, unb ^\mx in ber Vluegabc üom gjtoi 1520 *(. c.x'' c;xx*, in bcv miegnbe nom Cftobev 1520 '4^1. nV— cxiiii^ Sßon bcn @efammtau§ga6en ber 3Bci-fe knü)cxü bringen fie bie aBittcnbcrgcr 1554 Vll m. 38"— 44'', bie Senaer 1555 1 »I. 238" 244", bie ^Jlltenburger I g. 474- 4,S0, bie i'eipiiger XVil S. 450-456, bie 2öa(cf)id)e XIX Sp. 10H9-1120 unb bie grlanger, bcut]cl|c gdjriften, *b. XXVII g. 51-70, lei3tcre nad) H, einem ber fi^(crf)teftcn 5tad)brucEe.

Unfcrcm lertc legen U'ir A :,n Civnnbe; befonbers berüctiid)tigen irir norij K, beffen £prad;eigent()iunlid)Eeiten ein öicmifd) oberbentidjcr nnb id)lüei,^eri)d)er lUnnbart bchinbcn; anbere Slu^gaben ,5iel)en mir nnr feiten an.

(Si)« 3crmon uon bcm '^aini ^oct. 9Jiartiiü 2ut()cr •^(uauftincr C5U $iMttcnt)cröt

Olefug.

iUtnßrften, £ic lücljt h3l)r geboret, lote ha^ facvomcnt beS ()et)= lügen let)c^naTns 6'fittftt ift et)n jelji^en ber gemetnfcfiafft aller h)ct)tigcn, ift nu Hon nötten and) ]u linifcn, \mh ber S?ann fei), Jber burc^ macl)t geljftlidj-j ftanbä l)n ber 6[)riftcnt)et)t geprauii)t hnirt: bann fel)n Dornet)tnUc^ el)gentlt^ Qnt;)t unb tnod^t ift, hao er ei)ncm fd)ulbtgen 6()riften mcnfcf)cn kraubt unb t)I)nt öoröcutt bas f)et)(igc facrantcnt, brumb tan et)n§ on bas anbcr nit Porftanbcn mcrben, bie lr)el)ll fie luibbcrnanber fctjn, bann ba§ luortletjn 'eommunio' 311 latel)n f)et)ffct gemel5n= fd)afft, nnb %o nennen bog ^et)lig facrantcnt bte gcicrcten, ba gegen ift ha^i inorttcljn '(vrcommunicatio', ba-j l)el)iict cntfclung ber felben gcmet)nfc^afft, unb ßo nennen bie gctcreten ben 'i^an.

1 f. mix itabm im litel Bon A al* Übevicl)vitt gcietjt ; in ben SonbevauSgaüen finbet cv jicf) l)iev nicf)t »icbovf)olt 3 „3()ciuä." fetjlt in Iv i geljovt f.nnt, toie Iv 9 einen fc^ulbisen K 12 unb nlfo K

64 Sin ©etmoii i'oii htm Sann. 1520.

3um l'dibcvn, btc gemel)nicl)ant ift 3lm't)crlci), a,iit}i) toic l)()m lacianunit itoit) bingf fel)nb, nc()mücf) ba« ktrfjcn iinb bic Bebeiitung, inie i)m fcvmon^ gcfngt ift. Xic crft gemdinfcfjatft ift ijiuicvlirf), ginifttid}, uufidjttirf) ijni ticrljcn, bdv ift , %o l)l)nianb biird) redeten i5laubcn , t)off nung inib lieb cljngelcljbt ift l)n bie gcmet)nfrf)afft (ifjrifti unb aller t)cl)ligen, iBitcfje "bebeutt imb geben toirt •'• 1)11 bciu fncrnmcnt, unb bie ift biv? Inercf unb crnfft bc-j facrmncntio. Tifee geniel)nfd;afft mag luibber geben nod) nel)incn Ijvgent el)n mcnfd), er fet) '-}?ifd;off, bapft, ja aud) engett ober all creature, fjonbernn ailet)n gott fetb burc^ fet)nen l)et)ligeii ge^ft muß bie eijngifjen ijnß ticrl3 be-S inenfdjen , bcr bo glaubt t)nn iiaa facraiuent, Inic l)m fermon- gefagt ift. '^Ußo mag auc^ liiet)cr felju ban "^ retjdjen und) fel)n, ban allcl)u ber unglaub obber fnnb bej^ mcufdjen felb, bcr mag fic^ felb ba mit öorbannen unb olßo Don ber gemet)ntd)afft gnaben, leben iRöin. 8, 3r.. nnb fclidel)t abfonbcrnn. Xao belücrt S. ^^luln-j ;}io. öiij. iiJer mag un-3 abfonbernn uon ber liebe gotti-ö '. ''JJiag ti: tl)un angft obber nott ? bunger ober armut? ferlirfeljt, OorDolgung obber blutt öorgiffen ? 5tet)n neljn, iä) bt)n gemifi, ba-j mibber ftcrben nodj leben, luibber engell nodj engett furften nod) engelifd) l)ere, linbber tegcutucrtige nod) ,yi{unfftige biugf, alt?, ba-3 auff erben gelualtig, t)od) obber nl)bber ift, noc^ i)rgenb e^n anbere creatur mag un^ abfonbernn üon ber liebe gottic', bie lDl)r f)aben in Gbrifto .Oibcf» uußern i.^ftv. 3,13. l)errnn, nnb fanct 5|}etru5 i. ^V. iij. Unb loaö mag fel)u l)rgent, ba-ö eiicf) -'« fd)aben tuub, %o l)l)r bem guten t)let)ffig folgett?

3um Stritten. Sie anber gemet)nid)afft ift eußcrlid), Iel)plid) nnnb fic^tlit^, boS ift, t)t)manb Itiirt tut gelaffen, bao er bec' l)et)ligen facraiiicntiv tei)lt)afftig ift unb fampt anbern baffelb cmpfed)t unb mit neufjet. 5yon bießcr gcmei)nfd)aft mag et)n 5ßifct)off unb ^-J>apft et)nen abfonbern unb l)t)m baffelb •■;•■ umb fciiner fnnb mitten oorpieten, unb bac- bepffct pun pan tl)un. Xifjcr bann loar oor tiepten faft pin praud) unb l)epffet itit ber flepne bann, bann bar über ftrerft er fid) toepter, bao man aud) Oorpeutt begrebniB, !auffen, oorfauffcn, paubcllnn, manbeUnn unb allerlep gemepnfd)aftt ber menfd)en. Im letjt aud) (alfi fie fageu) loaffer unb femv, ba^ l)ei)ffet ber gro^ bau. Tarau -fo paben ettlid) nit gnug, §onbernn ubir bao allifj praud)en fie Inibber bic Por= panncten Ineltlid) gemalt burd) id)mcrt, felor unb trieg fie )u beqningcu. Safjclb fepnb aber luepr neioe fuube, ban grunblid) mepnung bcr fd)rifft, Xan mit meltlid)em fd)mcrb ^u paubcUnn poret ^u bem tep^er, fonigen, furften unb l)irfd)afftcn bcr locllt, nnnb gar uid)to bem gcpftlid)cn ftanb, bc*- fd)toerb ^^- nit epBcreu, ftonbern gepftlid) fepu foll, liiild)o ift bao loort unb gepott gottiv, tfpi). c, n. olü fallet ^.l.Hiuluc- fagt @ppe. in.

16 noc^ engeU, fuvftcn .\ iiodj ongclfürftcn K itiiiigc Sliilgoben „iiod) fvtjciuiel, füiftcn") 32 ücjloingcn K ijo jiimmtUrfjc *Ji'arf)liviidfe mit 'Jliionaljmc bfv *,.'ci(),iiiier) :!t; cljüncn lOK

Ijjern K ciijjcren Ulli cüjjcvn I. :!7 „(?pl)c. iij." nllf SoiiticvauvgaUi'u nmv Ijntcii E unb !•"

„ab ep^cftos" ftott „tept)e.")

') 3<b. II S. 742. ■-■) Ü<b. II £. "4:'..

ffin (Sermon ron botn *^nmi. 1"p20. 65

3iiin i^icrbcn, bifjm ciifjerürfjcn bnnii , (lci)n unb flvof;, (jott (^[jviftii^ eljtigficlit yjiatt. nnij. 5,50 bci)u bnibcr luibbcv bid) iiinbit^ct, ftvaff l)l)ii .^Uiifrijcn iDinttii. is, ht)X unb l)l)m allclin. .^orct er biet), f5ü Juivftu bcljiu'u bvubcv flclooimcii tjabcii, {}6rct er bid) nit, fjo nl)tu nod) cl)ncn obber ])xim\ Ijii bl)r, aiiff bay bo bcftcc

s et)ii ifllid) luovt obber geidjefft biird; ^lueljer obber brel)cr ge^eugen rebe. .'poret er fie iiit, %o jag ber ganl^en geniet)u ber firc^en, ^oret er bie firc^en nitt, §0 i]aüi 1)1)11 nlf; el)iicn (iclibci unb piiBlicaii. ^tciii S. 5pnu(ii§ i. ßor. ü. i.csov. .-,, h. @,5o l)l)manb unter eud) nnfeiijd) obber geljljig ift, obber obgotter eeret, obber jdjlceeret, ober trundfcn obber reiiber ift, mit bcm foEt ^^r nii^tö gemel)nB

10 t)aben, nud) nit mit i)l)m efjen. Idstein ij. Icfia. iij. £30 Ijfimnnb nit unter=2.xiini-3,i4. tf)enig ift un^er lere t)n bi^er fd)rifft, ben felben merctt unb l)abt nid}tö mit ^^m 3u fd)affen, nuff ba§ er befc^emet tncrbe. Stern ^o^anne^ ©pift. ij. 6302.3011.10. t)^maiib fiimmet ,]ii (uä) imb bringt nit mit fid) biße lere, io(t i)l)r l)l)n nit Verbergen, oud) nit gruffen, unb loildjer l)l)n grufiet, ber ift tcl)ll)afftig jcljucr

»■■ bo^en inercf.

?(u|5 bi^en allen trorten lernen Inir, lr)ie ber bann foU getfjan fel)n. @'3uin erften, bn-j Inir nit radjc nod) unBern nuti jud)en follen, Inie it,t allent= ^Qlben el)n fc^anblidjcr prauc^ ift, feonbcrnn bie bcßerung unßerö nel)ften. 63um onbern, ba^ bie ftraff nit gelange 6i^ an feljn öorterben ober fterben.

20 S)on S. ^»auliis fe^t ba6 t.itl bc? banne-s nit lDel)tter, bnn lin bie befferung, ba§ er 3u fc^auben ttierbe, §0 niemant mit l)t)m umbgat)tt, unb fe^t bar 3U ij. 2;effo. iij. ^^r folt t)[)n nit galten al^ e^nen fet^nb, ^onbern ftrafft l)^n2.tiK(i.3,i.'i. al'3 cl)nen bruber. 5iu gal)n il5t bie Inuttric^en tlirannen mit ben leutl)en iimb, als hjolten fiefi l)n bl)e t)ellen borftoffcn unb fiidjen bod) gar nid)t§

2;' befferung an t)f)nen.

ß3um funfften. (fö mag offt gefc^el)en, ba§ el)n borbantcr menfd) inerb beraubt be-? l)et)ligen facramenti-i, bar3u and) be§ begrebnif}, unb fcl) bod) fid)cr unb feiig l)n ber gcmel)nfd]afft 6[)rifti unb aller t)cl)iiflc" t)nnerlid), luic baä facrament an^el)gt. Sßibberumb ift l)l)r öill, bie eu^erlid) unborbannct be§

M facrament« frei) nießen, unb bod) tinnelnenbig ber gcinel)nfd)afft (?t)rifti gan^ entfrembbct unb borbannet, ob man fie aud) fd)on mit giilben tüd)ern unter ben l)ol)en VHltar begrub mit allem brangen, glocfen unb fingen. Sert)alben niemant 3U urtel)llen ift, er fei) l)m bann obber braiiffen, ßonberlid), %o er nit umb fc^crel) obber fitnb Inillcn fid) 311 beffercn Dorbannet ift. 3^on iimb

^-' gelt obber 3el)tlid) anber bing Inillen bannen ift el)u nclner funb, babon bie 3lpofteln unb Gl)riftuC' nid)t« gelnift l)abcn.

2 fiinbet KL .3 f)o6ent A J/oxä er iiiä), 60 tt)irftu bcl)ncn bxuhn gewonnen ^oben" fcf)(t in rilll 10 ij. Scffa. iiij. A nnb (jievna^ bie übrigen (gonbcrbrnde 1 1 gcidirifft K tfaXi K 12 6efd)mei)et I. li; allen bi)en K 19 nit Bcrftrerft »erb biß K 22 ij. leffa. iiij. .\

unb cntjprcdjcnb alle übrigen Sonberau§go6en 24 motten jl) (ij in K 27 ber begrebnuß K 31 erfrembct K 33 ober baru^ K

Sutljev? SBerle. VI. 5

66 ©in ©miioii UDii bcm *j?nnn. l-')20.

ü,]iim fcrfjitcii. iBanncn ift nit, Uiic cttlid) inci)ncn, el)n jcd beut teuffeil gcljen unb Berauben bei- fuvbit unb aEcr gutter tncrd bcv 6£)riftcnliel)tt. San Uio bo blcijbt bcv red)t glaub unb lieb c^ottio l)m bcrtjen, ba blcDbt and) toar» bafftig gentet)nfd)afft aller gutter uub furbitt ber (ibriftcnhei)t mit allen frndjtcn be-S faeranientÄ, fcl)ntcmall ber ban nit anber-3 ift nod) Inerbcn mog, ■'• bau el)n beraubung beS enfjerlidjen facrament-i obber luanbct-j mit ben leuten. Ojlelid) alv too id) l)n ferfer Innrb gelegt, tucre id) limU lieraubt ber eußerlid) gefclfdjafft guter freunb, aber bennod; nit beraubt i)l)rer gunft uub freuub= jc^afft. 3(1^0 ttjitdjer oorbanuet Inirt, muß cutfe^t fel)n bcS gemel)ncn facra= menti*3 unb lüaubeU unter ben menfd)en, alier ift nit barumb Horluorffen Hon m Ijljrcr lieb, furbitt unb guten Uierden.

6jum fiebenben , Sa-5 ift »roU Inar , Um ber bau red)t uub Horbieuet billid) gefeEet tuirt, ba ift er el)n ,5et)d)cn, Hormannug unb ftraff, baran ber Dorbantte crfennen foll, ha-i er fetb felju feel burd) miffctbatt uub funb bem teuffett uBirgeben i\ab, fid) beraubt ber gcmetjnfdjafft aller beiyiigen mit 6t)rifto, i'^ ban fold;en nntreglidjen fdjabcn ber funb Inilt bie niutter ber liel)ligeu fird)cn l)l)rem lieben fuu aujcljgcn burd) bie ftraff bcv baun^ unb t)i)n bamit loibber Com teuffett 3U gott Bringen. ©lel)d) als oB eljn naturlid) leljplid^e muttcr l)t)rem fot)u brclnett unnb ftraffett, too er uBett tbntt, ba mit gibt fie l)t)n nit bem l)encfer obber Inolffe, and) mad)t l)l)n nit ^um Buben, ^onbcru Ineret unb m ,5Cl)gt l)t)m mit berfelben ftraff, Inie er jum l)euc£er tunimen mod)t unb bebelt l)t)n Bei) bes SJatterä erbe, 'ällfeo mo el)u gel)ftltd) uBirfei)t l)t)emaub l)n Bann tl)utt, fott fie alf;o gebencfen '2l)b ba, bu baft biß uub ba-S tbau, ba mit bu bel)n feel bcm teuffeU geben, gotti-j ,]Dru Horbicnet, bid) beraubt aller (^briften gemcl)nfc^afft unb X)n l)nnerlid^en gel)ftlid)en Bann für gott gefallen, unb Inilt 2.'. nit auffbbreu nod) tiiibber fummen. 'ilHilan , f;o tbn id) bid) aud) enfjerlid) für ben menjd)en l)n ben bann, unb bir ',u fd)anben beraub id) bid) beo facramentt» iinb gemeinfd)afft ber leutbc, feo lange bu ]u bir fetbift fomift unb bel)n arme fcelc Unbberbriugft.

Kjum ad)ten, 3inld)er bifd)off, probft ober officiall el)u anber mel)nung m t)att l)m Bannen, ber fel)e fid) für, er Inirt fi^ fetb clriglid) oorbaiiuen, bac« l)t)m toibbcr gott nod) creatur crauf^ [)diim merbeu. (SC' ift ber bann nic= mant fd)eblid)er uub ferliel)er, ban beneu, bie l)l)n feilen, oB er aud) glcl)d) red)t unb attein umB miffetbat mitten gefeit ift, barumb bac- fie feiten ober nl)mmer folc^ mel)nung baben, ba ,5U an ford)t baubcln, nit bcbeucfeu, loie ■t'. lnllel)d)t fie Oor gott nil mirbiger Uiereu bnnbert Bannen, äBic bao Chiangelium Maui).ii<,24.''JJiatt. rlnij. fagt lum bem fned)t, ber fet)neui b"'rn fd)ulbig limr ]ebeu taufeut pfunbt, unb bod) fcl)nem gefetten nit l)uubert Pfennig bnrreu molt: loo looUcn ban blcl)Bcn bie armen elenben trebBer, bie umb geUt-5 )oilleu ein fold) Uief;en

23 @ic§ jü, bli Iv 20 SSelan, jo tliii K -Js jo tniin, Uifi bii L :!s Jifonniiifl

Pill Si'vmon l)oii bciii ümiuii. 1520. (37

mit bnnttcn Hit mnt mit C[(\xialt imb iinvcrfjt nn(^cvirt)t iinkn, ha?- fnft (fl)rf)tfr bie Xurrten iiiib .'geibcu leben, ben bie (^"l)iiften ^ 1a-:- ift l)l)e offenbar, bav i)l)v uitl für flott ^m ban fel)nb Beraubt ber \xud)t bc§ facramcntiS unb l)nner= lidjev (iel)ft(id)ev flemeljnfdjofft, bie bod) nit mel)v t[)nn iac\ nnb nad)t, bnn

r. (*'itiven, tribuliven, bannen nnb anbeve leut beranben be-J eufjcvtidjcn facva^ ment§, toild^e l)nncr(id) taufcnt mnE für cjott l)6t)ev icl)nt nnb t)n bc§ facra= ment'j fiel)ftlid)er (^cmel)nfd)afft .cbe)i. 0 bn elenber l)anbeU, o bn cvfdjrecftidje iiarnnfl fold)er eirelnlidjer tjanbtiernnq! ;jd) Uieljf} nod) nit, ob foldje pnbli= niffe nnb offieiell lüotffc gelncfeen fel)nb obber luevben mollen, baö lücrcf ciibt

1" l)f)C ftarct .^engiiiffe tion l)t)n.

(5,]nm nciinben. darauf; folget, ba-i Inar fei), baä ber bann, fjolnll an l)l)m ift, nicmanbt tiovberbt, Oorbampt obber erger madjt, ^onbern er fnd)t unb finbet e^ne öorterbete, Horbampte feel, fie loibber ,ytbringen. Dan bie notnr imb art nüer ftraffc ift, fnnbe ,]ii beffern. ib'annen aber ift ct)n

i-' lauter ftraffe nnnb el)n muttcrlid) ftraffe: brnuib mad)t er niemant erger obber fnnblid)er, ^onbcru ift alletin georbenet, bie l)nuerlid)e geljftlidjc geuiet)n= fc^offt Inibber ;,n bringen, fjo er redjt ift, ober ,]u beffern, %o er nnred)t ift. ^a-i belucret fauct ^Hniin-j nnb fagt ij. (Forint, rüj. I^-^:- irf) mit euc^ l)anbeti2-eor.i?.,io. mit ber gettalt, bie mir gott geben fjat, nit ^u öorterben, ^onbern ,5U beffern.

20 Sllfjo i. (sor. b. bo er ben ftraffet, ber feljne ftieffmntter ]ux cbe genommen i. cor. .■.,.'.. l)ett, ffrad) er 'id) mit euct) geb l)t)n bcm tenffell tel)plic^ ju tobten, auff ba^B fel)n fccl bebalten inerbe am ^ungften tage'. Stifeo tjatt er auä) broben ge= fagt: äBir fotlen ben Oorbannten nit aU eljnen felinb adjten, fjonbern ftraffensxiifif.a.t.^. al§ et)nen bruber, auff bas er befc^cmet unb nit oorbampt toerb. ;3a aui)

2s ßbriftuö felb nac^ ber menfd)el)t bie gelualt nit l)att, el)ne feele ab.jufonbern

unb bem teufel p geben, at§ er fagt ;3o£)iti. In. 2Sa-3 ^n mir fommet, Unrb?iofi.6,s7..i9. id) nit UorUierff en , unb ba§ ift ber triHe mel)n§ $atter§, ber mid) gcfanbt batt, baci ic^ nit oorterbe obber Oorlire, 'mac- er mir gibt, i^skm, ber fnn suc. a, r.r.. bc-3 menfdien ift nit tummen 3U öorterBen, ^onbcrn ju erlogen bie feelen.

30 So bau Gbriftns fclb unb all ^Ipoftetl fein anbcr gelnalt baben, ban ]u belffen beu feelen unb felju aubcr gemalt i)n ber tirdjen gelaffen, luaS öormeffeu fid) ban bk btinben ti)ranuen unb rtjümeu, fie ^aben gelnalt, ^ntiormalebeljen, bor= bampnen nnb Oorterben, ba§ l)bn bod) and) l)br epgcn gcpftlid) red)t Oorfagt, tib. öi. be ©en. ejc. c. (Sum mebicinalic^ ? 'Set)temall ber bann el)n ertuicl)

-■ unb nit el)n tobtung ift, ber aUel)n befferlic^ ftrafft unb nit oorterbtic^ au§ murljelt, f3o ferne, ber brebntban mirt, l)l)n nit t)orad)tc, feo fol firf) n''t f li'^B öorfet)en el)n I)glid)er gcl)ftlid)er rid)tcr, ba-i er fid) belnel)fee, mie er l)n bem bannen nit anber^ fud)e, ban ba§ er Iieffcre unb ^elffe.'

fe'jum 3et)enben. '.Jln^ bifiem tert dar mirbt, ba§ ber bann, f^o er nit

"" borac^t loirt, ()el)lfam nnb nnfc^eblid) fei), unb nit, mie ettlic^ bibb oor.^agte

.5 triiuthin A IS ij. Goxint. i;;. A unb entfpvcdjcnb oüc Sm3elbnicle 22 barolien K 29 bc§ incnic^eä K .38 unb liefielfi K

68 6in ©crmon non bem SBattn. 1520.

QClDiifcn, biircf) cttlic^cr frcHcU miBpvaiid; Ocid^rcctt, Uicncn, cv jet) Dorterblicfj on bcr fcclcn, luie »nol er .^ur ^ctjt bcv ''^Ipoftcln mcdjtig \vax, bfu lcl)l) bem teuffeti 311 geben unb ju tobten, luili^s audj nod) troU gcff^etje, Iwo bie vid}tcv nit anfe frcDcH ber gelralt, feonbcrn au% beniutigcm glauben imb lieb t)t)xem ncijften jit belicruiig bcn bau ubeteu. äl>el)tcr folget, ba-ö ber bau großer far r. unb ftfjreäni^ bringt bcnen, bt)e ^t)n tret)ben, tno fie fic^ nit furfetien, ba§ fie aüet)n bcffcrHug unb f)et)II beS liorbauteu iud)eu nad) lautt bc-J tert«. 'iS}an ber bau mag nit auber^ jeiju. bau etjn gütige mutterlid) gcl)licU auff ben leljb unb jeljtlic^ gutt gerieft, bamit niemaut jur £)eE geftofien, feonbern me^r crau§ gebogen iinrt unb gc,]rt)ungeu nou bcr norbampui^ ]u feluier feticfelit: brumb m folteu tnir l)l)u uit aüel)n 011 alle uugcbuU lel)bcn, Boubevn aud) mit freubcn unb atten eeren empfangen. ''Jlber ben tt)rannen, bic nit meljr bau l)£)re ge= tnalt, forest, gelotin bart)uucu fud)cn, mag er nit on grclnlid) fd)abeu abgaf)n, bau fie öortereu ben bann unb fct)n merd:, unb marfjeu auB bcr erliuct) el)n öorgifft, unb fndjen nur, h)ie fie bcn fordjtfamcu mcufd)cn crfd)rccflid) Itierbeu, i- ber bcfferung aber gebend;eu fie ul)mmer mein', ba lum fie Incrbeu eljn fd)hicrc rcrfjuuug geben muffen: incfie l)fiuen!

t\5um ctjlfftcu. diu t)abcn fie t)l)u fclb ei)u fpridjlüort erfuubcn, ba-J lautt al^o 'un%a ban fe^ red)t obber unredjt, fjo foU mau ^f)n furdjteu'. Dieses fprnd)§ troftcn fie fid) gar frei), bruftcn uub blasen fid) anff, aU bie 20 Ottern, uub tljarcu biU ual) bem l)l)meU bamit trot?cn uub ber gauticn luclt bratneu, unb traben mit foldjcm falfdjeu crfdjredeu mel)t unb getnaltig el)n= gcriffcn, acIjtcn-J, c-j fcp oil mcljr pn bcncu tnortcu, bau brpnueu ift: brumb iDolu mir fie aufiftrepdjcn uub bcrfelbcn blasen, bic mit pljrcu brepen cvbcpffc §0 grcftiüd) ralnfdjt, einen mibber fti(^ bieten. SBoE an, ift toar, man 2.'. foH bcn bann furd)tcu unb uit noradjlcn, er fcp rcdjt obber uiired)t. ''Jlber inarumb cpgcuftu baC' atlcpn bem bann, bcr epu muttcrlidjc ruten ift, unb nit nüeu aubern grofjcru ftraffcn uub toibcrmerticfcptcn ? obber ma§ grofe bingä l)aftu bem bau geben, man bu ppm bic furd)t gibft, feo boc^ aud) mir uuß furd)ten foEcu, feo mir tränet, arm, liorfprod)eu, ooradjt merben, ober %o \u\^ m guter, jiufj, red)t entzogen obber gcmcgert mirt, ja aud), man bcr 2nrcf uub fepub unfe obligcn obber anfedjten? San pn allen bifen unub anber mibber Itiertidcptcn , fie gcfd)cl)n mit rcd^t ober uurcd)t, fottcu mir m\] furd)tcu, lepbcn, laffcu fareu, uub aller bing unfj palten alv gcfdjcpc uiifj rcd)t, mie i.'uc. c, 30. ber ^crr teret Snce oi. Sßer bir upmpt, inm bem f obere uit mibber. äLnirunib 35 fnrrfjtiftu bid) awd) uit, lieber tprau, mo bir uurcd)t gcirf)id)t, bcpn ^iiif; bor= fagt, gutt gcftolen, redjt borfagt mirt, uub bcudift uit bcp bir, bn folt

1 ctic^tedtt K 1:, Bifft GIIIK.M 20 tittgcii unb blajcn K „ivuftcn" fcl^U in <;lll aU bic trotten .M 21 „tfjarcn" nur in A, in bcn nnbcrn VhivflnOcn „biivfjcn", „borffcn' u. n. „flav naä)" ftatt „Dill nn()" (lllllv „gav nn()" M 2'. 5*clnn . c-5 ift K 27 Wavumfi

peificftn K :il obcv gclucvt (Uli obcv ticvnc>)nt K „obbcv flclucflcvt" fdilt in M .'57 mit

licl) .\ imic olu'n i;i'(:llll.M, „nit Im" K „nirt)t W U)

&n Setmuii uoii bcm i'niiu. lö'.'U. f59

mit fürdjtcii Icljbcn, fcl) rcdjt obbcv iiiircdjt ^ ''JJu1)nftii, bny aiibcrii i^cpotctt fcl), bcl)n gdualt mit furdjtcii ,',it Idjbcn, fic fcl) rcdjt nbbcr imrcdjt, iiniib bii lci)cft Hon beut fciben i^cpott bcfvei)ct, bo'3 bu iiid}t foUift flclonlt ober iinrcdjt mit fiivd)tcii Un)bcii^ bu mii-fts lüol fiiibcn, hn bift ciiid) cl)n mcnfd) iiiib (jaft 3 eben baüetb gepott ubiv bir, bamit bu auberu brcluift uub bid; iju bel)uer tl)orl)el)t auplefift.

{^;um ,;tiiclfften. ^Jhi fid; hiK^ borferetc ttiefjcu. P)cl)fttid)c nbivfcl)t feret bai)tx mit bem ^San, uub fpvcdjcn, mau foli i)l)u furdjtcn unb lc>)bcu , a fcl) icd)t ober unrecht. 2l6cr feo mau ^tjn gctüolt unb unrcd)t tt)ut, ßo tnoUeu fie

1" uit umb el)u l)cUcr tel)bcu, (joubcru ou alte furdjt [id) rcdjueu uub lofjcu uub baij l)l)ve fobcvu, Hub t,l)l)eu alßo |id) nufe bcm flepott gotttJ, barl)nnc fie am aEcr meljftcu ben aubevu 3um ercmpcU gal)u folteu. San hjo ba^ luar ift, baö bapft, bifdioff, uub lua-? be-j ftanbs ift, mugeu ou fordet uuredjt, fdjabeu, uoradjtuug l)u l)l)vcu cpgcu iad)cu iuibber ftvebcu, J30 ift» and) loabr,

li baS man bcm bauu mag luibbev ftrcben unb al%o ftarct ben Ban Uorti'ctjbcn, al% fic t)l]rc fad) trctjbeu. San Ci3 ift tepu uutcrfd)cl)b Ijm gcpot gottiö, trift glcl)d; l)bcrmau. 'Jlbcr ba fcl) gott für, man foU eo bttjhc mit furd)ten Iel)beu, ee fcl) bauu obbcr InaiS mibber mcrticfetjt gefd)ct)en mag, Ä>ie ba» (jDangelium uu§ Icret. S)arumb fic^ ju, tno bir l)t)emanb uurcd)t tl)u, bcl)u

iu 5tuB uljuipt, uub bu nit ba» mit furd)ten lct)bcft, feonberu pt)u mit bcm Bann erfd)rcrfeu linUt, fjoubcrlid) ßo bu uit )el)u Pcffcrung, fjonbern bel)ucu uut; obbcr muttoiticn fnd)ift, ßo btftu fi^on erger ban er, bann bu mitt bic^ auß bcr furcht uub l)l)n l)l)ucl)u lul)cn, be§ bu bod) !cl)ueu fug I)üft, uub er foU ha'i (S-Oaugclium l)altcu, ba» bu tm rcl)ffift, luie loiltu für gott bcftau^

-'5 S)arumb tuen fie fagcu 'nußer bau ift tju furchten, er fei) rec^t obbcr unrecht', Sagen tüpr ba legen '^\a ift tuar, aber bao ift and) luar, bci)u uured)ter bann ift niemanb fd)cbtid) bau bi)r üUcl)ii an lct)b uub fccU , llnb bcr rcd)t Bann ift b^r fcrüc^cr bau ml)r, §0 foltu bel)n fd)aben and) mit furd)tcu lel)ben, er fei) red)t obbcr uured)t, unb loa» bn üou bcm ban ubir mid) Blcfift,

3" hiV2 Blaß id) ubir bid) Don bel)nem tel)ben, G)tci)d) alß ob mir ein freöetcr mel)ucn rodt nebmc uub fpred) "bu foEt mit furd)t unnb bemutt tel)bcn", Sprid) id) "nit umb bepufe ncmcn^ Iniilcu, baä mpr nit fd)abct, ßonbcrn umb 6I)riftus gcpott IniUcn". 'Üllfeo furd)t id) bcpncn Bau nit umb» Bannet loiEcn, bcr fd)abet mpr nit, mctir aber bpr felber, Bonbernn umb 6t)riftu» gcpott»

3'^ tüitlen'.

3nm brcptielicnbcn, ob nu IdoI Itiar ift, bcr bau ift ^u furd)ten, er fcl) rcd)t obbcr uurcd)t, %o ift bod) all^cpt bc» Banner^ ftanb in großem fer= lidcptcn, banne bc» öorbantcn. Ter Dorbantc f)ott fe^n fcrltcfcpt, ban iia§ er nur ben bau nit Dorad)tc, butbc pl)u, er fcp rcd)t obbcr unrcd)t. '^Ibcr ber

♦» Banner l)att 3""i O-ftcn bic ferlictcpt, bau er unred)t mit furd)tcn nit tepbet,

:3 gcfvljct K 0 uffHegcft K

70 Giii ©etiiiuii imit bcm iiaiiii. 1520.

3unt aiibcrii, bau er uii alle fuvdjt burd; bcu bau fid) vcdjct, ^jum brittcit, bas er burcf) bcit ban iiit cljnfcttiger mel)iuiug fudjt nur bcr fuub bcijeruiirt au fel)iiem nel)ifteii, bac' merdt mau ba bei), ba-:? er fonft aUer uiib iclju cl)f\eu fuub binadjtct, uub uur ben angreljijt, ber l)l)m leljbe tl)utt, uub biß ift alls lüibbcr bo-ä ©Oaugcüum. ©30 gefc^idjt cä, ba§ ^eut ^u tage t)n bem gralüfam 5 luirt'ereteu Inefeeu btc banner hm leffell auff ()eben uub Im treten bie fdjuficU, bannen auberc Icutt cufeertid) unb borbampucn fid; t)uuerlid), ha ^u ßo bor- btcnb loerben, ba-j ftc rt)ümen, l)t)r enfjerlid) ban fei) ,511 furd^ten, unb l)n l)l)vem l)nuerlid)en borbampnen [idj frei) on alte furcht tt)ic bic beicifencn un= lljnnigeu leut f reinen. 2rumb ift ml)r nit ^lucljfclt, ber t)el)(ig gebft t)ab ba» in auffgeplaßen loort nit erbad)t 'un^er bau ift |n furchten, er fei) red)t obber unrcdjt'. (£0 gepurt nit eljneiu Gt)rifteu, biU luenigcr e^nem gel)ftli(^y ftanb-S, anbern uuredjt tiut^un, luie bill Ineniger gcpurtt fid)y ban bcm felbcn I5U trollen unb rl)umen, fel)n nnredjt fei) ^u fiirdjteu. lUl)r gepurt Im fagen 'beljn unred)t ift ml)r |u furchten', bl)r gepurt biU mel)r ^u forgen unb furd)tcn, i-' ba^j bu mpr uuredjt tt)ueft, unb nod) bar ,]u bralucft , id) fti(s mit furd)ten Icljbcu, ban bcl;n unrcd;t mag ml)r nur jeljtlid), bt)r aber aLijeljt elniglid) fdjabeu. Solc^ boße jammerlit^ je^t ift i^t, bas fold^ inutric^e tl^rannen fid) l)l)rer fuub unb einigen fd)aben'5 nnborfd)ampt iinb offentlirf)cn rf)umeu, ba^j gralufam ju l)6rcn luere mitten unter ben lurdeu iinb .spcpben, auff ba-? fie -m nur 3el)tlict) trotten mngen unb ber lcl)benben ju t)^rem ungluct fpotten, nit befferuug, foubern altcin bie furdjt uub falfd) crfd)recfung ber leutt fud)en.

öumma fummarum, bcr über ftanbt pii alten fcl)neu lücrrfcn ift al^eljt fer(id)cr, bau ber unter ftanb, unb luo fid) ber unter ftaub ein malt furd)ten foE, ba muB firf; bcr über ftaub jeljeu mal furchten. Xert)albcu bl)c 33aunev m tcl)n nrfad) l)abcn, bie borbanteu 3U trolicn obber mit ptm 511 pod)cu, fimbcrn meljr, fid) fclb ,]u bcloeijncu. 3)üu gottio gcridjt linrt nit urtcpleu bie tleljneu, sBciii). 6,8!. fonberu bie gelcaltigen, Inie bcr lucljß '"JJtan fagt.

ß^nm bicrljcljcuben. (5-.j uier lüol beffcr, ba-5 bie tn)riften lereten ben üKoui). 10,28. bau mel)r ju lieben, bau 311 fnrd}teu, gleijd) luic Inir bon (5l)rifto geleret m iöerbeu, bie ftraff, pcl)u, aud^ bm tob ju lieben uub nit ju furd)ten. Slber bißc pleuberer ^iljcn nur bic fiirdjt an l)u bcm bau, ßo fie bod) fonft all auberc ftraff uub uufall leren frolid; tragen, bamit fie an3epgcn l)r bliiib üovbampt gefiid), bav fie mit geloalt über bau bolct Kl)rifti 3U l)irfd)cn ge= beurfcn unb glel)d; l)n bie furdjt gefangen nl)emeu bie freijc Cn)riftlid)e fird)eu. 35 Xarumb laft niiij lernen, lucy l)n bem bau am aUcrmcl)ftcn liiar3unel)meu ift, bas ift, ba» man l)l)n uit furadjt obber nugebultig trage, unb baö umb ^mcperlcl) urfad)en: Sie crft, bas bie geloalt beä banneß ift bcr l)el)ligcu mutier, ber C"!l)riftlid)en fird)eu, ba» ift bcr gemcl)n aller (51)riftcu, bon (5l)rifto geben, brumb füllen mir bie lieben "JJtutter, bic tird;, unb (il)riftum barl)n «

13 QU bcm unrccf)t GlllM

teilt Sctmuii uuii bcm ^inim. 1Ö2U. 71

cc()vcii iiiib biilbcn, boii luaC' (?I)ri|'tuy uiib bie fird) tljiiii, )üUcu luir iiiiü laiicii luol rtcfalh'ii , lidi t)iU)cn iiub fiiiblid) furdjten. Sic anbcr, bau bic fnid;t unb liu'vrf bi'v Imuß midj miljliri) unb l)d)liam ift, uiib iU)mmcr fdjcblid;, lücr 1)1)11 biilbct iiiib iiit ooi'ad)t : bco m)m ein grub glcl)d)iiiB. ilkit ein miitter l)l)rcii lieben foii [trefft, er l)cib eo öovbicnet ober ntt, feo iftü flcluiß, ha-:> fic bac' nit bofje iitel)ut, unb ift ein miitterlid), uufd)eblid)e, l)el)lfam [traf, fei) fic ber fjou bulbet, \io er i^ber uiigebultig loirt, Icffit lüt iiod) ober tljut iiit bn«, barumb er geftraffet lütrt, fonbern ricfit fid) fegen fel)ne mnttcr nuff nnb l'orad)t fic, fid), ba l)efat an aller crft fel)ne fd)abc, ha feit er Jriber gottiü gepott, ba er gepotten l)att 'bn folt bcin üatter unb nnittcr cc[)ren', nnb mad)t-'-~-sioi-.;w2. l)l)m felb anfe el)ner {lel)nen nnfd)eblid)eu , ja aurf} Uorbienftlid^er ftraffc ci)nc gralufam fd)utt unb funb ju einiger pct)n unb ftraff.

(5]nm fnnff,5cl)enben. '"^llßo gcfd)irf)t ,',n unfern ,H't)ten, ha^i cttlid) officicU nnb l)l)re genoffen ernuirbct , gcfd)lngen , gefaiujeu luerben ober l)l)c l)l)rü lel)6» nit ftc^cr fel)n, tvildja anl3>Del)ffc[ nit ober l)£)c hjcniger gcfd)ccf), loo ba» öold nit tocr l)n ber t)rrigc met)nung, a(5 fei) ))()n ber hm Oorterbiid) uu'()r bau nuljlid), barumb Inagen fie ec' UoUcnb, unb glel)d) l)m Oorl3n)ci)ffcln füld)cn unfug ukn. Sßic InoH aber baffclB gretoHc^ ift, %o gefd^id^t boc^ burc^ gottio oor= l)cngen bcn tl)rannen red)t, bie ineiill fic bc-ö banneß t)et)II nnb nu| oorpergcn beut nold' nnb beffclben, nur l)t)ren gcloalt bamit ,]n fterdcn, miBpraud)en, ou alte gefud) ber befferung. Xan ob Inol l)berman fc^ulbig ift, ben hau ]u bulben, %o fcl)cn fic boc^ nud) fd)nlbig, e))ncn armen, funbigen ober unfd)nl= bigen menfd)cn nit 5nnorad)tcn, Inie Gl)riftuc' -Fcatt. 18. fagt: £cl)t cnt^ für, ™n"')if'.i''- büü l)[)r nit el)nen Oorad)tct aü% bcn gcringften, bie in mid) glauben, bau ic^ fag euc^, t)l)re engcU fet)en baö angcfid)t mel)nB Datter^ l)m t)l)meU on untcrlaB- äCmÄ Inunbcrn fic fid) bau, ob ^u )nct)(en fic über ben topf gefd)(agcn Inerbcn burdj gotti-j Uortjcngcn umb-J unrcd)tcn gelualtigcn banfi loiUen unb l)l)r gepott Oorad)t tnirt, bie tncl)lX fie ^o fred)lid) du unterlaß tniber gottts gepott I)an= beln^ mie luoU e-5 beljbe-j faft ubcU tl)an ift. 2l>o man aber baö Dottf untcr= ridjt ber l)cl)lfanicn nobtigcn crafft beo ban§, unb loic er nit ]n l)l)rem fd)abcn, fonbern frumnteu georbenet unb gcpraud)t Jnurb, %o f)etten fie Ineniger fer= lirfept, mcl)r unb ftiltcrn gcljorfam, ja and) lieb, gunft nnb el)r bei) allem Dold unb l)bcrman.

^um fcd)t;el)cnbeu. Srumb folt man ba-ö luUd alfeo obbcr bec' glcl)d)en untterid)ten "'JJtcijn licb-ö Ooltf, laffct bie, feo ber geiuatt bcc- banniß prnud)cn unb t)aben, cud) nit anfcd)ten, fie fel)n frum ober boße, fic tt)un end) red)t ober unrcd)t, bie gemalt unb ber bau mag euc^ nid)ty ft^aben, Bonbern muß all,H'i)t furbcrlid) fclju jur feelen, ßo t)l)ru anbcr'i red)t tragt unb lcl)betl), l)t)rcr mißpraud) l)l)nbert bc-j banniß tugent uid)t>5, obbcr Bo er nit mag

3 fovcf)t unb luercf K ■.;! acjüc^t K JJ ji'mbiijcn ober unjünbigcn K 31 fonbcr itcv ■fccftcrimg gcorbnct K

n

Gilt ©criiiüii uoii bcin 35aiiit. 1520.

crU)bcn tuevbeii, |ud) mau fid) mit bcimit cvaiifj 511 briugnt, nit mit vcdjiicn tibbcr lüibbcvlwlcn burd) U)oit ober luerrf. llnb bavljn f)afat bais aiige nit auff l"ic, ^onbcvit aufi bie (tc6c muttcr bcv Aiivd)cn: UmC' tiflt bl)r braun, oli fic l)l)vc rntljcn nnb ftraff auff bid) legt burd; cljucn fvnmmcu obbev bö^cu^ ift unb bldjtit bcnuod) bcl)ucr aller lietiften ''JJinttcr aller l)cl)tlamfte vutt)c'. s (^0 ift Hon aubcgljn ber Inclt al^o gangen unb Inirt fjo blcl)6cn, ba-3 bie nbir^ fel)t, geljftlid) unb inelttlid), melir ben '4-^ilaten, .s>n-obcn, ^ilnnen unb (^'aljpljeu geben luirt, bann ben frunimcn, *4^etern, -^Hiuln unb l)[n'cn glel)c^en, unb luic ^nn allen anbern ftenben, alf50 and) l)n ber ubirtet)t al,5cl)t mc(]r bogen, bau frummen feljn. ß'S ift aud} nit furjnnetimen nod) 3U l)offen, elitelt frum i" nbiifeljt ju ubirfummen, ja e-3 eljtell gnab obber mit feonberm gepett unb lior= bienft erlDorben fe^n mu|, feo c^n gutt regiment, ubirteljt obber feiiger praud) ber gelnalt ijrgenb geliabt mirt, bau böfje untcrtlianeu ftrafft gott mit bofjen jc). 3,4. regeuteu, alc: er ;3'a- üj- \^^^'- 3d) H-hU i)l)n Eiuber ju prekten geben, unb t)l)re l)crrcn folten finbif^e leutt fel)u, luill bon ^Ijn net)men oEen tapffern, !■■> UH't)f;en , Horftenbigen , ftarcfen man ,h'. Tie Unlill 'i^^w gotti§ ftraff ift, untüdjtige obber boße regenten ju baben, unb unter bem bnuffen unfier ßo gar bilt fcljn, bie fold) ftraff borbieueu, mufeen Jt)ir un-5 nit ftiunbern, ob uns bie nbirfeljt getnatt ttjut unb ubir wwi l)t)rer gelimtt mifebraudjt, ja Umuberu unb gott banden, go fie UU'^' nit gc>oalt unb uurcd)t tbutt. -"

^\\\\\\ fieben^eljenben. S;ert)alben, bie Inepll bie toelt i^t burd) übrigem botbienft l)l)rer gratufamen funben ubir laben ift mit jungen, umuirftenbigen, unerfaren regenten, aller met)ft im gebfttid)en ftanb, ba burd) biße ,5el)t auß ber maffeu ferlid; ift, muffen luir gar Uiebfeüd) Ijanbeln unb l)tie \\\ fel)en, 'tfx^ tüir bie iibirfe^t unb gctnatt l)n allen cl)ren l)abcn, glel)(^ tote (St)riftuci ^^Mlatt, 25 .r-)erobiS, 'Jtnnae, O'aipbac, üw^ ber liieltlid)en fifi'i'ften gctnalt ehret, unb un§ nit laffen be)oegen fold) fd)liiere mißpreud) unb finbifd)e regirung ber prelaten, bie gctnalt 3uöorad)ten, auff baö loir nit iimb ber unföirbigen perfonen tnillen, bie bo regiren, \\\ glet)d) <x\\.i) bie geUmlt ber fetben borad)tcn, f?onbern alliö, lüaä fic auflegt, frolic^ tragen obber l)l)e mit bemut unb erbe erbietung baffelb 3^' ablegen. S)an gott mag unb Inill nit lel)ben, ba-i ber gelnalt frebclid) unb torftlid) mibberftrebt Inerb, Um fie unf5 nit mibber gott, ober fepn gepott trel)bet 3U tbun, fie tjanbcl für fid) fclb loibber gott, tnie bill fie mag, ober tl)u uufä luel)e, iüic bill fie toill. 6r Inill <xv.^) bnbcn, bie er felb rid)tc unb Horbampnc, ba-J fel)n bie großen unb getoaltigen ti)raunen, alfeo Inol er Mx^i) ■'■'^ baben toill, ben er bi'tfft'- bao fel)u bie unterbrudten Icpbeuben. 2)arumb füllen Uiir fei)nem fold)cm IniUcu ftatt geben nnb bie genmltigen laffen ber fallen \)\\ fei)u fdiloert unb geridjt, tuibbcrumb un-; laffen Pon Pbi" gebolffen

1 1 ja cS mit l)lct «iiob IC \i obcc foldjcr K Inid) flciuaU K pvaiid), flcluaU .V Inaiiri) ober flciuatt (illlM (obige tc-jott ift uufcrc üonjcftiu) 17 uimuljc obcv böjc K :!:i Ijciiibclii A

(luic oben Kl

i»lU. I, 11. Jet. ■.■'.>, 7.

6in Setmoit üoii bciii iBnmt. lö2Ü. 73

toerbcn, tute -3. *4^aul )Kü. i;ij. fagt: £ aUcitiebftcii brübcv, icd)dt ober bcldjivmct sHom. i;, iv.

cud) fclb iiit, Bonbciii (äffet bcm ,^orii gottii; fcl)ncn raluui, bie lucl)U gcfdjviebcii

ftett "bic xad) gepurt mir allein \u, iiiib id) luill ci)nem l)beii üorgeltcn'. s.ajioj. 33,35.

2od) foll man beii felbeii pvelnten bcmiitiglid) fagen, Boubevlic^ bic prc= •"■ bigcr foUeii fic ftraffeii, aber nur mit bcm Inort gotti-? anjcljgcu, tüte fic tütbcr gott t^uit, uiib tra-i er buit t)l)n gel)abt InoU ()abeii, barjit für fie cmßlid) imb criiftlid) bitten gegen gott, mic .sliiercmiav ben finberii bon^fract, 311 a?abi)lünien fdjreijb, fic foltcn lUdiffiglid) jux ben fbiiig ]n 5yabi)tonicn, fetjncn §on unb funigrel)d} bitten, bcr fie bod; gefangen, norftörct, crtüurgt 1" nnb alle unglud; t()an t)atte.

Unb baä tunbcn inir tei)d)tlid) tf)un, tnen lutr anfe()cn, ba-j bcr bait unb aller unrcdjtcr gctnalt mugen um nidjto fd)abcu .jiir fccten, %o luir fic lci)ben, unb muffen a^eiit nnljlid) fet)n, cc^ fei) ban, bau fie noradjt Incrbcn. 'ilnc^ fc^nt fie taufcntmat ubcicr bran bor got, bau Inir. Xcrl)alben aud) tjifx

!■' met)r jnrbarmcn ift, ban freuelid; ,5uOorad)ten. 'JluB bcr urfad} aud) gcpotcn ift im gcfctic lliofi, ba-j uicmant ben ubirften foU ubcU uac^ rcben, fic fcl)u gutt ober boßc, ob fic tuoU groß urfac^ barju geben. 2)an fur^ uxtib, toix muffen boß ober finbifdj regentcn ()abcn, t()utt bcr lutcEc nit, ßo muffeuö bic (il)riftcn tt)un. lie loclt ift bill .^u bbfie, ba-^ fic folt luirbig fei)n guter

■M unb frummcr r)errit, fie muß f)oben durften, bie fricgen, f(^c|cn unb blut borgiffen, unb geiftlid) tl)rannen, bic fic mit ban ücbbcln, bricffcn unb gcfe|eu auß fangen unb bcfd)lncren, bao unb anber mel)r ftraffen fei)n i)l)r borbicnter lo^n, tüilc^ett toiber ftrebcn ift nit anberu, ban gottiä ftraffung tuibberftrcbcu: ßo bcmu'ig aber alß id) titid) i]ab, ßo mi)r got ci)n franrfbcit ,5u fugt, ßo

■-■■•> bemutig fol id) mid) auc^ gegen boßc ubirfct)t haben, bic eben bcr felb gott ml)r aud) |u fugt.

3iim 2I(^|et)enben, t)n bcm red)ten unb öorbicntcn ban foltcn lDt)r mef)r barauff ad)tcn, bao mtjr ba« tl)uu ober laffen, barumb tm)r borbannet Inerben, 2:ic lriel)l bcr bau al^ci)t umb funb {bic bill erger benn bcr bau ift) tuillcn

3" tntrt auff gelegt, tnic tnoÜ lcl)ber auc^ borferet ift, tnie all aubere biiigf, bas lül)r nur achten, tuie lüct)C bie rüt()cn tt)ut, unb nit, roarumb tüi)r gc= ftrafft lücrbcn. SBa finbt man i^t, bic ßo fecr fid) furd)ten 3U fuuben unb got |ucr|urnen, alß fie fid) bor bcm ban furd)ten? \!llßo gebet a. ba-^ loijr mel)r bie l)ct)lßamcn ftraff, benn bie grctDlid)en funben furchten, bod) muß

3-^ man baffclb alßo bulbcn unb gcfd)el)n Inffcn umb unßer fl)n(icfel)t toiEen, bk nit fil)t ben gcl)ftlid)cn fd)abcn bcr funb, alß fie fulet ben fd)mcr|en bcr ftraffc, äBtc tnoll aud) beö banniß furd)t Iju groß ttiorben ift burc^ bic tt)xan- nifd)cn trcl)bung unb brclnen bcr gct)ftlid)en ric^ter, bie ba-3 botet felbft me[}r l)n bic furd;t bcr ftraff, benn bcr funb trel^ben. äßo aber bcr bau unrcdjt

3 gehört mit K 13 rccrbc A (luie oben lv| 36 {tj entpfint K 37 jo gxofe K

74 (Jiit ©ctmuit utrn bciii Samt. lö2U.

ift, foUcn lui)r iiuB ija l)ütcii, bno liilji- lüt tl)mi, laifcu, facjcii ubbct idjlucijcjcii, barumt) tüljr öovOannet tocvbcn, müg bau 9c)d)ct)en on funbc imb fdjabcu bc'j ncl)tftcn, fjoiibcvun luljv folnu bcn bnii ücßcr tragen bcmuttigliri) uiib fvcl) biljim ftcvbcn, ^o Cu iiit anbcr^ felju luljU, foUcu aud) nid;ty ci')d}vcdeu , ot) h)ir bnö facramcnt iiit cmpfiitjcu itnb auffy fcUt bcgvabeu luurbcn. Urfod), s bau bic lDarf)cl)t unb gcrcdjtidcljt , bic lucljd fic gcl)6ren ju ber t)nuciiid)cn gcl)ftlid)cn gcmcl)nid)afft, unb Incr fie Icfeftt farcn, bcr fcKt l)n gotti^i bann, bcr duig ift, loUcn fic nnib i'u^cvlidjcv gcmdjnfdjafft, bic unnicfilidj gcvingev ift, übbcr fiann UiiUcn nit Uortaffen Incrbcn. 5lnd) bac' facvamcnt cmpl)a()cn unb auffcn üvdjoff begraben \nli geringer ift, bau baS nmb l)l)ren loiUeu bie u) luartjeljt unb gered)tigfcl)t folt iiodj bU'l)ben. Unb ba-? biß nit i)l)emanb fellmni fei), %o fag td^ mcljr, ba-j auä) bcr nit Dorbampt ift, ber Ijljm rcdjtcn bann ftirfct, C'i tDcrc bau, ba-j er fonft nit bcrcluct fel)n funb ober bcn ban oor= nietet, hau rcUi unb tcl)b mad)t atle bingf fd)lcd)t, er luerb ausgraben obbcr l)nfe töaffer geiüorffcn. is

3um ncunblu'bcnben. 'iHlfso ift bcr uurcd)tc bann Hill foftlid;cr, ban bcr rechte ban ubber bic cuBcrlidjc gcmeljufdiafft. (i-r ift clju cblcü groß üor- bienft für gott, unb feiig gcbcnebel)ct ift ber, bcr Ijn uurcdjtcm ban ftirbt, bau untB bcr Inarticl)! lüillcn, ob bcr er loirt Oorbannct , luirt ijn got fronen

"Ui. 1119,28. tuiiglid). .öie muB er mit beut l(i8. pfalm fingen: Sic l)abcn mid) Oormalc= -■« bci)ct, aber bn I)oft mid) gebencbel)et. VlUcin bas linr ju fc[)en, unb bic gc= Inalt nit öoradjtcn, fonbern un^cr unfd^ult bcmütig an^djgeu, too baä nit t)ilfft, f^o fein tuir (o^ unb cntfdjulbigt für got. Tau f^o toir fdjulbig fel)n

sDiattf). 5,-.'5. iiod) bem gepott (51)rifti lliatt. -J. unfeerin loibbcr fad)er .jn luill faren, inic

oiU niel)r follcn loir bcr C^l)riftlid)en tirc^cn gclnalt ^u Inil farcn, fic tum -5 ubir uuü mit redjt ober unrcd)t, bunt) Inirbig ober unlnirbigc nbirfcpt. (H(el)d) inic el)u frum finb, ob es fdjon unoorbient imn fcpncr mutier geftrafft loirt, fd)abet l)l)ni bic nnredjtc rutbc nit, ja burd) fold)c fcljn gcbult Inirt er bcr muttcr Piet lieber unb augencbmcr, loic Hill mclir locrbcu mir für gott lieb irerben, feo h)ir nnfjcr gcpftlidjcu 'OJhitter, bcr firdjcn, unoorbicntc ftraff burd) so bofjc ubirfcpt Icpbcn. 'San fic blcpbet muttcr, bic n)cl)ll (?,l)riftu-5 blcl)bt, unb iüanbelt fid) nit l)n cpn ftieff mutier nmb bößcr nbirfept loillcn. Tod) foUcn fid) bie prctatcn, bifd)off unb l)l)rc officicU mcffigen, ba-ö fic nit lcl)d)t fepu ^u bannen, bau uill bannen ift nit anbcrä, bau Hill gefelj unb gepott geben. S3ill gefe| geben ift Pill ftrict ben armen feclcn legen. Unb alfjo burd) lcl)d)t= 35 fertig Hill baniu'un gefd)id)t nid)t mcbr, bau oiU ergcrnif; nnub urfad) ju funben, ba burd) gott erjuriu't mirt, fjo bod) ber bann l)l)n .juliorfuuen gc= orbcttct ift. Unb ob tütr luoU fd)ulbig fcl)n, V)l)n gct)orfam 3U fcpn, §0 fcpu fic büc^ ötll mcl)r fd)ulbig, l)l)r gepott unb gcliuilt nad) unfjerm oorinugen,

1 jüU 1D>)V A i'o luit K 11 iolt ucvlatii-u lucvtcii. Unb tniv l< l'J uml) bic er

roivt K 24 5Dlatt. (1. A yjiattl). nj. IC n.-. Unb and) a\\o K Icijdiicvtig A

(*iu Sctmoii uoii bi'iii iöttim. 1-Vio. 75

uobtbiuftt, iH'iJi'niiu-; iiiib iclictdjt 311 rirf;teii, luanbcLii luib üibciicii, luic bvobcii

tum iaiut ''IhiuI ncfaiit ift, bau bic f\cU)alt nit Itum liovtcrbeii , fjoiibcvii Ijiiv ^-^"i- 1*. '»■

bcffcrunc} geben.

,311111 litiH'ulufiftcu. Ter bann inll nit allein gefcßet Inerben nber bic, fjo

5 tjm glauben Ipenftig feljn, fonbern ubir nUe, bie ufientlief) fnnbigen, lote bvoben ift anjctjgt aufe e. i^nulo, bev bie idjluerer, Imidjevcr, unfeu|ci;en, trunrfeiien je. i-^i»'- ;>• 'i- ()el)ft lun-baitnen. äBie luol 31. nnfsern ,;cl)ten mnn Icffit |u(ef) fnnber ftit filmen, feonbevlid) lucu cv grofie Ijaiiijen feljn imb ,5111- idjiiiad; bijfjev ebler ge= tralt borbannet man nur umb gelt fd}ult, ju hjcljlen jjo gering, bas bic bricff

unb !oft h.iel)t iuel)r betreffen, ben bie l)eubt fdjutt. X\% 3U idjmncfen i)(\bm fie eljnen netuen funb erbad)t unb fagen, fie üorbannen nieinaut umb fd;ult, fonbern uxnb ungel)oriam loiltcn, bay er nit auff bie citation fommen ift, toen aber bie fd;ult uit tuere, fie lunrben bes nngcl)ür)am5 luol Uurgcffen, tüic man filjet, ba-? fie bill anbere, aurf; l)[)re el)gen funb, unborbaiuiet laffen.

15 63 mufe tool ein arm man oiU mal uugel)orfam luerben, lr>cn er ubir feooil mel)len mit fd)abcn fein» Ijantlncrd» foU. jeljt unb foft borlircn. te» ift ein lauter tljrannel), bae man ubir fett ^0 föeljt für gerid}t labet. Unb id) lob bie toeltlid)eu Ijirfeljafftcn , bie foldjeu ban unb mifepraud) Ijn l)i)reu lenbern unb leuten nit lel)ben. äüaö f ollen l)irfd)afften unb robt§ leutt, lucu fie nit,

■M ein liglid) Ijn l)l)rcr ftatt, gemel)n unb untertlianen, foldjc ,5cl)tlid)e fad)eu unb fd)ult füllen Ijanbedi unb ridjteu/ Xie geljftlid) gcloalt foll mit gottiy luort, mit ben funben, mit bem teuffell ju fc^affen baben, bie feelcn 3U gott ju bringen, hai- 3el)tlirfj gutt laffen, bie Incltlidjen rid)ten, luie ^kuluö i. C^or. bi. i.isov. ciir. fd)rel}bt. Unb 3triar, al-j 3n nnfjern 3el)teu ftett, Ivere eo fd;ijr nott, hau luljr

•.;•■ bl)e leutt Ijn bie ttrc^en unb nit erau^ banncten.

C3iim eljn unb 3tiieniügften. fe fei) tjliemanb fdjulbig ober nufrfjulbig i)m ban, ßo füll l)l)n niemanb aufe ber tirc^en treiben, el)r ha-j (Süaugeliuin gelegen ober bic prebiget gcfc^iljt. Sau bon bem ©baugelio unb prebiget foU unb mag niemaut bannen uoct) Oorbannet Inerben, hai mort gottiy foll frei)

31) blcljbcn t)berman 3ul)6reu , '^sa bie follcn» nm mel)ften boren , bie l)m red)ten ban fetjn, ob fie lii£lel)d)t ba biird) beluegt fid; crtennen unb bcffern mochten. So tefeen luir ben alten prand) ber lirdjen, ba5 fie bie vorbauten nad) ber prebigt nu^ treiben. Unb loo ein gauli gemel)n im lan locrc, füll man boc^ bie prebiget pmer laffen für fid) gaben, luie auf;erl)alb bem bann. 'I.ar3U luer

3' l)m ban ift, ob er luoU nit tbar bleiben bei) ber redeten mefe nad) ber prc= biget, aucf) nit 3nm faernment ge()n, foU erfe benuod) nit unter toegen laffen, unb gel)ftlid) 3um faerameut gal)n, bas ift, er foll fel;n IjerlUid) begercu unb glauben, er loerb fc^n gel)ftli^ genießen, 5lßie l)m Sermon' bobon gcfagt ift. ginis 1520.

1 wie bat o6cn K .i boroDcn K 9 3U jiten K 24 Unb türiuor K' 25 lionnct A (luic oben Kl 20 uicmat .\ :!4 pvcbig atluEg K

') ©iefie S8b. 11 ©. 749 f.

mtm^m^^mm^^mmmimm^mmmm

m

5^crnärmin D. 9?lartin ?utf)cr^^ ctnd)cr %viiM in feinem 3ermün iiou bem (jeiligeu Saframeut

1520.

Ä'aum Umr Vutljev in feinem „Sevnion üoni Safranicnt be'i X.'eid)nani5 Pljrifti", menn and) mit aller ;Kiicffid)t anf iH-ftehenbe fivdiliclje Sitte, für bie .Oev= fteltnng bcv urfpvünijlid)en VlbenbniQt)ti;fciei- eingetreten, fo üerbreitetcn feine ^^cinbc bciö (V)erüd;t, er fei „bbt)mifd)er" .^lertunft. ^n bcn ,iHici lliDnftran,5en auf bcm crfteu äilatte ber llrausgobe ' fanb man offenbare Metjerei, unb bürfen loir in i'ntljers SBorten barübcr mcljr atä Spott crbliden, fo fal) man bie tünftlcrifel)en öefailbc an ber größeren (auf ber iitc(riicffeite) für C^änfe an unb luitterte barin eine .^pinbcutnng auf ben Ttamen „.^iife"- i'ovncl^mtid} i-'cipjig toax ber ^crb fold) geljiiffigen ireibeU'? njiber ben iliefornuitor.

.^"lerjog ©eorg üon Sadjfen erijielt ben Sermon am 24. S)eeember 15l'j. Srci STage barauf fd)on rid}tete er ein äBarnnngsfd^reiben an feinen l^ettcr Äurfürft gricbvid): hai 93ücl)Icin fei „faft pragifdj" nnb bringe „im ©rnnbe niel 'Jlrgerni^" mit fid); er nioUte „glänblid)" berid}tet fein, bafj in iuil)mcn über 0000 l'lenfdjen „unter beiber ©eftalt" meljr gcloorbcn al^ öor ber ^prebigt !(.'utl;ers. föleid)yitig loanbtc er fid) an bie '-i?ifd)öfe Stbolf üon ''JJJerfeburg unb ^üfjann öon ilicifecn. yüir Veljtcrer entfprad) Weorgs äßnnfd} unb oerbot bie in'rbreitung bes Sermons in feinem Sprenget, gab aber baburd) bem Streit loeitere ^Jial)rnng ; - IHbolf molltc fid) fo oiet itjm möglid) bemütjen, ^Ugernifj bei bem i'olfe jn üerljüteu, unb ber Äurfürft lüies bcn 6er,iog r)öflid)ft ab.

Werabe ben iJ3efd)ulbigungen feiner ivcinbe Oerbanfen loir nun loidjtigc '•))i\U tljcilungen Vutl;er5 über fein l'eben. ^n einem i^riefe an Spatatin üom 10. ;;^üuuar 1520 gebcnft er il)rcr jucrft; in einem anberen an benfclbeu üom 14. Snmtav

') "Ülai) 9t. 0. 'Joininct, 3liitüti)pcii bcv IHcfüriiiationäjcit auf bcv .ipaiiibiivgcv ©tnbt: bibliotl)e£ II ©. 57, fiiib bcibc SJionftvniijcii mit bcnfclbcn Störten iicbviictt luic in bcin (H-nii(id)= fdjcn .^oliidjiüttlMcvt „Tljc ,viigiiiifl bcs IjiHljlobluivbi: Ij gen l)niliiitl)iiin.s bcv Stifft J] fivrt)cn iiUcv I)niligcn ,yi || luittcntniv;! ," noui Snljvc l"i09. -) ®. bie C-iiilcitnnfl ju \.'ntl)cv>j „'Jlntluuvt

nuf bie ;^cttcl , fo nntcv bc-5 Cffiiial-^ .yi Stulpen ©icflcl ift niMgcfloiiflcn".

SScrflänmc; otlid)ct ''.'Ivtifcl in bcm Setmoii uoti bem (joiligcn (£ii(tnmciit. ir)20. 77

tommt cv bavauf ,^iiri'u'f iinh flft)t niifu'v niif fnnc .&crtmift >inb feinen iMIbnnt^e^ ([ana, ein. ^Juicf) luill er jebori) Don einer bffentlidjen SÖibevlecinng jene? Wevitd)te3 nlife()en. Seine 3^vcnnbc ftinunten il)n anbevä. S)en 18. Sanunr fcf)veibt er Spalatin: ,F]go edo [apologiiini] veniaciilam supor i.sto inoristro niiiinris de iitra(iiie s()(,'cie Ol nativitate mea, ita volenlibus amicis", unb ben 26. an Sang: ,Mitlo decla- ratiotiem pi'o sermone eucliaristiae rontra Lipsenscs nequitias. qiiibus ine Oncniiiin natiini tanta fide sparseriint, ut anlas Principiini perniovorinl". .fiietane evgiebt fid) jiir ©enüge bic .Seit bev '.'Ibfaffung nnfevev S^rift unb 11)1X5 erften 3)nictc§.

3}g[. 33b. II ©. 738 ff. Annale.s Spalatini in Scriptores reruni (!<'riiianicarum od. I. B. Menckenius, Lip.siae 172S, II Sp. 599. Suti)exs ajcvfe Jenaer 9[us(iabc 1'>Ö'> I m. 21:',» ff. ©eibemanti, Sie Seipjigcv Tisputntion, Bresben unb Seipjig 184:^ @. 14j f. S^etfclbe, S^citräge äiiv *Reforniiition-3go!d)irf)tf, Ixtibtn 184t;, 1 S. :M. 2e SBettc I ©. :}88 f . :i89ff. ;!9.'3. :!9i;. fiöftlin I £. :!i:if. olC ,*{olbc, -MInvtin Sut()er, ©otljo 1884, I ©. 240 f.

A. „QjSotcIevnng Soctovis || '3]kvtini Sut^ev etlicher 1| ?(rtidell. Ijn feljnem jj

Serniö. öon bcm 1| I)et)lige facra H ment. |1 . j|" 5]cit liteleinfnffnng. litelrürffeite bcbturft. 4 231ättei- in Cuart, (e^te Seite leer. Ixnd Don ;jol)nnn ©rüiienberg in äJJittcnberg.

B. „isovcterung S}octori5 |! 'OJIartini Suttjcr etli= || djer l'lrtidel. Ijn fet)ne ||

Sermon, öon bem ^et) || ligen Sacrament. [j" M\i liteleinfnffnng. litelrürffeite bebrnrft. 4 iglätter in Cuart.

Stucf öon TOctdjior !c;Dtt^ct in äßittcnberg. G. „üorcternng Soctoriä lliartini Su= |1 tljer etlicher ?(rtirfeü. l)u fel)ncm i| Sermon, üon bem f)el)ltgen |1 Sacrament. jj" litelrürffeite bebrnrft. 4 3?lätter in Cnart, le|te Seite teer.

Srnrf uoii aiJolfgang Stötfcl in Seipjig.

D. „Üordcrnng |1 Soctorie 53iar= |1 tini Sut^er ettti^er |1 Mrtirfel. ijnn || fei)nem

Sermon, bon || bem t)el)ligenn fa= || crament. " Xnrnnter ein .C)ol,^= fdinitt. litelrürffeite bebrnrft. 4 5Btttttcr in Cuart, Icfete Seite leer. Jitel^oljfdjnitt: 3ol)anne5 bcr laufet mit bcm Sanimc iinb bcr jynfjne. Trurf l'on iHilcntin ©djumann in Scipjtg.

E. „th-flerung Soctori* || 'iWiartini Sut^er etlicher ^Irtirfel |1 in feinem Sermon.

tion bm II l^e^ligen Sacrament. j|" 4 SStätter in Cnart, le^te Seite leer. Tvucf Hon Sobft ®utfncd)t in 'Jüivnticrg.

F. „ertlernng Soctori5;| -Fiartini t'utf)er etlicher ^-tirfet: ' in feinem Sermon:

öon fem II "^etjtigen facramcnt. I!" 4 93lätter in Cnart, le^te Seite leer. ifriirf Bon Sohft ®uttned)t in '3'iürnbevg.

G. „g-rttcrung Soctor || «lartini l'ntfjer« |1 etlicher 5(rtirfet || in feinem Scr= jj

mon öon bem [j l^ailigcn Sa= j| crament. ij . l;" *))lit liteleinfaffnng. litelrürffeite bebrnrft. 4 3?tätter in Cuart, lefete Seite leer. Srucf bon SilDon Ctnmr in ?lug4butg.

SöcUer Ter. 1512 giebt nodj einen Srnrf mit bem Smpreffnm „2(t)p^t bnrd) Wicld). Sottern. 1520." in Cnart al'3 in Bresben befinblid) an. Cr

78 U!ertlntung etlid^n- "iMiUl in bcm Getmott lion bcm '^eiligen Saftoment. 1520.

Tjot bif.3 bfiii .ftatalog bcv i^ünalliid)fu i^ifaliotljcf 3?b. 111 2t). 0 ©. 1113 cnt= iiDiumcn: inbe^ liegt tootjl ein 3vvtt)um uor; öietleidjt loaren, loas nitf)t jcltcn öortommt, .(iiiei befefte £d)viftcn ,5ufniiiim'iigftninben.

A ift bev Urbvmf, au-j tveldjeiu alle ülnigeii yiuägabcn gcfloffcn finb; B bürfte bie crftc beutfdje S^rift öon t'utljev fein, Weldje 931cldjior Sottl^cr in SBittenberg gebvudt tjai.

3n „Wartiui Vut^crs inand)crlct) t)ud)Iin üub tractctlin" bringt unfevc S^vift bie SUiägabe Dom 53iai 1.520 ^l. cxlvi"— cxlix\ bie ?(nägabe öom Cttobev 1520 3S(. cxxxviii'' cxLii" unter bent litcl „9(ntttiurt bes artirfele öon beni {acrament [Cftober^'iHnÄg. „Sacramcnt"], ob man ijcberman geben füll beiber [Cftober=9lu5g. „bei)ber"] gcftalt". Unter ben ßcfantnitnnSgaben fjnt fie bie SÖittenbergev 1.5.54: YII 581. 27»-29^ bie Senacr 1555 I in. 214''-21tJ'', bie autenburgcr I £. S'^,9--?A2, bie Seipaiger XVII ©.282-285, bie SÖaldjfc^c XIX ©p. 553-561 nnb bie 6r= langer, beutfd)e Sd)riften, i^b. XXVII S. 70 77, leijtere nad) D.

3öir liefern ben 2ert nnd; A unb geben gcnnn bie ^'esarten üon B.

iPorcleninn 'I^octort^f^ "tOJortini ^utlicr ctlirf)cr "JlrticfcU \)M jciincui Scrmuii uon bcm ()ci)lli^cu jncrnnicnt.

jCvCi liab clinen Scvmon au^ laffcn (\t)an Don bcm ()od)lt)ivbt(^cn )l)et)lic^cn Sarvnmcnt bc-? altnr-?,' barliiin unter anbcrun loovtcn .' \d) inid; l)ab morden laffcn , bcvj inidj-5 c\utt bimrft , feo mau tict)bcr (\c|talt flcbc l)bcrman, bcv fcl)u bc^erct. Qie I)a6en inet)n lieben frcunb, bie nadj mct)ncm hlut burftct, liormcl)nt, fie Ijaben mid) im fad: bie Incljl fie bifel)cv nod) fdjcljn nod) flrnnb loibber mtdj I)a6en modjt furloenbcn, boran fie bod) mcrdlidje mnl)c, blciJB, tjcl)t unb toft i.i nortoren (latcn, fd)rct)eu fie nu unb plcrren 'l)ui nu deloonnen!''

ÜLUe Uiot aber id) tuel)^, hai" mel)n Satan nid)tlj Q,nii-i g,CQ,en mljr für? n^mpt, bcv aud) foUd) ftuvm loiub nil)r Iju lieb crl)ebt , Ö30 Uicl)f5 id} bod) Qud) tribberumb, öaö (St)viftu5 nod) lebt unb vcgivt, unb bljn bes c\ctr)i|3 unb lafj nil)v-:' nud; l)un fcljucu incii abfdn'cdcu, i^-i fei) l)l)m untcrUiorffcn alle i- biuflt. ^d) l)atte nU)v aud) i)nn foldjcm t)od;mutitjcm tvotjiiicm mut, imii K^rtftuS qetuatt befcftifiet , fnrgefetjt, fold) flefd)vct) l3Uöorad)ten unb lubaltcu

1 f. 2!c Üficric^rift, in ben SonbrvbTiitffn nic^t l'ovhnnbcn, ift bcm litcl uon A entnommen 10 mii^c li 11 fie nnn 1! l)ni nnn 15 12 gnte-S 1! u; fotd^cn Ijoc^miitiflen tvo^iflen H

>) Sie^f S8b. IT S. 742 ff.

älctfliiriing ctli(i)rv ^htifd in bcm Sctmcm uon hcm Ijcilit^fn ©afrnmrnt. 1520. Jf)

luic bnc' raii)d;cn einer burvcii idjtriniufj bUifecn, liab mid) bod) liifjoii beUn't^cii bcö gemfl)ncn cl)iifcltifleu noldfv fnimtcl)t , Unld)cm burd) ctlid) f(nd)flclevti'ii fdjluclicv fiild)C' ,]ii c^voijev crflcniif] luirt fuvqc^lciibcrt , t1)nii tiirl', iintcrvid)t II nb ux']ad) mcliiu-v Uuirt ,511 lieben.

,3d) 1)111' nit iie)ai'(t nod) geraten, i|t aiirl) nit inel)n nieljnung, ba-5 eljn nbbcr cttlid) äMtdjoff öoti etigcner gcrtjalt foltcn anljebcn bcl)bc gcftnlt Ijcmnnt |n rel)d)cn, eo Innrb biin atfjo (V^leljt iinnb befolen bnrd) ctjn gcmclin (^briftlid) fe'onciUunt, Unld)-- idj neljnUid; aiifjgebriirft l)nb. l^-? ift nU)r nbev nott gc= lochen jufagcn, iinnb ift and) et)nein ö^ljriften mcn)d)cn nott ,yi Iniffcn, Irie

1" c-3 nni'6 bnffclb 5ncrament getbnn fei), foU innu anbcrft bao (vimngelinnt Jniffen unb nnfjlcgen, anff bno man gegen bic felicr nit mit fdjanbcn beftel)e, §0 tVqv evfunbcn tourbcn nit grunbltd) Iniffen iin^ev^ glanbcn-^ nrfad} unb formm.

Xas ift aber nit bic fadj, banimb bie J^cmcn Inerbcii tdjcv gefdjoltcn,

1-. ha'4 fte bet)bef gcftnUt nicfjen. 6S l^att anä) bie JRomifd) tird) nod) nie für feticrel) gctinttcn, iinb Inolt ben gern l)oren unb fvolid) nnfeljen, ber nnber-5 fagcn burft, er fei) Inic tieff, f)od), brel)t nnb langt gelcrt er Uiili. Xann bie JHomifd) fird) Ijat baffelb Uorliet)tcn, Inie triff enlid) ift, ben !öemen ,yi gclaffcn: U)a§ aber mag ,]u gelaffcn Ircrben, ba-3 ift nit unb Inirt nl)mer mc()r feljercl)

ati fet)n mügen, man nmlt benn ber iliomifdjen firdjen bie tefterung anl)cngen, alfe

t)ab fie te^erel) 3U l)alten uororbenet nnnb crleubt, ba fcl) 0)ott für elniglid).

@ag id) loeljtcr, hai' 6el)ber geftaüt niefeen für feieret) odjten langet ^ur

fmad) (^^rifti, nnnb ift eljn (cftcrnng bcS lietjtigcn enangetii unb beffelben

facramentö, bann C^fjriftuv l)att e*? felb l)n bel)ber gcftaUt cl)ngcfe^t, nnb bic

■j:. gan| ftrü^ ijn aUcr toclt Diu l)unbcrt jar lang alßo ge6rou(^t, hao niemant leugnen mag: brumb fotlt man öornunfftiger Hon ben fadjcn rcben unb nit §0 fdjteinb 61)riftum nnb fcljnc firdjcn te^er fd;elten. od) ad)t and), ba-5 fold^ö el)n feieret) gcfd)olten fd) öon cttlidöen ungclcrctcn, bie mit ben Semen feufcdjten l)nn ber fd)rifft tut fd)Hiarf) gelncBcn, fic^ alfjo mit fd)e(t Inortcn

30 t)aben gerod)en unb baffelb Ijnf; gemel)n tiold getrieben, fonberlid) an ber Semif(^en grent',.

®o§ ift Inol Inar, bic lnel)l 6l)riftu'? nit geboten l)at, hai- focrament tut nicken el)nem l)bcrman, mag Inoll nit ollel)n el)nc, feonbcr fel)ne empfangen luerbcn, Inie ettlid) aUtbetter l)nn ber mnftenel) get^an. Xarnmb gib id) ben

35 Semen unrecht, ba« fie nit bem t)auffen gefolget, ber gemalt gel)ord)ct, Dlm benugen laßen an el)ner gcftaÜt. ^ (vä tlju bic 3fomifd) tird) red)t ober nnrcd)t bran, Bf fd}abct and; fol'd) orbennng nit, bie Uicl)E tet)ne geftallt Don CÜjrifto gepoten ift. ai>ibberumb od^t td^§, Ino bie Semen Bo fcljlnad) »ocren t)nn l)f)rem glauben nnnb gelniffen, ba? fie nit babon on crgerniB mngen fruntlid)

■2mclcf)cniiP. Srocfc^aiJ IG^orcnl? IS ftiiJicnHit^ 13 19tncl)cvB 211 miiftcn li 22 „für" fef)[t in 15 2:3 it^mnii) 15 24 iactnmcnt 15 iel6ft 15 20 barnmS B 2S nn-- «elcrten P. :3:3 aüctjne P. ;3i; m tftnn P. :17 bavan 13 :39 ergcni-3 15 fmintlia^ B

80 ääctfläning etlit^et Slttitel in bcm ©etmoit Poii boin fjcitigen (Saftomcnt. 1520.

gctücl^^ct Incrbcu, loltcu imjr mit bor ;iiomild)cn firdjen naä) bem @jem|iell 9föm. i4.i.fanct 5paueH 9io. ytiij. iinb 5b. ^l)re fdjluadjcit tragen unb ju laffen, unb ba§ iiit (djerl) fcf)cltcn, baS ftc nit felö cvbadjt im (ybangclio imb bcv Gliviftcnljcit miigcn offentücf) an^ct)gcn. Sic tt)iin nit rcd)t, baö fie mcljncn, c^ miiffe al%o fein, unb toir nud) nit rcd)t, ba^ iDix loollen, fcl) fe^erifc^, bod) iftc- aiiff s !eincr icljten frkrct]. So ift aber eljn Sdjifmo, eine ,5ft)itvad)t, ha folten l)cl]be paxt fid) fnintlid) üortvagen, ober, I00 baS nit mod)t gcfel^n, eljn lig(id) mit beü anbevn frib nnb ftiillen ijn feljnev niel)^ manbctnn, Inie Hortjel^ten be§ Cftcrtag§ fet)r get)alten toavt jlnitiedjtig, unb bod) mit frib unb et)nideit, unb nod) {)eutig§ tag-J fcljn ftifft tirrf)en ober orben mit bcm nnbern ii6ir et)n{ompt m l)n allen [turfen, unb bod) el)nigtet)t unter l)I)n bleibt. 2 an ba§ bie S?ct)em 3oii. 6, .'.3. fid^ ftonen auff ben fprnd) ^oljan- •'■ fe^ "^an, ba» t)i}x effet ba-j flcl)j(^ unb trincEt baS bhit bec- menfdjen finbcS, %o bal't t)f)r fcl)n leben in end), fc^lcufit nidjt'-', bnn bcr l)crr fagt nid)t§ Oom facrnment an bem ort, ^onbern Oon bem glauben l)U gottis unb bcs mcnfd)en üub, ba§ ift 61)riftnm. äßibbernmb, i'' hai- \vix 9fomifd)en für locnben bie ferüdeit ober bc§ toeljuB l)n bieten lanbcn epi). ■1.3. gepred)cn, fd}Ien^t and; nit. TaS fdjlcufet aber, ba« fanct ''^^ant fagt tfpt]C:4. 3r folt oHe cl)ncy ft)nncä, cljue toillcnö unb mel)nung fcl)n nnb forgfetbig, 3uert)a(ten bie get)ftlic^ eljnidctjt Ijn bem banb bc§ fribi-J, ttiic burd) ba-J facra= ment bebeut hiirt. Sic nicl)( c-^ bau mol fcl)n Uicrc bct)bc gcftatt, feo a- ober 20 bod) nit gcpotcn ift Don nott juttjun, folt mon ben frib unnb cl)uic!eit, bie geboten fetjn bon nott ju l)nben, laffen borgcl)cn unb über bcr geftalt 3U praud)cn ubiret)n fnmmen.

3}ou bcr ii?cmifd)en feieret) ju fagcn , t)6rc ic^ , fcl)u bret) parte!) l)n i8emerlanb. Sie erften, bie 5pigbarten, mitd) fid) burc^ cl)n anfegetaffcn bud), a.-. ba« id) gefebn, fclbft bortlercn, ba-5 fie nit allein bel)bcr geftalt nicfjcn (ba nit §0 gro| an lege), ^onbern and) nit glauben, bO'J (5l)riftuc' fleljfd) unb btut toarfjafftig ba fei), unb cttli(^ mel)r !e|er ftnd l)aben. S)i^e fernen l)alt id) für tcljcr: gott erbarm fid) über fie! id) i)ah fie aud) biell mal l)n mepuen fd)rifftcn geruret. Sie anber partel) nennen ettlid) bie Gruben bapner. 'iiia-i so bie glauben ober l)altcn, Irel)^ id) nit. Srumb tan id) fie loibbcr fctjcr nod) (Sl)riftcn fd)eltcn. Sic britte ^^^artel) l)el)f)cu fie bie bon bet)ber geftalt, l»ild)cr leben id) and) nit lucl)^ anbero, bau hac^ id) ilit l)üre bon meljuen Inibbcr fad)crn l)n bißcm fall, i^-i fcl) fcl)n ftnrt, barbnne fie anberS glauben nnb loaubeln, han \vix, aufjgenommcn bie bel)be geftalt. 3>ft fo'd) iiiel)uev loibbcr ss fad)er rcbc lnat)v, fo fag id) unb fd)licf} anfj bren cbgen loorttcn, bao bie felben ilumicn nit fe^er fcpn, f3onbcrn allein Sd)iimatici, ba-? ift ,5loitvcd)ttge

2 Sant^ U :i tttticvel) 1! (clbft 11 4 muffe J! .". bod) ift es nuff 11

7 ftcimtUcö 1! i) fcl)cv r. Kl til-ctm .\ nhtx I! 11 ftudcn i; 12 ftonen H

17 fnnt $auet 1! P(i()C:.'j.\ (yplje. B. 15 1!) fribcS It 2:) u6ev ein (onimen I! 24 tiove H 2.") luetrf) 1'. 21; (icii'l)cnn 1$ 2S ntcOcr It ftnct 1! :il Xaviimb 1! :!2 lueldjev B

•M ()ove li ::4 ftiicf I! flliilien 15

SBcrdäTimg etlicher 9trtifel in bcm Sermon Don bcm (jciliflcn Satramcnt. 1520. 81

iinb ,^tücl)ipcltigc, Intldj-S laftcr Qud^ aiiff iinfjcr fcl)tcn md)X ban in ()imbcrt ftüdfcn reqnirt, l)a gar faft ct)teE fdjifmntn unter itnf} lcl)bcr I)trfd)cn. 'JJfan )vic\t ()od) bic fnr, fjo man bc^- facvnmcntC' ein ftnrflin ober tropflin on oüen luiUcn ettlua lieü fallen. ^^Iber bao xfyx Oill ha-:- iacramcut t)n eljnc ftinrfeub jloitrcdjtiflc feelen muttinHig empfaiien, ba-ä adjt man al§ fcl)ne fatjr, %[•:' nierc nit cl)n foid; fecle taufentmal uneljrtidjer bcm facramcnt , ban aüer fdjlam anff erben. 2.Ber hierct l)ic ber fn()r? aber »ncr leifit bav iacrament nod) umb biiVr graliifamer jdjrecfüdjcr faljr Inillcn, bic nit allein ,yi fellig, ^onbcrn tcglid; gefd)id)t ?

III Srumb lueve meljn bitt , baä bcl)bc iöcmcn unb iWomcr Don l)f)rcn

()artcn fi)nnen trctten, unb entloebbcr cljncr U)cl)B, lucrc el)n obber bci)bc geftalt, ober aber ,5tDel)erlel) JoeljBc fruntlid)er einidcit fic^ l)ielten. Unb l)ie folte bic liebe auff unf]er fcl)tcn mehr lud)en ber i^emer felirfel)t, ban l)t)r et)gen gelimlt unb l)ir)d)afft, Inibbcrumb bie i8emen meljr folgen ber cl)nideit,

K. gcl)orfam unb untcrtocrffnng ber gehjalt, ban Ij^rc gebunden unb frcl)l)el)t. Xan ob fie rtoH aufj beut Suangelio madjt unb frcl)l)elit t)abcn beljber geftalt, Bo felju fie bod; ntcl)r fc^ulbig ber eljnirfcijt, loild) be5 facramcnt-? bebcutung ift. Sßtbberumb, ob tütr tooE bie gctoalt uub bcn ^auffen ^aben, %o fel)n lüir boc^ ber lieb mclir fdjutbig: omnia mil}i licent, feb non omnia erpcbiunt, i*ii»'

20 fagt 5. i^-^aulu-^. 'Fian muß nit allcC' tl]un, Ina-j nn)r mad)t baben, Bo'iticrnn lüü» bic liebe be-5 ncl)ftcn fobbert. ^d) t)orc ober, ba^ bie groftc fac^ fcl), bah bie Semen gel)ftlii:^e guter t)abcn ju fid) bradjt l)n bem 2d)ifma, unb bic loil man cor Iniber Ijaben. äl^o bac^ >oal}r ift, fjo ift-5 ei)n crpcrmlid) bingf, ba§ man lieber ^lüitradjt unb fc^crel) tcl)ben mag, bau bai' ]ei)tlid; oovbaniplid)

25 gutt laffon. Unb l)ie gcb ic^ aber bcl)ben partcljcn unrcdjt, bau 'Komifdjc unb S^emifd) foEen auc^ ben mantcl faren laffen ]u bcm rod, nad) laut bee (fDangelii, unnb ift funb, ba-; bie grofjcn l)cupter nit trad)tcn fold)ä ,5uoor= tragen freuntlid;.

9iad) bem fui^en mic^ mel)n freunb feo genato, ba§ fie auBfd)rcl)cn , i^

30 fei) ijnu iBcmcn geporn, ju i^^vag erlogen, l)n 2iMgleff-3 bud}cr uuterUiepifet, unb fotd)5 i)ab me^n üottcr bcfant, unb bQ§ fie ^]^e ntd)tl nac^ laffen, .Spabcn fie mel)nen namen '2utt)er' auff bcmifdjS aufgelegt, bart.u bic ]\vo 'DDionftrautjen ouff bcn Sermon gebrudt ba l)i)n gebogen, alß t)ab idj-^ bcn äu'mcn Ijum l;cid)cn tl)an, betjbcr gcftaEt 3ucrl)alten, Ubir bah §o ubir au% fc^arff fid)tig,

35 ba§ fie jtuo genfjc auff ber cl)ncn 53ionftrant',cn erfcl)en l)aben, brumb ba» 3ol)anne5 §ufe IjeljBC auff bemtfc^ ^oanneö &an%.

1 «ctc^s B me^er B 2 ftudcnn B ^cjc^cn B -3 ftudtein obet ttofffein an oücn B

5 tjWeljtTcdItige B 7 tcfjet B 9 fjonbct B 10 Saruni6 B 12 ober tjtocrtcij B

jreuntüdjcr B 13 me^er B U herfd^afft B nief)cr B hinter „e()nitfeit" lein .Homma in AB

gebunc^cn B 17 mc^cr B welitft B 19 mc()er B 21 forbert B ^orc I! gToftc B

23 ift ein B 24 Borbamlicf) B 2.5 gefie B 31 nic^ä B 34 Uüer bo§ fo uBer B 35 borumt B 3G fteiji} B

fiut^erS SBcrle. VI. 6

82 Scrf[ärung ctüc^et ?(rtitc( in bem Sctmon uon hcm ^eiligen ©afromcnt. 1520. *

2Bte funbenn mt)r t)ubfcf;cr faftnac^ta lotöen begccjcn ban fo(d) fjoc^jljnnigc, tieft fW^tiac propt)etcn? furtoor ift biUiä), ba^, bte bcr h3art)cit loiber ftrcben, fold) Icicijtfcrtige, Icdjcridje unb ncvvififjc bing! ticfjtcn, unb bic felticn fcft(id), cruftlic^ gdiiibcn, unb toic rt)oI inid; jold) )d)impilid)e narvcl^t fnft mutig unb mcljn toibber fachet tnt)r gan| öorcdjtlid^ machen, alfe bic §o fic^ felB bar= s gckn, ba§ fic fcljucn grunb luibbcv mid} fjnticn unb mct)nc fadjcn l)nn t)f)vcm cljgcn gelingen mufjcu mit groffcm untoillcn rcdjtf cvtigcn , Xod) tDCl)l fic baö ^0 faft tvcl)bcn, ba5 aiiä) Wt) f)ol)cn ftcnbcn für tnarljctjt ftiirt angcBcn, 53tu^ id) mid; 1)1)1' crparnicn unb mcl)nc gcpurt cvliclcu.

föy ift cl)nc cblc krnmfatc ßjrofffdpfft t)nn bcm Siftumb ,pi .s^atbcrftntt '" unb 5urftcntt)um .yi 8ad)fcn gelegen, bic t)el)ft ^JJtanffctt, unb tcnncn mcl)uen a^atter unb mic^ pcvfonlid) faft aEc met)uc guebigen f)cvrn, ©voff ©untrer, ©ruft, .<>ol)er, ©cbbavt nnb 'ÜUbred)t. 2,50 bin id) 3U C^pfetcbcn gepoveu, ^^ii 'JJiauffclt er.^ogcn, ,]u ^3inbcburgf nnb (j-I)fennd) gctcret, ]u (Jvffovtt '■JJiogifter unb Stngnftincv toorben, unb mi Soctov ju SiUttcnbergt , Hub bin iSet)cmev '^ lanb ,5u 'Xre^cn nm nel)ftcn gelncfjcn ntcl)n lebtag. Sold) nntevnd)t I)ab id) me))ucu lieben propljcten, bcn ^BJonftrauljcu bcntev nnb genf^ füder, guter mel)nung nit tDottcn bergen anff bi^ nctoe ^ax.

3)aS aber ]'mo monftrauljcn brudt felju, bit id) mel)ne f)od) fpnnigcn bic fclbcn üben, baö fic mir gnebig Itolten fel)n, bau id) furluar bic 3Cl)t nit 20 iiah, ba§ id) mügc fel)en, tüa§ bcr Srndcr für bilb, bud)ftabcn, tinbtcn obber pap\}x nl)mpt, unb ift mir bor nie gcfd;el)n, l)ab§ mid) and; nit furfel)en, ba§ man bon mir fold;S bcgevcnb lonrb.

©ic fd)rct)cn and), älUc a?emcn bet) mir getncf^en nnb fdjrifft ,5n mir gett)an.^ ift mir aber l)m l)erl',cn lcl)tt, ba^ bic ä^et)mcn nit getroft ,5u -'s mir fummcn nnb fd)rc))ben, idj Umlt fie frotic^ nnb fruntlid) empfangen, baffelb luolt id) audj Csi'ben, 2urden unb .S^epben, ja andj pljuen felb-j, mcpnen fel)nben, tl)nn. ^d) ()offt, baä id) lüol brau tt)et, unb hjolt ifyxe öorgifftige arglpon mid) nit umb epn f)or laffen anfed)ten. ^ui Ivan id) fjo gclerct unb l)el)lig Inere, alc? bic lieben öien^ ti'ider fid) laffen buuden, Kmlt id) pcrfonlid) m t)l)ne^n t)n a^cl)emeu, borfud)en, ob id; ^t)r el)n§ tet)l§ mod)t unter bic epnidcit Siomifc^g ftulS unb jnm t)auffcn bringen , unb toolt baffelb nit mit l)effigen

a lec^cxtidjc B 4 niutifl 15 ö fcllift H C> Dfivciui li . 1 11 riii oMc U ©vaffidjaff A

15intbnmili Hi noficftcii 1! 1 7 gcni,^ Iiicfcr H lii flfbvucft 1! 21 niiuic li fiicrbilti I!

buftatieii A '22 notcl)ocn It 2(i tomntcn 1! fvulitf) imiib frciintUd) H 27 jclbft li 28 iaxan 1'. :!0 Plcns Index P.

') '^ftlDg Oiforg frijrcilit nii .(hivfiirft 3?vii'brirf) bon £iirf)fi'ii bni 27. Tfirmbfr ir)l!) C^man ?lii«(i. bcr äln-rff «iiHjcvä V<V, 1 *iM.2i:i''): „3ri) lui'vbc niid) gU'iitUid) bfvirijtct, bn-S bfr *4'fnvl)fvv ,pi Vi'itniiivijj, jnmpt ^lucicii ä^urgcvit ,vi l'fitmnvili, lu't) To. 'JJiiivtiu gflocfcit fiiib, niid) uiolmnl* 3<otid)nfft bo») im gel)iitit, bic bod) ßvjjti'^fv fiiib". äSgl. l'iitljcrS iSviff an etaiipijj Dom :!. Cttobi-v 1519 Sc SaVttc I ®. 341 iiiib an Spalatin Dom 15. Cttobcr 1519 2c äHctli- 1 e. ;550.

äietüärimfl ftlid)rr ?lrtitfl in bciii Scrmoit uoii bcm Ijciliflcii Sntvnmrnt. ir,20. 83

fpilicu fdjcltluortcii, Std)mi, Icftcvn, ftiirfjcn nnt^rcljffcii , mie mir fic 6ifj[)cr Ijodcii angriffen ju Wcreii.

il3itt mi eilt l)n(iif; frum e()viftcn mcnfdj, luolt ffl)fn, mit »uafjcr ntclj- nun(^ iinb facf;cii iiiicl) mcl)uc lieben fvunb anciveljffenb: liiaä Umlteii fic tl)Hu, lüen fic ein recf;t farf; niodjten Ijaben! SerljalOeu luil id; l)ie mit cl)uem ljglid;en feljnev fecl mar 3U ne()men üormarnet Ijabcn, fidj ,yi ()utcn nor bot böfien gifftigen 3i>"(lfn, bcr I:l)ber öiü nbcr mid) ermadjfen, mir 011 fdjaben, ja 311 groffem frummen, \fyn felb-j .yi erparmlid;en luirterben. Öott fei) un-ö aüen gnebig. Vlmeii.

3 nun B 4 freuiib ß u [|uteii ß 7 iofäcn ß s jcl6ft I'.

Disputatio de fide iiifusa et acquisita.

1520.

Udfv bcn 5tn(n^ 311 racf)folgcnbon £ä|cn tjci^t im ScfaiiatStmcf} bcv t()CD(09i)d)L'n 5'ifi'ltät 311 äßittcii&cvg: .Anno 1520 pro admissione ad bibliani Tercia die februarii venerabilis pater Henricus Greiff Cislercien. Zinnen, respondit, presidentp R. P. Martine Luthero Augnstiniano, Ac nona die eiusdem est pro- motiis, facultatifjue theologice prandinm splendiiluin de bonevolentia liberali dedit". 3()V ^-iH'rfnfior ift yiit()cv: iftm nn-vbi-n fic in nllon imfinTii Ciifllni ,5iigcirf)vii'ticn. Cbftc(;cnbcn Xitci (;abeu Unv für fie nad) bcv Übcvfdjviit bi->3 uäri)fteu Sdjriftftücfs, in bcm fic cvtlärt »pcvbcn, gcbitbct.

®. Liber Decanonim Facultatis Theologicae Acadeiuiae Vitehergetisis ed. C. E. Foersteiuann, Lipsiae 1838 S. 2:1

■ätuägaben.

A. Iiipignium theologorum conclusiones variae (nnd) SHicbfver, SJad)vid)ti'n K.

IV S. 5:3ff. nä[}ci befrfjvicbcn in 3?b. I S. 222 unter A) S. 12.

B. Proposiciones a Martino Luthero disputatae, Witebergae M. D. XXX.

(f. S8b. I ©. 222 unter B) «ßl. B6''-B7\ G. Propositiones a Martino Lntlicro disptilalao. Vitebergae M. D. XXXI.

(f. 33b. I ©. 222 unter C) 33t. B7'-'-B8\ 1). I). Martini Lutheri &c. positiones &c., Basileae M.D.XXXVill. (f. 33b. I

S. 222 unter D) 3^1. CS'' f.

E. Propositiones D. Marl. Liilh. Vilendiergae M.D.XXXVill. (). 33b. I S. 14;{

unter A unb B. bcibr fjiev burdjouS uidjt öon cinanbcv tjcrfc^iebfn) 3M. DC'f.

F. Propositiones theologicae reverendonnn vironun D. Marl. Lutli. et

D. PhiJippi Melanth. Witebergae 1558 (f. 33b. I £. 143 unter C) 33(. D 8'- f.

^ntcinifd) finben fid) nnfcre Siilje nud) im Tom. 1. onminni operuni M. Lutheri Witebergae l.''>4r( 3>(. (;(:(:i.xx[i''f., int Tom. l. oniiiium operuni D. M. L. lenae 1.550 33(. t;t:cc:(:xxiii''f. niib in Luliieri opeia jaliiia varii argumenli vol. IV.

Uisputatio du ficlu int'usa et iicquisita. ir>20. 85

Fraricofiirli ail M. (fog. Gvlaiigev 3(u0g.) 1807 £. 339 f., bcittirf) für fiel) I)c= fuiibcvö lüvgcnb«.

A Ijat lui'j uiii)t üorgclcgcn ; loir liefern bnTjcr beii 2ert imrf) I! itnb ücr-- iiievfeii bie SKiUH'irfiuiirieu baUoit in C, D, !■;, F, eil. W'iteii. ir.l") unb vd. len. 1550: bic (5vlangev .Hu-igaüe luiil B luiebergcOtu, tljut es aber nid;t.

AD SVIiSCUIPTAS rROPOSITIONES

pracsidi'iite K. P. Martiiio Lutliero Augusti. i*osi)oii<l«'))it

veiierabilis pater Henricus Grelff, Cistercieii. /innen,

artiuni et Pliilosopliiae 3Iagister, pro ni])lia.

5 M. D. XX.

1. Accessiiro ad Sacraiiientiim omniiio necessaria est fides iufii.sa.

2. Fides acquisita sine infusa nihil est, iiifusa sine acquisita est uninia.

3. Dicero fidcm infusani uou operari sine acquisita blaspheinia est.

4. Fides acqnisita sine infiisa non operatiir nisi nialiiiu.

10 5. Fidem acquisitam intelligere in verbo Pauli 'fides ex auditn' error est.siöm. lo, n.

6. Auditu horrendiun est , (ßiud D. S. non necessarium esse bonnm motum cordis astruunt.

7. iSi velle uccidere et simLlia est obicem ponere, mnlto niagis non ci'edere.

15 8. Homo extra fidem positus necessario et seinper habet oljicem gratiae.

9. Qui vel tollendi vel non ponendi obicis homini dant potestateni, obicem suum non intelligunt.

10. Fides acquisita non modo non custodit, sed etiam evomit verbum Dei semper.

20 11. Fides acquisita est penna Struthionis, sed infusa est s])iritus vitae. ^i'oti 39. i3.

12. Etiam sohl fides infusa satis est ad iustificationem impii.

13. Imo, nisi sola sit sine ullis operibus, nihil est neipie iustificat.

14. Opera sequuutur iustificationem fidei infallibiliter, cum non sit otiosa.

1—5 3n A lautet (nac^ 3{icbctct) bie Ülicrfcljtift : Decem et novem couclusioues de fide necessaria in sacranientoium perceptiuiie D. M. L.; in E: Propositiones a 1). Martino Luthero dispntatae. Annu M. D. XX. ; in ed. Witeb. , F unb ed. leu. : Propositiones de fide infusa et acquisita &c. a ü. Martino Luthero disputatac, Anno M.D.XX. 4 pro Biblüs D 6 Sic ©ö^c finb in B unb C nid)t nuntcrirt omnino est necessaria fides ed. len. 10 intelligere

ex verl)ü E, ed. Witcb., F unb ed. len. 1 1 cjuod Uoctores Scliulastici ed. Witeb. unb ed. Icu. bonuni imotum C bouum immotum D

8(3 Disputiitio de fide iutüsa et acquisita. 1520.

Sac. 2, 20. 15. liecte er^o dictum 'fides siue operibus est mortua', iiumu uou

est fides.

16. Fides iutusa taiii aetii et ubiectu (jiiaiu liabitu et fine difl'ert a fide aeqiiisita.

17. Xullum sacrameiUdriim Septem iu sacris liteiis nomine saeranieuti .*. censetur.

18. ünum soliini liabent sacrae literae sacramentum, (juod est ipso Christus Dominus.

19. Sacramenta novi Testament! promittunt omnibus, dant vero suluni credentibus gratiam. lo

20. Recte dictum est, sacramenta veteris Testament! non iustificasse, etiamsi in fide et chaiitate fierent.

ßcsolutio disputatioiiis de fide iiifusa et acquisita.

1520.

33on bell eben mitöctl)eiltcn Sät3cn ift uns nod) eine Ch-fUivuiig auitu'ii'oljvt, bic nid;t nur in bcr Übci-fdjvift auebviicflid) Sut^eru beigelegt luivb, foubcvii aud) gaiij feineu ©eift att)niet: ein ^U'eifcl tann ba'^ev nidjt obn'alten, biifj fie Uüu if)ni Ijervüljvt. 3t)rcu evften '^(bbvud in lateinifdjev ©pradje, in ber fie üevfafjt lüuvben, bcforgtc Soljonn g^ran^ S3ubben5 in beut evgönjunggbanbe 3U ben fvütjeven SQinni= hingen ber Sriefe Snt^ers, ben er nict;rinalä unter t)crf(^iebcnen litclu,' 1702 unb 1703 als Suppluiucnlum c()istolariuii Martini Luthcri, 1717 nt5 Collectio nova epistolarum Martini Lutheri, ju .^allc erfc^einen lie§, unb jloar ftetjt fie Ijier ©. 298 312. 3<Dr'^er jeboc^ Ijatte fc^on 3. ®. 3eibtcr üon it;r eine bcutfdjc Überfc^ung gefertigt uiib biefetbe 1702 bcni .*paEifd)en I'^eite ©. 141 148 ein= öerteibt. Sie .fianbfdjrift , U'etd)e beibe bcnu^t l^abcn, \vax bamolo nad) einer 9ianbbeincrfung ^eiblers im Sjcfi^ beä fiuuftmaters Sodann i*e:^manu .ju Ajalte, ipoä S3ubbeu5 bcftdtigt, bcr aber barin irrt, ba^ er fie ein Autographon nennt.

^eiblerä Überfc^nug ift übergegangen in bie Seipjiger 3(u5gabe üoii £'utE)er5 aßerfen Zi). XVII ©. 559-560* unb in bie aöa(d^fd;c 2^. XIX Sp. 1725-1745, 33ubbeu§' jejt mit ben meiftcn feiner ^et^ter in Lutheri opera latina varii arguniunti vol. V. Francofurü ad M. (fug. ©rtanger 9(ii5g.) 1868 6.271-285. Sßir I)alten uns bei ber SÖiebergabc bes Sd)riftftiid5 au SJubbeus' 3tbbruct, bead;ten jcbod) ^cibters ■Ccrbeutfdjung, ba fie öor jeueni geniad^t U'orbeu: li'o irir üon beibcn ablDcid;en, liegt eine fionjeftur bor.

') ©. Siltcrargefdjidjtc bcr Sticfiammtuiigcn unb einiger Sdjtiftcn üon Dr. 2)!oi:liii Sutljer. ^erausgcgebcu Don M. öJcotg Sccjeuineycr. Serlin 1821. ®. 20ff.

Resolutio (lisputationis de fiele int'usa et acquisita. 1520.

RESOLVTIO

DISPVTATIONIS DE FIDE INFVSA ET ACQVISITA,

Praesidente Revereiido Patre Martino Lvthero,

Ficspondcnte ad haec venerabili Domino

Henrico de Zynna. M. D.XX.

a;

DE FIDE INFVSA CONCLVSIO PRIMA.

Cces.suro ail Sacrameiitum uniuiiio ueccssaria est Fides Jiifusa.

Ista po.sitio statuitiir adver.sus imiltoriiin varias opiniones. Qiiarum ista est potissima Scoti, Thomae et alioruin liis iimixa verl^is inagistri ' di- lo (•cutis: Sacrameuta novae legis causantur gratiam. Sentit, quud Saeraiiieiita sie effieiunt gratiam, qiiod uon sit neeessarium accessiiro aliquid facere pro asseqiieuda gratia, iiisi ut noa pouat obicem gratiae, qiiod sie intcUigunt: Obex est propositum aetuale peccaudi mortaliter. Qui ergo uon pro^ionit actualiter peccare, digue aecedit ad sacraiueutum, etianisi uon proponat i' facere bouuni &c. Obicem uon ponere est mediiuu inter declinare a malo et facere bouiim, dum ne(iue facit malum ueque bouum, sed sohuu taiu a bouo quam a malo, uon liabens motum auimi ad malum nee ad bonimi. Ratio luiius opinionis est, quia in se sie Sacrameuta novae legis non essent meliora sacranieiitis veteris legis, cum et in veteri lege sacrameuta gratiam 20 darent, si qiiis motu bouo cordis in fide suscepisset, ut dicunt omnes. Haec omnia sunt errouea et falsa, ut })atebit probaudo.

Altera opinio est eorundem, (|Uod nemo sit certiis, au gratiam couse- (|iuitur in sacrameuto, et distiugiiunt in iuuic niodum, ipiod (luandun est ex parte sacrameuti efficicntis certa est gratiae assecutio, sed (iiiantum est ex '.'ri sptcii. ii, 1. parte suscipicntis incerta est, quia nescit homo, an odio vel amore dignus sit. Dicuut tamcu, ex parte susciijientis haberi posse aliquam certitudiueni, scilicet moralem et crassam, hoc est prol)al)iIem et verisiniilem, non aiilcm absolutam et })leuam certitutlinem, uec sit uecessai'ia talis.

Contra haec probative haec propouo ratioue tali : 30

Primo, ul)icnn(]ue est verbum Dei promittens ali(piid homini, ibi neces- saria est fides hominis, (jui eredat hanc promissionem esse vcrain et impleiidam

18 motuin aniini a iimlci limld. (oliißC ScSavt liotf) StiMctl ') Spcttus ßoinbcubu*.

Resolutiu ili.spuUiliünis ilu lidü iniüsa et acquisita. 1520. 89

adeo certe et finnittT, iit potiiis oinuoiii i^ciisum, oniiiein riiliuncm, oiniiciii scieutiam, omncm coutradietiont'm, oiimcm creaturam doheret lu'gare (jiiaiu Dt'i verb(j non credere. Qiiia (jiii verbo Dei nou credit, Deiim facit men- daceni et negat eiii.s veritatein et peecat contra primuni pi'aeceptum. Scd in

s omni Sacrameuto est verbnm Dei promitteus lioiuini aliquid, iit 'Baj)ti.so te in nomine Patris, &c.' 'Ininiergo te et omnia peccata tua', item 'Absolvo te, &c.' 'Remitto tibi peccata tua, <tc.' Ergo in omni sacramento necessaria est fides certissima de i)ronnssione Dei &c.

Seoimdo probatur Auturitate Rom. 4. Abraham credidit Deo promittenti Mom. t. 3.

10 sibi filium, et reputatum est ei ad iusticiam. Quod Apostolus dicit scriptum j)ro]iter uos, ut et uos credamus promittenti, ut iustificemur. Ergo neces- saria est fides.

Tertio Exemplo Zachariae Lucae i. qui, quod non credidit Angelo i;uc. i, 20. promittenti lohannem filium, percussus est, ut esset mutus. Quare fides

li omnino est necessaria.

Quarto: Huc pertinent exenipla illa ad Heb. 11. (piae Apostolus iudicat&fbt. n.iff. de fide antiquorum patrum et ouniia niiracula Christi in Euangelio, ubi semper praere((uisivit fidem eoruin. Unde ad paralyticum dixit : Confidc, 3)inii(). 0, 3. fili, remittuntur tibi peccata tua, et ad Marthani loh. 11. Si credideris, dixi 3i'() n.to.

tibi, videbis gloriam Dei. Sic Petrmii repreheudit: Modicae fidei, quare «Wnttij.M.si. dubitasti? In his et omuil)us aliis videmus praecessisse fidem cortissimam omne miraculum aut gratiam Dei. Et totius Scrijjturae historiac probant idem, quomodo credentibus Deus aö'uerit et iiicredulos semper relicpierit in omni opere. Quanto magis, si in magno isto opere sacramentorum non

-•'' crediderimus, niliil faciet nobiscum &c.

CONCLVSIO SECVNDA.

Fides acquisita sine infusa nihil est, infusa sine acquisita omnia est.

Probatur i)rimo: Ciuia onmis homo meudax et universa vanitas omnis ni. m;. n. 30 homo vivens. Quare omnis generis opus extra gratiam Dei peccatura est. Sed Fides acquisita est habitus vel actus, ut dicmit, humauis viribus paratus. Quare ipse vanus et mendax est. Nam in hoc concordant etiam Doctores scholastici, quod virtus vel opus extra gratiam non sit meritorium et malum. Sed fides acquisita est virtus natura acquisita et naturaliter oiierans: quare 3'' prorsus nihil est ad sacramentum vel gratiam sacramenti assequendam.

Secundo, Fides Abraliae Rom. 4. uobis in exemplum posita non potestsRom. 4,3. de acquisita inteUigi, sed de infusa per Spii'itum sanctum. Alioquiu Pauli

19 Abraham Budd. mit bct Sanbilotc: recf. Martham; „abroliom" Scibicr, am Wonbc „5Jlott^a"

90 Resolutio disputationis de fide inlusii et acquisita. 1520.

tüta Ei)istola corrueret, iii qua uegat et de.struit, aliiiuem ex operibus suis iustitieari. At Hdes acquisita est inter opera uostra propria citra gratiam. Cum ergo uos sicut Abraham credere oportet, sequitur, quod fide infusa et quae hominum operibus aut viribus non habetur credere oportet.

Tertio Rom. 14. 'Oiuuc quod uou est ex tide peccatiuu est' uecessario s de fide infusa h:)quitm': ergo fides acquisita peccatum est, quia non est ex fide iufusa propter accidens, quia si uon, tunc sequitur, quod fide infusa non esset opus, quia siue ipsa potest acquisita fides sine peccato esse, quod est contra totam epistohmi.

Ex quibus sequitm-, quod fides acquisita est quasi hypocrisis, fictio et lu simuhvtio et velut spmua fidei iufusae. Sicut opera superborum bona et vestimeuta ovimn, quibus kqji rapaces utuntur vel teguntiu-, appareut esse boua, sed non simt: ita fides acquisita apparet esse fides, sed est species fidei et cjuasi opmio, imo non persistit in teutationibus nee est fundata super petram. Patet ergo differeiitia fidei acqnisitae et iufusae. Quia ac(piisita i'' est valde similis fidei iufusae, sicut omuia opera uaturaliter bona sunt valde similia operibus gratiae bonis, ut etiam a subtilibus hominibus vix discer- nantur, sed in cruce probantui-, quia tempore adverso natiu-a cedit cum suis operibus, gratia autem stabilit cor. Tunc iuveuitur falsitas, vanitas et men- *i. ui;, u.daciiuu uatiu-ae, operum suorum et fidei acquisitae, sicut dicit Ps. 115. Ego 20 dixi in excessu meo 'omuis homo mendax', &c.

Altera pai-s: Fides iufusa sine acquisita est omnia, quia ipsa sohl facit

omnia et est in omuibus bonis caput et vita: videtur in exemplis quae

Sc6t. 11, iff. Hebr. XI. adducuntur. Unde et Christiani appellaiitur fideles a fide tanquam

©cbc. 11,6. a foi'ma et natura et proprietate sua. Sine fide enini impossibile est placere ^'s

Deo. Quare fidem esse in omuibus operiljus (juae placent uecesse est, ac

per iioc necessaria est etiain ad sacramenlum accessm-o.

TERTIA GONCLVSIO.

Dicere fidem iufusam uon operari siue acquisita, blas- phemia est. m

I'rimo patet ex praedictis, ([uia fides infusa est oumia et operatur omuia, cum acquisita sit simuiatio et nihil fiiciat.

Secundo, quia sie (hiunt, quod natura perficit gratiam et opus uaturae moveat opus gratiae, ciun fides infusa sit gratia, acquisita natura. At i)his-

•20 fidei iufusae Budd. ,bcä cingcgod'cucrt ©tauljciiä' Sciblct 22 ALTEUA PAKS.

IJudil. aU Üt)crid)vift, ]o aui) Qc'Ma: „2oä nnbcv ©tütf"; d I)aubclt fidj abtt nur um bcii jweitcu 2l)oit uujcrcä SdjUifjjaljcä 23 in onmiljus Ihhiuiu lindd. „iu allen biiiflcu" ^t'^'c'-"

quae ftt)U bei Hudd., ^tiblcv al)cv I)ot iiort) feinet Übeijetjunfl Uotflcfunben ;!2 f. ^'"'f^cn 3. 3'J unb 33 finbet fiil) bei Biuld. nodj a\i Übcvfdjvift: Kides infusa {gratia, lidcs acquisita natura. Sei äciMcr; „%n eingegoüene Ölaubc ift bon bcr ©nabc, ctlangtc föloubc ift uon Ifatut"; uriptünglic!^ lupl)l nur Manbucimcit jum folgcnbcn iläunft 33 quia sie dieore Budd. „locit fic bamit jagen" ^cibler

Resolutio disi>utationis do lidc inlusa et acquisita. 1520. lf|

pliemiii est, li'ratiam a natura pcrfici, cum onines dicaut, uaturaiu a gratia

sauari, niovcri, i'cgi, agi &c-.

Tcrtio, cum gratia sit periectior natura secuuduui omiicH et natural!

fidei ac(iuisitae trihuaut opus, impium est, i])sum non tril)ui inulto magis gratiae. 5 Quarto, fal)ula illa testiniouium est cucuitatis corum, ipiia dicuut, pu-

erum baptisatum et ad Tiu'cas raptnni, cmii adoleverit, iiou po.sse crederc,

nisi acqtiisita fides accesserit. Quis tcmcritatem istam ferat Christianus?

De gratia l)ci ita loquuutur, quod esset opus naturae, ijuae iudiget humauo

adiutorio, cum ipsa sit Spiritus vivens ac movens ac iiuiujuam (juicsccns. Kl Nam et parvull bajitisati nou suut otiosi. Opera auteui corum oimiia placiiit

Deo, (juia suut in fide qua vivimt ac moventur.

CONCLVSIO QVAETA. Fides acquisita sine infusa nou operatur nisi malum. Patet ex dictis. Quia cum fides sit naturalis et naturae opus, (j[uicquid li de natm-a dici potfst, etiam de ipsa dici debet. Sed natura est corrupta, mala, quaerit (juae sua smit, resistit gratiae et non est nisi mendax et vana Vanitas. Dictum est 'qualis liomo, talia et operatur'. Quare lides accjuisita est mendaciuni, vanitas, sicut alia opera liominis extra gratiam &c.

QVINTA CONCLVSIO.

2u Fidem acquisitam iutelligore iu verbo Pauli 'Fides ex au-som. lu, u.

ditu' error est.

Probatur: Quia Apostolus ibi manifeste de fide iustifieante loquitur, dum dicit 'Omnis qui invocaverit nomen Domini sahiis erit. Quomodosiom. lu.ui ergo iuvocabuut, in quem non crediderimt? quomodo credent ei, quem non

25, audierunt?' Ecce iiic vides, (juomodo ex auditu credunt, credentes iuvocant,

invocantes salvi erunt. Sed error est. dicere, quod fides acquisita, naturae

corruptae oj)us, possit salvare. Sed gratia fiicit iuvocare et salvat. Alioquiu

ex nobis ipsis esset salus, contra Ps. 32. Non salvabitur gigas in multi- i'i 33, is.

tudiue virtutis suae. Quare non potest idem locus Pauli iuteUigi de fide

30 infusa, quae salvat, et de fide acquisita, quae damnat.

CONCLVSIO SEXTA.

Auditu horrendum est, quod doctores scholastici non ueces- sarium bouum cordis motum ad Sacramentum astruunt.

Quai-e, cum sine fide infusa homo non sit nisi mendax et vanus ac 3b per hoc semper in malo proposito et ad malum pronus et promptus, patet, quod ita ad sacramentum accedens accedit ad mortem: dcinde (juod pro- mittenti Deo non credit, facit maximam irreverentiam sacramento Dei et verbo Dei. Quare necessarius est nou solum bonus motus, qualis est vel fides acquisita vel devotio aliqua, sed constans fides infusa per gratiam Dei,

92 Resolutio disputationis de fide infusa ut acquisita. 1520.

(juae cor moveat ad desiderandani et certe sperandam rem sacranieuti. Vide ergo, (jiiaiu profunde lapsi .siiit Uli et (]uoinodo error modicus in jii'iiifipio luaximus factus sit in fiue. Nam j)ostfjuam \nx> principio tenuerint, quod sacramenta novae legis gratiani dant et per hue non ditl'erunt a sacranieritis veteris legis, niox couchiseruut, nun esse necessarium motuni cordis liomini, s (juia huuc ad sacramenta veteris legis dicunt l'iiisse necessarium, ergo uon ad nova sacramenta &c.

SEPTIMA CONCLVSIO.

Si velle üccidere et similia est obicem ponere, multomagis non credere. w

Probatur sie : Quia velle occidere est minus peccatimi quam non credere, cum occisio sit contra cjuintum ])raeceptum, sed incredulitas contra ]irimum et maximum. Sed, sicut dictum est, in sacranieuto lo(juitur et operatur Dens ad hominem. Quia qui ei non credit, maxime resistit et obicem ponit maximum. At qui inliisam fidem non habet, non credit Deo, ergo iuaxime i^ peccat et non soluui in malo proposito est sed et in actu ipse pessimo incrediditatis versatur, &c.

OCTAVA CONCLVSIO. Homo extra fidem infusam positus necessario et semper liabet obicem gratiae. 20

Patet ex praedictis. Quia non credere Deo est maxinuun peccatimi, 3cj. 7, 13. in quo est omnis liomo sine fide gratiae quasi mendax. Unde Esaiae vii. cinu rex Aclias noluit signum petere, dLxit Esaias: Atidite ergo, domus David, nuuijuid parum est vobis esse molestos liominibus, (juia molesti estis et Deo meo? quod magis est quam esse molestum liominibus. 25

NONA CONCLVSIO.

Qui vel tollcndi vel non ponendi obicem homiui dant potestatem, obicem suum non intelligunt.

Sunt enim qui dicunt, satis esse non ponere obicem, itl est uon l'ormare propositum mahmi peccati, et hoc hominem beue posse ex libero arbitrio. .10 Alii quo(jue magis audent dicentes, quod homo, etiamsi sit in malo proposito, possit illud tollere et facere ut uon sit, vel bonuni propositum formare ex cadem lil)ci'tate arbitrii. Haec autem omnia impiissima sunt vi liaeretica. ffifli. 5, 17. Quia Calat. 5. Caro coucupiscit adversus spiritum &c. ut non ea ijuae vultis

faciatis. Si ergo Spiritus non ])ossit carnem carnis(iue conciqnsceiilias scdare, 35 ([uanlo minus ille ijui sine; s|)iritu est, ((ui ra[)itur vi concupisceiitiae et mali. Sed error iiloruiu et ignoiantia, (juod non .sciunt, extra fidem gratiae esse

4 por lioc ducuifiit liuJil. „b(il)ct bic Uxc genommen" .3"l>lcv lugt. ju obigcv Jlünjcttur ©. 82) 27 vel nun tuUendi Uuild. 3cibtc>: ^at Wie oben fletcjcn

Resolutio disputationis de fidi' infiisa et acquisita. 1520. 93

nicnduocm et vamim, idco scnipcr in |)l'cc;iU) iuiidelitatis oxistentcni oliiccm habere: hiinc obicem ipsi non vidcut, qui maximus est, et de alio somniant obice, scilicet proposito peccandi, (piod non fit propositum jjeccati, si qiiis non credit Deo, verbuni eins mendacium faciens. Sicut ergo in jiotostate 5 hominis non est fidem habere Deo, ita nee in potestatc eins est, infidclilatis peecatum tollere ac per hoc nee obicem gratiae removcrc. Sola antcm gratia sicut dat fidem ita rcmovct et o'iiccm: ipsa cnim prac]iarat o( facit dcstnic- tionem peccati &c.

DECIMA CONCLVSIO.

10 Fides aequisita non modo non custodit sod ofiaiii cvomit

verbum Dei semper.

Quia, sicut natura verlinm Dci non custodit, uisi per gi-atiam iucre- mentum accij)iat, ita ncc fidcs acquisita, quae est natura seu naturac opus vel dispositio. Ergo quantumlibet audiat verbum Dei, non tamen servat

15 ipsum, sed et cedit tam in prosperis quam in adversis. Quia sola gratia facit constantem animum in utroque tempore. Nee potest naturac corruptac tanta virtus tribui, quae vincat prospcra et adversa, cum ipsa prospera quaerat et adversa fngiat, ac si evomat verbum Dei, et redit in sua propria relinquens verbimi. Quia si natura hoc posset, non esset opus gratia. Et

20 sie facile est omuia solvere, si observas, quod, quicquid de natura hominis dici potest, hoc idem de fide acquisita diel debet et oranihus honiinuni viribus, studiis, opcribus &c. Quarc fidcs acquisita contrariatur fidei infusae, est inimica Dei, hostis crucis, sapientia carnis, impia, superl)a, coeca, fallax, hypocrita et omne illud quod de homine dici potest extra gratiam constituto,

25 praesertim quando fulgct specic virtutis, ut fidem acquisitam rectc dixeris

iuxta Apostolum habentem quidem speciem pietatis, virtutcm autcm eins 2, iim. 3, 5. abnegantem, et illud Tit. i. dicit, se nosse quidem Deum, factis autem negat.iit. 1, ir,.

VNDECIMA CONCLVSIO.

Fides acquisita est peuna Struthionis, sed infusa est 30 Spiritus vitae.

Haec iam dicta et probata sunt. Quia et lob. 39. dicitur: Penna €'>o6 39, 13. struthionis similis est pennis herodii et accipitris, quasi dicat 'species similis, virtus dissimilis', quia non potest volare. Ita fides acquisita apparet esse fides, sed non est. Sic hypocrita apparet esse sauctus, sed non est, et 35 dupliciter iniquus.

4 nieiidacem Bndd. „jur tilgen" 3cibtcr 15 credit Budd. „raeidjet" Seiblcr mit bei

9iotc om SHonbc „alciifcct nicftt", »gl. ©.9« ,3. 14 IS quaerit BuJd. 20 Apostolum

fep 6ei Budd., fteht aurf) 6ei ^eiUex nicf)t iibetje^t

94 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.

DYODECIMA CONCLVSIO.

Etiam f^ola fides infusa satis est ad iustificationem impii. Söm. 1, 17. Probatiir ad Rom. primo : lustiis ex fide vivit. Et 3. Ut sit ipse

giöm. 4, 3. iustus et iiistificans eum qiii ex fide est lesu Christi. Et ad Rom. 4.

Abraham credidit Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Et x. Corde cre- s

3n «.as-ditiir ad iustitiam, ore autem fit confessio ad sahitem. Dicit enim Scriptura 'Omnis qiii credit iu ilhim non confuiidetur\ Quod autem aliqui uon iiitel- ligunt, quomodo sola fides iustificat, in causa est, quod quid fides sit non cognoverint nee gustaverint unquam, somniantes eam esse qualitatem latentem in anima.^ Verirni qnando verbum Dei sonat, quod veritas est, et cor ei adhaeret per fidcm, tune cor inibuitur eadem veritate verbi et per verbum veritatis \-erifieatur, Sicut si lignum iVigiduni adhaercat fi^rro ignito, ab eodem etiam ignescit et ardet, Corde autem sie per verbum imbuto mox et omnes vires et membra similiter immutantur. Hoc enim faciunt omnia nieinl:)ra, quo cor inclinatur sive bonum sive malum. Et sie homo reputatur iustus '^ propter fidem verbi.

DECIMATERTIA CONCLVSIO. Imo nisi sola fides sit sine ullis operibus, nihil est neque i nstificat.

Dnplioia sunt opera: quaedam ante fidem, quaedam post fidem. Quae 20 ante fidem sunt quomodo non instificent, ex praedictis })atet. Quia ante fidem homo mcndax est. Ideo quicquid flioit, quia ex-tra gratiam est, malum, peecatum, mcndacium est. De bis loquitur conclusio. Quia si quis prae- sumeret talibus operibus eooperari fidei ad iustificationem, impediret potius fidcm, quia velle similiter per opera sua et per fidem gratiae iustificari im- -'i probum est, cum fides destruat omnia opera nostra, quae ex nobis fiunt,

siöm. 3, 20. quia sunt mala et peccata. Sic Paulus ad Rom. 3. Ex operibus legis non läai. 3, 10. iustifical)itur omnis caro coram illo, et Galat. 3. Qui ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt. Quai-e qui cum operibus huiusmodi per fidem vellet iustificari, hie fidei faceret iniuriam et perderet, quia per mala vellet bona so acquirere, qui en-or praesumptionis pcssime repugnat humilitati fidei. Secundo quum fides et verbum sunt in negotio, tunc anima tantuin habet laboris et <>]>eris, ut vLx sufüciat adhaerere verbo: tam magna res est credere verbo. Imo tunc faciU' omittit opera et desperat ab eis, onniibus viribus hoc conans, ut pcissit linniter verbo adliaerere per fidcm. Hoc qui exi)erti non sunt, non "i sciuiil (juitl sit fides. Opera autem j)ost fidem non iustiticaut, sed fiunt a öqI. 5,22. iustificato et siuit non causa sed fructus iustificationis. Galat. 5. Fructus

25 iniproLus est Hudd. „bcr tft aottlo?" Stüi'"' ^'^ "'" ^t'"'' Wt^er „«et ba luil' übcrjetjt

') '■.'Im iHniibf: „Opinio scholasticoruni" Budd. „Tuncti'l bor £d)iiüfrcr" 3"^'"-

Resolutio disputationis de tidf inCiis.i pt acquisita. 1520. 95

Spiritus sunt charitas &c. Sic luxuria mm facit eoucupiscentiani raruis, sed fit a eoncupiscentia carnis. Verum tanicn est, quod sieut opera earnis augeut eonenpiseeutiani earnis, ita (i|)ei:i fiilei fideni augeiil, iiiKi lides äuget scipsam per opera sua &e.

D DECIMAQVARTA CONCLVSTO.

Opera scquuntur iustificationein fidei infalli Ml iter, euni non sit otiosa.

Sieut iam dictum est de opcrilins fidei, sie ad couoipisoentiani earnis sequuntur opera carnis sua sponte, sie etiam ad fidem spiritus sequimtur

fructus Spiritus sua sponte. Carbo ab igne ignitus urit et lucet : ita cor a verbo fidei per copulam immutatum facit bona opera. Et sieut nee eoncu- piscentia nee ignis pot^st esse otiosus, ita nee fides, cum sit non nisi divini verbi participatio, quo semper movetur ad liouuni, secuiidnm naturani verl)i: quare non recte dicitur, qUemquam iustifieari ]icr opera, sed rectins diceretur,

15 aliquem operari per iustificationem. Opera enini non facinnt bouum, sieut nee fnictus facinnt boiiam arborem, sed fnictum facit bona arbor et bonuni opus facit vir bonus. Vir auteni bonus et arbor bona fit sine operibus ])er solam fidem in veritatis verbuni Dei, cui adhaeret, et adliaercns participat veritate, iusticia, sapientia, bonitate verbi &c.

■20 DECIMAQVINTA CONCLVSIO.

Recte ergo dictum est 'Fides sine operibus mortua est', 3nc. 2,20 imo non est fides.

Patt't ex dictis. Quia ex fructibus non fit sed cognoscitur arbor. Sieut ergo arbor non fercns fructum non arlior sed liginmi est, hj-jjocrita

2.S similis arliori, cum non sit, ita fides est liypocrita, si opera non producit. Et carbo, cum non urit nee lucet, mortuus est, similis earboni ignito, sed non carbo, nisi analogice et ficte. Quare antoritas laeobi de ista fide 5qc. 2, 20. mortua intelligitur de acquisita fide, quae est liypocrita et specics fidei infusae sine virtute eiusdem. Nam fides infusa est spiritus vivens, quae non aufertur,

30 nisi S]3es et cliaritas simul auferantm-. Non ergo vult lacolnis, (juod fides infusa possit esse sine operibus, ut illi pntant, sed vult fidei probationem ex operibus iustifieari, non quod operibus coram Deo iustificetur liomo, sed quod testimonio operum cognoscitur fides, qua instificatur apud Deum. Oportet ergo pnidenter intelligi quod dicitur 'Nonne Abraham pater nostersac. 2,21.

35 ex operilnis iustificatns est?' quia expresse eontradicit Rom. 4. 'Si Abraham SRom. 4, 2. ex operibus iustificatns est, habet gloriam, sed non apud Deum'. Loqui autem laeobnm de operibus fidei, ut fides ]irobetur et ostendatur, non auteni

12 iioii nisi vim verbi participatio Budd. „nidjt-ä onbcr§ a(ä eine mitgeteilte trofft be§ tBOrt§" 3eibler Inon nisi vi verbi participatio ed. Erl., 2ru(f fc()ter ober ijonjeftur ()

96 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.

ut yivv ea vel fides fiat vel aliqnis iustificetur, videtur in textn, quia docet -3ac. 2, 15 ff fidem osteudendam operibiis bouis erga fratrem aut sororem, qui.sint nudi, &c. Aliud ergo est loqui de fide et virtute eins, quod facit Paulus, et aliud de fide et mauifestatione vel osteusioue eius, quod facit laeobus, sieut aliud est dicere de reliquiis, aliud de pompa et ostensione reliquiaruni. 5

DECIMASEXTA CONCLVSIO.

Fides infusa tarn actu et obiecto quam habitu et fine et Omnibus differt a fide acquisita.

Haec probautur ex praedictis. Quia sicut natura et gratia differunt, sie utraquc fides. At natura et gratia prorsus in omnibus differunt, cxcepta lo sola specie et simulatione, sicut iiypocrita et iustus conveniunt in specie foris, in vestimcntis ovium, sed fi-uetibus et omnibus discrepant. Et actu (juideni quomodo differant, ex dictis patet, quia actus iufusae est ex gratia et perseverat utroque tempore, actus acquisitae est ex natiu-a et cedit utroque tempore. Per hoc et finis inversus est, quia infusa quaerit quae Dci sunt, is sicut Spiritus, acquisita, quia est humaua, quaerit quae sua sunt. Ita et habitus alius est, quia alius est natura, alius gratia. Obiectum vero videtur ;W5m. 1,25. idem esse, scilicet verbum veritatis, sed non est. Quia sicut gentes mutave- rnnt veritatem Dei in mcndacium, ita et facit fides acquisita. Licet enini »uc. IS, loff. verbum Dei audiat idem quod infiisa, sicut Pharisaeus in Euangelio eidem so Deo gratias agere visus est, cui publicanus confitcl)atur, et tamen verc non egit gratias Deo, quia non talem cogitavit qualis erat, scilicet misericordoin in humiles, sed cogitabat Deum esse respectorem persouarum, superborum, di\'itnm, potcntum, atque hoc erat Dei veritatem in mcndacium mutarc: sie facit fides acquisita et omnis notitia Dei humana, quia sola gratia facit vere 25 nosse Deum.

DECIIVLVSEPTIMA CONCLVSIO.

Nullum sacramentorum sejiteni in sacris lifcris nomine sacramenti censetur.

Hoc satis patet: Quia nee baptismus nee confirmatio nee encliaristia au ifpi). 5, 3if.nee ulliini aliud. Sed obiicitur ilhid E])lies. 5. Erunt duo in carne una, sacramentum hoc magnum est. llespondetnr: Hie locus pro nobis facit contra illos. Quia cum Paulus dixisset 'Sacramentum- hoc magnnm est', mox, ne quis hoc de matrimouio intelligat, adiecit 'Ego autem dico in Christo et in Ecclesia', volens ajicrte, saeramentiim hoc esse in Christo et in ss Ecelesia, et non in masculo et foemina, qua.si diccret '<juod erunt duo in carne una, significat magnum quoddara sacramentum, quod est in Christo et in Ecclesia'. Ita vir et mulicr sunt signaculnm et cliaracter sacramenti magiii,

II .Sicut ciiim liypociit.i Hiulil. „Ölcid^Wie ein ^eudjlcr" St'^'fi- P')"f fi" f'"i"> onjU' beulen 'Jo iilc-in Pen liiiiM.: nurf) ^eiMcv fjat \o (iele(cn

Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520. 97

nou sacramentuin &c. Ad hoc valct, rjund graere dicitur 'maciiiim inv.«to- riiim', sed milliis corum iinquam dixit, saframontHiii et iiiystiTiiiin ]M'i) codcin acpi[ii, licet vere ideni siiit: mysterium cnini ^emper ad occulta refeniiit, &c.

DECIMAOCTAVA CONCLYSIO.

Unum sohira habent saerae literae sacrameutiim, fjiiod est ipse Christus lesus.

Sic Col. 1. Yohiit Dens notas faeere di\-itias gloriao saeranienti hiiiii.';, aoi. 1,27. quod est Christus iu vobis, spes gloriae. Et 1. Timoth. 3. Et manifeste 1 lim 3, 10. magnum jiietatis sacramentum est, quod manifostatum est in carne, iusti-

10 ficatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentil)ns, oredituni

est mundo, assumptum est in gloria. Ephes. 3. Quoniam seeundum reve- gpii. 3, 3. lationem factum est mihi notum sacramentum. Et infra: Quae sit dispen- epti. 3, 9. satio saeranienti absconditi a secidis in Peo, qui creavit omnia. Eiusdem primo: ut notum nobis faceret sacramentimi volimtatis suae, &c. Eodem epii. 1,9.

1.1 sensu et Tobiae 12. dicitur: Sacramentum regis abscondere bonum est. Etioi). 12,8. Danielis 2. Ut quaererent miscricordiam Dei coeli super sacramento isto, idxait. 2, is. est secreto. Sic Ps. 24. Firmanientum est Dominus timentibus eum, Hel)raice$j. 25, 14. dicitiu": Secretum Dominus timentibus eum. Et omnino Christus est sacra- mentum nostrnm a Deo nobis revelatum, ut Ro. ultimo: Seeundum reve-aiiim. ic.2r.f.

2u lationem mysterii temporibus aeternis taciti, quod nimc patefactuni est per seripturas Prophetarum &c., cogniti soll sapienti Deo &c. Quai-e vocale Dei dispensatio quidem et revelatio est huius saeranienti : coeterum ipsum sacra- mentum Christus sola fide apprehenditm*, unde suum praedicare Apostohis appellat illimiinare ad Colossenses primo. Jsji,'. 3,|*j'

25 DECIMANONA CONCLYSIO.

Sacramenta uovi testamenti promittunt omnibus, dant vero solum credentibus gratiam.

Probatur: Quia verbum Dei et promissio, sicut etiam sacramenta Om- nibus offeruntur, dignis et indignis. Yocantur onmes ad nuptia.s, sicut iOT(ittri.22,sff.

30 vestiti, ita et non vestiti veste nuptiali. Sed soll credentes accipiimt gratiam,

cum sine fide sit inipossibile placere Deo. Si enini Rom. 14. cibus Porpo-|j^^- Jj'.^j ralis damnat, si exti'a fidem manducatur, ut ibidem dicit 'Qui autem iudicat,' si mandueaverit, damnatus est: onine enira quod nou est ex fide peccatum est', quanto magis si extra fidem sacramentum perceperit. Hie enim Christus

3;, dicet Omnibus: Sicut crcdidisti, sie fiat tibi. Scilicet si credis te gratiam Motto- 8, 13. assequi, eonsequeris: sin autem, damnaberis.

7 sacramenti fe^tt 6ci Budd., Sfibter a,\eU bic Stelle noc^ Sutljcr? 5Bi6etü6etfe^ung 14 Eodem versu Budd., 3cib(« lägt bic SBotte ouä

') iudicat ^icr im Sinne üon diiudicat, foü« nid)t letiterel aSort 3U lefcn.

Sut^etg aCerte. VI. 7

98 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.

VICESIMA CONCLVSIO ET VLTIMA.

Recte dictum est, sacramenta veteris testamenti non iusti- fieasse, etiamsi iu fide et charitate fierent.

Haec pateut ex conclusione 13. Quia üla sacramenta aiit fiebant ante fidem aut post fidem. Si ante fidem, nihil fecerimt ad iustificationem, quam s sola fidcs donat, ut dictum est. Si post fidem, iam erant opera et fructus iustificatiouis, non autem iustificationem faciebaut. Non eniin iustus erat, quia illa faciebat, sed illa ideo iusta erant, quia iustifieatus per fidem ea faciebat. Sicut cousecratio altai'is neu facit episcopum, .sed episcopus facit consecrationem, et sicut consecratio, etiamsi fieret ab episcopo omnibus vestibus lo sacris induto et omnia requisita facienti, non tarnen per hoc faceret, episcopum esse episcopum, sed episcopus iam est: ita illa opera, quantumlibct a iusto fiebant, non faciebaut iustum, sed iam per fidem iustus erat, (pii illa faciebat. Adeo totum in fide infusa pendet negotium. Male ergo damnant Magistrum D.i scholastici iu huius propositionis seutentia, nisi per iustificationem in- v> telligant nova significatione id quod est esse gratum vel iustum, quod nostri Magistri non habent, quando dicunt 'non iustificasse'. Aliud est iustificare et iustificai'i. Nulla opera iustificant, sed opera iustifieantur a iusto per fidem. Et baec satis de iUa fide.

Haec disputata sunt praesidente Reverendo patre 20

Martino Luthevo, Respondeiite ad haec venerabili Domino Henrico de Zcyniia. Anno M.D.XX.

') D. = Doctores.

Tessaradecas consolatoria pro laboraiitibus

et oiieratis.

1520.

(Sigennvtig entworfen nnb bnvdjgefüfjrt fjnt bev Sh-formntor ein f(einc§ aScvt, ba§ er feinem Vnnbesfjevvn mibniete. .finvfürft (Vviebvid) Hon 2nd)fen mnr, tnnm öon ber Äaifevti'aljl jn (Vvanffnvt a. 931. nnd; lovgau ^nvüdgeteljvt , fo bebenflid) erfrantt, „ba| fcinc§ ScbenS tocnig me1)x ju berl^offen". Selbft fd)on geneigt, feinem fiobcn 6iinnev für ötetfad) empfangene 355oI)ttI)aten fid) bantbav ,yi crliH-ifcn, Warb Sut()ev öon bcm fuvfüvftlidjen .rioftaptan Gicovg Spnlatin beftimnd, an ben= felbcn eine Svoftfc^rift ju rid^ten. „@v nannte fie, fagt ,ffo(bc tuxi nnb trcffenb, '2effarabefnä', 'S)ic 9.>iev,5e'^n', njeit fie on ©teile bev bicqeljn 'iJiotfj'^elfcv, nn bie man fid^ fonft jn Wenben pflegte, treten follte. S)cn Seibenben, iM-tümmevten tinb 3?elabenen l)ielt er jwei 2afetn entgegen mit je ficben Spiegelbilbern. ?(nf ©runb ber Sd)rift ,^cigt er juerft an fiebenerlei fc^treren Übeln, li'ie fie fo gering finb, roenn man fie rec^t nnb im Sid)te beä göttlidjen SöorteS betreutet, ja, wie fie gar nid)t5 finb im 5Bcrg(cic^ ,^n bem Seiben nnb Sterben be§ (frtöfera, nm bann an fiebenerlei Sntem bcn iKeidjt^unt göttlicher Snobe nnb 6üte barjntljnn, wie er gipfelt in bem l)b(^ften ©ute, 3efu§ 6'^rtftuS bcm Ch-ftanbenen, bcm .Sönig ber 6f)ren, ber ben iob beficgt, Seten unb unüergänglic^eS SBtfen an bae Üidjt gcbrad)t. "

begonnen ]§ot Sut^cr biefe l^ter folgenbe Sd^rift tro'^t erft, ober oud^ fpätc= ftenS, im 9(uguft 1519; benn am 29. beS 'DJJonatg ftanb er bei bcm fed)5ten ©piegelbitb ber erftcn 2afcl.i Scn 22. September fanbtc er fie im ^Jiannffript an epalatin : lateinifc^ abgefaßt, follte fie Bon bemfelben „frei" ini Sentfdjc über= tragen nnb bann bem .ßnrfürften überreid)t werben, dnbe ^loüember l^atte Spolatin feine 3(rbeit bollenbet, nnb 3tnfang Secember war bie Urfdjrift wicber in Sut^erS C^tinben, ber, „um fi(^ felber bamit ju tröften", fie fid) fd)on früf)er ,^nrüdcrbeten ^attc. 9Joc^ ^atte ber Üicformator nic^t £uft, fie 3U öerijffentlid;en, 5umal lateinifc^;

') g^ get)t bicS au§ bcm 3iifn& f)erl)or, mit tueli^cm er bort 3of)anties' bes Jäuferi gebend: ,B. lohannes Baptista, quem hodie decollatum ab Herode recordamur, nonne .'(tupore nos omnes confundit, quod ÄcV

7*

100 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

©palntin aber, bcv ilini o'^iic ^ii-'^if^'^ ifinf Übevfcljitng rtiitgefrfjiclt t)attc, tuirfte bei il)m batjin, bn^ fie lntciiii)dj imb bciitfrf) in äßittcnbcvg gcbrurft ii'nvb. 9liti 18. jDccenibcr bei'iii)tetc beim aud) S'iitfjev feinem Jveunbe: „Tessaradecas excuditiir iitraque lingua", nnb bcn .5. S^ebvuar 1520 tonnte er i^m bie toteinifc^e, bcn 11. bie beutfd)e Stnsgobc jnftellcn.

33gl. Annales G. Spalatini in Scriptores rerum Germanicarum ed. I. B. Menckenius II ©p. 598. [fricbrirf)? bc§ SOcifcn Scbcn unb Sf'tatWicEl'e öon ®. gpnlatin, ^crauSgegcbni öon 6(). ®. 9Jeubcrfer unb !i3. *^.'tcllcr, 3'cna 1851 ©. :jOf. 3;()co(ogi)d)e Stubicn nnb ftrititcn, ®otf)a 1882 ©. 692 f. 2f)- l^olbe, 93!nttin Snttjet, ®otf)n 1884 I S. 214. £c SBcfte I ©.330. 309. 373. 374. 378. 407 (jum 3:nlum ügl. Se 215. = Seibemann VI ©. 002 9lmn. 5). 408. JJöfttin I ©. 298 ff.

Urfprünglid) ^attc S?utf)er feiner Sdjrift, ob fte gteic^ für ben Äurfihften bcftimmt War, feinen äöibmnngebrief beigefügt, fonbern in Spalatins i^elicben gefe|t, fie bomit 3U Derfe'^en ober nie^t. 9hin finben toir 5)t)or in bem crften Srud ber bentfdjen Überfeijung, nid)t ober in ber (nteinifd)en UranSgobe foTd] ein Sd^reiben, am Sd)lnffc ber tetjteren jebod} eine obne baefelbe nnertlürtid}e Jtnrebc on einen öorfjer nic^t be,5cid)neten „burd^Iaudjtigften dürften", «hierüber giebt un§ £'ut(;er felbft 3(uffc^tu§. 3n feinem 33riefe an Spalatin üoni 5. 3^ebruar 1520 \)n%i c§: „Tessaradecadis frontalis epistola omissa est magna libclli defomiitate et mea indignatione". S)urc^ ein 33erfct;en ^ njar alfo beim Srnd bie Söibnntng born njcggefalten , auf n)etd)c fic^ bod) ber Schlafe (^urüdbejog: erft in ber letjten, öon Sut^er neu Beranftaltetcn ©onberauegabe treffen mir fie au. 3e|t fragt fid;, ob i()r latcinifdjcr ober ibr beutfd)er lejt für original ,^u Ijalten. Xc Sßette tjat fid; für ben letzteren entfdjieben: gegen ii)n üerüieift inbe| Wbftlin mit 9fed)t auf ben ©atj ju @nbe bes lateinifci^en Se^teä ,spero eam [tessaradecada] in prae- senti tuac D. fnrtuna niaximc fore utileni", ttioriu eine 9?e,iiel^ung auf ben fpejiellen 9lnla§ ber £d)rift liege, bie im Seutfd^en fcTjtc, unb überbies fdjeint uns bie Spradie be§ beutfd)en Seyteä me^r ben .^ofinann als bcn 9{cformator ju ber= ratl^en. fjreilid^ tjat S)e Söette einen alten Xxud benutzt, „ber angeblid; mit Sutl^erä .^laubfi^rift üerglidjen ift" ; loie fid^ aber bamit öerfjätt , Uierben tpir unten fetjen.

Slbgefa^t ift '^iernad^ bas ä'ßibmungfifdjreiben an ben ihirfürften öor 3)e= cember 1519.

äJgl. Te älV'tlc I ©. 330. 407 (f. bn.vi bie SBcmertung oben). 409 ff. iföftlin I ©. 793 9lnm. 1 ju I ©. 300.

fiuf^er I;atte nur eine bcfc^eibene 93leinung Don beut 2Bcrtf)c feiner Sroft^ frijrift: ,^ubem glaubte er, fie U)ürbc, U'eil fie nad) Ctjriftuö fdjmerfe, ben SBeifen feiner ^cit I)öd)ft lumiber fein. Snbefj fie >rarb uidjt nur Don feinem .Üurfürftcu „gnäbiglidy nnfgenommen, fonbern fogar ber iMfdjof Sotjann bon 9Jiei{jen ^^oKte i()r nod), al-i ber lUeforrnntor fcbon nnber iljn aufgetreten umr,- eine geU'iffe 9ln- crfennuug, unb C-raöniuö empfal)! fie 1523 bem tMfdjof (£I;riftoVl; Dun i^nfel mit bcn SBorten: ,Mitto eclsitudini tuae liT)elluni Lutheri de qualuordecim spectris,

') Cutter crfliitt es fidj 1( äl'. 1 ©.407 nnä feiner 'ilbtoejen^cit Hon atUttenberg, nl>3 bev rvfto *JHigen gebriicft niorben. -) ©. nnfcve (finleitnng jn ber niidjften ©cljvift.

Tessaradecas consolatoiia piu laljorantibus et oneiatis. 1520. 101

qiii inagnopcre jirobalus est, ctiain al) lii.s (]ui doctrinac illius ouiiiilnis inodis adversaiiliir".

iögt. 2c aBette I ©.309. «5. 37:1 ir)eolo9iid)C ©tubieii unb ittititeii, föottja 1880 @. 342 f. föoii ©eibciimmt bnfel()ft irttt)üm(id) auf bcn „Setiitoii tioii bet SBetfitunti .^iim ©terfacii" belogen). (Jims ciiistolarum Des. Erasmi Koteiwlami, Basiluau 1529 ©. 816. .Höftliii 1 e. 300.

^ilusgaOcii bcö latciuifdjcn It^tcö.

A. „Icfforabecas Gonfolatovia || pro laboiätibus j oneratis |1 931. l'ut(;cii 9(ug:

Söutt= II teubergen. |j" 18 5J3töttcr tu Cimit, Ic^te§ Statt leer. 3tm @nbe: ,^ Imprcffum Vuittciibcrgij per loliaiiiiuiu || Grunenbergk. Anno M.D. || XX. ü'

B. „lefJQrabecas || ofolotoria pxo \\ faborantib» et H oneratis '-Bkrtiui gutf^cri ||

^tugiiftt. liuittcii^ II bergen. |] Vivfiac: er offtcina 9Jlc[cf)iori5 l'ott^eri. XHnnu ij a natoli yijriftiano yjtilicfinto quin= || gcntcfimo üiccfinto. ]" mit litelcinfaffung. 16 Slätter in Cuart, leljte Seite leer. S(m Gnbc: „Vipfiae: cj officina ''Kctcfjioriä Sott()cri. ".'Inno a natati || Cf)ri= ftiono 9Jlilicfimo qningcntefinio. || üigcfinio. ,"

C. „lejiarabccaä 6on || folotoria pro laborantibus et || oneratiä S). ajlartini

!l'ii-- II ttjeri 3(uguftin Söit-- || tcnbcrgcn. |1 ■.;■• , " 14 SÖIätter in Cuart, Ic^tes iBlatt teer. 3(m (fnbe: „3lugufte in ebibus Situani Cttuiar. Mnno mi)XX. \\"

D. ,'pj!' TESSA II radecas confolatoria g laborantibus || ifc oneratis Martini

Lutlicri Aug. Jl Vuittenbergen. t|' 5}lit 2iteleiufaffuug. 2itelriicffcite bc= brudt. 20 JBlätter in Cuart. 3(uf ber Ie|ten (Seite nur ein .^otjfcfjuitt. 9tm 6nbe ber üortetjten Seite: ,^ Colonia; in «dibus Eucliarij Cerui- corni. || Anno uirginei partus. M.D. XX. ,j"

.f)ol3icf)nitt auf tetjtcr Seite: ©. |)ieronl)mu3 mit bem fiatbinalstjut auf facm .giaupte itiib einem Völoen Box fic^.

E. , TESSARADECAS || GONSOLATORIA PRO LA || BORANTIBVS ET

ONE- II RATIS MARTINI LV || THERII AVGVSTI. || VVITTENBER l| GENSIS. i ' 24 Stätter in Cuart, te^te Seite teer.

^lerauSgeber ift Ulrich .^lugmatb auo bem X^urgou. ^n |eincm äßibmungs^ btief auf 33t. Fuji' f. batitt „Basileae, Anno XXI. ' nennt et Sutt)ets ©t^rift „pusillum et humilem quidem corpore libellum, sed spiritu iuimensum et maximum, ut qui bominem doloribus, aegritudinibus, omnibus tribulatio- nibus et angustiis levare et prorsu.s liberum facere potest".

F. ,TESSA-- II RADECAS CONSOLA= || TORIA PRO LABORANTIBVS || &

onerantibus D. Martini |1 Lutlieri. ]| VVitemberga-. [| 153.5. > 5Jlit Siteleinfoffung. Sitetrüdfeite bcbrurft. 44 Stätter in Cttati, Ie^te§ Statt teer. 9lm Gube; ,Imi)reirum Vuittembergaä per || losephum Klug. II An. Dom. M.D. XXXVI. I''

3luf ber Jitettücficitc Sutl)er-3 9]orrebe ju biejet 9lu2gabe unb bet fiottc!tut= öetmett: ,Lege in titulo pro oncrantib. oneratis'.

Son betn Safein nod) anbercr (ateinifd^cr Sonberbrucfe l^aben irir uns nic^t überjeugeu tijnnen.

102 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

SluSgaBcn bcr bciitfdjcn Ütcrfc^ung.

a. „6tn 2roftnd)ä bucfjteiu || ®oct. 'JJinvtini Vitt()cvi || 9(iiguftincvä. in aller

tpi II bcrli'crtitfeljt cljucä Xjt- \\ bcii (?f)ri)"tgtaubige iiicu || fd)c. nclulid) gctcutfc^t. II buvd) ^JJtagi)tvü öcor || giiuii gpalatt= || tium. |1 1520 ||" mit litctcinfaffuiig. 30 SJ?tättcv in Ciiavt, Ic^tes «lütt leer. 3(nt Gnbe: „1 ©cbnirft ju aöittcubcrg burd; Sotjan. @ri'iu= [| uenberg itad) g^rift gcpurt laufcnt fuufi= || l)unbert ünb jlccn^igften Sar. |]"

b. „(Sin troftlid;« || bud)(ein Soc. || ''IJlartini !i?utl)cri Jlugufti || ncr«: in alicr

totbcvUH'vtig || te\]t eljncs t}g(id)c ß"^rtft= || gläubigen nicnfd)cn: nelo || tic^ gebcutid)t burdj || i'iagiftrum 6e= || orgiunt Spa || latinuni. " Wit Xiteleiufaiiung. 3G S^Iätter in Cuart, le^tcg iölatt leer. 3(m 6nbe: „©etructt tju ^'ct)ptjf gjielc^ior Sott^er, 31IS || man täalt nac^ gljrifti gepurt lau || fout funff^unbcrt Bnnb || tjipcintjig iar. Ij"

c. „9liu troftlid)* bud)lcin |1 Soc. ''JJtartini l'uttjers || Sluguftincr, in aller

n?i= II bernjertigtait ain§ l)c= || ben ß^riftgtanbigen || nienfd)n ueülid) ge || tcütfdit buvd) Wia^ !: giftrum G)eorgi= 1' um Spalati= !l num. || ^ |j" 5)lit litcleinfafjung, Uiorin oben „M. D.XX." 32 Slätter in Cuart, letzte ©eite leer. 91m ßnbe: „ScbrudEt Slugfpurg, burc^ Siliianü Dttmar || bei) fant 93rtula clofter Tiaä) bcr gcburt || Ö'I)riftt 2oufcnt Jünff^unbcrt ünb II im ,3Wain^igften jar. j,"

d. „2lin troftlic^ä büd)lcin || Soc. 5]{artini fiuf^erS || Sluguftincr, in aller

nji= II bertüertigfait ain§ l)e= || ben Gl^riftglaubigcu || nicnfdjcn nciili($ ge II tcütjdjt burd) ma= |j giftrum ©eorgi= || um Spalati= |i num. || S [" aJlit 2itcleinfaffung, rtorin oben „M.D.XX." 34 iölätter in Quart, Ie|tcg iBlatt leer. 9(uf ber brittleljtcn Seite nur ein .^öül^fd)nitt. 9lm &nbc ber üiertletjten Seite: „T^ebrndt ,yi ^(ugipuvg, burd) Siluauum Ottmar bet) \\ fant l'rfuta clofter Tiaä) bcr gcburt ßl^rtfti !Iau= || fcnt 3ünffl)unbert ünb im jmain^igften jar. ||"

.^ol,5fci)nitt am @nbe: ffljriftu* ,yim Öctidjte fommenb.

e. „9liu troftlii^s iiiä) \\ (ein 5roc. TOartini || :L'utf)erä 9(ugufti= || ncr, in oUcr

miber= |i luertifait ains ieben || Öl)riftglaubigen || meufd)eu neüli-- || d)c getetttfd)t || burc^ 9Jlagi || ftrum gcor= || gium <Bpa || latiu || um | " Wil liteleinfaffung. litelrüdfeite bebrucft. 26 iJ3(ättcr in Cuart, letite Seite leer. ?lm (5-ubc: „ffiebrurft 3u ^Ingfpurg burd) Sorgen Tiabter bc^ II iBarfüffcr Sorr im 5312 unb X.\ 3ar. ||"

f. „ei)nu 2roftlid)5 || 3?ud)tel)u ®üct. 'i)3lartiui i*ut^cr || X'luguftiners, l)nu

aller nnbber= || loertideit el)uc§ l)eben C^ljrift || glaiobigen mcnfcl)en, || neU'lid) gcteutfd)t, || burd) Wagiftrü || ©eorgiü Spa || latinu. |! . || aöit= tembergf. || lli.X.Xrij. j," ^Jlit Xiteleinfaffnug. iitctrucffeite bebrucft. 28 »lätter in Cuart, Ic^tc Seite leer. 9lm ©nbc: „©ebrurft ^u äöittembergt burd) Soljn"". ^'i-'i'i= II uenberg nad) 6l}rift gepurtt laufcnt funif= II bunbert ünb Ijmel) ünb tjU'en^igfh'u |1 3ar. | "

3ii „illUttfinbcrgt" Bovti'titc ,'5filc bc-5 litel-j bilbct „bc" Cine 2i)pc. Ter für fid) (iricin flcljcitbc '^.Umtt unb bcv '4>i"if' Ijinlct „aSittcmbcrgf" im litct fiiib fri'Ujavtig cjcftaltct.

Tessaradecas consolatoriii {no lalioiantibus ut oneratis. 1520. 103

g. „gl)u tvoftticf)5 bitd) II Icljii 'JJiavtiiii Viitfjcvi, l)uii allcv || iDibbcriucvtirfcljt cV)neö l)'^c= II bcn CI)vift glambigcu || mciifdjcit, nclulid) || gcbcutfri)! biird) || ^öJagifhum jj Wcor= [| giiim epolatimim. äüittcmbcrgt || 1.5.25. " ^JJlit litclciiifaffimg. litchürffcite bcbnicft. 34 SÖIättcr in Ciiart, Ic^tcs 5ötatt Icev. %m ©nbe: „Scbvuctt jii SDittcmlievg .'panä Söclj^ || 1.5.25. ||"

Xcii Uvbrucf bon Siit()cv5 ^Ixbdt 'ijoben Wir in A: baüon finb B, G, D, E bfo^c yibbviicto; F bagcgcn bietet einen Don bent Serfaffcr fctbft li'cnigftens ftcllcn= un'ifc ücrbcficvtcn lert, foluic bcn in bcn übrigen Sonbcvauegabcn nidjt üovI)an= beucn SBibninngebricf ncbft einer fur.jcn i*orbcnicrtung. Sonft finbct [id; unfcrc £d;rift mit bcn ^-^nttjatcn in F atä 3tnI)Qng nod} im Tom. 11. oinniuiii opcriiin Martini Luthcri Witebcrgae 1546 331. 13" 25*, im Tom. 1. omnium oporuin D. M. L. leiiae 1556 58(. ccccLXXiii'' aiccLXXXVi'' nnb in D. Martini Lntlicri opera latina varii argumenti Francofurti ad M. (fog. Grtangcr l'tuegabc) 1S67 IV S. 88-135.

Sbf<fati"§ Überfc^nng erfc^ien .^uerft in ber 9(u§gabc a ; bic übrigen Srndc finb linnt Ifjcil fcljr fel)lcrt)aft nnb f)afccn an fid) feinen 9Infprnd) auf iBcadjtung. '•Jhir ba§ (frcmplar, mcldjcö bic @ro6f)cr,;og(icbe 33ibliottjc£ p SÖeimar öon c be= fi|t, t)at für un§ SBcbeutung: es ift ber „alte Xmd", bcn Sc SBcttc I <B. 409 a(§ „angcbtid) mit Sutficrs .öanbfdjrift öerglid)cn" bc^cic^net. l'luf bcni litetblottc bcöfelben ftct)t mit 3ügcn etwa aus bent 3(nfang bc5 gegenwärtigen ^a'^i'^mibcrts ücrmcrtt: „3ft collationirl mit Lutlieri cigcnl^änbigcn MS. unb corrigirt". 3iun ^ie'^cn fid) bic fiorrefturcn burd) bie gon^e Schrift: Wie fann man abtx annehmen, baB SutTjcr ©Palatino Übcrfe^ung Por bcm Srud crft mit eigener öanb abgefdjricbcn Ijabc? Genauere ^Prüfung ber Dlotcn bered)tigt uns ,5U bcm Schlug, ba§ bic ju bem 3;ejt öon c gefegten unb wicberl^ott al§ „im MS" Por^nbcn t)ingeftelltcn SeSarten f^cils bem Srude a entfpred)en unb, wo fie baöon abwcid)en, aus ber i'ergtcidjnng bes Iatcinifd)en Urbruds ober burd^ Äombination geironncn fein fönnen, immerf)in aber Pon bebad)tfamcni llrttjcit ^cugen. Stufgenommen ift £pa= latins Übcrfc^ung nocf) in bie GSefammtauägabcu Pon Sutl^cre SÜcrtcn Sßittcnbcrg 1553 VI «t. 360''-378% 9(ttcnburg 1 ©. 368-390, Scipjig XXII S. 473-496 unb aäJatd) X Sp. 2130-2203.

SaS aSibmungefc^reiben an bcn fiurfürften für fidtj fielet außcrbcm (ateinifc^ in Epist. M. Lutlieri Tom. I. ed. Aurifaber S5I. 242'' 244'' unb beutfc^ bei 2)e aSette I ©. 409-412.

5ür unfern 2:ert legen Wir A ju ©vunbe, bcrüdficfjtigen burd)Wcg F unb ^ic'^cn ©Palatino Übcrfc|ung, Weit fie nad) Jiutbcrs .'panbfcbrift angefertigt ift, ^u Satire: mcljrfad) führen Wir audj bie (Jrtangcr Stuegabc an, wcld)c bem Grcmptar üon A gefolgt fein will, bas ber Söittenbcrgcr Somberr Ctto y^edmann bent ''Jiürn= bcrgcr S{cd)tsgc{ebrtcn Gtjriftopl) SdjcurI gcfdjcnft Ijat; bei bent Sßibmungsbrief geben wir und) bic Scharten öon Sturifaber.

104

Tessaradecaa consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1620.

TESSARADECAS CO>SOLATORIA

pro laborantibus et oneratis M. Lutlieri Aug. Yuittenbergensis.

Martiuiis Luther.

lUnc librum intfi- initia cau.sae nieae scripsi ad optiimim =. Principem Fridericiim Saxoniae Diicem, cum aegrotarct Igiaviter, placuit autem multiis, ut excuderetur. Sed eiun tiitifs recuderetur, ita depravatus et niutilatus est, ut multuiu Ncrljorum desyderem, (juae uec ipse diviuare possum, (jualia fueriut: seuteutias vero utcumque restitui, sed tales, quales to ab iuitio me puto habuisse. Nee eas nunc mutare aut oniarc \olui, sicut po.ssem. Volo enim lioc libro testimonium osteudere niei profectus et gratificari Autilogistis/ ut habeant quo suam inalitiam exerceant. ]\Iilii satis est, si Clu'isto Domino nieo et suis Sanctis placuero: Diabolo et suis squamis invisuni esse me, ex auiino laetor et gratias Deo meo ago. >■''

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI ET DOMINO DOMINO FRIDERICO,

SAXONIAE DVCI, SACRI ROM. IMP. ARCHIMARSCHALCO

ET ELECTORI, LANDGRAVIO TVRINGIAE, MARCHIONI

mSNAE, DOMINO SVO CLEMENTISSIMO.

Dominus noster lesus et Salvator noster relitjuit mandatum, (juod pa- 21' riter ad omnes Clnistianos pertiuot, ut officia humanitatis vel potius (ut OTnttit' 25, Scrijitura vocat) misericodiae opera ;ifflictis et calamitosis praestemus, ut moi'bo oppressos visitemus, captivos liberare studeamus, et alia eiusmodi proximo nostro faciamus, quibus praesentia mala uonuiliil releveutur. Atque Iniius maudati Dominus noster lesus Ciu-istus in se ipso illustrissimum -'s excmpluni nobis proposuit, quod propter iramcnsiuu erga geuus luunaiuuii amorem ex sinu l'atris in nostras miscrias et carcerem nostrum, hoc est in

34 ff.

1— :j %U ÜOcridjiift finbct fii^ bct litcl in bcn Soubcvbrutfcii uicfjt o D. Martini

Lutlieri o^iic Aii";. Vuitteuberfjeiisis bic Wrfammtauägaicu -4 10 'Jiut in F unb al^ 3ln--

f)Qnfl ju i.'Htl)cV9 Sd)riit in bcn ßcjnmmtnu-jaabcn 4 l.utlierus ed. Krl. 15 nie esse

ed. KrI. IG ff. Über bell SÖibmunasbiici ficl)c bie {jiulcitunn IG Domino nut einmal

in ed. Erl. 17 Archimarscallo Aurif. unb od. Erl. 2b illustre Aurif. unb ed. Erl.

27 nostrum liic, in caruem Aurif. unb od. Erl.

') Sicutc loic 3. aj. Suljann Jabti, bct 1530 Antilogiarum Martini Lutheri üabylonia l)ctauA9ab.

Tessaradecati consolatoria pro laborantibus et oneratia. 1520. 105

carnem et calamitosissimam vitara nostram, .se deniisit ac nostrorum pecca- torum poenam rccepit in se, ut iios salvaremur, siciit dirit Esaias cap. 43. 3ti- ■•J. 2<- In peccatis tuis fecisti me laboraro et in ini(jnitatibus tuis niiiii fecisti ne- gotium &c.

'■> Hoc tani illustre exenipluni si quem non commovet et autoritas divini

maiidati addita si (]uem non imiiellit ad haec charitatis opera praestaiida, nae ille nierito in novissimo indicio audiet vocem irati iiidicis 'I, maiediete, TO(mf).2s,4i. in ignem aeternum. Fui euim iufirmas, et me uon visitasti, sed extreme Ingratus pro summis benefitüs in te et Universum nunidum a me imi)ensis

10 ne in levissirais quidem offitiis fratres, Imo me Christum Deum et Salva- torem tuum in tratribus, sublevasti'.

Cmii igitur, Illustrissime Princeps, videam tuam dominationem gravi morbo esse oppressam et simul Christum in te aegrotare, existimavi offitii mei esse, ut aliquo scripto tuam D. visitarem. Nerjue cnira dissimulare

IS possum, quod non audiam vocem Cliristi ex tuae D. corpore et came ad me clamantis ac dicentis 'Ecce infirmor hie'. Ista enim mala, ut sunt morbi et alia, non uos Christiani, sed ipse Christus Dominus et Salvator noster, in quo vivimus, patitur, sicut manifeste Chi-istus testatur in Euangelio: Quic- iB!atii).25,4o. quid minimo ex meis feceritis, milii feceritis. Etsi autem hoc offitium in

L'o genere omnibus adversa valetudiue laborantibus debeamus, ut eos visitemus

et consolemm-, magis tarnen id debemus domesticis fidei. Nam et Paidus

clare distinguit inter alienos et domesticos seu aliqua necessitudine nobiscum

coniunctos. Galat. 6. öai. 6, lo.

Sed habeo (juoijue alias mei offitii rationes. Intelligo euim me tau(juam

jo imum ex subditis T.D. una cum reliqua tuormn subditorum multitudiuc morbo tuae D. affici debere et ima quasi aegrotai-e, ceu membrimi cum capite, in quo omnes uostrae fortunae, omnis incoliuuita.s et foelicitas uostra est posita. Aguoscimus enim tuam D. esse tanquani Xaamanum quendam, 2. son. s, i. per quem Dens salutem hodie dat Germaniae, sicut olim per illum Syriae

30 salutem dedit. Quare etiam totum Imperium Eomanum in tuam D. imam coniicit oculos, eam veneratur et suspicit tauquam Patrem patriae, tanquam insigne totius imperii, praecipue autem Germanicae nationis ornamentum et praesidium.

Neque autem hoc soliuu tuae D. debemus, ut et consolemur eam pro

ih viribus et familiariter praesentem casum feramus, sed midto magis ut ad Deiun pro valetudine et salute tua interpellemus , id quod summa diligentia et studio a tuae D. subditis fieri spero. Atque ego quidem, quem midta tuae D. insignia beneficia ac merita prae reliquis debitorem constituerunt,

1 dimisit Aurif. unb ed. Erl. 2 lesaie Aurif. 3 et iniquitatibus ed. Erl. 8 et

non me visitasti Aurif. unb ed. Erl. 13 esse feftlt bei .Vurif. unb in ed. Erl. 23 Galat. 5. Aurif. unb ed. Erl. 27 nostra fc^lt bei Aurif. unb in ed. Erl. 28 Naaman Auril. unb

ed. Erl. 32 praecipue vero Aurif. unb ed. Erl.

106 Tessaiiidecas consolatoiiii pro liiLiorantibus et oneratis. 1520.

aguosco hoc a me rerjuiri, ut singiilari aliquo officio gratitiidineni meatn declarem. Quia autem iu hac Lugeiiii et fortuiianiin teuuitate uiliil iu.sigiie praestare possiim, coinmodum admonuit me D. Georgius Spalaünus, qui tuae D. a sacris est, ut consolationem ali(jiuini ppiritualem institiierem, eaiuque ad D. tuam transiuitterem, Fore euiiii id uffitiiim tuae D. perquam gratum. Ego s igitur nolui moleste atnici consilio repuguare, et eougessi haec quatuordecim capita tanquam in tabula digesta eisque tessaradecados nonieu dedi, ut es.sent, loco quatuordecim Divorum, quos superstitio uostra ouiuium malorum depul- sores fecit et appellavit. Est autem haec non argentea sed spiritualis tabula, qua non templorum parietes ornandi sed mens pia erigenda ac confirmanda m est, ac spero eam in pracseuti tuae D. fortuna niaxime fore utilem. Habet autem duas partes, quarum prior Septem imagines malorum continet, (juorum cousideratioue praeseutia incommoda mitigantur, posterior similiter Septem imagines bonorum pro]>onit ad eundem usuiu collectas.

Tua igitur Dominatio hanc meam qualemeuuque operam boni consulat ^' et ea sie fruatur, ut diligenti lectione et consideratione harum imaginum nonnihil accjuiescat. Ego me T. D. sup})liciter commendo.

Subditus

Martinus Luther, D.

Praefatio. 20

SRöm. 15,4. Apostolus Paulus E,o: xv. definiturus Christianorum solatia dicit 'Fratres,

quaecunque scripta simt ad uostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam et consolationcm scripturarum spem habeamus', in quo aperte docet, solatia nostra e scripturis sanctis esse petenda. Scripturae sanctae autem gemiuo cousolationis tropo utuntur, dum duas imagines renuu saluberrima temperie 25 mixtas proponimt, malarum videlicet et bonarum, sicut Ecclesiasticus Sapiens

Sil. II, 26. dicit: In die malorum memor e.sto bonorum et in die bonorum memor esto malorum. Seit enim Spiritus sauctus talem ac tautam esse homini rem (piamcunque, qualis et quanta eius in ipso valuerit opinio: quod enim vile et nihili ducitur, parum quoque afficit scu amore, si vcniat, seu dolore, si 30 recedat. Ideo id omni studio conatur, ut hominem a rernm opinione et affectu avocet. Quod ubi effecerit, iam res quaelibet sunt indifferentes. Cum autem haec avocatio potissimum verbo fiat, quo transfertur opinio a re, (juae praescnter afficit, in rem, quae vel absens est vel non afficit }n-aesens, optimo iure non nisi per scripturarum cousolationem liabebimus, quae nos in die 30 malorum avocat ad spectanda bona, quae vel praeseutia vel fiitura sunt, simul in die bonorimi avocat ad sjicctauda mala. Verum ut haec duo spectra et imagines melius ca|)ianuis, dabimus unicnique suas partes Septem.

2 Quia vero Auiif. unb ed. Kilaiig. l'J Lutlieius Amif. uiib ed. Erl. 29 qualis

et nuantus 1'" 30 avocct A

Tessaradecas consolatoria ino laboiantilius et oncratis. 1620. 107

Prior iniago hal)ebit mala (juae con.sydcrciitiir Prinio intra se, Secundo ante sc, Tcrtio post se, Quarto iii.xta sc in .siiiistro, Quiuto in dextro, Sexto infra se, Septimo supra se.

Caput priimiin de spectro priiiio, t qiiod est iiialuiii iiitcruum.

Hoc ratum est et verissimum, sive id credat liomo sive mm, iiiilliim esse posse in honiine cruciatum tautuiii, qiii ))essimum sit nialorurn, fjuac in ipso sunt: adco sunt louge plnra et niaioni in ipso mala (juain <juae sentit. Si enim siinni maliini sentiret, infernum seutiret, Xam infernum in se ipso

10 habet. Quaeris 'qnomodo?' Dicit proplieta: Omni^ liomo niendax, et iteriini:~&- n«. h- Universa vanitas omnis honio vivens. Esse auteni mcudaceni et vannm est*!- 39,6. esse vacuum veritate et re ipsa. At sine veritate et re ipsa esse est sine deo esse et nihil esse: hoc anteni est in Inferno et damnatum esse. Ideo deus miseric'orditer nos castigans leviora mala nobis aperit et imponit, sciens

15 qnod, si hominem in suum malum deduceret cognoscenduni, mox in momeuto

periret: sed et nonnullos hoc gustasse dedit, de quibus dicitur 'deducit ad i. Som. 2. 6. inferos et reducit'. Proinde recte dicunt, qui passiones coqiorales vocant quaediun monitoria mali intenii. Et Apostolus Heb. xij. vocat eas disciplinas *cbv. 12. 6. dei patemas dicens 'flagellat autem omnem filium quem recipit', qnod facit,

20 ut his flagellis et parvis malis expellat magna ista mala, ne quando ea sen-

tire oporteat, sicut proverb. xxij. Stiütitia colligata est in corde pueri , sed Spc. 22, 15. virga disciplinae fugabit eam. Nonne et pii parentes plus in filiis doleut, si sint fiu'es aut mali quam vulnerati? imnio ipsimet eos caeduut et suutiant, ut mali esse neu possint.

25 Quid ergo obstat, quod hoc malmn verum non sentitur? Nempe, ut

dixi, deo disponeute ita fit, ut homo non deficiat, si sua mala pcnitissima \'ideret. Nam abscondit ea, volens sola fide ea cerni, dum ea indicat sensi- bili malo. Itaque in die malorum memor esto bonorum. Vide, quantum siv. 11,26. bonum sit non nosse totum malum: huius esto boni memor, et minus cru-

30 tiabit sensibile malum. Ita rursus in die bonorum memor esto malorum, id est, dum indolens es verorum malorum, in hac indolentia gratus esto et meniorare verormm malorum, tmii fiet, ut minus sentias sensibile malum. Claret ei^o, maiorem esse in homine semper indolentiam quam dolorem in hac vita, non quod non praesens sit malmn totum, sed quod opinio et affectus

35 eius non sit per dei bonitatem, qui abscondit ipsum.

Hinc videmus eos, quibus datum e?t suimi verum malum iutueri, quam atrociter in sei]}Sos saeviant, quam nihil ducant quicquid pati possimt in tota vita, modo infernum suum non sentiant. Ita imusquisque faceret, si vel sen- tiret vel crederet firmiter malimi suum intcrnum, sjionte advocaret externa

3 se l^intex supra ^tijü in A uitb ed. Erl.

108 Tessai'iidecas consolatoria pro laboiantibus et oneratis. 1520.

mala, huleret in eis atque nuuquain tristior esset (juani diuu iion haberet spi. 6- mala, sicut uovimus quosdam sauctos foecisse. Qualis David jisal. vi.

Igitur prima imago consolatoria est sibiipsi dicere 'nondum, o homo, seutis maliim tuum, gaiide et gratias age, quod nou seutire cogeris', atque ita makuu ijarvum eomparatione maximi leve fiet. Hoc est, quod alii dicunt s 'louge peiora, etiam iufernum meritus sum', facile quidem dictu sed iatole- rabile seusu.

Atque hoc mahuu quautumlibet lateat, tameu fnictus suos prodit satis sensibiles. suut timor et incertitudo trepidae couscieutiae, qua fides impuguatur, dum homo nescit aut dubitat, au habeat propitium deum, (|ui m fructus tanto acerbior est (juaiito fides iufirmior. Atque haec sola infirmitas digue perpeusa, ciuu sit sphitualis, louge praepouderat corporali, quam et levissimam reddit sui eomparatione diligenter facta.

Praeter haec ad interna mala ])ertiuet tota illa tragoedia, (puuu Eecle- fBccö. 1,2. 14. siastes describit, ubi toties vauitatem et afflictionem spiritus commemorat. i-' Quot enim consilia friistra capimus ! quot vota nosti'a illuduutiir ! quot videmus, quot audimu.s, quae nollemus ! Atque haec ij).sa quae ad votum cedunt contra Votum quoque cedunt: adeo nihil integrum atque peri'ectum est. Deinde haec omnia tanto maiora sunt, quanto altiori loco et ordiue quispiam sederit, quem necesse est prae caeteris m eadeni re laborautibus longe pluribus et maioribus 20 *i. 104, 25. aestibus, fluctibus, procellis agitari, ut recte p.s. ciij. dixerit, animalia pusilla et magna et rej)tilia, quorum nou est numerus, in hoc mundi mari esse, id 4>iDb7, 1. est tentationum iufinita uomina, sed et lob. vij. vitam hominis ob hoc teii- tationem vocat.

Haec vero uon ideo mala nou sunt, quia minus sentiuntur, sed quia 25 usu et assiduitate viluerunt et aftcctus at([ue opinio in hiis detriti sunt ope- rante deo: ideo rara potias nioveut, (juae adliuc nullo usu didicinuis contoni- nere. Adeo verum est, vix millesiimuu ])artcm uostrorum malorum nos sentire: adeo denique venim est, mala nostra non rei veritate sed opinione et aÖ'ectu uostro metiri, sentiri aut non sentiri. 30

Caput secunduiu de secundo spectro, quod est iiialum futurum sive aute se.

Non parum levabit praesens quodcmuque inaluin, si ad tiitura vertas animum, quae tot et talia et tanta suut, ut huic uni datus sit uiagnus ille et unus principalium affectuum, qui timor dicitur, diffinientibus quibusdam, 35 Söul. 11, '.'0. quod timor sit afl'ectus de futuro nialo, nt et Apo.stolus dicat Ro. xi. Noli altum sapere, sed tiine. Hoc nialuni eo malus est quo incertius est, quäle et quantum sit futurum, Ita ut vulgo (ju<i(|ue ])r()verbium teratur 'Non est

.5 parvum fcljtt in .\ unb ed. Ed.; oudj Spatcitin ^at c^ lüdfjt «orgcfunbcii IS quoque caduiit 1" ;?:) veites V D.j definieiitibus cd. Kil. :!(> dicit 1'

Tessaradecas consolatoria pro laborantibus ot oneratis. 1520. 109

ulla aetas scahici ctiani snporior', cjuod tarnen juicrilo atque adeo infantile malum est. Adeo a nnliis nullius hominis malis ulhis hominuni üljcrt- se- curus est, sed quicquid ]iatitnr homo, })ati potest et alter. Huc pertinent omnes historiae et trairediac onniiiim saeculoruni, omucs querelac totins

.'i mundi: huc, quod (juidani observarunt, plusquani trecenta noniina niorl)f)ruin, quibus corpus huruanum vexari potest. Si auteni tot niorlji, qnot alii, putas, orunt casus rerum, amicornni, tandem ipsius animi, qui onminni nialorum principale subiectuui est, tristitiactjue ac malorum unicuin receptaculuiuV

Augescit vero malorum vis et sensus, quo maior fuerit et dignior Status,

10 ubi inopia, ignoniinia et omnia indigna, cum etiam subito possint accidcrc, uecesse est, ut, sicut tenui pcudent omnia filo, formidanda sint omni hora, non secus ac gladius ille, quem Dionysius tj-rannus super caput convivae sui suspendit.

Horiun autem quicquid non acciderit, pro lucro habeudum est ac non

IS parvo solatio eins mali, quod accidit, ut etiam hie cum Hieremia dicere

cogaris 'misericordiae domini, quod non sumus consumpti'. Nam quicquid sinflei. 3,22f. illorum non accidit, prohibente excelsi dextra non accidit, quae vallat nos^iiooi, lof. undique tanta fortitudüie (ut in lob moustratum est), ut Satan et mala indigne etiam ferant, sese esse prohibita. Proinde \'idemus, quam dulciter sit amandus

20 dominus, quoties nobis quid acciderit, nempe qiiod unico hoc malo nos moneat amantissimus patcr videre, quot instent mala quae nos jietant, si non ipse obstaret, ac si dicat: Satan et Cahos malorum expetit te ut cribret te, suc. 22, 32. Sed ego posui terminum niaris et dixi ei 'huc pervenient et confringentiir tumentes fluctus tui', sicut dicit in lob. xxxviij. ©iob as, lof.

25 Venmi esto, nuUum eonmi sit ventunmi, forte sie deo volente, salteni

ilhid quod omniimi terribilium maximum dicitur, scilicet mors certissime futura est et nihil incertius hora eius. Quod sane malum tantum est, ut videamus midtos homines etiam cum omnibus praedictis malis malle vivere quam illis fiuitis semel mori. Atque huic uni, cum caetera contemnat,

30 scriptura quoque accommodat timorem, dicens 'Memorare novissima tua, ctsir. 7,40. inaeterumu non peccabis'. Huc vide, quot meditationes, quot libri, quot modi, quot remedia sunt congesta, ut hac unius mali memoria peccatis absterreant, mundimi coutemptibilem faciant, passiones et mala allevient et tribiüatos consolentur, comparatione tarn horribUis et magni sed aliquando

35 necessarii maJi. Nemo est qui non omnia mala optet subire, si per ea beeret

et mortis malimi evadere. Hoc sancti quoque timuerunt, hoc Chrisüis cum suc. 22, 44. pavore et sanguineo sudore subivit, Ita ut misericordia divina nullo maiore negocio curarit pusillanimes coufortare quam in hoc malo, ut \ndebimus infra. Haec omnia vero communia sunt omnibus hominibus, sicut et com-

*o munia salutis beneficia in eisdem malis. Caeterimi Christianis nova causa

21 moveat A unb ed. Erl.; ©patatin folgt oBiger Seäort 25 esto fe^tt in F

29 simel A 32 sint congesta ed. Eil. memoria a peccatis absterreant et mundura F

110 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

est timeudi fiituri nmli et propria, quae omuia mala praedicta facile superet.

1. Gor. 10, 12. jjaec est quam Apostolus pingit i. Corin. x. dicens : Qui stat, videat ne cadat. Adeo lubrica via est, adeo potens est hostis, armatus no.stris propriis viriljus (id est carnis et omuium affectiouum malaniin prae.sidiis) , stipatus iufinitis mundi copiis, delitiis et voluptatibus a dextra, asperitatibus et hominum i malis voluntatibus a sinistra, praeter eam, qua ipse iustructissimus est mille modis noceudi, seducendi, perdendi arte. Ita vivimus, ut ne momento quidem secm-i sinius de bouo proposito nostro. Cypriaims imilta huiusmodi comme- morans in Epistola de mortalitate docet, optandam esse mortem tanquam snbveuti'icem velocem ad evadeuda haec mala. Ac vere, ubi fuerint boni- lo Cordes bii homines, qui haec pericula infinita inferui digne auinno tractant, »jäiiii. 1, 23. videmus eos coutempta vita et niorte (id est omnibns malis praedictis) optare solvi, iit hoc malo peccatorum, in quo sunt, ut priore spectro diximus, et in quod cadere possunt, de quo nunc dicimus, siuiul solvantur. Et sunt sane heae' duae rationes iustissimae nou tantum mortis optandae, sed et omnium is malorum contemnendorum, uedum unius raali leviter ferendi, si cui dederit dominus, ut eis permoveatiu': donum utique dei est eis moveri. Quis enim recte Christianus uon optet etiam mori, nedum infinnari, qui videat ac sen- tiat, se dum sanus vivit in peccatis esse et continue in plura ruere posse et cottidie ruere, ac sie contra amabilissimam amabilissimi patris sui voluntatem 20 Miim. 7, 19. sine intermissione agere? Hoc enini indignationis aestu et Paidu.s l\o. vij. commotus, cum se nou agere bonum quod vellet sed malum quod nt)l]et

SRöm. 7, 24 f. questus fuisset, exclamavit : Infoelix ego liomo, quis nie liberabit de corjiorc mortis huius? Gratia dei, inquit, per Iliesum Clu'istum &c. parum diligit deum patrem suum, qui non praefert mortis malo hoc peccaudi malum, cum 25 ille mortem in hoc ordinarit, ut hoc malum aliquando finiat et sit mors vitae ac iustitiae miuistra, de quibus infra.

Caput Terciuiu de spectro tercio, quod est malum preteritum seu post nos.

In hoc exiniie prae caeteris lucet dulcis misericordia dei patris )>otens 30 nos consolari in omni augustia nostra. Neque enim praesentiorem manum dei super sc quilibet sentit quam dum recogitat annos vitae praeteritac, dicit B.Augustinus: Si homiui daretur optio, ut aut morerctur aut praeteritam vitam suain iternm ageret, futm'um esse, ut mori cligeret, tanta et pericula et mala vidcns, quae vix et aegre evaserit. Quao soutcntia \-erissima est, si 35 digne pensetur.

Hie enim cernere licet, quoties sine suo studio, sine cura, immo citra et contra votum multa foecerit et passus sit, quorum adeo non habuit con-

10 Ac lere F 17 promove.itur A unb ed. Eil. (Spatatin§ ÜOcrjctjung itJvi^t fiiv ofiigc SeäartI donum itaquo cd. Erl. 19 si dum A 33 S. Augustinus K

') = hae.

Tessaradocas consolatoria pro laborantibus ot oncratis. 1520. Hl

silium, antpquara fipront aut dum jjcrorcntur, ut finito oppre sppiim niirans tum primuni cogatur tlicpro '(iiuirsuni liaec mihi cpsspriint, (juap nee pogitavi aut longe alia cogitavi?' ita ut vprum sit proverbiimi 'Homo proponit, deusspr- ics- autem dispouit', id pst, iu divorsum ponit et aliud, quam liomo projKinit,

5 efficit, ut vel iu hoc uuo uegarc non possimus vitam et actus uostru.s umi

Hostra prudentia sed mirabili i)ot€ntia et consilio et bonitatc dei fuisse guljor-

natam. Hie pers]>icitur, quoti(.=! dens uobiscum fuerit, ubi nee vidinuis nee

sensimus, ac quam vere dixerit Petrus: Ipsi enim pst cura de nobis omuibus.i'B'"- •'•''•

Quare si non essent libri neque sermones, tarnen ipsa nostra vita per

10 tot mala et pericula ducta, si consyderetur, abunde nobis divinam bonitatcm commeudat praesentissimam et suavissimam esse, ut quae nos longe ultra consilium et sensum nostnim velut in sinu suo portavit et ut Moses Deut, xxxij. s- TOof. 32, dicit: Dominus custodivit eimi quasi pupillam oculi sui, circumduxit cum et porta\'it in huraeris suis.

v> Atque hinc natae sunt exhortationes ille in Psalterio: Memor fiii dierirni^Bi- 143, r..

antiquorum, meditatus sum in omnibus operibus tuis, et in factis manuum tuarum meditabar. Memor ero ab initio mirabilium tuorum. Et: Memor ipf] "g'Va. fui iudiciorum tuorum, et consolatus siuu. Haec et similia huc spectant omnia, ut sciamus, quod, si tunc praesentem fuisse deum nobis videmus,

20 quando non cogitabamus nee videbatur adesse, iam quoque praesentem esse non dubitemus, dum absens nobis videtur. Nam qui in multis necessitatibus nos sine nobis suscepit, etiam in modico, etiam si derelinquere videatur, non derelinquet, sicut in Isaia dicit: Ad momentum et modicum dereliqui te, et inS'i- ■^^^''■ miserationibus magnis congregabo te.

2f, His si addas 'Quis nostri curam habuit tot nocte.s dormientium? quis

pro nobis sollicitus fuit, quoties laboravimns, lusimus pt omnia illa infinita pgimus, iu quibus nihil ipsi pro nobis solliciti fuimus? Aut quantura Pst tempus, quo nostri curam hal>emus? Ipse avarus, dum sollicitus est pecuniara quaerere, in quaerendo et agendo soUicitudinem ponat necesse est', ita videmus,

30 quam nniversa nostra cura, velimus nolimus, ad deum solum redeat, vix rarissime nobis nosti-o consilio relictis, quod tamen et ipsmii ideo facit dominus, ut erudiat nos ad agnoscendam suam bonitatem, ut aliquando videamus, quantum intersit intpr curam suam et nostram. Ita fit, ut nos quandoque levi morljo aliove malo sinat impeti, dissimulans suam curam (non enim

sfi aliquando nou curat), simul tamen prohibens, ne tot mala quot instant undique simul irrnant, ut nos sicut filiolos charissimos tentet, an suae curae per omnem aliam vitam cognitae velimus nos credere, et quam inutUis et impotens sit nostra cura videre. Quid enim nobis prosumus aut possemus prodesse tota \'ita, qui imicum dolorem cruris parvissimo tempore curare non possiunus?

40 Quid ergo tarn anxii sumus in pimcto imius periculi aut mali, nee ei

curam reliuquimus, cum vita ipsa teste tot malis ab eo eruti sumus et .ser-

12 Moises F 31 nobis nostro relicti consilio, quod A 36 filios F 41 eraditi sumus F

112 Tessaradecas consolatoria pro labovantibus et oneratis. 1520.

vati sine nostro studio? Ista, inquam, nosse est opera dei nosse, meditari in operibus eins et ea memoria consolari in adversitatibus. Qui autem igno- qj(. 28, 5. rant, inciirreut in illud psalmi xxvij. Quoniam non intellexerimt opera dei et opera manuum eins, destrues eos et non aedificahis eos. Sunt enini ingrati universae curae dei super eos in tota vita habitae, qui in modico pmicto s curam sui non ei ceduut.

Caput quartum de spectro quarto, quod est maluin iufernuiu seu iiifra nos.

Adliuc non aliud vidimus in omuibus nialis quac ]iatinnu-, quam quod divina bonitas tanta tamque praesens sit, iit iuter innumcra mala, quibiis lo sumus in hac vita circumdati et penitus in eisdem incarcerati, vix paucula nee ea omni tempore sinantur nos impetere, ita ut quodvis malum praesens, quo premimur, non nisi monitorium sit lucri cuiusdam magni, quo nos honorat deus, dum uon sinit nos opprimi multitudine malornm, in quibus sumus. Quod euira miraeulum, si quis infinitis ictibus teutetiu", vel uno n saltem aliqnando tangatur? imnio gi-atia est non omuibus feriri, miraeulum est non multis ferii'i.

Primum itaque eorum quae inira nos sunt malonim est mors, altcrum inferuus.

Mortem aliorum tam variam, tani indignam si consyderemus, qua 20 plectimtur peccatores, facile videbimus, quanto nos lucro minora meritis nostris jiatiamur. Qnot enim laqueo, furca, aqua strangulantur aut gladio quoquc feriuntur, qui longe minora peccata forte foeecrunt quam nos! ita ut illorimi mors et miseria nobis a Christo quoque pro spectro obiiciatur, in Suc. 13, j ff. quo videamus, quid nos merueriraus: dicit enim Lucae xiij. cum ei nuncia- 25 rent quidam de Gallileis, quorum Pilatus sanguiuem miscuerat cum sacri- fieiis eorum: Ee.spondit 'putatis, quod Gallilei prae omnibus Gallileis peccatores fucrint, quia talia passi sunt? Nou, dico vobis, sed nisi poeui- tentiam habueritis, omnes similiter peribitis, Sicut illi decem et octo, supra quos cecidit turris in Siloah et occidit eos, putatis, quod et ipsi debitores 30 erant praeter omnes homines habitantes Hierusalem? A"ou, dico vobis, seil si poeniteutiam non habueritis, omnes similiter jieriljitis'. Neque enim cogi- tare possunms mitiora nobis deberi mida, qui maiora vel similia peccata comniisimus, Neque iustitia et veritas dei propter nos iniqua et mendax crit.

3 ps. xxix. A; ©patatin: „bcä jjji. })|olm§'' 6 Spolotin jdöcint credunt gclejcn

ju ^otcn 10 tauta tauquam pr.aesens ed. Erl. 20 tam variam fe^U in F 25 Sic

enim ed. Krl. (wie auc^ bic üivincn ßciamnitoiiSgaticn) : Spntatin üticvicljt oiigc Sc-Sort 27 eorum. rospinulit ed. Erl. (mic aiidj bic ütivigcn Ocjamnitaustinlifii) , naä) bcr Sntopiiuftion in A unb F {otl ain mit liosimndit ba3 Wörtliii^c Gitnt ticginncn 28 poeniteutiam ogoritis ed. Erl.

.'52 nisi poenitentiam habueritis F onuies simul peribitis A omnes peribitis od. Erl.; bei Spotatiii ift bcr «anat ©oft n\ä)t iiictfcljt

Teasaradecas consolatoria pro laboranlibus pt onei-atis. 1520. 113

qiiao uniciiiqiip iux(a opora siia nicUloro disposiiit, 8i non ipsi prarvciiorimiis et sultom parvvilo nialo patieiitor tolcrato .satisfecoi-imiis.

In iuferno vcro et aeterna damnatione quot milia sunt, qui ncc mille- siniam pcocatornm nostronnn partcm habent! (jnot il)i virgiiios, pncri ot fpios

5 nos iunooentes voeaninsl qnot rclifriosi, saccrdott's , coniiiget-, qui tota vita visi sunt deo servire et uno forte ca.su lapsi inaeternum plectunttir! Neqne enim hie dissininlaiuluni est, i.na est iustitia dei in (piolihet jieccato, aequa- liter odit et danniat peeeatuni in quoeunque repertnni fuerit. An non lii(! videmus inestimabileni dei misericordiam, quae totics raeritns non daninavit?

lu qnantum, qnaeso, est qnod pati possumns vel tota vita ad poenani aeternanij qnani illi uno delieto meriti patiuntur, nos interim liberi et mnitis a deo dissiraulatis peccatis servati! Quod enim haec dei beneficia non cnranins ant frigide aestimamns, Ingratitudo est et quaedam incredulitatis insensatae duritia. Praeterea huc conveiiendi sunt tot infideles, gentes, ludaei, iufautes:

15 quibus si data fuissent ea quae nobis data sunt, non in inferno sed in coelo essent ac longe minus peccassent. Nam et hoc speetrum Christas nobis Matt, ob ocnlos ponit dicens: Ye tibi, CoroZaim, Ve tibi, Bethsaida, Qnia »lattn, ii.

, . -1 ff.

si in Tyro et Sidone factae fuissent virtutes, quae factae sunt in vobis, olim in cilicio et in cinere poenitentiam egissent: veruntameu dico vobis, Tyro et

20 Sidoni rcmissius erit in die iiidicii quam vobis. Ye tibi, Capernaum, quae usque in eoehim exaltata es, usque in infernum deseendes, quia si in Zodomis factae fuissent virtutes, quae factae sunt in te, forte raansissent usque in lianc diem: veruntameu dico vobis, quia terrae Zodomorum remissius erit in die iudicii quam tibi. Yidemus ergo, quautum laudis et amoris debeamus

25 optimo deo nostro in quoeunque malo huius \ntae, quod vix stilla una sit

eorum quae meriti sumus, quae ipse lob mari corapai-at et arcnae maris. ?'"''' ^' ^

Caput quintuni de spectro quinto, quod est maluin siuistrum seu ad sinistram.

Hie ante ocnlos pouendus cumuhis iJle adversariorum et malorum 30 hominuni, et in iis primo videndmn, quot mala non intulerunt corpori, rebus, famae, animabus nostris, quae voluissent inferre, nisi deo disponente non potuissent, et quanto quis in celsiore loco sedet et latius regnat, tanto pluribus eiusmodi adversariorum insidiis, machinis, oblocutiouibus et tentationilnis est expositus, in quibus omnibus praesentissimam dei mamun licet intelligere et 35 experiri. Quid ergo mirum, si uno aliquando tangamur? Deinde et eoram propria mala sunt videnda, non ut in eis exidtemus, sed ut conipatiauuu-. Sunt autem et ipsi eisdem maus omnibus commimiter expositi quibus nos, ut in praedictis spectris faeile est iutueri. Verum in hoc nobis sunt mise- riores, quod extra societatem nostram simt tam corporalem quam spiritualeni.

13 inseiisata duritia K 17 Corazim F 29 pnneiiilns est cumuhis F 30 quod malaF fiutlicTS aBer!e. VI. 8

114 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et onpvatis. 1520.

Niliil est oiiim hoc malnm, qnnd patimur, ad ilhul, qiiod illi sunt in pcoeatis, in iufidelitate, sub ira dci, sub imperio diaboli, mancipia misemnia inipietatis et peccati, ita iit, si totus niundus eis maledicerct, peiora imprecari non possct. Quae omnia si dignc videamns, siniul vidcbimiis, qnanto bcnigiiiorc dei dignatione in fidc, in regno Ciiristi, in Servitute dei toleramns parvnlnm :< corpusculi aliquod incommoduni, quod in tanta rcruni optiniarum opulentia ne sentiri quidcm oporteat, quin et illoruni niiseria sie debet Cbristiano et pio cordi esse mnlesta, ut suas molestias delitias arliitretur. Sie enini iubet

'jjiiii. 2, 4 fi. Paulus Phil. ij. Singuli quae sunt aliorum consyderantcs, non quae sua. Hoe

enim sentite in vobis, quod et in Christo Tliesu, Qui cum in f<imia dei esset, m formam servi accepit &c. Hoc est, atlcctu jiiissimo nostram f(irmam induit, non seciis se gerens in malis nostris, quam si sua essent propria, ita sui suorunique bonorum oblitus et exinanitus, ut omnino inveniretur in simili- tudinem hominum fax^tus, nihil humani alicnum a sc ducens, tantummodo nostris malis oceupatus. i''

Hoc affcctu animati et co spectro commoti, solent sancti pro malis, etiam inimicis suis orare et omnia faeere cxemjilo Clnristi et obliti suai'um iniuriarum vel iu.stitiarum anxii esse, quomodo illos liberent a malis suis, quiijus incomparabiliter magis eruciantur (juam suis corporalibus malis, sicut

2. ?!ftr. 2, s. de Lot scribit S. Petrus ij. Pe. ij. 'habitans inter eos, qui de die in diem jo animaui iustam ini(juis operibns cruciabant'. Vides ergo, quanta hie appa- reat abyssus nialorum et occasio miserendi et compatiendi, sinnil parx-nli nostri mali oI)liviscendi, si eharitas dei in nobis fuerit, quam nihil nos deus pati permittat ad ea quae illi patiuntur. Quod vero haee nos leviter movent, in causa est, quod oculus cordis non satis piinis est, quo videi-emns quanta ■.'.'. . sit ignominia et miseria hominis sub peccato iacentis, id est a deo separat! et a diabolo possessi. Quis enini tarn ferrcus est, qui non contabescat ad raiserandam speciem eomni, qui in foribus Ecclesianim et plateis iacent cor- rosis vultibus, exesis naribus et oculis aliisqne membris sanie et putredine foede consnm]itis, ita ut aninius cxhorreat eogitare, nedum sensus ferat intueri? au At quid bis laehrvmandis nostrae carnis et fraternae similitudiuis monstris deus inteudit, nisi ut oculos mentis nostrae ai>eriat, quo vidcamus quauto horribiliore sjiecic anima peccatoris sanieni et putredinem suam ostentet, etiam si ipse in purpura et auro et rosis et liliis agat tan(]nani paradvsi tilins? At (juanti sunt pcccatores in mmido ad nnum illorum saniosorum eomjiarati! ss

Haec saue mala infinita tum magnitudine tum multitudine i'ontempta in proximis l'ueiunt, ut nostrum vel unum minutissimum nol)is solum et maximum videatur. Sed age, et in corporalibus malis nccesse est peiore sint conditione quam nos. (Jiiid, (piaeso, ])otest eis dulce et pure iucunduni

K; malis eimm Iiiimiois: suis A unb od. Erl. miilis rtiani iiiimicninm suorum F; lintfvc 3ntcrt)iinttion nad) ©pnlntin§ Übcrjctjung 19 suis couiparabilibus malis F :30 focda F

31 uostris Dcus F ;J7 uiniiii nninitls<;inium ed. Erl.

Tossavatlecas consolatoria pro lal)omntibus ot onoratis. 1520. Hf,

esse, o(iani si oninia fjnac volint lialicaiil ohtinoaiilfjiio, quaiKln cnnsfionlia eorum qiiiota esse non potcst? An est nialnni atniciiis (|uam niordaois oon- seientiao tiimultus? dicit enim Isaias Ivij. Inipii sicut marc forvons r|iuKl 3ff. .w, 2of. quiesccre non potost, et reduiulant flnctns eins in conf-nlcationem et hitnm.

f. Non est pax impiis, dieit dominns deus. Ilaque illnd Deiitro. xxviij. in ilIis.',.3)ioi.28.(;r,. vidcas: Dabit tibi dominns cor pavidnm et deficientes oenlos et aniniam eonsnniptam moerore, et erit vita tua quasi pendens ante to. Timebis die ae nocte, et non oredes vitae tnac. Mane dices 'quis det mihi vespenun?' et vespere 'quis mihi det mane?' ]>ropter cordis tui fbrniidiiiom, (jua terre-

xo beris, et propter ea quae tuis videliis ocnlis. Brevitcr, qui mala inalonim omnia digiio affeetn videret, sive inimicorum sive aniicornm, non solnm suornm ol)livisceretur et nihil sc pati sibi videretur, verum et enni Mose et Paulo Apostolo acstuaret, ut jm-o eis mori lircrot et anathema :i Cliristo lici'i 2.!D!i)i.32,32. ac de libro vitae deleri, ut K«: ix. scribitur, quo illi liberarentnr. Hoc enim iflüm. 9, 3.

15 zelo et inccndio Christus ardcns pro nobis et mortuus est et ad infcros descendit, nobis exemplum relinquens, nt et nos pro alionmi malis ita simus soUiciti, nostrorum penitus obliti, immo nostronmi cujiidi.

Caput sextuni de spectro sexto, quod est inalnni dextrum seu ad dextraiii.

■-'0 A dextris sunt amici nostri, in quorum malis nostrum malum nn'titrtirl

etiam S. Petrus docet i. Pe. v. Resistite diabolo fortcs in fide, scicntes, easdcm i- 'l'etv. 5,9. passioncs ei quae in mundo est fratcrnitati vestrac ficri. Ita et Ecclesia orat in precibus, ut exomplis sanctornm jirovocati virtutcm passionis eorum imitemur, Cantatquc 'omnes sancti quanta passi sunt tormenta, ut securi pcr-

25 venirent ad palmam mai-tj-rii !' Ex quibus verbis et Canticis Ecclesiae intclli- gimus, sanctornm fcsta, mcmorias, tcmpla, altaria, nomina, imagincs ideo celebrari et multipHcari, ut eorum exemplo animemur ad perferenda eadem mala quae ipsi tulerunt: qua ratione nisi colantiir, omnis alius cultus eornm snperstitione non vacet oportet, nt smit multi qui celebrant haec omnia, nc

30 malum, quod sancti exemplo et memoria sui ferendnm docent, fcrant fiantque dissimilcs eis , quorum festa habent ut similcs fierent.

Venmi longe omnium pulchemme hunc locum Consolationis traetatc-fir i2,4fi. Apostolns Heb. xij. dicens: Nondum usque ad sanguinem restitistis adversus peccatum repugnantes, et obliti cstis consolationis, quae voljis tanquam filiis

35 loquitur dicens Tili mi, noli ncgligere disciplinam domini, ncque fatigeris dum ab co argiieris, Quem cnim diligit dominus castigat, flagellat aiitem omncm filium quem recipit'. In disciplina perseverate: tanquam filiis vobis

2 mordax A unbod. Eil.; aucf) StJototin I)ot jo gclcfcn 4 luctum AF 10 Bieriter. si quis mala F 14 ac de libro vitao deleri ftcfjt in F »ot et anathema a Christo fieri

15 pro nobis mortuus F 24 pcrvenerint ed. Erl. 25 Et quibus A

8*

116 Tessarailecas consolatoria pro laborantibus ot onei-atis. 1520.

se offert doiis. Qiiis enim filiiis, quem non coiripit patcr? Quod si extra diseipÜDam estis, cuins partieipes facti sunt omnes, ergo adulteri et non filii estis. Dcinde patres quidem carnis nostrae eruditores habuimus et revere- baiiiur eos, non nnilto magis patri spirituum obtenii>erabinnis ot vivemus? Omnis autem discipHua in praesouti quidem non videtur esse gaudii sed s moeroris, postea autem fructum pacatissimum exercitatis per eam reddet iustitiae. Haee Paulus. Quis non terreatur bis Paulinis verliis, iibi plane diflinit, non esse filios dei qui extra discijilinam dei simt ? Quis vero possit robustius confimiari et efficatius eonsolari quam qui audiat, eos diligi a domino qui castigantur, esse filios, esse omnium sanctorum oommuuione prae- lu ditos, non eos esse solos qui jiatiuntnr? Etiam amabilom disciplinam baec exliortatio vebomens reddet.

Nee patet bic excusandi locus, quod alii mitiora ferant, alii duriora: ^Pi". 80, 6. uniciiiqiie enim datur tentatio ad mensiu-am, non su]>ra vires, ut ps. Ixxix.

CÜbabis nos pane laelirymarnm et potnm dabis nobis in laebrymis in men- is

i.Gov. 10,13. sura, quod et Paulus dieit: Fidelis dcns, qui non pennittit vos tentari ultra quam potestis, sed faciet cum tentationc proventum, ut pos.sitis snstinere. iil)i ergo malus malum, ibi plus proventiis et auxilii divini, ita ut iuae- qualitas passionum magis in speciem pareat quam revera sit. Nam et B. lohannes Bajitista, quem liodie decollatum ' al) Herodo recordamnr, jo

3)iiitii].ii,ii.nonnc stupore nos omnes confundit, quod tantus vir, quo maior inter 3or). 3, 29. mulieres non surrexit , amicus unicus spousi, praecursor Cbristi , maior pro-

•Bintti). ii,9.pbetis Omnibus, non saltem publico iudicio oeciditur, non saltem vel fieta causa (sicut Cbristus) accusatur nee propter popubim sed in eareere propter saltatricem adulterae filiam? Unius buius saueti ignominiosa mors et tradita '.»f. vita tarn viliter, tani indiguis modis in manus infensissimae adulterae Uni- versum nostrum malimi leniat: iibi liie deus, qui talia videre potuit? ubi Cbristus, qui baec audiens prorsus tacuit? perit ille, ac si ignotus esset deo, bominibus et omnibus creaturis. Quid nos patimur, in quo uon dico gloriari sed etiam non confundi (>])orteat, si buius morti comparatum fuerit? Aut so ubi nos parebimu.s, si nibil jjati volucrimus, quando tanti viri etiam mortem tarn despectam ferunt immeriti et corpus eorum ludibrio bostium traditnr 3cr. 49. 12. post mortem? Ecce, inquit in Hieremia, qiiilnis non erat iudicium, ut l)ibereiit calicem, bibentes bibent, et tu innoccns relinqueris? noii rolinqueris innocens, sed bibens bibes. 35

Rt^cte ergo Eremita ille, qui, omn singulis annis aegrotasset, uno ali- quando anno intcgro sanns vebemcnter tristabatur et plorabat, causans quod deus esset eins oblitus et gratiam snam ei ncgasset. Adco scilicet nccessaria et sahitaris est disci])lina (limiini onniibu.s Cbristianis.

2 adulterini F 3 hinter pstis ein groflejcicOcn in A. V iinb od. Eil. 4 ens. An

non F S (lefinit F nnb eil. Erl. 19 in spocicni ]i;itp:it oA. Ijl. 21 coiifiiilil F

') lohannis decollatio = 29. Stiiguft.

Teasaradecas consolatoria ]iio lal)Oiantil)u.s et üncrati.s. 1520. 117

Vidt'iuu.s auÜMU, (iiiaiu nihil est ((IkkI hos ])atiimii', si saiictoniin uu-

giilas, «ircoms , fcrrum, igiicni, Ijcsüas et iufiiiita tonneiita couisydereiiuis,

iramo si et praescutium nobiscum in hac vita gravissinias diaboli pursecutiones

l)atientiiun ponderonuis tentatione.s. Nt'cjue eniui dcsunt, (|ui acrius et gravius

5 patiantur quam no.s tani in spiritu ipiani eoi-pore.

Dicuut liie alitjui 'Hoc queror, quod mea passio sanctoruni passionibiis uou coniparari possit, qiiia peccator suni nee digniis illis comparari: illi pro innocentia sua, ego pro peccatis mcis patior, ideo nihil niiriim illos iucunde onniia pertiilisse'. Hoc verbuni maguae stnltitiae est. Si eniin pro jieccatis

10 pateris, gaudendum est tibi, quod purgantiu- peccata tua: au nun et sancti fuerunt peccatores? Sed Herodis et latroni.s sinistri siiuilem te esse forniidas? Non es, si patieus fueris: latruuein eniui siuistruiu et dextrum (juis discrevit nisi patientia et impatientia? Si es peccator, bene: et latro erat peccator, sed ])atientla iustitiae et sanctitatis gloriam meruit. Ita et tu f'ac siniiliter.

IS Non enim pati potes, nisi aut pro peccatis aut pro iustitia: utratjue passio sanctificat et beatum facit, si dilexeris eam. Quare nulla est reliqua excu- satio. Denique (juam cito coufessus fueris te iuste pati pro peccatis, iustus es et sanctus sicut latro dexter. Confessio enim peccati, quia veritas est, iustificat et sanctificat, ac sie mox in momento huius coufessionis iani non

20 pro peccatis sed pro innocentia pateris. Iustus enim non patitiu- nisi inno- center. At iustus factus es confessione meritae ])assionis et jieccatornni tuoriun. Quare et vere et digne tua passio comparatur j)assiouibus sanctoruni, sicut vere et digne tua confessio peccatorum comparatur confessioni sanctorum : una enim omnium veritas, omnium confessio peccatorum, omnium passio

malorum et vera communio sanctoriun in omnibus et per omuia.

Caput scpliiimm de septimo spectro, quod est uialum supernum seu supra nos.

Ultimo levauduni est cor sursmn et ascendeudum in monteni myrrhae ^»ijct. i, 6.

cum spousa. Hie est Ihesus C'lu-istus crucifixus, caput omnium sanctorum, 30 priuceps omnium patientium, de quo multi multa et omues omnia, sicut decet,

scripserunt. Huius memoria spousae commendatur, ubi dicitur: Pone me ut ^oijci. s, 6.

Signum super cor tuum et sicut signaculum super brachium tuum. Huius agiiis.moi. 12,7.

sanguis in limine siguatus arcet percussorem angelum. Ab hoc commendatur ^ot)n. 7, 5.

sponsa, quod coma eius sit sicut purpura regis (id est, meditatio eins ruhet 35 passionis Christi memoria). Hoc est lignum, quod Moses iussus est mittere 2. TOof. 15,

in aquas Marath, id est amaras passiones, et dulces faetae simt. Nihil est

quod haec pa.ssio non dulcoret, etiam mortem, sicut dicit sponsa: Labia eius $oi)ci. 5, 13.

5 quam in corpore F 12 Spalatin f(!§cint riuid disceruit QElcfen ju l^aBctt 13 nisi in fide patientia F et impatientia fc^tt in F, tft audf) »on S^iotntin nic^t üScrfc^t IS quia fidei est F 21 confessionis F 23 sicut vere digne oUc Slu-^gabcn ; otigc Sclort nac^

©(jatatinä ÜOctjc^ung 24 una enim omnium fides F 26 de spectro septimo F

113 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

lilia, stillautia inyriliain i>iiiuaiii. quae proportiu liliorum et labiorum, ciini haec rulx'unt et illa alljicfutV ulüjiie mystica lü(|iiitur, tjiiod vurba Clm^^ti faiKlidi.s.siina f^iiit ut piiris.sinia , iu ijuilnir^ nihil crueutae aniaritiRlinL»; aiit livori.s, sfil suavia et mitia, (juibiis taineu stillet ae persuadeat priiuani et electani luyrrluini (id est aiuarissimam mortem): poteutia sunt haec piirissima < labia ac duleissiiua amarissimani murteiu, (piae (sieiil jiriiiia myrrha) umnem peceati putorem semel tullit, diücem, iiitidam, eaiulidam aceeptabik'm(jue reddere. Quo modo fiet hoc? Kempe dum audis Ihesuni Clu"istimi filium dei suo sauctissimo coutaetu onmes jiassiuues, ipsaui adeo mortem couseerasse ac sauctificiisse, maledictiouem beuedixisse, ignomiiiiani glorifica.sse , ])auper- w tatem ditasse, It^ ut mors vitae iauua, malcdictio beuedictionis origo, iguo- miuia gloriae pareus esse cogautiu\ lam quomodo potes esse tarn dm-us et ingratus, (jui uou etiam optes et diligas uuiversas passioues, Christi purissima et sanetissima carue et sanguiue tiuctas, sauctifieatas , iuuoxias, salutares, benedictas, beatas tibi redelitas? is

Si eniiii taetu suae mundissimae caruis uumes aquas sauet ifieavit ad baptisuuuu, iumio tunuem creaturam, quanto magis taetu eiusdem suae mun- dissimae caruis et sauguiuis onmem mortem, omues passioues, oranes iiiimias, omiiia maledieta, onmem iguouiiuiam sauctifieavit ad baj)tismum spiritus seu Siic. 12, 50. sauguiuis! sicut dieit de eodem passionis baptismo Luce xij. Baptismo liabeo 20 baptisari, et (piouiodo coartor, douec perficiciatur ! vides quautum eOcU-tatur, quam auhelat, (juam sitit passioues et mortem sanctifieai-e et amabiles rediiere: vidit euim passiouibus uos terreri, vidit mortem cxpavesei et horreri. Ideo sicut piissimus pastor et fidelissiuuLs medicus huic malo uostro modiun i>osi- turus festinat et artatur mori et taetu suo easdem uobis commeudare, Ita ut is 4.iDioi.2i,«f. mors Christiaui periude sit habeuda, sicut aeueus Mosi scqieu.s, qui spceiem quidem serpeutis per oumia sen'at, scd totus est sine vita, sine motu, sine veneuo, sine morsu. Ita iusti visi sunt ocidis insipicntium mori, illi autem sunt in i)ace, simües suunis morientibus, nee alia est species nostrae mortis quam aliorum, res (amen ;dia est: uobis enim murtua est mors. Ita et onuies so aliae passioues similes suut ])assiouibus aliorum, sed sjjecie tautum, verum reipsa passioues nostrae sunt impassibilitatis initia, sicut mors initium vitae. Soft. s. 51- At<|ue hoc est quod lohan. viij. dieit: Qui sermouem meum servabit, uon videbit mortem inaeteruum. Quomodo uou videbit? quia morieus vitiuu incipit, ita prae vita, quam videt, mortem videre nou potest. Hie enim uox 35 sicut dies illumiuatur, dum elarior est lux vitae incipieutis quimi mortis desiuentis. Haec oumibus qui creduut iu Christum rata sunt, secus incredulis. rrt)inde si tunicam Christi, va.sa, hydria.s et (juaecuuque taudem Christus tetigit et quibus usus est pro didcissimis reliquiis tauquam suo taetu couse- cratis exoscularis, diligis, amplecteris, Cur non multo magis poenas, mala «

2 Chrüti fcl^tt iu ed. ICrI. 13 purissiiiia, sauctissiiua ed. Erl.

Tessiiraducas consolatoria pro hibuiiuitiljus et oueiatia. 1520. 1 l'J

niundi, ignomiiiiain et iiiDilem nun sdhiiii vma luctii uon.sucrata hwI ctiaiu sanfTuinc eins ptirissiunj tiiicta ot Ix'iiedicta, deiiidu voluntate corclis et .siuiiiiia ooartaiite eliaritate ani|ik'xata diligis, ampkrleri.s, oscularis , pracserliin »iiiii iu his luidtu aiiit tibi iiiaiura merita, praeuiia, bona, (juam in illis ruliqiiiis,

■1 Siquidem in liis victoria mortis et infemi et ouuiiuiii |)eccatorum tibi paratur, in illis necjiuKinani. O si cor liceat Christi intncri, (|naudo iu crnce pendens artabatnr, ut iiiorteiii redileret niortnaiu et conteni[)tiljileui, (jnam pro timidis et mortem poenascjue horrescentibns ardenter et suaviter mortem ut poeuas ani[)lexatus fnit, i(nam libenter liimc calicem aegrotis praebiljit, nt liibere et

1" ipsi nun vereremur, dum niiiil illi mali .sed tantum resnrgeudu boni eoutigisse ccrnimus, .sine dubio tieret illa prima niyrrha, stillautilnis eins labiis et verbis Cliri.sti eam commeudautibus, iucundissima et dulcLssima sicut odor et specics liliorum. Sic et Petrus i. Pe. iiij. Ciuisto iu carue passe et vos eadem cogi- 1- *ctc. 4, :. latiuue armamini, Paulus Heb. xij. llecogitate cum, qui talem sustiuuit a*ci)i. 12,3.

1'' peccatoribus contra sei]>sum C(jutradictionem, ut uou fatigemini auimis vestris deficientes.

Itaque si in prioribus spectris adluic intia et iuxta uos positis lualum didicimus tolerare patient«r, certe iu hoc ultimo iani supra et extra nos ])o- siti, iu Christum rapti, omnibus maus superiores facti, non modo toleranda

-■'j nobis simt, sed amauda, optauda, quaereuda. At(iue ab hoc aö'ectu quo (iuis(iue remotior est, eo minus in ipso Christi passio valet, sicuti fit iu iis qui .signis et armis Christi utuntur adversus mala et mortem, ne jnitiantur neve nioriautur, omnino contrariis studiis Cruei et niorti Christi. C^uare iu hoc septimu spuctro uecesse est absorberi et consumi quiccjuid malurum passi

-■■■• fuerimus, ut iam uou modo non doleat sed et delectet, si tarnen imago ista penetret corda uostra et insedeat aninii iutcriori afiectui.

Haec de priore Tabella. Setjuitur posterior.

Alteri Tabellae sua quoque spectra Septem danda sunt, con- traria prioribus, quorum primum de bono interno, Secundum de ao futuro, Tcrcium de prueterito, Quartum de inferno, Quintum de sinistro, Sextum de dextro, Septimum de superno.

Caput primum de spectro primo, quod est bouum iuteruum.

Et quis vel sola haec bona uumeret, cjuae quisque iu sua persona pos-

^^ sidef? Primo corporis dotes quautae sunt! forma, robur, valetudo, vivacitas

.sensus, quibus in masculo accedit noljilissimus sexus, quo multis rebus tum

jirivatis tum publicis gerendis et egregiis fiicinoribus idoneus est, a quibus

uuilier alieua est. Quid vero magni est, si his donis optimis decem, vigmti.

15 fatigem in animis A 26 iusideat ed. Erl. 27 priuri F

]^20 Tessaiadecas consolatoria pro lalioiantibus et oneratis. 1520.

triginta aiini.s cum voluptate duno dei si.s usus et in uuo horuin aliquando . vel decem diebus labores? Nebiiloiies proverbio dicunt 'Es ist umb ein bnse stund zutliun' et iteruui 'Ein gutt stund ist eyner posen werdt'. Quid nobis laeieudum, cjui multas horas bonas accipinnis et ne una (piideni ferre volumus mal um? Videmus ergo, quantis obruimur boais dei, et quam paucis s vix tangamur maus, saltem nostrum plurinii.

His büuis iiüu contentus uptimus deus adiicit divitias, cojiias omnium rerum, si non omnibus certe multis, et his potissinnuu, qui infii'mi sunt ad fercuda mala. Nam (ut prius dixi) quibus minus dat rerum aut corporis, plus dat animi, ut sint orania aequalia et ipse iustus iudex omnium. Neque lo enim adeo consolantur multae divitiae quam iucundus aninius. Post haec quibusdam prolem, summam (ut dicitur) voluptatem, potestatem, principatuni, honorem, famam, gloriam, favorem &c: (juibus si detur longo tempore frui, iiiuuo etiam i)arvo, facile suadebunt, (juid facieudum sit in parvulo malo.

Animi vero bona his omnibus praestantiora, Ingenium, scientia, iudicium, is facundia, prudentia, atcpie in his sicut in caeteris (juo(jue temperat suae ad- ministrationis aequalitatem, ut quibus plus eontulit, non ideo aliis eos prae- tidit, quibus horum vice animi maiorem vel pacem vel hilaritatem eontulit. In his autem onuiibus cum gratitudine atteudciula est largissima dei manus atque nostra infirmitas consohuida, ut in multitudine et magnitudine bonorum 20 non miremur, si misceatiu- aliiiuid acerbitatis, quandoquidem et voluptuariis hominilnis neque assatura sine salsamento neque ullus ferme cibus gratus est, qui non acerbiore quopiam sapore sit vel natus vel couditus: adeo per- petua et sola dukrdo intuleranda res est, ut et ille recte dixerit 'ümnis voluptas assiduitate sui fastidiiun parit', et alius 'Labor est demum ipsa 25 voluptas', scilicet ([uod haec vita impotentior sit ijuam ut sine malorum tem- peratura solis bonis frui possit prae nimia abundautia l)ouorum. rndc et proverbium illud natum, Opoi'tere ossa esse robusta, quae ferant dies bonos, quod cgo proverbium saepius consyderans admiratus sum, quam miram et veram sententiam habeat, ut vota hominum contra vota puguent, qui non so nisi bonos dies quaerant, quos tarnen adeptos minus ferre queant quam malos. Quid enim in his deus nobis commendat nisi (juod in ipsis etiam ini- micis crucis mirabilis sit Crux, ut non secus illius reli(piiis oportcat omnia tcnqierare et siuictilicare, nc pereant, quam cames sale condire, ne vcrminent? ut (juid ergo haue temperaturam a deo missam non libentissime accejitamus, 3"' (|uain, nisi ille mitteret, impotens nostra voluptatnm et bonorum vita spontc SBciä^. 8, 1. accerseret? Ita fit, ut videamus, quam vere de deo dixerit Sapiens: Qui attingit a fine us(]ue ad finem fortiter et disponit omnia suavitcr. Si enim 5. TOoi. 32, haec bona inspiciamus, apparebit verum esse illud (|UO(jue Mosi Deutr. xxxij. ""' Portavit cum in humeris suis, circumduxit cum et custodivit (juasi pupillam w

3 böse stunde F gute stunde F 21 voluptariis F 28 Oportet F

Tessaradecas consolatoiia pro laborantibun et oneratis. 1520. 121

oculi. Quibiis [)ü.s.siinuis ob-striitTe o.s euruiii, (|ui liiiiii« vitac ]iliira mala quam bona inesse ingrati garriimt, cum boiia et snavitati« iufinitii conmioila non desint, .scd ile.sint, qui intclligant cum illu (jui dixit: Misericordia domini Uf 3:1,5- plena est terra, et iterum: Et laudis eius plena est terra, et ps. ciij. Inipl<'ta>J['-,^',\,4

5 est terra possessione tua: delectasti me, domine, in l'actura tua. Hinc quot- *i- 'ji', 5. tidie cauimus in missa Tleni sunt coeli et terra gloria tua'. Cur hoc? quia multa bona, unde laudetur, verum ab iis dumtaxat, qui vidcnt iianc pleni- tudiiiem: sicut enim de maus spectro primo diximus, taiituiii est malorum cuique, quanta eoruni opinio et cognitio, Ita et bona, licet undique no.s

10 petant et obruant, tamen tanta sunt, quanta aestimantur. Nam cuncta «juaei 2Roj. 1,31. fbecit deus sunt valde bona, non tamen talia ab omniljus agnoscuntur. Quales illi craut ps. Ixxvii. Et ijro nihilo habuerunt terräm de.syderabilem. ?i 7», 1 tf-

TT i 1 11- T . 1 100,24.

liuuis spectn exemplum pulchernnumi et eruclitissimum nol)is pracbet lob, qiii ablatis bonis omnibus dixit: Si bona suscepimas de manu doiuini, 4iiot> i'. 10.

1'' mala qnare non siistineamus ? Vere verbum aureum et potens in tentationc consolatio, Siquidem et ipse non solum patiebatur, sed ab uxore sua tenta- batiu" ad impatientiam diceute iUi: Adhuc permaues in innocentia tua?-^*"'' -■s- Benedic domiuo et morere, quasi diceret 'manifestum est, quod non sit deus, qui sie te dereliuquit: cur ergo m illiun confidis ac non potius negato et sie

20 maledicto eo mortalem te agnoscis, cui post hanc vitam nihil reli(|uum sit?' Haec et similia et unicuique sua suggerit uxor (id est sensualitas) in ten- tatione, quia sensus non sajiit quae dei sunt.

Verum haec omnia sunt corporalia bona, communia omnibus: Christianus vero aliis longe melioribus pollet intcrois bonis, id est fide Christi, de qua

23 dictum est ps. xliiij. Omnis gloria eius filiae regis ab intus in fimliriis aureis Bi- is- 1* '• circumdata varietate. Sicut enim de primi spectri malo diximus, Nullum esse tantum in homiue maluiu posse, quod pcssimum sit eoiiim, quae in ipso simt, ita Optimum bonorum, quod in Christiano est, ipse non potest videre: si enim seutiret, mox in coelo esset, cum regnum coelorum (ut Christus aitj^uc. it, 21.

30 intra nos .sit. Habere enim fidem est veritatem et verbum dei habere, Habere verbmn dei est deum omnium factorem habere. Quae bona, quanta sunt, si animae revelai'entur, in momento e corpore solveretur prae nimia abimdantia suavitatis, unde recte caetera Ijona quae diximus sunt velut monitoria eonuii bonorum quae intus haljemus, quae nobis per illa viüt commendata, quod

35 haec vita non sustineat ea revelari, sed misericorditer a deo absconduntur, donec creverint in perfectum suum modimi, Non secus ac pii parentes filiis suis (juandoque ludicra et minuta douaiia donant, quibus animos filiorum alliciant ad spem maioriim.

Ostendunt tamen se nonnunquam et prodeunt foris, dum exliilarata

M couscientia gaudet in fiducia dei, libeuter de eo loquitiu-, cum suavitate verbum

27 quae iutra ipsum smit F

122 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

eiiLs aiRÜt, prumptii et iiicuuda fit ad .survicutUim ei, ad buua upfia, ad ferenda mala &c. Quae omnia siiut iiidieia lateutis ibi ioiluiti et iuconipa- rabilis boni, <pi()d has guttidas et stillas parva.s furas niitlit teiiui .scatiii-i<;iiie, qitamvis nomiuiupiaui Hat, ut contemplatricibu.s auiinabtis latiiis revoletur, ita iit absorptae ue.sciaut iibi fueriut. Qiialia S. Augustiuiis et niater siia ö de se coufit<iutur et multi alii.

Capnt seciiudum de spectro secundo, quod est bouuiii futuram seu aute sc.

His qiii Cliristiani uoii suut de futiiri.s boiii.s j)anim j)otest .solatii daii iu suis malis, (jiiud iucorta sunt uniuia, (juanipiaui in liuc sit niagni tuniul- lo tu.s autur ille atfectus, qui .spes vocatur, celebris, quo iuviceiu luimana cou- solatioue iubeniur sperare uieliora, (piu grandia mulimur iu incertuni üv- 2uc. 12, 13. queutiösime, iiiuuu semper falsi, sicut Chiistus de eo iu Euangelio Lu. xij. docet, qui auimae suae dixit: Destruam liorrea niea et faeiam anipliora, et dicam auiuiae meae 'recjuiesee, ede, bibe, epularo, aniiua mea, liabes uudta n boua iu pluriniüs auuos', dixit autem iüi deus: Stulte, hac uocte repeteut auiniam tuam a te, et quae parasti, cuius eruut? Sic est, qui thezaurisat et noa est iu deum dives.

Quanqnam uec sie deus reliquerit filios houiinimi, quin hoc atfeetu mali aniovendi et buui acces.suri eos soletur, licet Luceili sint de t'utiu'is, certi jo tarnen speraut, (pio interiui sustinentur, ne desperatiuuis lualo adiectu prae- sens niahun nun f'erant et peiiira faciant. Quare et ipse affectus 8j)ci eius- mudi duuum dei est, mm quud eo velit eos niti, sed moueri ad speni solidam, quae est in ipsum solum. Idee enim louganiniis est, ut adducat eos ad !Röm. '2,4.poeniteiitiam, ut Ko. ij. dicit, nee sinit statim et omnes falli hac fallaci spe, •.■s si quo modo redeant ad cor et vere sperent.

Cluüstianis vero praeter haec bona dupla sunt maxinia bona certo futura, sed per mortem et (tassiones, Si(piidcni et ipsi gaudent eomiuuui illa s])e incerta finiendi mali i)raesentis et augendi boni contrai-ii, quanqnam id uou adeo curent (juam (juod bouum suum })rt>prium augetur, quod est veritas iu Christo, iu quo promoveut de die in diem, proptcr (]Uod et vivuut et sptu-ant. Sed ultra haec dixi, duo niaxüna futura hal)eut in morte: Primum, quud morte tinitur univcrsa huins vitae malorum tragoedia, sicut scriptum ''''V|ä|.'*4'/9; est : Preciosa iu conspeetu domiiii mors sauctorum eins, et iteriuii: Iu pace ZBcisr:. 4, 7. in idipsuin dormiam et rccjuicscaiii, et: Instns, si morte pracocciqiatus fuerit, s:.

in reti'igerio crit, ubi contra inq)iis Mors initiuni est malurum, sicut dicit: qj*'jJu' frl; Mors peccatorum ])essima, et: \'inuii iMiustuiii mala cai)icnt iu inleritu. Sic Siic. 16, i'5. Lazarus cousolabitur, (pii reeepit liic sna mala, ubi cpulo cruciabitur, (]uia

2 indicia fuleli.i lattutis 1" Ullb od. Krl. 5 Qualis F S quod boiium est futurum 1'" 10 sunt üis uiiiiiia 1'"

Tessaradecas consolatoria pro hiliorantilms et oneratis. 1520. 123

rccepit liic siui bona. fSic tit, ut Christiauu.s, sivc moriatiu- sive vivut, Hciiipur melius lial)eiit: adeo beuta res est esse Chiistiaiuiin et iu Christum credere. Unde Paulus dielt: ISIilii viverc Ciiristus est et mori hierum, et Ro. xiiii.S'i'i ',vV Qui vivil, domiiiu vivit, ([ui moritur, domiiio nioritur: sive ergo vivimus sivo

.". morimur, domiui suuius. Hanc securitalcni Ciu-istus nobis obliuuit, (juod luoi-tiuis est et resurrexit, ut dominus esset vivoriun et mortuorum, potens iios lacere securos tarn in vita quam in niorte, sicut ps. xxij. dicit: Si am-'Pt. i's, 4. bulem in medio iimbrae mortis, uon timeljo mala, ((uoniaui tu nieeum es. Quod si hoc lucrum mortis parum movet, siguum est, fidem Christi infirmam

111 in uobis esse, quae precium et hierum bonae mortis non satis aestimat aut bonam esse mortem nondum credit, impedientc scilicet uiniiuiii adlnu' vivace vetere homiue et sapieutia cariiis. Conaudum itacjue est, ut ad mortis hoc beneficium cognoscendum et amauduin promoveaimir. Magna res est mortcn), quae aliis niaximum malorum est, maxinium lucrum uobis fieri, Et nisi hoc

»5 Christus nobis praestitisset, quid diguum tanto irapendio suiipsius foecisset? divinum opus est plane (|uod tbecit : ideo non idli mirum ijuod mortis inahiin foecerit optimum.

Proinde mors iam mortua est Hdelibus nihilque habet terribile praeter speciem et larvam, Non secus ac scrpens occisus habet quidem speciem

20 priorem terribilem, revera tarnen sola species ibi est et mortuum raalum ac

iam innoxium. Immo sicut Num. xxi. Serpentem aeneimi iussit erigi, cuiusi-TOoiai.sf. aspectu vivi serpentes peribaut, ita et mors uostra fideUssimo iutuitu mortis Christi perit ac iam non apparct nisi figura quaedam mortis. Adeo nobis infirmis praeludit misericordia dei bis pulchris figuris, ut, mortem quoniam

■25 non oportet autferri, tamen usque ad speciem solam vlrtutem eins evacuet, ob quam rem et somnus potius vocatur in scripturis (juam mors.

Alterum bonum nKn'tis, quod non sohmi finit mala pocnarum luiius vitae, sed, quod praestantius , finem pouit vitiis et i)eccatis, quod animabus fidelilnis longe plus mortem rcddit ojitabilem, ut diximus sujira, quam iam

30 dictmn bonum, Si(|uidem mala animae, quae sunt peccata, incomparabilitcr peiora malis corporis simt. Quae sola, si saperemus, nobis mortem ama- bilissiraam facerent. Si autem non faciunt, signum est, quod mala animae nostrae non satis sentimus nee odimus. Cmu ergo haec vita sit periciüo- sissima, imdique hibrico peccato nobis insidiante, deinde nee sine peccato

35 vivere possimus, optima mors ab bis periculis nos solvit et peccatura

peuitus abscindit a nobis, unde in laudem iusti Sap. iiij. perorat: PlacensScisijj.ioit. deo, factus dilectus et vivens inter peccatores translatus est. Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eins, aut ne fictio deciperet animam illius.

3 Ko. XV. AF; a\iä) Sfalatinä ÜBctfetjuns ixebl Söm. 15. an 16 uon Uli A unb

ed. Ell., luie audj ®t)atatin gctcfcn 22 serpeiitis A mors iiostra f-leli et firmo iutuitu F; Spalatin ift oiiijcr Scäart gcfclgt 2S praestantius est, finem F 35 possumus A unb ed. Erl. 37 Deo factus, dilectus F

124 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.

Fascinatio enim uugacitatis obscurat bunu ut iuconstautia couciipisceutiae transvertit sensum sine malitia (o quam haec vera sunt et as.sidua!). Coii- sunmnitus in brevi cxplevit tenipura nuilta: placita eüim erat deo auiiiia illiu.s, prujiter hoc properavit educcre illimi de luedlo iui(juitatis.

IIa (misericordia dei) mors, quae honiini peccati poeua fiiit, Christiaiio s peccati fiuis et vitae ac iusticiae inicium facta est: quocirca qui vitam et iustitiam amat, ministram et officiuam earum mortem uon exhorreat sed amet uecesse est, Alioquiu ncc ad vitam nee ad iustitiam uuquam perveiiiet. Qui

OTiittf) B, 10. vero non potest, oret deum ut possit. Nam ideo docemiu- dicere 'fiat voluntas

tua', (juia uos eam ex nobis facere uequimus, qui potius mortem timentes i" mortem et peccatum amamus quam vitam et iustitiam diligamus. Nam tjuod mortem deus in peccati occasum ordinarit, hiuc quoque coUigi licet, quod

i.TOof. D. 17. Adae statim post peccatum imposuit mortem velut emeudam peccati, atxjue id antequam eiiceret de Piu-adyso, ut nobis ostenderet moi-tcm niiiil mali sed omue bouum nobis operai'i, quaudo in Paradyso tanquam poenitentia et satis- i^

sscisti. 2, 24. factio imposita est. Verum est euim, quod mors invidia dial)oli intravit in orbem terrarum, sed hoc eximiae et divinae bouitatis f'uit, mortem sie iu- gressam non siuere tantum nocere sed appreheusam in peccati poenam et mortem mox ab inicio sui ox'dinare.

Hoc euim significavit, quod cum mortem Adae in praecepto praedixisset, 20 uon tarnen postea tacuit, sed denuo mortem imposuit ac rigorem praeeepti temperavit, immo ne memiuit quidem mortis ulla syllaba, sed dixit sohmi

i.3)!o(. 3, 13. 'pulvis es, et in pulvcrem reverteris' et 'donec revertaris in terram, de qua sumptus es', (juasi iam tuuc odio habens mortem, quam nee uominare dig- %■ 30, 6. naretur iuxta illud 'Quouiam ira in indignatione eins et vita in volimtate 25 eins', Ita visus loqui, (juod, nisi mors necessaria fuisset ad peccati aln)litionem, ipsam nee seilte nee nominare, nedimi imponere vuluisset. Adeo seilicet contra peccatum, quod moi'tem operatum est, rursus aemulatio divina non aliud quam ipsam mortem armat, ut hie videas illud ])oete': Necis artifieem arte perire sua, et peccatum a suo fructu ])roprio jierdi et morte quam geuuit so occidi, sicut viperam a sua prole. Hoc est })uleherrimum spectaculum, videre, quoniodo peccatum non alieno sed suo proprio opere perditur, suo gladio i.Siim. n.ingidatm- et velut Goliath suo gladio caput amputatur. Nam et Gohath figura Aiit peccati, terribilis g)'gas oumiijus excepto jJi^'vido David, id est Christo, (jui solus cum prostravit et, absciso capite proprio ülius gladio, iam 35

1.3(111121,9. meliorem non es.se gladiuni dieit ijuaiii Goliatli. i. Reg. xxi.

Si ergo haec gaudia virtutis Christi et iloua eins gratiac meditcmur, (juid iius torquebit malum parvulum, quando in tarn magno malo futuro taiii magna bona videmus?

11 (liligeiiius V 10 iuitiu suij l'' 35 abscisso cd. Erl.

') Cöib.

Tessaradecas consolatoriii pro laborantibns ot onoratis. 1520. 125

Oapul iorciiini de tercio spcctro, (jiiod est 1)01111111 praeteritHin seu post sc. Huius boni fiioilis est (■(insj-dprutio px s])cctro siio contrario de prac- terito malo: tamon iiivemus consydcrantcni. In liac re eximins est artifox

5 B. Augnstinus in snis confcssionihns, nbi pnlclicrrimo rocitat dei l)pnofifia in

so ab ntoro matris snao. Tdom faoit insijinis psalmns cxxxviij. 'Domine, «f is», i ff. probasti nie', ubi inter caetera providentiani dei super sc miratns dieit: Intellexisti cogitationes meas de longe, semitam meani et funiciihnii nieuni investigasti, quasi dicat 'Qnicqnid ego unqnam eogitavi, qniequid operatu.s fui,

10 et qnantum essem eonseenturns ac pnssessnrus, iam video, quam non niea industria ge.sta sunt sed tua cuva longe ante bacc ordinata, deni(jne oinnes vias meas praevidisti'. Et non est senno in lingna mea: ubi tune? in po- testate tua.

Haec discimus experientia jiropi-ia: si enim \-itam praeteritam rccolimu.s,

1.-. nonne Stupor est nos talia cogitasse, vohiisse, foecisse, dixis.se, qualia nos nee pi'acvidere potuimus"? quam longe alia gessissemus, si nostro libcro arbitrio relicti fuissemus ! Id qnod nunc primum intelligimns, tam pracsentem scilicet curam dei, tam constantem sollicitndinem eins super nos fuisse cer- nimus, ut uec loqxii nee velle nee cogitare potuerimus, nisi qnod ille dedisset,

20 Sicut Sap. vij. dicit: In manu enim illius et nos et sermones nostri, et Paulus : sscisf). 7, i«. Qui operatur omnia in nobis. Quin ergo pudescimus insensati et duricordes, i. Gor. 12,6. qui propria experientia docti videmus, quam soUicitus pro nobis fnerit in hanc horam dominus et omnia bona nobis dederit? Necdum possumus eandem nostri eurafm ei in parvulo praesenti malo tradere, ae ita facimus,

25 quasi ille nos reliquerit aut relinqnere uUo modo possit? Non sie ps. xxxix. *) 40, is. Ego vero egenus et pauper, dominus sollicitus est mei, ubi B. Augustinus: Habeat curam tni qui foeeit te: qui habuit curam tui, antequam esses, quo- modo non habebit curam, cum iam hoc es, qnod voluit ut esses? At nos imperium cum deo divisum accipinuis: illi triliuimus, quod fecerit nos, atque

30 idipsum tamen vix aut tepide, nobis arrogamus curam nostri, quasi ille fecerit nos et mox abierit relictis nobis in nostra manu regendis.

Quod si nobis nostra obstant sapientia et consilia, ut hanc curam dei super nos non videamus, dimi forte mnlta evenerint secundum nostra propo- sita, redeamus cum ps. cxxxviij. ad nostrum intuitum: Non est occultatimi *!• 139, 15.

35 OS meum a te, quod foecisti in occulto (id est, ossa mea in veutre matris tu videbas et formabas, quando ego nondum eram, quando mater mea nondum sciebat, quid fieret in ea) et substantia mea in inferioribus terrae (id est, figura seu fomia corporis mei in viseeribus infimis matris meae etiam non

2 praeterltum seu ante se A unb ed. Eil. praeteritum post se F (oBige SeSatt ift flon= jcltut) 4 tantum iuvenius F 9 q. d. AF quasi diceret ed. Erl. 1 1 gesta sint ed. Erl. 23 omnia nobis bona dederit ed. Erl. 27 f. SSSon tui qui 6i§ non habebit curam fc()tt in F

34 ps. cxTÜj. AF P.sal. IIS. ed. Erl. (irtd)tig fii^on Stiolotin) oeculatum F 35 iu occnlo F

126 Tessaradecas consolatoiia pro laborantiljus et oneratis. 1520.

fiiit tilii absconclita, quia formabas tii eam). Quid cnim liis vcrbis \-ult nisi ingenti hoc exemplo nobis ostendere, quam deus nostri sine nobis semper curam habuerit? Quis enim potest gloriari se coopcratum, ut forraaretur in utero? Quis dedit matri curam, ut lactarct, fovcret, amaret et omnia illa materna officia exhiberet, cum nos necdum sentiremus vitam nostram, denique :, quornra, nisi in aliis similiu facta videntes credcrcmus et nol>iscum facta esse, nihil sciremns noc memores essemus, cum haec non ahtcr nobis ini- pensa sunt quam si dormieutibus, immo mortuis ac potius uondum natis impcndcrentur, quantum ad nostram pertinet uotitiam?

Ita vidennis, quam sine nobis nos excipiaut divinae miserationes et lu consolationes. Adlinc dubitamus aut etiam desperamus, nostri curam illi nsque hodie esse. Si quem haec experientia non erudit nee movet, uescio quid erudire et movere possit. Hanc enim videmus passim in omnibus infautulis praesentissime nobis expositam, ita ut nostrac iusipicntiae et duri- tiae tot excmpla proposita mcrito nobis debeant esse magno pudori, si dulji- is tenms vel levissimum bonuni vel niahun sine singulari cura dei nobis

1. >;äftr. 5, 7. contingcre. Sic B. Petras i. Pe. v. ümnem sollicitudinem proiicientes in cum, W 37, 5. quoniaiu ipsi est cura de vobis. Et ps. xxxvi. lacta super dominum curam tuam, et ipse tc enntrict. Et B. Augustinus ad animam suam in Confessio- nibus: Quid super te stas et non stas? pmiice te in eum: non enim subtraiiet so

i.>}>ftv. 4,19. manum, ut ruas. Et iterum i. Pe. iiij. Itaquc et hü, qui patiuutur secundum vohnitatcm dei, fidcli creatori commendent animas suas in benefactis.

O siquis liac ratione deum suum cognosceret, quam securus, quam quietus, quam iucundus ageret! Hie vere deum iial^eret, sciens certo, omnia sua, quaecunque illa esseut, illius suavissima voluntate disponente sibi obti- 25

I. '«rtr. .7, 7. gisse et obtingere. Stat fii'ma sententia Pctri 'ipsi est cura de vobis'. Quid lioc verbo dulcius audirc possumus? 'ideo proiicitc omncm, inqnit, sollicitu- dinem in eum'. Quod si hoc non facimus et nos ipsi pro nobis solliciti sumus, quid aliud facinuis quam quod et dei curam impcdirc conannu', et sinuil nobis actatcm nostram tristem, lal)ori()sam, anxiam niultis timoribus, 3u curis, tunmltibus facimus? atque id frustra: nee enim quicquain iiis promo-

'lävcb 1,2.14. vemus salubriter, sed, nt Ecclesiastcs dicit, haec vanitas est vanitatum et

afflictio Spiritus: nam et idein libellus totus in hanc experientiam loquitur,

ut (jui multa pro se tentaverit et in omnibus tarnen lion nisi laboi'em, vani-

^rcb. 5, 18. tatem et atHictioncm Spiritus invenerit, Ita ut concludat, donum dei esse, m 97.9... .

siquis edat et bibat et laetctm" cum uxore sua, id est, sine sollicitudine vixerit

deo commendata cura sui. Quare et nos nulla alia super nos sollicitudine

solliciti esse debennis, (juam ne super nos solliciti siinus et deo curam nostri

rapiamus. CJaetera ex spectro contrario (ut dixi) et ex reconlatione fotins

vitae ))racteritac quilibef faeiie sibi com]iarai)if. 40

2 sivo iioliis A 2S et nos i])si pro nobis solliciti siinins fct)lt in V 29 aliud

fohlt in F .inoil Dei K

Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520. 127

Ciiput (iiiai-tiiiii de syectro (|iiiirto, (luod est Itoiium iiifVriiuiii seu inrra nos.

Hucusque boua viilinius quac iiostra snnt ot in iiiil)i.sipsi.s: deinceps ea qiiae in aliis et extra nos posita snnt videamus. Quorum prinnuii est 5 in liis qui infi-a nos snnt, id est mortui (>t damnati. Sed miriun c|uid l)oni in mortuis et damnatis possit inveuiri? Yernm tanta est ubiqnc divinae bonitatis virtus, ut in snnunis malis etiani bona det videre. Couferimus autem illos primnni ad nos, tnnc vidcmiis inaestimabilia nostra Inora, sicnt laoile ex contrario malorum speetro aocipi potest. Xam (juanta iiiio mortis

10 et infemi mala in eis vidcnnis, tot sioe dubio lucra nostra videmus, tantoque maiora, qnanto illorum mala fuerint maiora. Quae omnia non sunt levi eorde contcmnenda, (piia misoricordiam doi magnificentissimam nobis vehe- menter commendant. Et periculum est, si haec parvi dnxcrimns, infp-ati inveniamur, simnl cum illis damnandi ant peius eriiciandi. propterca quantum

15 illos dolerc et ullnlarc viderimus, tauto magis de dei Ijonitate in nos gandere

debemus, inxta illud Isa. Ixv. Ecce ser\'i mei comedent, et vos esiu-ietis. 3cf. «, isft- Ecce servi mei l)ibent, et vos sitietis. Ecce servi mei laetal)nntur, et vos confiuidemini. Ecce sersü mei landabnnt prae exnltatione cordis, et vos clamabitis prae dolore cordis et prae contritioue spiritns ullnlabitis, et di-

•.'0 raittetis nomen vestrum in iuramentiun electis meis &c. Denique, ut dixi, cxempla male morientinm et damnatorum (sicut et B. Gregorius in dialogo refert) nobis ad monitorium et lionnm cruditionis proficiunt, ut foelix sit, quem faciunt aliena pericula cautum. Hoc sane bonum, quia vuigariter notum csi, pannn movet, cum sit tanien inter maxima numerandum et bis

2r, qui sensato sunt corde non modica existimatione probatiun, cum luic vergat magna pars sacrae totius scripturae, videlicet ubi de ira, iudiciis, corami- nationibus dei docetur. Quas saluberrima? doctrinas miserrimonun cxempla nobis saluben'ime confinnant, quae tone primum efBcatia sunt, si illorum (jni ca ferunt affectum indnti fuerimns, ac velnt in loco et persona eornm

30 simns: tnnc cnim movebunt et moneljnnt nos ad landem bonitatis dei, qui nos ab bis servarit.

Conferimus vero illos etiara ad deum ipsiun, quo divinam iustitiam in eis \'ideamus. Hoc etsi ardnnm est, tamen conandum est. Nam cum sit dens instus iudex, iustitiam eins diligi et laudari oportet, atque ita in deo

35 gandere etiam tnnc, quando malos male perdit in corpoix? et anima, quia in bis omnibns summa sua et ineffabilis institia lucet. Itaqne infernus quoque plenus est deo et snmmo l^ono non minus quam coelum. Institia enim dei ipse dens est, dens vero summnm bonum est. Quare ut misericordia, ita et iustitia eins seu indieium summe amandum, laudandnm, praedicandum est.

Confeiamns F S vidcbimus F male fc^lt in F

128 Tessaradecas consolatoria pi-o laborantibus et oneratis. 1520.

¥1-58, 11. Hoc sen.su Da\nd dioit: Laetabitur iu.stus, cum viderit vindictam, mauiis suas lavabit in saiiguine peccatoris. Hac ratione proliihuit dominus Samuelem

i.Snm.ici. i. Eeg. xvi. ne araplius Saulcm lugeret, diccns: Usque quo tu luges Saul, cum ego proiecerim eum, ne regnet super Israel? Quasi diceret 'adeo ne voluutas mea tibi displicet, ut liominis voluntatem mihi praeferas?' Denique 5 ¥t-G3, G. haec est illa vox laudis et gaudii per totum psalterium, quod dominus sit iudex viduarum et pater orphanorum, quod facturus sit vindictam paujicrum et iudicium Lnopis, quod confundentur inimici, perdeutur inipii, et multa simib"a. Quod si quis generationi illi sanguinum, quae occidit iustos, etiam filiuni dei, et impiorum cumulo veüt stidta misericordia compati, iaiu inve- lo nietur corum congaudere iniquitati et probare ea quae gesseruut, dignus qui cum eis similiter pereat, quorum peccata nolit vindicari, audietque illud

2.eam.i9,c. ij. Reg. xix. Diligis odientes te et odio habes diligentes te. Sic enim loal) ad David dicebat, quando Absalom, impiuni homicidam suum, nimis lugebat. Quare in hoc spectro congaudendum est universac sanctorum pietati et is iustitiae dei, quae persecutores pietatis iustissime punit, ut liberet suos electos ab eis. Atque ita vides non parva sed simima bona in mortuis et damnatis lucere, Neinpe \nndicatam omnium sanctorum iniuriam et tuam quoque, si iustns es cum eis. Quid ergo mirum, si et per tuum praesens malum \-in- dicet hostem tuum, id est peccatum corporis tui? immo gaudendum tibi in 20 hoc officio optimae iustitiae dei, quae etiam te non rogante pessimum tuum hostem, id est peccatum tuum in teipso, sie occidit ac perdit. Cui si com- patiaris, amicus peccati et hostis iustitiae in te operantis inveiiieris, quod

2.Sam.i9,f.. tibi summe cavendum sit, ne tibi quoque dicatur 'Diligis odientes te et odis

diligentes te'. Sicut ergo iustitiae in tuum peccatum saevieiiti cum gaudio 25 congratulari debes, ita cidem eongratuloris in peccatores, omnium ac dei ho.stes, sevienti. Vides itaque in summis malis summa bona videri et laetari nos posse in smnmis malis, non propter ipsa mala sed propter summam bonitatem iustitiae nos viudicantis.

Capitiilnm quintuin de spectro qxiinto, 30

quod est bouum siuistrum seu ad siuistrain.

Adversarii hie sunt in vita adhuc positi (nara praecedente de eis iam

damnatis ac daemonibus assimUatis consyderamus) : hos alio affectu intueri

decet vidcndaque duplicia eorum bona, l'rimo quod tcmpoi-alibus abundant,

ita ut proplietae quoque eorum boiiis propc connnoti sint ad invidiam, ut 3b

>4ii. 73, 3. ps. Ixxij. Mei pene moti sunt pedes, pene cffusi sunt gressus niei, quia zelavi

13 3n bet ed. Erl. ift ij. Reg. xix. geänbcvt in 2. Sam. 19. rcnljrcnb 3- '^ 1)'' Sotnt bc§ ßitotS imnngctaftct Brttirtcn 1 9 iustns e.st A (Spntotin f)nt Inic oben flctcjcu) et feljlt in V 20 coiiginideiuhiiii oil. KrI. 21 nptimo F 23 .iniicuni F 2.j servieiiti A unb eil. Kil.

(mie oben jdöcint nu^ Spolntin gclcjen 311 l^otitn) 20 liomimini ftatt omnium F {©(rnlotin:

„aller bing") 30 Ciput od. Kil. 33 assiniul:itis F cousideiavinius ed. Erl.

Tcssaradocas consolatoria pro laborantibus et oneraÜB. 1520. 120

suppi- iiiiquos paconi pecnatoiuia videns, et infra: Eoee ipsi peccatores et ';!(. 73, iv. abnnclantes in saeculo obtinuenint divitias. Hicrc. xij. lustiis quidcni es tu, ~Mr. ij, 1. domine, si disputem tceum: veriintamon iusta loqiiar ad te 'Qiiaro via im- pioruni prosperatur? Rene est omnihus (pii praevaricaiitnr et inifpic atrunt'. 5 Cur enim tanta super eos bona effundit gratis et perdit, iiisi nt nos

soletiir et ostendat, (iiiain bomis sit iis, qiii reeto sunt cnrde, ut idem ps. Ixxij.'iJi. 73, 1. dielt? Qui maus tarn bonus est, quantoniagls bonis bonus crit! nisi fjudd niaios nnllo nialo vexat, bonos vero multis malis tentat, ut non tantnm in bonis praesentibus sed in absconditis qnoquc et fiitnris enm agnoseant esse

10 bonuni sibi dicantqne eum eodem psahno: Müii vero adliacrere deo boniim '4ii. 73, ss. est, ponere in doniino spem meam, quasi dicat 'Et si alicjuid patiar, quo illos liberos video, tarnen confido, quod milii deus niiüto magis bonus sit quam illis\ Atque ita bona visibilia malorum nobis incitabuhmi sunt sjierandi bona in- visibilia et contemnendi mala quae patimur, non secus ac Christus Mat. \i. mmtii.cseff.

15 nos volatilia coeli et lilia agri respicere iubet, dicens: Si ergo foenuni, quod hodie est et eras in elilianum mittitur, deus sie vestit, quantoniagls vos mndleae fidei! Quare ex eollatione bonorum, quibus mall abuudant, et mall, quod nos patimui', fides nostra exercetur et consolatio in deum ((juae sola sancta est) paratur: adeo necesso est omula cooperarl in bonum sanetls. «Rom. 8,23.

20 Alterum bonum, quod multo mirabilius, quod eorum mala nobis bona

sunt, deo sie nos eurante. Nam et si peecata eorum sint scandala infirmi- oribus, fii-miorlbus tamen sunt virtutis exereitlum et oecasio pugnae malorlsrjue merltl. Beatus enim xär, qui suffert tontatiouem, quouiam, cum probatus 3(ic. 1, 12. fuerlt, accipiet coronam \dtae. Quae vero raaior tentatio quam multitudo

25 illa pessimorum exemplorum? Denique hinc mundus uinis hostlum appel- latur sanctorum dei, quod suis illecebris et impiis operibus nos iiTltat, pro- vocat, allicit de via dei in viam suam, sicut Gen. vi. Viderunt filii dei filias i- SKoi. c, 2. hominum, quod essent pulchrae, et caro facti sunt, et Numeri xxv. Filii *™''i-25,iff.' Israel cecidenint cum filiabus ^loabitarum, ita ut salutare sit nos semper

30 aliquo inconunodo preml, ne mundi scandalls offensi riiamus et peeeemtis

nos Lnfirmi. Sic Lot commendatur a Petro ij. Pet. ij. quod a Zodonutamm2*f'f-2,7. pessimis exemplis multa passus sit, ut in iustitia sua per haec promoverit. Necesse est ergo, ut haec scandala veniaut, quae operentur nobis pugiiam SKattft. is, 7. et vnctoriam: ve tamen mundo a scandalls! Si autem in peccatis aliornm

35 tanta noliis bona procui-at deus, quanto magis in nostro incommodo nobis bonum operaturus toto corde credi debet, etsi sensns et caro aliud iudicet !

Non minus boni nobis mundus confert ex altero malorum suorum la- tere, quod est adversitas. Nam quos illecebris non potest devorare et scan-

6 Psal. Ixij. F 9 et in futuris ed. Erl. 11 q. d. AF qn.isi diceret ed. Erl.

20 mirabilius est, quod F 29 cum filii Moabitarum A

Sut^etä Werte. VI. 9

130 Tessaradecas consolatoria pro laliorantibus et oneratis. 1520.

dalis sibi incorporare, passionibus conatiir a se expellere et malis poenarum exturbare, semper aut insidias per peccatorum exempluni aiit furias per poe- narum tormcntiTin intcntans. Haec est euim Cliyniera nioiistrum, cuius caput virginenm et blanduni, venter leouinus et truculentiis , cauda sorpeiitiua et mortifera, quia finis muudi tarn voluptatis quam tyrannidis veueiuun et mors s

' semjnterna. Sicut ergo in peccatis mundi foeeit no.s deus bona nostra iiive-

niro, ita ut et persecutioues eins non sint frustra et ociosae, ordinantur nobis ad mcrementum bonorum nostrorum, ut hoc ipso quo nobis nocent cogantur prodesse, sicut B. Augustinus de pai'vulis ab Herode nocatis dicit: Nunqnam potuisset tautum profuisse obsequio, quautum profuit odio. Et B. Agatha m gloriabunda ad carcerem tanquam ad epidas ivit, causaus in hunc modum: Nisi corpus meum foeceris a carnificibus tuis heue contrectari, non potest aninia mea cum palma ad paradysuni mtroh-e, sicut granuni, si nnn exuta fuerit theca eius et in ai'ea fortiter percutiatur, uou reponitur in horrenm.

Sed quid hie modica loquimur, ciun in hanc rem tota scriptura, omnium i.i patrum scripta et dicta, omnium sanctorum facta et gesta videanius cnnsonare, Esse eos utiHssimos credcntibus qui sunt eis noceutissimi, modo recte ferautur?

liictv. 3,13. ut Petrus i. Pe. iij. Et quis est qui vobis noceat, si boni emulatores fueritis? 'Pi. 89, 23. ps. Ixxxviij. Nihil proficiot inimious in eo, et fihus iniquitatis non apponet

nocere ei. Quomodo non nocet, cum saepius etiam occidat? quia scilicet 20 nocendo maxirae prodest. Ita videmus undique nos in mediis bonis liabitare, si prudentes sumus, simul tameu in mediis malis: adeo omnia sunt mirc temperata di\-inae bonitatis magisterio.

Caput sextuni de spectro sexto, quod est boiinm dextrum seu ad dextraiii.

Haec est Ecclesia sanctorum, nova creatura dei, fratros et amici nostri, in quil)us nUiil nisi bommi videmus, non nisi consolationcm, non scmpcr quidem oculis cameis (nam sie in contrario spectro sunt malorum) sed (ictilis spiritualibus. Quanqnam et illa eorum bona, quae vidcntur, non reiicienda *). 73,i.'>. sunt, quin in his nos consolari a dco intelligamus. Nam et ps. Ixxij. non :ui fuit ausus damnare omnes, qui iu saeculo ubtinerent divitias, dicens: Si dicebam sie 'ecce nationcm filiorum tuoruni roprobavi', .id est, si volui dicerc esse omnes malos, qui divitcs, sani honoratique csscnt, iam etiam sanctos

I.Tim. c, 17. tuos daimiassem, iiuoruni inulti iu liis sunt. Sed et Apostolus Timothcum

docet, ut ])raecipiat divitibus huiiis saeculi non suj)erl)c sajiorc, divitcs esse 35

i.si'ioi. 13,2. non prohibens. Et Abraham, Isaac et lacob divitcs scriptm-a rcfert fuisse.

2fi 12. 32 11. .

san.'a.wff. Atque Daniel cum sotiis sui.s houorati etiam in Babylone fucrimt: praetcrea

i sorpontia V 7 ut fcl)U in F IVustiaucio etl. Eil. 27> boimm fc()(t in AF eil. Eil. (Wir icfecn nati^ ©polatin? Ütcvic^vift „Son bcm fliitt onff bcr Tctf)tcn ^^anbt") 29 spiri-

talibus A

Tessaradpcaa consolatoria pro laliovantihus ot onoratis. 1520. 1;{1

niiilti reges Inda saiieti i'ueriiiit. Hos ita(|iu' iiiluidis ])s. dicit : Si dict-liaiii >;Ji. 73, ir.. sie 'nationem filiorum tnonini rf])roljavi'. Dat, iii(|iiani, deus ctiam suis iioniin honorum oopiam ad sohitiuni coriim et alioruni: verum uon iiaeo eoruin [)r(>[)ria, iiuiiio iiaec unihra et signa sunt vororuin Ijotioruni, quae sunt fides,

,') spes, cliaritas, aliaeque gratiae ot dnna, (juae oninia cfunmunia lliiiit per cluiritatem.

Haec est communio sauctorum, in qua glorianuu-. Et (juis noii iiic superbiat, etiam in magnis malis, qui eredat id (juod res est, Esse scilicel omniuni sanetoruiu bona sua Ijona, sutnn malum esse illoruni quo(|ue? IToc

eniui spcctruni dulcissimum et iucundissinuuii est, quod Apostolus ad Galatas »m. r,, 2. hoc verbo pingit : Alter alterius onera portale, et sie implebitis legem Christi. Nonne bonuni est, nos hie esse, ubi, si unum mcnilirum (ut i. Cor. vi.^ dieit) it?". 12,26. patitur, conipatiuntur et oninia membra, si nnum glorificatur, congaudcnt oninia membra? Itaque dum ego patior, patior iam non solus, patitur mecaim

1-1 Christus et omnes Christian!, sieut dicit: Qui tangit vos, tangit pupilhim Snci). 5, s. oeuli mei. Ita onus nieum portant alii, illonini virtus niea est. Fides Ecclesiae iiieae trepidationi succurrit, castitas aliorum meae lil)idinis tonta- tionem suffert, aliorum ieiunia mea lucra sunt, alterius oratio pro mc sollieita est, et breviter, ita invicem sollieita sunt membra, ut honestiora etiam inho-

20 uesta tegant, servent, honorent, sicut i. Cor. vi.^ jiulclire describit. Atque ita i.scv.i2,22ff. vere gloriari possum in aliorum bonis tancjuam nieis propriis, Atque tunc vere et mea sunt, si gratulor et congaudeo eis. Sim ergo turpis et foedus: at illi, quos amo, quibus applaudo, formosi decorique sunt. Quo aiuorc niiiii non sokmi eorura bona, sed eosipsos facio meos: quare sub horum gloria

25 faeile mea houorabitur ignominia, eoruni abundantia mea imjilebitur inopia, eorum merita meis medebuntur peccatis. Quis ergo queat desperaro in jiee- catis? quis non gaudeat in penis, qui sua peccata et penas iam neque portat aut si portat non solus portat, adiutns tot sanctis filiis dei, ipso denique Ciiristo? Tanta res est conmiunio sanctorum et Ecclesia Christi.

30 Quod siquis haec non fieri aut geri eredat, hie infidelis est, Christum

et Eeclesiam negavit. Nam etsi non sentiatiu-, vere tarnen ita agitur, immo quis non sentiat? Nam quod non despcras, quod non impatiens efficeris, quis in causa est? Tua vh'tus? nequacpiam, sed communio sanctorum. Alioquiu uec veniale peeeatum ferres, nee verbum hominis contra te susti-

35 neres: adeo prope est Christus et Ecclesia. Hoc est quod dicimus 'Credo in spiritum sanctum, sanctam Eeclesiam catholicam'. Quid est credere Eeclesiam sanctam quam sauctorum commmiionem? Quo communicant autem

1 Psal. dicit F Psalmus dicit ed. Erl. (S()atatin giefit „fierurtet p]alm") 5 chari- tatls F 10 Galat. 0. hoc ed. Erl. 11 portare F 22 Sum ergo A imb ed. Erl.

(SValatinä Üficvicljung jpxic()t mc^v für oBige ScSatt) 2G queat de.spectare F

1) Sutf)eT ^ot fid) t)icr in bcr Sti-Uc geitrt; beim auä) Spnlatin l)at aljo: Ufll. imtcii 3-20.

«) ©iof)e 9tnm. 1.

9*

132 Tessaradecas consolatoria pro labovantibus et oneratis. 1520.

sancti? nerape bonis et nialis: omnia siint omniiim, sicut figiirat sacramcntiim i.6or. 10,17. altai'is in paue et vino, ubi unum corjjns, unns panis, unus potus ab Apostolo (liciimir. Quis enini offendit particulain corporLs, in quo iiou totiini oorpu.s ofleudat? Quid patitur extreniulu.'; pedi.s pollifulus, quod non patitur ti)tuni corpu.s? quod beneficium confertur vel pedibu.s, in quo non gaudeat corpus s totum? At uo.s unum corpus sumus. Quicquid alins patitur, pgo patior et >j)(atti).-.>5,4n. fpi'o: quicquid bcue fit ei, mihi fit. Ita Cliristus dicit .sibi factum, quod suis minimis factum fiierit. Quis panem altaris quantiimlibet particida accipiens non dicitur jiauem accepisse? Quis particulam eins contemnens non jianeni contempsisse dicitur? lo

Qiiare si dolemus, si patimiir, si morimur, luic feratur intutus, et for- titer credamus ac certi simus, quod non nos aut nou soli sed Cliristus et Ecclesia nobisciun dolet, patitur, raoritur. Adeo scilicet nobis Cliristus iioluit mortis viam esse solitariam, quam omnis homo horret, sed comitc tc)ta Ec- clesia viam passionis et mortis ingredimur, et fortius Ecclesia tolerat (piani i5 2.ffüii.r,,i(;ff. uosipsi, ut vere possimus illud Helisei iiij. Reg. vi, nobis aptare, quod ad servum suum timiduni dixit: Xoli timere, plures uobiscum sunt (piam cum illis, Cumque orasset Heliseus, ait: Domine, aperi oculos pueri huius, ut videat, et aperuit dominus oculos ])ueri, et vidit, Et ecce mons pleuns equorum et curruum igneorum in cLrcuitu Helisei. Hoc soluin et nobis restat, ut 20 oremus, quo nobis aperiantur oculi et videamus Ecclesiam in circuitu nostro, *i. 125, 2. fidei inquam oculi: tunc nihil est quod timebimus, sicut et ps. cxxiiij. Montcs in circuitu eins et dominus in circuitu populi sui ex hoc nunc et usqup in saeculum, Amen.

Caput septiinum de spectro septimo, 25

quod est bonum superiiuin seu super uos.

Nihil de aeternis et coelestibus bonis loquor, quibus beati fnumtur in

visioue clara dei, aut saltem de eis in fidc loquor, et qua ratione iKjbis pos-

sunt esse comprehensibilia. Ita hoc septimum specti'um est Iliesus Christus

rex gloriae, resurgens ex mortuis, sicut idem fuit septimum spectrum malorum 30

jiassus, morieus et sepultus. Hie videre licet summum cordis nostri gaudium

siüra. c, 9. et stabilia bona, uihil hie pi'orsus malorum, quia Cliristus resurgens ex nior-

3ci. 31, 9. tiiis iam non inoritur, mors illi ultra non dominabitur. Hie est caminus

3e[. 9, c. cliaritatis et ignis dei in Zion, ut Isaias dicit: Christus euim uatus est nobis,

non solum autem, sed et datus est nobis. Quare resurrectio eins mea est et 35 iRbra. 8, 32. omnia quae per resurrectioncm snam operatiis est, Et, ut Apostolus Ko. viij. exuberantissime gloriatiu', quomodo non omnia nobis donavit ciun illo? Quid

1 3n bcr ed. Krl. ftcfjt f)intcv maus fein 3fi^"i< •" -^ »"b F ein .W'omma 4 cxtrcmus

pedis foUiculiis cd. KrI. ü confertur in pcdibus cd. Kil. S quantliljet F IG nubi.s

optaro ed. Krl. 17 dicit F 19 Dominus ocubis F 22 I'sal. cxxxiiij. F Psabiuis 124. ed. Krb 2(j snpra nos ed. Erb 27 bonis fefjlt in F

Tessaradecas consolatoria luo laljorantibus et oneratia. 1520. 133

atilciii oi)eratii.s est resurgendo ? iiciii])C' jicccatiini destriixit, iustitiain siisci- tavit, murtem absiimpsit et vitaiu rodilidit, inforuum vicit et gloriaiu .sempi- teriiam cuiitiiHt. Haec sunt iuaestimal)ilia, ita ut mens lioniinis vix aiidcat ea credere silji douata esse, velut lacob Geu. xlv. cum audiret filium suuni i. 3»o(- 4s, 5 loseph regnare iu Aegyjjto, quasi de gravi somuo evigilans, non credebat eis, donec, illis repetentibus omnia, plaustra (piufpie ostenderent niissa a Ioscj)h. Ita vere difficile est credere tanta boua nobis iudignis iu Cliristu coUata, uisi nuiltis verbis ac ut multis apparitionibus sese discipulis luanifestavit, ita DOS tandera, velut plaustris, iisu et experieutia doceat ita credere. Plaustruiu

lu sane est suavissimum, quod factus est nobis iustitia, sanctificatio, redemptio,

sapientia a deo, ut i. Cor. i. Apostolus dicit. Ego enim peccator suni, sed i- '^°^- •• so- vehor in eins iustitia, quae milii data est: immuudus sum, sed sanctificatio niea est sua sanctitas, in qua suaviter vehor: stultus ego siirn, sed sapientia eins veliit nie: damnabilis sum, sed libertas eius redemptio mea est, plaustrum

15 securissimum, Ita ut Christiauus (modo id credat) de meritis Cliristi et Omnibus eius bonis non aliter queat gloriari quam si ipsemet ea fecisset: adeo sunt eius propria, ita ut iam securus etiam dei iudicium expectare audeat, quod tamen insustentabUe est. Tanta res est fides, tanta bona nobis parit, tarn gloriosos dei filios constituit. Neque enim filii esse possumus,

20 nisi paterua boua liaereditemus. Dicat ergo Cliristianus cum fiducia: UbiiGot- is, est, mors, victoria tua? ubi est, mors, Stimulus tuus, id est peccatum? Stimulus enim mortis peccatum est, \-irtus autem peccati lex: deo autcm gratia, qui dedit nobis victoriam per Ihesum Christum, dominum uostrum! Hoc est, lex facit nos peccatores, peccatum facit nos reos mortis. Quis haec

25 duo vicit? Nostra iustitia? nostra \äta? non, sed Hiesus Christus a morte resurgens, peccatum et mortem damnans, suam iustitiam nobis impartiens, sua merita nobis douaus, suam manum super nos ponens, et bene habemas et legem implemus, et peccatum mortemque superamus, de quo sit honor, laus et gi-atiarumactio deo iu saecula saeculorimi, amen.

30 Hoc ergo spectaciüum supremum, iu quo iam non modo supra mala

nostra sed etiam supra bona nostra elevati sumus et sedemus iam in bonis alicnis, alieno labore partis, qui prius iacuimus in malis, alieno peccato con- quisitis et nostro auctis. Sedemus, iuquam, iu iustitia Christi, qua ipse iustiis est, (jiiia huic uos adhaeremus, per quam ipse deo placet et pro nobis

35 mediator intcrpellat et totum sc uostrum facit optimus sacerdos et patronus. Quam ergo impossibile est, ut Cluistus iu sua iustitia non placeat, tarn im- possibile est, ut nos fide nostra, qua illius iustitiae inhaeremus, non place- amus. Quibus fit, ut Christianus sit omuipotens, omnium dominus, omnia habens, omnia faciens, jirorsus sine ullo peccato. Quod si etiam iu peccatis

40 sit, tarnen necesse est, ut non noceant, sed donentui- propter insuperabilem

8 apparationibus ed. Eil. 11 Apostulus A

134 Tessiinideciis consolatovia pro liiljoraiitibus et oneratis. 1520.

et uimiia peccata exliaurieutem iustitiam Christi, in (jua fides nostra nititur, fortiter credens, talem nobis esse Christum qualem diximus. Nam (jui id non credit, siu-dus fabiilam audit, nee Christum agnoscit, uec ad (|uid prusil nee quis eins usus sit iutelligit.

Quare vel hoc numu spectrum, si nuHa sint aha, tanta nos potest cou- 5 solatione imbuere, si Ijene et corde iutento spectetur, ut uou modo malis nostris non doleamus sed etiam glorienuir in tribulationibus, prae gaudio, quod in Chi-isto habemus, vix ea sentientes. Qua gloria nos erudiat ipse Christus dominus ac deus noster iu saecula benedictus, Amen.

TtXoö. 10

His nugis meis, ülustrissime Prmceps, officium (jualecunque paupertatis meac testantibus nie ühistrissimae D. T. commendo, luaiora oiferre pai-a- tissimus, si facuhas Spiritus mei votis respoudei'it uu(|uam. Neque euim aliquaudo non ero debitor cum cuivis meo proximo tum maxiniu Ilhistrissimae d. t. ijuam nobis clementi bonitate diu servet ineolumem et foehci tandem i.i fiue ad sc reducat dominus noster Ihesus Christus, iVnien.

Ilhistrissimae D. T. Orator Frater Martinus Lutlier Aug. VuittenljergensLS. 20

•2. (liciraus F 10 TAoa fc()U in F 1 1 His cogitatiuuibus meis F 14 maximae F iiuljjs et cleiueiiti A unb ed. Ell. iiiculuiueii F 18 deditus (ftatt Orator) F 19 Frater fctjlt in F 20 Aug. Vuitteubergeusis fc^lt in F

fi^m^^f^f^d^^dm^^d^f^d^^

D. mavthi Sutr)ci^5 %\xt\mit auf bic ^üki, fo unter bcy Cfftciatc^ 5U StolVeu 3icnc( i|t

auc^öcgauocu*

1520.

5Imjcrcgt iiiib bcftimiiit buvc^ öfvjofl 6corg, l^attc 3?ifd)Df Sotjanu uon Weisen, bc5 öcidjlcd)t5 bcvcr Uon Scf)Icl)ni^, gegen Vutfjcv* „genuoii üom Safva= mcnt bc§ Scidjiuims C()i-il"ti" ein ilianbat erlaffcn: baefclOc ciitl)iclt eine ^Kifibcu-- tung bev SBorte beä 9{cfovmatov3 unb fe^te einen Äüncilsbefdjlulj übcx Ü"I)vi|'ti föebot, ja ücvbamnitc ben auf le^tercS gegrünbeten ©enufe be§ 9lbenbinatj(§ unter lieiber «eftalt in ben ftiirtften Stusbrürfcn. Sie§ ed)riftftü(f, ben 24. ^annar ir.-JO nnter bcm Siegel bes Crficials 3" Stolpcn, wo fid; gemeiniglich bie biid}öflid;c Äanjlci befanb, ausgegangen, mar am 5. gcbruar in i'utl^crs fiänben, bcr es )o= glcirfi feinem grcnnbc 6eorg gpalatin jur Äenntni^nal^me jnfcfjidte. „iJünter Cianb", nne er trar, entumrf bann ber ^Heformator in einem falben Sage am 7. gebruar 5nnäd)ft feine bcutfdjc „9(ntniort" barauf, bie unter obigem 2tte( bereit« am 11. gcbrnrft erfdjien. Sarin bctjanbelte er bas »Janbat atS „eine Mnegeburt be« .Ciafies nub bcr nnwiffenf)cit" tioU ^eiligen 3brn§ mit bcilenbem epott: tf)m felbft tom fic „ctiuas erregt unb fjodjfatjrcnb" öor; aber er faT] fid) Sßiberfac^em gegenüber, bcnen er ,5U it)rcnt Iriumpl) über i^n „foldi ein Sieb" glaubte fingen .ju muffen. i

Über bie aSirlnng bcr Sdirift Sut^ere auf bie näcfjftbet^eitigten «perfouen gicbt unä .ffart Don «liltilj .<?nnbe. ^tm 16. fyebruar mar er beim IMfä^of m\ ilieijjeu 3U etotpen. „9uid) bem ?(bcubeffeu, fo bcridjtet er in einem abriefe an .ft'urfürft gricbrid) oon Sad)fcn, finb wir gan,5 teid)tfinnig beim 2runt gcmcft, ift meiuea gnäbigften öcrru (Cnabifctjof Sllbredjts) öon IHainj Secretarius X.'icentiat ;}iel)fd) oon ^pirnen fommen ums Seigere neun in bcr 5kc^t unb '^at Sodorie 5Jlartini tRefponfum bradjt: fo ^at fein «nab (bcr 3?ifc^Df^ fotd^ 9Jcfpon5 öon ©tunb gelefcu in meiner unb bcä Cfficials «cgcnwärtigfeit, loelcbcr ber Cfficial gana übel jufrieben tnaS, unb je fcfjr ber Cfficiat fludjtc, je fc^r ic^ ladete." 3m

■) SBon ber «ufna^mc bcs bifdjbftit^en etlaffcä im «Bolfc fc^tcibt Sut^ct nn Spalotin ben 12. getnunr 1520 (£c So. I ©. 413) : Jn Oschatz affixis bis naeniis subscripsisse quispkim dicitur mihi a fratribus Waltheimensibus , qui huc heri venerunt, in hanc sententiam 'Ecce sie nostro saeculo episcopi suam ignorantiam etiam valvis affigunt. Hui, episcope, relege euangelium'.'

130 SliitlDott luif bic SMü, |o iiitter bcä öfficialä ju Stotpen Siegel ausgegangen. 1520.

3(uitragL' bce Sgifdjofe, bcr ob bcv Stnttoort l'uttjers aud) „nic^t lool)!" gcftimmt war, übcvantii'ovtctc lltUti^ fülgonbcii Sagce baä SBüd)lciii bcm .Ip^'^^S ®eovg, lücldjcr „foldjs fi-lbft gclcjcn" uub bavübcr „jur 5Jla^cn gcladjt".

■SJlcvteiivbigcv 9Bcifc fcinicii toir feine äöittcnbcrger, 'hingegen uiev l'eip.^iger 3(u5galH-n iin)iTcv Sdjrift: trnbvfrfjcinlid) innxn bic 5pri'fien in SÖittcnbcvg fo fd)Dit ULiüaiif bcfdjäftigt. X.'utl)cr fdbft iiiodjtc fid) foglcid) an bic latcinifd)c „yintmoit" anf bas 53Janbnt, f. bic näd)fte ßinteitung.

Üfll- im ©• '''J f- (^03" 33b. II ©. 738 ff.) 2e aSelte I ©. 40G f. (,ium Salum f. 3;ea5B. = (£oibcmaim VI ©.602 ^.!(nm. -5) 40-5. 408. 9hililid)c lltfuiibcii mitgetl)cia üon 6.©. gypriau nlä 3lnt)aiig jii Sß. (*. Iciiljcl« Apiftotifd)cm a*erid)t, 2. Srurf, &'ip,5ig 1717 ©. 429 f. ©cibrauinn, Sie ficipjiget SispulütiüH, Svcsbcii uitb l'eipjig 1843 ©. 140 5(lnm. ju ©. 14-5. Scrfclbe, Beiträge jut SHcfotmntionsgefdjii^te, Svcsben 1846 ©. 34 f. itoftlin I ©. 316 f. Üolbc, ^Jinrlin Siitl)ct, föot^a 1884 I ©. 241 f.

21 u § 9 a b c n.

A. „Soctor yjlartinus !>3ut:^cv ant= || liiort anff bic ^cbcl, f.io unter || be« Cf=

ficiaB tju (5tol= || pen figcl ift au§ 1| gangen. ||" TOit liteteinfaffung. iitcIvücEfcitc bebvndt. 4 33Iättev in Cnart., Ixui uoii *}Jlclcl)iiir l'uttl)cr in i-'cipjig.

B. „®Dctor ''Martinnö ,'L'ntI)cv« antmovt i anff bie tjcbct, jip unter bce CfficialäJI

t^n ©tolpcn figct ift aufigangcn. i" 4 Blätter in Cnart, Ic^tc Seite leer. üErucf Uon SBotfgang ©tbcfct in Seipjig.

C. „SJoctor Wartinnä X!ntf)erö || antmort anff bic tybct, || fo Unter be5 Cffici- 1|

ats ,5n Stolpen || figct ift anfi || gangen " 2arnnter ba« 2!rnrfcr,ieicf}cn. 9Jtit liteteinfaffung. 4 SBlntter in Cuart. lUuf bcr legten Seite ein .lpoI,5fd)nitt.

,fiol,3fd)nitt nni (f nbc : öin loilber 3J!onn, bns Scipäigcr ©tabtroappcn Ijattcnb. Srucf lion SlHilfgang Stöctct in Öcip.iig.

D. „Soctor II lltartinne t'ntbere |1 5tntloort anff bic e.jcbct, f,io || unter beö

Cfficialö II tju Stülpen || figel ift [j aus jj gangen. j|" 5}Jit litcleinfaffung. iitclrüdfcite bebrndt. 4 S^lättcr in Cnart, Ic^tc Seite leer.

Srncf Uon SBalcntin ©djumnnn, nic^t, hjie ilicUcr ^Jir. 1.501 onuimmt, nun *}}uulin *v'nnb-;-bcrg, in ßcipjig.

E. „Soctor lUartinns 1| X'utljcrö antlfort || 9lnf bie jebel, fo uub beä || Cffieialö

iii Stol= II pe figcl ift auB= || gnngcn. || . . || *** '," "Mit liteteinfaffung. litetrürffeite bcbrurft. 4 iBIättcr in Cnart, tc|te Seite !ccr. Ixüd lion ^Jinttin Jlad) in Strnfibntg.

.\ muffen wir alsi Urbrucf anfeilen: auä A finb cincrfi'its B unb C, anberer= fcit'j U gcfloffcn; E bagcgcn bat B 3ur l'orlagc gebabt.

'.iion Vntljer-j äöerfcn bringen nnfcrc Sdjrift bie SÜittenberger 15.54 VII ä3(. 25* 26'', bie Jenaer 1555 I «1. 218''— 22U=', bic l'lltcnburger 1 S. 346—34;», bic Seipjiger XVII S. 286—288, bie 9i5ald;fd)e XIX Sp. 564 571 unb angeblicb nad) B, in SBirflidjfeit nad) E bie Chlanger, beutfdjc Sd^rifteu, 5Bb. XXVll S^j. 78 84.

SÖir liefern bcn 2crt uon .\, bi-'ben einige Scenrten Pon B Ijcruor unb bcriirf= fidjtigen genauer E : luo in bcn '•Jtütcn tc^terc 9tn^gabc allein bcicid^nct ift, ftininien bic iiicöartcn uon B lucfcnttid) mit A.

3Introott auf bic ^Mel, fo untei beä Dfficiolä au ©tolpcit Siegel ausgegangen. löüO. l;}7

^octor Wnrtinuci l*nH)cr« autluort nuff bic Ijcbcl, 150 unter bc« Ctficinl^ iju Stol^cii fi.qcl ift nno nniinc"»

^^)nem igfltdjcn fvummctt Gfjiiftcn mctifd^cn, bcm biä 6iid)U'in fucrfumpt, (vmpti't icf) ''JJtartiniio 'L'iit[)cr '.'higiiftiiifr, Tintov Jc. |mciii avmcü Düimiigeii luinb nllc fcligEcit l)ni (Sljiifto uiiici-m [)cvn.

05 ift ein |cbcll unter bem namen nnnb titctt bce .•ÖodjlDitbtgcn ijn got öater unnb .öcrn bifc^off Iju ^33kl)ffen, boc^ allein unter bcö officiatatC' figel Ijum Stolpen, au5 gangcnn, gcpictcnb, meinen Sermon Oon bem f)cl)ligen Saeroment auff^uf)e6en unb bclj^ulegen, umB öieter urind), iüic ft)c lautet, fonberlid) bie, hai id) ge^ id;rieben,i ßs buntft mid; felju unnb gut, 130 burc^ ein gcmel;n (5[)vii"tlid) 6oncilium tjerorbcnet h)urbt, be^bc geftolt be5 facramentis c^ncm Ijbcrmon ^u 1^ ret)c^en, unb ba-5 fcl6 bie inelil fie nit mugcn fc^eltcn als feljerifd) nod) irrifd) Ijm (?l)riftlid;en glatoben, luie fie gerne lüoüen, l)a6en fie bod) bcn clenben ne^b unb '^afj nit mugen Bergen, unb crtidjten e^nen netoen tratnm, fei) ergerlic^, auffrurifd), frebelid), üormeffenlit^ gefdjriebcn. S^an toer im unni5ern |iel)ten lu-( ein frum 61)riften feijn, ber mus Don bl)fen neloen lereren tunbig 20 toerbenn, aud^ bie bing |u Portnerffen, leugnen unb leftcrn, bie fie fcl6 muffen Befennen, haä fie noc^ fe|crifd) noc^ irrifdi fein: folc^ Ije^t foll fotdje lerer ^bcn.

2ßie troll aber iä) lüc^f^ unb ac^tä fuer gelüifj, ba§ bcr fcl6 öod^luirbig l)n got Oater unnb t)err tju 93tel)ffen üil ^u geleret unnb frum ift, bas er 2* folc^ ungcgrunbt, fdjimpflid^, 6of,ih.ntlige fdjrifft, mit fielen offcntlidjcn lugen unnb lefterung tiorfigclt, folt miffcnä unb luilleno laffen ouä gan, unb mir aud) nirfjts baran gelegen toere, C5 t)u6 auff, legt nl)ber, |url)ffe abber 6et)ilt bt)c unb alle mein anberc frfjrifft, tocr tf)un aber laffen tnolt. Ter ric^tcr ift nit ferne. 3ft »"ii' öudj nit linmberlic^, baö bie lriürt)cit üorioorffcn mirt, 30 allermet)ft Don benen, bic Xjx e^gen fel)n unb fic^ ijr rumcn, locljl 6t)riftu3, bie toar^eitf) fclbft, Oon fernem cljgenn Holet muft getobt luerben. lod) bin

1 f. Sötr tfoben bcn Sitel ^tx »icber^olt ; in bcn Sonbcrbruden finbet er ft^ nid^t nodö= mot§ geje^t 4 Ijcgtlid^en E 10 „Cfficiotä" ßtl. SluSg., atcr jonft nitgcnbä 13 ß^riftenlii^ E 14 einem Ijeben E 17 nüluen E 19 nüBcn E 21 lere E 23 ad^t BE 29 fette E „fetten" (Stl. »uäg. 31 \elU E

') ©iel)e Sb. II ®. 742. ,^

138 '■^Intluort nuf bic Scttcl, fu iiittcv bc-j Officinti? 311 ©tutpen ©iegcl ausgegangen. 1520.

\ä) fdjiilbia Ijiir xcttiing bev luavf)cit, fo ütl l)n mir, Iju lüanicn cl)nm iglidjcii 6I)i'iftcn mcnfrfjcii üor bcn öoraiftigcn, lun'vctljevtirfjeit luitu'icn, fonbcvlidj bic fidj bar fdiiiuidieu unter cljneö fo groffcu uiib irumincu ^prclatcu untiictt, unb lutl auä) Ijie mit bcn fclbcn mctmcii ©iicbigcn A^crn unb Imttcr uutcrtl)cniglid) cnt|djulbigt uiib auf^gcljogcu Ijabcu.

Ejum evftcn Befcnnet bcr r)od;gelcvtcr mcljftcr bifer liebcU, unb mu§ bc= Icnnen, baS irf) niti) gclcrt I)ali, man fol Bcljbcr geftalt rcidjcn, ob m'iäyi iiml gutl) bundt, bau id] l)ab mein banden nljeniaut luir regcll abbcr lere gefeljt, fonbern mitf) aufgcbrudten inorttcn fuergetjogcn ein gemcljn (Stjriftlic^ 6on= cilium, U'o baö fclbig nnirbt fuldj-j Hororbeneu, baä alf^o bau bcl)ber geftalt lüurbt nud; beffelben Goncilii orbnung geljürjamlic^ gereidjt. Sie \vc\)[ ban btfcr ijcbcl meljfter auä) fclbft !et)nen anbcrn grunbt fel)ner mcljnung l)n biijeni faß l)at, bau bie orbnung einä (5^onciUi, loolt id) gerne lum fet)ncr grnnblofjev luel)),5l)ett unterridjt empfal)enn, luarumb feiney (5oucilt orbnung bcfjerlid; unb meine! (Joncili orbnung ergerlid) fei), aber Juer Ijm I)abc erleubt, ciuö ßoncilii orbnung tut beftetigenn, be3 anbern luilmrbamneu unb teftcren. SDarumb teil id) l)n l)ie mit gebeten Ijaben, baä er ein anber nuiU aufj ben nudjtern morgen licbel fdjrcljb, unnb nit luljber mid) fed)tc burd) orbnung cino (ioutilii, 130 er mir ein» anbern (Soncili orbnung fuer ergernifj, auffrur, lüuifpatt auff rucft, auff baä mir nit not fei) 3U arglneuen, er l)ab fein gel)irn l)m feljfd)pcrg^ Dorlorcn, unb felbft nit Iniffe toaa er fagc.

'ilüä) ift haä nit ein Hein liormtjnberung fein» cl)gen für nemen, ja ein groffer abbrud) i]{omifd)er uber!cl)t unub fterde bemifdjer Ijluifpaltit'eit, Xas ber arm, bio-^, nadetl) ijebeler Iju fel)nem grunbt nit aubery auff bringt, bau bao Ic^ft 9{omifd) ßoncili,^ ba^i noc^ nit |ict)en jar alt, öou Dielen ju ilioni felbft für nid)ti5 gcl)alten, auc^ in bentifd)en unb aücn lanben loeuig erc erlangt l)at, ha-j id) für Hmr gar nabe lUueljffel, ob bl)fer Ijebbeler fold)-ö bcn iu'men l^u eren unb 9iomifd)cm ftuU tui fd)anbenn, mutlinllig abbcr unmiffcnbt feist i]abi. Unnb ob fd)ün baffelb (ioneili aller bing ftarcf ftcl)e, fo gibt bod) ba mit bifer elenber ücbler bcn iöemen red)t Don l)unbert jarenn Ijcr bia an bao fclb Gom-ilium: folt nit ein folc^er t)ct)ligcr lerer l)u fold)er groffer fad) anlu'ljgen cntlocber fd)rifft abbcr onbcr grunb, ba mit ber iBcmen irtljumb nit allein in bifcn ticl)en jaren burd) ein ncUi Cümtilium, fonbern Oon ailbegljn Uor Ijunbcrt faren mcr flrafflid) geloefen? tVä liorbruffet mid), bac. fold)e leutl) lüollen Inibbcr bemifd)en l)rtl)umb fd)rel)ben, unb bend'en nit, baS jljcncft btä

i unbctteniG 1'^ 'J ()od)9clcrt V 11 iiacf) K oibiing A ijcvidjt UK 12 |cHj^ K 18 „fjo er mir cinä anbern Gonciti" fct)tt in K l'J ortiung A aufjrur, jluitvacöt E 20 im gcdtfiperfl K 21 iclbä K 24 „nadctt)" fctjU in K 2.^ fclbä K 28 gefcljt I)at) UK

:io üiifj bai L^üiiciliiim IJE Si uovbvcufjct \i ucvbtcüjjt K :iö beucfent nit, ba jcujl)! E

') Sie ^jenacr SlnSgabc, lueldje „iuUl&lildjberg" Ijat, merlt am iKanbe an: „jipjjfdjbcrgcr SEßcin". 2) Sa-i !^ateran = .«muil Don 1512— 1.517.

SCitltoort nuf bic S'iM, \o unter bcs Cfficiata ^u ©lotpcii ©icflcl auägcgaitgcit. 1520. 1:30

BcvflCa and) tciitli fein, macfjcii ahn mit ivcm tiiibiirf)cn plaiibcnin bic iBcmcn IjaUftcicf iinnb uiiH-rn []aiiffcn üovcdjtic;. Unb \vm id) iclbft ein 5öcl)eni loer, jo fold) faule, un6et)enb fragen mir iBurbcn fucrgelcgt unter foltf)cm t\roifcm namen, tuic modjt icf) l)m tliun? id) funb ba§ nit laffen, id) bcdjt, bie Xeut=

s fdjen lueven trundenn, nnje mau un-i fdjult gibt. Cid) t)alt and), bas fotc^e ^ebbel, fonberlic^ ^u 9{om unb Wi) oEer öoruunfft, me^r tolpifc^ bau ftolpifd) U)crbc angcfelien.

Sarnac^ füret er baljcr bcn fprud) bcr fc^rifft, fei) beffcr fic()orfami. 20111.15,22. ban opficx, Sarumb fott man nur ein gcftalt uod^ orbnung be§ ßoucili geben.

10 ^\d) lobe bcn felbcn gef)orfam and), f)ab nie ba luibber gefagt. G-3 erbarmt mid; aber unf^er, baä tol)r burc^ fold) Stolper bcnn gcl)orf,3am auff bic pet^ crmeH batoen unb uu» felbft ein faftnac^t fpicll machen unnferu loibbcrf ackern, bcn SBcmcn, bau eben bcn fclben fprud) füren bie S3emen and) loibbcr un§, unb ftcrdcr bau Inir, unb fd)elten unä al§ bie ungel)orfam bem teuangclio,

15 bart)n 6el)bc gcftalt bou dljrifto georbnctl) fein. ',!lbcr id) merct, bpfer mci)ftcr tnilt uns leren alf^o fcd)tcn, ba§ luir bcn 5Bemeu has fd)Uierb l)u bic l)enb geben unb mit bloffcnn topffcn bic ftreic^ Dörfchen, ^sd) f)ab aud) lüibbcr 23cmen gefd)riben unb nod; tut fd)rcl)6cn Untlcuä , (£§ fett mir aber ber fel)nc ^ebbeler l)n5 tuercf unb öor|ebbeltt) mir» mit etnanber.

2u Xod) gefeUet mir§ Inoll, haä er gepeut unnb (crct, man foU ct)iicr gcftalt

fic^ buugcn laffen unb bcftiglid) glclubcn, 6f)riftu-3 fei) nit ftudtid), fonbcrn gan^ unb gen|lid) unter el)ncr ig!ltd)en gcftalt bc§ facramcnt». Saä glcJob id) aud), unb bit and) ein igttidjcn, er tüolt bifer ticbbct l)irl)nnc glainbcn, unb ift a"d) nit anbcrg t)n mcl)nem fermon.^ iHbcr fil)c t.u, tnic funbig unnb

25 furfid)tig junder nci)bl)art fc^. Söer l^at t)e baran ge^lneiffclt, hai 6l)riftu-5 gonti fei) unter ig£lid)cr gcftalt, liicld)e 3?emeu liabcnn l)[)c anbcr-? glaUibt aber gefagt, aber lDi)bcr Indexe fci)ub ftrci)ttct fo nottig unnb emfig bif,]er uniior= |agtcr |cbbcler mit fo bil unnuljcn hjortten? SBer lunbt nit rittcr lücrbenn l)n fold)em ftrcl)t, ba fein feinb nit fein unnb bie cl)fen freffer mit t)reii epgen

■M trelomcn fo manlid) fcd)tcn ? gur loar mere fd)abt gducfcn, mo bl)e kbel Ijur auber, ban faftnad)tv l;et)t tücre aus gangen.

ÜBtltu aber miffen, luarumb er fo gros fei forg tregt, iolc^c- {3U leren, t)ore mir |u. (vr funbt mid) nit offcntlid) fclicr fd)eltcnn, ban er mod)t3 nit bclücren, unnb iDile bod) über bic qucl)r l)crl)n bringen : ba ift feine liebe rabts

35 tDorben, unter anbercu meinem lefternuä unb fd)mad) mit ein tmfuren fpld)en puuct, auff ba-3 lücr c? lef^c folt bcndcnn, id) Sutl)er lere bil aubcro ban bQfjc tnibbcrpartifd) Ijcbbcl, unb bcr ein|tltig man, burd) fold)cnn borrctt)e=

1 pUiem E 2 ^alfiftaid E scrcd^tticf) E ic^ fctficr E ;i imfjc^cnb Soffen E

4 lun A (tunb B, lünb E) beerte B gebeert E 9 naä) orbnung HE 12 tuWcn E fclbfe E 26 gan^ fl) E „t)a6cnu" fc'^It in E 27 loibcr fot^c BE 30 l*ab gcfin E 37 Bcr=

rctcrfc^cn PJ

') S3b. II S. 742.

140 *ilnttoovt niif bic 3^"''' fo »»ti-'r bcs Dtficiol» ju ©iDlpeii ©icgcl ausgegangen. 1520.

lifcfjcn fticf) forgifft, foK fpvedjcnn '€ iuc, I)cÜ Soctov 2utl)cr nit(), bau 6t)x-tftu5 ganl; uiitfjer bcl)bcr gcftalt fei), l)l)c im mu» er lüavlic^ ein felscv fcl)ii. D |um

!»!niti).;6,65. fclov, |um feiner!' ^tlfjo borgifftet 6aipf)a§ auc^ ba» öold inibbcr Gl)riftum, bon bifer Ijebbcicr fu(^t bce armen öoIcfS arglüon nuff mic^, feineu tnnftlofen neibl)arbt l;n fterden. Xoä) l)at er im furkl)a(ten ein außflud;t, bcis er mag! s

epi. 30, 2u. fagen, er l)ab§ nit^ fo gemeinet, gleich Inie bie f)ure ^roöer. jjj. bo fie ir bil f)et nmlirad)t, Iniffdjct fie baö manl nnb fprnc^ 'Zsä) ijab niifjtS nhU gctf)an\ 3Ufo tut mein kbbeler, ber Hon mir mit nilcn feiner gleidjenn liegcret, icf) fjolle !lar, ricf)tige, beutlidje lüortt) fd^reibcn, be§ iä) mi(^ anä) gefliffen, unb in öiE tut flnr geloefen, a&er fie f)a6en bic frei[)eit, tva^ä) Blehjel Ijn fcfjleiffcn w unb mit meucf;lcn bie uorgifft t)onigE Im machen.

SBor tft es, ha3 iä) l]ab gefügt,^ bas nit ftutfltd^ gefienn Innrbt ba§ Sacrament. 3)affelb ijati] ber ^ebbet meifter, Inie iberman, lüol liorftanben, bnö nit öon (Jt)riftu5 Icic^nam, fonbern Don ber geftalt trotü unb toeiuu ge= fagt ift: ba-3 muft fel)uc lieBe ^if)cn Hon bem rccfjtenn lunftnnbt, Ino er l^in i^ luolt, nnnb luiU nitf) ein lugener noc^ lefterer feiu. S^an er mu5 felbft Bc= tcnnen, bao beibe geftalt ein ganlj Sacramcnt fein, unb oB InoE ber (51)riftum gani; empBetiet, |o nimpt er bocf} nur ein teil be-j ganifen Sacrament-J, ba-i ift nur ein gcftalt Don bcn Beiben. ^^at er aBer nit öorftanben, folt er luir in bie fdjul gegangen unb gelert IjaBen , nrnS bo Beift ba§ Sacrament 20 ftuctlid; nnb ben Icidjnam (51)rifti ftudlid) gcBenn, bic iveitljcr nntlicrfdjcibcn fein, bau nffgang unb nibbergang, unb folt nit feinen toüen fin unter fold)^ Biffdpffy namcu u\i arm Hold trciBen.

5umma fummarum, .lieber ncib()arb, ift birü muglid;, fo loanbcl bid;: luaubclcftu bid) nit, fo t^u Ira» bu loilt, i(^ ac^t betn nit. S)u Bift mir 25 Im gering, Inily got. 5Hmpftn mir bcn IciB nnb bie el)cr, bu luirft mir 6f)riftnm BleiBen laffcn. £oc^ Bin id) bir nit feinb, tanu bir folc^ lefter tjebbel lüol |u gut l)nlten, augcfcl)en bcin frnmme art nnb gute meinung. 2)an gleid) Inie beiue gnoff^cn gclnonb, arm leut mit Ban liebeln umbljutreiBen unb ^u fd)inben, and) clidjc loeiBcr unfdjulbiglid) tin rügen, ba burd) im clidjen »o ftaub clcglidje Isloitradjl, uilmalo morb erftauben, unb fie fid) irer gclnalt unb freöel nit ^aBen mod)t fdjulicn, alfo ber felbeu einfeltigen meinung nac^ Baftn Toctor 2utt)er aud) lun-t)üfft i.m finben nad) beincm luiEcn an fdjut; unb anlUuirt auff bein uunbcrifdje, l)cimlid)e, liorgifftc ftid)Unnt nnnb leftcrung. 'Jfun bir aber bao miffelnngcn, bac^ bu bod) nit öortuigeft, Bab bir uu'iu as trelöcn rab unb gebend, ba-s bu nod) mcl)r bebet ff babft: barlju bie lucil bu

2 fcljct jct) A (tcljcr jciu liEi ."> uovbcfjaltcn aiififl'idjt K ü pvoBcv. üj-i. A unb

tjicvnac^ oUc Sonbctniisgoticn 7 luifd)ct fie bcn nuinb K 9 fot E 10 frl)l)cit, mcjdj--

Müluel !•; lij jclOfi K 21 ftüdttitfjen K „unb bcn Icicfjnani Ptjvifli ftucftid)" fcljll in K

23 in boä arm K 2.") tf)uu .V |t()u ß tljii K) .!! gtofe jlBiliac^t E 3;J „on outiuuvt" ftatt „an id)ulj unb anhuovt" E yo bu iiodj nit UE :>G ttülocn E

') *b. II ©. 742.

''Jlnttoort nuf bic Sft'fl» !" »'itor bc? Officinl§ 511 Stolpcn Siegel niiSgcgaitflcn. l-'iSO. \,\ \

f,5o cjar teiii a,d)ixn t)nft, tnil id; birc- anljcicicn. Ter cvft, bn-j bit bic l)ciit)tincl) laffcft foUen imb, toie bii aii(\ciQiir(cn, biri; Inaiibelft iiio biidjoffä Ijii ^JJicificn Ijcvfoii iinb nniiicii, mit c\viifjcin flcfd)vci clnt^enb, Sodov l'iitl)cr fei ftollj inib Ijoffevtifi, er Ijab lüibbcr flvufje '^U-elateii (\eid;viben. Uiib fitje jn Ijii, bov bii

f, iiit fnc^cft, er t)ob aüciii iuibbcr bid) neibl)avbt fle)d)riebcnii. ''änd) id)\vdg, ftiU qUc urfad^eu feinö fc^rcibeiis, bniin \vo hu b\)d]o]i-i pcrionen iiiiiib iinmeii biv liffeft abrciffcii iiiib bie fad) ert'.eleft, »mirbcftu nit iaug, bn« faftiiad^t fpil tveibeit, fonbern fiier ibevmau ein fdjenbüdjer, bof.ier ncibljavb cv)ct)eim lucvbeii. Vlbcr jo ba-3 nit 9111111(5 i[t, gebend lüie beine fiolncr mit S)octor 9icnd;liit

I" tl)eten,. öovürenne fein bud)er nnb fat^e nit mcf)r, ban, fic fein fnlfd), iinb begib bid; ja nit in bie nuil)c, baffetb Iju bemciffen, modjt bir aber mi).}- lingen. 3)an too man bcr ftaten lDart)eit nit tinbbevftc()cn nnnb fic bod) nit leiben mag, ift baS feircr bev Bcfte ^nitron Uiibbcv bic bndjer unb bev tobt toibbcr bic tid;tcr. S)nrd) fold; iuciy mod;tcftn luarlid; gclertcr lucrbcn gead;t,

1.'. S)an S)octor Sut^cv, ba biv bev att)am faft nad) ftincft. @(cic§ loic bev fod) bii gelcretev ift, ban bic foHen nnb fiotti, bic ev Horbrcnnet, a(f]o bu oiidj, öovbrcnnc nur, [50 Biftn fd)on ber altcv adjt|)arift, ()od)gelcrtift Sottor, nnb l)aft alle argumcnt auffgcloffct mit tuvlicv mnl)c. .&ie mit far t)in, lieber ncibt)avt, nnb fo bn bill pnvvift unb fc^nuvrift, fo gebencf, fein etlid), bie

20 geben nid)t§ barum.

2 taft foUcn E 3 mit oi( gcjtfivrt) ctagcn E „unb ^offcvtig" fc^tt in E 4 „in"

fefilt in E 6 petjon E 8 bon ibcrmon E „ftjcnbficOcr" fcl)(t in E nljt^art E 11 „ja"

fc^tt in E „in bic mu^c" fe^It in E 12 „tinrcn" fehlt in E 10 Qt^ein E 10 „Dil" fel)(t in E „nnb fjoll}" fel)lt in E 19 „pnvrift nnb" fehlt in E

3^3^^3^*S3^5^3|S3^3^3^3^3^3^3^

Ad scliedulam iiihibitioiiis siib noiiiiue episcopi

Misiieiisis editaiii super serinoiie de sacramento

eucharistiae M. Lutheri Augustiiiiaiii

respoiisio.

1520.

©einer heutfrfjen „Slntlt'ovt" auf bc§ 2?ift^Df§ öon Weifecn 6rla§ ober „nitf bic Settel, fo unter bee Cfficiats jn Stolpen Siep.el nnsgecvinc-^en", fanbte bor 9{efür= mator unter o6fteI}eubcni Sitet feine latcinifd;e VlutU'ort auf beut Ju^c nad;. Scn 11. geti-'iiai^ 1520 mctbct cv bcm ©patatin barüber: „Nascilur in eandem [sclie- dulam Stolpenscm] latina responsio paululum copiosior, cni addenda est in fine schedula ipsa", unb am 12. fd^reibt cril^m: „Tarde venerunt tiia monita: omnia Philippo consule: quod uno die perdito parturivi , iam obstetricantibus prelis pario". Scmnnrfi ^attc Suf^cr am le^tgrnaunten S^age feine lateinifr^e ?(titn?or-t bereits in bic ^.preffe gegeben: fie mar unter '-JJieland)t()ein5 ixMratf) üerfafjt unb tücniger berb als bie bcutfi^e. 3'n,^liiifd)en tjatte Spalatin ben bifdjöflidjen P-rlafi 8utT)ern ,^urüetgefd)ictt unb il;n, bermutl)lt($ in beut iLx-gleitfdjreiben, gebeten, Bon einer (Srloibernng auf benfelben ^Ibftanb ju neljmen, es mödjte fonft „ein neuer, grofier iH'aub" entftel)cn. (yttr bie beutfdjc Slntluort umr ,5u fpät: fie U'nr fri)on erfdjienen. (^-rueuteu iiorfteUnngcn feines <s-reunbe-; trug l'ut^er infoliH-it ;Ked;nung, ba| er in einem Briefe Bom 18. be§ Wonatö Berfprad;, il^m unb ben Seinen Bon ber lateiuifcljen Sd)rift ein (fj-emplar ,^n übcrfenben, elje fie in bic Cffenttirf)feit au5gel)e: bieo frf;eint nod) bor beut 24. Februar gefdjetjen ,^u fein; fid)er ift es ein 3rrtl)um, mit SBald) u. ',!(. anjunctjmcn, fie fei erft gegen Pube beS 3at)re§ nn§ fiid)t getreten.

Sn Söittcnbcrg fanb bie Sdjrift günftigc '?(nfna[)nie: Henning G5öbe, *propft bafeUift unb als 5){ed)t5lef;rcr tjod) angefel;cn, urtf^eilte, fei ben SJlei^ner iRiinte^ frfjmiebcn recTjt gcfri)ct|cn. ''.'(rn furftid;fifd)en .f^ofe bagegeu trar man über ben iReformator uugeljalten : Spalatins Sriefe an iljn fpiegeltcn bie bortige Stimmung nli. 3Bci( ber y-rlafj unter bes *-yifef)of'3 'DIamen auc-gegangen, meinte man, fo Ijöttc er mit öebüljv aufgenommen luerben follen. Man fteltte l'utljern ilierbannung iinb bergicidjcn in Süiäfidjt: er umr unb blieb getroft. Man fiird)tetc, „bic Stolpcr" Unirben nidjt fcfjlBcigen: er U'ar berfelben l'lnfidjt, ob er gleid) Tjoffte, bafj ber

Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editain rosponsio. 1520. ]4.'{

iMicf;Df bcn erfaß bcvtoiifliicii u-crbc. 3or;aim üon Hieiijcn Ocfannk firf) .vrav bod) nicf)t öffciitticf), otS bcn „;:5cttlcr" iinb Tjcittc iiirfjt übet £uft, itjcitcv gegen ben Si'efovniQtoi- cin,]iiid)veiteii; aber er unterüelj es.

Sgl. fiiei- ©. 135ff. ®c ajcttc I ©.408. 412. 414. 419. mala, Zt,. XIX .^iftotifdic eintfituttg S. 31. Sc 20. I ©. 418. 416ff. 419. Scibemonn, i',>t()er >mb bct 5Jlci|iiict ü<iiri,of Jo()nnit VIT. Don Sc^lrimli, iit ST^foI. ©tubicn iinb .Rritifcii, fs5ot()a 1S80 <B. 337 ff. flöftliii I ®. 31(5 ff. I^. .Rolbc, >JJIni-tin «utljcr, ©otfja 1884 1 ©. 241 ff.

ßinjtgc Sonbcrausgabc. „9lb Sd)cbulam tn{)tbitiBi5 fiib no= || iniiie gpifcopi 9}Jifncü cbitom fii^ j fcrmonc be Sacranunito (?ud;nri-- || ftie nSartiiü ?utl;eri l>lugiifti. jl ajefponfto. ■" 8 5Bmttcr in Cuaii, te^tc Seite teer. Stiicf Don aiicldjior Solider in Wittenberg.

Son ben ©efomnitauegabcn bringen unfere Schrift lateinifd) ed. Wileberg 154G n n. 30"-.34% ed. len. 1.556 I »t. (.•(;<;cxcii*-c(:ccxcvi=' unb Luth. opp. lat. var. arg. vol. IV. Francofurti ad M. (fog. ©rfanger 9{n§g.) 1867 ©. 1.38-151, ftimmttic^ mit bem bifc^öflic^cn erlaß, in beutfc^er Ü6erie|ung ol^ne iljn bie 3öatd}fd)e XIX gp. 571-586, ben CntaB ober für fid) befonbers bie Jenaer 1555 1 231. 217^-218^ bie Sßittenbcrger 1557 IX 231. SS--» f., bie 3lttenburger I ©. 344f., bie Scipaiger XVII S. 285 f. nnb bie Söaldjfc^e XIX Sp. 561— 5G3.

9Bir geben bcn 2crt nadj bem Hrbrud nnb berüdfidjtigen bie grtanger 9(ns= gäbe, hjetdje cbenfo, jeboc^ nid;t überalt ftreng genng, Derfatjrcn ift.

144 All schetlulani inhiljitionis sub nomine episc. Mianensis editam responsio. 1520.

Art Seliertiilam iiilnbitioiiis sul) iiomiiieEpiseopi Misneiisis

editam siiyer seriuoiie rte Sacrameuto Eucharistie

3Iartini Lutlieri Äiigustiuiaui Responsio.

IHESVS.

Christiano et pio Leetori Martinus Liitlierns Aug. 5

Salutem in doiuiuo Christo^

Dita est diebus istis Schedula quaedam siib titulo Reve- rendi in Christo patri-s et domini Episcopi Misuensis Ecclesiae, praehabito (ut fertnr) eapituli sui consilio et assensii, appresso etiaui sigillo Offieialatus Stolpensis, in lo qua cavetur et iulietur, ut serniouem meum de Sacra- mento Eucharistiae ' eolligant et detineant propter Scis- mata et seandala mnltaque alia pericula, quae ex illo nianare contendunt ob iinicum lioc verl)uni qiiod dixi, Mihi bonum et pulcln-uni videri, si ordinante generali quopiam Concilio statueretur utraqiie species 15 etiani laieis porrigenda.

Ego vero, si aliud nihil praeter hace agerent quam ut libelli mei oppri- nierentnr, gaudens tacerem, qni sum eo aninio, ut, sive quis mea sibi paret sive reiieiat, susque deque faeiani. Gratis et in eoniniunc servivi dedique . quod aecepi: neminem eoegi, ut legeret. Quid enim mea referat, si nuilti 20 vel ipsujn Euangelinm respuunt? Nunquid ideo insaniendum esset?

Verum quando huius Schedulae quisquis est autor eo proeessit insaniae, ut, non contcntus mea abolevisse, Schismata, scandalosa, periculosa, temeraria, praesumptuosa, turbativa et aeterne mortis induotiva audeat criminari, quae ego nee praecepi nee consului, sed in autoritatem Coueilii generalis reposui, 25 deinde ea ipsa quoque sint de expresso textu sacri Euangelii et longo eeele- siarum totius orbis usu receptissima, eoactus sum Cananaeo iiuie furenti oeeurrere et rabicra in sacram Cluisti doctrinam et \-itam totiusque Ecclesiae autoritatem debacohantt'm exeipere.

Atque hie te, leetor, teste his seriptis excipio exeeptumque volo Re\'e- 30 rendum in Chri.sto patreni dominum lOpiseopum Misneusem, euius et eruditio et vita magno oium'um consensn eclebratior est quam ut vel insanus eredere j)ossit huius nionstri esse autorem. Eandem opinionem et de eaeteris eiusdem

1—3 ^ic bcm litct entnommene Überjc^Tift finbet firf) liier im Urbrud nirfjt ristiae D. Murtini ed. Krl.

') ©. Söb. II S. 742 ff.

2 Knelia-

Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 145

Capitiili Doiuinis Cauonieis habeo. Duo aut tres dumtaxat sunt .syeoplianlao, quibus, quod tanti Pontificis et Ecclesiae titulo in suae iuscitiae et iuvidiae patrocinium abutuntur, res])ondendum, quos, donec seipsos prodant, non uomiiio, licet optima noverini diverso loco positos, scd non divcr.so ingenio

5 et studio couiunctos.

Primum, ut a veritate eorimi exordiar, placet, obediendum esse no\ns- simi Coneilii decretis, ut laicis una tantum species porrigatur. Placet et illud, esse cundem Clu'istum non partialitcr sed integrum sub qualibet seorsum specie tam pauis quam vini. Et rogo obsecroque onines eius schedulae

10 lectores, ut schedulam in lioc audiant et sequantur pro servando unitatis vinculo, quae longo praepondcrat sacramento, quo ceu signo significatiir. Et quis unquam aliud in meis libris legit? Quis unquam aliud a me audivit? Nunquid Sermo ille mens coutrarium docet?

Prodite, viri Eximii. Yideamus sapientiam vcstram, convinciteLutherum:

li ubi legistis, quod imponitis mihi? in quem ergo portenta criminum et blas- phcmiarum congeritis? an in Martinum a vobis per febres et somnia effictum? Videlicet viri pugnacissimi et sibi nimium suae virtutis conscii sicut equus in bellum hinniunt, et ubi non erat in quem ruerent, fingunt adversarium. Adeo ne licet vobis, schedularii, in famam innoxii viri saevire

20 tam impudentibus mendaciis?

'At, in(jaiunt, Tu probas utranque speciem dari, quod est scandalosum et scismaticum.' Respondeo : Probavi sane, sed sie, ut non fieret nisi mau- dante Coneilii generalis autoritate. Quod tam clare expressi, ut ipsa met iuvidi.'i coacta sit mea verba de Concilio eodem inserere. Est ne ergo apud

SS te, invidia hebes et indocta, schismaticum et scandalosum quod Concilium

statult aut statuet aut statuere potest? Cur ergo tuiuu Concilium non appellas

schismaticiuu et scandalosum? 'Sed, inquies, meiuu Concilium iam statutimi,

tuum nondum statutum'. Quid audio? Sed cum crassis cerebris crasse agendum.

Quaero, an illud, quod futurum Concilium statuere potest, sit scliis-

30 maticum et schaudalosum. 'Non', inquies. Quid? loqui aut scribere de istiusmodi Coneilii potentia et optai'C, cjuippiam tale fieri, est schismaticum et scandalosum nee ne? Quid hie respondes? taces ne nunc, invidia? responde, inquam. Si loqui et scribere de potestate statuendi in futuro Concilio schis- maticum est et scandalosum, damnati sunt ab his schedulariis omnes Theologi

35 et luristae, quin et ipsi met sunt scismatici et scandalosi propra oris testi- monio, qui tam multa loquuntur, scribunt, iactant de potestate Pape et Con- ciliorum, quae tarnen nondum facta simt, nee fieri licet, donec ordinentur. Iam sequens erit horuni virorum superdoctissimorum autoritate, Luthenmi

StBifc^en 3- -J "1^ 6 {jat bie ed. Erl. nac^ bcm Sßovgonge bir ed. len. ben fiiii^öfncöcn

Griag cingefi^oBcn, ber im Urbrud unb t)ier bev Sdjvift Sutl)er>3 folgt 23 ipsam et iiiviilia Utbr. ip.sa et invidia ed. Eil.

Sutljetl mute. VI. 10

146 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.

liactenus puguasse foelici sanctaqiie pugua uon nisi adversus scliismaticos et scandalosos, eos scilicet, qui potestatera Papae in purgatorium, in coelum, iu inferuum, snpra Concilium, super oiuDia mundi eonstitiiunt, nee id faeiuut scribentes solum, sed affirxnantes et docentes (quod ego in presenti negocio uon feci, sed tantum votum meum posui et Concilium expecta\n), quae tarnen s nondum sunt statuta, nee unquam forte statuentur. Et quid moror? his Theologicissimis viiüs doeentibus fiet, ut, quia de futuris et possibUibus loqui nou licet nee optare, desinamus Christum et deum praedicare, ne quando schismatici fiamus et scandalosi, deinde neque liceat optare et petere, quae deus in futuro jiotest facere. Siquidem ego aliud non feci, nisi quod optavi lo fieri, quae Ecclesia fiitm-o Concilio potest facere, et hac nova culpa suni scandalosus, scismaticus, temerarius, praesumptuosus, turbatix-us pacis. Vides, invidia, quam sis prudens et docta. Quid, si dicerem, mihi pulclirum videri, ut sacerdotibus ciu-atis uxores reddereutur autoritate Concilii? An hie scis- maticus et scandalosus simi, dicens, hoc me optare, quod Ecclesia potest 15 praestare, sola hac causa, quia nondum est statutum et aliter nunc agitur? At timc Pium secimdimi, cuius haec vox fuit, scismaticum dices et scanda- losum. Atque hac ratione niliil liceat dicere de his, quae statui possunt futuro quocunque Concilio, et toUent nobis loi viri, Conciliorum autoritate mirum in modum tumentes, semel imiversa Concilia, aut certe sileutium per- 20 petuiun (quod multo peius est) sermonibus de Concilii potestate habendis indicent. Sic debent niere, qui Christi sacratissimis statutis sui capitis fumos anteponunt. At forte rudiores smit quam ut haec intelligant: agam cum eis ex sua prerancida, nunquam tarnen eis mtellecta dialectica.

Quaero itaque: Si asinus haberet pennas, et volaret. An mihi liceat 2.1 dicere sine peccato, mc velle, ut asinus volaret, si haberet pennas? Ita et hie : 8i Concilium definiret utrauque dandara speciem, utraque species daretur. Quero: An mihi liceat dicere, me optare utranque speciem dari, si Con- cilium ita diffiniret? Et quid aliud mcus sermo loquitur quam hanc condi- tionalem? Et quid aliud criniinatur ista iusulsissmia rudissimaque sehodiila 30 scismaticum, scandalosiim, praesumptuosimi, teriierariimi quam hanc verissimam piissimamque conditionalera propositionem? Sed iste est finis Scholasticae Philosophicaeque Theologiae. Sic iugenia optima adolescentium imbuunt, ut, quamprinium extra usitatum exemplmn versati fuerint, adeo nihil de logica sua intelligant, ut similis eiusdemque forme eundeni syllogismum in uno 3r. exemplo probent Christianum, Catholicum, salutarem, in altero damnent scis- maticum, scandalosum , seditiosuni, aeternae mortis inductivum, forte quod

5 Consilium lltbriict 8 optare. liesinaimis Uvbtudf optare. Desiuaimis cd. Erl.

IG ])rae.stare sola lltbruif imb ed. Krl. 22 iudicent Utbiudt 25 f. pennas et volaret: mihi unb ein *^untt na(^ si haberet pennas UrbtucI unb cScnfo, nur mit einem Afommo fjintcv et volaret, ed. Krl. (unfcrc 3ntcvt)unttion unb .»onjeftuv ctnuiglirfjt nUcin bic nadjfotflonbc VlnWcnbungl 29 definiret od. i:rl. :j:j 'l'heologicae lUbrudE :t4 de dialectica sua cd. Erl. [naä) bcr ed. leii.)

Ad schedulam inhibitionis sub nomine oinsc. Misnensis editam responsio. 1520. 147

apud eos, sicut niiUarum renim ncqnc artinm est ullum discrimcn, ita et (^adoiii res sit error et veritas, vita aeterna et mors aetcrua. Itaque haue coiuli- tionalem 'Si asinus haberet pennas, asinus volaret' forte sciunt vel usu tandcm eallosissinio. Sed duc eos in res serias eadem regiila dialccticae, sdlieet in

5 sacram scripturam, mox facieut tibi ex Christo dial)oliin), ex coelo infernum, ex fide haeresim. Et tamer mirum est quam furiant, si quando gemiraus puerornm optimas animiis perdi bis eonim perditis stiidiis, quibiis bonas indoles magis extiuguunt quam alunt.

Sed ad alterum cornu syllogismi redeamus. Si scribere, loqui, optare

10 ea quae futurum Concilium potest statuere non est scismaticum nee scanda- losum, ubi parebis, misera schedula? ubi tui fartores? ubi ius iiihibendi? Ulii satisfactio iniuriae Luthero factae? Ubi vis, fraus, dohis, malitia in sanetam etiam tibi Conciliorum autoritatem et obedientiam Ecclesiae commissa? Ubi ratio rcddita ])ro tot animabus hac impia detractione infectis? Ubi

15 restitutio impiae oliedieutiae quae extorta est a subditis Ecclesiae Misnensis? Vides mercedem tuam, inscitia temeraria, quam te oportuit recipere, nempe sensnm reprobum, ut facercs quae non conveniuut.

At dices 'Boemos gaudere de tuo sermone timuimus'. ßespondeo: Et impionmi est timere, ubi non est timor. Esto, Boemos volebas compescere.

20 At non ideo damnanda fuit uostra licentia loquendi de potestate et desyderio Conciliorum. Hoc eiiim est timere pruinani et obrui nive. Damna Boemos in suo schismate, et placebis mihi quoque. Sed fac, ut sine charitatis et veritatis lesione id praestes, ne Boemi te imdeant iactantes, te non posse minus malum aggredi nisi maiore admisso malo, nee Romanos evadere nisi

25 occidas Christum exemplo patris tui Caiphae. Nonne hoc est plusquam foris sapere et ut aliena pulses tua pessundare nee tarnen vincere?

Ecce Graeci sacerdotes habent uxores: Nunquid ideo non licet dicere et optai-e, ut autoritate Concilii nostris quoque sacerdutibus dentur uxores, quod sie dicentes Graecormu opinioni placemus? Aut quis unquam schis-

30 maticus et scandalosus habitus est, si cum Graecis in hac re sentiret et similia nostris optaret, licet facere non posset prohibitus Interim statuto con- trario Ecclesiae et usu? Quis est enim virorum optimorum, qui hanc Grae- corum sacerdotum liceutiam, niisertus nostrorum periculis maximis et scandalis, non optet hodie ? Et hos tu, foelix schedula, criminaberis ob hoc desyderium

35 piissimum scliismaticos non alia causa nisi quod Graeci audientes timeutur tibi roborari et gaudere? Quid insanis, insanissima larva?

Vide ergo, mi lector, meam foelicitatcm. Hucusque vexatus sum, quia de credendo, sperando, amando, opinando, .sciendo locutus sum. Nmic de optando et desyderando arguor: agunt enim optimi hi viii, ne mihi lieeat

40 quicquam optare aut desyderare, forte parati inhibere mihi orationem domi-

6 geminus Uibruä

10*

148 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.

nieam et omnia vota, ne pro eis ipsis qiioque quioqnam opteni boui aut mali. Sed quid faciam? Homo suni: spiritum habeo, cuius desyderium, cum sit immortalis, extingui nou potest. Et i]li pro insigui charitate me mala optare noii permittuut, bona quoque optare proliibent. Quid liinc futurum sperem, nisi ut tandem prohibeant et cogitare aut de cogitando :> scribere et loqui? taudem venient eo, ut vivere meum faciant haeresim et tarnen mori non sinant esse bonimi : tantum sibi arrogat scientifieissima ista Theologistria ex sentina Philosophiae suae progenita. Et lii tamen sunt, qui regunt populos, occurrunt scandalis dueuiitque oves Chiüsti ad vitam aeternam, s.'uc. G, 39. sicut scriptum est 'Caecus caecum ducit et ambo in foveam cadunt'. O quaiitis lo diris et fiiriis in me agerent isti Stolpenses seu potius Taljienses (ut sie dicam), si ego tam blasphemo et impio dogmate statuissem, uon licere loqui de potestate Conciliorum nee optare statutum eiusdem potestatis ! Et merito : quid enim vel ipsorum iudicio potest esse par huic impietati et blasphemiae? scilicet bis amiis fortissimi duces bellorum instructi non solum docent Catho- i5 üHattii. 12,24. licos, sed etiam expugnant Boemos et schismaticos, döcti in principe daemo- niorum eiicere daemonia.

Postquam autem vidimus, quanta pietate et doctrina mca confutarint, nunc operepreciuni est videre, quanto robore sua contra me muniant. Doce- l))mt nos sine dubio, quid sit pro honore S. Ecclesiae et animarum salute 20 laudabiliter certai'e.

Primum aiunt, Esse novassimi Lateraneusis Concilii statutiun, ut una species laicis tantum detim Si haec Boemi legant, putas, quid sunt dicturi? Nam huius schedulae idea doctissima Boemos (credo) non arbitratur homines esse sed meros stipites et truucos. Quid enim fi-igidius et stolidius potuit 2.'. adduci adversus schisma seu (ut vocant) en-orem ceutimi annorum quam Statutum vix deccm annorum, tum eius Concilii, quod Romanis ip.sis ludii)rio vertitur ac toti peue orbi? Quod, si etiam Niceuo par esset, nonne adluic ridiculum est, errorem non posse antiquioribus ipso confiitai-e documentis? Quae haeresis, quis error in Ecclesia unquam victus est doctrinis post se 30 natis et ex quibus ipse natus non est? Quae autem gloria victoriae, si veterem errorem oppugnes non alia vi, nisi quod nove contrariam statui.s humauam scntt>ntiam ? At tamen iste mos hodie regnat vincendorum eiTorum: ideo tam feliciter pugnamus, hoc est, irridemm- fedissime. Non haec dico, quod danuiem Concilii statutum, sed quod indigner bis capitibus gravedinosis, x, ([\n sua intemj)estiva errorum et niliili confutatione nos omnes ludibrio ex- ]>onunt Hoemis, quos cum sciamus e.xpectare autoritatem .«crijiturae el anti- (|U(irum patrum, opponimus nou nisi novi.ssimorum hominiun novissimas quisfiuilias. Verum Boemi nolo praesumant nee rideaut omnes propter hos duos aut tres nidissimos svcophantas. Sunt alii, qui unius spccioi usum m suadcant melioriljus documentis (piam isti iartorcs faciunt.

32 8tatius Uibriid 40 »ycophantcu.s Uvbviut

Ad scheclulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 110

lam vero Achillem suuin producuut, uenipe illud Sapientis 'Melior est i eom.15,22. obedientia quam victima'. Ex quo pro admiranda dialectiea sua concludunt, nuvissiiiio conclliü esse obedicnduiu. Si hie quaerat Boenius 'Ubi ergo fuit obedientia illa ante decem aniios? Confiteris ne uos fuisse obedientes a tanto 5 tempore adusque istud Concilium tuum?' quid hie dicent? Scio, non tace- bunt. Verum ego arbitror oportuisse propter adversarios in hac schedula non tarn ridicule nugari in verbis Scripturae. Si enim aliquando Boemi hanc Scripturam fortius contra nos torqiieant, profitentes se obedire et argu- entes nos non obedire Euaugelio, in quo utraque species a Clu'isto instituitur

10 et Ecclesiastieo usu diutissime roboratur, dicantque, meliorem esse obedientiam i-3nni.i5,22. quam victimam et obedientiam dei praeferendam obedientiae humiuum, quid 2it>8f4. 5, 29. pro nobis respondebunt patroui nostri schismatiuu victores gloriosissimi ? forte penitebit eos produxisse locum scripturae et adversariis gladiimi jwr- rexisse, nisi velint iuberc, ut inei'me caput obiiciamus gladio iniuiioorum:

1' scilicet sie scribunt hi liomines, nt tantum scripsisse satis esse ducant, quid aut quare et quibus scribant, uOiil ad eos.

Uror autem ego nimis, rem fidei et Ecclesiae et praesunii tarn ineptis cerebris et geri tarn ignavis, ut in eis praeter invidiam et malitiam nihil vivere videas: adeo iaceut, frigent sordentque omnia quae scriljunt. Quid

20 pro Ecclesia contra daemouum astiis et cogitationes potentissimas illi vale- rent, qui in rebus inferioribus sie languent vel ludimt potius? Ita Schedida ista tota, cmu pugnet contra errores, non haltet nisi unam hanc autoritatem infoelicissime adductam. Caetera sunt salivae hominum et maledicta, cnin eam quae sub nomine Episcopi editiu- oporteat Episcopum referre, hoc est,

25 scripturis sanctis densissimam et refertam esse. Probo itaque obedientiam Concilii, sed maUem eam statui suis et legitimis firmamentis, ne adversariis videremur nee sch'e nostra nee tueri posse, quales nos traducunt hi infoeli- cissimi schedularii.

Post haec itur ad extremum artis decus, quäle certe ego nee Misnae nee

30 Lipsiae nee Dresdae reperhi credidissem. Orphea hie credas canere, Optime Lector. Itaque astes, queso, magno hiatu paratus : res non est parva profecto, Christum esse sul) utraque specierum integrmn. Hui quam fideli cura populi quantoque verborum ductu sollicitissimi viri docent! Miraris, qua causa? Rliror certe et ego. Certum est enim, nee Boemos nee Luthermn uec ullos

35 unquam haereticos contrarium sapuisse. Etsi enim Pighardi Christum negent sub idla speeie contineri, non tarnen asserunt, eiun non nisi sub utraque simul integrum aut in utramque dixnsum esse, ut hi somniant.

Cum autem lii prudeutissimi doctissimique \'iri non utiqne in ventiun videantur loqui neque cum larvis puguai-e, oportet vel articuli fidei vice credere,

40 eos scisse et scire contra quos loquantiu-, tanto praesertim (ut dixij strepitu.

12 despondebuut Utbruä unb ed. Erl. (oBigc Se§att nac^ in ed. len.)

150 A-d schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.

Neo veri simile est, cos contra leraiires et somnia sua piigiiare, id quod miro modo eoriini derogaret tiuu autoritati tum sapientiae. Quis ergo euarret haec mirabilia hooiiiuim?

ßeliquum est, ut ingenii et artis suae moniimenta voluerint hac ratione testatissima facere, sed quae rideat vel subulcus. Primum fiiit illis uuifus s fiiror Lutherum lioc nomiDe reddeudi vulgo odicsissimiim, quod nova hacresi doceret, Christum uou esse integrum sub utraque specierum: quem furorem ut celarent neve tam malitiose agere deprehenderentur, commeuti sunt hanc puldu-am figuram strophamque sane vel in quadragesima festivam, ut me uon incusarent quideni liuius haeresis manifeste, sed inter criminandum doee- lu rent catholieam coutrariara seutentiam, quo viUgus simul inter criminationes Iniius quoque suspitiouis venenum hauriret.

Et erat sane vafrum lioc commentum et potens ad subverteudum simplex

ingenium stroplia, nisi (ut Hilarius ait) deo reguante ni3n tantum suifragaretm*

prudentia quantum audet impietas. Nam cimi vellent illud implere, quod tr>

S))t. 26, i8i. prover. xxvi. dicitur 'Sicut uoxius est qui mittit sagittas et lanceas in mortem,

ita vir qui fraudulenter nocet aniico suo et cum fuerit deprehensus dicit

®l)t. u, 6. "ludens feci", coutigit illis quod eiusdem xi. dicitur 'In insidiis suis capientm*

qjj. 9, 17. iniqui' et illud Psal. ix. 'Li operibus manuuni suarum comprehensus est

peccatoi''. Si enim expostulem, ciu- hoc pessimo haereseos inauditae noraine 20 me tradiLxerint, respondebuat 'Non fecimus, Sed docuimus populum salutaria et alia agentes haec dLximus', id est 'ludentes fecimus': ita effecisse sperant, ut me simiü detestabilem reddiderint et tamen huius sceleris a me accusari non possiut.

Verum defuit prudentia miseris et obtusis hominibus, quo minus hac 2s inalicia fruerentiir foeliciter: convincit eos proprium os. Cur enim vocabulum meum, quod vernacula dixi 'stucklich' ^ et illi latine reddunt 'parcialiter', tam anxie iactant et huc torqueut, ne Christum partialiter populi intelligant esse sub mia specie, nisi quod manifeste produut, non tantum popiüis se loqui sed simul sermonem meum hac insigui haeresi contaminare voluisse, quasi 30 ego hoc vel cogitarira imquam aut ipsi ex verbis meis possint ullo modo coUigere? quin potius certus simi, eos mea verba, ciun sint apertissima de sacramento seu speciebus, non de coriiore Christi loquentia, uon aliter intellexisse quam de sj)eciebus, et tamen iiisigni impudentique necpiitia in odium mei ea torquent ad rem sacramenti seu ad corpus Christi. Quis, rogo, 3s honestissimos hos viros non mirctur, (piis artem non landet tam eximiam, (jui in |)roximi perniciem non vercntur tanto studio populum meudacissimis mendaciis fallere? Nunc vide, mi Ijcctor, cum quibus hominibus mihi res

18 Ludens fetit ed. Erl. 27 ftüätict) eJ. EH.

') ©iet)C m. 11 ©. 742.

Ad schedulam inhibitionis sub noiiiini; episc. Misnensis editam responsio. 1520. 151

sit: hos subdolos, malignos, impios patior eruditores. Tales habet Ecclesia, habet fides, habet Romanus pontifex milit«s, ))atronos et tutores.

Sed ut est invidia hibrica prudeusque sibi videtur, dicent 'Non, ut til)i nocercmns fraudiileiitcr, liaec dixinius, sed praeoccupavimus, ne verbum tuimi

5 aml)igiium fal.s(^ intelb'gcrent popuH'. Respoudeo: Cur non et in sua sche- dida eurarunt, ut verbum eoruni ambiguum populi in mei odium falso non intelligercnt ? Cur sunt tarn impatientes in nieis verbis, qui in suis adeo stertimt? imo: Cur exigimt a nie quod ipsi dedita opera fugiunt? quanquam verba mea tarn clara sunt, tum sacramentum et cori)us Christi tanta diffe-

lu rentia omnium sensu discernuntur, ut ne possit quidem hie suspieari ambi- guitas. Hcediüae autem huius furor tani nianifestus, tum verlja tain hibrica et ambigua, ut non permittat ulKus seusus intelHgi aliud quam extremam invidiam nocendique libidinem deploratissimam.

Pon-o si tarn orassi eordis sunt, ut sacramentum partialiter datuni a

15 corpore Christi partialiter dato non discernant, ut quid non porcos potius pascunt quam schedulas pro erudiendis populis scribunt? Cum enim Schedula nomine Episcopi progrediens debeat prae se ferre absolutam utriusque testa- menti scieutiam iuxta figuram pilei bicornis Episcoporum, turpissinuim fedissi- mumque sit opprobrium, vel unum iuveniri Episcopuni qui sacramentum

20 nesciat a corpore Christi distinguere, quae sie differunt, ut nee oriens et occidens tanto distinguantur.

Habes, lector, quid sit hoc saeculo veritatem profiteri, vel meo exemplo. Nunc quid restat, nisi ut vm hi doctissimi, more suo his responsuri, causam omittiiut penitusque non tangant, sed tantiun maledictis me petant? quod

25 expecto docturus, deo volente, qualis esse debeat schedula, quae nomine Episcopi Catholici iu publicum ire debeat. Interim Vale, pie lector, et cave ab hominibus.

Schedulae Tenor.

loannes, dei et Apostolicae Sedis ingenue gratia Misnensis ecclesiae 3u Episcopus. Ex iiiiuncto jiastorali nobis officio obligamiir veri pastoris et

circumspecti speculatoris, non fugitivi Mercennarii offitium facere et domi-Soö- lu, is. nicum gregem nobis creditum nedimi a presentibus verum etiam futuris undecunque instantibus et immineutibus animariim periculis custodire et tueri, ac trauquillitatis tempore salubria prepai-are remedia, per que iiTumpentibus 35 morbis dictum gregem a contagione preservemus. Cum itaque tractatulus quidam sive senuo in vulgari Ideomate de sacratissimo coiiioris Christi sacrameuto sub nomine et inscriptioue Doctoris Älartini Luther Augustiuensis contra novissimi sacri Lateranensis generaUs Concilii statuta passim per civi-

18 fedissinium quam sit Utbtuä 36 idiomate ed. Erl. 37 Augustiniensis ed. Erl.

152 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.

tatem et diocesim nostras publice venalis exponatur, in quo iuter cetera compe- riuntur, auctori illius pulchrum expecliensque videri, quod Ecclesia per generale concilium statueret Omne.s utriusque status Christifideles sub utraque speeie panis et vini commuuicari, ut Sacranientuiu hoc uou parcialiter seu per pai-tes sed integre Christifidelibus ministraretui'/ et quam plurima alia, quae sim- 5 plicioribus se luiitati sanctae catholicae ecelesiae in comiuunicaudo sub uua tantummodo speeie panis conformautibus dubitandi materiam circa Euclia- i-istiae sacramentum illiusque sumptioneni prebere, varia denique scandala et scisniata in dei Ecclesia, potissLnium Diocesi nostra, quae tems illius scis- matis et damnati erroris vicina existit, excitare possent, Nos eisdeni scandalis 10 et periculis prevenire volentes, ut teuemur, veuerabilis capituli nostri pre- habito consilio et assensu, omnibus et singulis dominis Abbatibus, Prepositis, Decanis, Archidyaconis , Prioribus, Guardianis, Canonicis, Plebanis, Verbi dei predicatoribus, Altaristis, Lecturistis, ac quibuscuuque Presbiteris, Clericis et religiosis non exemptis, ac utriusque sexus et status christifidelibus in 15 virtute sanctae obedieutiae et sub penis a iure statutis districte precipiendo Maudamus, vos vero exemptos in fidei catholicae unitatc et siuceritate vi- ventes per viscera domini nostri lesu Christi adhortamur et pro vestra in sanctam sedem apostolicam et catholicam religionem devotione charitateve monemus, ut tractatus illos sive sermonem istimi undecunique diligenter coUi- 20 gatis et apud vos detineatis, quousque aliud vobis dederimus in mandatis. Et ut scandala ex publicatioue dicti tractatuli apud simjjUciores iu diocesi nostra exorta tollantiu- et eradicentiu", pariforniiter luaudaruus, exliortamiu" et monemus, quateuus in publicis concionibus et sermoiiibus vestris popidum vobis creditum diligeuter et accurate instruatis, ut omni dubitatioue semota 25 firmissirae et inviolabiliter credat, sub qualibct speeie integrum Christum dominum et salvatorem nostrimi contineri, comnuniicautibus quoque sub speeie panis tantummodo sacramentiuu non parcialiter, sed integre ac perfecte illis ministrari, ac sanctam catholicam ecclesiam in sacra generali Sinodo in spiritusancto legittime tunc cougregata ex divina eiusdem spiritussancti 30 iuspiratione non conficieutcs sub sola speeie panis communicsu"! debere in- stitiiisse et ordinassc, propter quam institutionem et ordinationcni huiusmodi sumptiouem sub utraque speeie esse temerariam, presumptuosam, scaiida- losam, seditiosam et ecelesiastici ritus turbativam, et ex consequenti eterne i.®nm.i5,22. damnationis inductivam, et cum meüor sit obediontia quam victima, quod 35 non conficient(!s plus mereantur sumendo sub una sjtecie panis tantummodo quam sub utratjue, quodque propterea omues et siuguli ut fideles catholicae

1 diocoesin ed. Erl. 20 culligetls UtbrudE »rdiiiatioiii; UtbrildE

') ©icl)c SBb. II 6. 742.

Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 153

ecclesiae filii et Christiani eafleni sue matris iiistituta et ordinatioues ac sanctonini patniin et electorum dei fidem iu sincera unitate firmitcr et fidc- liter cu.stodiant, soquantur et ()l)servent, taliter circa premissa acturi, ut a deo, omiiium bonorum retributore, premium couseqiii et de debita in reli- gionem christianani devotione commendari possitis. Datum Stolpen Anno a nativitate domini Millesimo Quingentesimo vigesimo, die vero vigesima quarta mensis lanuarii Ofricialatus curiae no.strae presentibu.s appresso sub Sigillo.

1 3 matris iiistituta 6i§ fidel iter custodiaiit ift im HrbrucE jlociniat gcic^t 6 vigesimo fc^tt im lUbrucf M.U.XX. Die veru 'H. ed. Erl. 7 Ufficiulatus Uvbtui

Coufiteiuli ratio.

1530.

lyür bic 3.<ovgcfcf)id)te bei' Confitendi ratio bcrtucifcu luiv auf unicve @tn= kituiig ,511 bcv „fur,5ni Uutmiicifuug , Une man bcidjtcn foÜ". iöibcr t'utljerä SÖiUcii uub äSiffcn öcvbreitct, limr Ic^cvc £cl)nft aiicf) bciii itjm bcfveunbcten S;Dm= l^crrn ißcvnfiavb \'[bcliitaun in Slugäbuvg bc!annt gclDOvbcn, bcv nun an i'^n bie 33ittc rid)tctc, fic uni,5narbciton. ^ctjt forbcvtc l'utl)ev Hon Spalntin feine ^a\\'t)= fdjvift ^nrüd unb gcftattetc jenen nnr flüd;tigcn (yntunivf 5U beut nad)ftel;enben SBüd)Iein um, baS ein ^c'tgcnoffe auf einem (fj-emplav be§ crften S)rudö al§ aureus libellus Be^eid^net. 9(m 25. ^Jlärj 1520 fonnte Sntljcr bie Conlitcndi ratio gebrurft öcrfenben.

Söibmcn UioIItc ber Sieformatov feine £d)vift bem SÜeriuä Cvoänev, ber nad)= mat§ eine ^i^it ffl"S '" C''c^']08 ©e'oi'öä Sicnften ftanb : allein beim Svud Wax ber an beufelben gerid^tete 58rief übcvfeljen; in ber crften SJuägabe, in U'elc^er er fic^ finbet, trägt er ein fpätere§ Satnm, ba* alfo ttioljt nad)träglici) Ijin^ngcfügt iDorbeu.

Spatatin l^at bie Confitendi ratio ins SJeutfdje überfe^t.

aSgl. aSb. II ©. 57 ff. unb aufecr ben bafclbft angefü'^vten ©tcEcn nodj De aBette I ©. 395. 430 imb 3iicberor, 'ilaäjnäjim I ©. 173.

3Iu§ga6cn be§ Iatetnif(^en JcjteS.

A. „CONFITENDI RATIO DOCTORIS || MARTINI LVTHERI AVGVS ||

TINIANI WITTEN- || BERGEN- || SIS. ||» 8 23lätter in Cuart, Ic|tc Seite leer. 3(m (fnbc: Vuittenberg^ in ^dib. loan: Crunenbergij. || Anno. M.D.XX. ü"

B. „Gunfitenbi ratio || SoctoriS 5)lartini ßu= || theri Auguftiniani Viiittcn= ||

bcrgcnfis. Ij" darunter ein C'iül.lfdjnitt. litelrürffeite bcbrnrtt. 8 iMätter in Cuart, le^te Seite leer. Slni (<-nbe: ,c Lipliuj ex a'dibus Valcn- tini Schunian || Anno domini Millcfnno quin= 1| gentefimo vigefimo. |1" .^luljfdjiütt : ffl)riftit» unter bcu ^Juutcrlucvticugcit nuf einem 2?(t>rf fitjcnb, mit bcv 4<ciid)vift ,EC'CE IIÜMÜ'.

C. „CONFITENDI II RATIO D, MARTINI || LVTIII'Rl AVCVS-- || TINIANI

VVTT-- II TENBER||GEN. || Vuittenbergiv, apud Molcliiorcni ;; Loltlicrum luniorem, Anno || M,D,XX. |[" 9Jiit Sitcteiufaffnng. 2itelrüctfcitc bcbrudft. 8 «lätter in Cuart, teilte« 51?tatt teer.

Confitcndi ratio. 1520. Trr

D. „CONFITENDl RATIO ;| Doctoris Martini Lutlieri Au- H gulliniuni VVittcn-

Ijcrgcii. II M.D.XX. II» anit Sitclciiifaüuitg. Sitclvücffcitc bcbrucft. 8 5ö(ättcr in Cimrt, tc^te Seite leer. 3Ini (fiibc: „AuguCt.^ VimldicorQ, in ^dibiis Siluani || Ottmar, excufum .XXVI. Maii. || Anno. M D. XX. H"

E. ,^ CONFI- II TENDI RATIO DO || CTORIS MARTINI || LVTHERl

AV- II GVSTINIA- II NI || VVITTENBERGENSIS || ^ || Anno dni.

M.D.XX. Menfis Aiigufti. v. jj» gjlit litctcinfoffung. 8 JJ3lättcr in

Cuavt, le^tc Seite leer. 9£m enbe: ,Anno. M.D.XX. ||" Stucf Hon mid)ad .f)t[tcniu.3 in ?Inltoer<)en. I' ,^ CONFI- II TENDI RATIO DO || CTORIS MARTINI || LVTHERl

AV II GVSTINIA- II NI || VVITTENBERGENSIS !| ^ || Anno diii. M.D. XX.

Monfis Augufti. V jl" 9Jlit 2iteteinfaffung. 8 23tatter tu Cuart

«m gnbe: „9(nno. 5J^. 3). 3e.\". ||" G. „CONFITEN || DI RATIO PER DO- || GTOREM MAR || tinuni Lutherum

Au- II guniniannni Vuit- || tenbergenfcm. Ji" mit litelcinfaffung. Zitel-

riirtfeite bebrucft. 12 «Blätter in Cuart, Ic^te Seite teer. H. ,DE POENITEN || TIA EVANGELICA ET CONFES || SIONE SECVNDVM

VETERIS II THEOLOGIAE DOCTORES. H" darunter öier «lättt^en.

2itetvii(ffcitc ficbrucEt. 28 Slätter in Quart, le^tes Slatt leer. 9(m

6ube ütcr iBIättdjen.

llnfevc edjrtft ftc^t l)iet unter aiusjügen ouS lJerfd)tcbcnenSBetten St. 04»-!'^ boltftänbig.

3lu§9a6cn ber bcutfd^en Ü6erfe|ung. a. „(fin l^ct^Ifam« iPud}- || lein Uuu boctor Max^ \\ tinug fintier i'Iuguft. || bo bcr 58cid)t geniadjt j; burd) (Meuvgiü Spala=| tinü geteutfdjt. || M, D, XX, H" 9Jlit liteteinfaffung. Sitelrüdfeite bcbrutft. 12 Stätter in Cuart. 9tm (Jnbe: „H ©ebrudt p SBittenbcrgf burc^ Sofjan. ©runeu. ;i 1520. ; "' ©pQlatiiiä aBtbmiingälitifi an ^otjann ton eadjicn I)at bas Sntum: „2atü jut Sot^an binftag'j bcs acf)tcn togj im 3J!el)cn. Slnno bili W.'l.XX.. h. „ein t;cl)(fam5 || 5öuc^Icin üon boc= || tor 9]tartinn5 [sie] gütiger Jhiguft. || öon ber 3?eic^t gemacht || burd) ©eorgiü Spa || latinü getcutfdjt. || ^.S).S3E. li" mit liteleinfaffung. Sitctrüdfcite bebrucft. 12 3?tätter in Cuart. 3fm ©übe: „ßctructt t.ju Veljptjt || 5313). Wi:. " Ttucf Hon "Biartin Sünbibctg.

c. „atin Ijailfams Imd) \\ lin Soctov ^Jiartiui Sutljere || Stuguftiner, öon ber

Seid^t, II burd^ ©eorgiunt Spa(a= I tinum geteütfdjt. ?[nno ' 9Jt.3)..\"i". '' Ä i]" mit 3:itereinfofiung. litetrütffeite fiebrudt. 14 iMätter in i'^uart Ie|tc§ Statt teer.

Stucf öon Sitoan Otmat in 9Iugatiurg.

d. „6in l^eilfanig Süd)rein || bon Soctor 9]lartinu5 ^uf^er || 9htguft. bon bcr

Sc^d^t ge= II madjt, Jurc^ ©eorgium < Spalatinü geteütfdjt. ,; M. D. XX. " mit Jtteteinfaffung. 16 Slfttter in Cuart, re|te§ »la'tt teer. 91m (fnbe ein C^ofäfi^nitt mit Reiften red^ts unb linf§, ein anberer be5= gteid)cn auf St. Sij''.

Srucf Bon 3o()ann .Rnobtoud; in Strasburg.

156 Confitendi ratio. 1520.

SoB ci einen Settjjiger SvucE be§ tateinifcf)en Sejtcö mit bcin aBibinung§= Briefe QU CvoJMier gielit, me ii)n üon bev .ftorbt, Autogr. Luther! I S. 99, anfül)vt, ^ie^en irir in ^ipeifet. SBon bcr beutfcfjen Übevte|ung ift in aBellers Repciiorium typograjjliicum unter 5lr. 1506 rtal^rfc^eiulic^ ein bcfetteä gyemptar öon b ungenau Iiefci)rieben; fic^cr ober üerbanft bie 9(u§gabc 5lr. 1-507 ebeuba ifjr bibliograliljifcfjcs ;£afciu nur bem 33ud)biuber. Sie 2?ib(iograpt)ie ber (Sriauger öefauuntausgabe ift Dl^ne Söertf).

3u A l^aben Irir bcn crfteu S)rucf ol^uc ben SBibnmugebrief, in C bcn erftcu mit bcmfetben; G fcfjlic^t fictj 3iemlic^ genau in A an, fyit jebDC^ Ijiu uub micber i?orrefturen, bic auf !ijut()cr fetbft juriitfjufüfjreu fiub: alic übrigen lateinifc^eu l'luÄgaben beruljen cntmeber auf A ober auf C. 5J}on ber beutfdjen Überfe^ung ift a juerft crfci)ienen.

3>üu ben 6efammtau§gaben bieten ben Sejt lateintfc^ Tomas 11. omnium opcnim M. Lutheri Witebergae 15-i6 331. 25''— 30", Toiiius 1. omnium operum D. M. L. lenae 1556 SI. ccccLXXXVii*— ccccxci'' unb L-utheri opera latina var. arg. vol. IV. Francofuiti ad M. (fog. grtanger SluSgobe) 1867 ©. 154 171, bcntfd) nac^ SpalatinS Überfe|uug bie 3(ltenburger VI ©. 1418 1427, bie Mp- jigcr XVII (£.502-511 unb bie aßntd)fc^e XIX ep. 980-1007. .^Mn fef)lt überall baä SBibmungefc^reiben an ßrosncr, ba§ toir jcbod) für fid) allein in Epist. M. Lutheri Tom. I. ed. Aurifaber 33t. 254» f. uub bei 2e Söette I S. 433 f. lateinifd), bei 3Ba(c^ XXI Sp. 085 f. beutfd) antreffen.

3Bir legen A ju (^runbe, ncljmen aber ftete Siücffidjt auf C: wo alfo unten Lesarten nur beS einen Pou beiben üDructen notirt finb, ba fiub nnr int 2ert bem aubercn gefolgt; bie Grlanger ©efammtanegabe bearf)ten nnr nur, um ^n ,ieigcu, Uiie forgfam fie il)re angeblid)e i'orlage A unebergicbt. 33ci bem SSibmungsbrief ticrjeidjnen nur alle ^Ibroeidjungeu bei Aurif. uub ®e SÖettc.

Confitendi ratio. 1520.

157

IHESVS.

VIRO INTEGERRIMO D. ALEXIO CROSNERO COLDICIO,

CANONICO ALDi:NBVRGENSI,

SVO IN CHRISTO.

Alutem. Exegit cxtor.sitque mihi aliquando D. Georgiiis

Sjialatinus, tuus Collega conimnuisqiie ainiciis, Epi.stolam,

(|ua ratiouem confitendi breviter deliniarem, quod que-

rela passim et me inter caetero-s pulsaret de laborio-

sissimo confnsissimoque confitendi modo. Ego, qui rem

odiosam et tj'rannis Ecclesiasticis intolerabilem a me

peti intelligerem , distuli aliqnandiu, donec familiari et

privata Epistola amicum utcunque quietare cogerer: id

sivc libelli sive Epi.stolac, cum ille conimunicasset imi et alteri, quod et iure

suo potuit et me non offendit, tandem periclitari coepit et t}-pis quoque

15 desyderari.

Hie raemor, quam soleant amici mei etiam syllabas meas observare, coactns smn vagabundimi revocare et quanquam festinans alüsqiie occu- patissimus ipsemet recogno.scere et paucis immutatis et additis aliornm edi- tionem praevenire. Equidem scio hanc rem doctioribus longe oportui.sse 20 relinqui, tum novem (ut aiimt) annos premi et versari. Sed iacta erat alea, nee iam nostri arbitrii aliud facere quam facimus. De spiritn praesumere coepl, qui tarda molimina nescit. Tu itaque, qiiicquid id est nuganmi sive rerum, tuo nomine sinas quaeso prodire, qui, cum omnibus pene fortunis similis sis Spalatino, hac re quoque non debuisti dissimilis videri. Vale et me domino commendatum et excusatum habe. Vuitteubergae, septimo Calen. April. Anno M.D.XX.

1 IHESVS. fte'^t Wi Aurif. imb lesus Sei ®e SB. unter her aufiß^xift 2 Chrosnero

Aurif. unb 2;c SB. 5 Exigit Aurif. unb Se SB. 7 deliiiearem 2e 2B. 13 ille fe^lt 6ei Aurif. unb 3c 23. U non fc^tt 6ei Aurif. 1-J ilesiderare Je ÜB. (naä) SBotc^, ober nicftt

richtig, Wie Je Söcttc meint) 17 vagabundos Aurif. unb Se 3B. 21 quam fecimus Aurif.

unb Je SB. 22 id fe^tt Bei Aurif. unb 2)e SB. 23 quaeso fe^tt Bei Aurif. unb Je S3.

2.") \'uittembergae Aurif. Wittenibergae S)e SB. 20 S9ci Aurif. unb Je 2B. noc^ bie Unter=

jcfjrift: Martinus Lutherus.

Confitencli ratio. 1520.

9^

^^Mi

^^m

^^^

\{^^ß

^^^^ (1

i\\ vC^^^^w

jflfrJTt^^^a 1 1

^

^

CONFITENDI RATIO

DOCT. MARTINI LVTHERI AVGVSTINIANI.

PRIMVM.

Uando nostro saeculo omnium fenne conscientiae sunt in falsam suae iustitiae et operiim suonim fiduciam hn- s nianis docti-inis abductae fereque eruditio fidei et in deum fiduciae «bnuituerit, idcirco et confessuro necessarium est ante omnia, ut non fiducia confessionis vel faciendae vel factae uitatiu* sed in solius dei clementissimam pro- missiouem tota fidei plenitudioe confidat, eertissimus lo videlicet, quod qni confessuro peccata sua promisit ve- niani, proniissionem suam fidelissinie pracstabit. Non cnim quia nos oon- fitemiu-, sed quia ipse jiromisit veuiam confitentibus, glorianduni est, hoc est, non propter nostrae confessionis dignitatem aut sufficientiam (cum talis nulla sit), sed propter suae promissiouis veritatem et certitudinem, sicut dicit is *i. 25, 11. ps. xxiiij. Propter nomen tuum, domine, propiciaberis peccato meo: Non ait 'propter me aut meam dignitatem aut nomen meum', sed 'propter nomen tuum' &c., ita sane, ut opus confessionis nihil aliud sit quam occasio quae- dam, qua deus provocetur ad proniissionem suam impleudam, immo qua nos *i. 11.'., 1. exerceamur ad fidem jiromissionis sine dubio adipiscendae, ut sie 'non nobis, 20

domine, sed nomini tuo des gloriam, et laeteris, non cum benefecerimus tibi, S}t\. 20, 44. sed cum benefeceris tu nobis, ut per Ezechielem dici.s'. Hac ratione fiet, nt qui gloriatur in domino glorietur et non scipsum commendet sed gratiam dei >Ui. 111,3. glorificet, Et crit, ut sit confessio et maguificentia opus dei. ps. ex.

SECVNDVM. 25

(iiKid antem deus (ad gloriam scilicet gratiae et misericordiae suae)

*(. 32, ä.veniain jiromiserit, ex scripturis firmandum est. Primum ps. xxxi. Dixi 'con-

fitcbor adversiim me iniustitiam meam domino', Et tu remisisti impietatem

2.Snm 12,13. peccati luci. Et ilhid ij. Reg. xij. unde hie psalmus desuniptus est, quam

primum David dixit 'Peccavi domino', statim dbdl Natan 'Dominus quoque '<>

3cr. 18, 8. transtiilit ]>eccatnni tuum, non moricris'. Et Hicre. xviij. Si egerit gcns illa

pocnitciitiani a nuilu, agam et ogo poenitentiam super malo, quod cugitavi

1.30I). 1, 9. ut facercin. Jtcm i. lohan. i. 8i confiteamur peccata nostra, fidelis est et

iustus, qui remiUat imbi.s peccata et emiindcl nos ab omni iniqiiitafc Et

2 Augustiiiiaiii Wltlpiiljergciisis cd. Krl.

Confitendi ratio. 1520. 159

illa diffinitio vera iusti prover. xviij. 'lustiis prior est accusator snP, ideo spr. is, n. iiistus, quia sese acciisat, unde et sequitiir: Venit amicu.s eius (Christus) et investigabit cum, id est, quaeret eum et non sinet perire, etiara ab extremis inferni inventum reducet. Hiuo losue vij. confessionem peecati vocat gloriam 3o(. 7, is.

5 dci, dicens ad Achan: Fili mi, da gloriam deo et confitere atque indiea mihi quid foeceris. Et d. Hiercnpnus ad idem: Confessio peecati est laus dei. Nee mirum, quia qui peceata sua confitetur, veritatem utique dicit, deus autem est veritas, ideo simul deum coufitetur. Sic ii. Paral. ult. Manasse _ ^fS"' rex iuda m oratioue sua pulcherrima, omui confessuro aptissima, dicit: Tu

»0 autem, domine, secundum bonitatem tuam promisisti poenitentiam remissionis peccatonim &c. Vere 'secundum bonitatem tuam promisisti', quia nihil esset confessio nostra, nisi staret promissio dei: adeo totum est bonitatis divinae, quod promisit remissionem, quam nisi proniLsisset per nullam iustitiam posset obtineri. Ac sie fides promissionis illins primum et summe uecessaria est

1= confessuro, ne forte praesumat sua diligentia, sua recollectione, suis vml)us deum provocare ad remissionem peccatorum, cimi iam deus ipse et remitterc paratissimus praevenerit eum, ac potius ad acceptandam remissionem et con- fessionem praestandam allexerit ac provocaverit bonitate diücissimae pro- missionis suae.

20 TERCIVM.

Antequam sacerdoti confiteatur \ncario, utique oportet primum confite- atm- principi ipsi deo: hie vero rem serio tractare oportet, quia divinum ociüum, sicut niliil latet, ita nihil fallit. Quare hie propositum melioris vitae et odiiim peecati oportet sine simulatione discutere: nam nihil fere con-

25 fessuros phu-imos fallit quam subtilis ista sLmulatio et profimdissima, qua plerumque violentum peecati odium et propositum melioris \ntae per vim Simulant, etiam coram seipsis, quod satis probat infoelix eveutns, ubi post confessionem cito redemit ad Ingenium et velut magno onere confessionis levati denuo secure vivimt, tam incuriosi quam immemores propositi sui, qua

30 una re satis possent argui suae fictionis infoelicissimae. Quai-e hie oportet hominem esse liben-imum et de se in seipso omnino pronunciare, sicut invenit sese affectum, sicut vellet, si nulla esset pena, nullus deus, nullum prae- ceptum &c. ac sicut diceret in aurem secreti cuiuspiam amici, ubi nihil pu- deret omnia sua revelare, immo sicut secum vellet liben-ime de suis loqui

35 vitiis, ita loquatur coram deo, qui multo magis nos diligit quam ipsi nos.

Nam si quispiam sese non invenerit serio affectum bono proposito,

nescio an tutum sit confiteri. Hoc scio, melius sibi esse, si abstineret a

confessione. Nee in hoc praeceptiun Ecclesiae curandum esset ullo modo,

sive excommunicet sive minus: melius est Ecclesiam ibi non audire quam

1 defiuitio ed. Eil. 7 qui qui A 8 Sic et 2. Paral. ed. Erl. 25 quae plerumque

ed. Erl. 27 simulat ed. Erl. 29 tam curiosi inquam immemores A t.am curiosi, imo

immemores ed. Erl.

160 Confitendi ratio. 1520.

in periculnm smim ad deum cum ficto corde accedere, quia liic contra dcnm, ibi contra Ecclesiam tautiim peccatur, si tarnen peccatur isto casu Ecclesiam non andiendo, Quandoquidem Ecclesia nihil habet mandare, in quo sit peri- culum animae, et semper est exceptus articulus eiusmodi a praeceptis Eccle- siae. Quicquid enim praecipit ipsa, pro deo et animae salute praecipit, .'. praesumens hominem esse capacem praecepti sui et idonemn ad implctioncm, qnae praesumptio si fallitur, praeceptum quoque non tenet, cmn contra dei praecepta, qnae conscicntiam ligant, statuere niiiil possit.

Timendum certe, multos Ecclesiastici praecepti timore accedere, quil)us tamen vita ]>rior mala ex corde placet. lo

QVAETVM.

Quod si inter angustias depreliensus formidet abstinere, et tarnen sentit

(si vere velit loqui) sese carere affectu bonae propositae vitae, liic, quod unum

»IJi. 62, 9. reliquum est, apprehendat et prophetae consilium audiat dicentis 'Effundite

coram illo corda vestra', ac prostratus plane confiteatur deo totiim malum i5 cordis sui, et oret et optet bonum propositum. Imo quis est tarn superbus, ut hoc consilium sibi non putet necessarium, cum nullus tanto sit proposito bono quanto debet esse? Ideo secure petat a deo, quod sentit se non in- veuire in seipso, donec serio et vere incipiat sibi placere vitae melioris species et sua displicere. Non enim doctrinae illae de proposito bono formando 20 traditae ac passim inculcatae simt intclligendae, quod homo ipse ex sese id formare et laborare debeat (haec enim intelligentia mors est et perditio et 2. fiüii. 4,40. sicut ait ille 'Mors in olla, o homo dei', licet heu plurimi in ea misere ex- carnificentur, scilicet ad impossibilia tendere docti) sed desperando plane atque effundcndo cor coram deo diccre 'Domine deus, Non habeo quod debeo, nee 25 possum. Da quod iubes et iube quod vis'. Sic enim Augustinus orat in confessione.

QVINTVM.

Verimi ista de proposito volo caute intelligi. Propositmn enim l)onum dupliciter fieri debet: Primimi de manifestis raortalibus tantum, ut sunt adul- 30 tcrium, homicidium, fornicatio, furtum, rapina, usiu'a, dotmctio &c. Iloi-nm enim vitandorum propositum pro])ric j)crtinet ad confessioncm sacramentalcm et coram deo ad quodlibet statim momentum, postquam per|ietrata simt, Sir. 21, i.iu.xta illud Ecclesiastici Tili, peccasti, (juiescc, nc adiicias iterum', et item Sir. i, a. 'Ne tardcs converti ad dominum'. Secundo de onmibns peccatis, (piae vcui- s.^ alia vocant, de quibus infi'a, prorsus vaniun est laborare ad propositum for- mandum, quia, si recte sese consyderet, iuveniet impossil)ile, si saltem in came vivore velit, cum (ut Augustinus ait) haec vita sine talibus non possit agi, qualia sunt risus, vorbmn, cogitatio, asju'ctus, auditus, gustus, tactus

IC est fcl)lt in A imb cd. l'.rl. 2(i quid vis A imb cd. Kil. 32 propriae C

35 venalia A

Confitendi ratio. 1520. IGl

superfluus aut inconsyderatus &c. Quae etiara talia quandoque sunt, ut inwrtiim sit, poccata ne siiit an tentationcs promoventes merita. Et tainen iu lii.s niirum quam laljoretui- et ol)tiuidatur confessor verbosissimo modo confiteudi: debet enim propositum certum esse et super iis quae certa sunt •■> et commuiii vita vitari possibilia sunt, ut iam dieta mortalia peccata aperta.

SEXTVM. An peccata cordis occulta, ac sie soli deo et homini qui fecit ea cog- nita, pei-tineant ad confessionem saoranientalem, extra nieum captum est. Libentissime negarem: nee enim ulla via aut ratioue aut scriptis probari

10 potest, sepiusque mihi suspitio fuit, esse id totuni inventum vel avarorum vel curiosorum aut certe tyrannorum praclatorum, qui iiac via populum Christi in terrorem sui adduxerint. Nam id est (meo iudicio) penitus in iudicium dei manum mittere et forum dei violare, praesertim si cogantur ad id homines.

15 Hie vouit illud mare iurium et quaestionum impossibilium de casibus

peccatorum &c. cum sit Lmpossibile ipsi homini scire, quando mortaliter superbierit vel concupierit vel inviderit in corde. Et quomodo hoc sacerdos seiet, qui ad mortalia tantmn positus est iudicauda? Alienum cor cognoscet, qui suum non satis novit? Inde fit, ut multi multa confiteantur, nescientes

20 an sint peccata nee ne. Et ad id impellimtur per illud Gregorii: Bonarum mentium est, ubi culpa non est, culpam agnoscere. Hoc enim coram deo praestandum etiam sibi praestari (tam immanis est pontificum et sacerdotum arrogantia et fastuosissimum Phariseorum supercilium) volunt, nee interim videut, si id homini esset praestandum, tota vita nihil aliud oporteret fieri

25 quam confiteri atque etiam ipsam confessionem alia confessioue confiteri ti- mendo culpam, ubi culpa non est, cum et bona opera non vacent culpa, et lob veretur omnia opera sua. ^iob 9, 28.

SEPTIMATVr.

Igitur alius id expHcet: hoc ego contentus smn, quod non omnia pec- 30 cata cordis sunt confitenda. Si autem aliqua simt confitcnda, ea tautum assero, quae ipse manifeste seit sese contra divina mandata in corde statuisse, hoc est, non simplices cogitationes de vii-gine aut muliere aut econtra mulieris de adolescente, nee ipsas affectiones nee ardorem libidinis mutuum seu incli- nationes ad sexum alterum quantumlibet foedum, addo, nee passiones tahum: 35 sunt enim hae cogitationes frequentius passiones a carne, mundo diabolove suscitatae, quas auima ferre cogitur invita aliquando per multam moram, immo quandoque tota die vel hebdomada, sicut Paulus Apostolus confitetur 2. sor. 12, 7. de SUD stimulo.

36 excitatae ed. Erl. fere cogitur A Sut^etl SBertc. VI. 11

102 Confitendi ratio. 1520.

Eatio horum est, quia propositum super illis vitandis est impossibile et vanum et inendax, et inclinationes et affectiones niutuae sexiuiiu non cessant data occasioue, deiude diabolus non quiescit et natura nostra tota est peccatum. Sed illi, qui sine peccato volunt esse et homineni sanum credtiut, hi nobis has cruces statuunt, ut non cessemus (sacerdoti etiam) '■> confiteri, quaecunquc vel modico nos titillant tantummodo. Igitiu- si oportet confiteri omnino haec oeculta cordis, tantura ea, quae pleni sunt couseusus iu oj)us, confiteantui', qualia in iis, qui cupiunt pie vivere, vel raro vel nunquani contingunt, etiam si assidue affectionibus et passionibus talibus

vexentiu-. lo

OCTAVVM.

Huc pei-tinet Tlieologorum quorundam audacissimoriun genus, nati ad

lioc ipsum, ut, vero dei timoi'e in cordibus horaiuum extincto, falsis terro-

i'iic. 21, 11. ribus totum orbem coucutiant, ut de illis Christus dixisse possit videri,

Terrores de coelo commemorans : hi simt, qui aggressi simt nobis discernere i"' peccatum mortale et veniale, scilicet ut, ubi audieriut homines esse aliquod peccatum veniale, securi sint et dei timorem (ac si veniale ipse uihili j^eudat) penitus remittant, rursum, ubi mortale peccatum esse audierint consensum cordis, tum, siquis praecepta Ecclesiae non audierit aut nescio quid aliud leviculum adiuiserit, iam nullus sit locus Clu'isto in corde prae confusione 20 sonitus maris et fluctuum miserrimae conscientiae.

Contra hos scieudum, quod ojiorteat homineni desperare sese omnia sua mortalia peccata confiteri unciuam posse, et doctrinam illam, quae vul- gatur in Ecclesia ex decretis,' quod semel in anno omnium suorum pecca- torum (sicut sonaut verba) debcat iacere confessioneni omuis Clu-istianus, aut sr. cSse diabolicam et homicidissimam aut egeutem multo et laxo iuterpretamento. Oportet, inquam, non omnia confiteri nee mortalia nee venialia: quin oportet nosse, quod post omnem dUigentiara suam factam adhuc minorem ¥i. 19, 15- partera peccatorum sit confessus. Unde hoc? quia dicit scriptura ps. xviij.

Ab occultis meis munda me, domine. Ista occidta solus deus novit. Et so '4äi. .'.1, ii.iterum: Cor mundum crea in me, deus. Utique immundum confitetm- cor watti). c, 10. etiam tam sanctus propheta. Et Ecclesia tota sancta orat 'fiat voluntas tua', .scUicet confessa, (piod non facit voluutatem dei et sese peccatricem esse.

Porro tan tum abest, ut omnia mortalia possimus nosse, nedimi con- fiteri, ut etiam bona opera nostra, si deus per rigorcm iudicet et non mise- x, ricordia ignosccüite agnoscat, sint damnabilia et mortidia. Ideo, si omnia mortalia .sunt confitenda, brevi verbo id fiet, si semel dixerimus 'En totum, quod sum, vivo, agi^, loquor, tale est, ut mortale sit et damnabilo', Tiixta *i. 143, 2.illud ps. cxlij. Non iutrcs iu iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur

6 quaecumque vel raodicum C 12 ad ipsum A ad id ipsum ed. Erl. 22 oportet C 36 ignoscente ignoscat ed. Erl.

') C. onmis utriusque X. de poenitentiis et remissionibus.

Confitendi ratio. 1520. 103

in conspectu tuo omni.s vivens, Et ad Ro. vij. Ejjo antom oarnalis .sum iRöm ?, 14. vcmiiulatus sub peccato: non invenio in carne mea bdinim, (|iio(l nulo nialmn liuc facio &c.

Q,iiin hoc est mortaliuni inortalissinium, non crcdere sc esse damnabili

5 et mortali peccato obnoxium coram deo. Ad qnam insaniam isti Theologi liac rcgula sua nituntur data opera et perditi.'^.sime traliel-e hominnni con- scientias, dum docent, venialia e.sse distiucta a niortalibus, suo scilicet niorc. Ita legimus in Angustino, Cypriano et aliis patribus, non peccata mortalia, sed criminalia, id est ea qnae aecnsari et convinci poterant, ligata et

10 soluta fuisse.

Omnia ergo peccata intelligat Decretura ^ oportet omnia crimina, nt de quibus vel alii vel ipsius conscientia cum acciisant, conscientia, inquam, recta, non ex traditionibns hominum cauterisata et pes.simc informata, sod ex divinis mandatis enidita, quae sciat mnlto plura esse reliuquenda diviuae

i.'i bonitati soli quam suae diligentiae committenda.

Sed quid, si in morte diabolus obiiciat peccata non confessa, sicut multa exempla legimus? Respondeo: Transeant illa cum iis, de quibns di- citur 'Delicta quis intelligit?' et iEis 'Nou intres in iudicium cum servo tuo^i is. is- &c.' Si quid exemplorum contra liaec facta sunt, vel illudente diabolo facta

20 sunt vel non recte intelligimtur : sufScit, te voluisse omnia confiteri si nosses et posses. Misericordiam suam glorificari vult deus, sed ubi? in iustitiis? Non, sed in peccatis et miseriis nosti-is. Scriptiu-am oportet praeferri omnibus exemplis.

NONVM.

2.^ Ad rem ipsam accedendo tumultum illum distinctionum penitus ab-

scindat confessurus, qui passim celebratur, scilicet quid per timorem male humiliautem et amorem male accendentem, quid contra tres virtutes Theo- logicas, fidem, spem, charitatem, quid contra quattuor virtutes cardinales, quid per quinque sensus, quid per Septem peccata mortalia, contra Septem sacra-

30 menta, contra Septem doua spiritussancti, quid contra octo beatitudines, quid conti'a novem peccata aliena, quid contra duodecim articulos fidei, quid per muta, quid per clamantia in coelum peccata, aut siqua alia simt, per quae aut contra peccatmu est. Iste enim odiosissimus ac tediosissimus cathalogus distinctionum inutUissimus est, immo noxius omnino. Addiderunt bis malis

35 quidam circunstantiarum molestissimum negocium. Quibus omnibus duos fructus promoverunt : Primum, quod confessuro bis nugis tantum negocii fit, ut id quod precipuum est penitus curare non possit, scilicet Studium boni

2 sub peccatum ed. Erl. 12 conscientiam inquam A 21 vult dicens A 27 et timorem male acceudeutem A et timorem male accedentem (mit ou§&tücEüc§Em S5etH)ci§ oiiget ßeSatt untcir bie Sioten) ed. Erl. -35 duo A unb ed. Erl.

') ©ie{)C ©. 162 Slnm. 1.

11*

1(34 Confitendi ratio. 1520.

propositi, taiita mole memoi-iam oceupare et cm-amm solicitudiuuruqüe recte proferendi ncgocio cor opplere coactus, atque dum quaerit peooata ohlita vel nioduni confitendi, interim praesentis conscientiae morsum totamque salutaris confessionis utilitatem penitus amittat, nt absolutus non adeo gaiuleat scse absolutuni quam sese miscra illa confitendi carnificiua seniel liberatum, quia 5 nee ab.solutionem tam quaesivit quam fiuem laboriosissimae confitendi carni- ficinae: adeo, dum dormimus secure, omnia passini sunt subvcrsa. Alterum, ut et confessori siiit tediosissimi, tempus ei furantes et alio.s impediente.s.

Quare ipsa praecepta dei breviter simt inspicienda, in quibus sine dubio omnia peceata continentur, si recte intelligantur. Nee tarnen haec omnia >o sed ultima duo prorsus a coufessioue sunt excludenda. Coufessio enim et brevis esse debet et eorum potissimum peccatorum, quae praesenter mordent et, ut dicunt, quae movent ad confessionem. Coufessionis enim sacramentum ad quietandam, non perturbandam conscientiam institutum est.

2.3J!oi. 20,14. Exempli gratia: De illo praecepto 'Non moechaberis' cito dixerit, quo i^

modo libidini cesserit vel opere vel verbo vel consensu, velut se totiun cum Omnibus membris et sensibus in eo praecepto describens. Quid ergo quinque sensus, peceata mortalia et aliud pelagus distinctionum oportet adducere

2.TOoi.2o,i3.frustra? Ita iu illo 'Non occides' cito dixerit, qua specie irae peceaverit, an

odio, an detractione et maledictione, an opere ipso. Sic in caeteris, sicut 20 dedita opera conatus simi iu praeceptorio meo ^ et schedidis decalogormn ^ monstrare.

Contra haec nihil moveat, quod iii decretis de pe.^ et quarto senten- tiarum aliter tractetur ista materia. Plena simt omnia hmnanis commentis, Nee mirmu, quando sumpserunt sua omnia ex libeUo quodam apocrypho et 25 indocto, qui de vera et falsa poenitentia B. Augustino inscriptus ubique titiilo

mentito celebratur.

DECIMO.

In facienda coufessioue diligenter observai'i oportet, ut multo discrimiue disccrnantur peceata, quae contra diviua mandata, et quae contra humana 30 statuta commissa sunt. Hoc dico, quia hodie iuvaluit insania, ut, quae contra decreta poutificum peccantm-, mira cura observentur, quae contra deimi vero, vel ])arva vel miUa.

Exeniplis tibi nolum fuciam.

Invenias sacerdotes et religiöses, (jui, si in Canone missae vel .syllabam 35 titubent aut repetant, nescio quod velut nionstrum cxhorrescant, cum liic vel nutm'ulis Hnguae defectus vel casus quispiam luillum peccatum foecerit.

8 fui-eiites A 11 et Uor brovis fcI)U in ed. Eil. IS et illud pelagus ed. Erl.

') Decpiii iirai'cepta Wittcnbergensi iiraedicata poiiulo 1518, f. ^b. I ©. 398 ff . -) (Sine furje ßtflätnng bcc 3cl)n föcbote 1518, f. SBb. I ©. 250 ff. unb Instnictio pro con- fessione peccatorum 1518 ebcnbn ©. 258 ff. ') de pe. = de poenitentia.

Confitendi ratio. 1520. 165

Porro iiiillu.s est, quiu confitcatur sese distractiiin fiii.ssc, siui praeparatoria mm It'gisse, aiit alias unilissinias migas. Ftiit iiiiiis, (jiii ter a(K-ito saccnlotc, iu altari iain colebraus, coufitcretur, utut quid iucidisset. Deiii(jiie diaijoli ista kidicra iufinita vidi multis tanta fuisse seria, ut prope iusanierint. At

.'. quod in corde odiiun vel iiividiam occiiltani alerent, ante et post missam lualedicereut, ociose fabuli^reutur, dctrahereut, nihil niovebat. Unde liaec perversitas ? Ex traditionibus hominum aversautium (ut Apostolus ait) veri-Sit. i, ii. tatem, Et quia deo verorum peceatorum confessionem negleximus offerre, tradidit in sensum reprobiun, ut fictis peccatis nos ipsos illudamus et sacra- atöiu. i, is.

lu menti beneficio privemus, eo maxime studio, quo maxime quaerere videniur. Huius farinae sunt, qui horarum Canonicarum neglectum prope irremissibile peccatum foecerunt, com Interim fornicationes contra dei praeceptum aut omissa studia erga proxinium facile reniittant. Inveuias, qui 8. Severini vel somnium vel exempluni eo probent, ut se horas Canonicas nee antevertere

!■' nee post complere sine peccato arbitrentur posse, etiam si iustissima causa fuisseut legitimo earam tempore impediti, scilicet serviendo proximi uecessi- tatibus, id est meritis melioribus sexcenties quam fuissent eorum frigidissimae et forte damnatissimae orationcs: adeo non attendunt in servitio proximi mandatum dei debere praeferri mandato hominum in lallandis verbis horarum

20 sine intellectu. Huc pertinent, qui intra Canonem etiara pro simima neces- sitate et periculo loqui aut pnerum vocare nefas putent, Deinde ieiimium aliud naturae, aliud Ecclesiae facientes, siquis vel imprudeus guttas aliquot glutierit aut medicinae quid sumpserit, peuitus a sacramento arceant et jjeccatum vel maximum hie statuant. Miror ego, undenam hominibus istis autoritas sit

25 harum legum condendarum et peccatis a se repertis conscientiarum pertur- bandarum. Ex iis aestimentur reliqua similia.

Laici vero alius confitetur se libenter giistasse dulcia, alius audisse iucunda, olfecisse odorata, tetigisse mollia.

Ad maiora veniamus. Comedisse butyrimi vel ova diebus ieiunii vulgo

30 persuasum est haereticum esse: tam atrociter seviunt leges hominum in Ec- clesia dei, Et nos populi hac superstitioue , immo nostra t\Tannide secure fi'uimur, nihil curantes, dei praecepta passim pro ludibrio haberi, modo ad nostras paveant et palleant leges. Adulterimi nemo haereticum vocat, forni- catio leve peccatum, Schismata et discordiae etiam autoritate et nomine

35 Ecclesiae suscitata et servata et aucta merita sunt, Sed carnes sexta feria edisse haeresium omnium smuma est. Sic nos erudimus et erudiri per- mittimus popidura Chi'isti.

Sed iam mo piget, tedet, pudet, miseret istius infiuiti Cahos super- stitioniuu, quas in sacramentum istud confessionis saluberrimae invexit iufoelix

*o illa syncerioris Theologiae ignorantia, quae t}Tannidem suam egit a tempore constitutionum humanarum.

4 At qui Ä unb ed. Erl. 16 eorum AC ed. Erl. 36 haeresim AC

1(3(3 Confitendi ratio. 1520.

VNDECIMO.

Consulo, quod et lohauues Ger.son aliquoties cousiiluit, ut ali(]uaudü cum .scrupiüo cou.scieutiae quis accedat ad altare seu sacramenturu, videlicet non coufitens, si immodcstias vel biberit, dixerit, dormierit aut aliud quid foecerit aut horam unam aliquum nou oraverit. Vis sch'e, quare id cousu- s latur? Audi: Ut homo discat iu dei luiseiicordiam plu.s fidere quam in suam confe.s.sionem aut diligentiam. Nihil enim satis fieri potest adversus male- dictani illara fiduciam operum nostrorum. Etiam ideo, ut, siqua vel tenta- tionis vel morti.s ingruat uecessitas et coeperiut apparere occulta illa peccata, quae nuuquam videre aut confiteri potuit, tum iam paratum habeat usum w

sßi. 57, s.confideudi in dei mi.?ericordiam iudignis pracstitam, luxta illud 'paratum cor eius, sperare in domino'. Alioquin, quomodo sperabit iu tautis molibus peccatorum tunc irruentium subito, qui in hac vita, dum ocium erat nee in minimo vel ficto peccato didicit sperare iu domino? Si dicis 'quid, si hoc sit contemnere sacramentum dei et teutare deuua?' respondeo : Non erit ten- is tatio dei, si ad gloriam dei fiat, id est, si ideo facias, non quod coutemnas sacrameutum dei nee eum tentes, cum sis pai-atus etiam omnia confiteri, sed ut miseram conscientiam assuefacias in deum confidere et non ad omnem sonitum folii volautis pavere. Nou dubites, omnia quae fiimt hoc fiue, ut fiducia in deum habeatiu", sunt deo gratissima, Cum tota gloria eius sit haec, 20 si iu eius miseiicordiam quam maguanimissime confisi fuerimus. Non tarnen volo, ut semper ita fiat, sed ali(|uando, inquam, tantum ad erigendam fiduciam in deum ac destruendam fiduciam nostrae confessionis. Vix enim sine \atio celebrat, qui magis secure acccdit, quia confessus est quam quia deus mise- ricors est, immo tota impietas haec est omniuo. Summa enim summarum 25

*i. 2, 12. est 'Beati, qui confidunt in domino': quando 'iu domino' audis, utique intel- liges infbeliccm cum, qui confidit in aliquid, quodcunque non est ipse dominus, qualem faciunt Artistae illi confitendi. quid enim fecit ars confitendi, nisi quod abolevit artem et usimi confidendi, ut multum confiteri, niliil confidere disceremus? so

DVODECIMO.

In casibus reservatis multi vexantm-: ego, (juia scio legcs huminum oportere epiiciae ^ subiectas esse et plus ad favorem quam rigorem trahcndas, eorum sequor usiuu et consiliimi, qui in peccatis occultis nulluni rcservari casum censent, ideo aljsolvendos esse omnes, quorum occulta sunt peccata, 35 ut sunt peccata carnis seu libidinis ciiiuscunque speciei, oppressiones infan- tiuui et similia. Nee enim pracsumi dcbct ullus pontifi_"x vohiisse in occultis peccatis tot laqueos et pcricula animal^us pouere. Verum ubi publicum

8 ut, si quae ed. KrI. 29 usum confitendi ed. Eil.

') epiiciae ^ inieixelcf.

Confilcndi nitio. 1520. I(j7

fiierit crimen seu casus reservatus manifestus, ünniiiio potcstati defcreuduin est, sive sit acqua sivc iniqna. lu ((uo tarnen .sie moderetur eonfessor vini elavis, nc euufitenteni »inut .sine absolutione aijire, saltem eoruni peeeatornni, (|uae reservata uon esse seierit. (iuanquam ego iaradudum flnctuo, necdnm

6 stationeni disjiutationis propriae eomposui, an po.s.sit ullus easns quo ad remi.ssioneni enlpae reserv.iri aut uucpiam reservatus sit: pocuam reservari non est dubiuni, de quo esto aliorum Judicium. Sed nee in poenae remissionc nimium sit sernpulosus eonfessor vel eonfitens: poenam intelligo excomniinii- eationem vel quamlibet Ecclesiae censui-am seu ut vocaut fulniiua et touitrua

10 sua. Cum enim excommunicatio sit mere poena et non culpa ferrique possit super innoeeutem aut lata mauere super rcsipiscent«m, tum propter itineris lonffitudinem vel pauperiem necesse sit diflerri aliquoties satisfactionem, debet uihilominus eonfiteu.s, si 2)etat, absolvi ab omnibus peccatis suis et pro vinculo excommunicationis solvendo et satisfacieudo potestati dimitti et sie, in f'oro

15 dei et conscientiae absolutus a culpa et peccatis, mitti ad forum Ecclesiae

solvendus a poena. Hoc est quod dicitm-, sufficere absolvendo peccatori

Votum satisfactionis.

VLTIMO.

Votorum ratio foret consyderanda, quae pene maxima est in hae re

20 quaestio multoque maioris confusionis materia quam casumn reservatio,

quamvis et haec suam Babylonem magna tjTannide exercet. Quod si liic

libere quis velit loqui, non poterit terra sustinere universos sermones eins,

ut de Arnos dicit Amasias impius. simoä 7, 10.

Primum et Optimum consilium foret, si pontifices et concionatores po-

25 pulum dehortarentm- et deterrerent a pronitate vovendi, ostendeutes, quam nihil sit visitatio terrae sanctae, Romae, Compostellae aliorumve locorum sanctorum, tum ieiimiorum, orationum operumque a se electorum studia, si comparata fuerint ad opera mandatorum dei et ad vota quae in baptismo vo- viraus, quae in domo sua crga proximos suos, coniugem, liberos, servos,

dominos possit cum incomparabiliter maioribus meritis quisque servare quam voti operibus a se electis nee a deo mandatis invenire. Stulta opinio vulgi et pompa Bullarum foecerimt, ut vota ista peregrinationmii, ieiuniorum, ora- tionum et quorumlibet operum longe praepouderent operibus mandatorum dei, quae tarnen ut faciamus, uunquam satis habemus vii'ium. Atque ego

35 pro meo iudicio optarem, ut apud Christianos nihil esset pi'orsus votorum praeter ea quae in baptismo emisimus, sicut olim fuisse apparet, et omnes iutelligerent, quid requiratur, ut mandatis dei obediatur. Videutur enim vota baptismi proi'sus viluisse prae nimio usu, pompa, dispensatione, redemptioue votorum istorum. Apponamus, inquam, omnes vires, et plus nos vovisse

40 inveniemus quam possimus implere imquam.

2 moderet A 7 aliurum aliudicium A 9 toultru ed. Erl. 1 1 Statt tum in A :

n, in ed. Erl.: ut 12 aliquoties fe^tt in A unb ed. Erl. 33 praepondereutur A unb ed. Ei-1.

168 Confitendi ratio. 1520.

Votorum alia liunt homiiiibus, sicut et iuramenta, alia deo. Ea qiiae hominibus fiuut constat tantum et tarn diu valere, quantum volet cui vovetur. Proiude scieudum, ut reete Gerson sentit, iuramenta et vota in universitatiljus .solita fieri aut magnatibus prae.stita nou debere tarn rigida existimari, ut quanilil:)et eonmi praevarieationem iudicemus voti Solutionen! aut periuriuni. h Quin potius aequum est huiusmodi vota non intelligi soluta, nisi ex con- temptu et obstinata malitia eis contraveniatur : secus in bis quae deo voveutur.

In votis quae deo voventur vidco per pontifiees dispensari : ."^ed nunquani ego persuadebor, tutuiii füre eum, cum quo sie dispensatur, cum sit iuris divini tale votum et non maiorem in hoc potestatem habeat pontifex medius lo aut sunimus quam quililjet Irater Christianus, etsi scio decretales quasdam decretaliumque glossas multa audere, quae non credo.

Hoc tamen libenter crediderim, votum eastitatis ante pul^ertatem emissura non teuere uec ligare, quia is qui vo\'it iguora\nt, quid voveret, cum necdum stimuhun carnis senserit: proinde pie arbitror, tale votum apud deiuu repu- is tari stultum et nihil, prohibendique essent generali edicto Ecclesiae monaste- riorum patres, ne masculum ante vigesimum aut saltem xviij. annum susci- perent uec puellas ante quintumdecimum vel decimumsextum , si nos cura animarum sollicitaret.

Vehementer etiam temerarium est in commntandis votis et rclaxandis 20 melius (ut vocant) opus impouere: cum enim apud deum nulla prorsus sit operum differentia, qui non seciindum magnitudinem vel multitudinem openim iRöm. 8, 27. sed secundum affectum operantis iudicat et, ut scrij^tum est, spirituum pon- derator est dominus, qui sepius artificis sordidi manuale opus praefert ieimiio aut orationi sacerdotis, ut est exemplum in S. Antonio et Alexandrino 25 Coriario, Quis audeat praesumere. se velle votum in melius aliquod opus conimutare? Sed haec alio loco dicenda fueruut. Hie enim confessionis ritum ad praecepta dei dumtaxat referendum suscepimus pro quietandis componendisque conscientiis scrupulosis.

Unum tantum adiiciam: struunt multi etiam coniugatis periculosos 30 laqueos, praesertim in casu incestus, ut, siquis (nam fieri haec possunt, immo heu Sunt) sororem uxoris suae aut socrum suam aut alio quopiara gradu con- sanguinitatis contingentem pollucrit, mox arcent a iiu-e exigendi deltiti matiü- monialis, et tamen siiuuit eum, immo cogunt uxoris thoruiu uou deserere: obsecro, quod est hoc portentum? quae medicina peccati nova? qualis satis- 3.s factio peccati? Nonne aj)paret hos t}Tannos alienae infirniitati secure impe- rare et suae nimis indulgcre? da legislatorem quantunivis poenitentem ac castum, qui haue legem ferat sibi statui. Ad ignem ponunt aridum lignum et dicimt 'noli ardere': in sintuu mulioris nudae virum collocant et prohibcnt, ne tangat nuc cognoscat, et id autoritate propria citra maudatiun dei. quid 10 insanimus ! Me consule, caveat confessor ab bis tjTanuicis sive decretis sive

40 quid insanius? ed. Erl.

Confitendi ratio. 1520. 169

iiiril)u.s, et cum fiducia talem peccatorem aut alia pofiiitentia iniilctet aiit desinat punire in totiim, liberum ei relinquens ins matrimonii, (piod nou hom«, sed deus ei dedit. Non hal)et [»otestatom ullu.s angelus in coelo, uedum homo in terra hanc poeniteutiam (id est peccati assidui urdentissimam

5 occasionem) iniungere. Quare uec audiendi sunt ullo modo, qui talia fieri volunt, et confitens ab hoc scrupulo et periculo cum fiducia liljcrandus. Sed quis omnes tn-anuides recenseat, quibus coutitentium et poenitentium miserae conscientiae Christianorum mortiferis constitutionibus et moribus quottidie exagitantur per ineptos homunculos, qui alligare tantiim noverunt onera gravia

10 et importabilia et imponere humeris liominum, quae ipsi nee digito volunt movere? Et factum est hoc saluberrimum poeniteutiae sacramentum aliud nihU quam mera tj'rannis magnatum, Deinde morbus et augmentum pecca- toruni, ut alia significet et alia operetur miseris peccatoribus, sie ministran- tibus impiis et indoctis in lege domiui sacrificulis Ecclesiam dei, quam suis

15 legibus et somnüs repleverimt.

ORATIO IVIANASSE REGIS IVDA apud Babylonem capti.

Domino deus omnipotens iiatrum nostrorum Abraham, Isaac et Iacob„ «^ct

...„.., . OTananc iff.

et seminis eorimi lusti, qui foecisti coelum et terram cum omni omatu eorura,

20 qui signasti mare verbo praecepti tui, qui conclusisti abyssum et signasti terribili ac laudabili nomini tuo, qiiod omnes pavent et tremunt a vultu vLrtutis tuae, et insustentabilis ira super peccatores comminationis tuae, immensa vero et investigabilis misericordia promissionis tuae, quoniam tu es dominus altissimus super omnem terram longanimis et multum misericors et

25 poenitens super malitiam hominum. Tu autem, domine, secundum bonitatem tuam promisisti poenitentiain reniissionis peccatorum. Et tu, deus iustorum, uon posuisti poenitentiam iustis Abraliam, Isaac et lacob, his qui tibi non peccaverunt, quoniam peccavi super numenuu arenae maris, nniltiplicatae simt iniquitates meae. Incurvatus simi multo vinculo fem, et non est respi-

30 ratio mihi, quia excita\a iracuudiam tuam, et malum coram te foeci, statuen.s, abominationes et multiplicans offensiones. Et nunc flecto genua cordis mei, precans ad te bonitatem, domine: peccavi, domine, peccavi, et iniquitatem meam agnosco: peto rogans te, domine, remitte mihi, remitte mihi, ne simul perdas me cum iniquitatibus meis, neque inaeternum reserves mala mihi, quia

35 indignum salvabis me secundum maguam misericordiam tuam, et laudabo te semper omnibus diebus vitae meae, quoniam te laudat omnis ^'irtus coelorum, et tibi est gloria in saecula saeculorum. Amen.

SlDiic^cn 3. 15 unb li3 in C noc^: FINIS. IG ff. So§ Seiet 93lanaffc ftc^t in bct

cd. Erl. unter bcm Sejte 19 semiui eorum iusto AC ed. Erl. 30 exercitavi A unb ed Erl.

Condemnatio doctriiialis libroruiu Martini Lutlieri per quosdamMagistrosNostros

Lovanieuses et Coloiiieiises facta. Respoiisio Liitheriana ad eaiideiu daiimationem.

1520.

©in neuer Slngviff auf bcn ^Reformator ging 'oon ber tI)eologifcf}cn fs-ahilät ju Sölocn auä: felbtge füljltc bcn S3eruf, „juni Sdju^c beö Aöaufee Israel fid) alä eine 5)lauer i^m cntgegen.yifteücn". ^i'näcfift (egtc fic i^rer gcifte«tiern.ianbtcn gcf)niefter ^u Äöln bic ganimluiig tion Sut^erS Schriften, \odctjt im y-ebruar 15111 3U Safel erfd^ienen tvax, jur Suri^fic^t unb 5pi'üfung tior. 3ni äJertc^crn geübt, nac^ PraSmnS borne^mlid) bon ^atoi ■^•»oogftraten getrieben, gob Ic^tere »renige Jage nac^ G^mpfang berfelben ^ am 30. 9(ngu|"t ifjr 3]erbift bat)in ab, ba^ ba§ 33uc^ ju untcrbrücfen unb ,5U öerbrenncn fei, ber Serfaffer aber 3U öffentlichem Söiberruf p nötfjigcn. Sarauf reanbte fid} bie Sijlpcncrin an ben 2ttttid)cr 3?ifcf)of Prljarb Don ber '•JJtarf, ,5n beffen Sprengel fie gel)brte, „um fid) nid)t auf eigene Mugljeit jn öerlaffen", ,5ugleic^ unb ^nptfüdjtid) jcbod}, hjcil er einer .'pinneigung ^u bcm ;}Jeforniator Hcrbädjtig mar, um feine Stellung aus^utnubfc^aften. S)en brei an il}n abgefaubten 9Jlagiftern gegenüber bettjeuerte ber 33ifd)of „auf fein ^priefterroort", Sntf)ers Scfiriften nidjt gefeljcn, gefd)Hnnge getefen jn baben, unb ertbcilte ber Jafuttät ben Siatf;, itjren Sprud) Hör feiner iU'röffentlid)ung bcm Ü?ifd)of bou 3:ortofa, ßarbinol 3(brion, il}rem ctjcmaligen Witglicbc unb fpätcrem Üiad^folger ü?co§ X. auf bcm päpfttidjen Stufyic, jur in'gutadjtung ]n unterbreiten. 3^'lit fafite bicfelbe am 7. ^iooember in aller J-orm ifjrcn in'fdjluf^, ber, nur genauer bcgrüubct, ein gleid^eä iicrbift, >ric cS bereits ju ,<füln gcfnüt loar, entljielt, unb fofort faubte fie il)n beut fi'arbinal 'üfbrian ju, Ujcldjcr il)r bann in feinem 4x'fd)cibe bom 4. 2;e= cember, o{;ne freilid) Vnf^crö Sdjriften felbft ^n fenucn unb obgicid) er in Jolgc eines Sd)reibfelj(erS in beni Sofument bor nnridjtigcr V(nfül)rnng ber Söorte bcS Üicgncrs loarnte, feinen üolleu iunfall bezeugte, bereinigt traten bie brei llrfunben.

') „Quid diu parturirc opus, quum nisi noxiam viiieram pirturi crantV fpottct «martiii SBu^cr in feinem Sriefe nn fScaiüi 9{t)ciiauiiS Dom 2. 9lpri( 1520, f. 1i). Slolbc, Analecta Lutherana, ®ot^a 1883 ©. 18.

Responsio ad condemnationein doctrinaleui per Loviin. ot Colon, factani. 1520. 171

in Ciiart flcbvutft, ons ßtc^t imtcr hcm litä ,Epistola Rmi. Dni. card. Derliiscn. ad facultateni thcülogiae Lovanicnscm. Einsdem facultatis doctrinali.s coiidein- natio, qua conderanatur doctrina Martini Lutheri, doctoris theologiae universitatis Wittenbcrgn. Condemnatio facultatis theologie Colonien. adversus eiusdcm Mar- tini doctrinani" mit bem Sniprcfiitin „Excusuni Lovanii apud Theodoricuni Martinuin Alostensein. An. MDXX. Mens, februarii".'

3lid§t longe tte^ Sutl^cr mit feiner Stntmort bovauf mavten. S)en lü. ffltär^ 1520 mclbct er bem ©pntatin: ,Mitto Lovanienses et Colonienses asinos, quibus iam rcspondeo per typos", nnb bcn 25: , Responsio ad Colonienses boniolofhos et Leones mortuos venit ad finem ultimae cliartae, propedieni absolvenda". Sn feinem S5ricfe an 9Jtartin Seligmann tiom 25. ^Rävj fe^t er bie S3ecnbignng be§ Srncteö feiner Sdjrift ouf bcn fotgenben lag an, nnb am 27. njarb fic fd)on öerfanbt. Seiner SfntWort h?ar baä äöert feiner ©egner borgebrucft.

3n ben .ffrcifcn ber .ftuntaniftcn tptte ba§ „f)ciligc" Urt^cit bcr .fiblner nnb Söroener iriber bcn iHcfovmator Unmillcn nnb Spott erregt, beffen Slntmort bagcgen loarb mit großer 5rcube begrübt. ,Post nubila sentimenti [Lovaniensium et Coloniensiinn] , fd)reibt ^o^ann 6rotu§ ben 28. Steril an Sut^er, ortus nobis est sol: vidimus, qua arte, qua industria confutes damnationem doctrinalem: ad- miramur eruditionem, ingenium exosculamur: summe placet, quod ita temperas gravia cum iucundis , amara cum dulcibus: illinis et pingis quemque suis colo- ribus.' Selbft Sra§nm§, fonft fo bebadjt, in Cuf^erS Sac^e nic^t öcrftricft ju trcrben, äußerte gegen Melanc^tl^on: ,Mire placuit haec responsio Lutberi adversus condemnationem Colonieusium et Lovaniensium : tandem coepit eos pudere suae |)raeproperae pronunciationis'. 51leland}t^on meinte, nnn «jürben bie Grfurter, burc^ ba§ 3?pifpiel ber Kölner nnb SiJWencr abgefd)recft, fein Urtf)ei( nie'^r über bie Vcip= ,5iger Si&pntation fällen, nnb ber Somtjcrr 3ofiann Sölfd) in Söittenberg trat bem JKeformator mit einer formlidjcn i!ertl)ctbignng5fc^rift jur Seite, bee litd^ (bei gjteld^ior gott^er gebrmJt) „CONTRA DOCTRI- |i nalem quorundam Magiftro || rum noflrorum damnati= || onem , Louanienfis & || Colonienfis ftudii, || lohannis Do= || elfchii II Velt= H kirchenfis, || e facris literis pe= || tita DEFENSIO , pro ]| Chriftia- niffimo pra?cep= || tore fuo Martino Luthero. || Vuittenbergae, jj' (mit Üiteleinfaffung, 24 Slätter in Cuart).^

Sßg(. Des. Erasmi epistolae palaeonaeoi, Friburgi 1532 SBt. i'>f. (33ttef an Tlattijia^ Jrtrc^et öoin 11. SDlötä 1531). Articulorum doctrinae Fratris M. Lutheri per theologos Lova- nienses damnatorum Ratio es sacris literis et veteribus tractatoribus per lacobum Latomum, Antverpiae 1521 ffli. 2af. £e äßette I ©. 428. 429. 431. 432 f. Diicberet, 'ilad)-- tidjtcn !c. I ©. 174. Corj}. Ref. I ©p. 157. Se SÖJette I ®. 44=3. Böcking, Hutteni opp. I ©. 837. 340. Corii. Ref. I ©p. 206. 160. ßöfttin I ©. 284. 319 f.

•) ©0 angegeben in Petri Francisci Xaverii de Ram disquisitio historica de iis quae contra Lutherum Lovanienses theologi egerunt Anno mdxix. ©. 9. =) SBBcnn

in Lutheri opp. lat. var. arg. vol. IV. Francofiu-ti ad M. (fog. Grtangcx Sluggobe) 1807 ©. 175 f. no(^ ätoci anbcrc ©c£]tiftcn aU in hat causa Lutheri c-ira Lovaniensibus et Co- loniensibus gesta crnjäljneu-jltiertf) bcjeidjnct »ctbcn, )o f)nbcn bem ficrauSgcber lDol)t einjetnc Slu^brüdc im litel junt SßelDeife bafüt genügt, ha if)t 3n()att t)iet noc^ nidjt in SBctta^t tommt.

172 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

3t gaben.

A. „CONDEMNATIO DOCTRINALIS || librorü Martini Lutheri, per || quof-

darn Magiftros no= |1 ftros Louanicfi, & || Colonien, fa= ]| cta. || RE- SPONSIO ;| Lutheriana ad eande || condcmiiatione. [| Viiiltcnberg», apud Melchiorem II Lottherum luniorem, Anno || M.D.XX. ||" gjlit %ikU einfaflung. 16 Slätter in Cuart. 9lm (änbc: „Vuittenbergae, Anno domini Millefimo || Quingentefinio Vigefimo. jj"

B. „CONDEMNATIO DOCTRINALIS || librorü Martini Lutheri, per ||

quofdam Magiftros no= || ftros Louanien, & || Colonien, fa= || cta. || RESPONSIO II Lutheriana ad eande || condemnatione. || Vuittenberga;, apud Melchiorem || Lottherum luniorem. Anno || M.D.XX. |i" SRit litelcinfaffung. litchiiiflcitc Bebruät. 12 SBlätter in Cuatt, Ic|tcä 35(att leer. 9ün G-nbc: „c Söittcnbevge 5lnno bontini llliüefimo ;; Cuiu= genteftmo Uigefimo. ||"

Sie litcltüortf finb benen hon A in .^lol.ifiijnttl itadjgcbilbet, fotoie aucC) bic Sitclciiifaiiimg ; abcx iid)ct ift fein Sßittcnbetget Stucf.

C. „Condemnatio doctrina- || lis libroiv Martini Lu- || theri, per quofda Ma||

gift.ros noftros Lo- |1 uanien. & Colo= || nien, facta. || Refpöfio Luthe- riana II ad eandem condeni || nationem. || M.D.XX. jj" 9Jiit 2ite(= einfaffung. 18 «Blätter in Citart, le^teg Sßlatt teer. Stuct i'on Silunn Ctinav in 9lug-5burg.

t>- .'?W CONDE /^ II MNATIO DOCTRINA || lis librorum Martini Lutheri, per||quofdä Magiftros Louanien. || & Colonien, facta. || ''^ RESPON /^ [| SlO LVTHERIANA AD || eandem condemnationem. || Seleftadij apud Lazarum Schu= ]| rerium, in gratiam utriufcj || partis. || M.D.XX. j|" 53lit litelcinfaifung. litelrücffeite bcbrnctt. 18 iMätter in Guart. 9Iuf bev legten Seite nui bai 2)ru(fer,5cic{)en. 9tnt (fnbe auf ber tiDV= leijten Seite: , Seleftadij, in a?dibus Lazari Schurerij, || Menfe Maio, M.D.XX. II In gratiä utriufcj partis. ||"

E. ,CONDEMNA || TIO DOCTRINALIS LIBRO || rum Martini Lutheri, per

quol'dam || magiftros noftros Loua- || nieii. i^ Colonien. || facta. || RESPONSIO LV- II theriana ad eandem || Condenationem. 1," 2itel= rürffeitc bebrucft. 14 JBIättcr in Cnavt, leiste Seite leer. 9(ni Pnbe: „ANNO M.D.XX. II"

F. ,>^ CONDEMNA || TIO DOCTRINALIS LIBRORVM MARTI || NI LV-

TlIERl PER QVOSDAM MAGI || STROS NOSTROS LOVANIEN. || ET COLONIEN. FACTA. || 4^ || RESPONSIO LVTHERIANA AD || EANDEM CONDEMNATIONEM. || "^ ||» 22 Blätter in Cuavt.

3n Lutheri opp. lat. var. arg. vol. IV. Erancofurti ad M. (fog. Gvlongci: 9Inegabe) 1867 S. 175 trivb nari) öon ber .Oavbt, Autogr. Luth. 11 S. 68, ani Unfenntiii^ bev 9lrt, iinc in lefetevein SUerfe bei ber 93ibliogvapl)ie Deifatjveu ti'ovben, A uüd) einmal anfgcfüljü.

Responsio ad condeinnationem doctrinahnn per Lovan. et Colon, factam. 1520. 173

S)cn elften S)rudE bcr Slnttrort ßuf^crä bcfiljcu luiv in A ; bie übrigen 9Iu§= gaben finb Ichiiilicf) '•Jcncl)briicfe: iibevall ftctjen bie gegnrvifcfjen Scljriften Dovnn, unb iWax .yievft .Unvbinal 5lbvian'i U.^vief, bann bev t'öli'enev unb ,5nle^t bev .Üölnev lu-vbanintungöurf^eil.

(äbenfo gcoi'bnet treffen hjir fäinmtlicfje ©tüde (ateinifcf) an im Tomus II. omniuni opciiim M. Luther! Witebergae ÜJiG 231. 30 [Devbvutft 38]='— 44», im Tomus I. omnium operum D. M. L. lenae 155G 331. ccccixoviii'' -cccccvi'' unb in Luther] opp. lat. var. arg. voL IV. Fiancofurti ad M. (|og. 6r(anger 3(u5gabe) 1867 ©. 176 205, in anbetet (i^tono(ogifd)et) Meif)enfolge unb in§ S)cutfd)e iibftfc|t bei 2Batcf) XV Gp. 1589-1 02 7.

e-in,^e(n abgebiucft finben luit fonft noc^ fiatbinal Stbviani Srief bei Söfc^er III <B. 854 f. unb in Analecta historica de Hadriano VI. ed. Casp. Burmannus, Traiecti ad Rhenum 1727 ©. 446 f., ba§ Utt^eil bet SöttJenet bei Sofc^et III <B. 850 853 fouiie ,ex coaevo et ipso forsitan autograplio [?] e.\euiplari" in Petri Francisci Xaverii de Rani disquisitio historica de iis quae contra Luthorum Lovanienses theologi egerunt Anno mdxix. ©.4 9, unb bcn ©ptnd) bet Äölner Bei 2ö\ä)n III ©. 848 850. 'ilaä) 2)e 9fam a. a. €). fielet ein unb ba5 anbete <Btnä and] bei D'Argentre, Collectio iudiciorum de novis erroribus, tom. I. part. 2. unb bei Schelstratius, Acta ecclesiae orientahs contra Lutlieri haeresim, tom. I.

Sa un§ bet UtbrucE bet S'etbammunggfcfitiften nid^t .^ugänglid^ geföefen, fo fann für un§ nut A unb bei bcni Uttf)eil bet Sbroener nod) S)e iHam in 33etrQri)t touimen; toir notiren jeboc^ bie Se^arten ber (Jrlanger 9(u§gabe, weit fie A gefolgt fein will: übrigeng bcbalten wir bie utfptünglid^e (nid^t d)tonologifd)e) Ctbuung ber Sdjtiftftüde bei unb geben bcnen, wetd)en fie festen, bcfonbetc Übcrfdjriften.

174 Responsio ad conclemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

EPISTOLA ADRIATil CAßDIXALIS DERTVSEXSIS

«ad facultatem theologiae Lovanieiisem.

SPECTABILIBVS ET PKAECLARISSIMIS VIRIS MAGISTRIS

NOSTRIS DECANO ET FACVLTATI THEOLOGIAE LOVANI-

ENSI, AMICIS TANQVAINI FRATRIBYS E. P. Y.'

AMICVS ET CONFRATER

A. GAR. DERTVSEN.2

s;

Pectabiles praeclarissinii Magistri nostri, amici charissimi, literas vestras 'vii. uovcnibri.s ad mc datas xxvi. eiusdcm aocepi, qiiibus piano cxplioatis, quae sit vobis erga Christum affectio et quis erga sanctis.simani eius fideiu lo zeliis. Vidi errores, quos ex diversi.s scriptis et tractatibus Lutheri sacrae theologiae magistri annotatos ad me misistis, qui sane tarn rüdes ac palpa- Ijiles haereses mihi prae se ferre videntm-, ut ne discipiüus quidem theologiae ac prima eius limina iugressus ita labi merito potuisset. Et ex hoc maxime haereticum se probat, quod paratum se profitetur ignem ac mortem pro illis is subirc et omuem contra sapientem haereticum esse. Taceo causas, quibus de siugiüis articulis declarari posset, quemadmodum haeresüu contiueaut, ut prolixitatem vitem in re non ambigua nee necessaria.

Miror valde, quod homo tarn manifeste tanque pertinaciter in fide eirans et suas haereses omni(piaque diffuudens impune errare et alios in peruicio- 20 sissimos errores trahere impune sinitiu". Vos certe bene ac laudabiliter facitis, quod pestiferis hominis dogmatibus (quantum in vobis est) obviam itis, doctri- nalis condemuationis antidotum illis opponendo, ne illius errata etiam vos involvant, neve rei sitis apud dominmu animarum, quae occasione perversae eins doctrinae pereunt, quemadmodum fieret, nisi eiusdem doctrinae falsitatem 25 ac j>ernicieni censura vesti'a ac veritatis manifestatione monstraretis, iuxta 2uc. 11,23. illud salvatoris 'Qui non est mecum, contra me est, et qui non colligit mecum, spargit'.

Sed illud in primis jiroNadere dcbetis, ut in condcmnationo per vos publicanda nulluni verbum aliter ponatur quam ab ipso autore sit scriptum, so vclnti in aiiiculo 'Circa vero satisfactionem' ]>r() 'immutare' seu 'inutarc' scriptum est 'imitare ins divinum', errore (ut credo) scriptoris, f|uia si homo

1 f. Sic Ü6cr(d5tift fc^It in bcn auSflaticn imb ift »on iin§ naiS bcm litel bc§ crftcn lEtliä? gcbilbct 4 LOVANIKN. A, irtig aufgcWft Lovaiiiciisis in ed. Erl. 31 in .articiili). Circa vcro satisfactionora A nnb eil. ICrl. S2 qua si A quasi ed. Erl. (quia si »ic oben D)

') K. 1". V. cullBcbcv = Exoptat Pluriiiuuu Valoic ober = Et Patribus Venerandis. 2) A. CAR. UERTVSEN. = Adrianus Cardinalis Dertusensis.

Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. ot Cnlon. factani. 1520. 175

ne divina quidem antoritate fretus tollere posset obligationcm de iure divino et natiirao ortani, nco uiKiuain valerct dispensatio in votis, iuramontis et aliis ex quacimque causa rclaxativa obligationis contraetao. Quod manifeste falsuni est et omni ecclesiae constitutioni contrariura. 5 Non scribo nunc jiiura jiropter occupationos maximas: det dominus, ut

brevi cum dignationibus vestils de his et aliis praesens latius conferre possim. Interea tamen non omittam fidei laboranti succurrere in his, quae istis malignis temporibns per me fieri ac proenrari potorunt. Valeant diu felices E. dig- nitates et me domino precibus suis commeudare velint. Ex Papiol. iiij. I)e- 10 cembris An. M.D.XIX.

FACVLTATIS THEOLOGIAE LOYAMENSIS (loctrinalis condemnatio doctriiiae 3Iartiiii Lutheri.

Vrs^iversis et singulis lias uostras litteras visuris et auditims Decanus et facidtas Sacrae tlieologiae universalis studii Lovaniensis cum spicera

15 commendatione Salutem.

Quamvis omues omnino Christiani ad fidei et sacrae doctrinae defen- sionem Clu-isto, cui nomen dederunt et cuius sacramento ligantur, sint astricti, ad id tamen obligatiores esse constat, quos sacrae theologiae professio speci- alius stringit. Istos enim oportet esse potentes in opere et sermone, ut per

20 sacram doctrinam contradicentes redarguant et pro domo Israel se murum opponant. Hinc est, quod nos huic debito pro viribus satisfacere cupientes Aimo superiore librum quendam F. Martini Luther, doctoris (ut dicitiu-) nni- versitatis Yuittenbergeusis , qui prima acie nobis visus fuit scandalosus et Christi ecclesiae noxius, curavimus, quantima in nobis fuit, ne in nostra uni-

25 versitate publice venderetur. Verum, cum experientia comperissemus, istud adliuc satis non esse, sed librum et autorem eins multos habere fautores et defensores asserentes huius libri doctrinam vere esse Christianam, quorum suasii et autoritate multi ex siraplicioribus ipsum librum cupidius amplectuntur et a synceritate quae in Christo est avertimtur, Visum est nobis necessarium

30 nostram adhibere censm-am.

Itaque supradiotum librimi ' complectentem conclnsiones nonaginta quinque cum suis declarationibus et responsis ad Silvestrum de Piierio,

1 1 f. 3n allen SluSgafien fte^t btc§ @tüc£ o^ne Merfc^tift ; ttiii: gefien fic nad5 bcm %itd

bc§ ctften Stud§ betturjt 17 adstricti de Ram 18 sacra de Ram 22 Lutheri

de Ram 23 Wittembergensis de Ram prima facie ed. Eri. unb de Ram 26 haben de Ram

') @9 fonn nur bie im gt^^Qi: 1519 fti" Sodann ^frobcnius) in 58ajet erj^ienenc ©ammlung lateinijclet Sdjtiften Sut^ers gemeint fein.

1 76 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

magistrum sacri Palatii, Item serraonem de poenitentia, Sermonem de ex- commimicatione, Sermonem de Indulgentiis , Sermonem de praeparatione ad Eucliaristiam, Item Andreae archidiaconi projiositioues apologeticas, et prae- ec'ptorium, po.st exactam et ililigentem examiuatiouem comperimus praeter insiguem deti'actionem philosophiae et omnimn doctorum, qui fuenmt ab aunis 5 ({iiadringeuti.s, etiani coutiuei-e as.sertlones miiltas falsas, .scaudalosas , haere- ticas et haeresim sapientes, cuiusmodi sunt quae sequmitur:

Opus bonum optime factum est peccatum veniaJe.^

Item, ex eo, quod sancti in omni bono opere minus faciunt quam debent, quodque nuUus sanctorum vixit in hac vita sine peccato, eoncludit, i*' merita sanctorum uiüla esse superflua sibi, quae nobis ociosis succun-ant, intendens per hoc manifestum facere, quod merita sanctorum nuUa sunt, quae nobis possint communicari, quin et sancti in illis opus habent misericordia ignoscente. Haec simpliciter dixisse non sat erat, sed haec etiam addit verba: Et ut aliquaudo audax sim, ea quae ianl dixi protestor me non dubitare, i^ sed paratus igncm et mortem suscipere pro illis, et haerfeticum asseram omnem (pii contra sapuerit.^

Item, indulgentiae niliil aliud sunt quam relaxatio poenae arbitrio sacer- dotis vel canonum poenitentialium impositae, quos tamen etiam ipse fatetiu- per non usmu abolitos.' 20

Item circa sacramentum poenitentiae errores seminat, ut quod sine gratia dei primo remittente cidpam ucc votuni remissionis quaerendae liomo habere potest.*

Item 'haeretica est sententia, qua sacramenta uovae legis gratiam iusti- ficautem dare dicuntm" illis, qui iiou ponimt obicem',^ alibi hoc etiam expli- 25 cans de baptismo.

Circa contritionem istud dat consiliimi: Confessurus ante omnia tecum cogita, quid faceres, si non esset praeceptum confitendi, et an sie etiam velles confiteri, conteri, poenitere, quod si te non ita invenis, iam scito, te non ex amore iusticiae sed cousuetudine et timore praecepti poenitere.^ 30

SKatn. 16,19. Item, quod fides qua creditur verbum Christi vermn 'Quodcunque

solveris &c.' magis requiritur in absolutioue sacramentuli quam eontritid et ipsa sola satis est, quicquid sit de contritioue. 'Tantum, inquit, iiabes quantum credis', addens 'immo, esto per impossibile, quod confessus non sit contritus aut sacerdos non serio sed ioco absolvat, si tarnen credat se abso- 35

3 f. Item Andreae fiiä et praecepiorium fe^lt Sei Je ICam 5 detraetationem de Kam 11 succurruut A unb ed. Erl. 13 possuut A unb od. Erl. 16 pro illis ftc^t Bei de Kam

Bot ignem 25 dicuntur in illis de Kam 34 sis contritus de Kam

>) Sögt. »b. I ®. 322. 428. ^) S89I. »b. I ©. (iOG ff. 515. C23. ') «Igt. »b. I

©. 509. «) ajgl. 58b. I ©. 540. ") »gl. »b. I ©. 544. 324. ») Sügl. 4<b. T

©. 321.

Responsio ad conclonmationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520. 177

liitum, verissime est absolntus', et infra dicit 'Quarc niagis est a oonfitcnto i'('(liiir(!n(lum, an crcdat se al)Solvi, (jiiam an sit verc contritu.s'.^

Item, idem expresse dicit de accessuro ad venerabiie sacramentum eucharistiae in sermone de praeparatione ad eucliaristiam. Improbat ctiam .'. modum examinandi conscientiam, contra c. Quem poeni. et canonem concilii generalis in e. Oniuis utriusqje sexus, de pe. et re.^

Circa confessiouem: 'Non sunt confitenda omnia mortalia, quia impos- sibile est ut omnia mortalia cognoscas, ad impossibile autem nemo obligatnr^ addens, qnod solum mauifesta mortalia in primitiva ecclesia confitebantur,

10 inxta illud Apostoli 'Manifesta sunt opera carnis'. Et de accidia dicit: ©"i- '■, i9 ff. 'Nescio, an sit vicium confitendnm: credo quod non, quia est spiritualis defectus, deo soli, qui et solns ibi mederi potest, aperiendus'. Item alibi dicit: 'Etsi non sit necessarium confiteri sacerdoti, si fratrem non excusaveris aecusatum, foedatum falso testimonio, oppressum adulatione vel detractione,

ir. forte contentus, quod tu non ea feceris, certe coram deo argueris reus tam impii silentii et male ociautis linguae, quae in haue fratris tui necessitatem tibi data est.*

Circa vero satisfactionem dicit, quod nullam poenam exigit deus remissa culpa, quam sacerdos possit tollere vel minuere, quia talis poena secnndum

20 divinam iusticiam debita nuUa est, aut si aliqua sit non potest ab homine toUi, quia, ut inquit, hoc esset mutare ins divinum.*

Circa raandata dei dicit: 'Dens ligat hominem ad impossibile', et quod divino praecepto tenemur ad non habendum fomitem peccati, quem quia habemu.s et in hac vita cai'ere non possmuus, semper peccamus, item quod

s.-i omnes filii Adae sunt idolatrae, et infra: 'Si hoc praeceptum servaremus, nulla esset superbia, id est nuUa radix peccati, nullum iuitium peccati ac per hoc nulla peccata essent, sed pax, amor &c.' addens 'quod non in hac \'ita sperandum est, ideo semper manemus peccatores et huius praecepti transgressores, solo hoc sacrificio salvi, quod hanc transgressionem non igno-

30 ramus neque negamus'.^

Item dicit, quod virtutes raorales et scientiae speculativae sunt peccata et errores in peccatoriljus, quia fiunt necessario ex corde malo et nondum sanato per gratiam." Et miüta alia passim iuserit aeque vel magis absurda et erronea.

3 Item fel^tt iti de Kam 4 in sermone de eucharistia de Ram .5 exanJmandi A

consUü A 10 acedia de Ram 18 Circa satisfactionem vero dicit de Ram 25 ido-

lolatrae de Ram 28 maneamus oUe 2Iu§gaBcn (manemus bic cttitte SteEe) 33 Et fefjtt Sei de Ram

') SBgl. »b. I ©. 323. 331. 543. 324. '-) Sgt. SBb. I ®. 331 ff. ') Sgl. i8b. I

©. 322. 521. 514. ■•) Sögt. SBb. I <B. 536 utib bn? Sc^retbcit finrbinQl Stbtianc. f)icr

©. 174 f. 5) Sgl. »b. I ©. G49. 515. 408. 429. ^j Sgl. SBb. I S. 427.

SuttierS SBcrEe. VI. 12

178 Responsio ad condeinnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

Item varias propositione.s susi^ectas et periculosas inducit de purga- torio, ut, quod animae in purgatorio sine intei-inissione peccaut in eo quod hoiTent poenas et quaerunt requiem.*

Et ad snas assertiones erroneas confh-mandas autoritatcs sacrae .scriptm-ae ad sensum perver.suni traliit. Similiter et verba doctorum tarn veteriini quam 0 moderuorum corrnmpit ac pervertit.

Propter quae censemus libriim ipsiim ac omncs et singulos tractatiis eins, in quibus haec vel horum aliqua continentur, damuandos, ac deinde librum et traetatns doctrinaliter damuamu,s tanquam communitati fidelium nocivos, verae et sanae doctrinae adversos, et de medio tollendos censemn.s 10 ignique cremandos et autorem ipsmn ad revocationem et abiurationem supra- dictorum cogeudmn.

In quoriun premis.sorum veritatis testimouium praesentes literas exinde fieri et per notarium infra sci'iptum subsignari niandavimus sigilliqne ante dictae nostrae facidtati.s theologiae iussimus appensione comiimnii-i. 15

Acta fiienmt haec Lovanii, Leodiensis diocesis, in ecclesia collegiata sancti Petri Lovanieusis, in loco capitulari inferiori ibidem, Sub anno a nativitate Domini IVIillesimo quingentesimo decimo nono, Indictione septima, Mensis novembris die septima inter nonam et decimam horas ante meridieni, Pontificatus sanctissimi in Christo jiatris et domini nostri domini Leonis 20 divina provideutia papae decimi Anno septimo.

De mandato dominorum Decani et alioriun Magistrorum nostrornm dictae faciütatis Joannes van Hove Notarius.

COXDEMXATIO FACVLTATIS THEOLOGIAE

Coloiiieiisis adversus (loctriiiaiu F. Martini Lutlierii.

V

Niversis et siugulis has nostras literas visuris et auditnri.s Decanns et facultas sacrae theologiae universalis studii Colonicnsis cum synccra comniendatiouc Salutem.

Tametsi omnes iibilibet consistentes fideles ad communis fidei defcn- sionem nedum cum rcrum, vcruniotiam cimi propriae vitae dispcndio tene- antur, praw'ipue tarnen eos ad id ihuiktIs arctius obstrictos constat, qui pro titulo professionis ab ecclesia ad id prac caeteris deputati ae.stimantur sacrae

1 Item fc^lt 6et de Kam Varias etiam propositioiies de Ram 2 Utquot animae A

in ea de Ram 9 libros de Ram 15 theologicao de Ram 20 nostri domini fc'^tt Sei

de Ram 21 Anno suo septimo A unb ed. Erl. 22 dominorum nieorum, decani de Ram nostrorura fc^lt in de Ram 23 Van lloft de Ram

') a}g[. m. I ©. 502.

Responsio ad condemnationem doctrinalcin por Lovan. et Colon, fattiini. 1520. 179

theologiae magistri, (|iiiiniiii (nt scriptiira ait) nninscuiu.sque en.si.s super femnr öoW. .1, 8. eins es.se debet ])r()pter tiniores nncturnos, errores et liaoreses, quos ])rocu- rante universorum zizauiorum satore diabolo studio pravorum pseudcKjue catholicoruiu in eeclesia per terapora domiientibus hominibus contingit

r. jndlulare.

Cum itaque ante aliquot hos dies venerandi eruditissimique doniiui Decanus et facultas sacratissimae theologiae insignis studii Lovaniensis, con- fratres nostri, fidei zelo succensi, per proprium suum nuncium sacrae Theo- logiae Baecalaurium librum quendam sub titulo cuiusdam fratris Martini

>o Luther impressum ad nos trausmiseriut expetierintque, quatenus charitatis debito eundem librum, quem multorum Christifidelium aures graviter oifen- disse accepisseut, (piod nova, iiisolita, inaudita et noxia qiiaedam dogmata in fide erronea lectorilnis ingereret, perlustrare et examinare dignaremur atque, si ita mereretur, reprobationis nostrae censuram doetrinaliter adhiberemus,

>■'' Nos tarn sauctis desyderiis iustisque precibus confratrum nostrorum merito inchnati praememoratum libram quadriiigeutas et octuaginta oeto jjaginas in se iuxta numerum illis Impressum ' continentem vüsendum re\äsendumque nonnullis ex gremio nostro magistris commisimiis. Et quoniam post illorum examen talem eum palam conperimus, qui quo ad tractatus et materias per

20 fratrem Mailinum Luther editas atque in lucem (ut fertur) datas varios in fide et moribus errores alienaque a sanctis doctoribus dogmata contineret et speciatim sancta vitaeque aeternae meritoria hnmana opera infamet et reatimi eis iniiciat, quasi sine culpa fieri uon possint, saeras scripturas saucto- rumque patrum sententias pers^ertens in sensum perniciosum contorqueat,

25 Poenitentiae sacramentmn dogmatibus perniciosis annullet, circa contritionem scandalosos errores inducendo, Circa confessionem contra universalis ecclesiae veterem doctrinam perversa consilia ingerendo, Omnem satisfactionem mortali eidpac remissae debitam cassaudo, cimi deus (ut ait ipse), cui mortalem culpam, semper etiam et meritam poenam remittat, Thesaiu-um iadulgeutiarum,

30 quas non solum ab olim patruni decreta sed etiam sacra approbaverunt con- cilia, ex frivolis irrationabilibus fundamentis per propositiones in sanctos et in sanctonun merita impias et blasphemas pertinaciter annullet, Circa poenas purgatorü et staturn animarum post hanc vitam ex vanis motivis abhomina- biles errores disseminet, utpote quod in purgatorio nulla anima quicpiam pro

35 mortalibus patiatur, sed duntaxat pro venialibus patiatur peccatis, quod

30 consilia A 3 1 irrationalibus ed. Erl.

') Sfn ÜJücffic^t auf bic 3eit ift nid^t onjunc^men, baß bn fiblncr tt)eo[ogi|cf)cn fjatuttöt bie 9tu§gabe Sutljerjdjcr Sdjriften am Soljann gtobcnius' *prefie Dom 3luguft 1-519 Dorgclegcn l)obe; in hex 3tu?gat>c bcriclben «om Cftobcr 1518 fcl)lt ober ber in bcTt Sbtoener lierbaminungl= uxtf)eil (oben ©. 170) aufgefütitte serrao de praeparatione ad eucharistiam (f. 2?b. I ©. 328): iomit hiitb, ba fonft eine äf)nncf)e Sammlung Bon bomalä nid)t bcfannt ift, bie ShiSgabe bom gebvuat 1519 gemeint fein; es ^at bann nbct bie gafultöt in Sefrcff ber Seitcn,jQf)ten geirrt.

12*

180 Responsio ad condcmnationem doctrinulem per Lovan. et Colon, fectam. 1520.

animae in purgatorio denra viciose culpabilitcrque fliligant ac siue intor- mi.ssione illic peccent, iit quae sna sunt quaerentes plnsquam divinae voluu- tatis impletionem, quod (ut ipse inquit) est conti-a charitatem/ quod mortui fere non minus quam vivi in statu sint merendi vitara aetcmam,^ Item contra Privilegium et primatuni Ehomanae ecclesiae supra ecclesias caeteras per orbem erroneas assertiones ab olim pro haereticis condemnatas auribus Clu'istifideliuni refricet et iugerat, Sedera Apostolicara irreverenter palam et seandalose taxet, Autoritatem summi Pontificis impudenter atteuuet, utpote qui .solam poeuam cauouicam seu arbitrariani, uullam antem poenam secundum divinam iusticiam peccatis debitam divinitus sibi data potestate remittere possit, cum (ut ait ipse) tales poenas remittere esset divinum ins mutare,* mandatmn dei irritum facere et in deum impiissimum adversarium esse, Innumeraque alia scandalosa hiis non absimilia, immo gra\'iora et pemiciosiora in se habeat. Quocirca nuper die Martis pcnultima mensis Augusti super hoc legittime omues et singuli convocati in congregatio;ie nostra publica morc solito in conventu fratrum praedicatorum, servata et habita matura pensi- culatione praemissa, concorditer censuimus et doctrinaliter iudicavimus, pvae- fatum librum tantis scandalis, erroribns haeresibusque ab olim damnatis refertum, tanquam communitati fideliuiu noxium iure de medio tolleudum, usum eins inliibendum, supprimendum et per eos ad quos id speetare dinos- citur igni publice cremaudum , Autoreua etiam eins merito ad revocationem pul )licam compellendum.

In quorum omnium robur ac fidele testimonium haue nostram senten- tiara per notarium nostrum iuratum pracdicto libro asscritji et sigilli facul- 'tatis nostrae (quemadnioduni et lias nostras literasj iussimus appensione conuiiuniri.

Datum et actum Coloniae Anno salutis Christianae sujira millesimum quingentesimum decinio uouo, penultima die mensis Augusti.

Per me Henricum de Yorda de Colonia, Notarium publicum et supradicti generalis studii Coloniensis Bcdellum iuratum.

2 et quae A unb od. Erl. (otigc Schart unjcrc ilonjcltuv)

■) aSgt. ab. I S. 5U2. -) Sügl. »b. I S. 562. ^) USgl. iBb. I S. 530.

Rcsponsio ad condomnationoiu doctrinalem per Lovan. et Colon, factaiii. 1520. Igl

RESPO^SIO LVTHERIAXA AD C0^DEM>ATI0>E3I D0CTRIXALE3I

per Magistros :\ostros Lovanieiises et Colonienses factani.

ORNATISSEVIÜ VJRO D. CHRISTOPHORO BLANCO,

I. V. LICENTIATO, SVO IN CHRISTO,

SALVTEM.

^Ittd ad t*:-, \-ir ornati.ssime, daimiatores doctrinale.s Liitheriauae docti-inac, iicnipe Lovanieuses Colomeuse.sque Theologcs. ICiuorum infoelici studio .si disero me non moveri, magno mcam couscientiani confecero mendacio. Nam ea, quae in Reuehlinum cogitaveruut duae eaedem prae caeteris Univer- llsitates, casui aut teraporali hominiim cuidam fato dedi aut ad summuni luimanae conditioni, qua necesse est, ut proverbio dicitur, semel insanire omues, quibus magnam ignominiam sibi pepererunt, uui- 15 versuni nomen Theologicum summo ludibrio exposuerunt, omuibusque uuiver- sitatibus irrecuperabilem fidei et autoritatis et opinionis iacturam thesaurisarunt. At postquara video eos, hoc malo suo non solum nihil eruditos sed etiam in peiora lapsos, hoc (sive pro resartienda gloria sive pro excitauda maiore tra- gaedia) conari, ut etiam expressas divinae scripturae sententias, imo suas 20 proprias damuent, aliud suspicari non possum nisi irani dei pervenisse super

eos in finem, ut Apostohis de ludaeis ait. quo tiraore motu.s tauquam despe-i.ziKii.2,ic. ratos et deploratos cogor miserari ob totius Christiani populi pericuhim, quem necesse est hos infoelices Magistros ubique habere duces vitae.

Dicitm- Euangelium Clu-isti i^pud Turcas non licere praedicari. At si 25 istis doctrinalibus damnatoribus sua fiducia et tantae arrogantiae buUa con- stiterit, quae tyrannis Turcarum poterit ei confei-ri? Nam quid causae, quaeso, afferimt in hac condemnatione mei, qui tarn densis scripturis mea munivi? Aut quid spii-at haec damnatio nisi bullam fiduciae superbissimae, istam 'Nos sumus Älagistri nostri eximii et almae universitatis Theologi: 30 quicquid dixerimus, Euaugelium est, quicquid damnaverimus, liaeresis est'? Si iste est modus damuandi, statuendi, doceudi, quin extinctis Euangelio et scriptura tota Lovanium aut Coloniam imus auditmü, quid Magistri nostri vel per febrem divinent aut exemplo Turcae pro uti'oque testamento novum quendam Allvoran um nobis condant? Quis enim potest vel fingere, quid

1—3 Sic UBetfii^rift ijin finbet fic^ in ben ©onberbrucfcn ntc^t; wii; l)aBcn fie bem Zittl Bon A gemäß grtitbet, ba un§ bie langat^mige goffung bcr ©efammtauSgaficn »on Sut^etä SStxttn ni^t besagte, wo fie toutet; „Eesponsio Martiui Lutheri ad aiticulos, quos Magistri Nostri Lovanieuses et Colonienses ex Resolutionibus et Prupositiouibus de Indulgentiis et assertioiiibus eariim excerpserunt ac velut haereticos daranaverunt". 2.5 tanta A unb ed. Erl. (tantae

unfcrc flonjettut)

182 Responsio ad condemnationem doctrinalein per Lovan. et Colon, factam. 1520.

prosit scriptivra diviua, si Magistris nostris sine ea loquentibus necesse est credere? Qua re magis moveor, Autichi-istum aiit reguare aut projje diem regnaturiim, dum homines Lsti incipiuut se extoUere super verbum dei, quando eain iusaniani nuUus unquaju liaereticus praesunipsit, nee eo tempore ausus fuit diabolus, ut sine \erl)o dei in Ecclcsia quid nioliretur, quod hodie tiun o pontifices tum Magistri nostri tauta sibi tp-anuide usurpant (sed sub nomine Ecclesiae sanctae, nunc Rhomanae nunc eatholicae nunc repraesentativac nunc doctriualis), ut si quis ueget recte ab eis, imo divinitus factum, mox sexeentis haereseou uominibus damnatmu utrique igni, isti et futuro, devoveant. JS^ec 3c(. 64, 7. sie tarnen usquam apparent, qui surgant et teneaut dominum (ut Esaias ait) lu et vel sanguineis lachrjTnis haec horrenda portenta irae divinae mitigent.

Ego, qui in Eccium Eccianosque paraveram impetum spiritus mei, hac misera damnataque danuiatione mei sie fraetus mutatusque sum, ut flere magis libeat quam quicquam scribere. lam non glorior de lucro persecutionis. Humanas temeritates arbitrabar esse, quae divina ira est, et tanta ira, ut non i5 modo eins magnitudo et multitudo non cognoscatur, sed et pro gratia et misericordia (beu miseros huius seculi filios Adam) pertinacissime violen- tissiiueque per multorum mortem et perditionem iactetur celebreturque. O merees digna ingratitudine nostra!

Haec tameu sie dixerim, tanquam revera Lovaniensium et Coloniensium 20 Tbeologorum ista sit eoudemuatio, tiuu et epistola Cardinalis Derthusensis, quicquid id hominis est. Nam subolet meo naso nonnulla sycophantia et, ut loquuntur, vehemeus suspitio, Cardiualem huuc esse personatiim, non quod velim Cardineo pileo tribuere aliquid alienum homini , id est veritatem dei, •sed quod phrasis ista quodvis aliud resipiat quam Cai'diualem. Necdiun 25 satis scio, an credendum sit, usquam Theologos esse qui adeo desipiant, ut nee decori uec rerura nee verboruni idlam rationem habeant, dcinde nudis verbis damuent quaecunque libitum fuerit, praesertim ciuu eertior factus sim literis inde ad mc datis ^ non onmium de facultate Lovaniensi consensu istam daimiatiouem esse natam. 30

Utiit se habet res, respondendum est ac primo fiducia pronunciandi Magistris nostris sive veris sive persouatis adimenda, ostendendumque, ([uantis opus sit firmamentis, ut credatur iis, (jui raro pronunciavcruiit beue, frequeuter autem ae fere semper prouuueiaverunt male, ut desinant putare suas damnationes fuisse in materia naturali, quae potius in contiugenti ac 35 frequentius in rcmota fuerunt, ut et ego alicjuid eornm usurpem. Quin, cum semel malus semper praosuinatur malu.s, iuxta iuris regulaui, nusquam, nun- quam, in nulla re credendum erit Magistris nostris quibuslil)et, quorum iudicium constat iam a multis aunis fuisse uon modo inconstans et praeceps, sed et erroneum, iuiereticura, temerarium et caecum, cui nemo debcat fidere 40

17 he seculi A

') lurd) bell Svief bd IJiaitiii Sovpiu^, \. 23c äöcttc I S. 432f.

Responsio ad condemnationeni doctrinalcni per Lovan. ot Colon, lactam. 1520 183

tiito, nisi quem deus iratns operationihus erroris niandet illtidi. In cuiiis rei fidom-exempla sunt invocanda.

Nonne V^nilhelmus Occam, Scholasticorum doctorum sine dubio prin- ceps et ingeniosissimus, reprobatus, danuiatus, excommuuicatus, extra omnes 5 synagogas, praesertim Parrhisiensera , factus, indignissimus erat tum ponti- ficum tum Tlieologorum plurimorum iudicio qui legeretur? At quae incon- stantia, ut damnatum hodie sinant Parrhisiis et in melioribus seholis regnare? Aut (juare liiuic non adiiulicant igni damnatores doctrinales? cur placet fal- sitas, quae iilim displicuit? An Magistri uostri sese non fieri a veritate

10 aeterna, sed facere veritatem pro tempore forte praesumunt, sicut olim ßo- mani deorum colendorum arbitrium sibi aiTOgaverunt?

Deinde quot artieiüos scliola Parrhisieusis damnavit, quos deiuio revo- cavit et pro verissimis defendit! Aut quis nescit, in quam fabiüam abieriut articuli Parrhisienses , dieentibus Anglis 'non transeunt niare', Italis 'nee

15 moutes', Germanis 'nee Rlienum", sicut beati Thomae autoritatem non exire septa monastica praedicatorum nee in illis ipsis satis tutam? Quis ergo Articulos lios damnationis Lovaniensium et Coloniensium toties antehac eiTan- tium non ridcat nudo.s inermesque andere etiam Albim transire?

lohannis Pici Mirandulanl Comitis Conclusiones quauto (dei fidem)

20 tumultu damnatae sunt, tantum ut Magistri nostri eximii rectos esse suos errores statuerent! Quas tarnen quis est liodie fere qui non miretur, nisi forte senes aliquot sophistae in angulo rabiosa silentia rodentes, quos tarnen cognita veritate quantumlibet pertinaces nullus doctrinalis damnator censet haeretitos, temerarios, falsos? nee ipsi simili exemplo metuunt, ne denuo

25 impiugant in eandem veritatem.

Laurentius Vallensis, primitivae Ecclesiae (meo iudicio) vel reliqua scintilla vel novns fomes, cui Theologorum et pontificum non est extingiiendus visus? qui vir ab iis etiam criminatm- indoctissimus, qui non uno modo indigni fuissent ei matulam porrigere, cum interim Chrysopassi ^) seu vitrea

30 aut potius glacialia nugamenta illorura libris huius comparata mera nausea sit. At nunc Laurentius is est et quottidie magis fit, cui nee Italia nee miiversa Ecclesia multis seculis similem habuit, non modo in omni discipli- narum genere (quod nullus adhuc praestitit Magister noster eximius) sed et constantia et zelo fidei Cliristianae non ficto. Quid hie promovit non modo

35 doctriiialium damnatoruni, sed et autenticorum autentica daamatio, nisi quod sese irrisitet hxmc magis glorificavit?

Post hos loannes Reuclilin, in quo deprehensi sunt Theologi quinque universitatum (deo disponente), quid sapiant, quid cernant, quid quaerant

29 Chrysoprassi ed. Krl. [auä Uiitcnntiiift bcr gitcrotut Ijc.-bovgcgangcnc fionjcttut f. älnm. 1] Vitra atte Sluggoben (cä nuife dbix offculjar vitrea ^cijjcii)

') Chrysopa.ssi = S3üd)cr toic 3ol)aitit Qdi im ^aijxt 1514 erjdjieitencr Chrysopassus.

184 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

doctrinales damiiatores. Nee übscunun est, Lovauienses et Colonienses con- scieutia huius ignominiae agitatos, quam ex Reuchlino acceperunt, nova hac fabula in Luthero quaerere reilemptionem gloriae, ut qui in illo fueriint dam- natores autentici, uou doctriuale.s tautuaa, exurente.s eius libellos, nimc re pcssiaie gesta non uihil fracti, cum nee doctrinales nee autentici manserint, 5 ficta liumilitate tantummodo docti'inales se simidaut, sperantes se evasm-os quoque autenticos, faciunt autem hac crassa vafritia et infoeliciter in.staurata gloria, ut deiuceps faciKus sim accessm-us pio siraplicique laico danmante aut probante quam universis talibus Magistris uosti-is Lovaniensibus et Colouiensibus, etiam signo universal i in unum coUectis, personaliter, simpli- lo citer et materialiter supponentibus , ampliatis, restrictis, appellatis, expositis et resolutis.

Absit a nie, ut eorum damnationem vel flocci faciam, ut qui non semel tam pertinaccs inventi sunt publicique liostes veritatis et innoxii libelli exustores. denique praevaluit, ut per misericordiam dei orta luce veritatis, ludeisque i= dimissis acceptisque gentibus, vaügus civium, artificüm et quo qui sunt a Magistrorum istorum studiis remotiores reetius et certius de Christiana re iudicent quam Theologi doctrinales damnatores, diviseritque dominus itenun, ut non popnlus populus sit, Israhel Israhel non sit, non Theologi Theologi siut, pontifices pontifices non sint, sinatque illos nomine inflari vanissimo, 20 hos re gaudere plenissima, atque ita videmus fieri ad ociduni, imo et ad taetum, nee tameu adhuc deum timent feiTeae cervicis et aereae frontis Magislri nostri eximii, populus miserabilis et laclm-mis diguus.

Omitto hie Vuesaliam, Fabrmu Stapuleusem et arietem illuni liaerentcm cornibus in vepribus Erasmum, et midtos praeter hos alios. Quid enim 25 usquam natum est praestantis ingeuii et eruditionis, quod non statim sit petitum ignavis istis fucis? sicut scriptum est 'Esca eius electa', item de

4iioi>4i.9-25.eodem Behemoth lob. xli. 'oculi eius sicut palpebrae diluculi, omne sublhne videt', et illud proverbii 'summa petit livor'.

lam lustret historias qui volet et referat si potest, esse unum ali(juando 3o

2. Coc. 10, 5. istis Magistris superatuni per amia dei et doctriuam sanam, qiiibus Paulus praecepit destrui munitiones et altitudines, extoUentes se adversus scientiam dei. Si, iufjuam, unum possunt ostenderc, permittam eis,, ut inversa dialectica ex ima singulari inducaut universidcm, ex uno die calido fociant aestatem concludantque 'semel vicimus per scripturam, ergo nuuquam erramus', etiam ^0 si inci])iant a Concilio Constauticnsi, <|Uo seculo maxinio tyrannisavit auto- ritas inquisitorum et Maglstrorinu. Nuiujuam ratione vel autorltate sed sensu capitis et opiniouum suarum egeruut aut ad summum decretis humauitus statutis, ut Omnibus palam sit, infoclices hos homines non iudicio sed mcra

17 Magistroruraque istorum A 24 Vuessaluni ed. Kil. (yut^cr meint 3ol^aiiii Miidjrat^ öou SÖcfct, iiicfjt 3o^onn aücjjcl uou ©röiiiiigcn) 3a ut in versa A

Responsio ad condcmnationpiu doctrinalem per Lovan. et Colon, factum. 1520. 18.5

tcmeritate jiraecipites ferri neo ofteiidi falsitate sed uri iiovitatc, quam tameu postea, residente paulatiin furore, agiioscuiit et ipsi veraiii fui.s.se.

lohannem Husz et Hierouyniuiii de Praga i[ua ratioiie su])eraverint Con.stantieii.si concilio, ut taceam epistolam Poggii Florentini, deinde robu.sti.s-

5 .siinam faniam, (juani nee onmes pontifices nee onine.s Universitäten sedare queaiit, etiam inter ipsos luagisti'os nostros privatim confabulantes , satis constat et convenit.

His exemplis abunde monstrari puto, quanto sit opus timore Magistris damuatoribus et quam anxie conandum sit eis, ut iudicia dei terribilia et

mirabilia non sint louge a facie eorum, quod de impiis scribitur, praesertim cum toties videaut sese foedissime impegisse et \-eritatem oppressisse, ne tandem pro sua tcmeritate et impietate Antichristi Apostoli censeautiu*. Vehementer autem admiror Lovanienses et Colonienses Theologos, qui prae omnium universitatum Theologis primi semper in aciem temeritatis' descendunt,

1-^ his exemplis non pudefieri et omues alios homines adeo insensatos stipites iudieai'e, ut non cogitent suam inscitiam et temeritatem toties deprehensam pdamque traductam adeo graviter ubique foetere, ut nullis universitatibus quautumlibet parvis minus autoritatis et opinionis reliquum sit, sed (ut dixi) ira dei haec est, qui caecitate et amentia eos percussit, sicut cor Pharaonis

20 induravit et aggravavit.

Sed fingaraus, optime Christophore, Magistrorum eximiorum iudicia omnia hucusque fuisse saua, integra et divinis literis firmata seponamusque interim a conspectu nostro insignem fiduciam et audatiam seu temeritatem, qua '.lucusque magis latrocinati sunt quam eruditione et gravitate probati

25 inventi. Ad meam causam veniamus. Ubi si me errasse deprehendissent, poterant duplici via aut Charitatis aut iuris Christiani mecum agere.

C'haritatis erat, si edita schedula populis in hunc modum persuasissent 'Nolite ofiendi, fratres, scriptis Lutherianis: multa disputavit, quaedam forte acutius dixit quam omniiun sensus capiant: habet etiam divina scriptura

suos periculüsos locos, quanto magis hominis scriptura'. Haue, inquam, charitatis, immo naturalis iuris regulam sine dubio vellent a me sibi servari in simili eventu, quod et facerem ego, si istormu ritu pararem non tam doctrinam quam uomen alicuius publice insectari. Neque enim ego uUum unquam nominavi , quoties dogmata smu insectatus. Qua re et mihi uou

35 nocuissent nee veritati, omnibus autem optime profuissent sibique ipsis gloriam et amorem tam dei quam hominum obtinuissent.

At nunc quis non odiat hos Ivlagistros populorum, qui alios docent, seipsos non docent et proverbium euangeliciuu in se ostendunt 'Medice, ciu-a £uc. i, 23. teipsum', dum magis animi morbo quam iudicio per praeceps ruunt in prae-

21 iudicio ed. Eil. 28 Lutherinis A (eine fonft Bon 2nti)n nic^t gcBroui^tc Sonn,

bie ^iet loo^t auf einem SBerfeljen be§ Se^erl 6ciuf)t; toic oben fc^on D, loöfjrcnb bic übrigen ®onbcibruc£e A folgen) 37 Ac uuuc ed. Erl.

186 Responsio ad conderunationem doctrinalem per Lovan. et Colon, foctara. 1520.

siiaits. 7, 3. varicatioDcm charitati.s et iuris naturalis, et iuxta Euaugelinm fe.stucam in ffliuttf).-'3,24. oculu meo oij.servant trabe sua neglccta et glutientes camelum colant eulicem? Quis autem scripsit disitve unquam tarn syncere, quod insidiis invidorum non patuerit ad depravationem? Si talem scriptiu-is sauctis legendis aiferant furoreni, quae s}llaba iu eis non erit haeretica? Au hoc discunt Magistri s nostri tot annis, tot sumptibus, tot curis Lovanii et Coloniae, ut iu alieiiis libellis ingeniosi fiant calunmiatores et, ubi locus non est calummiae, \'iolenti depravatores ■? Putas, quid et ego possem in eorum dialectica, philosophia, theologia, id est larvis humauorum phantasmatum, si eodem ingenio utar vel decima jjarte? Aut quae irata meretrix non etiam superet liac arte Magistros lo exiniios nostros?

Vide ergo, cum eorum dialectica, philosophia et Theologia scateant erroribus, immo quaedam errorum lernae sint, quam aequi, quam amantes sunt invicem interpretes, adeo ut impiissimi Ai'istotelis, publici veritatis vel ex professo hostis, sententias quautumlibet Christo adversarias uunquam non is officiosissimo iuterpretamento honestent, etiam Christum ante nudaturi ad ignominiam et omiiia eins altaria quam hunc gentilem auimarum cai'nificem tm-pitudinemque eins uon penitus impurpureut et inaurent. Et nie Christi- anum fratrem per imprudentiam meaiu et alieuam vini iu pnlilicuni tractum sie tractant, ut non modo nou vestiant sicubi uudus sum, sed id potius 20 agant, ut, ubi optime sum etiam armatus et munitus, denudeut et tiu'pitu- diuem meam revelent doetrinalitatibus suis subtilissimis. Haec de charitate. TOntti). 18,15. lam iuris via fuisset, ut iuxta, Christi praeceptum prius fratrem pec-

eantem, etiam si pertinaciam iudicassem, cum sint duodecim Iiorae diei, 25 monuissent privatis literis, sicnt Reuchliuo fecerunt, ut meipsum vel expli- carem vel emendarem vel pertinaciam ponerem. Hoc sine dubio et a mc i^ibi fieri voluisseut, ubi, si non audissem, tum Euangelicis maudatis obtem- perantes fecisseut quae sequuntur.

At nimc, neque deum neque homiiiem voriti, audent sese iactare zelo so fidei iu me ferri, quasi possibile sit credi, sj)iritum sauctum suis contempto- ribus adesse, quem potius fonnidare debuerunt, ne zelum istum inobedientiae et ]ieccati sibi a blasphoniantibus tribui taudem non ])ateretnr. Mirum vero ac novum Tiieologorum geuus nos sumus, qui ea quae dei sunt curare non ante praesumimus quam irritato deo in omnibus suis praeceptis, pro quibus 3.s tarnen meritis nescio (piot nobis aureolas in caelo ipsi ])romittimus et magna bucca zehmi fidei apud homines iactamus. Missam sacrificaturi aut alicjuid lecturi acturive peccata confitemur et deum placamus: veritatem dei defeiisuri, ul)i inaxime 0]nis est deo placato et propitio, deum irritamu.s, imo irridemus.

6 Lovauiao A (mic aud) bic übrigen Sonbcvbvuctc aufecv H, luo Lovanii) 7 cilumiiiao violoiiti depravatoris cd. Eil. 21 ut fcl)U in allen ®oubct= unb Sciammlouägabcu

Responsio inl condemnationom doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520. 187

Quai-e nihil niirum, si Magistri i.sti miserrimi sie nie videantur volle curare, ut ille, (jni, cum fratrem e linio traheret, altius inmer.sit et .suffbcavit. Hoc more no.stra secula digua .snnt, ut iuxta Micheam frater fratrem ad SJ»*» '. 2- mortem venetiu* et obsequium se pra&stare deo arbitretur, qiii coutcinpti.s joIi- le, 2. 5 primuni dei praeceptis paupcroni rheti suo immolarit. In haec taui portentosa tiab. 1, ic. crimina uuUii-s est zelus L'ivanicusium Coloniensiumque, hie niillus Cardi- nalis Derthuseusis, nuUa Roma, nullus usquam doctrinalis damnator, sed laudatur hie peccator in desyderiis suis et impius benedicitur. Sed sine, iudicium irae dei sie urgct. 10 Sed donemus et hanc iniuriani et iniquitatem Magistris nostris. Sanctis-

simus Dominus I^eo Papa, quid peccavit iu Lovanienses et Colonienses daninatores, ut libelliuu ^ suo nomini dicatum, suis pedibus oblatmn, suum iudicium expectantem anbelantes isti Magistri e mauibus eius raperent et suo stulto zelo subiicerent? An voluat occulto morsu Sanctitatem suam 15 arguere ignaviae, inscitiae, negligentiae, immo impietatis in deum et Ecclesiam? An soll et primi uiortalium in toto mundo sunt Lovanienses et Colonienses? Verum ego longe stultissimus, qui id venialis peccati licere Magistris nostris eximiis doctrinalibus miror. Quid hominem pontificcm vereantur, qui uni- versis dei maudatis conculcatis iu proximuni insaniunt? Sat est, si ver- 2u botenus et specietenus deum et pontificem hominem honorent et sub titulo zeli di\-ina et humana omnia prophanent ad laudem dei et honorem sanctae sedis Apostolicae et defensiouem sacrae Theologiae et philosophiae.

Verum satis haec de cidpa temeritatis, nunc inseitiam fsapientiam' volui dicere) videamus. ■2h Capituliun primum est, Insignem philosophiae detractionem contineri

in libris meis. Vides hie zeli fontem? Nempe, ne lucrum faeultatis aresceret: sine dubio vel toti libro vel midtis parsum esset, si hoc ulcus nf)n teti- gissem. ßespoudeo tamen Magistris nostris eximiis, non Lutherum sed Lovanienses et Colonienses esse detractores philosophiae. Expectas, ut 30 probem dicta? Non oportet: nani sicut hi Theologi omnia sei um dicunt et onmia damnant et nihil probant, ita verisiniile est, non passuros esse pro- bationem contrach'ctoris, qui omnia eadem mensui-a metiri volent. Suffieit enim, hie muliereidarum more coutradictionis tantimi verbis contendere 'Est, Non' 'Est, Non' 'Ita, Non ita" 'Sic, Non sie' 'Vos erratis, Non erro', ne a-i statuta et morem Älagistrorum jii-aevaricemm- : tamen de favoi-e et licentia dominorum spectabUium Decanorum et Magistrorum nostrorum speciali prius petita et obtenta breviter probo quod dixi. Eos ego arbitror phUosophiae detractores esse, nocentes tum pueris tum senibus et universae ecclesiae, qui

7 doctrinalis damuatur ed. Erl. (atä ftonjcltut anftatt bcr obigen für fe^Iet^aft gehaltenen Sc§arl be§ ürbrucES!) 33 Est. Non. Est. Non ita. Non ita. Sic. non sie. vos erratis. non

erro. A Est, uon est, Ita, nou ita, Sic, non sie, Vos erratis, non erro ed. Erl.

') Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute, f. Sb. I S. 522 ff.

1 88 Responsio ad condemnationem doctrinalein per Lovan. et Colon, factani. 1520.

Luc philosophiaui appellaut, qiiod pliilosopliia uuu est, et .sub nomine philo- .sophiae optimas adole.sceutium animas .suis soraniis et erroribus occupant et perdunt: cum autem pi'aeter Aristotelem nilül tradant (in quo fere nihil est philüsophiae) , tum ipsum inuKjuam intelligant, assutis ei suis diviuationibus pro veris Luterpretutionibus, et tarnen pliilosopiios sese iacteut, quid po.ssunt s in philosophiam atrocius committere? Quod si negent, obiicerem eis, ut in testimouium suae pliilosophiae prooemium physicorum (quod adhuc nullus eorum iutellexit) aut posteriorum aut methaphysicae nobis iuterpretareutur ad germanum Aristotelis sensum.

Sed metuo, ne denuo coacta facultate damuent Lutherum, iterum nudis lo doctrinalibui?, auteuticis verbis, diceutes 'Lutlierus detraxit Magistris nostris, uegans eos esse philosophos et prooemia libroriua Aristotelis scire'. Nam postquam lianc artem apprehenderunt, ut non nisi 'Damnamus' dicaut nee sint obstricti ad reddendam ratiouem, quo pluribus ego probavero, eo plura illis damnanda obtulero. i3

Credatis autem fortiter, Magistri nostri eximif, Luthero esse notam phUosophiam et Theologiam vestram, in qua non pessimo ingeuio uec idtima socordia versatus sit plus duodecim aimis iuterque synpalestritas vestros detritus: non mihi persuadebitis , philosophiam esse garriditatem illam de materia, motu, infiuito, loco, vacuo, tempore, quae fere in Aristotele sola di- seimus, talia, quae nee intellectum nee afiectum uec communes hominum mores quicquam iuvent, tantum contentionibus serendis servandisque idonea. quod si maxirae quid valereut, tot tarnen opiniouibus coufusa sunt, ut, quo quis certius aliquod sequi proposuerit, hoc Lucertior feratur et faces Euboicas . sectetur et sero tandem cum Protlieo sibi fiiisse negotium poeniteat. has pro- 25 ceUas vos phUosojihiam dicitis. Älagistri nostri. Sat erat luventutem Christi- anam, tauquam in bai'bara Aegypto servientem, haec ideo discere, ut cum tyraunis suis loqui possit, non probare, donec liberetur: sie ego adolescentes iu.stituere soleo.

Scio iam dndum, mi Clmstophore, te ridere hos egregios damnatores 3u doctrinales et ilkul festivum tuum tecuin murnuu-iux' 'Cum talibus doetoribus ausim et ego congredi'. Sic enim soles titulares istas Bidlas nihil neu sibi arrogantes sallire. Verum positis salibus, quibus digni sunt, pro eis potiils mecum dole, qui sub liis tyraunis ingenia optima prostitucre cogiuitur. Nam quod sine causis adiectis mea damnarunt, nemo est omnium, qui non damnet '■>•> et rideat. qua frivohi et temeraria damnatione non ]iaruni jimbationis meis libelli.s adieocruut, prae.sertim apud do:^, (jui non pcnitus sunt cautcs et sti|>ites.

Suspicor tarnen, eos prudentissimo eonsilio uoluisse illiquid probare aut ratidiuni ullius rcddcrc, quod mcmores, (juid ju-omovissent Colonieuses in lleuelüiu Imüstam et (juo impetu eorum insulsissimam iarraginem disiecisset, 10

40 disiecessit A disiecerit ed. Eil. (disiucisset \i!^on U)

Responsio ad comlpiiinationom (loctvinalnm per Lovan. ot Colon, factam. 1520. 189

tinmoi'iiiit, uf et ipsi in connitiiin et iingulatiim l)nvoin impingerent, multo atniciiis saevituniin, ciiin scirciit nie Tlieolofruni ot suanini lamianiin iioii impcrituni mea sie nuinüssc, ut convelli f'uclicitci- possc desperareiit et tarnen .salva permanere non ferrent.

Atqiio id nimimni est, ubi, magno hiatu ordiontes epistolam suam, fastn plusqnam Peripatctico iactant, scse esse viros sexaginta ex fortissiniis Israhol, ([iii ambiunt lectnhini Salomonis, quorum cuiusque gladius super&oini- 3, 7. foemur suum propter timores noctiu-nos, ad qnos praeeipne pertineat pei- sacram scripturam fidem tneri et ciTores extirpare: postea, ubi opcri aocin-

10 guntiir et iara spectatores avidi circunspicinnt, iibinam rutilet gladius foe- moris versatilis aut scriptnra sancta fulminet, audiunt aliud nihil quam verbum hoc primae couiugatioiiis 'Damnamns doctrinaliter', Crepitum scilicet ficulni idoli, Et impletum est illud Salomonis provcrbinm 'ventus et nubes et plnvia 2pv. 2-,, 14. non sequens vir promissa non complens'. quis tarn morio, qui pueriles has

15 Magistrorum ineptias . non rideat? Yelim doceri ab his Magistris nostris

eximiis, an gladius foemoris et scriptura sancta Lovanii et Coloniac verso

rerum ordine idem sint, quod verbum 'damnamns' et adverbium 'doctrinaliter'.

Vos itaque compcllo, Magistri nostri eximii Lovanienses, Colonienses,

agite, quod promittitis, per sacram scripturam tueraini fidem, per foemoris

20 gladium pellite nocturnos timores. Cur promittitis quod non impletis? cur iactatis quod non praestatis? An distingnitis, ut promittere ad publicam schedulam condemnationis , implere ad angulum secretum coactae facultatis pertineat, utque nocturnos timores triumphabundi publice provocetis, provo- catis autem et adventantibus tenebrosum angulum effoeminati jietatis? An

2.', illud Horatii vobis occini placet 'Nee sie incipias ut scriptor Cvclicus olira "Fortunam Priami cantabo et nobile bellum". Quid feret hie tanto dignum promissor hiatu?' scilicet fumum ex fiilgore, non ex fumo dare lucem cogi- tastis, et imagine Moab maior est jiraesumptio vesti'a quam fortitudo, conci- 3ci. 16, g. pieutes ardorem et parientes stipulam , ut Esaias dicit. Scf. 33, 11.

30 lam si quaeras, quid sit lectus Salomonis, qui fortes Israel, quid timor $oi)ci. 3, 7 f.

nocturnus, quid foemiu-, quid ambire lectum, ea foelicitate disserent verbumque dei tractabimt, ut malles eos non minus esse mutos ad disserendum quam sunt ad sua probandum. Qua enim eruditione, fide, dexteritate hunc locum scripturae huic aptaveiiint proposito, eadem sine dubio mea confutassent et

35 sua probassent, id quod non ignorabant ideoque non audebant quantacunque

temeritate agerentur. tauti momenti est, quod Ecclesiasticus ait, 'semper prae-SäciMi.n.u. sumit saeva et perturbata conscientia'.

Hi sunt Magistri nostri, hos Eceius Lipsiae iudices rerimi sacrarum m'gebat eligi, alioqui non disputatunis, quorum inscitiam et temeritatem haud

*o ignorans non frustra cunctabar, et quid non ^^ncat, quid non impetret ab huius farinae tarn doctis, tam prudentibus hominibus, qui 'damnamns' pro 'probauuis' in ore liabent et aliud nihil?

190 Respcnsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factani. 1520.

Sed iaiii ail reliqua per ordinem veniamus eaque breviter noteraus dum- taxat, ne demio resoliitiones scrihere sit necesse, donec mea confiifaverint, interim eoriim condenmatiojiem uod aliud liabituri quam si nobis ehria nuilier maledisisset. Quod si etiam vi et midtitudine praevaluerint me vivente, quam viam solam in nie afFectant, post mortem tarnen ntroruraquc pt-ohil^eri non poterit, quin vim milü factum fama ferat nee fuisse uuquam convictum. Interim 2.iim. 2, 19. doctrinae meae fimdamentum stat firmissiraum, haben,s signaculum hoc 'novit 9iMi(f).5,3sf. dominus, qui et quae sunt eins': si ex deo est, dissolvi non potest, si ex homine, servari non potest, quin id unice gandeo, damnari \-ivente me tarn opera quam verba mea ab his, qui vi, non ratione agitantur. donec enim lo rationibus non vincunt et vi pugnaut, conscientiae fidnciam augent potius quam teiTent, et milii mea probant robustius hac vi sna quam ego i-atione probavi uuquam. Odiat ergo vel amet qui volet: Clu-istus mens vivit, et ego vivam, donec vis indocta et inscia mecimi pugnat. Scitum est illud Chrisostomi, Armare se Phariseos multitudine, quando se nudos esse veritate profitentur, et i'' rursum: Malitia eonfuuditur aliquando ratione veritatis, corrigitur vero nunquam

Ad idem capituhim pertinet, deti'actionem omnium doctorum ab annis quadringentis contineri in meis libellis. Hie Magistri nostri, postquam jiliilo- sophi fueruut, paulatim profieientes, facti sunt iuristae et per praescriptioncm dogmatum suorum robur ex temporis longitudine captant, non ex autoritate 20 et ratione. Dico et ego: si contradicere alicuius dogmati est illi detrahere, Lovanienses et Colonienses Magistri nostri sunt detractores, non doctorum, qui ab annis quadringentis fuerimt, sed Christi et spiritiis sancti, qui ab aeterno fuit, cuius doctrinam damnant et criminantnr non secus ac Faustus Manichaeus deiun veteris testamenti. 2.1

Primo, pro haeresi damnant has quatuor propositiones : 'Opus bomnn optime factum e.st peccatum veniale'. 'Sancti in onmi bono opere minus faeiunt f|uam deljeut'. 'Nullus sanctorum vixit in hac vita sine peceato'. 'Sancti indigent misericordia dei iguoscente in operibus bonis'. Et sie dam- Soj. M, 5 f. natus est haereticus Esaias Ixiiij. dicens: Ecce tu iratus es, et peceavimus, so in ipsis fuimus semper et salvabimur, Et facti sumus immundi o.m\es nos et quasi pannus menstruatae vniversae iusticiae nostrae.. Sententia auteni Magistrorum nostrorum probatur sie 'Nos sumus Magistri nostri: sie vo- lunuis, sie iubemus, sit pro ratione vohmtas'. Sed hie Colonienses, ut sul)tiliores, Lovaniensibus suis suceeutnriati ))raeoecupant solvendo onines 35 i'ationes meas, praeteritas, praesentes et futuras, simul et breviter sie, Saeras scripturas sanctorumque patrum sentcntias a me pers^erti et in sensum jier- nitiosum eontorqueri. Sic oportet Magistros nostros magistraliter confutare iiaereses et ad scripturas patresquc inductos porrecto rostro rugatoqne naso autcnticc et doctrinaliter dicere 'Tu pervertis scriptiu-as, nos soll recte intelli- «

19 paulatim profitentes ed. Erl.

Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovaii. et Colon. Ikctam. 1520. 101

gimus', et si quaeras, quomodo pnilx'iit, mota uiami .silcntiiini autoritative indieere diceudo 'Satis est, Diximii.s seutimentnm nostruin'.

Unde, sive cxurant .sive submergant meos libollo.s, id qiiod dixi iternm repetcns dico, lu hac sentcutia me sie esse audacem, ut ignem, mortem ot r. omnia, etiara iras bestiarum istarum deo propitio sim passurus et omnem contraria docentem iiertinaciter jiro haerctico habiturus, etiam si Lovaaiensis et Coloniensis Synagogarum JMagistri nostri ad unum omiies alitci- saperent, quos et hi.s scriptis coufiteor me pro iiaereticis et misericordiae dei iuimicis liabere.

10 Non autem negavi unquam, nos meritis et precibus sanctorum qnan-

tumlibet imperfectis iuvari, quod subdole milii innrere conantur misori ho- mines, Sed quod liumano arbitrio nobis possint applicari et oommuuicari ahter quam per virtutem fidei, spei et eharitatis, quae est communio sanctorum, a quovis sacerdote et fratre dabilis ministerio verbi, non probabunt Magistri 1.^ nostri msi lis qui dictiu-i sunt 'Magistri nostri sie dixerunt et tempore' cccc annorum praescripserunt'.

Secundo capitulo, miseras et iam cadaverosas indulgeutias ad iuvcntntcm et robur pristinae deceptiouis revocaturi, Haereticum me statuunt, quod indnl- gentiis relaxari dixerim poenas arbitrio dumtaxat hominis et canonum statutas. 20 Hie, salva reverentia venerabilium dominorum Magistrorum nostrorum,

non est servata cautela Cardinalis Derthusensis, qui praemonuit diiigentcr,' ut mea ad verbum religiöse signarent, forte metuens quod futurum erat, ut seips->s ii-riderent, si alia damnasse convincerentiu- quam ego scripsissem. Extat liber,! nee possunt negare, me haue rem disputasse et inquisisse, nee 26 m sermone vulgari^ ausum fuisse quicquam definire et asserere, sicut nee hodie assero, licet uec ulli Magistri nostri in unum sive distributi^•e sive collective sumpti potermit utram partem vel probare vel confutai-e, nisi ex praescriptione et usu, immo abusu quaestorum vel mittentiiim eos. Proinde necesse est, Haeresim hoc loco Magistris nostris significare id quod est 30 disputare de re primum incertissima, deinde inutili et non necessaria, econtra Catholicum, etiam si dubites, au fides in rem sacramenti sit necessaria et poenitentia incipiat ab amore dei. Nee mirum, quia si philosophiae detraxissent sicut ego ac non potius Christo aequassent et quantum est in usu praetu- lissent, quomodo tarn subtUem et novam haeresis significationem potuissent 35 mvenire? Quis non merito haue philosophiam suspiciat, quam ubi per grammaticam didiceris et grammatice loqui volueris, nova tibi et omnibus ignota fingenda est grammatica?

Aumt autem, Conciliis indulgeutias esse firmatas, egregii domini Colo- nienses, ideo me contra concilia locutum haereticum esse, scilicet ex i. poste-

6 Lovauien, et Coloiiien, A Lovaiiienses et Colonienses ed. Erl. ') Resolutione.s disputationum de indulgentiarum virtute f »b I ® .3Wff ') ein ©crmon öon Slblag unb ©nabc, f. »b. I ©. 239 ff. . n-

192 Responsio ad condetnnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.

riorum sie loquuntiir, xibi, iit pro Rhetoricis discunt siia dialectica, ita quaostioncm 'si est' et quaestionem 'quid est' pro eadem habent. Ego enim, an iiidulgentiae essent, quomodo potui dubitare aut iiegare, iit in hoc contra concilia saperera, qiii tot scripsi de indulgentiis ? Aut quis est orbis angulas, qni uon queratur ,se deceptum indulgentiis ? tantnm abest, ut esse indulgentias s ullus hominum aut nesciat aut neget, multo minus, ut lünc haereticus fieri possit. Hoc autem quaesitum est, necdum inventum, quid essent aut valeant indulgentiae. Hie debebant ]\I;igistri nostri eximii philosophiae ociüos aperire et uon tarn ridicule et pueriliter iueptire in quaestione 'Si est' pro quaestione 'quid est'. Nihil autem usquam reperitur, quid sint indulgentiae, nee in lo Conciliis nee S^Tiagogis nee Conciliabulis , nisi quod in isto centenario an- norum eoeptae sunt in purgatorium et in coelum et infernum extendi per impudentes uebulones et animarum seductores, inter quos tarnen zelus Ma- gisti'orum nostrorum nullum iiivenit haereticum, scandalosum, erroneum, etiam si totum mundum falleret et cxhauriret eiTore peniitiosissimo. Me vero esse 15 oportet haereticum, etiam si error in indulgentiis sit innoxius, immo nullum periculum sit salutis, si nullae usquam essent indidgentiae: adeo discretus et TOattt). 23,23. integer est zelus INIagistrorum nostrorum, ut deciment cyminimi et anetum, iuditium autem, fidem et misericoi'diam negligant. Yeiimtamen veniam dandam arbitror Coloniensibus, quod eis defuit Cardinalis Derthusensis, qui prae- so moneret, ne id damnarent, ([uod nemo dixisset, alioquin mihi et omnibus ludiljrium futuri. Ware. 3,5. Et quid faciam miser? Christus, ipsa mititas et suavitas, Marci iij.

circumsj^exit Phariseos in ira, coustristatus super caecitate cordis eorum, et SIMM. i6,iR. Paulus act. xvi. eodem exeraplo doluit super spiritum ph%-thonicum puellae 2,1 3Jroi(t.i7,iG. et xvij. Athenis incitabatur si^iritus eins videns idolatriae deditam civitatem. Quid ego fex peccati faciam, videns in Magistris populorum Christi tarn crassam caecitatem , ut nee Christum nee Aristotelem nee suas saltem opi- niones intelligant et traetare possint nisi in captionem et laqueum et con- fusionem sui ipsorum. 30

Rogo vos crassos (. . .' pene effluxisset), desistite Lutheriana aut iudicare aut tractare: impares estis huic rei tarn in Aristotele quam sacris literis: siunite copulata vestra et vestris viribus materiam aequam. Satis in Reuchlino et Petro Ravonnatc et aliis ostendistis , quam nihil seiatis et temcre onniia audeatis. Qui infirmus est, olus mandueet. Nolite vos i])sos fallere: Iuditium "..^ et condenmatio vestra nullius iam olim fuit autoritatis et fidei.

Eiusdem caecitatis et amentiae testimonia sunt, quae sequuntur: 'Item circa sacramentum jioenitentiae errores seminat, ut quod sine gratia dci

14 erronem A unb eil. Erl. (errououm ft^on D) 21 alioqui ed. Erl. 31 Lutlie-

rana &d. Erl.

') Siit^cr untetbtürft l)icv einen Sliiäbiiicf: bic ßüctc i|"t in feiner ^iliiÄgfibe nngcbeutet.

Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factaiii. 1520. 193

primo remittente culpam nee votuni remissionis quaercndae homo habere p()te.st'. 'Item „haeretica est .scntentia, qua sacramenta novae legis gratiain iustificantem dare dicuntur illis, qiii uou ])oiuuit obicem"'.

Hos errores duos adluic asscrit non esse errores Liitlierus, nihil mo-

.'• ratus Lovanienses Scotistas et Colonienses Thomistas, id est Pelagianos, de eajiite jii'opvio diviuantes, adversiis gratiam Christi insanieutes, et expcctat eiim lidutia taui oonfutatioDem quam proliationem utriusque. Sed et ipsos cum seipsis committit. Neque enim inter eos ipsos in hac re convenit, nisi quautuni Piluto et Herodi et Phariseis adversus dominum et Christum eins.

lu iSequitur 'Circa contritionem istud dat consilium: Confessui'us ante

omuia teciun cogita, quid faceres, si non esset praeceptum confitendi, et an sie etiam velles confiteri', et ea quae sequuntim

Hie Lutherus confitetiu- se vera dixisse etiam Magistrorum nostronun eximiorum autoritate, qui constanter asserunt, quicquid exti-a eharitatem fit,

ir. peccatum esse, Nisi quod Magistris nostris, solo hoc nomine, quia Magistri nostri sunt, licet idem alio et alio tempore et loco damnare et probare, quod mihi haeretico nondum lieuit. Xam de gratia movente et eharitate distinetionem Magistralem, quam de cerebro suo finxenmt, ludiero similem arhitror, cum certmn sit, iustitiam (id est legem dei) non diligi nee peti nisi praevenieute

■2(1 Charitate.

Sequitur 'Improbat etiam modum examinandi couscientiam, contra C. Quem poenitet, et Canonem Concilii generalis, Omnis utriusque sexus, de poe. et re.'

Kecte hie Magistri nosti'i suo promisso satisfaciunt. Gladius foemoris

25 et scriptura sancta, quibus sexaginta fortes Israel accincti svmt, his verbis Ciotici. 3, 7. intelliguutur esse c. Quem poenitet, et c. Omnis uti-iusque sexus, iterum sci- licet nova grammatica docti-inaliter loquendi. Nonne lapilli aerei fragorem audit haec talpa?

Canon 'Onunis utriusque sexus' habet, ut omniuni peccatorum suorum

faciat quisque confessionem : hie per 'omnium peccatonun' jSIagisti'i uosti'i eximii intelligunt examinationem conscientiae, id est carnificinam conscientiarum, qua hucusque nudtas animas oneravenmt peccatis, ut Apostolus praedixit ij. Thimot. iiij. Quae intelligentia similis est ei, qua idem capitulum nonnulli j |{j"' ^' j^^ sie irrident: 'Omnis utriusque sexus, id est, ii solmn, qui utrumque seximi

Si habent, scilicet Hermaphroditae, debent omnium peccatorum suorum facere confessionem'. Dignissima plaue irrisio Canonis istius, si sie eiuu iutelligi voluissent, sicut Lovanienses intelligunt. Quis enim omnia peccata sua nosse potest, nedum confiteri, cum scriptum sit: Delicta quis intelligit? Eti'f- i9,i3. Hiere. xvij. Pra\iuu est et inserutabile cor hominis, et iterum idem: Non est|er; ll'.tk

21 examinaiulo A iinb ed. Erl. (Wie o6cn bie angeführte StcKe iinb Dl 26 etc.:

Omnis ed. Eil.

Sut^etS SEßcrfc. VI. 13

194 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factain. 1520.

\na hominis eins. Vix me hie contineo, ne in frontes istas indoctissimas sophistimim invehai': parcam tarnen ob timorem dei, id libere professus, si iste Canon onmium peceatormu simpliciter exigeret confessionem, damnandns esset nt impius et pernitiosissimns. Nam inde nati sunt libelli isti de modo confitendi, ubi peecata in nmtres, füias, sorores, ueptes et nepotes infiuitasque s alias specie.s distincta sunt, nulla alia cura nisi ut nulluni peccatum omitte- retur in confessione, quod plane est impossibile. Nam si rigor Canonis stet, nee oblita nee ignorata peecata excepta sunt, quia dicit 'omnium peccatorum suoruni faciat confessionem'. Sed de his latins in ratione confitendi,'

Ego tarnen, ut Magistros nostros eximios mendacii ai-guam, non im- m probavi examinationeni conscientiae, nee hoc poteruut probare uuquam a me factum, sed anxiam carnificinam , qua iuxta huius Canonis mortiferam sive Constitutionen! sive interpretationem ad impossibile ducuntm* miseri Christiani, nihil daturi promittenti dei misericordiae nisi omniimi peccatorum foeceriut confessionem, id est, ut nunquam pacem habeant plusque confidant in suam n infoelicem confessionem quam dei misericordiara. Atqne hie optassem Lova- niensibus raei.s, ut et alterum Cardinalem Derthusensem habuissent monitorem. Nam himc unum solita temeritate praeterieruiit , fi-ustra monentem, nt mea omnia ad verbum signareut.

lam si et caetera prosequar hominum infoelicissimonmi tum somnia 20 mihi inqiosita tum mea false intellecta, prolixior fiam quam illi mereautiu- et quam pius lector ferre possit.

Unum dico, milii non potuisse persuaderi vel raultis Nestoribus, esse Ijovanii et Coloniae tam ci-assos Theologos, rjui, etsi in Reuchliuiana causa insigniter delvraverunt, mitius tameu quam in hac mea delyi-averunt. 25

Quai-e caeteris contemptis et ad horum exemplum acstimatis, ne libi- dine insectandi videar commoveri, si singula persequar, volo receptui canere et tam I.,ovanienses quam et Colonienses Theologos tibi, optime Christophore, nullo alio noraine commendare quam isto, quod multa audent et dicunt, quae nee probare nee confiitare uuquam potenmt. Quod genus homimun quäle 30 sit, tu faeile nosti, cum nullus fornix aut taberna quantumvis ebria sit, in qua non queas tales invenire censores et iudices, nisi (juod iioc opere tlous notam nobis facit ii-am suam, qua pueros istos et effoeminatos nobis con- 3fi. 3, 4. stituit principes, sicut Esaiae üj. dicit, sie merentibus pcccatis nostris et

ingratitudine timdem etiam deo intolerabili. 35

Non erat necesse ut dicerent nudis verbis, mea sibi displicere et erronea \'ideri: .scicbam id fore et in hoc i])sum passus sinn edi. Nee hoc quaesivi, ut me ad suos autores remittcrent quasi mihi incognitos, sed ut scripturae autoritate aut ratione probabili sua vera et mea falsa esse convincei-ent.

24 Ueucliliaiui od. Krl. ') £iel)c l)icr S. 157 ff.

Re-sponsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. ot Colon, foctam. 1520. Wr,

Quae estenim ista (etiam .suo Ari.stotdo prohil.ita) potitio nrindnii, mihi responder. per haec ipsa, quae ;,npug„o. Non est quacstio, .juid .lidi.r.rint a.ulR.r,nt, legorint, se„..erint „nrjuan., 8ecl quibu.s firmamentis ea munianl' Al.,x,,n, cur et ineae sectae re.sisterem, sciliect Occanieae sei. Modenrnruni •jnmn pen.tus nnhibitam teneo, si verbis volui.s.sem aut vi compesci? Sed' satis haec. Tu interini \'ale, vir optinie in Christo.

S*r, / '^'"'^..""''"S"" -^ ""^ i" ^'v ea. Krl. ein Sragrjcitfjcn G 3n bot e,l. E,-|. 3„m ©cftluftc nocf,. \ me,nW,g.c.. ..,„„„ lJ,„„i„i M.a.XX t,erm„tf,rid, mä, o.l. Ie„.

i:i*

5^<A>., . YA>^. . <A> . . YA^., . <A^-. . <A> . YA> . . <A>^.

^'^■S_7^i.,t»^l7^^ '^l/.i^ . t^!:/-^ 1 ^1/-., i>^*^-^ i**!j-i, t'^L^i.

^^ou bcu guten ^^crfciu

1520.

@ctt>i§ nid}t of)ue bic Slbfidjt, ben Sefovmntov Don bcm Ijctfien Äaiiipfpla^c, a\\\ bell i()n bev „Stotpcr gettcl" getvicdni, in bic 5BaT;ii fvicblid)cii 6d)affcii§ 3uvüct,iufill;ven, gema'^iitc i'^n Scovg Spatatin im (Vcbvunv 1520 an fein 5}evfpvcd)en, einen Sevnion öon ben gnten aßcvfen 311 öcrfnffen. 9lnfang# jti'av Uni^te fiif) £ut[)ev befien iiidjt ^\\ erinnern, fdjicn and) luenig geneigt, beut .33egel)ren feinet 5reunbe'3 nadjäufoinmen : „De sermoiie bouoruiu openim, erlüiberte er i£)m am

24. beS 5Jlonat§, nihil memini: sed et tot iam edidi, ut periculum sit, ne emtores tandem fatigem". 5tad)beni er fid) nter entfonnen, bn^ er getegciiHid) in einer Sprebigt folc^ einen Sermon in VUi^fiel^t gefteüt Ijnbe, jeigte er fid) bereit, awi Söerf ,5U gef)en. , Memoria mihi rediit, metbete er bemfclben ben 26. g-ebrnar, de operibus bonis sermone tractandis, in coiirionc sciliccl id promisi: dabo operani, ul fiat."

So fel)en li'ir benn einen 'DJJonat fpäter Sutl^er tief in bcr Strtieit. 9tm

25. 5)lär3 Oerid)tet er bem ©patatin: „Ewt in manu et calamo sermo de bonis operibus, fiiturus non sermo sed libellus : adeo augescit inter scribendum, et, si sie processcrit , erit meo iudicio omniiim cpiae cdiderim Optimum". ^i'S'i'i'J) fragt er bei feinem 5rcunbc an, n.icm er ben ©ermon icibmen foHe. „Actum est mecum aliquoties, fdjreibt er, ut illustrissimo Principi nostro lohanni aut fdio aut uxori ([uippiam nnncuparim libeni: ego, qui eos nomen quaerere suspicalus sum et scripturain sanctain noiim alicuius nomini nisi Dei servire, non sum hucusque obsecutus: tu, si videtur, eonsule, et liunc sermonem seu libellum dedieabo, ut quem vel quam tu nominavcris." Spatatine Matt) mu^ fctjneU erfolgt fein; benn fd)on am 29. Wax^ nnterjeid)nete ber iKeformator bie 2i5ibinnng feiner ©d)rift an ben Aoer^og 3ot)ann Poii Sod)feii.

Stiirfiüeife nianberte nun ber Sermon in bie %^xi\\t. 'Jiad) 'J.)litte 'Jlprit tt)eilt 53Jeland)tf)on bcm 3ot)nnn .^c^ mit: ,Iam exeuditur hie Martini de bonis operibus nonduiii ai)S()lutns lilifllus". 'Jtin 5. 'DJJai T)cbt £utl)er in einem 23riefe an Spalatin Jrieber bae 2Bad)stl)nin bes Stoffeis, mit bem er alfo noel) bcfd)äftigt luar, I)eröor: „Sermo de operibus crescit in volumen non parvuni, etiam duplo inaius quam Tessaradecas', nnb erft nm 1:3. 'DJlai fprid)t er üon balbigcr '.Pccnbignng feiner Strbcit. ^JJlit feiner 5eber luirb bcr 2)ruct jieinlid) 3leid)en Sd)ritt get)attcn tjaben,

S3on bm guten Söerfen. 1520. 197

bcijj luiv beffcn ?(t)fd;Iu^ auf ß^nbc 53kt ic^en bürfcn: lucitiaftcus fomitc TOctaud^tljon am 8. 3uni 6ereit§ ein gebrucfteä ßremplav ber £cf)rift ticrfcnben.

Seil Säcxtt) bc5 ,^um Sücf)lcin gctcorbcncii Scrmonö crfanntc man fofort: bic5 bezeugen bie ac^t 9lU'3gnbcn, btc baüou noclj 1520 cvfc^icncu. 5Jti'lanci)tl)on riit)nitc bae 9öcrt bcm 3Sof)ann ■S'ffe Ql5 optimum Martini opusculum de fidc et bonis operibus. ^n Sei^j^tg trfc^ten 1521 eine tateinifcf)C Übcrfe^ung, beren S^ormort beginnt: „Multo et dignior et salubrior est hie libelliis quam ut fmibus linguac iiostrae veniaculae, hoc est germanicae, in qua natus est, cohibitus non sit et in alias multas trausponendus Hnguas pro publica totius Christiani orbis salule', unb il)ren aSittenbergci Diac^brud fdjmücEte SJlcfanc^t^on mit einer SBorrebe, in ber '^ei^t: ,Si linguis omnibus ac gentibus communis est Christus, cur non in omnium linguas illius euangelium transfundaturV quod hoc libello sincerissimc docet Lutherus, cum quae boni operis conditio et natura sit aperit. " iSoIjann gjJaf^cfiui , ^pforrer in 3oac^im§t:§aI, crltärt, botou§ „ben 9tnfang be§ 6:^ri[ten= tljumä" gelernt ju l^aben.

Sgl 5re aSJctte I ©. 419. 421. 430 f. Corp. Ref. I @p. 160. ®e aCBette I <B. 447. 448. Corp. Ref. I <Bp. 201. 620. §tftoticit SSon be§ ©tjtttiiTbtgen Tlanm &oüm Soctotis 3T!attini Sut^er» aitfang, le^r, leben Bub ftctbcii, Surd) bcn Sitten ^nxn M. JJiatfjefium gcftclt, Sturu; berg, M.D.LXVI. (jtneite 5Prebtgt) 58(. xviiiii. fiöfttin I ©. 307 ff. I-^. ßotbe, JJkrtin Sut^et, &oiija 1884 I ©. 249 f.

?lu§gaBen be» beutfd^en XejteS.

A. „Sßon ben guten || rterdenn: |! SD. 5«. 8. || Sßuittenberg. [j" 9Jlit 2iteleinfaf= fung. litetrüdfeitc bebrucft. 58 Slätter in Cuart, le^tc ©eite leer. 9(uf ber öorIe|ten Seite nur ein .'pol3fcf)nitt. 9(m (Fnbe ber britttc^ten ©cite: „er ©etrud [sie] ju Söittenberg bet) bem iungen [| TOetc^ior Sott^cr 3m Jaufent funpun || bert önnb ^hietptaigften ^ax. \\" ^Dt,5fct)nitt auf ber Botle^ten ©eite: (Ffjriftu-j am .ftreuj.

B Don A nur in Wenigen .Seüen bes Söibmungäbriefel tierfi^ieben.

C. „55on bcn guten || aScrcfen: i| ®. m. \\ S. || 2}uittenberg. |j" 9]Ht litet^ einfüffung. litelrücffeite bebrucft. 58 3?Iätter in Cuart, le^te Seite leer. 3tuf ber Oorle|ten Seite nur ein .gioljfc^nitt. 3(m 6nbe ber brittle^ten Seite: „öetriidt t.ju 2Bittenberg bei) bcm iungen 9JleId)ior|j Sottl^er, 3m taufent funff^unbert önnb || tattjentäigftcn iar. :|" Stuf ber borle^ten ©eite bcrfetbe ^oläfc^nitt tote in A.

D in Sitct, Umfang unb Signatur mie C, aud^ mit bcmfelben ^ol^fdjuitt auf bei üor(e|ten Seite, aber im Innern fc^r abmeic^enb. ?lm ©nbe ber brittte^ten Seite: „6etrudt tju Söittenbcrg beQ bem iungen ^3TleIc^ior|| Sotf^er, 3m taufent funff^unbert Dnnb [| talpetjut^igiften iar. ||

E. „5Bon ben gute werd || en: Soctor 53lar= || tinne £'utt^er || 9(ugufttner || ju Söitten ! bürg!, jj" 93Ht 3:iteteinfaffung. 2ite(rüdfcite bebrudt. 46 Slättcr in Cuart, Ic^tc Seite (eer. 9(uf ber t)orIe|te:i Seite nur: „Adoramus te C'.hrifte & benedicimus tibi || Quia per fancttä [fo!] crucem tuam redeinifti mundü. || [|)Dl,5fc^nitt] || Qui pro me tantos voluifli ferro do- lores II Sis mihi propicius o Nazarene lefu. j," 9lm 6nbe ber briti=

Son bcn guten Wnkn. 1520.

testen Seite: „1 ©cbrucft ,511 9!iinnbovgE hiivc^ bcn 6^rfiamcii || Jyribe- xid)m 5pcl)^3u§ in bcm jav, als man || ,5cU uad) G^rifti 91-puitt. || 9)1. 5D. ünb .X3£. |j" unb bavnntev ba§ Sructevjctc^en.

^oljfdjnitt niif ber liorlc^tcit ©eitc: ßljriftuä am .rtteuj, bos iiuii tjintcu ein aScib ['Biaria llfngbnlcna ?] umfnfet; linf* Dom Jheuji-' üvicgslcutc , rcd)tä ein junget unb mcljrerc Jraucn. 9Uif ä?[. 9lii'> ein anberer ^oljfc^uitt: G^xiftus prcbigt nuf einem SBetge.

F. „Ucn bcn güt^ || ten tnevrfcn Soctor || ^Jtavtini Snt^crs Ij §htguftincr ,p ||

3ßitten= |i Berg. ||" 93tit litcicinfaffung, iiirrin oben bie Sal^^o'^I „M. D.XX." Sitctvücffcitc bebvucft. 50 2?Idttcr in Cnavt, te^tc Seite leer. S^rncf Bon ©illian Ctniav in 9(iigsbnrg.

G. „6in frud^t || bare önbervic^- || tnng tjon beu guten mcvcfcn, fo j| bnrd^ bic

menfd^en '6cfd^e= || l^cn, Suvd} 5)larti= !| num 2üÜ)cx be= || jdjviben. |j" «mit liteteinfaffung. Jitetrüdfeitc bebvncft. 58 S^Iätter in CuQvt, te^tc§ 33latt leer, 'ihn ßnbe: „Gnbt bifeö bljed)lin§ öon [i ber ulning guter »rercf, ®urd) S. 9J}artinuni || ,'^'utl;cr 5lngift. [sie] orbcn» bcfdf;ribc. ©etrnctt |j 311 »afcl bnrc§ 9Ibam ^^Jctri, mä) ber |; gebuvt ß^rifti. in.SJ.ji-. ||"

H. „Son ben guten n.ier||ten, ain gon| nü|lid) bürijlin || bem (nl)cn le|cn, burrf} || 3). Wartinum ii'uter || ,^ii 9Bittenberg gc || prebigt. ||" ^Darunter äWei Sterne unb ein iMättdjen. ^Jlit Jiteicinfnffung. 3:itel= rüctfeite bcbrudft. 58 3?(dtter in Cuort, (e|te Seite teer. iJtuf ber Uorle^tcn Seite nur: „SctrucE [sie] ,511 .^agcnaw, burd) 3:ijnman lUn^Ijelm j| in beut 3higftntonat, ''Jiarfj ber gcpurt »n= || fcrr [sie] Ijern 3efu (Jljrifti. laufent fünft 11 l}unbert ünb ^liien^igftcn ^ax. \\" unb barunter ba^ 2)ruc!er3cid)en. I. „Udu bcn giit= || ten liiercfen 3)octor |] 93lartini X'utljcrä |i '^uguftincr ,^fi || aBittcn= II berg. ||" 93iit 2iteleinfaffuug, Uiorin oben bie Saljr^^rl;! „M.D.XXl." iitclrüdfcite bcbrudt. 50 «lätter in Cuart, Icijte Seite teer.

®rucJ öon ©iltian Otmar in 9lug§bnrg.

K. „33Dn bcn || gutten UiercEen. || S). ^Jlartinu« j] i.'utr)er. |! lUiittcniberg. || 1523. II" ma litelcinfaffung. litctrüdfcite bebrudt. 58 ::>?lätter in Cuart, feilte Seite (eer. 9lm ©übe: „©etrndt ju SSitteniberg bei) 9Jletd)ior bnb || Wtd^acl SottI)cr, 3ni taufcnt funff- || I;uubert bnb el)n Unb ,^lpcn= II t,^igften iar. «f--' ||"

L. „@in turtjer begriff || ber äcTjcn gebot, fo ein jc= || beS ß^riftcn nienfd) || tcrnen bnb Unf= || feu foU. || Zu crcl;iruiig bomcller || zelion geluit. || 3?on ben guten locrdcn, fo || üon nieufdji; befctjcl^cn, || ein frudjtborc bnber |1 rid;tung, burd; |] 'DJtartiunm || \.'utl)crri || bcfdjri || bcn. || AN. M.D.XXIll. jl" 9JUt litcteinfaffung. litclrüdfcite bebrudt. SO iMättcr in Dttab. 9Iuf ber legten Seite oUeiu boö S)rurfer,^cirf)eu, üorletjte Seite (eer, nuf ber brittlefeten nur: „p-ubt bifc?: bl)ecl)lin';' |! Don ber nbnug guter U'errf, |1 S>urd} 2'. 'JJlartinum || Vutljer 5lngnftiner || orbe-5 bcfd)ribe. || ©etrndt || ,^ii 5i8a= || fei burd) söalcntinum jj ßurione, nadj ber ge Ij buvt (^brifti. 9J1. || ®.rrii. ||" Uufcre Sdjtifl uiiifaijt iU. a"— kiij».

a3on ben guten SäJerfen. 1520. 199

M. „"iiom gniiib || Öüttev Unb ^olfd^er Söcrcf. || iüon bevci)tung ,5U || einem ffdgcu üub (?VDltd)c tobt. || Scütfd) 2()co(o- |[ gia, meiere vctjcfjlid) Unb gvünbt || lid) Icrct luae |el) ein luar (eben || in gott burd) 6l)riftuni, j| tinnb ein fa(fd) leben |j im teüffel. {j3m ^eromon beS 3Qr5J|9Jl.2).rritj. ||" mit Sitcreinfafiung. litelrüdfeite bcbrudt. 56 Stätter in Cuart.

3ii bct litclei.fQlJuitg unten bn§ 5J!onogvQmin bc? fyrinidjneibet? Urs öJrof, oben ein Sdjifb mit hcni DJlonogtomin bc-!- Irucfcts 9(bnm 5pctri in 3?afc(. Uns ift t'iä jc^t nod) fein ooüftänbigcg (*jemp(ar Uotgctommcn, fonbern nni: bos etfte Stücf in bem ongcgebencn Umfange, bos Sut()erä Scf)tift Don ben guten SEßcttcn cntt)ätt.

N. „syon ben || gutten tuercfen. || S. 5)lartinu§ || Sutfier. || Söittemberg. |i <m.®.XXV. Ij" gjtit liteteinfaffung. Jitelrücffette bebradt. 58 Stätter in Duort, le^tc Seite leer. 9tm @^nbe: „©etrudt ,^u SöittemBcrg bct) 9Jtet(f)ior || Cotljer bem iunger, ^m taufent funff || '^unbert ünb funff önb ,5h)cnt3ig= || ftcn iar. ^ ||"

0. „Uan ben gubeni;2Bercfcn. iS).5Jl.||!e. 11" Wit 2itclcinfnffung. litctrüdfcitc bcbructt. 60 Stättcv in Cuart, Ie|te Seite leer. 3(m 6nbc: „c öcbrucft ünb öulenbet tl^o .g)alberftabt l)m ; Dufent 33t)ff^unbert ünb .XXj. Sfar. ,1 Sonrebac^ nacf; Smiocautt. |I f ';"

Stucf tto^rjc^einlid) Bon Subtoig 2:i:utebul.

5lu§gafien ber lateintft^en Übcrfelung.

a. „S)e boniS [| o^jeribuS S)oc. jl 5}lartini Su= il tl^eri ßi |j ber. |j AD LEGTOREM. jj

Quid deeeat popiüü, Chrifti, cognomie facruiii || Hie, breiiibus verbis, ecce, libellus habet. |j" 9J{it Sitelcinfaffung. Sitelrücf feite bcbructt. 56 Slätter in Guart, Ie^te§ Statt teer. 9lm gnbc: „Lipfis, apud Melctiiorem Lottherum. || Anno diii. M.D. XXI. [j"

Stuf ber Xttctrücffeite Beftnbet fic^ bal Slortoott be§ Übctfe^etg.

b. ,DE BONIS OPERI- || bus Docto. Martini || Lutheri Li- |1 ber. |1 Denuo

Recognitiis. ]| AD LEGTOREM. || Quid deeeat ppl'm Chri cognomie facrü. II Hie breuibus verbis, eece, libellus habet. || Vuittemberg^. || 1521. 11" «Dtit 2iteleinfaffung. Sitctrütffeite bebrudt. 40 Slätter in Quart, le^te ©eite teer. 9{m ßnbc: „VVITTEMBERGAE, APVD lOHAN- !| NEM GRVNENBERGIVM. || ANNO DOMINI. |1 M.D. XXI. H" S]or bem SDottoort bcä Übctfe^et§ ftetjt 5)!etanc^tt)on§ SBorrebc.

c. ,DE BONIS II OPERIBVS LIBELLVS, AB AV || thore Marth. Luthero

primum germanice fo= || lum geditus, iam uero Latine redditus. Gui, quod II quafi decem praeeeptorum fit connnenta || rius, eorundeui fuccinctam quadä [fo !] || ac non afpernandam afligna || tioneni enu- cliationemqi || prajniitttendä [fo !] cen= |1 fuimus. || BASILEAE ANNO || M. D. XXV. II ^ II' gjlit liteteinfaffung. litetrücEfeitc bebrucft. 86 Slättcr in Gftaü. 3luf ber testen Seite ein ^otjfc^nttt mit (ateini= fdbcr Seifdirift oben, red)tg unb finfs; baruntcr: , THOMAS VOLFFIVS.il" %m 6nbe ber Dorlc^tcn Seite: , BASILEAE ANNO REPARATAE ||

200 33on ben guten SOJctten. 1520.

SALVTIS. M. D. XXV. || IPSIS KALENDIS FE- || BRVARIIS. |1 EX- GVDEBAT THOMAS || VOLFFIVS. ji"

Jg)o(3fc§intt [3^riicter3eid)en?] auf bct legten Seite: (Sin DJJatin, in ber Ivadjt eines 6c(et)Ttcn, gebietet bnrd) ^etc^en Sditoeigen. Unfete Sd)vift ftet)t Sl. Bi»— LSi), jcbod) ot)ne bns U>orttiort bc-S Überjc^crs unb otjne 3Jfclnnd;tt)on*j äJortebe.

Sßcücr t)cr3ei(^net in feinem Repertoriuni typograpliicum untcv ?lv. 1601 mit 93cnifung onf Serapeiim VI ©. 331 einen im 2itel A nnb B gleicfjen 5)vuc! üon nur 12 33tättevn in Quart ol^ne Smpreffum; 6.8. önbers füt)rt iljn, nur ba^ er jcbeä Jßlatt ftugS 5U einem Sogen gemadjt, in ber 6rt. 9lu§g., beutfc^e ©i^riften, 2.3IufI. 5Bb. XVI S. 120 Ta. 8 nadj SöeÜer al§ Befonberc Stuegabe auf: aUein ]^ot o^ne 3iueifel ber iBefd;reibung ein ftarf befette« ©rcmplar üon A ober B äu ©runbe gelegen; mit bem 12. 33latte fi^liefet eben t;ier ber Slbfi^nitt, ber ba§ erfte ©ebot be^anbelt.

33ei ber 5-rage nun nadj bcni Urbrud Jominen A, B, C unb D in SetracJ^t. ^^. S)ie^ i)at fic^ in feinem trefflichen „aBörtcrbuc^ ju Dr. Martin Suf^crS beutfc^en Schriften" (Seipjig 1870 I <B. xxxi) für D entf(^ieben. 3lttein liteleinfaffung unb •Ipoljfc^nitt , fonft in itjuen gteidj, tragen in C unb D beutUdjc Spuren grij^erer SUmn^ung all in A unb B an fid), unb Ireiter muffen unr in B eine ii'äfjrenb be§ S)rudeä bon A im erften 3?ogcn Derkfferte 'Süiflage erhlidcn: C ift au§ B gefloffen, T;at aber für D, K unb N tjorgelegen; alle übrigen, tion 0 abgefcfien, berul^en auf B. Son bcn 9(uegaben ber lateinifdjcn Übcrfe|ung ift a bie erfte unb i1)x Sejt in Ij unb c übergegangen.

Slufgenommen !^at unfern ©ermon f($on bie ©ammlung öon „3Jiartini Sutl)er§ mand)crlel) büciyiin Dnnb tractcttin", bie Cftober 1520 erfc^ien, 931. clxx'' c:c.xxiii''; in ber 3lusgabc berfelben Dom IHai beä Sal^ree finbet er fid; nod; nid|t. ©obanu treffen mir il^n an in ii'ut'Eierö fämmttic^cn äöcrfcn: bcutfc^ Söittenberg 1554 VII m. eTb— 96^ 3ena 1555 I 331. 255^ 289^ 3Iltenburg I ©.407-444, Seip^ig XVII ©. 892-430'', aSatd; X <Bp. 1562—1682, (h-Iangcn, bcutfdje ©djriften, 1. 3tufl. 58b. XX ©. 193-290, 2. Slufl. SBb. XVI ©. 121-220; lateinifd) oljue bc§ Übcrfc^erä 35orlDort unb 5)lcland)tl^onS Sorrebc im Tom. V. omnium openun M. Luther! Witebergac 1554 331. 576^—603''.

S)en SBibmungebrief an Cci'^og 3oI)ann für fid) liefern bcutfdj Sc aSette I ©.435-437 nnb bie ß-rlauger 9Iusgabc, beutfdje ©ctiriften, «b. Uli ©.35 38, lateinifd), aber Oont bcfd;nittcn, D. Marl. Lutlieri epistolae studio atque opcra G. Th. Strobelii conlectae, quas edidit G. Gh. Rannerus,' Norimbergae 1814 ©. 53-56.

©emö^ bem oben bargelegten ©adjbcrtjalt folgen wir A als bem Urbrud unb berüdficbtigcn üornetjnüid) nocb B unb G. ^n SBetreff ber 9luegabe B erinnern wir bornn, bafj fic nur im SBibmungebrief etwas abli'cid)t, fonft aber bnrd)au§ nid|t: bcmnad) ücrtritt in bem ©ermon fclbft A .^ngleid) B. Über G bemcrten wir tiorweg: 1. fVür „nu" in A fte'^t in G überall „nun", für „funbern" ober „fonbevu" meiftens „fonbcr", für „nit" überwiegcnb „nidjt", für „uid)t" aurij einmal „nit", für „fand" ober „©." gcwüljulid) „faut" ober wicwobl fcltener „fanctnS", für „ober" oft „aber", jcbocb in 4^ogen & Uo% an einer ©teile; 2. nur a lautet in c um, nie o in üi ober u in ü, unb ae, oe, uc ftnb nid;t als Unu

SBon bell fluten aBerten. 1520. 201

lautäl)c,^cicljuinig m faffni, üqI. St. eij" 3- 25 A „mal", C „iiind", 331. ^y S- 28 A „grof,? gcc()vet", C. „grucB gcctjrct", f8l. 6itj'' 3- 3 A „^urfdjcllct", G „^uer= fdjcKct"; 3. in A cnbct bcv WcnitiU beä SingntnrS I)iiiifig auf „iä", in G nie, fonbcrn buvdjlpcg ift I}ict „es" bafür gefeilt, uu-nn bic Uollcrc gorm bcibctjaltcn li'orbcn, unb baäfclbc gilt für ben 5lominatio im Singntar ber 5tcutra üon ^Jlb= jcttiOon; 4. bae ^Ketatiöprono.ncn linrb in A T)änfig „tritd)", in G ober immer „ipetd)" gefdjrieben. Sie üorftet)enb rnbricirten t'eearten öun G üerjeidjnen tuir in ben 'Dtoten nid)t befüiibevs. Hon anbercn 3)rnden netjmen mir nur f;in unb lineber ^lotij, namenttid) wo bie§ in ber ^lüeitcu Stuflage ber (*rtonger ytuegabe ge)d}el;eu ift.

202

Süoii bi'ti guten aUctfcn. 1520.

^OM bcu guten iucrrfcnn X^» Wh S*

Dem biirdileuditigcn hocbgetorneti furften iini> I|errcti

l^erren 3c'I?<3n'|5en, ber<)Og ^u Sadif^cn, Can^tgraff

511 Duringen, 21Targgraff 5U ^lleylTen, tneyneni

gnetiigen bern unö patron.

I lhd)(cuc^tcv (jodjcjcBorncr 'Sm^t, gncbigcr f)cvv, ciDcrn fiivftltdjciin 1^ gtiabeun jeljn mcljn uiibertcnigc binftc unb axm-j gcbctt al^cljt beüo^r.

Ohirbigcr fiivft iinnb ()Ci'v, ic^ l)cttc (cngift gerne mcljn 'unbcrtciügc binft unb ptlicf)t gegen 6. 5- ®- i"'^ dtinvi geift= lidjtx loare, bic mir ^uftenbig, erl5el)gct, t)ab bod), met)n Dormngcu auge)e[)cn, nticl) al^cl)t jugcringc crfunben, ettunC' für |u ncf)men, bas tnirbig l'el) ®. i^. @J. juerbietenn. Sie Ivel)! aber ntel)n gncbigfter l)err ()err jvribrid;, .'öcr|og 311 ©ac^fjen, bcy f)cl)ligcn ^'omi)d)en reljd}§ (5rt3marid)at(), (£urfurft unb 'i^icarl) .'c, 6. 5. ®. bruber, nit t)orfd)med)t, funbern gnebiglidj tjat auffgenonuncn ntet)n nntud)ttg§ Inidjlin, felincr Q. (}. &. jugeidjrieBen,' ba§ nn nud) burd) bcn ■brntf, bev id; nit gebadet, auf^gangenn, I)ab id; eljnen niutt gefdjoptft Hon iold;cm gnebigen ejempcl unb mtc^ üormcffen, toie ba^ furftlic^ geblut, fo nndj bcr furftUd)e mut, jnbor l)n gnebigcr fcnffte unb gutlinllicfeit, glel}d} unb el)nä fei), üorljoffct, c-^ foHc and) iS. S. ö. bcr nrt nad) bief.^e mel)n arme unbcrtljenigc erfiietung nit t)orfd)mat)en , bte mljr Dil noter ift geliu-fcn nufj= luilaffcu, bau DiÜeidjt feljn mel)ucr prebiget nbber Inidjlin, bte Ineljl bie groffift frag fid) ert)alien l)at ooit bcu guteit luercteu, Ijn 1ücld;eit uittjcl)Ud) metjr lift unb betricg gc)d;id)t, bau l)u fein anbcrer (Kreaturen, nnnb in benn fetkn bcr iwntti). 7, is.ci)ufeltig iitenfd) gar lct)djtlid; inirftiret luirt, baS and) ititjcr ()cr C^tjriftuy un§ geboten l)at, tnir foUcn ntit flel)f,5 arijt Ijaben atiff bie fdjaff-s flel)ber, barttnbcr

1 Sic ©onbctbvudc unb bic gtlongct 3lu§((n1JE;.iJ. Stuft, tjnlcu t)ici: feine libevidirift ; luiv flcben iie nact) bcni litet uon .\ 2 „3f)cfu§." ftc'^t auf oUcn Seiten at^ ifotumuenütjevjdjrift in .MiCDKKN .•. Xcringen C C l)erten t' ü alle tieljt C 10 lengcft C i;! alle Öcit (' 14 t)cvrc ftcrv Sriberid^ C 15 „©vliinarfd^att)" fel)lt in .V 6vlinioxfrf)ol(t ('

Söicorij .vnci) tauä) bie niciftcn anbevn ^luSfloBen, oBcv fdjon (J „äMcari"! 17 untiic^lidöä G 21 tootljofft (' 2:'. pvebiflc C fltoffeft (! 25 ben jelbiflen ('

') Tcssaraducas consolatoria &c. j. Seite 104 ff.

SJüii bcn guten Sßettcn. 1520. 203

bic luolff fid^ bevgen. "i^at toibbev fl}lber, golt, cbclgcftcinn iioc^ tcinu toftlid) bing fjo mantfjtcltige ljufe|c unb abbrud) aU bic glitten tocrd, Jncldjc muffen aEc fant)jt cljnn einige einfeltige gute (jaOen, auf^cr bcv fie tautcr färben, gleljffen unb betrug fein.

^ äßietuol abn iä) t){)r Int Ineljfj unb ka,liä) I)ore, bic mein armut gering

ad)ten unb fprcdjen , id; mad} nur f (clju fej-tcrnlin ^ unb bcutfd)C prebiget für bic ungctcretcnn Icljenn, tofj id) mid) nit bctnegen. Sßott got, ic^ f)ct einem tel)en mein leblang mit altem meinem öormugenn |ur beffevung gebienet, id) hjolt mljr genügen laffen, got bancfen unnb gar inillig barnat^ taffen aUt

10 meine buc^lin umbtummen. Ob grof,] unb bit buäjn machen fünft fc^ unb befferlic^ bcr 6f)riftcnl)cit, tafj iä) anbere rid}tcnn, 3d) adjt aber, f^o ic^ tuft !§et, ^l^rer fünft nad; gros bui^er jumad^en, folt öittcit^t mit gottid}er '^ulff mir fd;leuniger folgen, bau tjlinen nad) meiner ort einen flet)nen fermon 3umad;enn. äBenn erfolgen [50 leid;t locrc als öorfolgen, toere CMjriftuä Icngift

i.s toibbcr Dom l^l^mel toorffen unb gottig ftul felbift umbfcret: funbcn luir nit aUc tidjtcn, fjo looltcn mir bod^ alle richten, ^ä) loit einem l)cbcn bie cere groffer binge l)cr|lic^ gerne taffen unb mic^ gar mä)U fcf)cmenn, bcutfd) ben ungclcretenn lat)en juprebigen unb fd^reibcn, toietuol ic^ nuc^ beö felbcn hienig !an, bundct mid; boc^, f.jo Joir bif^^cr unb fürt mcl)r un» beffelben geftiffcn

20 t]ctteii unb Inolten, folte ber 61)riftenl)cit nit ein§ fleincn üorteitg me^rcr bcffcrung ertoadjfjcn fetjn, ben aufa bcn f)ol)cn groffen buttern unb qucftion, in bcn fdjulcn unber ben gelercten aEein gelianbclt. Über ba§ fjo l)ab id) nod) nie ^emant ge^ltmngen ober gebeten, mii^ ,5ul)oren obber mein farebigct lefen. 3d) l)nb frei) in bic gemeine gebienet tion bem, hivi mir got geben unb

25 id) f d;ulbig bin : locr fein nid^t mag, ber lefjc unb ^orc anbere. %ud) ift nit groö bran gclcgcnn, ob fic mein nit Uiottcn burffen, mir ift eben genug unnb mel)r bann jubil, ba§ ctlid^ laljen, unb bic furtrcffenlic^, fic^ bemutigen meine prebiget julefjcn.

Unb ob fc^on feine anbere fai^ mic^ treiben modjt, fol mir bod^ bic

30 ubcrftuffig fein, ha-i id) crfaren Ijab, toie 6. 5- ®- '\old) beutfc^e bud^lin gc= feüig unb fic ganlj begirig fein, 3uer!ennen guter loerdt unb be§ glaubenS unterrid^t, bereu mirs biEid; gc|imet l)at muglid^S fteis unterteniglid^ ]u= bienen. Serljalben bitt id; bemuttgcr untertenicfeit, 6. g^. (3. tooEen biffc meine cr^ct)gung gncbigcr meinung anntjcmen, f^o lang bifj, ob mir got bic

0 Jejtevtin C ptebige C 7 ungetcttcn C einen AB 8 tcBcnlang C feu bcr

tieflctung C 9 mic^ genügen CFHIKN 12 „mit gotticfjer !^ulff" ftW in A 14 Icngeft C 15 „toibbet" fe^lt in E felBeft C 17 bing C „groffct binge" fc^tt in Fl 18 ungc=

lerten (' bc§ feKigen C 19 unb füttct me G be§ fettigen C 21 gcluac^ffcn fein,

ben f)nan% ben ^o'^en C 23 ^manbt C ^)rebige C 26 baron C 27 et[i(^c C fut=

treffcnttici^ C 28 (irebige C 29 tein C 32 borumfi ntit§ I 34 etfe^gung C

') „©ejternlin" ^in f. u. q. a3üc^er »on nur einem Sogen.

204

Soll ben guten Sßcilcu. 1520.

|ctt flc6e, \ä) bc:t glaulöen mit ctncv bcutfd^en auf3lcgung ganlj norfleve. S)Qnn nuff bif,^mnl i)ab iä) antjeigen InoUcnn, iüie lüir bcn glauben follen in allen guten luercteu üben, braud)en unb bae furnetjmtft luerdE fein laffcn. töibt got, fjo töil iä) ein anbcv uml bcn glaubenn an im felbft ^anbeln, ^nie ton ben felben tegtid; beten obber fpvedjenn foHen. 2ßi( mid) ()iemit (S. ^. &. untertenigltd} befoten l)aben.

3u Söittenberg am i-jig. tag 5Jtartii. 3laä) ß^rift gebuvt Xaufent funff= I)unbcxt unnb im lluen^igften ^ax.

e. g. &.

llnbertf)eniger ßapeEau

1^. MAtthm^ rCutljcr, -2tugu[tiner 33uittenbevgcnfi».

J3nt" "'ften ift 3uliniien, ba§ fein gutte \vcxä fein, bau allein )bic got gebotenn l)at, g(eid) Irie fein funb ift, bann allein bic Jgot tjevboten ()at. S)arum6, hJer gute twerd toiffen unb t^un i^ 'liiil, bcr barff nidjty anberS ban gotti-3 gebot luiffen. 9lIfo

maai). 19,17. "^'"' ^fpvid)t 61}riftuy ^J.'iatt). ji^-. 'Knttu fclig loerben, f^o Ijalt bic

ffliattri. 19, gebot'. Unb ba ber jungling fragt SRatt). jij:. tüa§ er tl)un folt, ha^ er fclig **'" lüurb, l)i(t l)m Gliriftuö nit anbern für, bau bie ticljen gebot. Sem nac^ muffen lüir unterfdjcibt ber gntten Uievd' lernen auf] ben gcbotten gottiy, unb so .nit aufä bem fc^eine, groffe obber mennige ber locrdt an ijn fc(b§, aud^ nit auf3 gutbnnrfel ber menfdjeii nbber mennfd)lid)cr gefelj obber loeljfe, tuie toir fel)n, bay gcfd)el)n unb nod) l)mmcr gefdjirfjt burd) unfer blinbtljcit mit groffer üorad;tung gotlid)er gebot.

ßjum anbern, Sa» crftc unb Ipc^ftc, aller cblift gut locrct ift ber 25 Sof). G,28f. glaube in 6t)riftum, toie er faget ^o^'i"- öi. ba bie 2iuben t)n fragten 'tnaS folten lüir tl)un, ba^ lüir gut gotlidj lüerd' t(}unr antlüortet er 'bay ift ba-i gotlid) gut lüerdE, baä t)r in bcn glaubt, ben er gefanbt l)at'. 5iu U'cn luir baö boren obber Jjrebigen, f^o lauffeii lüir nbcrbl)n unnb ad)tcny gar gering unb Icidjt 3utl)un, fjo bod; lüir l)ic folten lange ftan unb l)m UnU nad)tvad;ten. im 2)an in bicfem lücrct muffen alle toerd gan unb l)rer gutbeit cinftufj gleid) httc ein lcl)en üon ijm cm^jfangcn. S)au muffen luir grob auf jftrcidjen , ba-s

1 tauben AH labcv mit ciucv Süttc füv bnä abgcjljvungcnc 9) 3 fuvucmft V 7 3Bittcu= liurgt K (Sljrifti (' 12 Slufluftiucx ai'ittcnüuvgcnfiö E ^luguftincv aBittcntcvg FI

3n bcr (Sri. ausgäbe 'J. Stuft, loirb bot 3. 13 ,3^efu§." at§ Übcrfct)vift lüicbciljott; G l)Qt bafüv: „Gin txactnt loic unb mit icag mcbnung ein lä^riften menfd) iolt giitc »wevct üben, burd^ TOartinum ?utl)ev befdjriben." 1.^ Botbotcn (' 17 Wntli. jDi. M' 22 gutbuticEfn (_' 23 icf)cn,

baä fleid)ii)cn ( ' 2:. uUev elbift .\ allcvobelft r nUcveltcfl K 27 gutte ßniftlidjc I-"l antluoitc 32 cutpfangcn C

Bon bcn fluten SBetfen. 1520. 205

fie C'3 (ivciffen tmigcuii. äUir finbcit l)r lud, bic bo beten, faften, ftifften, bi§ itiib bas t[)un, ein gut lc6en füren l'ov bcn inenfctjenn, toeld^ fjo bn? fragest, ob fie aud) gcloi)"] fein, bay es gottc luolgcfatle, Ina^ fic al)]o t()un, fpvcdjen fie: 'Statin', fic »uiffcnö nit obbcr t^lncljfcln bvan. Savubcr fein aud) bev grofj gelevxten etli(^, bie fic öovfurcn unnb fagcnn, fe^ nit not, be§ getüifj 3U= fein, bic bocf) fonft nit anbers tf)un ban gutte JocrcE (cvcn. ©if) ba, atte bie felben lucvct gal)n auffcvt)alb bcm glauben, barunib fein fie nidjts unb gant; tobt: ban toic t)br geloiffen gegen got ftcljet unb glaubet, f^o fein bie toerdt ourf), bie baraufj gefd)et)n. 3ht ift ba fein glaub, fein gut gclüifien ,yi got, bavumb fjo ift ben tucrden bev fopff ab, unb aU t)r leben unnb gute nid)ts. 1)al]cx lonipt», Uian idj benn glauben [50 t)od} an^if)c unb fold) uugleubige toeid furh)irff, fdjulbigen fie mid), ic^ öorbiete gute lucvd, fjo bod^ ic^ gevne hjoltc re(^t gutte Incrd beö glaubend leren.

6,5uni brittenn, fragiftu fie »uet)tter, ob fie ba§ aud^ gut toerd achten, Itiann fic arbci)ten tj^r ^anbtttierg, gljau, ftljan, effen, trindcn, fdjlaffen, unb oUerlel) Inerd tl)un ,^u be-5 (el)b§ narung obber gemeinen nutt, unb ob fie glauben, ba» got ein luotgcfaUcn barljnncn über fie l)abc, fjo loirftu finbeu, ba§ fie nal)n fagen, unb bie gute toerd fjo enge fpannen, ba§ fie nur in bev !ird)en beten , faften unnb almofjcn bleljbcnn , bie anbere aäjkn fie alä Dor= gebenn, baran got nidjt» gelegen fet), unb alfjo burd) ben Oorbamptenn un= glauben gölte feine bienft, beut alle» bienet, toa» ^m glauben gcfdjel^en, gerebt, gcbac^t rtcrben mag, üorfuvkn unb geringem. ^-JUfjo leret Gcclefiaftcs ip. ?wk 3, 7 tf. @ang bin frolid), l)f,5 unb trind, unb njiffe bau bel)ne ioerd gefallen got ttot, ollicit la» bein llel)t rtictifj fein, unb ba» ole la» beinern f)cubt ntjmmer ge= bredjen, gebraud) bcine» leben» mit beinern Ineib, ba» bu lieb l)aft alle tage bicfjer unftetigen ^cit, bic bir geben fein. £a» lleib alleljcit loeif,} fein, ba» ift alle unfer lucrg gut fein, tüie fie mugen genanbt toerben, ort alle unter= fdjcit. S)an fein fie aber toeif.], toan ii^ getoifj bin unb gleub, fic gefallen got, unb 130 gcbrid)t mir ba§ ole besi frolid)cn getoiffen» nt)mmer mebr Don bem f)eubt meiner fcclcn. '^llfjo (5.t)riftu» 3ol)an. nüi. '^d) tlju aUet^eit ma» 3o(). s, 29. im tüolgefcllct. äöic tt}et er ba» allezeit, fo er boc^ afj unb trand unb fd)lieff ju feiner 3eit'? Unb fanct :^sol]an. i. ,3of)«n. iij. "labet} mugen mir ertennen, 1.30(1.3, i9fi. bas toir ftel)n in ber mar^eit, Inan mir unfer tjerlj mugen für feinen äugen troften unb ein gut öortranjcn machen. Unb fo unfj unfer ^er^ ftraffet obber beiffet, 1,50 ift got groffer han unfer l)cr|, unb i]abm bic ^uOorfic^t, ma» mir bitten baä tocrben tüir empfat^cn, ban toir t)altcu fein gebot unnb tl}un ma»

3 got sffaHe FI 4, bavan C -j getcrtcn C (i fünft C Sicf) ba C bie fetbigen C 7 geen C 8 fflie ir geloiffen nnb gtou6 gegen got fteet, olfo fein FI fteet C 9 gefdie^en C 11 tmnptg C fold^e C U gtageftu C gutte C 19 atmuffjeu geöen C 20 gor nidjtä FI 21 bei atte§ C' 23 Ijffj unnb trindc C ti6, trinä E 24 alle ^etjt C „nimmettne^t"

6tl. Stu§9. 2. 9IufI. 25 tog (' 27 unfer Weg FI 28 glaufi C 32 fönt Sofjanl C

33 Vax feinen C 34 fo bo? unfer FI ober ^aiffct FI 36 entpfo^en C

206 S'on ben guten Sffictfcn. 1520.

1. 3oij. 3, 9. l)tn trol gefeit, ^tctn, tt)er aitfj got gcöorn ift {ba?^ ift loer 9teit'6t unb got *i. 34,23. tralnet), bet fiinbigct nit unb tan nit fimbigert. ^^tcm ^lial. jryiij. &i- loivt -Uj. 2, 12. ir feiner funbtgen, bie l^m tiovtraJrcn. 3i ot" anbcrn pfnim: Selig fein bie in l)n tralnen. Sft ba^ lüoi-', f3t> tnufj aEe§ gut fein, h)a§ fie tt)un, obber l)t)e balb WorgeOen fein, tiia§ fie u6cl§ tlnm. Sid) ha aber, tvaxnmh id) ben ■'■ glauben fjo Ijod; Ijebe, aEe Wcxä Ijinein ^i^e, unb alle toertf furluiiff bie nit craufj flieffen.

ßjum l'ierben, .^Me fan nu ein iglic^ev felb metilcn unb fulen, tncn er guttc'?' unb nit guttiö tt)ut: bau finbet er fein l)er| in ber juborfidjt, ha^ gote gefaCe, fjo ift ba§ toerd gut, loan auäj fjo gering toere al§ ein i" ftrot)almen auff tjeben , ift bie 3utiorfid)t nit ba obber feincifclt bran , fjo ift ba§ iDerd nit gut, ob fc^on alle tobten aufftüedt unub fid) ber mcnfd)

mm. i4,23.oor6renncn liefj. S)a§ leret fanct 5paul 9{o. jiiii. aüc§ tva^ nit auf^ obber im glauben gefd)id)t, has ift funbe. S^on beut glauben unb teincin anbcrn Uierd liaben itiir ben namen, ba§ tnir 6l)riftgleubigen l)ciffen, al-j Oon bein ficnöttrergf, !■'■ hau alle anberc Uierd mag ein l)cl)b, ^ube, Xurtf , fjunber and) tt)nnn, aber tratoenn feftiglid^, ba§ ci}x got toolgefatle, ift nit muglid) bann el)nem 6t)riften mit gnabcnn erlcud)t unnb befeftiget. 3)a§ ober biffe rebe felljam fein unnb mid) ctlid) cinn fe^er borob frf;cUenn, gcfdjidjt barumb, ha^ fie ber blinben öornunfft unb '^cibenifc^er tunft gefolget, ben glauben gefegt ^aben nit über, f,5unber neben anberc tugent, unnb l)m ein eigen toerd geben, abgefunbert tion allen locrclen ber anbcr tugent, fjo er bodj allein alle anberc Inerd: Inirguttct, angenel)m unnb tnirbig mad)t, ba mit, bad er got tratoet unb nit Ittncifelt, f^et) für l)l)m atteS ttiolgctt)ann Inas ber menfd) tl)ut. 3a f'f liabcn ben glauben nit ein toerd bleiben laffcu, fnnbcrn, luie fie fagen, ein liabttum ba= ■-•.■. rauf] gcmad)t, f^o bod) bie gants fdjrifft feinem nit gibet ben namen gotlid)-?

»Ulli. ir,,i4. gute» tüercf^, bau bem einigen glauben. S)arumb ift es nit tonnbcr, ba-^' fie blinb unb blinben letjter loorben fcinn. llnb biefer glaub bringet nlfp balb mit fid) bie liebe, frib, frcub unnb l)offnung. Sann mer got tralnct, beut («Ol. 3, 2. gibet er fjo balb feinen (jeiligen geift, tuie fanct 5^aul ju ben 6>alatern faget ü» '3r bnbct ben geift empfangen nit auf] ctfcrn guten locrcfenn, fnnbcrn ba il)r bem Inort gotti» glaubet l)abt'.

t?3um funfften, ^n bief^cm glauben tiicrben aUe tücrdf glcid), unb ift einf,5 mie ba« anbcr, fettet ab aller nntcrfd)cibt ber Inerc!, fie fein grof], Hein, furlj, lang, nicl obber incnig. 3)an nit bie liiercf oon Ijrcr Uu-gcn, funbern :'■■ öonn bes glauben tuegen angcnel)m feinb, tuclc^er einig unb on nntcrfdjeib in ollen unb igli(f;cn tnercfen ift, inirtft unb lebet, toietiil unb untcrfdjiblid) fie

1 gtauit (' 4f. „obbcv" 6i3 „uticlo t^un" fct)lt in F\ 7 fjcvaufi (' S fclbft (' mtxim unb ptÜBcn V. mcvcfcn unb empfinbcn Fl „unb futcu" fcl)U in t< 11 baran ('

13 5|5aut§ C 14 junb l' on bem glnubcn .V 1.") „wh ben" fcl)U in .\ 19 bnrob V

20 uotnufft C 22 anbcin tuflcnt C 24 »ov ijm (' 2.j oin Ijoittuinb bavauß FI

20 ßiSt C 27 ben etjniflen (' 2s unb lilinbc leiit luorben l''l 29 mit im Fl lic6 C

:io «Uanlä (; {ogt (' ;J1 entpfanaen C :35 »on Dvent njcfltn (' ^0 ongencme fein C

5Bon bcn guten SBctfen. 1520. 207

^mnicr fein , flietd) tüte attc fiUbmafj bon bcm l)cubt leben , Unvcfcn unb bcn namen ()abcu, nnb on baö f)cubt fein glibmaf; leben, Iniräen obbev nameii ;^abcn mag. S)avaufj bann Uieiter folget, bo« einn C^l)viftcn menf(^, in bicffetn glauben lebcnb, nit bavff eine-? IcvrvS guter icerct, fonbetn toaö Ijm furfumpt,

.'i bay tl)ut er, unb ift allcö Uiolgctl)an, tuie <B. ©amuel fpi'adj ,3U Saul 'bu i- S""'- >"• tüirft ein anber ntenfd^ hierbcn, toen bcv geift in bid§ tumpt, ban fjo t^u lüo§ biv liorfunipt, got ift bei) bii'. ?llfio lefen loir auä) bon fanct Sinnen, <Ba=i-sai«- i. muel-j nuittl)ev, ba fie beut priefter .§eli gleubt, ber t)i)x gottio gnaben 3U= faget, ift fie frolic^ unb friblii^ ^cim gangen, unb Ijat fidj I)infurt nit mc^r

1" l)l)f unb bar geferet, ha-j ift, eS ift aHcci ein bing unnb olleS glcid) tnorbenn,

loaö tjijx furfummcn ift. Slucl) fanct 5paut faget 'too ber geift Gl^rifti ift, ba-H""'-».»- ift alle» frei)', '^an ber glaub leffet fic^ on !etn tuercf binben, fjo Icffet cl)r l)l)m aud) tcinf,} nit nel)men, funbern, tuic ber crft pfalm faget, @r gibt*-'.^- fein fruc^t Incnfj ,3cit ift, baö ift )t)ie cy tumpt unb gl)ct.

i-> ßjum fcc[)ftcn, S)aa mugen toir bei) einem groben fleifdjlic^cnn ejempel

fc'^en. SÖen ein man obbcr tncib fid) 3nm anbcrn öorfid)t lieb unb tt)ol= gefallend, unb iiaö fclb fcft gletobt, Hier lernet bcn fclbcn, toie er fid) ftellen fol, lt)a» er t^un, laffen, fagen, fi^tücigen, gebenden fol? bie el)nigc juoorfidjt lerct t}i}n ba§ aEe§ unb mel)r ban not ift. S)a ift ^^m !cin nnterfd)cibt in

•iu tücrden. 1l)ut ba^ gvof], lang, öile fp gerne, al§ baS flcin, furts, Incnigc, unb tüiberumb, bar^u, mit frolic^em, friblic^em, fid)ercm l)er|en, unb ift gan| ein fret) gefelle. äöo aber ein Itneifel ba ift, ba fuc§t fi($§, hJcld^S am beftenn fet), ba l)ebet fid) untcrfd^eibt ber Incrc! auf^tiumalen, Joamit er mug l)nlb er= Inerben, unb gat)t bcuuod; jn mit fd)Uierem I)cr^en unb grofcm nnluft, unnb

25 ift gleich gefangen, mct)r ban ^alb bür|lrieiff dt , unb lüirt offt jum narren brob. Sllf.^o einn 6l)riften mcnfdj, ber in bifer jutiorfi(^t gegen got lebt, lucif] alle bing, Dormag alle biugf, Oormiffet fic^ aUer bing, loa« ^u tl)un ift, unb tl)iit§ oEe» frolid) unb frei), nit umb bil guter öorbinft unnb ioerd Infamien, fjonbcru ba§ l)t)m eine luft ift got alfjo loolgefallen, unb Icutcrlic^ umb fünft

30 got bicnct, baran bcnuget, bü'i es got gefettet, üßibbcrumb ber mit got nit einfj ift obbcr |locl)ffclt bran, ber l)ebt an, fud)t unb forget, luic er bod) looUe gnugt^un unb mit oit loerdcn got beloegen. 6r leufft ju fanct 3acob, JRom, •Öicrufalem, f)icr unb bar, bettet fand Brigitten gebet, bi^ unb ba§, faftd ben unb biffen log, bcid)t t)ie, beic^t ba, fragt biffen unb freuen, unb finbet

35 bo(^ nit rüge, unb tt)ut ba§ alle§ mit groffer bcf d^trcrung , t)or|liici)fftung iinnb unlnft feine§ [)er^cn, bad anä) bie fc^rifft fold) gute loerd nennet auff l)cbreifc^ SlDen amal,^ auff beutfd; 'mul)C unb erbcit', Sar^u feinfj nit gute -ü*. 90, lo.

1; „ban J30 t^u Wa? bit oorfumpt" fc^lt in FI 7 „ou^" fctjtt in FI 10 t)ev

unb bat Fl 11 «Paula C 12 „e§" fe^tt in FI 14 gc^et (' l.j fld(cf)tid^cm C

24 geet C 2G boroB V :il ^rac^ffet batan C 32 genug t^un C :J3 ^ietjet unb

bot Fl 34 ficic^te bo A beichtet ba FI 3G iotd^c C 37 ?tnen omol AC otbctjt C

') rx unb ^-s"-

208 9-'on t»"' Gilt"' äöctfcn. 1520.

toevt! unb atlc liovlorcn. (fr fein üt( broticv boH toorbcn unb öov angft sün-sii. 5, ef.in qEc iamcv tumiuctt. a>on bcn ftel)t Sap. ö. 'iniv jetn imil)b luovbcn in betn unrc(^ten toccje nnb f)a6enn fd)lr)ci'c faltjer tocge gclnanbclt, ain gottiö toeg t)Qbcn Unv nit ei-fcnnct, nnb bie fon bcv gcvccfjtidcit ift nnf^ nit auff= gangen.

ßjum SieBcnben, 3n bcn tuercfen ift bev glaub noct) gering unnb fdjtrac^, lafj unö toeitter fragcnn, toan t)t)n ubel ga^t an Ut)p, gut, el)r, frcunb obbcr Inoy fic ()aticnn, ob fie han auä) glanbcnn, bav fic got nod) tüolgcfollcn nnb el)r l)l)r leiben nnb linbberUierticteit, fic fein ticin obbcr grof], gnebigitd^ über fic orbene. .^ic ift tunft, ju got, ber fic^ ^ornig ftellct nod) aßen unfern fl)n nnb liorftanbt, gut jutiorfidjt baben unb bcffcrv fid) bei) Ijnt Oorfcljn, ban \\dß empfinbet. §ic ift er üorborgcn, glcid; Inic bie braut fagt $.oiici. 2, 9. in ßantici» '@i^, er fte^t ^inber ber tranbt unb fic^t burd) bie f enfter', ba§ ift f^o Oil, unter bcm leibenn, bie un^' gleid; l'ou ijm fd)cl)bcn loollcn loic eine tnanb, ja eine manrenn, ftet)t er Dorborgen unnb fid)t bod; auff niid) unb i^' tcffet mid; nit. San er ftcl)t unb ift bereit, juljclffcn in gnaben, unnb burd; ftifi(ici.3,3iff. bie fcnftcr beö tunrfelu glanbcnC' Icffct er fid) fct)cn. Unnb Ajiere. in S^ren. '@r borliiirffet bie menfd)cn, aber er tl)ut§ nit auf,] bi-'i^felid^er nicljnung' Siffcn glauben lennen fic gar nidjt», unb geben fid) über, bcncfen, got l)ab fie Oorlaffcn unb fei) l)l)u fcinb. ^a, fie geben foldj'j ubcl bcn nieufcl)en unb 20 teuffet, unb ift ba lauter fein juDorfidjt 3U got. S)arumb ift l)l)r leiben and) l)t)n allicit ergerlid) unb fdjcblid), unb gal)n bod) l)l)n unb tl)un ctlidj guttc tDcrdt, al» fic ntel)ncnn, gar nic^tu fold)§ ^r^» Unglaubens lr)arnet)inenb. 3lber loeld)c got in fold)em leiben tralucnn unnb eine fefte , gut jnl'orfidjt gegen l)l)m bel)alten, bac' er über fie ein uuilgcfallenn l)abe, bcn fclbenn fcinb bie 2.-. leiben unnb loiberlüertideit ctjttel foftlic^ Oorbinft unb bie ebliften gutter, bie nicinant idjcljcn mag, bau ber glaub unnb bie ,5nOorfid)t utad)cnf,5 allc-j toftlid) für got, ha-j bcn anbern auff« aUerfd)cblid;ft ift, bau and; üoiu tobt gefdjricben iM. iic, ir,. ftet am cjö. pfalni 'S)er tob ber l)ciligen ift foftlid^ gead)t für gottiS angcn'.

Hub f.joüit bie 3ul)orfid)t nnb glaub in bilfent grab bcffcr, l)ol)cr unb ftcrdcr » ift gegen bcui erftcn grab, fjo öil ubertreffcnn bie lct)ben in beut fclben glauben aEe Incrct l)l)nt glauben, unnb ift alf.jo Ijnnfdjcn foldjcnn Uicrden unnb lel)bc'i unmcf3lid)c uuterfdjcibt ber bcffcrung.

(i^jum ad)ten, Über bac' alle:? ift bcy glanbcn§ ber bod)fte grab, luan

got nit mit l5eitlid)cm leiben, fonbern mit beut tobt, bell unb funb bac- ge= sr,

Uiiffcnn ftrafft unnb gleich gnab unnb barmljcrt^ideit abjaget, al-s loolt er

clüiglid) üorbamnen unnb luirneun, luildjä locnig menid)cn crfarcnn, mic

*i. f., i. S)a0ib am Oi. |jfalm tlaget '^cr, ftraff niid) nit in bcincm grljui'. \mc

1 feinb Fl „3f|v' (ein" &xt Sliiäa. 2. SUifl. iaxohn V 3 fdjtoavc Ijüvtc weg FI

gcwaitbctt ( 4 fonnc C 7 crc (' 12 »ovjc()cn (' cntpfinbct (' 14 cijit loonbt C

21 „oud)" fcftU in Fl 23 l)vc§ Qlaufccnö wavncnicnt C 2.j bcn ictdincn foin (' 2S »ov got C aUcvfd)cblicl)ä A 29 »ov gotteä C :il bcm jcliiflcn ('

Soll bcn oiiti'u SÖcrfcn. 152Ö. 200

,Vifl(aiiticim, bnc' (\o{ ivicbicicii liio(c(efcif(cn ii6ir iini^ '{]ak\ ift hai f)orf)ftc lucrcf, ba« ficfdjeljn mac\ lniii uiib in bi'v (U-catur, baiioii bie luivcEl)eiliiV"n uiib 9uttl)etcv a,ax md)ti Unifi'u, bau luic Inoltcn fte l)ie ficf) gitttiS uiib gnabcn ju flot liorJL't)cn, bii1;icil fie in l)l)rcn lücvdi'n nit gctoif^ fein luib nm gerinc(ftmti ■'. grab bcä glaubend lünciffeUntn?

etd), 01)30 Ijab id) gcfaget, bcn gimibcn nikit gcprcljfct unb alle locrcf, bic on iolcfjcn g(avi6en gcirfjcn, Oovluorffen, ha biivd) bie menfdjcn Don bcn falfdjcn, glcijfenben, ptjarifciidjcn, ungläubigen guten hicrdcn, bcr i^ct alle Klofter, !ir(^eu, I)eui3ct, ul]ber unb l)ol)cv [tcnb bot, t)o[ fein, ju bcn

1" redeten, luorfyifftigen , grnnbguten, gtenbigen Uieiden ^nfurcn, borin mir me=

mant Inibberftvcbt , ban bie unrclinen tl)irer, ber fuf] nit fein gelpatten (uiie- ^''-'i- n.-«- l)nt gcfe|, -DJiuii nngctieigt), gar feinen unterfdjeibt leibeu tuoücn ber guttcu luerd, fjonbern eint)in plumpen: U)en es nur gebctt, gefaftet, geftifftet, ge= bcid)t, gnngtljau ift, fol alle« gut feinn, ob fie jdjon fein glauben bvljn

1-' get)abt gotlid)er gnaben unb nudgefallen«, ^a han am meiftcn fie gut adjten, tücu fie ^l)r nur öiel, grofj, lange gct£)an ^aten, on alle fol(^e juöorfic^t, unb l)ernad) aller erft fid) guttiS t)orfcf)cn itioHen, Itien bie Inerd getfian fein, uunb alfjo nit auff gotlid^en toolgefallen, fonbcrn auff t)i}xc getlianc loercf ^rl)e juöorfid^t, ba§ ift auff ben fanbt unnb »Daffer, batoenn, baüon ficOT.itti).7,2Gf.

20 ^uletjt einenn graufammen fnl tliun muffen, tuie 6"t)riftu« 5}iatl). tiij. fagt.

Steffen guten toillcn unb Uiolgcfallcn, barauff unf5er ^uoorfidjt ftef)t, babcnn bic

enget Dont t)i)mel Oorfunbet, ba fie fuugcn in ber 6f)viftnad)t 'ßloria in ercelfi-ji-'uc 2, h.

beo, ®r fei) got t)m Ijoc^ften, frib ber erben, gnebigeo molgefallen ben menfc^cn'.

63um ncunben , 2id) , baS ift has merd bcö erften gc6ot§ , ba geboten

25 ift 'S)u folt nit anbere gotter l)a6en', ba« ift f3o üil gcfagt 'bieioeil id) allein got bin, foltu ju mir altein bein gau|e jutjorfidjt, tratn unnb glauben fe^en, unb auff niemaubt anbcrS'. San baS beiffet nit einen got Ijabenn, )]o bu cuf3erlid) mit beut munb got nenneft obbcr mit ben fnl)en unb geberben an= betteft, f3onbern fjo bu f)cr^lic^ l}t)m tramift unb bid^ alle§ guttt§, gnobenn

3u uunb molgcfallf)en« tut tjtjm Oorfidift, fei) in tuerdcnn obber leibeun, in

lebenn obber fterbenu, in lieb obber let)bt, al§ ber l)er Cbriftu« ^oljan. üif. Soo. 4,2*. Im bem l)cpbnifi^cn ineiblin '!^cij fag bir, mcr got luit onbetten, ber muf; l)t)n im geift unnb ber lnarl)eit anbctcnn". Unnb biefjer glaub, treln, 3UDorfid]t be« bcrtjen grunblid) ift lüart)afftige erfutlunge biefe« erften gebotti«, on

35 mcld)en fjonft fein merd ift, haä bieffem gebot muge gnngtljuu. Unb mie bifj gebot ba-J aller erft, l)od)ft, beft ift, auf3 melc^cm bie anbern alle flieffen, in l)l)m gan unb naä) l)()nt gerid)t unb gemeffigt merben, atf3o ift aud) fein werd (i)a5 ift bcr glaub obber 3uoorfid;t 3U gotti« l)ulbeu 3U aller 3eit) ba« aller

1 uSet C 2 gcfc^el^cn C 5 ^h)cl)ffctn C r, aüe tjeit C 7 gefc^e^en C „»ov=

luovffcn" fe[)[t in E bavburdj C S t)tiimb C 9 ftcnb »öl fein E 10 wat^offtigcn C

14 baxin C IS gotücöein C 20 gtaujom A 23 Sre jeij C 29 trameft C

32 Cicljbenifc^cn C 35 fünft C 36 bog aHerljöc^ft, Oeft ift FI

Sutfterg aScrte. VI. 14

210 S-'Oti btn guten aöerfen. 1520.

erft, ^od^ft, 6efte, aufj toeld^ent olle onbere pifK", o,i)an, bUtjbm, gevidjt inmb gcmcifiget tncrbcn nmffeim, imiib anbcvc Itifvrf fcflcn bieffcm fein eben, ai-i ob bie anbcrn gebot tücrcn ou ha-:^ cr[te unb fein got tücrc. Xcrtjalben fpric^t iDoI fanct 5Juguftin , ba§ be§ evftenn gebotti» loerdE fein glauben , l)off en unb lieben. 5}it ift broben gcfagt, bo'i jo(cf) 3UöoTftcf)t unb glaub bringt mit fid^ 5 lieb unb t)offnung. '^a toan \mxi- rcd)t anfct)n, 1,30 ift bie lieb bao erft obber ^t)e 311 gleid) i"it bem glauben. Jan i(^ moi^t gotte nit tratticn, toen iä) nit gcbcd}t, er »oolle mir gunftig unb Iplt fein, baburd) iä) ijljm tuibber f)olt unb belüegt Inerb, t)m f)erlüid} jutratocu unb aücü gutti-3 ju t)m Dorfeljen.

^jum |et)enben, -Jht fitieftu felb§, ha^ aUt bie, f^o Ijn got nit X\ox= 10 tralüenn al|cit, unnb nit fid^ feiner gunft, t)utb unb luolgefatteng Oorfe^en in aV-m t}l)rcn tocrrfen obber lel)ben, leben obber fterben, f^onbern bell anbern bingen obber bei) l)l)n felbft füld)-? )ud;en, bifj gebot nit balten unb lDarl)afftig abgotterei) treiben, ob fie gleich ouc^ aüer anbercr gebot Inerdt ttieten, bar^u aller t)ciligen gebet, faften, geborfam, gebult, feutd)eit, unfdjult auff einem 15 I)Ouffen l)ettenn. 2)ann bau bcubtUiercf ift nit ba, on loildjö bie anbcrn aEe nichts fein, bau ein lauter gleiffen, fdjeinen, fcrbcn unb nichts bal)inben, Dor anattii.?, IS. iDiid)cm un3 6t)riftuö loarnet 5Jlattl). Inj. '.<i)uttet cud) Oor ben falfd)en pro= |)l)eten, bie 3U eud; fommen in fdjaffy fleibern'. Jav fein alle, bie burd) üit guter tcerd {aU fie fagenn) got fid; InolgefeÜig mad)en InoUen unnb gotte 20 fein l)utb gleid) abteuffen, aU Incr er ein treloblcr obber tagloner, ber fein gnab unb bult nit umbfonft geben tuolt, ba-j fein bie Oorteretiften menfdjenn auff erbenu, bie fdjlnerlid; obber uljmmetjr mel)r beferct Inerbenn auff ben red}tcn .tüeg, beffelben gleidjen alle, bie in tribbertrcrticteit bii' unb bar lauffen unb aüentbalben rab, Ijulff unb troft fud)en on allein bei) got, ba e-j l)t)u auffs 25 3ei. 9, 13- l)od)ft geboten ift ^ufudjenn, Ineld) ber ''^^ropl)et ofniii'^ iv. ftrafft alfjo '5)a§ unfinnig t)old Mcret [lä) nit ju bem, ber eo fd)legt\ ba-5 ift 'got fd^lug fie, unb fd)afft l)()n leiben unb aEerlel) tnibcrloerticteit Im, bac fie yt l)bm folten lauffen unb l)l)m liortralnen, f,io lauffen fie Don l)l)m 3U ben meufdjen, i^t in ßgipten, itjt in '^Iffljricn, etlnan auc^ ^um teuffef, bon h)ild)er abtgottere^ 30 Dil in bem fclben |)ropt)eten unb librio rcgum gefd)rieben ift. ''^llfjo tl)un and) noc^ alle l)eiligc gleiffcner, Irmn fie etlna-J anftoffet, ba» fie nit ju gote lauffen, fonbern Oon unb fiir l)l)m flil)en, nur gebenrfenn, Ivie fie bnrd^ fid) felb obber mcnfd)lid) l)ulff l)l)rc5 onligen» lebig Irerbenn, unnb fic^ bodf) from leut a^ten unb ad)teu laffcn. 3s

h baroBcn (' mit im FI 1; nnjcticii C s iDoüct (' baitiuvcf) <' 9 ticvliigtlid^ C 10 fiWt fel6§ C: 11 nUe tjc^t C 14 boliii C k; l)aiil)t im-rf 0 17 rihtä A

18 Welchen C 19 fiimmcn (' 20 unb not fein (i 21 obtnufftn (' locvc (' clju tvocbu-r (_' tin fürlcuffcl E 22 umifunft f: Uorfcvtiften C 24 bcä (elfcigcn (' liDii unb bov V, i)tx unb bot l'H 2:> ^ilff C :J1 bem ftlbinrn (' ^^2 „noc^" fctjlt in (' :l:! uon unb «ov lim ('

34 fet6§ (' ^ilff (' nnlfficnS A fvumnif <' :l•^ unb fdjcljcn (offen K

SÖon bfii giileii äUcifcit. 1.V20. 211

Sjutn gl)[ffteii, bnc- ift bic mciiuing fand S^^nuefö an bikn orten bn er bem flinuben fo bi( gibt, bog er faget '-uiftuj er fibe fna biöit, ber'gereitt menfrf; ()ott fem leben nufs feinem glauben, unb ber glaub ift ba-5 barumb er gerecfjt für got geadjt Unrt'. Stel)t ban bie geredjticfeit im glauben fio = 'P «ar, bas er allein atte gebot erfuUet unb aUe l)l)re loerct rcdjtfeitig madit fetnt bem mal niemant vedjtfcrtig ift, er t£)U bau aüe gottiö gebot. Inibberumb mugenn bte loerc! niemant redjtfertigen für got on bcn glauben. Ilnb fo gar mtt ofren lioEen munb ber t,eilig V'lpoftel bie Joerrf Oorföirfft unb ben glauben «ö,„ pxcm, has ethd) fid; ouf3 feinen loortenn geergert, fprod)enn 'gl,, f^o lüoEenn''^' .u totr fem gut toevcf meljr tl,un\ bie ef)r bod; üorbampt alc, bie Ijrrigen unb unooritenbtgenn.

l'üfao _gefd;id)t3 nod;. SÖann lüir tiortoerffen bie groffenn, fcfieinenb toercf 3U untern t,eitten, on allen gtan^ben getl,an, ba§ fie fagen, fie foüen nur glauben unb nid;t.5 gutti^ tt,un. 5U^ ncmtid), bie tücrcf'beS crften ge- •••■ bottis ^el)ffet man ju bifjer 3cit fingen, lefaen, orgeln, mefjfialten metten öeiper unb anber gefeiten beten, firdjen, altar, glofter ftifften unb fdjmucten' glorfen, flemob, fletb, gefr^meib, anä) fc^e^ famlen, ju 9fom, |u ben beiligen lauften Sarnac^. toen toir, bef leibet, unä bucten, fuDpogen, roiaenfrenfe unb polter betten, unb ha^ alle§ nit für einem abtgot, fjonbernn für bem bei= 20 Itgenn creu^ gottio obber feiner t,eiligen bilb tl,un, bas l,ct,ffen It-ir got ebren anbetten unb lautö be-^ erften gebotti.3 tein anbere gotter t,aben, toetdi« bocb' and, toudjerer, ecbredjer unb aUerlel) fjunber tt,un mugen unb teglic^ tt)un , Jtü ^Dlan, gefdjebn bifje bing mit fold^em glaubenn, hai. lüir« bafur Ijalten "^ es gefalle got aUcä Ir-ol, ip fein fie loblid), nit l,rl,er tugcnt, funbern bef= 2=. felben glauben, balben, bem aUe toerd gleich gelten, toie gefagt ift. ^toeiffeln totr aber bran obber balten§ nit bafur, ba. got unf, bott fet,, in un^ gefaUen Jab, obber öormeffen un. aüererft burd; unnb nad; ben loercfen t,m gefaUen 130 ifts auter trtegerelj, ouf3toenbig got gee^ret, Dntoenbig fid) felb für einen obgot gefetzt. Sas ift bie urfad;, toarumb ic^ fo offt teibber fol&r toerd . 3u pompm pxaä)t, menige gerebt unb fie furtoorffen i,ab,, ha^, am gellen tag ' Ift tote fte ntt allein in |toel,ffel obber on foldjen glauben gefd,el,n, fjonbern unter taufent nit emer ift, ber nit fein tratoen brein fe|t, öormel^nt babur* gottt. l,ulb .juerlangcn unb feiner gnab fnrljufommen, einen ^armarcft boraufi pmac^en, toeld)c^ got nit leiben tan, ber fein l,ulb umbfunft öorfprodien toil

" S'f'''"] f" ^"' ^'^^'" ""''^^ ^"'■^ ''"' 5"öovfid)t unb in ber felben atte toerct bolnbrtnge, toie fie gcnent fein.

nO.egen (i f„,e biegen FI tnie^gen H 19 »or einem C 6cr bem C ooZl2

onber C »«=*,, fonbex D 23 gef^efien C barfur C 24 be. felbigen C 2;"bata„ C

28 fe«§ C 29 afitgot C 31 gefdie^en C .32 barein C 33 für ^ufummen C

boraug C 35 et)n ^uBorfid^t C 36 BoTBringe C Bummmcn C

14*

SUm, r, 17.

3,28. I. 31. C, l.'i.

212 ä!on bell guten SBcrten. 1520.

ßjunt Ijtüclfftcnrt, Saraufj mertf felbcv, hne »ucit luni ciiuinbcv fein ba^S cvft gebot nur mit eiificrlidjcn luercfeu iinb mit l)iinerlid)cm Uortvatnen cvful= Icnii. Xan bi-ä mndjt ied)t, Icbenbigc gottii' tinbev, itiency madjt mir ergev obgottevet) unb bie fd)eblirf)ften gleiffcnev, bie auff erben feinn, bie nnijel)lid) öil Icntt mit t)rem grofjem frfjein füren in t)rt)e loetjf^e, nnb (äffen fic boc^ s on glauben bleiben, nnnb alf.^o jemcrlid) öorfuret ftcrfen in bem enff.^erlidjen ffl!tittii.24,-j3. geplerre unb gefpenfte. ä>on benen fagt (Sl^riftu« ''JJtntl). jriiij. .fluttet eud), 3oi). 1, 21.23. toen fie eudj toerben fagen 'fidj, l)ic obbcr ha ift 6t)ri|tu5'. ^tem ^^ol)nn. iiij. ^sd) fag bir, bn§ bie ^eit Uiirt fnmmen, bav l)lir lüiber auff bif3em berge noc^ ju §ierufalem Joerbet got anbetten, bann geiftlid) aubetter fudjt bcr batter. lo

©ifje unb ber gleidjen fprud) t)aben midi, unb foEen iberman beluegen, .^nbortnerffenn ba§ grof; geprenge mit bullen, figel, plianen, aBlaS, bamit ha^ arme Oold gcfuret >uirt ,]u fird}en baluen, gebcnn, ftifften, beten, unnb bod^ bcr glaube gan^ gefc^tüigen , ja gar niber gebrudt Irirt. S)ann bie Uu'il er unter bcn mercfcnn nit nnterfdjeit bat, f,]o mag nit neben l)bm befteen einerlei) !■■ toercEä für beut anberu fso grof,5 auff blaffen unnb treibenu: hau er tüil allein gotttS binft fein, unb ben itomen unb eljre feinem anbern Ircrc! laffen, on fjo Dil er l)m mittet)lct, tinld)C' er tl)ut, f,]o hai lucrrf t)n unb auf; l)t)m gcfd)id)t. 3)if3er unftig ift im alten teftameut bebeutet, ba bie ,!^uibcn ben tempel lieffen unnb opffercten an anbern ortern, in ben grünen luftgarten unb auff bm 20 bergen. SUfjo tl)un biffe and), olle »oerrt fein fie emfig ,]iitbnn, aber biö Ijeubtmerd; be'S glauben? arf)teun fie nt)mmer.

(^jnm brel)l',e[)enbeu , älui fein nu bie, bie bo fragen, lt)ild)e luerrf gut Jein, h)a§ fie t^un foEen, tote fie frnni fein foEcnn? "^a too fein auc^ bie, f30 bo fagenn, Uninn loir tion beut glattbeu prebigenn, bas loir feine inerdf 25 leren obbev tbuu foUeu ^ OJibt nit bi-j crfte einige gebot mebr .yifdjaffen, bann jemaubt tbun mag? äöan ein menfd) taufent obber alle menfdjen obber alk creatnre loerc, f(o loerc Ijiu bennod)t l)ie gnug auffgeleget, unb niebr bau gnitg, fjo t)in gebottcn ift, el)r foUe alticit in glauben tmb 3U0orfid)t 3U got leBen unb Inanbeln, l)f)e auff feinen anberit foldjcit glauben fteücnn, unb alfjo m ntir einen, ben red)ten, fein anbern got bnbeu.

S'ielueil bau menfd;lid) iiu-fen unnb natitr fein augenblict mag fein on tl)un obber laffen, leiben obber fliljeu (bau ba§ lebeit rüget nl)inmer, luic tnir fel)cn), SÖolan, f,]o ()eb an, leer bo luil frniu fein unb üol gutter »nerrf toerben, unb übe fic^ felb in ollem leben nnnb loercfen 311 ollen üeiten an bifiein r. glaubenn, lerne ftetiglid) alley tl)nu nnnb loffcn in fold)er 3iaHirfid)t, f3o tuirt er finben, luietjil er 3nfel;affen l)at, unb toie gor alle bing im glauben ligenit, unnb nt)mmer ntnffig tnag toerben, bieloeil ber muffig gang and) mitf', in bcv

■1 imljcrtjlitt) .V .") gvojjcn C fid) bort) (' 7 ytintli. viüi. .VI' .S ift (' '.ibevfll'

10 »or bfm(' nuffbtoficu C t8 »it cvc »)m <' 1'.) tenibet »orlieffcn C 'io apffcvtfii C

22 tjnubt iBfvtfC 27 >)niniibt (' 28 bcnnort) (' 2;) nlle t'.oit im iilnubcn (' :!5fe(b^C in bljciti l'l

JUm boii flutcii ai'ctfcn. 1520. 213

i^laubciiä iibuiirt iiiib liu-vct ncid)c()cii , iiiib fuvtuimb, nidjt-s in iinb an uiiä

fein obbcr jutaUcn maa,. fjo lüiv gleubcnn, co gcfal alles got Ouio Unr foüenu),

mui^ gut fein unb inirbinftlirf). '".'Ufii iaqt ianct 'iiauIii-5: 'Cibcii bniber, i-coi-iu.ai.

alle« tua« l)l)v tt)iit, l)r cijct obbev trincfet, tljiit-j allco in bciu namcn ^^efu

5 (Jf)vil'ti iinicvs l)civcn. 'Jhi mag es in bcm felbcn uatiicn nit ge|(f)cl)n, 9C= f^cl) ban in füldjem glauben, ^^stcm ^Koma. öiij. iBir mifien, ba5 alle bing ^°"'- '■ -«• mit mircfen Ijum beftcn ben lieiligcu gotti».

Xaiumb ift bie rebc, fjo ctlid] fagenn, tc> feljcn gute loercE öorbotcn, Umn loir ben glauben ottein prebigen, gleidj bcr rebc, als Iran ic^ fpved) ^u

1" einem fvancfen 't)cttcftu bie gciuntl]eit, fp t)ette|"tu bie iocrtf bev glibmaf? alle, üu Ineldjc aller glibma)j Inirrfenn nidjtä i|T, unb er toolte brauij uemen, iä) ^et ber glibmaS tocrdf üorboten, fo ic^ boc^ gemeint, bie gefnnt^eit ^utior mui,5 fein unb hiircten alle Uierd aller glibma),5cn: alf,5D and) ber glaub muf', mercfmeifter unb l)eubtmau fein in allen merdcn obbcr fein gar nidjts.

1'. gjum öier^cljcnbcn, Sjo mod)itu fpre^enn 'Ä^arum6 ^ot man ban f^o Dil

geiftlidicr unnb lucltlidjcr gcfcli. ""b bil (H-rimonien ber firdjen, Ploftcr, ftettc, bie mcnidjcn ba burd) Ijuu guten Inerrfen kW bringen unb ^ureil^en, fo ber glaub burc^ bas erfte gebot alle bing tl)ut f' '^Intloort: Sben barumb, ba'5 loir ben glauben nit aücfampt Ijabcn obber ad)tenn: lüo ben l)berman l)ctte,

■jij bnrfften tnir fein-3 gefe| pmmer mcl)r, fonbcrn tl)et ein iglid}er öon l)l)m felbä gute tvtxd jn allev|eit, loie l)l)n bie felb ,5uoorfid)t lüol levct.

91u aber feinb öierlet) mcnfc^en. S)ie erften, i^t gefagt, bie teinä gefc^ borffen, baoon 5|.Hruluä i. 2t)i. i. fagt 'Sem gered)ten (ba» ift bem glcubigen)! J""- ls- ift fein gefetj gelegt', f,5onbern fold)e ttjunn f retjlnillig , loa? fie Iniffen unb

i'.i mugen, aEein ongefet)cn in fefter ,5nt.iorfid)t, ba§ gottis gefotten unb bulb über fie fd}lDebt in allen bingcn. lie anbern toollen fold)cr frcilicit mif'jbraudjen, fic^ falfc^lid} brauff borlaffen unnb faul loerbeu, Hon benen fagt fauct 'Ik'truö i. ^et. ij. '^r folt leben aU bie frei) fein, unb bot^ nit bie fclben frel)t)eiti ^ftv. 2,16. madjen 1310 einem bcdet bcr funb', alc- fpred) er 'bie frcilicit bes glauben^ gibt

30 nit Urlaub ]n funben, iwirt fie and) nit bcri'cn, fonbcrn gibt Urlaub allerlei) hjercE 3utt)un unnb alle» juleiben, Inic fie für bie i)anb fommen, baö nit an ein obber etlid) Incrd allein l)emanbt gebunbcn fei)', '^llfo and) fanrt X^anl Öal. b. '2et)t 5U, ba-i ^r bif^e frel)l)eit nit laffet fein ein urfad) ]n fleifi^= evu. 5, 13. liebem leben'. Xife muf,^ man treiben mit gefe^ unb belnaren mit leren unb

3i bormannng. S-ie britten fein bof3c menfd)en, ]u funbenn alt?eit ertoegen, bie muf] man mit gefet;en gciftlid) unb roeltlid; tjloingen, toie bie loilbcn pfcrb unb ^unb, unb Ino ba» nit ^elffenn Inil, fie öom lebenn tl)un burd)5 inelttic^ fcl)lt)ert. Söie fanct ^ßauluo Stoma, riij. fagt: Xie locltlid) gcliialt tregt ba» söm. 13, 3 i.

2 glaufiett C" 3 !paut§ C 5 geji^cljen, e^ acft^fSf t' 7 tju fceftcn A S fein C 11 wolt barou§ C 14 ^auitmon C 15 ^ot man C 17 barburd^ tju ben guten C 20 „»on tjm" fe^tt in FI 22 fein C 23 butffen C gläubigen C 27 borauff C 28 bie

jelbigcn C 31 fummcn C 32 tjmanbt C $au[ä C 33 Sei^t C 35 alle ^ct)t C

214 S3on bcn guten SDSerfcn. 1520.

fd^lBcrt unb bicnet got bavtjii, iiit |ur forest bcn frummcn, funbern bcn 6ofcn. ^-^ Xi( tncrbcn, bic nod) mntig nnb finbifcf) fein l)m Dorftanb foId)'3 glauben» nnb geiftlidjy Icbcn-ö, bic mnf,? man luic bic jungen finbcr lorfcn unb rei|icn mit ben euffeiiid}cn , beftimptcn unnb üorbunbcnn gefdjmnct, Icfjcn, beten, faften, fingen, tii-d)enn, tiierben, orgcicn unb loay bes in ßloftcvn unb firc^cn gefegt obber gcl)altenn luirt, f,]o lange bif3 fie aud) benn glauben Icvcn cvtcnnen. 2Bieh)oI ^ie grofj fcrlicteit ift, too bte regentcn, toie t| leibcr ga^t, mit ben fclbcn (Fcvimonien nnb finlidien Incvcfcn fid) treiben unnb blelnen, al-o tuercn bai bie rec^tenn )oevd, mit nad)laffen hti^ glaubcn-3, bcn fic Ijmmer neben bei) levenn folten, gleid) Inic ein mutet bcm finb neben bcr milc^ aud) anbcr fpeif^ ^^ gibt, fo lang bau finbt felb effen mag bie ftard fpeifj.

6,5um funfftjetjenben, Sicloeil bann luir nit aße gleich fein, muffen tüir

bic fclbcn mcnfdjcn bulben, unb mit l)t)n l)alten unb tragen, Ina-S fie I)alten

unb tragen, unb fie nit borac^ten, fonbern unbcrlneljfjen ben rechten tncg bcS

SHöiii. 14,1. glaubend. 9llfo lerct fand 5paucl 9{o. jiiij. Scn fdjlnad^cn im glauben ncmpt

i.eot.9,2of. an, l)l)n juuntcrlucifcn. 'Jllf^o tl)ct er and) felb i. (iorin. ij-. Zs<^ l)ab mic^

gehalten mit benen, bic unter bem gefe| marcn, al§ tnerc ic^ aud) brunber,

üRotti). i7,f5o id) bod) nitl) brunber Ina«. Unb 6I)riftu§ ''OTatb. rbij. ba er ben t^infj

:pfcnnig folt geben, bc-i er bod) nit pflid;tig Inar, bifputirct er mit fanct ^-|3ctcr,

ob bie finber ber tonig linfj muftcn geben obber aüein anbcr Icut, -^'Intloort

fonct 5Pcter '31tlcin onbcr Icut'. Sprat^ PljriftU':? ']]o fein bcr tonigc finbt

frei): bod) baä loir fie nit crgcrn, f3o ganng l)in anf^ mere, unb luirff ein

ben angel, ber crfte fifd) ber bo fumpt ben nl)m, unb in feinem munbt ioirftu

einen Pfennig finben, ben gib inx mid) unb bid)'.

.<^ie fel)cnn luir, ba§ alle locrc! unnb bing frei) fein einem Gt)riftcn burd) feinen glauben, unnb er boc^, loeil bic anbern no^ nit glcubcn, mit l)l)n tregt unb Ijclt, bc« er nit fd)ulbig ift. Unb ba§ tl)ut er aber aufj frel)= t)eit, bau er geloif,} ift, gefalle got alfo loot, unnb tl)ut gerne, nl)mpt'5 an loic ein anbcr frei) Incrd, bac- im on fein erluctcn auff bie Ijanbt ftoffet, bielücil er bcgcrct unb fudjt nit mcl)r, bau loie er nur Irirrf got zugefallen in feinem glauben.

Xiclocil aber loir in biffem fermon furgcnommcn ,\ulcrcn, Inild) rcd)t= fc^offen gute loerd fein, unnb ilU non bcm t)od)ftcn inerrf rcbcnn, ifto offenbar, baä mir nit bonn bcn anbern, brittenn obber nicrbcu mciiid)en rebcn, f^onbern bon ben erften, benen bie anbern alle foUen gleid; loerbcn, unb fie Oon ben erften fjo lange gebulbet unb unberlnciffet loerben. 'Darumb fol man bic fcl= btgcn fc^load)gleubigcn , bic gerne loolten lool tl)un unb beffer» leren, nnb

1 t]u bcr foti^t (' .") tird^cn ^^etcn C 7 1)1)1 (' bcn Iclbigcu C 9 >)mmcrt C 11 fo lang big baä (' fclbä (' ftotic V 13 bic felbigcn C 15 $auU C IG (clb^ C i. Corin. jij. At' 17 bcncn FI auä) bnrunbcr C 18 nit barunbct C 20 bcr lunia 0 bcm fünig KI 21 onbcrc C 22 oufffi merc C 2il nit glauben (' :!2 furgcnummcn C Xi Don bcm rechten lucvcf Fl ift offenbar C

a>Dii bell guten Sfflcrfeu. 1520. 215

bod^ nit kgrciffcn miiivit, in t)xi)en C?crimoiiicn nit öorac^tcn, [50 fic hxan tlcBenn, alä fei) mit t)i}nm gar öorlovcn, fonbcvn l)f)ren ungclcrtcn blinbcit mciftcrn bic fcfjittt gcbcnn, bic fic bcn glaubmn nie gc(crct, fjo ticff in bic lucrcf gcfurct l)abcn, unb fol fic fcnfftiglici; unnb mit fcnbcrlid^cr mufj loibber

.■■ crauf,) in ben glauben füren, »uic man mit einem francten umbga^t, unnb julaffcn, baS fic cttid)cn tncrcfctin ein tucil lang umb l)rc-3 gcluiffenä tiiiHcu nocf) anljangcn unnb treiben als bic nottigen '§ur fclicfeit, f,5o lang fic bcn glaubenn rec^t f äffen, auff ba^ nit, fjo Joir fic fjo ft^U^inb cvaufj rciffcn luollenn, t)l)r fc^toad) gctuiffen gan^ ^urfdjcUct unb t)orl)rrct Vocrbc, unb Jnibber

1" glauben nod) Inercf bcljaltcn. 'Jlbcr bic Ijarttopffigcu, bic, in Inercfcn öorftodt, nit achten U)av man liom glaubenn fagt, aud) batuibber fechten, fol mon farcn laffen, ba^ ein blinb ben anbcrn füre, Irie 6l)riftu5 tl)et unb lerct. mmtn. 15,14.

(y3um fecbt;el)enbcn , Spric^ftu aber 'inie mag id) mic^ gchiif5 öorfebcn, ha5 alte mein luerd got gefeUig fein, fjo ic^ hod) 5Ulüeilen fall, ^u üit rcbe,

»5 cffe, trind, fc^laff, obber l)^e fünft über bie f(^nur fart)e, ba§ mir nit mugli(^ ift ,5umct)ben', ?lnth)ort: bicf^c frag ^eigt an, bo§ bu noi$ bcn glaubenn adjtcft njic ein anber mercl unb nit über alle Inerd fet^ift. lann eben barumb ift er ba§ :^od)ft tncrd, ba^j er auc^ bleibet unb tilget bie felben teglid^en fuuben, bamit baä er nit Mociffelt, got fei) bir f,50 gunftig, ba-3 er fol^cm tcglid)cnn

■ju fal unnb bcr gcbrcd)lideit burc^ bie finger fidjt, ja ab aud) fc^onn ein toblic^ fall gefc^el)e (baS bo(^ benen, fjo im glauben unb gotti» trotoen leben, nimmer obber fetten loibberfcrct), ftet bod) bcr glaub toibber auff, unb |ttieiffelt nit, fein funb fei) fdjon boljin. äBie i. ;3ol)an. ij. ftel)t: %aä fdjrcib id) cu^, lieben i-3od. 2,1t. ünber, auff ba§ l)l)r nit funbiget, [30 aber jemanb l)t)e feKet, [50 t)aben rtir

25 einen t)orfprcd)cn für got, ^cfunt G^riftum, bcr bo ift ein öorgebung für alle

unfcr funb. Unb @ap. jö. Unb ob tuir fc^one funbigcten , fo fein U)ir bod) sscieo. 15, 2. bic beinen, unb ertennen, haä bu grofj bift. Unb ^^roDcr. rjiiij. Sibenu malspr.24, le. mag fatlenn ein gerechter menfc^, ftet aber foöil mal loiber auff. 3a biffe ,5ut)orfid)t unb glauben mnf; alfo l)od) unb ftard fein, baä ber menfd) tüiffe,

bai alle fein leben unb Unrden eitel Oorbamplid) funb fein für gottis gericf)t,

toie gefc^rieben ftet pfal. cjlij. '65 toirt für bir fein lebenbig menf(^ rechtfertigt- 1«.2. crfunbcu', unb muf] an feinen toerdcn fjo öor^tnciffclcn, bas fic nit gut fein mugcnn, bau burcf) bif,5en glauben, bcr fid) tciuifi geric^tö, fonbern lauterer gnab, gunft, bulb unb barmt)er|ideit öorfic^t, lüic S)at)ib pfal. jjt). 'Seine *i. 36,3.

35 Bavmlicr^idcit ift mir ftetti-j für meinen ougen, unb bin guts mut-J gelncfen an beiner toart)cit', unb pfal. iiij. 'bic erleudjtung bciua angcfic^tij fcl)toebt *)•*.' n

1 batan gtouben C bron gteufien E 3 nit gelcxet FI ö Ijetaug C 7 ^u ber

yetigte^t C 8 ^ctaufe (,' 12 cljn blinber C 13 ^unt a[^^et)enben FI U meine C

17 ie^eft C 18 bie fetbigcn C 19 „fjo" fefltt in (J 2u „bei" fe^U in C ja 06 C

23 all i. So^on. C 24 ^mortt 0 2.3 bor got C 27 *|BroBer. jüi). AC 30 ttot=

baralia^ C Bor gotteS C 31 wx bir C 33 te^nl C 34 Sein C 35 ftctte§ Bor C ftcttigä für E

216 -!"» ixn gutoit SiVrEcn. 1520.

iiBiv uti-J (bn-ö ift bcincv gnab crtantniv biird) bcn gdiuden) unb bamit fiaftu frnlid} gcmadjt mein [}(xif: bau luic er )id) l'urfidjt, f,;o l}l)iii gcfdjidjt.

Std;, ali'^o auf^ finrmfjcrljtrfett uunb gnaben gotttä, nit qii)'5 l)rl)er natux fein bic lucrrt' on jdjitlb, Dorgeben unb gut nnib beS glanlienc^ linften, bcv i'id) auff bte felbenn baimljerludeit lun-le)jit. 'Hiip niuijcnn linr ber luerrf Ijalben un§ furd)tcnn, obcv ber guaben gottis l)albm troften, Inic geid)ric'bcn ftet

>;5i. 147, 11. pjal. crlni. Onit l)at einen gnebigen luolgcfaücn über bie, fjo [idj fiir ijlim furd)ten, unb hod) tralnen auff feine barm[)crt;ideit. 3Ui,io betten Inir mit gantjer ,^n= lHirfid)t 'äniter unfct', unb bitten bod) 'Dorgib un§ unfer fdjnlb', fein ftnbcr, unb büd) f.jnnber, fein angenem, unb ttjun bod) nit genug: ha-i mad;t aUc5 ber glanlie, in gottic' l)ulbe befcftiget.

(5,5um fibcnljelienben, gragiftu aber, luo ber gtaub unb ,3uliorfidjt mugc funben luerben obber Ijerfnnimen, bai^ ift frel)lid) haä notigift .jnlinffen. oU'" erftcu, au ^Ineifel fompt er nit auf,5 beinen luercfen nod) üorbinft, fonbern allein au]] ^^efu 6l)rifto, unibfunft Oorfprodjen nnb geben. ii>ie fanct ^].Hinei

3iijm. 5, 8. 9{o. ö. '@ot mad)t uns feine lieb faft fuf,^ unb f reuntUd), in beni, haS: (S,f)riftuy für nn§ geftorben ift, ba luir noä) fnnber luareiuf, aly folt e()r fagen 'folt uuij baö uit eine ftarrf, unnberlinnblid) .juborfidjt madjen, bao, et)r mir brnni gebeten obber geforgct l)aben, ja nod} in fnnben für unb für toanbcteten,

iRöm. .■,,9f.(S()riftu-j für nnfer fnnb ftirbtf' Hub folget 'f;o bau (^Iniftuo ein ijeitlang geftorbeiui ift für unf,;, bo Inir nod) fnnber Umren, luieuil niel)r, f;o luir uu bnrd) fein blut gerec^tfcrtiget fein, Inerben loir feiig Irerben burd) l)l)u, unb fjo Inir got Oorfunct fein bnrd) fcinfj fnn-5 tobt, bo luir nod) fein feiiibt Klaren, Dil nicl)r, [50 luir uu lunfnnct fein, loerbenn loir bel)alten inerbenn bnrd) fein leben".

Sid), alfjo mnftn 6I)riftuin in bid) bitbcn unb fe()cn, Inie in t)m got feine barm()erl',ideit bir furl)clt unb anbenttet an alle beine nortunimenbe Oorbinft, unnb auf,^ fold)em bilb feiner gnabenn fd)epffen ben glauben unnb 3utiovfid)t ber Oorgebung aEer beiner funb. 3)arumb l)ebt ber glaub nit an bcn Inerrfeu an, fie niadjcn l)bu and) nit, fonbern er mnf] auf', beut blut, lonnben unnb fterben 0"l)rifti quellen uub flieffeu, ^su liiild)eni fjo bu fid)ft, hüi bir got f^o l)olb ift, baC' er aud) feinen fun für bid) gibt, mufj bein l)ertj fufi uub got loibbernntb l)olb Inerben, nnb alfo bie ;)UlHirfid)t anf^ lauter gnnft unb lieb bernmdjf^en, gotti-j gegen bir unb beiner gegen got. '»'Ufui lef,5en loir nod) nie, baä tjcnianb ber beilig gcift gebcnn fei), tnan er gelüirdt l)at, aber allicit, luan fie babeuu ba-? Chmugelinui Hon l>l)rifto unnb bie barm= lierbideit gottij gcl)oret. l'luf} beut felben luort uinf^ aud) nod) t)eut uub allzeit ber glaub uub fouft ninbert berfonnuen. 3)an (5l)riftuö ift ber felü,

6.9noi.32,i3.bn man butter unnb lionig aufi feugt, mie lUofeö fagt S)cutro. jutj.

1 ulicv (' crfentnifi (' ."1 iiovtcffct (' 7 ttor >)m C 12 Stngcftu (' 14 tiim)>t (' ^aii!§ (' IS ftovcf im uOoviDinblici^ .\ \taxä iiii uicrmiiibtidj V bavumli V 27 011

alle C ;i4 ctlnac^flcu V ;J(i alle Ijcit C :jS alle tjeit C

Üüii bell fluten iBcrtcu. 1520. 217

SSüii bcm niibcrit guten ^ucrrf.

ß,iiim acf;lu'l)cnbcii, Sii$, bii][)ev t)n6ciiu \vh hai cvfte tncrcf iinttb crftc flcbot ivtiniibclt, beuitorf) ffft fiivti, gvoC) iiiib udirliin, bau gor tiil balum ,]uiageit U'crc. diu luuUcn \mx bic lücvct lucitcr fiidjenn buvcf; bic nadjfoU

:. genbcn gebot.

3)a§ aiibon- lutb iicrf)ftc Un'vrf iidcf) bcm glniiticn ift bn§ lucvcf bo§ anbcni gcbottiö, bo-J Iviv gotti-? nmiieii ii)icn unub iitt imiiiiti tnniidji'u joUcii, luildj-j, glcid) h)ie oEc onbcvc \wxd, on ben glauben nid)t ge)d)e()n mag, geid)ic^t aber oit if)n, fo iftö ein lauter gfeiffen unb fdjcin. ^Jtad) bem gtauben uuigeu

II) Unv uidjti? gi'offcry tl)un, bau gottiy lob, cl)rc, nameu |)reii]eu, |)rebigen, fingeu, uub aUcrtel) ireif,] erf)ebeu unb grof^nuidjcn.

Unb \vk luol id) brobeu gejagt, unnb tiiar ift, baö fein untcridjeib ift unter ben loerrfeu, \vo ber glaub ift uub »uirdt, fo ift« bod) 3Uborftel)n, Umn fie gcgenu bem glauben unnb feinem Inercf gead)tet rterbcn: aBcr fic unter=

i:. einauber ,]umeffen, ift ein untcrfdjeib unb cin^i l)ol)er ban baä anber. (^leic^ tnic im leid)nam bie gtibmaf] gegenn bic gefuntl]cit fein untcrfi^eib Ijaben, uub bie gefuutljcit in einem gleid) mivrft, tute in bem auberii, f,50 fein boc^ ber glibmafj tnerd unterfdjibenn, unnb etn§ ^o'^er, ebler, nntVlic^er, ban ba§ anber. 31lf,n' aurf) f)ie gottiä ebre unb nameu preiffen ift beffer bau bic fo(=

•ju gcnbenn Inerc! ber aubere gebot, unb mnf^ bodj in bem felben glauben galju, ba alle anber innc gal)U.

,3id) liiei'5 aber hiot, ba§ bii3 tnertf gering gcadjt, baini unbcfant ift h)or= benn, barumb luollcn loir-j Inciter anfeben, unnb laffcn-j gnng gefagt fein, ba§ foIc^S Jücrä fol gefdjcl)n im glauben unb juborfidjt, gefalle got trol.

25 ^a, ift fein Incrcf, barinne man fjo eben cmpfinbt unb fntet bie 3nt)orfidjt unb glauben, aUi in gottiö uamen etjreu, uub btlfft fetjer ben glauben fterden unb mebrcn, Inic hjot alle luercf l)clffen auc^ bartju, Inie fanct ^etruö fagt ij. 5pct. i. lieben brubcr, fjabt ffci«, has t)i}x buxä) gute luerrf etnrc bcruffungsW'^-i.io. unb erlnelung gelriy mad}t.

:»' (5^,]um neunliebcnben, ©leid) tnic bao erft gebot borbent , toir folleu fein

aubere gotter l)abeu, uub baruuber gebeut, toir fotten einen, ben redjten got babeu bnrd) einen feften glanbenn, tralDcn, tjuDorfid)t, fjoffen unnb lieb, lDild)§ allein bie Inerrf fein, bamit man einen got l)aben , el)ren uub beljalten mag (2)an mit feinem anberen loertf mag mau got erlangeun obber borlireu, ban

■•'-■ aHein mit glauben obbcr nnglanbcnn, mit tralnen obber tstueiffelu: ber anbcrn Uiercf reidjct fein§ uit hi']] t^u got), alfo auc^ im anbern gebot luirt bor=

3 uticr^tjn C 4 nac^forgcnbe C G 2a^ onbct C S nit gejd^e^en C 10 eer unb nomen FI 12 baroficn C 16 gegen ber gciuntljeljt C 18 nü^ev FI 19 folgenbe C 22 bar^u C 24 geic[)e^en C 25 entpfint unb fulet C empfinbt unb tncrctt G 26 feet C 36 tedjet Jeing C

218 SSon bnt guleit Wnten. 1520.

iottcnn, tnir foUcn feinen nomen nit unnu^ branc^enn. Tot^ Hn( bou nit gnug fein, fjonbein tuirt bovunber auä) geboten, tnir foUcu feinen namen ci)xm, anruffenn, pvel)f)en, prebigen unb loben. Unnb littiav iftS nit muglid^, ha-j gottiä namen fott nit Uorune()ret »ueibenn, hjo er nit rei^t gect)rct h)iib. S)ann ob er fc^on mit bem mnnb, fnt)e bogen, tuffen obbcr anber geberben 5 Inirt gee()ret, f^o bay nit im Ijer^enn bnrd) bcnn glanbenn in gottiy l)nlbc |ul)orficf)t gelcf)id)t, ift (& boä) nichts, bnn ein fc^ein unb färb ber gteiffenercl). 5hl fid), mie mand)erlel) guter Incrcf ber menfd) mag in biffem gebot atte ftunb ttjun unb nl)mmer on gut h.iercf bifje-^ gebotti» feinn, fo er Inil, ba-j er furtoar nit ineit barff toaücn obber r)eilig ftet fud^cn. 2)an fag an, mild) angen Hid mag Oorgel^n, barinnen tnir nit on unterlaf^ gotti§ guter empfatjen, obber aber bofje lüibbertüertid'eit leiben? !iBa5 fein aber gottis gutter unnb InibcriDcrticfeit anberg, bau ftcttige öormanung unb reljl^ung, got juloben, e^ren unb gebenebet)en, l)l)n unb feinen namen antjuruffen? äBan bu nln aller binge muffig mereft, l)etteftu nit genug 3ufd)affen aEcin an biffem gebot, bao bto 15 gotti'3 namen on unterlafj gebenebcieft, fungeft, lobeft unb efireft f Unb mo|u

«Pf. M, 17. ift bie t^ung, ftt)m, fprac^ unb ber munbt anberä gefdjaffcn? tnie pfal. I. .tvrr,

lif. .^1, iK. tl)u auff meine lippenn, ha-i mein munb muge öorfunbcn bein lob. ^tem, -JJJein tumng fol er^ebcnn bein barmlierljirfcit. ÜBa-i ift im t)l)mel für ein

"Bi. 84, s.tücrd, ban bifjcö anbern gebottiS? lt)ic am Ijssüf. pfalm ftet: Selig feinn, bie i'o bo Jüonen in beinem t)auf,5, fic njerben bic^ loben etoiglid). 'Jtlfo fagt aud)

*f. 34, 2. 3)alnb am rrriij. pfalm: t^otiö lob fol fein al^eit in meinem munbe. Unb 1. (£01.10, 31. ©. 5paulu§ i. (Sorin. i*. ^ijx effet obber trindet obber tl)ut ctlna'j onber», fjo

(£oi. 3, iT.t^ut alli'S got ,3uef)ren. 3tem (foloffen. iij. 'Jltle« Uia5 Ijbr tfiut, eu fet) mit 'toorten obber luerdenn, tl)ut in bem namen unfer-i Ijerren 3'FÜ' (^biifti, -■'^ got bem öatter |u lob unnb band. SBcn lüir biffcö tt)erd'3 Irarntjemen, fjo Ijetten mir I)ie auff erben ein l)t)mclreid} unb aüeticit gnug jutt^un, gleid) ioic bie feiigen Ijm l)t)me[.

ßjum ?j. S)a l)er fompt haä tnunberlidje unnb rcd)t urteil gotti», S'aö luitoeilenn ein armer menfd), bem niemanb anfel)en !an öil unnb groffe m lucrd, bei) l)l)m felb in feinem bonf] iP* frolic^ lobet, tuen e-S l)m lool get)t, obber mit ganljer ,5uborfid)t anrufft, fo l)l)n etmaö anftoffet, unb bamit ein groffer unb angcnl)emer \vcxd tt)ut, bau ein anber, ber Dil faftet, bettet, fird)en ftifftet, tuaUferet, unb l)ie unb ba fid) mit groffen tliaten tiemnbet. .S>ie ge^ fd)id)t bem felben narren, ba-3 er hai maul anfffperret unb nod) groffen merden fid)t, fo gar borblenbet, baö er biffeS groften lr)crdE§ aud) nl)mmer gelnar Inirt, unb got loben in feinen äugen gar ein ticin bing ift für ben groffen bilben

2 gcnufl C ö !nl)c fiicflen F. fnic 'biegen FI fiil)e bnfleii U U liulb (_' U eiü=

Jifo'^en 0 12 ober Böge C 14 bing C 10 namen nllatn 8c6eiiebct)eft FI 17 ^nu C

18 metjne Iep|(en E meine leff^cn FI möge C 22 alte ^cljt (' 24 „ßoloceii.' oUc

©onberbnidc 25 Ijcvtn (' 29 lumtjt (' :?1 fclift C nel)cl (' :!"i ben felücu C nad) fltcljen C 37 vw ben C

So« bell guten SOcttcii. 1520. 219

icincr eigen evbadjten loerct, in rtitcfjcu cv öiüetcf)! firf) inet)r ban got lobet, obber l)l)c Ijtim )et6 einen tooigef allen biinnen l)at, met)v ban in got, iinnb alfo mit gntten Incrrfen ftnvmet tnibbcr haä anber gebot iinb feine teeret, gleicf) loie ber 5|.U)aviieu5 im (5^0angelio imb bev offenbar fnnbcr bif^es allei? einsiuc. is.ioff.

5 eknbilb gebenn. ©an ber innber rnffct got an in feinen funben, lobet t)t)n, unb traff bie litoel) l)od)ften gebot, ben glanben nnb gottiö cl)re. 2;'er gleiffencr fet)let l)t)rer bel)bc, unb pranget bal)cr mit anbern guten tnerrfen, burd) lüilcf) er fid) felb unb nit got rumet, mcljr auff fid) ban nuff got fein tralncnn fe|et. Satumti tft er billid) Hortoorffen unb jt)encr auffertuelt.

1" Xay mad)t aUeS, ba-?, Ijbc bober unnb Keffer bie tucrcf fein, t)t)e tneniger

fic gleiffen, barlui, ba-j ein iber man bie felben Oormeint leidjtlid) 3utt)unn, btc iüetl man ftc^t für augenn, ba§ nicmant f3o faft ftd^ ftcüet gotti» namen unnb ebre preiffen, ak- ebenn bie, bie eci nbmmer tf)un, unb mit folc^em gleiffen, bie iBcil baä t)er^ on glauben ift, bem foftlid}en lucrct ein Ooradjtung madjen,

15 ba§ auc| ber ?lpoftel fanct *paul Stoma, ij. tl)ar frei) fagen, ha^ bie gotti§ «sm. 2, 23. namen am mciftcn lefterenn, bie öon bem gefe^ gottiS fid) rumenn. San gottiij namen ^uncnnen unb fein et)re auff§ papl)r unb an bie loenb ^ufdjreiben, ift leid)t gefd)eben: aber l)bn gruntlid) loben unb gebencbel)cn in feinen luol= taten unb anruffen troftUd) in allen anftoffen, bas fein furtöar bie aller

20 felliamftcn, t)od)ften lucrct ncdjft bem gloubcnn, baö luen luir« fef)en foltcn, mie menig ber fein in ber (?t)riftenbeit , mod)tenn loir bor jamer üor^agenn. Unb boc^ l)mmer bie loe^II fid) mebren bie l)0(^, ^ubfd), uBergleiffenbe mercf, bie n''"nfd)cn erbad)t l)aben, obber bie biffen red)ten merrfen an ber färb gleich fein, im grunb alie-S glaubloC', tretulos, unb fur^ umb nid)t'3 gutö bat)inbenn.

2.S 3Ufo ftrafft and^ Sfata» liöttj. ba§ Oolct bon ;sfraet '.fröret l)t)r, bie t)i}x benso. 48, 1. namen bcibt, als Ineret t)^r ,3fi'öft - i^'c ^l')'-" fd)tneret kl) bem namen gottiö, unnb gebencft fein nod) in ber lnarl)eit nod) gered)ticfeit', bao ift, baö fic nit im reiften glauben unb jnOorfic^t tbetenn, loilc^ bie red)te marl)eit unb geret^ticteit ift, fonbern tralncten auff fid) felb, l)rbe Inerct unb Oormugcn, unb

30 boc^ gottiö namen anrufften unb lobten, mild) fid) nit ^ufammcn fugen.

ß^um j:ri. ©30 ift nu ba'i erfte tüerd biffe» gebotti» @ot toben in allen feinen mottf)aten, ber unmcf,5lid) öil fein, ha^i aud) folc^s lobö unb bancts billic^ fein unterlaf^, nod) enbe fein fol. S)ann Iner mag l)l)n boltommen loben für haä naturlid) leben, fd)tüeig ban für alte |eitlid) unb cmige gutter?

35 Unb alfo ift ber menfi^ mit biffem einigen ftucf biffeä gebottis ubirfd)uttet mit gutten toftlid)en merrfen, meld)e [50 ebr in red)tcm glaubenn übet, ift er furloar nit unnul^ t)ic geloefcn. Unnb in biffem ftud funbiget niemanbt fjo

1 „eigen" fe^U in FI 2 im felien C bavinnen C ^abt A 7 6et)ber C

Welche C 11 ba^u C 12 Bor äugen C 1.5 *t'aulä C 18 in feine C ^oi^fte C

24 nid^t§ batt)tnbet FI 29 fcft§ C BorntugenS C 30 wetd^c C 33 »oltummcn C 85 ubeijii^uttct C

220 l'oii fcc" 3»'"i aöctfen. 1520.

fnft, aU bic aUorgTeiioniftcii Ijcitiflcnn, bic t)()n fclb-j toDtflcfairnm, fidj gerne tt)untcn, obbcr l)()e gerne l)oren l)l)r lol', cl)re unnb prel»',^ fnr bcr Irelt.

S)Qrum6 tft büC' anber Inercf btffe§ gcbotti» fid^ f)ntcn, flit)en unb nicl)bcn alle lantlidje et)rc nnnb lob, nnb l)l)e nit fudjen feinen namen , gerndjt nnb groii ge)d)rel), bao t)bermau Hon l)t)ni fing nnb fag , Imldyi gür ein ferlidjc s unnb bod) bie aCer gemeinftc fnnb ift, nnb let)ber trenig geadjt. ^y Inil l)I)e l)bcrmanu cttDOy gefchnn nierben, nnb nit ber gevingftc fein, loie gering el)r Ijmnicr ift: f30 tieff ift bie natnr Uorboffet in l)l)r eligcnn gutbuncfcl nnb in ^l)r felbö el)gen Hortralucn luibbcr biffc limci) erften gebot.

3lü acf)tct man bifj graufant lafter in bcr tvdt für bie bodjften tugent, i" uniB \m[d)i- Jtiittcn uBirauf,^ ferlidj ift, l)el)bcnifd)e tnid^er nnb l)iftorien julefen obber Ijoren beuen, bie nit l'or lool fein in ben gottis gebotten nnb ber l)ei= ligen fd)rifft t)iftorien öorftenbigct unnb erfarcnn. S)an alle tjcibenifc^e budjer feinb mit bifer gifft be-o lob nnb etire fnd)enc' gant3 bnrdjnuidjet, barinnen man ber blinben Oornunfft nadj lernet, als fein ba-j nit tl)etigc obber tbemre is menf^en, noc^ Jocrben mugenn, bic fid} nit (affenn lob unb cl)re bclncgcn, unb bic fnr bie beften gead)tet toerben, bie leib nnb leben, frennb unb gut, unnb alicu l)l)nban felicn, ba-J fie lob unb dir erjagenn. (Vy l)aben alte t)cilige better ubir bif^ lafter getlagt unnb cintredjtlidj befdjloffen, baä baC' aEer let'ite lafter fcl) tjunbirloinbcn. S. ^-!lngnftinn>j fprid)t: alte anber lafter gefd)ebn 20 in büficn lucrden, ou aliein bic ebre nnb el)gen luolgcfaUen gefd}id)t in unnb bon bcn gutenn locrcfen.

SDarumb toen ber menfd) aber nit me^r |u t^un t^d, hau bis anbere tnertf biffcs gebotti'3, l]et er bcnnod) fein leben lang ubir beubt hufd^affenn, mit biffcm lafter tuifcd)tenn, bao fjo gemein, f^o liftig, f^o beljcnb nnb lljeuifd^ 25 ift Qufä Zutreiben. 9h: laffcn mir bilj guttc trsad aEe fteen unb üben nn» in oilcn anbercn, geringeren guten merrfen, ja eben biird) anbcrc guttc >ucrdE biffco umbftoffcn unb ganl^ Oorgcffcu: alfo mirt bcn ber beilige namcn gotti» burd) unfern oorftndjten namen, eigen luolgcf allen unb cl)r fndjen unnn^ Qn= genommen nnb bornncbret, ber allein folt gccbrct loerben, Unid) fnnb fd)mercr 30 ift für got, bau tobtfdjlag unb cl)brud), aber feine bofjbcit fid;t man nit [50 tüol, alä beu tobfdjlage, umb feiner fubtilirfeit millcn, ban fie nit im groben fleifd), fonbern im geift Oolnbradjt mirt.

CVjum j-rij. nunjuen ctlidjc, baö (H gut fcl) fnr junge lent, f^o fie mit mm, ct)rc, mibbcrumb mit fdjanbc unb fd)mad) gereilit unb mol 3utl)un 35 bcmcget merben. San oil fein, bie gut tl)un unb ubcl laffcn umb fnrd)t ber fc^anbc unb liebe ber clire, ba-J fie fonft in feinen meg tbcten obbcr liffcn.

1 allcv(ilcl)ifiiiiftcii Kl 'J «ov bcr lucU C 4 fein namen C 7 iic(cl)cn (' gcvinflft fein (J Kl grauiamc C 1 1 nbcvauß (' 13 ocrftcnbifl KI H (ein (' gnntj buvdigojfcn G 18 txt C 19 über C Ojnlvcdjtifllid) (' cini)cUigUd)C G 20 ^u ubcrluinbcn V gcjdjclKn C 24 übtx V 2.') nnnb fümmctlic^ G 2(i b^fic flntc (' 29 ctc l' Sl oor 90t C

jcin bopeit C 33 »otbtadjt C 36 foid^t C 37 lieb bev etcn C fünft C unnb licffcn C

SSoii ben guten Sßerfen. 1520. 221

jE'ic iü'],^ id) l)a(tcn. XHber lutr )iid)cu i^t, \vk man rocf)t gute locvct tl)un folie, iinnb bic ba^it flciicicjt fein, buvffen fiatüar iiit , btiv fic mit fiirdjt ber fc^anbc iinb (ic6 bcr ct)rc fictvieöcn lücrbcn, fonbcrn fic l)obcn unnb iolXcn (]nbcn ein l)ot)cr nnb Hil cblcv treiben, bau i[t gotti'i gebot, gottiö iuvd)t, gottiö

•■ luolgefnllen, unb it)r glaube unb lieb 311 got. iBilcf) bii,jc trcl)bung nit Ijabcn obbev nit ndjten , unb Iaf)en [id) fd)anb obbcr et)vc tveljben, bie nemen auc^ biimit ijliren ton, töie ber l^er lagt Wati). in. unb tuic hau treiben ift, 150 iftwutto. 6,2.5. and) baC' »nerrf unb ber lol)n, teiuifj nit gut, ban aUein für ben äugen ber irelt.

1" '9hl ad}t id), man fiinb ein jung menid) fjo (eid)t getoenen unb treiben

mit gotti-5 iurd)t unb gebottcn, aUi mit feinem anbern. lod) Ino ba-J felb nit toil ^etffen, muffen totr fie bulben, baS fie burd) fd)anb unnb e^r Initlen gutti-J tl)un unnb bof,5eÄ laffen, gleid) mie mir bulben muffen aurf) bof^c uu'n= fd)en obber bic unöolfommenbcn, öon bencu broben gefügt ift, tunbeu and) nit

i'' mc^r ba|u t^un ban t)^n fagen, mie t)i}t t^un nit gnugfam unb red^t für got fei), unb fic [50 laffcnn, bif,} fic lernen aud) umb gottie gebotö millenn rcd)t tl)un, gleid) löie bie jungen finber mit gaben unb borl)ciffen ber clbcrn gereift »ncrben , 3U beten , faftenn , lernen k. bac' bod) nit gut Iner t)i)X lcbe= laug zutreiben nnb nl)mmcr lernen in gottis furd)tcn gut tl)un, Dil erger, fjo

21J fic umb lobs unb ct)rc Inillen gut ,5utf)un gctnonetcu.

6,5nm jriij. -la« ift aber Ivar, bav mir muffen bcuuod} einen guten nameu unb el)rc l^aben, unnb fol fic^ l)berraan f50 t)alteun, ba§ man nic^tö ubtU öonn t)t)m fagen muge, uod) jcmanb fic^ an l)[)m ergerc, tüte fand '4>auluy fagt 9fo. rij. äBir f ollen ftei-J t)aben, bae mir guttid tl)unn, nit allein «»m. lä, 17.

25 für got, fonbcrn aud) für aEcn mcnfc^cn, unb ij. Gorint. iiij. mir f)altcn uns 2.60c. 4,2. f,5o e^rlic^ , baö fein menfd) nit anberö Ooun unn§ miffe. Slbcr t)ie muf^ groffer fleifj unb furfid)ticfeit fein, bas bic felbc cf)re unb guter uamc ba§ t)er| nit auff blafe unb l)l)m ein molgefaEen brtnnc moc^e. Unb ^ie gel^t ber fprud) (Salomoni'j: U)ie ha-i femr im offen bemcrct bae golt, f]o Inirt ber spr. 27, 21.

menid) bemeret burd) ben munbt be», bcr l)f)nn lobet, äßenig unnb gan| l)od)geiftli(^e menfc^en muffen ba§ fein, bie in et)re unnb lob btoC', gelaffen nnb gleid) bleiben, ba§ fie fid) ber felben nit annebmen , gutbuncfcl unb ge= fallen brinnen t)aben, foubern gan^ frei) unnb lebig bleiben, alle l)br cl)re unb namen aEetn got ^urec^ucn, l)l)m allein aufftragen, unnb bcr felben nit

3-> anber§ gcbraud)cnu , bau got ,3U et)rc nnb bcm nel)ften |ur befferung , unnb l)l)n fclbs gar nid)!} tin cl)genem nn^ obber borteil, alfjo, bae er fid) feiner el)re nit öormcffc obber erl)ebc über ben aller untud)tigiften, Dorad)tiften mcn=

2 bar^u C fordet C 4 ebeter t' forest V o glaub (' 8 Bot ben C 11 fotdjt C 12 cte C 14 borobeu C „btoben" fe^lt in FI 15 bor^u t' Bor got C 18 „(emcn" fe^tt in FI 19 gottcä fordet 23 ^manbt C 25 Bor got t' Bot allen C 26 Weil C 27 bic fctbige C 28 ouffbloge C barinne C 29 feloer C 'ii bcr fclbigcn C gut=

buncEen C 3-3 barinnen < ' 34 bcr fetiigen C 35 nedjitcn ' ' tu ber bcjjetung C

222 SJon bcit guten ai>cttcn. 1520.

fc^enn, ber aiiff erben fein mag, fonbevn crfenne fic^ aU einen tmciji cjottt»,

bcr ^Ijnt bie ctjre geben l)Qt, t)l)m unnb feinem nel)ften bamit Ijnbienen, nit

anber§, ban al§ f)et ef)r l)£)m Befotcn, ctiic^ gnlbcn umb feinen loißen auf3=

mattft. 5, 16. Zuteilen bcn armen. '^Ufo fagt etjr 'DJlatl). 0. Glner lid)t fo[( lcnd)tenn fnr ben

menfdjen, auff ba>j fie fel)en einer gutte Inercf, nnnb etjrlnirbigeu elöern Uatter, s ber im Ifflmcl ift. &)x fprid;t nit 'fie f ollen eud) et)rlnirbigcn', [jonbcrn 'ertr tonä foUen nur t)l)ncn ^nr befferung bienen, i>a5 fie ba bnrcf) got in eud^ itnb in l)l)n felbo lobenn'. ®aC' ift bcr red)te pxaud) gntti« namcn unb ct)re, tuen got ba burd^ gelobt luirt burd; anberer bcfferungc. Unnb lüo bie leut iin§ inollenn unnb nit got in un§ loben, f ollen inir» nit lel)ben, unnb mit allen trefften toeren nnb flilicn, al§ bor bcr atterfc^tuereften fnnb unb bieberel) gotlic^er cl^rc.

ßjum jjiiii. S)a ^er !ompt el, bai got bil mal Icffit einen mcnfdjen in fd)lticre funbe fallen obbcr ligen, auff ba-J er fnr l)t)m felbci unb bbcrman ^ufdjanbcn tocrb, bcr fonft nit t)et fid; nioc^t entljaltcn für bifjcm groffen »s lafter ber e^tet e^re unnb namen, fjo er in groffen gaben unb tugenben toerc beftanben blieben, unb gleich got mit anbern fdjlncrcu funbcnn biffjer funb Ineren mufj, bali fein t)eiliger namc in cl)rcn allein bleibe, unb tuirt alfo ein funb ber anber cr|nel) umb unfer borfereten bof,5l)eit h:)illcu, bie nit allein ba§ übel tt)ut, fjonbern aud) aUiC' guten mif5praud)t. 20

5hi fitic, toie bil bcr menfd) ^ufdjaffcn i\ab. fjo er Inil gute toerrf tl)un, bie t)l)m allcljcit mit groffen tiauffcn bort)anben ligen, nnb allcuthalben bamit umbringt ift, unb lcl)ber für btinbt)eit fie leffit ligen, unb onbere fet)nf3 buncfcnc' unb lrolgcfalteu-3 crfudjt unb folget, ba-J nicmanb genugfam ba ■Jnibber rcben, nicmanb gnugfam fid) bafur l]uten tan. Somit Ijabcu alle 25 5Propl)cten ,5nfd)affen gel)abt, unnb fein alle brob ertourget, aEein barumb, 3cr. 7, 21 f. bac' fie bie felben eflgcn erbad}tenn »uerrf borlnorffeu unb nur gottic- gebot pre= bigeten, bcr einer .s^iicrcmiaü bij. fprid)t: \Hlf30 Icft cud) got Don ^^^frael fagen 'Dicmet t)in elnr opffer, unb t^ut fie jufammcn mit oEen elnern gaben, nnb freffit einer opffcr unb flcifd) fetfa'-', bau id) (lab eud) bon bcn felben nidjts 30 geboten, fonbern bao l)üb id) eud) gctiottcn, l)l)r foUct meine ftl)m l)oren (ba§ ift, nit Inaö eud) rcd)t unb gut bundt, fonbern Iva-i id) eud) t)eiffe) unb tDau= s.fflioi. 12,8. belu in bem Inegc, ben id) eud) gcbotten l)ab', unb Jeutro. rij. Su folt nit tt)uu, Wa-i bid) rcd)t unb gut bunrtt, fonbern Inao bein got bir gebottcn bat.

Sifje nnb bcr glcid)cn untielid) fprud) ber fd)rifft fein gcfagt, ben men= s.-, fc^en ob^ureiffen nit oUein bon ben funbenn, fonbern aud) bon ben luerden, bie fie gut unb rcd)t bundcn, unnb nur nuff gotti-J gebot einfeltigcr mcl)nuug

2 nec^ftcn l' 4 »ot bcn (' ilciucvC 7 Iju bov lii'ijonnifl C bavbuvd) (' s gute-S nal^men C gölte? namen KU gutes nnmen K(;l ©ottis namen KN „Öottis 5ionien" C^rl. "Jln^g. 2. Slufl. 9 batbuttf) C beifevung C 13 fumpt C tc{[et(' 14 »ov >)m (' fünft C öot b^jcm C 23 60V l)lintl)et)t C tcfjet (' fcineä bnndfenä V 2") genugiom fid) ('

26 botoi c; 29 cttier t' 30 frcffet C 35 unb aniere ber gelcidjen 1" unb anbete bev gleidjen 1

«Ion heil nuten SÜJetfcn. 1520. 223

3iiricf;ten, bo» fie ber felben aEein unb al^ctt ficifftg toarne^men, lütc ikro. x-üj. ftet gefdEjrieben : £)u folt bir biffe mein qcbot loffen fein »nie ein nmlljcic^ens.Moi. la,». in beincr fjanbt nnb nlfo ein ftetige§ fnvbilb fnv beinen nucjcn , unb pfal. i. W- i.s- 6in frum inenfd;, bev rebt aud; mit l)l)m felfa Don bcm (V'bot gottio tag unb

.'. naä)t. S)an h)ir f)a6en mcfir ban gnug unb äuüil juft^nffen, rten hjtr gottia geboten allein foden gnug tljnn, (fr t)ot uns folcf) gebot gebcnn, Itiitrf} fo totr Dorftct)n, fuvtimr tein augenbticf buvffen muffig gel)en, unb aller anberer toerd iool öorgeffenn funbenn. 5lber ber bof,} geift, ber nit rüget, h)o et)r nit fan uns auff bie linrfen fetjtcn in bie boffen luerrf fnren, fid)t er auff ber redeten

ifi fel)ten burdj eigen erbadjte, fc^einenb gute mercf, loibber Inild;» got gcbotten

l)at Jentro. yxoiij. 3ofue yritj. 3r folt nit Jnanden öon meinen gebotten, g^'^äf 5 "• U'ibber ^ur regten nod) tjur lincfcu fjanb.

63um yrö. S)a§ brit Icercf biffeö gebottic' ift gottiv namen anniffen in atterlet) nobt. 2)an ba^j adjtet got feinen namen gel)eiliget uuub grofj geel)ret,

15 jjo toir t)^n nennen unb anruffen in ber anfed)tung unb nobt. Slui^ enttid) ba§ bie urfac^ ift, timrumb er un-j bil nobt, leiben, anfed)tung, auc^ ben tobt jufugt, barl^u noc^ in bieten boffen, funbigcn neljgungen leben leffit, auff ha^ er ba buxä) ben menfd^en bring unnb groffe urfadj gebe ju t)^m lauffen, fd;rel)en, fcl)nen Ijeiligen namen anruffen, unb alfjo bx-i loercf bc5 anbcrn ge=

20 fiottis juerfuEen, tnie el)r fagt pfal. jlij. 9tuff mic^ au in beiner nobt, fo^uo.is.u. lotl ic^ bir griffen, fo foltu mic^ el)ren, ban ein opffer bc» Iob§ loil id; fjaben. Unb baffelb ift ber »neg, ba burdj bu mageft lommen ^ur felicfeit, ban buxii) folc^ö Inerd Irirt ber menfi^ geluar unb erferct, tvas gotti§ uame fei), tnie med)tig er ift juljetffen aEen, bie l)l)n onruffen, unb tned^ft ba burd) faft fet)er

2.'. bie 3ut)orfid)t unb glaub, bamit bas erft unnb Ijodjft gebot erfuEet. Taä

^dt erfaren Sabib pfal. liij. %\v t)aft mic^ ciiofet bon aEer nobt, brum hjit «i. 64, 9. s. id) bet)uen namen nac^ fagen unb bctennen, ba5 er tiplid) unb fufj ift, unb pfal. je. fpric^t got: '^ä) tüil t)l)n erlofen, brumb ba5 el)r in mic^ tjoffet, i^'\iun,u. tDtl t)l)m f)elffenn, barumb bao er meinen namenn erfcunet t)at.

30 9}u fic^, mild^er menfd) ift auff erben, ber nit gnug l)et fein leben lang

and) an biffem tnerd juttjun? ban toer ift on onfedjtung ein ftnnb lang? iä) toil fc^loeigen ber anfed;tuugen ber luibbertoerticfeit, ber un|el)lidj bil fein. 3ift bod) aud) ba5 bie ferli(^ft aufedjtung, \vm fein anfec^tung ba ift, unb aEe§ toot ftet)t unb juga^t, baä ber menfd) in bem fetben gottis nit borgeffe,

35 jn frei) Inerbe unb mifjfjraud) ber gtudfeligen ,3eit. 'i^a l)ie bebarff er ^et)enn mal met)t gottiö namen anruffen, ben in ber loibbcrmertideit. S)ie)oeil ge= fd^rieben ftet p'jal. p. S^aufent faEen auff ber linden fetjten , unb |e^en tau= q^f. 91, 7.

1 oüe öeit C 3 alfä ein ftetigei fuTBitb bor C ftetiger A 4 felis C 6 6r ^at C hictc^e fo wirl »orftecn C 7 gcen 0 8 lio§e (' 11 WancEeli. C »ondflen FI 12 (oiber ^u ber rechten noc^ tju ber linden V. 17 ^rtfuget C tefjet C 22 boä fetbig C bor buri^ bu C ^u ber feligteit C 2.3 fol^ C 20 barumi 0 27 beinern FI 28 borumfi C 30 genug C 31 an anfcd^tung C 34 ftcfjet unb ^ugct C

224 S5on ben guten SScrfcit. 1520.

fent auff ber reiften fcl)tcn. '^(ud) fo fc()en toir ba-5 am ^cÜcn tage in allen menfcfjenn tcglidjrv erfaning, ba-J gvauiamcr fiinb iinnb untiigent gefrfjelienn. Inen frtb ift, alle bing Inolfel)! , iinnb gute ]cit ift, benii fo fricg, pcftilen^, francflieitcn uiib allerlei) imgluct im§ belaben l)at, haä aud) 53iofe0 fein boltf teforget, ec^ Umrb tioiiit feiner uriad) gotti-^ gebot üorlaffen, ben ba§ c>J ^uöot, •'•

5.a)io(.32,i;.. Ijnfat »rere nnb ^uinl rüge tjette, mie er fagt Tentro. rrrij. -I^fein liebC' Dolcl ift xdä), tiol nnb fett niorben, brum6 '^at es loibber feinen got geftrebet. S)erf)alben and) got bem felbcn uberblel)6en lief] fil feiner feinb, unnb inolt fie nit Dortrel)ben, auff bat- ftc nit rüge f)etten, unb fid) üben muften in gotti-ii

iHidjt. 3, 1 f. gelbotcn 3ul)alten, Inie 3'ubic. iij. gef^rieben ftef)t. 5llfo t^ut er aud) un«, i'j loen er un§ allerlei) ungluct 3ufngt, fo gar forgfeltig ift er ubir nnc-, ba^ er un§ lere unnb trel)be, feinen nanienn e()rcn unb anruffen, 3ut)orfid)t unnb glauben gegen l)l)m getninnen, unb alfo bie erften Ijtüet) gebot erfüllen.

ßjum i'jDt. .'bie ()aubeln nu bie t^ovid^ten menfdjen ferlic^, unb fon= berlid^ bie el)gentinrcfifd)en ticl)ligcn, unb toa-3 ctlca'? befonbcr5 fein mit: ba !•■ leren fie fidj fegnen, ber beniarct fid) mit bricffcn, ber leufft ju benn lüel)f3= fagcrn, einer fud)t btfj, ber anber baS, ba mit fie nur bem unfal enttauffcn unnb [\A)cx fein. Gi ift nid)t ^ur|ct)len, Wai- teuffelfd) gefpenft in biffem fpiel regirt mit ijaUibern, befd)mcrcn, mifjglauben, ba§ allc-ä barnmb gefd)id}t, bas fie nur gottiä namen nit burffen unb l)l)m nid)t'J üortralnen. .s^ie ge= so fd)id}t bem namen gotti-j unb bct)ben erften gebotten groffe unebre, ba« uuin ha-j bei) bem tcuffet, mcnfd)en obber creaturen fud)t, ba-:> allein bei) got burd; einen reinen, bioffen glauben, ^uöorfidjt unb frolid)6 erttiegcn unb anruffen fein§ bfiligcn namen folt gcfud)t unb gefunben Inerben.

9Ju grciff bu t-i felb mit ber l)anb, ob baö nit ein groffe, tolle lior= 2?. !erung ift: bem teuffet, menfit)en unb creaturen muffen fie glauben nnb fid^ 3U l)()n ba-S befte Oorfebu, nnb on fnldjen glauben unb 3nliorfeben I)elt unnb t)ilfft nid)t§. 2iHi5 fol bod) ber frum, treln got entgeltenn, ba« man l)l)m nit aud} fjo Uil obber mel)r glaubt unb traluet, ben bem nu'ufrijeu unnb teuffei, fo er boc^ nit allein 3ufagt bulffc unb geloiffen beiftanb, fonbern auc^ gepeut, beffelben 3utiürfel)en , unb allerlei) urfad) gibt unb trepbt iju fold)em glauben unb traloen in l)l)n 3ufel!en^ oft ^^i''' "it fleglid) unnb liurbarmen, ba« bei teuffcl obber menfd), ber nid^tö gebeut, aud) nid)t bringt, fonbern allein 311= fagt unnb lun-fprid)t, ubir got gefeilt, ber bo Inifagt, bringt unb gepeut, unnb mel)r l'on l;l)m, ben oon got felber gebalten loirt^ äl^ir folten nu« billid) 35 fc^emen unb öon benen ejempel n^emen, bie bem teuffei obber menfd;en tralncn.

1 tag C 2 untiigcii A 5 ficjorgt C cljv luurb \ cv ivnivb CFUIKN cv lui'ivb K

(wie oicn fd^on G) ba§ er E G ^et (_' Seutro. ffjiij. AC 7 unb ffl)ft wovbcn KU

borunib<' S bent feftigen C 10 3ubit. üj. C lltjiifugctC' über t' H torci^tcn FI unb fonbcv bie FI 18 iju ertjelcn, »aä tcuffelifdj C tjutjctcii, toag teloffclS K 23 3u»erfi(ä^t, frulid)-; K 25 (elift C 20 gtcuficn C 27 «oricljfii, unb on ?olc^cn gtoubcn (' 29 bon btm mcnfc^en C 31 bcä felbigen C 32 Iju crbornicn C 34 uticr C gotcö gcfc^ FI

Soll bcn guten aBerten. 1520. 225

2)au fjo bcr tciifiel, bcr bod) ein bof.jcr, lugenfjafftigcr geift ift, l)clt ginnten aEen ben, bie mit l)I)tn fi(^ öorbinbcn, luieöil mc()r, ja aEetn ber aEer guti= gifte, toartiafftigifte got )t)irt glanben I)atten, f^o Ijemnnbt ijm trnrtict! Cfin veidjer man tvaluct nnb öoilcifit fid) auff fein gelt unb gut, unnb c-i l)i(fft ■■ Ijljm, unb löir tooUen nit tralöcn unb un§ boviaffcn auff ben Ie6enbigcn got, ha-i ev um t)clffen luoUe obbev mnge? 5JJan fprid)t 'gut madjt mnt\ bas ift \mx, toie Jöavnd) iij. fdjveiOt, hai golt fei) ein bing, ba bie menfdjen fid) auff »cnirf) ü, n. Oovlaffcn. 5Uiev gar öil groffcr ift ber mut, ben ba madjt ba» t)od)ft, elrig gut, auff loitd) fid^ nit menfd)en, fonbern aEein gotti» finber üortaffen.

'" ßjum jTOii. >üen nn fd)Dn biffer mibbcrlüciticfeit feine un5 Ijlüunge,

gottiS namen an^uruffen unb l)t)m ,5utralt)en, fo hjerc bod} tuol bie funb aUein u6rig gnugfam, un§ in biffem toerc! |u üben unnb treibenn. S)an bie funb ^at uns umbieget mit bret)er(et) ftarcfem, groffem I)cre. 3)a§ erft ift unfer el)gen fteifd;, ba§ anber bie \vdt, bau brit bcr bofje geift, burc^ milche h)ir on

>■'■ untertafj getrieben unb angefod)ten merbeu, £)amit un§ got urfo(^ gibt, on unterlaf3 guttc iuercf ^u t()un, ba» ift mit ben felben fel)nbcn unb funbcn ftrct)ten: bas fleifd; fud^t luft unnb rüge, bie iuelt fuc^t gut, gunft, gelralt unnb e:^rc, ber bofje geift fud^t f)offart, r:^um unb el^gen tooIgefaEen unb anbercr leut borac^tung.

20 Unnb fein biffe ftuct aEcfan^jt f.p medjtig, baä ein igti^ö für fic^ fe(b

gnugfam ift, einen menfd^enn jubeftreiten , unnb tnir fie boc^ in feinen Itcg nit uberttiinben mugen, bau aEcin mit anrnffcn be§ f)ciligenn gottiö namen in einem feften glauben, Uiie ©alomon prober. jöüi. fagt: 35er name gottiä epr. is. lo. ift ein fefter tfjurnt, ber gtembige fleud)t bat)in unb mirt über aEeä er(}abenn.

25 5llfo Sabib pfal. cjö. ^ä) mil ben l^eilfamenn fild^ trincfcn unb gotti§ namen *i. ne.is. anruffen. ^tem pfal. fbij. ^sd) h)il mit lob got anrnffcn, f5o luirb ic^ öonwis,*. aEcn meinen feinben bcljaltcn tuerbcn. 2)iffc merc! unb bie frafft bcs got= Iid)en namen§ ift un§ unbefant morben, barumb baä toir fein nit getoonet, nod^ nie mit funben ernftlirf; gcftrieten unnb fein§ namcns nit beborfft f)aben:

3" bas madjt, \vh fein in unfern el)gen erbauten tocrcfen aEein geübt, bie luir burd^ unfer trefft l)aben t^un mugen.

(Jjnm yj-bii]. 3lud) fein biffe§ gebotti-S toerdf, ha-i ioir nit fd^toeren, fluchen, liegen, triegen, Räubern foEen mit bem Ijciligcn namenn gottis, unnb anbere mifpraud) treiben, ba§ bau faft grob ftud fein unnb l)berman tuol

35 befant, Irildjc funb mon faft oEein in biffem gebot gcprcbigct unb öorfunbiget ^at. 3n tt)ilc|cn ani^ begriffen ift, bas toir and) lücrcn foEcn anbcrn liegen, fd^toeren, triegen, flud^en, .^aubern unb anbere locifj mit gottis namen fun= bigen. 2)arinnen aber t)il urfac^ geben toerben, gutti§ jut^nn unb boffe» juhjeren.

3 ijmonbt C 4 »orteffet C 9 ouff rtetc^ä C 16 ben fcI6igcn C 20 ftud

atte fo medjtia FI 21 genusfam ift einem C 25 Ul^ C 30 wir fein itnjcv aigen FI geubet C

Sut^etä aBette. VI. 15

226 S5on ben guten Söertcn. 1520.

3(6cr ba§ gvoffcft unb allcrfdjtDeril't 'tvcxd btüeä fscIiotttS ift, fdjiiltcn ben f)ciüflcn namen ciott'5 iDtbbcv alle, bic fein mif.^prnud^en fjeiftlidjev »nei^^e, unb t)l)n aui,i),H'et)tcu unter bie alle. ®an ba^ ift nit gniig, bav iä) für inid; fel6§ unb in mir felös gotlic^en namen lobe unb anruffc in glutf unb uuglntf. 3cf) mufj crfur trettcn unb um6 gotti§ cl)rc unb namen millen auff mi(^ ■'■' ffl!attii,io,-)->. laben fcljntfdjafft aller menfdjen, tüic 6l)riftu-J fprad) ,5u feinen jungern: @^y Serben euc^ fel)nbt fet)n um6 mcin§ namen§ tuiUen alle menfdjen. öie muffen mir Patter, mntter unb bic tieften freunb crtwrnenn. .'öie muffen mir Inibber bie ubirfeiten geiftlid) unnb toeltlid; ftrebcn unb nngct)orfam gefdjotten tncrben. |)ie muffen mir bie reidjen, getereten, f)ciligcn, unb alle§ toa§ etlnaö ift in m ber Ifelt, Inibber un§ crmecten. Unb iDieiuol hai fonberlid) fdjnlbig fein tm= tl)nn, ben gottio mort ^mprebigeun befolenn ift, f,5o ift boi) and) ein iglidjer Gljriften bar^u Oorpnnben, Iro bie jeit unb ftat fobbert: bau rtiir muffen für ben tjeiligen namen gotti-S felien unb bar geben alle§, Uia-3 iuir tjabcu unb mugen, unb mit ber tl)at bertieiffen, ba3 toir got unb feinen namen, el}re xinb <•' lob über alle bing lieben, unnb in l)l)n über aEe bing trattien, unb gutti§ üorfe^en, Somit ju befennen, ba§ toir ^^n für bav i^orfjft gut adjten, nmb Unl(^§ luiEen luir alte anber gutter faren laffcn unnb 5ufel',enn.

(Jjum rrir. .sjie muffen mir loibber ftrebenn jum erften allem nnred)t, tüo bie toarl^cit obber gerec^tidteit gelualt unb not letjbet, unnb muffen in bem 20 felben fein unterfd)eib ber perfonen daben, Inie etlid) tl)un, bie gar fteiffig unb emfig fedjten fnr bac- uuredjt, ba-i ben reid}en, gemaltigcn, frennben gefd)id)t, aber mo bem armen obber Oorai^ten obber fetjnben gefd)id)t, fein fie h)ol fttl unb gebnttig: bifc fet)en ben namen unb bie etirc gotti-j nit in l)f)m felb» 'an, fonbcrn burri) ein gematt glaf], unb meffen bie toarbcit obber gered)tirfeit '.'^ nad) ben perfonen, nnb merben nit geloar t)rf)e§ fatfdjen äuge?, ha-j bo mel)r fid)t auff bie perfon, bann auff bie fac^. SaS feinn beui^ter in ber baut unb füren nur einen fd}ein, bie h.iart)eit Infc^ut^enu. 3)an fie tnol miffenn, haö on ferlideit ift, iüo man ben rcidjen, gelnaltigcu, gelereten, frennben bet)ftett, unb fan ber felben Uiibber genieffeu, bon t)fin befd^ntit unb geetjret tncrben. Ter maffcn ift-J gar lcid)t tjn fcd)tcnn Uiibber ba-S unred)t, ba-i? babftenn, tonigen, furften, bifd)offcn unb aubern groffcn l)nnfen mibberfcrct. f)ic tnil ein Ijberman ber frnmft fein, ba cB nit f^o not ift. D loie l)el)mlid) ift ()ie ber falfrije IHbam mit feinem gefuc^e, »nie fein becft er feine-J genief; geljlj mit bem namen ber Inarbeit nnb gered}tid:eit unb gottic< el)reu! äBo y- aber einem armen unb geringen menfd)enn cttnaS tnibberferetl) , ba ftnbt baB falfd) äuge nit biel geuief], fid)t aber mol bie ungnnft ber geUmltigenn: brumb leffet er ben armen mol ungel)olffeu btcljben. Unb locr mod;t bie menig biffec-

1 gxoft imb atlci'idjlucift (' !J gcmig (' 5 l^crfitt C; S loikv bic otirißtcit f

loibet o6erfaitcn FI 10 nclcvtcii c i:! fotbcrt C 19 6311m rssüi. .\ (ein Stiicffcljlcv,

bcv oiid) in einige 'Jiarijbvurfc iibcvgegnngen) 21 ctjtic5 <" 29 gctcvtcn (' 00 ber

jelbigon (' :V-i ain »jebcv Fl bo cu (' :'.."> evc (-' -il bnvnmli ('

a3ou bell guten aBetfcii. 1520. 227

Iaftcr§ er^clen in bcv Gln"iftcnf)cit ? ^illfo fpridjt c\ot nm irrri. pfalmeii 'inicw- 82,2ff. tant^c ridjtct l)l)v )]o mncdji unnb fe'^t auff bic perfon bc? ungcvccfjtcn ? 5)Jirf)tct beut artttcii iiiib tnciücn fcitie fadj, itnb bcm clcnbcn iiitb bovntiiicii jübbcvt feilt vcdjt. ßiiofct bctt nrtiieit, ititb bctn Horlaficti tjclfft Doit bcv 90=

5 hialt be§ iingcrcdjten'. 3l6er man tliiito nit, bntinb folget aitc^ bafelOen 'fiew. »2,5. Iriffm nidjty, ttnb Oovftclin nitd) itidjtv, luatibctn im fiitftcrnif,^', bcv3 ift, bii' lüürl)cit fcl)eiin fic nit, fjottbcvn allein Ijafftett fie in bem anfeilen bev gvoffeii, linc iiitvedjt fic fcitt, evfcnncn auc^ bic armen nit, Irte 9ered)t fie fein.

Cpm yix ®it)e, ba toeren tool bit guttcr Incrcf »ovlionbcnn. S^ann

1" baö mel)ter teil bcr gctraltigcnn , ret)d)en unb freitnbeit ttjittt unredjt nitnb tvcljben gctoalt luibbev bic anncn, geringen unb Inibberparten, unb t)l)c groffer, l)t)c erger, itnb tro man nit mit gelnalt tocren fan unb ber Inar^cit l)elffen, bas man bod; bai- fclb ticfenne, unb mit mortcn barfeu tt)u, ben uugeredjtcn nit ^ufaüc, l)l)n nit rcdjt gebe, fonbern bic toartjeit frei) erauf] fage.

i.i 3Bag l)ulffö boc^, f^o bcr menfd) oEcrlel) gutti§ t^et, :^u 9tom unnb jii

allen Iieiligcn ftettcn licffe, aüeS aUai evtnurfic, alle tird)cnn unnb ftifftc balnct, »DO er t)ic fd)nlbig erfunben nnirb, in bcm namen unb el)rc gotti-J, ba§ er biffelb gefc^loigen unnb Oorlaffcn l)et, fein gut, e^re, gunft unb frennb groffer gea^t, bau bic liiarljcit, bie gottio namen unb dir felbcr ift? Cbber

20 tocr ift ber, bcm foldjC' gute tnercf nit teglid) für feine tl)ur itnb itt fein fjaufj fiimpt, büv t)m nit not tocrc, toel)t julauffenn obber fragen nodj gutcnn Uierrfcn? Unb toen niir ber menfd)en leben anfcljen, tttie e-3 in biffem fturfc an allen orten fjo gar fc^luinb tinb leid)t feret, muffen mir mit bem pro= pl)etcn ruffcn 'Cmnis l)omo menbar, 'Ülllc menfdjcn fein falfc^, liegen unb *i. neu.

25 triegen': ban bic redjtcn bcubt guttc Ircrcf laffen fie anfteticn, fd)mitcfcn unb fcrbcn fid) mit ben geringiften, unb tnollcn from fein, mit ftillcr rüge gen t)t)mct farenn.

©prid^ftu abn "toarumb tt)ut-3 got nit allein unb felbcr, fjo er bodj tnol !an unnb tticif^, einem l)cben ,5ul)clffen T !^sa er fatt-3 luol, el)r mil aber

3u nit allein tliun, er teil, boy toir mit tjlim luirrfcn, unnb tl}ut itn§ bie clire, ba^ er mit unö unb burc^ un§ fein tnerd teil Inirdcn. Unnb ob tnir un>3 ber el)re nit toolleu gcbraud)cn, fjo mirt erf] bod) allein oufjridjtcn, ben armen Ijelffen, unnb bic l)l)tn nit Itaben mollen l)elffenn unb bie groffc el)re feini» tnerifä borfc^mcd^t, tuirt er jam^t ben ungered}ten norbampnen, als bic, bie

35 eC' mit bcu ungeredjtcn gehalten l)a6en, ©leid) mic er allein feiig ift, er mil über un« bic ct)rc tl)un, unb nit aücin feiig fein, fonbern unö mit l)t)m fclig l)aben. 5htc^ Ino erfj allein tl)et, fjo Inereit feine gebot uni- tiorgcbenc' gefegt, bie Itetl nicmanb urfac^e ^ette fic^ ]n üben in ben groffen lucrcfen ber felbcn

2 lang C 3 fein ^o^ C 4 forbcxt C ö borumfi C 6 manbcrn E finftevtiuß C 14 i)txau^ C 16 aücnaMa§ C 18 bo§ jctljig C bcfjctb EG ba§ fctb FI 19 unb etc C 20 fotc^e C 21 tummen C fragen nac^ C 22 ftucE C 26 geringften C 28 lourumb C 34 »itt er mit fam|>t FI »orbamnen C 38 iirfac^ C ber felbtgcn ( '

Vj*

228 3Son ben guten SBetfen. 1520.

gebot, tiniib auä) nicmanb tiorfitcficn , 06 er 90t iinb feinen namen für bad l)od)lt gut ad;tet nnb inub feinen luillen aEeä sufe^ct.

ßjum jjji. Sefjelben mxäh ift auc^, tuibbev |uftietien ollen fnlfc^en, öorfiivifcf)cn, l)rrigen, fcljerifdicn leren, oHent nnfprnui^ gciftlidjcr gctralt. S)a>5 ift nUi l'il t)of)er, Xan bie felben feifjten eben mit bem t)ciligen gotti^ nantcn 5 h)ibbcr gotti§ nanten. 2)er^alben einen groffen fc^ein i^at unb fertic^ buncEt, t)f)n nnbber ,5ufteenn, S^ie hjeil fie fnrgeben, ba§, tner t)^n tpibberftrcbt , ber tDibbcrftreB got unb aüen feinen t)ci(igen, an berer ftat fie fi|cn unb l)rt)er viif. 10, iG.getoalt broui^en, fprcdjcn, ba§ 6^riftu§ üon t)t)n gefagt t)abe '2Ber euc^ ^oret,

ber t)oret inid}, unnb tuer eud) Horacfjt, ber öoradjtet mid)', auff loeli^e tnort fie fitf) gar ftard lehnen, fre^ unnb tun toerbcn, jufagen, tl)un, (äffen, IDO» fie hJoEen, bannen, üormalebeljen, rauben, tobten, unnb alte t)f)re fcf)a(öeit, toie fie nur luft unnb erbencfcnn niugen, on alte f)inberniffe jutreibenn. 5hl t)at 6t)riftu5 nit gemeint, loir follcn fie f)oren in allem, loaä fie fagcn unnb tt)un, fonbern, loen fie fein lüort, baö ©Dangelium, nit t)l)r Inort, fein »^ toertf, unb nit l)l)r tncrct un» furl)alten. äBie mod^ten toir fonft toiffen, ob XjijX lugen unb funb jumctjben tneren? 6y muf,] l)^e ein regel Ijaben, toie fern fie juljoren unb l)t)n jufolgen fei), )Dilc§ regel nit öon l)I)n, fonbern bon got über fie gefegt feinn mufj, barnac^ toir un§ jurii^ten toiffen, tnie Unr ^oren Jnerben l)m bievben gebot. 20

5hl mufj C'3 alfo fein, hai auä) l^nt geiftlic^en ftanb ha^ met)rer teil falfdje lere prebige unb geiftlii^er geloolt nüfpraud), bamit unfj urfad^ geben toerbe, biffrS gctiottic' tncrdf ,5utl)un, unb tnir öorfudjt luerbcn, hiaS luir gegen foldje gotti-i lefterer umb gottis et)re tüillen tljun unb laffen looUen.

Q tocn toir l)ie frum toeren, toie offt muften bie official buffen l)l)ren 2-. babftlid)en unb bifc^oflidjen ian Oorgeben» fetten, toie foltenn bie 9iomifcI)en bonnerfdjtcg fjo matt toerbenn! 3iUe offt muft mandjer ha-i maul l)altcn, bem itjt bie toelt muf.j 3ul)oren, toie toenig tourb man prebiger finbcnn in ber 6t)riftcn()eit! 5lber ^at ubirtjanb genommen, toaä unnb toie fie§ nur fnr= geben, mufj allc-S redjt fein, .s^ie ift niemant, ber für gottiS namen unb cbre 30 ftreitte, unnb id; ad)t, baä nit groffer nod) gemeiner funb in ben euffevlidjcn tocrden gefd}el)e, bau in biffem ftud. ift f^oc^, ba5 toenig öorfte^n, bar|u mit gotti'i namen unb getoalt gefdjmudEt, ferlic^ an^ugreiffen. -^Iber bie 'ipro= pl)eten lunljeiten fein meifter barl)n getoefen, and) bie '^Ipoftellenn, fonbevlid) fanct 5j^aul, bie fid^ö gar nidjt lieffen onfec^ten, oB§ ber ubirft obbcr unterft 35 priefter gefagt, in gottio obber feinem cljgen namen getbou Ijettcn. Sie nabmeu ber toerd; unb toort toar, unb t)iclten fie gegen gottij gebot, unangefel)enn, ob

:! bc§ ^cltiafu <' •"> Ijodjct C 8 »ibbcrftvett ß"' ^' 8 iten gcWalt KI

11 ftartt Icijiicn E ftavd legen Kl 13 fjinbcrnufj (' IG (unft C 17 toie fcn KI

22 fiaiftlicl)fn gemalt Kl 24 foldjcn C 25 official tn'idcn KI 29 ubcrl^ant C wie

fie ct,i nur (' :tl ftvcitt c :!2 »otftc^cn c: 34 Sl^joftell (J -ib i^aiilä C obcvftC yo ßctlian C

äloii bell guten SBetten. 1520. 229

bev groffc §«..§ obbcr tkin mäd flciaqt, in gottis obbcr mn,irf)cn namcn gct )Qn ^ette. SDorumb muftcnn fic ourf; ftcrbcn, baöon ,511 unfern kitten oi( mef,r ,|ntagen Jücre, ban es iljt m( crger ift. ^Jlkr 6[,riftu5 unb fand l^cter

;?x^r r"? ^"' ""'' ""* *'^^"" ''^''•*'" ""•"^"" ^^rf^"", bnö feinu •^ c^citb tc^cr fd;anb bedel ^uff evbenn fonimen ift, ban eben ber aaer(,el)(iqift l)ocf)9e[icncbet)et namenn ^ijcfu g()nfti.

ec. mojt einem für bcm lebenn gratocnn aüein bcä mifapraut^g unb kfterung Jalben beo Ijeljltgen namen gotti.^ unter feitd^en toir ([50 cf,r (enger hieren fol) tc^ k|org ben teuffel Serben öffentlich für einen qot anbettenn - Uo gar ubtrtc^lrencfhc^ gro6 gefjet bie geiftlic^e getcalt unb bk qeteten mit ben fad;en umb _Lf. ift i,od; 3cit, ba-:s >mr got mit ernft bitten, baä er feinen namen tool fjetdgen, totrt aber btut toften, unb bie in ber Zeitigen mar= trrrn gut f.t,en, nnnb mit t,t,rem btut gelijonnen fein, muffenn loiberumb feI6§ martcrer mad;enn. Tauon ein anber mal mc[)r.

*' SJon bem brittcn gcBot.

6.5um erften 5Ju Ijaben h^ir gefef)en, toie bit guter toerdt in bem anbern gebot fetn^totlc^e boc^ an t,t,n felb.3 ntt gut fein, fte gef,n ban in bem gtauben unb gottKjcr ^ult äuöor[t(^t, unb toteöit toir .juttjun fjaben, [50 loir biffes gebottie aUein toarn(,emen, unb leiber bil mit anber toertfen umbqetjen bie

20 btiieä gar feinen Oorftanb Ijaben. 5!u fotget ba^ britte gebot 'Tu folt'ben TeWag^etltgen 3n bem erften ift gebottenn, tote fic^ unfer §er| fegen qot Jaben ot mit gebancfen, ^m anbern, toie fic^ ber munt mit Jorten %n btnem brüten lo.rt geboten, ioie toir un§ gegen got foITen t,a(ten in loerdenn unb ba^ x]t bie erlte unnb red;te taffet 5J[ofi, in loitc^er biefae bret, gebot be='

^^ fc^riebenn fem, unb ben menfc^en regieren auff ber rechten festen ba^^ ift in ben bmgen bte got anlongen, unnb in toitc^en got mit Ddm unb ebr mit qot 3Utt)itn I)at on mittel tjrgcnt einer dreature.

_ Sie erften toercf biffeä gebotti§ fein grob unb fin(id), bie toir qemei= ntgti^ bcDItcn gottiä bienft, al^, bo fein mefj Ijoren, betten, prebiget ^oren an

- ben bcliligen tagen, ^lad) ber mel,nung fein gar toenig toercf in biffem gebot-

2"' Ü° ? f * '" 9""^'^ ''"'^'" '^uoorfic^t unnb gtauben gat,n, fein fie rndjis, toie broben geiagt ift. Ter^atben e6 and) tool gut toere, ba-, loeniq i)eitiger_tage toerenn, feintemal t,[,re toerc! ju unfern Reiften ba^i mebrer teil

r "f ^? T;^'' .?'^'^ *"9' "^'^ "'"''*9 9*^^"' t«1Kn unb fauffen, fpielen

- un^mtberejbofaer tt,at, ubir ba-S bie mefj unb prebiget ou alle beffening g":

4.otet unb ^aul H ,»01 bem C 10 u6erfc^»en«i<5 C ber gaiftlM aematt FI

11 arofie 3e.t FI 12 martern Ä marterer EFI 14 mcrterer C W finff x

«crfi^t FI 19 anbern C 22 galten fol C:FI ssTteSen C 31 L L '"

cuimat C 34 bann b,e »etcftag FI 35 boije C u6cr C prebige C

230 S3ou ben guten SBertcn. 1520.

l)orct lücvbcn, ha^i gebet ort glauBen gejproc^en. ge^t faft alfo |u, haB man -mcljuet e-i gniig gefii^cfien, Iren loir bie mcfj mit bcit aiigcn gcii't)en, bte prebiget tnit ben üvcn gel)oret, bn§ gebet mit bem munb gefpvodjen baben, iinb gef)n 150 cufjerUcf) oben t)l)n, benrfcn nit, iia^ luir ettoa-S aufj bcr mcffc l}n§ t)er^e cntpfaf)cn, etwas auf] ber :prcbiget teven unb be£)a(ten, etlnaä mit bem gebet fiicfien, bcgeren unb getoarteit, Unemol t)ie bie groffifte fc^ulb ift ber 33i)d)onc unb prieftev obbev berer bcii |)rebigcn befoten ift, bü5 fie bas Cftian= getium nit prebigen unb bie leut nit leren, toie fie mefj feigen, prebiget {)oren unb betten follen. 2?rnmb tnoEcn luir bie felbcn bvet) tucrc! fnrtslict) auf.^egcn. ß.jum anbern, '^sn ber mefj ift nobt, bas mir aud) mit bem t)ertien habet) fein, bnn fein mir aber habet), \van mir ben glanben im t)er|en üben. §ie mnffenn mir bie mort Cbrifti er|elen, ba er bie mcfj cinfciit nnb fpricbt '-Jfemct i}t)n unb effet, ba-j ift mein teic^nam, ber für euc^ gebcnn mirt', bef= 'ükttfi. 26, fclben gleicf)enn nbir ben fitc^ '9tcmet ^^n unb trindet aEe braufj, ba§ ift 211C.22, isf-etn nelue-ä einigem tcftament in meinem bint, baö für encf} nnb für Oiet tior= goffen mirt ju Oorgebnng bcr funb, büü fott l)t)r tbnn, al^ offt ijljry tt)ut, |u meinem gcbccfjtnis'. ;3n bieffen morten I)at 6f)riftu5 l)bm ein begencfnif] obber jartag gemacht, teglicf; l}I)m nad; luitjalten in aller (J^riftenl)eit, unb t)at ein berlicf;, reic^, grof,5 teftament batjn gemad)t, barinnen befcbeiben unb liororbuet, nit ^infj, gelt obber ^eitlii^ gut, fonbern Dorgebung aller fnnb, gnab unnb barmt)er^idcit ^um emigeu leben, ha^ alle, bie ju biffem begendnifj fommen, follen babm baffclb teftament, unb ift brauff geftorben, bamit fold) teftament beftenbig nnb unmibberrufflid) morben ift. Xc-i luim l^eidjen unb nrtunb, an ftat Brieff§ unb Sigel, Ijat er feinen eljgcn tcic^nam unb blut ^ie gelaffen unter bem brot unb mein.

.^ie ift um nobt, bau ber menfd; ba^ erftc loerd biffeä gebotti» red;t mol nbe, bo§ e^r nur nit brau jWeiffel, fe^ alfo, unb lafj ^l)m baB tcfta= ment geUnfj fein, anff büy er nit (5l)riftnm ,5n einem lugner madje. San ma-j iftä anber-j, fjo bu bei) ber meffe ftel)ift, nnnb nit gebendift obber gleubift, bau bir ba iSi)xiitm burd) fein teftanu-nt befdjiben unb geben l)ab lior= gebung aller funb, bau als fpred)ftu 'id) mcl)f] nit obber glenbs nit, bas luar fei), ba-i mir meiner fnnb lungcbnng bie befd)el)benn unnb geben ift'? C loie Oil fein itit meffen in ber loelt , mie loenig aber, bie fie mit fold)em glauben unb praud) ftoren, ba bnrd) got gar fd)merlid) erljurnet mirt! S;crl)alben fol nnnb fan aud) nienmnt frud)tparlid) bei) ber meffe fein, er fei) ban in be= trubnifj nnb begirben gotlidjer gnaben, nnb feiner fnnb gerne lofj loere, obber

2 cg !ci) flenuiirf (' :l ptcbiflc C .'■ (jvcbigc (' C Bi'Offt' *■' "' i'c"'-' ^'^^

pvcbigct A bcvcv bie pvebig E bcii bie Vvcbifl Fl 8 Jivrbiflc «' 9 Sanimb (_' bie felbigeu C 11 „h)it" Bot „aber" fc()U in A wenn jtiii luit aUx Fl U ubrv ben tctd^ V bnvaul) C

17 ßcbct^tnufj C bcgcnrfnufa (' Is nodHuuolgcn Fl H) biutjn C 21 beflcnrfnnjj C

22 bo§ fclbigc (' baronff (' 27 bavan (' 29 fte:^cft (' gcbencteft ober lUeiUifft C

34 barbiivcf) C iJj brtvubtnujj C

SSon ben guten 2Bctten. 1520. 231

ct)i- ^^e in bofem fuiinlj ift, hau er bod^ unter ber meij fi(^ Jüonbefe iiiib bortangen gclüinue btffeä tcftatnent», briimb (iefj man öor^eitcn fcüicit offcnt= liefen funbcr 6cl) ber nielfc fei"-

älMin nu biffer glaub recfjt geljet, fo mu),i bah i}tx^ l'ou bcm tcftamciit

s frolic^ toerben, unb in gotti» liebe erlüarmen unb tmrfdjmet^cn. Sa folget bau [ob unb bancf mit fuffem l)ertieu, babou Ijeifiet btc mcii auff fridjfcf) ß-ndjariftia ', bae ift banctfagung, bai \vix got loben uunb bancfcn für fold) troftlid), reic^, feiig teftamcnt, gtei^ h)ie ber bandt, lobt unb frolic^ ift, bem ein gut freunb taufcnt obbcr mcr gulbcn befd;eiben l)at. Sßie Inol e-5 (Jt)rtfto

lu t)il mal gcl)t gleich loie bencn, bte mit t)l)rem teftamcnt etlid) rcic^ madjen, bie ^l)r nljmmer gebenden, noc^ lob, nod) band fagen, alfp gct)n iht unfere mcfjfenu, ba§ fie nur getjaltenn loerbenn, loiffcnn nit, Irot^u obbcr toorumb fic bienen, brumb toir aiid) Inibbcr banden, nodj lieben, nod) loben, blci)beii burr unb l)art ha betj, laffeni bei) unfern gebetlin bleljbcnn. XoDonn ein

IS anber mal me^r.

ß'jum brüten folt nu bie prcbigt nit anberS fein, ban bte öorfunbigung biffeS teftamcnt«. v'lbcr Iner tan« l)orenn, locuii niemanbt prcbiget ? 9hi nnf= fen§ bie fclbs nit, bie ;)rebigcn foltenn. Srumb fjo gel)cn bie prebiget fpücierenn in anbere untud)tigc fabeln, unnb loirt alfjo ß'ljriftuc' üorgeffcnn,

20 gcjc^ii^t un-j gleich loic bem in iiij. 9icgum üij. baC' mir unfer gut fcl]en unnb2-«ö»- ^.i». nit genicffen. ®aOon auc^ (Scclcfiaftes fagt 'bo§ ift einn grofj übel , h)o got *""■ s- -■ einem reidjtnmb gibt, unb left l)t)n ber felben nljmmcr genieffcnn'. 5Uf,50 fe()C"' ioir ber meffen unt^cljlic^ öil, unnb Iniffenn nit, ob ein teftamcnt, bit; obbcr ba^i fcl), gerab al-ä loere fonft ein gemein gut merd für fic^ felb.

2s C got, toie fein mir fjo gar Dorblenbct! 3Bo aber folcfis redjt loirt ge^rc= biget, ba ift not, baä man baffclb mit ftet)f3 l)ore, faffe, bebaue, offt brau gebend, unnb alfjo ben glauben ftcrd mibber alle anfcdjtung ber funbe, fie feinn öorgangenn, legenloertig obbcr jutunfftig.

Sit)c, bas ift bie einige ßerimonien obbcr ubunge, bie Gbriftuä cingcfc|t

3" l)at, barinne fid) feine Gt)riftcn famlen, üben unb eintred)tlid) baltcn foUenn, mildjc er bo(^ nit mie anbere ßerimonien bat laffcn ein blofj locrd fein, fonbcrn ein reidjen, ubirid))iu'ng{id)cn fd)a| barein gelegt, allen benen ,3ureic^en unb Ijneigenu, bie baran glauben.

S)iffe ^jvebiget folt ba|u rct)^en, ben funbern t)l)r funb leib machen, unb

3s be§ f(|ap begirb an^unben. Sarumb mufä ein fc^loere funb fein, bie ha-i

2 baxiimfi C 6 Iric^ifc^ C 8 band A 9 mifjn C 10 ge^ct C 11 tocbcr lob FI gc^cn C 12 rtairumB C 13 barumS C 14 gcBctlein C 15 tnc^cx C

16 ptebig C 18 Slarum'b V (irebigc C 22 ber jctbigcn C 24 fünft C felii C

25 fct) Wir A „reift" feljtt in FI 20 baran gebende C .30 „feine" fcljtt in FI eintrec^= tigtlid^ C 32 ubirf^wengtlic^en A uficrfc^Wcngftic^en C 33 gleufien C 34 Stjge

^ircbige folt botfeu teilen C 2ic prebig folt bartjü roid^cn FI

232 So» fef" gute« 2Bcr!cn. 1520.

©öangcUmn ntt ^oren, unnb foldjcti fi^a^ unnb xcid^§ mal, ba^u fic (•(clabcn tücrbcn, liovnd)tcnn, Hit grofier ahn funb, tut prcbtgen bas 6liaiu3ctium, iinb jjolnl üülcfs, bic ba-j gerne l)üreteu, tiorteiben laijcnn, [50 boc^ GliviftuC' a(fo ftreng gc6ottcn t)at, ba§ Söangeltum unb bi^ tcftament juprebtgen , bQ§ er aud) bie mef^ ntt luil gcljalten fialicn, fct) bctt ba§ ba§ ©öangclium ge= 5 pvcbiget luevbe, Une er fagt 'aly offt l)f)r bny tl)iit, fo gcbcndet mein babcl)',

i.uov. 11,26. ba§ ift, tote fand 5paulu§ fagt, 3^r folt prebigen üon feinem tobt. S)er= falben crfi^redlidf) unb gremlic^ ift, 511 uufcv jcittenn Sifdjoff, pfarrcr unb prebigev fein, ban nicmanb tennet mcl)r bi^ teftament, fd)lrieig ba5 fic c5 prc= bigen foltcn, lx)i(c^§ bod^ ift l)t)r Ijod^fte unnb einige pf(icf)t unnb fi^ult, toic w fdjtnerüd) inerbcii fie rc(^enfd)Qfft geben für f^o bit feclen, bie folc^» prebigcn» gcbrcd)en ()alben üortcrbcn muffen!

ß'jum öierben fol man beten, uit, tuie geh)onI)eit ift, öil bletter obber tornle^ |ci)len, fonbcrn etlidje anligcnbe not fuvneljmen, bie felben mit ganlscm ernft begevcn, unb barinnen ben glauben unb ^uOorfidjt ,^u got alfjo üben, i^ ba» tfir nit brau ^loeiffetn, loir merbcn crl)oret. 5Ufo leret fanct 58ernl)arbt feine bruber unnb fagt: Sieben bruber, ^^r foÜet elur gebet l^ije ntt öoradjten, als fei) ei umbfonft, ban id) fag enc^ fnrtnar, bo§, ef)r t)l)r bie Inort t>oln= brengt, fp ift ba-i gebet fc^oii angefd^rieben im bt)mel, unb foUet ber einifj euc^ gctoifj tiorfct)en 3U got, ba§ ehjr gebet toirt erfüllet loerbenn, obber fo 20 uit crfnüet mirt, bas mä) nit gut unb uutj getiicfen toere jucrfuHcn.

'iUfo ift baä gebet eine fonberlidje ubung bes glaubenC', ber bo geltiif3ltd^

ba§ gebet fjo angenel^m mac^t, ba^ entlucbber getoifjlic^ erfuEet loirt, obber

Sflc.i, sf.ein beffer«, bau toiv bitten, bafur geben iuirt. '^llfo fpridjt auc^ S. ^acob:

äßer bo got bittet, ber fol nit liloeiffeln Ijm glaubenn, San fo er jtneiffelt, s.s fjo uct)m l)t)m ber fclb menfdj nit für, haB er etloa» erlange Don got. S)ag ift l)l)e ein clarer fprud), ber ftradö ju unb abfagt: It^er nit tratuet, ber erlangt nid;ty, nod) baS^, bah er bittet, nod) ein beffer§.

ffliQvc. 11,24. ®old;en glauben aud; jucrtoecfen bat (Fl)riftu5 lUarci jt. felby gefagt:

3id) fag eud) 'alle§ ba» ^^r bittet, glaubt nur, ba§ t)r^§ empfal)en tncrbet, fo 30

aiic. 11, off.gcfd)id)t5 gen^if]'. Unb 2nce ,ri. Seiltet, fo loirt euc^ gegeben, fud)ct, fo finbt t)t)r, flopffct an, fo mirt end; auffgetban: bau luer bo bittet, ber empfebet, loer bo fud)t, ber finb, loer bo antlopfft, bem tuirt anffgctljau. SÜclc^er irntter unter eud) gibt feinem fou ein ftcin, fo er l)l)n bittet umbo brot ? obber ein fdjlangen, fo er bittet umb einen fifd) ? obber einen fcorpion, fo er bittet :i'' umb ein e^? ©0 t)t)r aber lüiffet, ioie ^^r elueru linbern folt gute gaben

6 flebenät C 7 SßautI C 8 un^jctcn C 14 bic {ctbigcn C 16 boron C

17 euer C Mt" fc^tt in FI 18 umtiunft C bortreiigt (' 19 ci)n(j C 20 ewct C

2'J cl)u foiibcrlicäje (' 23 aintlücbcv Kl 26 ber fctOig l' 29 iclbft <' :U) cnHifol)cii 0

32 cntpfcljct (' cml)iac()t l'"I 33 Sfflctdjiv A 35 fdjlongcn, fo cv in bittet KI

') ipateriioflctfctnlcin.

äJoii bell giilcit SKettcn. 1520. 233

get'cn, uub l)()v ft'163 nit a,ui fi'l)t lum luitiiv, tute ln( nicfn" loirt ctur ijtjnu lifdjcv Oattcr gcbciiu einen gntten fieljft aticn, bic t)()n tnttcn!

6,5Uin funfften, Sßer ift fo tiaxt unb fte^ncrnn, ben fo(c^ mcc^tigc tuovt nit ioUcn öctncgcnn, mit aller ,^nlioriid)t , fro(icf) unb gerne ,yi()eten^ '.'Iber

:• Inic öil gebet muft man avi) rcformieten, \vo man bieffen tnortcn nod) ved)t betten foUt! (SS fein iijt »t)ol alle firdjen unb ßlofter Oot betenä unb fingens, tote gat)t eS aba ]u, bü5 Incnig beifevung uub nu^ baoon tompt, unb teglid) erger toirt? Su ift fein aubere urfarf), bau bie 'S. !|\aeobuy anljeigt unb fngt3«-^.3- "^i)x bittet öit, unb euc^ Intrt nid)t§, brumb bas l)t)r nit red)t bittet': bon

1" tüo biffer glaub unb guüorfic^t l)m gebet nit ift, ba ift bnS gebet tobt, unnb nichts metjr, bann ein fdjtDere mube uub erbeit, für Inilc^e f^o ctlua» geben linrt, ifts bod) nit anber-S, hau ^citlidjer nul?, on alle gutter unb [)ulff ber felcnn, ja ju groffem fdjaben unnb öorblenbung ber feien, barinnen fie f)t)n gat)n unb preppetn öil mit bcm innnbt, ungcad)t, ob fie e-S erlangen obber

'^ begercn obber tralucn, unb blel)ben in foldjem ungtalnbcn borftoctt, ala in ber ergiften getDontjcit Inibbcr bic ubung be§ glaubend unb natur be§ gebetti».

S^araufj folgt, ha5 ein red)tcr better nt)mmcr bran ^rticiffelt, fein ge'bet fei) gcloifiiid) angencbm unnb erl)oret, ob gleich aud) nit eben baffelb ^m geben toerb, bal er bitet: bau man fol got bie nobt furlegen l)m gebet, boc^ nit

20 ^"^m ein maf^, toctjfe, ^il obber ftat fe^en, fonbern ob er eS beffer obber anbera toolte geben, bau Inir gebencEen, t)m l)et)m geben, ban toir offt nit tüiffen, lna§ Voir bitten, Iwic fand ^Paulus fagt SRoma. Oiij. unb got ^ot)er st«»!. 8, 26. toirdi unb gibt, bau toir begreiffen, al§ er (äpf). iij. fagt, jDa§ alfjo fein eps- s, 20. ^»ueiffet fet) bcS gebetca l)albeu, fei) angene£)m unnb crl)orct, unb boc^ got

2s bie tjeit, ftabt, mafj unnb ^it frei) laffe, el)r trerbe loot mad)cn, tnie

fct)n fol. Saa fein bic rechten anbetter, bie l)n in bem gel)ft unnb ber h)or= 3o>)- <, 24. beit anbettenn: ban lüild) nit glauben, ba» fie erboret lücrbcnn, bic funbigen auff bie linde fel)tcn ioibbcr bifj gebot unnb treten ]n fcl)r baüon mit bem Unglauben, tüilc^ aber t)t)m ein i^ü fe^en, bie funbigen auff bie rcii^ten fet)ten

3" unb tretten ,]u nab t)l)n|;u mit gotti» 0orfud)en: fjo ^ot ef)r bet)bc t)or= bottenn, ba» man nit loel)d)e Oon fernem gebot, nod) ^nr linden nod; linr rcd)tenn Ijanbt, ha§ ift, no^ mit unglauBen, nod) mit t)orfu(^en, fonbern mit einfcitigcm glauben auff ber rici^tigen ftraf] blet)bcn, l)l)m Oorttatoen unb boc^ nit ^il fel^enn.

^^ ßjum ©ed^ften, -Jllfjo fef)cn toir, bo§ bi§ gebot, gleic^ rcie bos anber,

nit onbcr§ fein fol, ban ein ubung unb treiben be» erften gefiottis, ba» ift

1 cttcr C 3 ^ort unb ftc^nen EG ^oit unb ftainin FI 4 3Ü6itlen FI G iottenn A 7 gcct C tumtJt C 9 barumO C 11 orOcl)! C 13 „ja ju" bis „ber fcicn" fc^tt in FI ljt)ngccn C 14 imb freveln E unb pteppcrn FI unb beppcrn G 17 baran (' 18 ba§

felbig t|m geben Witt C 26 unb Wortjait FI 27 rteldjc C 28 linden C 29 Jijcfc^c C 30 ^u nof)ct C et jl) baibc FI 31 not^ ^u bct linden noc§ ^u ber rechten C 33 ber

regten ftrafe FI

234 Son ben guten Söcrtcn. 1520.

bee glahj'öen, tratoeii, 3imorftdjt, fjotfnung unb Heb ju got, ba§ ^^c haä erftc gebot in aücn geboten ber Ijeubtman itnb ber glanb ba5 bcubtlucvif unb leben aün anbcvei- tneict jet), on lücldjcn (luie gejagt) fie ntt gut mugen jelju.

(So bu aber: fagft 'SBic, ftien iä) nit tan glauben, bai^ mein gebet erf)oret unb angcnebm fcl)'r Slnttoort: eben barumb ift bev glaub, betten unnb aüe 5 anbeie gute itiercf geboten , ba-S bu evtennen folt, \mih bn fanft unb nit fanft. Unb lüo bn finbeft, ba-i bu nit fanft alfo glauben unb tl)un, bai bu bemutig bid) beffelben für got bcclagift unb atfo mit einem fe^toacf)en fundfetn beö gtanbens anfiebft, ben felben teglid) mef)v unb mebr burd) feine ubung in aKem leben unb tinnten jufterfen. 3?an gebredjen bc-j glauben^ (ba-ö ift bcc- erften unb l}od)ften gebottie) ift niemanbt ouff erben, ber fein nit ein grofj ftucE l)abe. STnn and) bie f)ct)lige» 5lpofte( l)nt Poangelio, unnb fnvndimlii'f) fnnct 5i(i'i„|%4; Steter, toaren fdjluac^ l)ni glauben, ba-i fie and; (if^riftum batten unb fügten 3off- 'tjer, üorme^re un§ ben glatobcn', unb er fie gar offt ftraffet , ba^i fie einen geringen glauben Ijetten. is

Sarumb foltu nit öorl'.agen, nit fjenb unb fuf,^ gctin laffen, ob btn bc= finbift, baC' bu nit fjo ftavct glaubift in beinern gebet obbcr anbern luevcfcn, qI§ bu Irot foltift unb tnoltift. 3a bu folt got banctenn aufj ber^enn grunb, ba-5 er bir bcin frf)Umrf)eit alf^o offenbaret, burd) Inilrf) er bid) leret unnb üormanet, ttne bir nobt fei), bic^ 3U üben unb teglid) fterden im glauben. 2u £)an iüic öit fi^eftn, bie ba I)^n gef)n, beten, fingen, lef^en, Unrcfen, unb fd)el)nen Une fie grof,5 l)el)ligen treren, bie bod) ni)mmcr mcl]r bal)l)n toninten, ba5 fie erfennen, loie umb ba-j t)eubtniercf , ben glauben, bei) l)l)n getl)an fet), bamit fie oorblcnbt iiä) unb anbcr leut borfuren, mel)nen, fie feljen gar tnol brau, balnen alfo bcimlid) auff ben fanb l)l)rer loertf on allen glauben, » nit auff gottiv gnabe unb jufagunge burd) einen feften , reljnen glauben.

Srumb l)aben Inir, bie Ineil Inir leben, fet) tnie lang c-i rtiol, alle l)enb öol 3utl)un, ba-; h)ir bem erften gebot unb bem glauben mit allen irercten unb Iet)ben id)nler blei)ben unb nit auff boren yiternen. 5iicntant loeif^, loie grof,5 ca ift, got allein tvaliien, bau loer ev anfebet unnb mit Inerrfcn Oorfudjt. ^u

ßjum Siebenben, 9hi fid^ aber mal, mau fein anber gut Inerrf gebotten toerc, loerc nit bas beten allein gnngfam , bn-j ganlj leben beo menfd)en l)m glauben 3U üben? 3U Unld)em Inercf bau fonberlid) oororbenet fein geiftlid;e ftenb, mie bau bor l^eitten etlid)e oetter tag unnb nad^t betten, ^a, ec' ift frel)lic^ fein (5l)riften menfd), ber nit on nnteiiafj jubelten jeit l)obc, ^ä) ^^ mel)n aber ba§ geiftlid) betenn, ba-j ift, '•.'iiemant loirt mit feiner arbeit, \\o er mil, fo l)art befd;meret, er tan in feinem l)erl3eu ba neben mit gotte veben.

1 ttotoe C 2 bal fiaiibttoctil (.' 3 mugc V 8 »ot got ficclogeft V füncflc l'"I

12 apoftttn t' 1* t^tttt ^' IC bcfitibtft C 17 gtauficft (' is foltcft uiiiib

jDotteft C 22 fiinimcii »' 2:? baä ()0u6tmctd V ht-i nlaubcn l'l 24 fie jfiii c;

25 baron (J 20 tjuingiiiig C 27 SnvumI) C :3u aiijartjt l'l

Hüoit im guten äßcttcn. 1520. 235

^f)tit furlcf^cn feine obber anbcrer mciticf)en not, f)u(ff beqeven, bitten, nnb in bcm allen feinen glauüen nben nnb ftercfen.

S)a§ meinet bcr t)crr Suce söiij. ha cijx fac^t , mon ninfj on nnterlaf,] ^uc i8, i. Beten nnb nl)nnnev nnffliuven, fp el)r bod) 53lntl). Hi. Uorbent uil tinirt iinb2«'i'")-c. ?• 5 Iangec< gebet, in liulel;en el)v bie gleif^ner ftvaffet, nit bivj ba« niunbiiclj lang gcBet bofj fct), f.^onbern ha^ nit ba» rechte gebet fei), ba» al|cit gefc^el)n muge, unb on ht-ä glanben-j innerlich bitten nid)tii fei). Iian boe enfferlic^ gebet mnffen toir and; ju feiner üeit nben, fonberlid) in bei meffe, luie bif,] gebot fobbert, unnb >do fobbcrlirf) ift |u bem l)nnei-li(^en gebet nnnb glanben, 11 fei) im l)anf,], auff bem fett, in biffem obber it)encm Incvcf. Sabon ilj nit Ijeit ift mef)V ,5ufagen, ban bae gcl)övct in bac- öatcr nnfci-, bai;l)nnen alle bitte nnb mnnblid) gebet mit fnvkn loortcn begriffen fein.

63um achten, iffio fein fie nu, bie glitte loertf ju lutffen unnb 3utl)un begercn? lafj fie baci betten allein fnr fti^ nct)mcn, nnb im glanben red)t »5 üben, fo loerbcn fie finben, ba» loar fei), luie bie Ijeiligenn öctter gcfagt baben, ba§ nit fei) ein arbeit, al§ ba^ Betten ift. lllummelen mit bem munb ift Ieid)t obber l)I)e leicht angefcl)en: aber mit ernft be-5 ^QX^m ben Inorten folge tl)nn in grunbtlidjer anbad)t, baC' ift bcgirben unnb glauben, ba§ e-J crnftlid) Begere, toag bie toort galten, unb nit jloeljffel, es lüerb erl)oret, ba^ ift ein 20 groffe tl)at für gotti-f' angen.

§ie tüeret ber bof] geift mit allen frcfften. D Wie offt Inirt er l)ie bie

luft ju Beten borl)inbern, jeit unb ftat nit laffen, ja and; nil mal jliiel)ffel

mad)C:ni, ob ber mcnfc^ luirbig fei), ein ford)c majcftet, bie got ift, Iju bitten,

unb alfo öormirren, ba-3 ber menfd) felb nit lucl)f3, ob ei crnnft fei), baä et)r

2s Bettet, obber nit, oB muglic^ fe^, ba^i fein gebet angeneBm fe^, unnb bcr

felben lt)unberlid)cn gebantfenn üil. San er tticl)f,5 luol, line mec^tig, tni Inctje

l)m tl)nt, unb atten mcnfcBenn nu^lid) fei) einis menfcBen rec^t gleubigS geBet,

barumb leffct erfj nit gerne aufffommcn. .'öie muf] furftiar ber menfd; loeif]

fein, unb nit baran jlreiffetn, ba§ er unb fein gcBet unioirbig fei) für fDld)er

3" unmef3lid)cr majeftet, in feinenn loeg fid) auff fein toirbideit forlaffcn obber

unloirbideit l)albeu nad)laffen, fonbcrn muf^ gotti'j gebot* Inarnemen unb l)l)m

baffelB auffruden, bem teuffei entgegen Bietten, unnb alfo fagen 'llmb meiner

mirbideit IniEcn nid)t§ angcfangenn, umb meiner unlnirbidcit Initlen nid)t«

nad)gelaffen, ^c^ bitte unb mirde allein barumb, hai- got auf5 feiner bluffen

^s gutte allen untoirbigen tjat jugefagt erBorung unnb gnab, ja nit allein 3U=

gefügt, fonbcrn anc^ auff-i ftrengift. Bei) fel)ncr clüigcn ungnab nnnb iiorn,

3U Beten, tralncu unb nel)raen geboten. 3ft'5 bcr l)ol)cn majeftat nit 3uöil ge=

tocft, fol(^e feine untoirbige lüurmlin 3U Bitten, tratoen unb öon t)Bm nel)men

6 oHe ^cU gefc^Eftcn C 9 forbcrt C fovberlic^ C fobertic^ E fütberlic^ FGI lOjficncnA ^fet C 17 „o6et" fefilt in E 20 Bor gottcS C 23 mojeft ACE (»ic oben KN) 25 ber fclbigen C 20 «ic »c cs l)m C 27 gleubigeä C 2S gern oufftummcn C 36ftrcngcftC ungcnob C 37 tvawen unb nonien C

236 S3on im guten SIßerteit. 1520.

f,5o tf)citr imb 'ijoä) juüorpflidjteit, tüte fol mir» jubil fein, folc^s (\e6ot Quff= liiinctjmm mit aller freub, tute mirbig obbcr untnirbig id) fet)'?' V'Ulo mufj mau beä teuffely eingeben mit gottiä gebot au|3 [tolfen, 1,50 t)oret er auff, unb fonft ntjmmer me()r.

ßjum 5Jeunben, 2Öa§ fein dbn bie fad^en unb notburfft, hu man bem s almecfjtigen got in bem geBct mufj fnrtegen nnnb ttagen, barinnen ben glauben ^n üben? '^Intloort: ^'i fein jum erfteu cinic' igticfjen cljgcnn onligenbe nobt «i. 32, 7. unnb gebrcnge. S)aöon S)abib pfal. jsfi. S)u bift mein juflud^t in cEer angft, bie mic^ umbgibt, unb fiift mein troft, jucrlofen aufj aü'cm uM, ha?-' mi(^ ^i. U2,2f. umb ringt, ^tcm pfal. crli. ^sä) fjab geruffeu mit meiner ftt)mme tut got bem lu l)errenn, ic^ !)ü6 mit meljucr ftl)mme got gebetenn, ^i^ hjil anfjbretjtenn für feinen augcn mein gebet, unb milo für l)tim eraufj fdjnttcn nUeJ, n}a-3 mir auligt. '.Jllfo fol ein (Jljriften menfc^ in ber mef^ l)t)m furnljemcn, ma§ er fulet l)m gebredjen obbcr juDit tjaben, unb baffctb aÜe§ frei für got eroufj fd}utten mit meinen unb toinfjlen, mic el)r auff-S llcglidjft mag, gleid^ al§ i"> fnr feinem trelnen tiater, ber bereit ift ifjm ^ubelffen. Unnb meiftu obber cr= teuniftu bcine nobt nit, obber tjaft nit anfedjtung, fo folt bn miffenu, ba» bu am oller ubleften bron bift. San ba§ ift bie groftc anfec^tung, ha^i bu bidj fo borftodt, l^artmutig, uncmpfinblid} erfinbeft, ba§ bid) fein anfedjtung bciücgt. 20

ift aber !ein beffer f^jiegcl, barinnen bn bein nobt erfetjen !anft, hau eben bie je^en gebot, in hsilc^en bu finbeft, toa» bir gebricht unb fudjen folt. Xarumb, tuo bu finbeft an bir einen fdjmac^en glauben, menig £)offnung unb ■geringe lieb 3n got, item, ba-i bu got nit lobift unnb el)rift, fonbern eijgen e^r unb rum liebljaft, ber mcnfd;cn gunft grofj ad^tift, nit gerne mef3 unb 25 t-irebiget Iiorift, foul bift yi beten, in tnildjcn finden niemanbt nit gebredjen l)at, fo folt bu bifc gebredjen l)ol)er adjten, bau alle leiplid;e fdjaben an gut, c^re unnb le^p, bo§ fie aud^ erger fein han ber tobt unb alle toblidje !ranc!= l)eit, unnb bie felben mit ernfte got für legen, flogen unnb Ijnlff bitten, mit aller 3uborfid}t ber felben martcn, ba-s bn erboret feieft unb bie Ijulff unb 30 gnabc erlangen merbeft. 5llfo gel)e fort an in bie anber taffei ber gebot, unb fitje, mie ungctiorfam bu geniefen, unb nod) feljeft, Hatter unb muter unb aller nbirfeit, mie bu mit tiorn unb i)a}], fdjeltniort bid) gegen beinen nebftcn liormirdeft, loic bid) unfenfdjeit, gel)!; unb unred)t, tf)at unnb mort gegen beinen nel)ften anfid)t, fjo toirftu an ^tneiffel fiubcnn, ba-? bu aller nobt unb 35

4 lunft C 11 Bor jcincn C 12 tiov l)m l^croufe C 13 luaä er cmpfiiibct Fl

l»o§ et uevmercft (J M Hi felbifl C Hör got l)erauft (' 15 tlcfllift .\ aU »or C

IG crtcnncftu C 17 foltu iDiifen C 18 barau C 19 unentpfiiitlici^ C 'J4 loicft

unb crcft V 25 erc C od)teft V 26 ^jrebig ftoreft C 27 joltu bl)6e V on gut C

29 bie jcH)tgcn C 30 ert)ott fctjft (' unb bu fjilff KI ;!1 für au l'l 33 obriflle^t V

beinern ne(f)ftcn V 35 ncc()ftcu V outjwcljffcl C

Soit bcn guten SÖJexfcn. 1520. 237

ctenb bol bi[t, unnb ux\aä) gnug ^abift, aud) blut tvopffen 311 lt)et)nen, fo bu modjtift.

(5,511111 kficnbcn, Sd) ^^c*)!? o^ei" ti^ot, ba§ tjfiv öil fo toridjt fein, ba» fic fo(d) biiig nit luoUcn bitten, fic finben fic^ ban forl)l)n rein, nnb achten»

5 ba für, got ^ore nit l)entQnb, ber in fnnben ligt. S)a§ mai^enn oIIe§ folfc^e prcbigcr, bic nit am glanben nnb traincn ,5U gotti§ ^ulben, fonbcrn an et)gcnen loei'cEcn leren ant)cben.

©ic^, bu elenber mcnfd), Uum bir ein beiit 3u6rod^en tft obber ein fer= lideit leiplid^« tobtS uSerfeEet, fp rnffcftu got, biffen nnb bcn t)ciügcn an,

lu unb ^arrcft nit fo lang, bifj bir ba« bein gcfnnb tocrb obber bie fcrlidcit aufj fet), Unnb bift nit f,50 ncrrifc^, ba§ btv bcncfift, got ertiorc nicmanbt, bem ba§ bcin 3ubrod)enn ift obber in toblicljer fcrlicfeit ift, ^a bu ac^teft, got fot bau am mct)ften eif)oren, tuen bu in ber groften not unb angft bift. 6l) Jrorumb faiftu bau t)ie f3o ncrrifc^, ba unnicf3lid) grof3er not ift unb etoiger

ir. fi^aben, unb >Dilt nit e^r umb glauben, l)offnung, lieb, bemuticEeit, get)orfam, feufd)eit, fcnff tmutidcit , frib, gererfjtidfcit bitten, bu fet)eft bau t)orl)t)n on allen Unglauben, 3lüeiffel, l^offart, unge£)orfam, nn!eufd)eit, tjorn, geljtj unb ungercd)ticEeit , f30 bu bod^, ^Ije mel)r bu bic^ in bif3fen finden gebrechlich erfunbeft, t)l)e tneljr unb fleifftger beten obber fdjrel)cn foltift.

20 5llfo blinb fein toir, mit leljplicl^er frandfjcit unb nobt lauffeu h)ir 3U

got, mit ber feien !rand^eit lauffenn toir bon ^f)m, unnb luoEen nit tnibber f ommen , Inir fein bon bor gefuub , gerab als moc^t l)rgcnt ein anber got feinn, ber bem letjb, unb ein anber, ber bem gcift t)elffen mod}t, obber toir felber in geiftlidier nobt, bie boä) groffer bau bie leiplic^e ift, uns l)elffen

2,', tüolten. S)aS ift ein teufftifi^er rab unb furnfjemen.

9Ut alfo, lieber menfi^, loiltu bon fuuben gefunb toerbenn, muftu nit bon got bic^ cnt3it]en, fonberu bil troftlid)er |u t)m lauffen unnb l)()n bitten, ban fjo bic^ ein leiplii^e nobt überfallen Igelte. @ot ift ben funbern nit fet)nb, ban aCcin ben unglenbigen, baS ift, bie t)f)r funb nit erfennen, tlagen, nod)

30 t)ulff ha für bei) got fuc^enn, fonberu burd) t)f)r et)geu bormcffenl)eit fic^ felb borl)t)n reinigen, feiner gnaben nit burffeu tooEen, unnb ^^n nit laffen einen got fein, ber Ijberman gibt unb nid)tS bafur nt)mpt.

63um dljlfften, S)aS ift alleS gefagt bon bem gebet eigener notburfft unb in gemein. 3lber bo§ gebet, baS bo |u biffem gebot cljgentlit^ geboret

3.'. unnb einn toerd beS febrtagS l)et)ft, ift bil beffer unb groffer, teildjeS fol ge= fc^el)en für bie famlunge ber ganzen di^riftentieit, für aEe nobt aEer menfc^en, feljnb unb freunb, fonberlic^ bie in et)nf3 tglic^enn pfarr obber biftumb fein.

1 genug ^aficft C Mut§ tto^iffen C 2 mod^ft C 3 toxtäjt FI ö »jmonbtC

9 tobc§ C 10 gcfunt ftiirt C 11 bencEeft C 14 ttoxumb C 16 frib, gete(^t=

fertigtest C 19 3nAC6oi „beten" noc^: „bu" jotteft C 22 tiimmen C 31 genaben G 35 fe^ettog? C 30 fomtung C

238 9501t bell fluten aöcrfen. 1520.

1. Tim. 2,1 ff. 5r(fo bcfalf) fand ^HiiituC' feinnit junger limot^co: ^ä) öominnc bid),

bau bit liorfd)aficft, biiy man bitte unb flcl)e für alle menjd^en, für bie {iinige unb aüe bie bo fein in bcr ubirteit, auff i)a§ toir ein ftit, rugig teben furcii mugen , in gottiij binft unb retjnicteit. San baffctb ift gut iinnb angenclim Sfr. 29, 7. fiir got unferm feligmad)er. Teö glcid)en .'pieremiaÄ rrir. beut Dold ^fi'nt'l ■• gebot, fie fotten got bitten für bie ftabt unb (anbt SBabljIonien, barumb, baö sHitr. 1. iif. ber ftabt frib auc^ l)£)r frib Jcere. Unb Sarud^ i. !i?itet für ha^ leben bc§ fiinigci ,^u iBabt)lonien unb für ba§ leben fcini« fünf,], auff ba§ tnir mit friben unter l)()reui regiment leben.

S)if3 gemet)n gebet ift foftliri) unb ba§ aller frefftigft, umb \v\ld)5 loiUenu lo siic. 19,4(1. tnir and) .yifammcn fummenn. Saboit aud) bie fird) ein bettjauf] liel)ffit, ba-j tiiir alba eintred;tlid) Ijm l)auffen follen unfcr unb aller menfdjen nobt für unC' ncf)men, bie felbcn got furtragen unb umb gnab anruffen. S^a» mufj nbev gefdjeljcn mit tjerlVlid^er bclnegung unb ernft, bay un-; folri) alter menfdjen nobturfft ,511 l)erl!en get)c, unub alfjo mit Uiarl)afftigem mitleljbenn ubir fie 15 in red)tem glanbenn unnb tralnen bittenn, unub ioo folc^S gebet in ber mefj nit gefdjetje, f.jo ioere et- beffer, bie mef.5 nadjgelaffenn. S)ann toie ftebt unub rel)met fid^ä, baö luir lel)plic^ jufammenn in ein betl)anf5 fommenn, bamit angelieigt »oirt, toxi foUen für bie ganzen gemein in gemein rnffen unnb bitten, f,5o loir bie gebet öurftratnen unb olfo teilten, baä ein iglidjcr für fic^ 20 fclb nur bittet, unb niemaubt fid) beä anbern annljmpt, nod) fid) mit l)emanbtS nobturfft befunimert? Ülne mag has gebet nnli, gut, angenebin unb gemein obber ein locrd t)cl)ffen bcü fel}rtag'3 unb ber borfamlung , ioie bie tl)un , bie l)l)r eljgen gebetlin batten, ber für bif], biffer für ba-?, nnb baben nidjtv, bau ci^gen untjige, eljgen nieffige gebet, ben got feinb ift? -'s

(S^um 3toelfftenn, Siffe» gemeinen gebettis ift nod) bon alter geh.ionl)cit blieben ein an,]el)gung, Inen mau am enb ber prebiget bie beidjt erljelilet unnb für alle 6l)riftent)eit auff bcr ßanliel bittet. 5lber folt nit bamit auf,j= gerid)t fein, luie mt ber braud) nnb loeif^e ift, fonbern folt eo laffen ein bor= manung fein, burd] bie ganlsen meffe für foldje nobturfft yibittcn, ,511 Inildjcm s" ber prebiger uns reljtjet, Unb auff ba« loir loirbiglid) bitten, un-s unfer funb jubor ermanct unnb babuvd) bemutiget, U'ildjo anffc- furlnft fol gefdjeben, bas barnad) baä bold im l)anffen feniptlid) gote fein funb' felb flage unb für Ijeberman bitte mit ernft unb glauben.

D tuen got loolt, ba§ l)rgcnt ein bauffe biffer loebfe nod) mef,5 l)oret ir. unnb bettet, baa in gemein ein ernft l)er|en gef(^rc^ bc§ ganlien bold-s l^u got ouffgl)uge, loie unmcf^lid) tugent unub bnlff folt auf,\ bem gebet folgenn! loa-?

1 5t>aulä (■ 2 tonige V -i oürigfcljt (' niigt C :. »ov flot C s fonigä C fcinc§ fonä (' 11 Ijc^ft C 12 cintredjtiüid) (' 15 tjcrljen nnng Fl ubev ('

16 fotii^ C 17 fWjct C 21 fctfift C l)mant.3 (' 24 flcüctlcljn (' 27 prcbiflc ('

32 tutötiaft C: 33 im fianffen famcntlirf) Kl flot C jettift (' :U Dkvmnn C :).-, «cliBc naä) i.'

Soll bot fluten Slßcrfcn. 1520. 239

nto(f)t fd)re(f(td)cv allen bofjenn geljftcri kgcgen? h)a§ modjt groffer hjeriJ ouff

erben gefc^eljen, ba biu(^ fjo bil frume crt)alten, foDtl funbcv befevet lüurben?

1}an furlnar bie (^iriftticf) ürdj aiiff erben nit groffer macfjt nod) tuerc!

()ot, ban fold) gemein gebet Inibber aUc-3, U)q3 fie anftofen mag. Xa-i lueifj

■■■ ber Bofc geift tnol, brnmb tljnt er auc§ aEe§, JraS ef)r mag, biffcS gebet 3U= t)orI)inbern. 3)a leffct et)r unö Ijnbfd) ttrc^en balücn , Hil ftifften , pfel)ffen, (cfen nnb fingen, bit mcf,} l]alten unnb bee gepreng» on alle maf} trel)6en: bafur tft t)t)m nit Iel)be, ja er f)i[fft bartju, ba^ Irir folc^e ttiefjen ba§ befte ai)kn nnb nn-j bnnrfenn, tuir babenci bamit tuol anf jgericfjt , aber baS bif]

in gemein, ftarcf, frnc^tpar gebet baneben nntergefjt nnb bnrd) fotc^« gletjffen nn= iHirmerglicf; nad}blet)bt, ba l)at er tra» ef)r fuc^t. San rto ha-j gebet ernljbcr ligt, irirt t)l)m niemant etiuaS nef)men, anc^ niemanbt lüibber|tcf)en : lüo er aber gertar mnrb, hai- mir bifj gebet motten üben, Inen gicicf) mcre nntcr einem ftrobad) obber fein ftat, h.nirb er fnrmar nit lafi'en get)n, fonbcrn [ic^

!■' tocljt mci}X für bem felben fetoftal furd)ten, ben für allen {)o^en, groffen, fc^oncn firrfjen, turnen, glotfenn, bie t)rgent fein mngenn, luo foltf)§ gebet nit brinnen tnere. tigt fnrtnar nit an ftetenn nocf) gcpemen, Ino tnir ;,ufammen fommen, fonbern altein an biffcm unnbertoinblic^en gebet, ba-3 Inir baffetb rec^t 5ufümmen t()un nnb für got tommen laffen. yr

20 6,ium Sreljtiebenben, Siffcö gebetti-? bormngen mcrden toir aufj bem,

bQ§ öorkitenn ?(brat)am für bie funff ftet bat, 3oboma unb ©omorre jc.i'Koi 18,32. nnnb f3o mel)t brad}t, bas tno t;eben frnm menfcljcn brt)nncn Ineren gemeft, iWn ui einer iglicfjenn, [)ct fie got nit Oortilget. SBas motten ban tt)un, tüo öil unter einem l)auffen bereuet) unb mit ernftem üortramen got anruffen?

2r. 2tncf) fagt ^sacobn« 'Sieben bruber, bittet für einanner, bao t)f)r feiig merbet,3ac. r,, left. ban e-i üormag gar üil einic^ frunten mcnfcfjen gebet, bau bo anl)clt obber nit ableffit' (boä ift, ba§ nit auff bovet fort met)r .jnbitten, ob tjljm nit balb gefdjcd) ma-S er bittet, nsie etlic^ lt)eid)nnitige tl)nn), unb feijt beS ein ejempet .'peliam ben proptjcten, 'ber tnar ein menfd), fpric^t er, toie lt)ir fein, unb bat,

3u büy nit regen folt, unb regent nit in brel)en jaren unb fed)-^ monabt, mibber= nmb bat er, unb £)ot geregcnt, unb ift alle§ frudjtbar Sorben'. S)er fpruc^ nnb epmpel, bie un§ trelfbcn im bittenn, fein gar Dil in ber fc^rifft, fjo bod), baj gefdjcbe mit ernft unb glauben, äßie Xaoib fagt: Giotti» äugen fel)en 'Jäi. 33, is. auff bie frumen, unb fein oren ^orcn auff ^^re gebet. 3tcm, got ift nol) 'Ff. »s, 18.

^■' bei) benen bie t)l)n anruffcn, f,]o bas fie t)f)n in ber lDarI)eit anruffen. 3ßa= rumb fel^t er barlju 'in ber tnarljeit anruffenn'? Diemlicf;, ba^i nit gebettet nod) angerufft t)el)ft, ino ber munbt allein murmelt.

1 etfc^vecEüc^cr C 5 barumi C G tcft C 10 untteräcftct C 11 ernibet

Icl)t C 1.5 fordeten C öor atlen C 17 barinnen C 6(3 t,.t)t C IS boj,; ietbigc C

21 ©omorta C 22 borinnen C 24 mit rechtem bertratten FI 2.j einonber C

26 frommen C 27 aitcft C 28 be§ im oin FI 30 ba§ regen C 31 ^at gercgenfC 33 SHjj Souib C 34 ift nnfiet 6el) C 36 ba^u C

240 23on ben guten aEBetten. 1520.

2ßa§ folt got t^iin, tuen bii olfo ba£)er tumift mit bctnem tnauT, hiä) obber patn noftcv, ha^ bin lüt tncljr gcbcncfift, bann tute bu bic liunt Dol= enbift unb bie 30! erfuEcft? ba§ tuen biä) jemanbl fragt, Inas bie iaä) Ircrc, obber loa^ bu furgenommcn £)cttil"t, britmB bu fiittcft, Jourftu C5 fclb nit tinjicuu, bau bu i)a\t hid) nit brauff bebacf)t, bi» obber baä got furl^utcgen •'• obber bcgeren, bein einig urfad) ju Betten ift bie, ba§ bir ba§ unb foOil 3U= betenn auff gelegt ift, ba§ felfa tuiltu t)alten unb öoinbringenn. Söae ift» luunber, baa bliä unb bonuer offt tirdjenn antiunbct, bie treil Irir auf] bem i)ett)auf,5 alfo ein fpotf^aufj machen, f)el)fien ba^ gebettet, ba tt)ir nichts t)nncn furbringen noc^ kgerenn? tnir foltenn aber atfjo tt)un, toie bie für groffen furften etlnaä bitten lüollen: bie nefjmenn l)f)n nit für, allein etliche |al ber )uovt 3uplaubern, ber furft lourb fid) anber« buncten laffenn, fie fpotteten fein obber lüeren unfinnig, fonbern fie faffenfj gar eben unnb legenn t)i)xe nobt mit flcl)f5 bar, fteÜen-S bocf) fiel)m in fein gnaben mit guter juöorfic^t, e-J Inerbe ert)oret. --JUio muffen luir mit got getüiffer fa(f;enn [)anblen, ctlic^ >•'■ anligenbe nobt nemt)lid) au^it)en, feiner gnaben unb gutem Inillen l^e^m geben, unb nit 3meiffeln, fet) crl)oret, ben eljr t)üt folc^en bitten jugefagt erl)orung, toilc^s nit l)at tt)an ein l)rbenifc^er t)er.

Cjum üicrljetjenbeu , 3^iffe ltiel)f5e jubitten tunbcn tnir mel)fterlic^ , U)en toir leljplid) nobtleljben, tuen toir tranö fein, ba rafft man fanct (Sriftoffel, 20 ba fanct ä^arbara, ba gelobt man fid) ]u fanct ^ocob, fjie unnb bar, ba ift ernft gebet, gute juoorfic^t unnb alle gute art be» gebetti«. ''Abcx toen >inr in ben ürc^en fein unter ber mefj, ba fte^n loir ioic bie olgo^cn, tniffcn nic^tä auff luibringen noc^ auflagen, ba flappcrn bie fteinn,' raufc^en bie btetter unb baä maul plappert: ba ioirt nit mct)r auf^. as

gragiftu aber, toaB bu folt für bringen unb !lagen in bem gebet, biftu leid)t geleret aufj ben 3el)en gebottenn unb fattcr unfcr. 1f)U bie äugen auff, unnb fid) in bein unb aücr Gt)rifteul)eit leben, befonbern ben geiftlid)en ftaubt, 10 Inirftu finbcu, Unc glauben, lioffnung, lieb, gcl)ovfam, 'feufd)eit unb alle tngent eruiber ligen, allerlei) gralnfam laftcr regirenn, loie gebri^t on ^ guten prebigern unb prelaten, Inic eptel bufen, tinbcr, narren unnb lueliber regiereu , ba Inirftu finbenn , ba-i nobt luere fold)en gralvfam 'lO^'» gottiö mit cl)tel btut'3 tfirenen oEe ftuub on unterlafj 3ubitten in aller loelt. Unnb ift

1 fiimmeft C 2 gcbentfeft C totenbcft C 3 Ijmonbt C 4 ücttcft, b(mtm'6 C

fclbft C ■> borauff C 7 »orbvingcn l' S Hife unb boncr FI „Slitj nnb Bonner"

tevl. Slu-jfl. 2, ?liifl. 10 Bor (iroffen (' 12 juptobErn KI unnb anbcrä bundfcn A wiirb

onberft fid) blindfen l'"l 15 cljlidj (' IG guten (' 17 tjlucljffflcn (' iolctjcm ('

18 gct^an C Ijrbifc^eT FI 2:5 ftc^en C Sroßcftu (' 28 bcfonbev (' bem gaift^

liefen FI :io— 32 „wie gcbtidjt" "biä „roctjbcr regieren" fefilt in FI :!1 bubcn E U3 Wütätra^ern FI

') lic ^'nternoftcrfteine am 9ioien!ronj.

S3on bcii guten a^fttcn. 1520. 241

W h)Qr, hü'i iiod) nie gruficr iiobt flctvcicn ift ^iibitcii, ban 511 bificv ,5cit unb fort ntcfjv bif,, auffs cnb bcr tcelt. ÄVlücgenn btrf; folcfjc grouiam gc6ved)cn nit |iu jamcr unb fing, fo (af,5 bid) bein ftanb, orbenn gute tücrtf übber gebet nit Horfurcnn, ec^ imrt fein C^fjriftifd) obber, nad) art 5 Ott btr fetnn, bu feljeft tok fnun bu magift. (fä ift ober am üorfunbet baö 3u ber 3ett, tuen got am ^oc^ften Jörnen unb bk K[)riftcn[)ett am meljften ttobt lel)ben hntrb, has ben nit crfunbcn foUen loerbcn furbitter unb furfe^er (\mn got, tote (ffaia-s loel)nenb fagt (i-iiij. In bift ert,ornit ubir ttn^, unbM.G4,7. Ift Iel;ber memanbt, bcr aufffte^e itnnb t,alte bid;. 3tem Cfjedjiet fnj. fagti^x,. 22,30. ^sd) Ijab ge|ud)t unter l)l,n, ob nit tjemanbt tuerc, ber borf) ein jaun jtoifc^en unö machet, unb ftunb gegen mir unnb locret mir, id) tjab l)f)n aber nit funben, brumb ^ob iä) meinen jorn ubir fie laffen gefjen, unb i}ab fie in bcr bt^e mcin.j grtjmes Oorft^tungcn. aHit ben loortten aeigt got an, loie er toit hiVi nur t)t)m luibberftet)en foÜen unb furcinanber feinem 3orn loeren mie '■'■ t.om ^;U-opl)eten 3)lofi offt gefc^rieben ftet, ba^ e()r got ertjiett, ba, fein' feorn-^-^of- 32, ttit ubcr)d;uttet bn-ö botet bon ^fvael. 4 Kof-,4

_(53um i-b. loo looUen aber bie bteljbcn, bie nit ottein fold) unfal ber"**'"''' ei)rtttenf)ett nit achten, ttit furbitten, fonbern balju ladjen, einen InolgefaÜe brljn babcn, ridjtenn, affterreben, fingen unnb fagen bon t)br§ nebften funben .u uitb borrren bmnodjt unerfc^rorfen unb unborfrfjam^t in bie fird^en gehn' mejj t)oren, gebet fpredjcn, unb fic^ für frum (5I,riften adjten unnb aditen aljen? bte beburfften tnol, ba^, man itvi^aä) für fie bittet, loo mon ein fad. bitte, rur bte bonn l,f)n gerichtet, berebt unb beladjct Inerben. Siffe fein and) borfunbtgt aiitunfftig fein burd; ben linden fd)ed;er, ber (sl,riftum in feinem •^■'. leDben, gebret^en unb nobt leftert, unb burd^ aUe bie, fjo 6£,riftum fc^tttedtten am creu^, ba fie t)f)m am mciftcn folten gcfjotffen babcn.

0 got, iDie blinb, 3a unfinnig fein loir (£t)riften loorben! men tutt bes ^orn5 etn enb fem, t)l)mlifc^er bater? 25a§ toir ber 6briftent)eit unfat bafur totr .5ubtten borfamlct loerbcn in ber fird)cn unb mefj, fpotten (cftern unb 30 richten, Sa§ mac^t unfer toüe finlicfeit. äßen ber Iure! ftebt lanbt unb teut borterbet, fird^en bortouftet, fo achten toir ber C?f)riftenl)eit grofen fc^aben gef(^e()en. Sa ftogen toir, belegen funig unb furften jum ftreit Stber bai ber glaub untergeljt, bie lieb erfaltet, gotti-ä toort nac^bteibt, altertet) funb uber{)anb mmpt, ba gebencft niemanbt ftreitenö, ^a »cpft, »ifc^off prieftcr 3^ getltltd)en, bk bl)fc5 get,ftlid,en ftreDti^ loiber bife geiftlic^e biet mal ergei! Wurden jolten .s>-r^ogen, l)eubtleut unb fenridjen fein, bie fein eben felbft folc^er Surcfen unb teuffclifd;e5 Ijcres furften unb furgenger, toie 3uba^ ber

4 no^ art in bh C 5 magft C aU »ottunbet C 8 eröornet uBn- C 9 gjec^iet rräj. AC

I /■ . "*" toolgefatten C 19 barinnen C ned,ften C 20 uncr-

WrodEen unb unt,or„^empt C unerfc^rorfen, unmfc^empt FI 33 unttergc^et C 34 SBapft C

3G fenbtic5 FI 37 unb teüfctä ^6xä FI ' fiutljcrs; aSerte. VI.

242 9}on bcn fluten Sßcrfcn. 1520.

Subcn, ha fie ßl^ttftum ficngen. 63 muft ein 9(^ofte(, ein iBifc^off, ein pricfter, bcv Bcftcn einer fein, ber Cf)viftum anfinb nmbijnbringen. l'Uio muf,} bie (il}riftenl)eit auc^ nit ben non bcnen, bie fie bejd^innen foltcn, üurftoret loerbcn, unnb fie bod) fjo Inafjnlri^ig Bleiben, ha^ fie bennoc^ ben S^urcEen freffen Uioüen, unb olfo ba« l)Qüf3 unb fcf)aff ftnl ha f)el)mcn felb« anluinbcn nnb ■'■ brennen laffen mit fd^affcn unb aUe-3 \va5 brljnnen ift, unb nidjtis befte \x>i= niger bcm Inolff in ben pufften nacijgebendfeu. Xa-i ift bie ^eit, haz- ift ber Ion, bcn hjir borbicnt Ijabcn burd) nnbancfbarfeit ber unenblidjcn gnaben, bie nn§ 6()riftu§ umbfonft erlDoricn [)at mit feinem tl)eurcn bhit, fdjlnerer erBcit unb bittern tobt. lu

ßjum jbi. Sif)e ha, tno feinn bie muffigen, bie nit tniffen, loic fie gutte toerd t(inn fotten ? tno fein fie, bie ,5u IKom, S. ^Jacob, t)l)r unb bar lauffeir? -Jh)m bitt einige Inercf ber 'DJleffen für bid), fid) an beinc-j neljften funb unnb fat, erbarm bic^ feinn, lafj bic^§ famernn, tlag-i got unnb bit bafur, beffelben tt)ni Hör alle anber uobt ber 6f)riftennt)eit, bcionbern ber ubif; !'■ deit, bie got unc' allen ^,ur uutreglidjenn ftraff unnb plage leffet fjo graliUid) fatlenn unnb l}orfuret Juerbenn. 21)uftu bao mit fleljf], fjo bifj getDif3, bn Bift ber Beften ftrei)ter unb Ijerljog etjner, nit allein Inibber bie turcteu, fon= bern aud} loibber bie teuffcl unb l)ellifd)en gloalt. itjuftu c^ aber nit, Joa» t)ulff bic^», ha§ bu alle tounber |ei(^en aller tjeiligen tlietift, unb alle iurd'cn 20 erUnirgttift, unnb bod) fdjulbig erfunbeu tourbift, als ber feinem nebftenn nob= turfft nit geadjt liette unnb baburd} tuibber bie lieBe gefunbigct ^ Tan 6liriftu§ lüirt am jungftcn tag nit fragen, tnietiil bu für bid) gebeten, gefaftet, gelnallct, bifj obbcr haS- ti)an l)aft, fonbern, Inieöil bu ben anbcrn, bcn allergeringfteun, luol tljan f)aft. 9hi fein unter ben geringftcn on ,]ltieiffel aud) bie, bie in 2s funben unb gciftliri)er armut, gefenguifj unb notburfft fein, ber ilit gar loel)t mef)r fein, bau bie leiptic^ nobt lel)bcn. SarumB fid^ für bid): unfer eljgene angenommene gutte loerd füren uns anff nnb in uuv fclb«, ha>i \inx unier nulj unb felirfeit allein fud)en, aber gotti-^ gebot bringen nnc> ju unferm ncl)ften, ha-i luir baburd) nur nuljlic^ fein anberen ju tjijx felidcit. ©leid) 30 suc. 23, 34. loic t^briftuv am (ÜTuti nit für fid) fclb alleiun, fonbern mebr für un-i bat, ba el)r fprad) 'ä>atter, öorgib i)l)neu, bau fie loiffen nit mao fie tl)nn', alfjo muffcnn toir auc^ für einanber bitten, lax au')] mag ein l)ebcrmau crtenncn, mie bie affter reber, freuet rid)ter nnb Porad)ter anberer lent ein oorferet, bofi Bold fein, bie nit mel)r tt)un, bau allein fd)mel)eu bie, für bie fie Bitteun 35

0 „alleö" fcl)lt in K barinnen (' bcfter (' 8 ttorbinct (' !) uml) (iinft C

nrfceljt (' 12 ftiefjer unb bav FI !:! nccf)ften (' I.'. icfunbev (' oivigfeljt (' \V> ij»

ber untrcgtic^en V 19 gclBalt V 20 tljttcft (' 21 crrourgcft (' bad) fc^ulbifl A

Ivmrbeft (' uct^fteu (' 2:! gcljetet (' 24 flctljnn C 2', woU fletrjiiu C an Ijmeflfel C

2ti flffendnus (' 27 nieljer (' 2S aniicnummcne (' unf,\i'vn (' '-Ui ni'diftcii ('

:)1 felbft (' nu'l)cv i' :!:! i)bcvmnn (' :U nfjtfrfo(er K luntevt (' :!■"> inel)cr (; Dotjdjmc^en C

5!on bell guten Slßetten. 1520. 243

fottciin, in 1rild;cm laftcv iiicmantit i,]ö ticff ftcrft, alS eben bic Uil cl)ficncr (^utter tnerct tliun , unb (Um-i ficfonbcry für bcn mcnfd;cn gleljffcn imb (\md]t Uicrbcn iiinb l)r fdjouCö, fdjetjiicnbcs Irefensi luiUcn in mnnc^crtct) guten luevcfcn.

6jum ©i6enljct)cnben f)at bi)3 gebot nad} geiftlid)ein borftanb nod; bil ein 'i)oija^ loevd, luild^» begreifft bic gan| natur bcö incnf(^en. öic tnuf,5 man Iniffen, ba§ 'f'iMmf nuff ,s>brcifd) Ijcilfct fein' obbcr rüge. ^I-arumb haä got am ficbenben tag rüget nnb auff l)iuet Don allen feinen Jucrden, bie er gcfdjatfen l)attc, @en. ij. barumb gebot er aud), ba« man bcn fiebcnbcn tagiawoi-ä.s.

1" folt feljrcn iinb auff boi'en Oon unfern Uierden, bie iüir in bcn ^(ä)5 tagen Uiirdcn, unb ber felb fabbat ift nu urni in ben fontag üorluanbelt, unb bie anbern tage t)eiffen tncrdel tage, ber fontag t)eift rüge tag obbcr fe^r tag obber l^cilig tag. Unb tnolt got, bai in ber 6f)riftenl)eit fein fel)rtag »nere, ban ber fontag, ha^ man unfer fralücn unb ber t)eiligen fcft alle auff bcn fontag legt,

1.'. fo bticbenn bil boffer uutugent nad) burd) bie crbeit ber Inerdel tag, tourben and) bic tanbt uit fjo arm nnb Oorljerct. 3lbcr nu fein loir mit bieten fcl)r= tagen geplagt ,5u borterbnng ber fcclen, ktjbc unb gutter, babon biel ,5U fagen iocrc.

2)iffe rüge obber auff^oren bon ben toerden ift ^Jue^erle^, leiplic§ unnb

211 geiftlid), barumb Inirt bis gebot aud) 3luet)erlel) borftanbenn.

S)ic leiplid)e fcljr obbcr rüge ift, babon brobcn gcfagt ift, baS Iüir unfer l)onbttDerd unnb crbeit laffcn anftcl)cn, auff baä tuir jur !ird)en un§ famlcn, mefj (el}en, gottiä toort boren unb in gemein cintrcdjtlid) bitten, luitd)e fcljr, lüic Inol fic leiplid) ift unnb £)t)n fnrter in ber Gbriftcnbeit uit gebotenn bon

•z:. got, Ibic ber 'Jlpoftel 6ol. ij. fagt 'Saft end) bon niemaut borpflic^ten ^u l)rgenb '^"i- -'-lof- einem fel)rtag' (ban bicfelben fein borlicitcn figur getoefen, nu aber ift bic niarljcit erfuHet , ba§ aud) aHe tag febrtag fein , luie .^vfaiaS Irbi. fagt '6» 2cf. ce, 23. Kurt ein febrtag am anbern fein', tnibbcrumb alle tag Inerdel tag), boc^ ift fie nobt unb bon ber 6^riftcn()eit bororbent umb ber unbol!ommenben lct)en

30 unb crbeit leuten UiiÜen, ba-J bie mugen aud) jum tnort gotti*3 !ommenn. S)an, Inie ioir fet)en, bie priefter unb geiftlic^en l)alten alle tag mcfj, betten alle ftunb unb üben fic^ in bcm toort gotti§ mit ftubiren, lefjen unb '^orcn, barumb fie aud) für anbere befreiet fein bon ber crbeit, mit ^infen borforgt, unb l)aben alle tag fel)rtag, tl)un aud; aUc tag bie inerd bes fet)rtag'3, unnb

35 ift t)i)n fein tneräel tag, fonbern einer toie ber anber, unnb locn toir alte bolfommen incren unb ba§ ßbangclium funtcn, mochten ftiir dtic tage toirden,

2 bot ben mcniificn C 6 fjoc^etfj C 7 fcljet- C 9 ^ette C 12 tvnäe tog E tDEvätag FI luerdE toflc G (cntiprcd^cnb auc^ incitci^in) 13 fc^r tage A 1-j imtugcnt dermitten FI OTbeit C 21 bovoücn C 22 atfieljt C feW tird^en C 23 eintteci)ticflidj C fc^cr C

25 borljflidöte A 26 Sorljieten C 27 alte toge C 29 unöoHomtneii FI 30 ortolit

teuten 0 avteitjamcn teilten E ba§ bic jungen E 33 »ov anbere ficfreliljet C avbeljt C

36 atte tog C

16*

244 S3dii beti guten aBcvfen. 1520.

fjo lüir liiolteix, obbcr fet)rcn, fo Inir funbcn: bau fctu' tft ils nit iiobt, uoc^ geboten, ban allein um6 bc-j loort gotti^ UnEen 3ulcren unb betten.

Sie geiftlidjc fcljv, bte got in biffem gebot furnelimlicf) mel)net, ift, ba^ totr nit allein bie evbeit unnb Ijanbtluerct taficn anftet)en, fonbern Dil mcl)r, ba§ loir aEein got in iinä JuircEenn laffcn unnb toir nid)tö eljgens hiirden in 5 allen unfern frefften. äBie gabt aber ba§ 3U'? £a-ä gabt alfjo ^n: Ter inenjd), burd) bie fnnb Corterbet, l)ot Oiel bofjer lieb unb nct)gung ju allen i.i»ioi.8,2i. funben, unb loie bie fi^rifft fagt @en. öiij. S)e§ menjc^en ^er| unb ftin ftel)n al^eit 3U beut bofen , ba§ ift boff art , ungeborfam , ^orn , bofj , gcbb , un= tenfc^eit k. unb fumma fnmmaruin, nücm, »im-j er tbut unb leffit, fud}et w er mef)r feinen nu^, \vi\im unnb el)r, bau gottiy unb feine» nebften: brumb fein alle feine Hierd, a\i fein Inort, alt fein gebunden, alte fein leben bofj, unb nit gotlic^.

Sol nu got in ijlim linrcfen unb leben , fo muffen alle biffe lafter unb bof]l)eit erlüurgt unb aufjgerattet Inerben, ba-j b'i-' ein rüge unb auff boren '■■ gefdjel) aüer unfer tncrcf, Inort, gebancten unnb lebenn, bac- bb'ifuit (tuie

esai. 2, 20. ^poulug @al. ij. fagt) nit tnir, fonber ßbriftuu in un» lebe, tnircf unb rebe. S)a» gefd)i(i)t nu nit mit fuffeu, guten tagen, fonbern bie ntufj man bcr natur lucl) tbnn unnb Inet) tbun laffenn. .'öie bebt fid) ber ftrcl)t jlnifdjen beni gcift unb bem fleifd): bie loeret ber gcift beni jorn, ber »noEuft, ber 20 t)offart, fjo toit bas fleifd) in luft, e^ren unb gemad^ fein. Sa öonn fagt

®ni. 6,24.fanct '"^.^auluy @al. ö. lt)itd)e unfer? berrenn Pbrifti fein, bie bi^ben t)br fleifd) geereuljigt mit feinen laftern unb lüften, .söie Oolgen nu bie gntteu luercf, faftcn, tna(^en, erbeuten, baöon ctlic^ fjo öiel fagen unb fd)rel)benn, fjo fic bod^ luibber anfang nod) enbe ber felben Unffeu: barumb loollen mir nu aud) 2:. baOon fagen.

fi^mn 2l(^tjef)enben, bie fel)r, ba§ unfer »wercf nuffl)orcnu unnb got allein in unc- mircf, tnirt ,3Uicl)er Uiet)f3 Oolnbrad)t. 3"'" erfteun burd) unf^er cl)gen ubung, jum anbern burd) anberer unb frcmbb ubungcn obber trel)ben.

Unfer el)gen ubung fol alfjo getl)au unb üororbenet fein, ba§ tsum crften, -m \vo toir fet)en unfer fleifd), fl)n, »nille, gebaurtenn l)l)n reiben, baö loir bem

Sil-. 18, 3u. felben tnibberftcbn unb nit folgen, Inie ber lueif] man fagt (Jede, fvolge nit 6.iD!oj.i2, 8. beinen begirben, unb Seutron. jij. Xn folt nit tl)un , tna» bid) red)t buucft.

1 fc^ei; ift t)fet C 2 tju Icviien C 3 Vlniaiifl bc§ Slfifo^eä ift in A „Cviiim

Si6cntjcf)cnbcn" »uicbcr[)ott (»gl. S. 243), nnb bie übrigen Sonbcvbvucfc finb .V gefolgt mit 'Uni'-- nomine »on 1' unb I, Wo ttiie oben ber geljicr butd| Streictjung ber SBorte bejcitigt ift, unb »on E, roo „(Sjum ?tc^ljel)enbcn" ftc:^t fc^er C 4 arbeljt C (i SBic geljct V ge^et alfjo C

7 ^ot Dil C 8 fielen atlc öe>)t C 10 ttft (' 11 el)er bau (' ufdiften C barumb C

12 oll fein tcben C l.'j anfjgcrottet C nufigcrcüt ]■'. nufegcreiitet Kl ufigcriittet C 1(1 ae=

jctjed] C 17 ©Ol. i. W 18 „nit" fet)lt in (; 19 loci) tl)un unnb luoli .\ locbe tlnin

unb triebe C 20 bem luolluft 1"I 22 l)ern (" tjl)ve A ^rc C 2:l mit ijrcn (' 24 nrbtitcn C fo fid) (' 27 6jum *Jtcuntjct)cnben K 28 »or6rocf)t C 29 fvrnibb ubung i' .lii iHn= ovbeut (' 31 mlflcn (' 32 tinbevfti'ljcn C

5 f.

SBoii bfit gutfii SBcrfcti. 1520. 245

§k tnufa iiev mcnfd^ bic gcBet in tcgliif)er ubung l)a6cii, bic Xaötb 6ct, ■.s>vv, fiiv mid) in bcim-m liu-gc, iinnb lofj mic^ nit mdne Irege gaftn', unnb W ne, 35. bcy gleidjcit bi(, hiiWjc nllc fein bcgriffrn in bcm gcfict '^nfommc nn? bcin "' reicf)': ban bei Begivbm fein fjo Inl, 130 ntand;crtel), barl3u bei) lucilen bnrd) ■^ cingeBcn be§ bofjen fjo 6ef)cnb, fubtil unb guter geftaft, ba§ nit muglidö ift einem tnenfdjen fidj fcrb 311 regivcn in feinem Ineg. CHjr muf.j fjenb unb fuf^ gal)n laffen, fidj gotttS regimcnt bcfcln, feiner Oornunfft nichts traJoen, toic .<?ieremia3 fagt: ,6err, id) nict)f3, boS be§ menfi^en toege fein nit in feiner 3«. 10, 23. geUmtt. 3:as ift bctieiget, ha bie finber Honn ^frael nuf3 91egipten buri bie 1" iDuftenljel) giengen, ba fein Inegt, tcinn fpeljffe, fein trnngf, fein 6e£)elff nit

Umr: brumb gieng tj^n got für am tog mit einer lid)ten molden, in ber nac^t2.9)!o,M3,2i. mit einer feurigen feulen, fpeljffet fie öom i)imel mit f)imet 6rot, entf)ielt tjtjres.su;»,-.... fletjber unnb fdjul), bai fie nit 3uriffen, ioie loir lefen in ben Bncfjern 9]lofi.5.TOoi.29, SrumB bitten Juir 'jufom bein reic^, bnä brt uns regirift, unnb nit inir felb^ 1' bau nidjt fer(id)crö in nn^^ ift, ban unfer t)ornunfft unb Wiüe. Unb bi§ ift ba§ l)od)ft unb erft luerrf gottiö in un^, unb bie 6efte nbnng, unfer Inercf nai$ 3ulaffen, ber Oornunfft unnb Iniüenn muffig gal)n, feieren unb fid; gote bc= feten in atten bingen, fonberlic^ loen fie geiftlid^ unb toof gleiffen.

e3um 5Jennt,ef)enbenn , Sem uac^fofgen bie ubung beä ftel)f(^e§, feine ■-■u grobe, boffe luft 3utobtenn, rüge unb fetjr modjenn, bie felben muffen to'ir mit faften, tuadjen, erBeiten tobten unb ftillen. llnb auf; bifem grunb leren loir, tüie üit unb iüarumb toir faften, h)ad)en obber erbcitcn follen.

e-J fein letjber Hiel btinber menfdjen, bic t)[)r cafteien, fet) faften,

loac^cn obber erbeitten, allein barumb ubenn, bivs fie meljnen, fein gute

in toercf, ba§ fie bamit biet öorbienenn, barumb faren fie bot)er unnb t^un tjfjr

äumeiten f3o Diel, ba^^ fie t)l)xm leljb brob Dortcrbeu unnb fopff bol moi^enn.

3loä) öiet blinber fein bie, bie baä faften nit allein nad^ ber menige obber

lenge meffen, tok biffe, fonbern auc^ nad) ber fpeljfje, ai^ten« bafur, fe^

Dil fpftlid)er, Jneu fie nit ffcifd), et)er obber puttern effen. Über biffe fein,

30 bie bn-5 faften nac^ ben Ijeiligen ridjten unb nad) ben tagen erlnelen, ber am'

^JJHtmodjen , ber am Sonnabent, ber fand ^Barbaren, ber fand ^Saftian unb

fo fort an. ®iffe aCe fampt fu($en nit me^r in bem faftenn, ban ba'^ toerdf

an bl)m felb§: toen fie ba5 gdftan bnbcn, metjnen fie, es fet) Uioltban. ^(^

luil bie fd)met)gen, baji dlid) alfo faften, ba-i fie fid) bennod; öol fauffm,

3.' etlic^ f3o reic^tii^ mit fifdjen unb anbercn fpe^fen faften, ba§ fie Oil ne^rer

1 Betet E ^ett FI „bctit" ®rt. 9Iulg. 2. STufl. (o^ne aüt ©ernähr) 3 Sutummc C

6 felift ^u regirn C 7 gc^en C Befel^cn C 11 »ate C baiumb C 13 fc§ui| C

„ben" fefilt in K U SarumB r Ijutum C tegireft C felbft C 10 nim ferlic^erS C 19 (5jum i-r- K 20 feijci: C 21 ar6el)ten C 22 or6e»ten C 23 ir teftigen FI

24 flv6e>,ten C 26 baro6 C 31 mtmä, C Seiaftian f unb alfo füran FI

32 mc^cv V 33 jelbft C mi getl)aii f 35 nnbcrn C Sil nc^cr C

246 2^"" ^f" 9"*f" SQJertcn. 1520.

mit fleifd^, el)crn unb puttern jufemen, bav^u biel Befjer fru(^t bcr faften iiBii;= fernen. Siin foIcf)c fnften ift nit faften, fonbevn ber faften nnb got fpotten.

Darnnib lafj icf)a gefdjeljn, ba-3 Ijljm ein tglidjer erlnele tag, fpel))3, menge 3ufaften, h)te ei}X tt)il, fjo fern, i>a§ cr§ nit ba laffe 6let)6en, fonbern l^ab ad)tung uff fein ffeifd): luielnl baffclB gel)I unb mutluiHig ift, fo nit (egc s el)r faftcnn, Waäjcn unnb erbeit brauff, unb nit met)r, ee- l)abc gebotten bapft, fircf)en, 33ifd;off, beidjtiger obbev tner bo tnit. S)an ber faften, be§ toadjen», ber erbeit ntaf,5 unnb reget f3ol Ijbc nicmanbt nef]mcn an ber fpclifj, menge obbcr tagen, fonbern nad} abgang obbcr ,]ugang ber flcifdjlid)en Inft unb mutmiüenv, umb mildjer loillen allein, fie ju tobten unb bempfcn, ba-S faften, Inadjeu, lo erbeit eingefetit ift: tuo bie felbe luft nit tuere, fo gnlte cffcn fo üil alö faften, fdjlaffen fjo üil olä liiad;en, muffig fein fo Hil erbctjten, unb mere ein-j fjo gut atö invi anber, on äße unterfd)el}bt.

Sjum jj. 3Bo nu ijemanbt funbt, ba^ öonn fifdjen me!)r mutlriHenä in feinem fletfd), ban Ooii et)ern unb fteifd), fid} erbnb, fo( er ficifd) nnb nit '^ fifd) effenn. Sßibberumb, fo el)r befnubt, ba-i l)l)m ber fopff lunft unb bot obber ber tel)b unb magen Oorterbet tourb Don faften, obbev nit nobt ift noc^ barff, im tobten feinen mntUnHen im fleifd), fot efir baS foften ganij laffen anftet)en, unb effen, fdjlaffen, muffig gct)en, f,50 Diel l)I)m nobt ift Ijur gefunt= t)eit, unangefeben , ob fei) löiber ber fird)en gebot obber orben» unb ftenb -'o gefetie: bau fein gebot ber fird)en, fein gefclj einige-J orben-ö mag ba§ faften, UHidjeu, erbeuten f)ot)er fetten obber treiben, ban fo üiet unb lueit eo bienet, bas fleifd) unb feine luft jubempffcn obber tobten. SBo bilj |it toirt ubev= gangen, unb bas faften, fpel)f3, fd)taffen, mad)en l)o()er trieben, bau ba-i fleifc^ let)ben mag obbcr tinr tobtung ber luft nobt ift, unnb bo mit bie natur üor= ss terbt , topff 3ubrod)en luirt, bo uct)m l)t)m nienuiubt für, bai er gut Uicrcf tl)an ijühc, obber fic^ mit ber tnä)m gebot obber orbenä gefe^ entfd)ulbige. (yr Uiirt gcad)t merbcn, alä ber fid) felb OorUiarloft unb, f30 Uiel an l)t)m ift, fein felb'j eigen morber Uuirbeu: ban ber lei)p ift nit barumb geben, ))l)m fein naturlid) leben obbcr Wxd 3utobten, fonbern allein feinen muttuiUcn jutobtenn, 30 eC' mere bau, ba-j ber mutUnl fo ftard' unb grof3 )oere, bao Pbm an Oorberben nnb fd)aben naturlid)C' lebeuo nit mod)t gnug loibberftanben Uierbenn, ban, mie gefagt, in nbnngen beö faftenö, loadjeno, erbeit fot man ba^i aug nit baben auff bie merct an pbu felb>3, nit auff bie tage, nit auff bie menge, nit auff bie fpeiffe, fonbern allein auff ben mutigen unnb gepleu X'lbam, bao bem ber 35 füllet baburd) erlueret merbe.

1 foften uBei-tcmcn C :! gefc^c^cn C .". oc^tuiifl auff C bas fcttug (' (1 artct)t barauff <_' l^obä (' S aricljt (' f|)cl)ffc C 10 beiiinieu VI 11 nvbfljt (' bie

jclbißc C 12 avbcl)tcn C 14 6311111 tu. E l)manbt (' cmtijuiib Fl mcljcv C

18 jeincä AC: (wie oben mctjrcrc 3!ac^bvucEe) 19 gcen C §11 bei gciuntlie>)t C 21 oiiicä

ovbciiä C 22 or6cl)ten C Ijod^er C 23 äubenitiicn FI 24 T)od)cv treiben (' 2.'i ö'» tobtung (' bo mit C 26 gute mxi gctljan C 2S fclhft ooiroovloft C 29 jcllift C

32 gciiufl C :3;) ovicljt C augc C 34 jclbft C 35 ,bcm" fd)lt in C

aSüii bi-ii fluten äßerfcn. 1520. 247

6^,^11111 ni. "Jini,? bcm nnigcii tuiv evmcficnn, Wie Wi\^li<i) obber neriifd) tf)iiii ctUdje lücibcr, liu'iiii fic fdjtüangcr gal)!!, unnb toie man mit bcn fiancfcn [\d) (jalteit fol: bau bic ncrrinnon nm fdftcn f.jo f)art [)angcn, ba-ä fte c[)r bcr fvudjt iiiib 1)1)1- fcl6-5 groffc ferlicfnt Uuigcit, cf)r [ic nit mit aiibcvn gtcid) faften folten, maä^m l)l)n gcluiffen, ba fein ift, unnb ba fic ift, mad)en fic feine. Tno ift aÜd bcv ^n-ebigcr fd)iitt, bcv? mnii ba-J fnftcn i]o cinl)l)n p(nu= bcrt, unnb feinen ied)ten pvaud), maf^, fvnd)t, nrfnd) unb enb nl)mmev an= |eigt. ^JUfo folt man bie frandcn laffcn effen unnb trinden alle tag, Inas fic nur Inolten, nnb fnrt! umb, It'o anfff)0vct mutluil bcä flcifd)e-j, ha f)at fd)on auff gel)oret alle uifad) lui faften, tt)üd)cn, crbcl)ten, bifj obbev baä jucffcn, unb ift gantj fein gebot me^v ba, ba-3 ba binbet.

aiMbbevumfi fol man fid) furfel)cn, ba5 nit auf] biffer frcl)f)eit \va(i)i ein nad)tcffige fanllieit, bcn ntutlniüen bc-i ftcif(^e§ ]u tobten, ban bcr fd)aldf)afftigc ','lbam gar liftig ift l)l)in fei 6 nrlanb jufuc^en nnb beo lel)bC' obber l)enbtiä Oorterbcn furgeben, Inic ctlic^ ^iucin plum^jcn unb fagen, fct) nit not nod) gebottcn, jufaften obber eafteienn, moUen bi'3 nnb bas effcn on fd)Clüe(, gerab als I)etten fic fid; langeljcit mit faften fel)r geübt, fo fies bod) nie üorfud^t ijobm.

5Jit Itieniger foücu tnir un§ für crgernifj I)nttcn bei) bencn, bic, nit gnug öorftcnbig, für grof,] funb achten, 150 man nit anff l)l)re tDel)fe mit l)t)n faftet obber t}']\d. igxc fol man fic gutlid) nntcrrid)ten, unnb fic nit fred) Oora^ten obber t)i}n ju tro| effcn bifj obber ba^, fonbern anzeigen urfad), man.mb fi f5o bidid) gefd)ebe, nnb fie and) alfo mit muffen in ben fclbcn Oorftanb füren: Ino fie aber l)alftarrf fein nnb l)t)n nit laffen fagen, fol man fie laffen forcn unnb tl)nn ioie tcir loiffen ba» xcd)t ift.

Gjnm jxij. 2ie anbcre ubung, bie un§ ubirfedet öon anbern, ift, rten loir oon mcnfd)en obber teuffein loerben belel)bigt, fo uns gut genommen, bcr leib frand, unb cf)r genommen lüirt, unb aiicä haa un§ ju ^orn, ungebult unb unruge mag belnegcn. Tan gottiy loerd, Inic e-3 in um regirt nod) leiner Itcif^bcit , unb nit unfer oornunfft, unb nod) feiner reinidcit unb fcufd)eit, nit unferc' fleifd)ee mutmiUcnn, bann gotti-:' luerd ift toeifjfjcit unnb reinidcit, unfer toerd ift torl)eit unnb unreinideit, bie foCen fel)renn. Sllfjo fol es auc^ in una regirenn nod) feinem frib, unnb nit unfjer |orn, ungebult unnb un= frib; bau frib ift auc^ gottiä merd, ungebult ift unfjero flel)fc^eä toerd, ba§ fol fel)rcnn unnb tobt fcinn, ha-3 atf^o allentl)albcnn toir fet)renn ein 9cift= lic^cnn fct)rtag, unfer toerd muffig gel)n unnb got in unS toirden laffen.

1 Ejutn jtij. E 2 gc^en C 3 nerrl)nn C nerttfc^eii E 4 fctBft C 6 plobcrt FI 9 fteifcf)? C 10 ar6cl)tenn C U fclbft C 15 pluntpficn FI 16 ober Jcftigen FI

on fc§cuf)e C on fc^eüf)en FI 17 fo fie es bo!^ C 22 iju tro^ EG jütroft FI 24 l)alB= ftarrf C 26 (Eäum Ejiij. E uberfcüct C 28 cljet genommen C 29 nai^ ferner C

30 noc^ feinet C 33 nac§ jcincm C

248 SJon bcn guten SBertcn. 1520.

S)nitnB, foldjc iinfcvc fvcxd uiib bcn 3(bmn .511 tobten , Sc^idft iin§ t^ot iibcr benn Ijai-i ini anftofj, bie nn-^ ipxn Beilegen, nil lcl)bcnn, bic lui un= gcbnlt vcilicnn, |u Ie|t qu^ bcn tobt unnb fd;mad) bcv iBclt, bnmit er nic^t» anbci'j fud)t, bann ba-J er 3orn, ungebutt iinb nnfrib anf^trcib, nnb ^n feinem

Sei- 2s. -'1. lücrcf, hai ift juin f rib, in unj tonune. '-)llio fpridjt ':^']aiai: iilntj. för nljmpt 5 ftc^ ein§ fremfiben iDcrdfca an, auff ba» er ju feinem et)gen tücrcE fomme. 3Ba§ ift ba-S'? ßr fd)idt Icl)ben nnb nnfrib ]i[, anff ba3 er lere un-S gcbnlt unb frib l)aticn, er t)etffct ftcrbcn, anff haä ct)r lebenbig mndje, [50 lange bifj ber menfd), bnrdj iibet, fo fribfam unb ftil Irerbc, baS er nit bctoegt Incrbe, getje t)l)m lool obber übet, el)r fterb obber lebe, et)r tocrb gcel)ret obber ge= w fdjenbct: ba tnonct ban got fclb allein, ba fein ntjmmcr menfd)cn lucrcf, ha^ l^eiffet ban bcn fcl)rtag reci^t gct)alten nnb geljeiligct, ba fnret ber menfd; fid) felb nit, ha lüftet l)l)m fclb nit, ba betrübt l)l)u nii^tö, fonbern got füret i^n felber, eitel gotlidjc Inft, frcnb unb frib ift ba mit allen anbevn tuerden unb tugenben. is

ßßum jjiif. Siffe toerd adjtet er [50 grof3, ha^ er ben fel)rtag nit allein gebeut ^nljalten, fonbern and) beiligen obber l)eilig ad)ten, bamit clir antieigt, bas nit foftlidjcr bing fcl), bau lel)ben, ftcrben unb aUerlel) unglud, ban fie fein l)el)ligt[)um unb f)eiligcn bcn menfc^en öon feinen Inerrten ju gottiS hjcrdcn, gleici^ Inie ein üvd) Inirt Pon naturlid)en Uicrden ,]n gotti-Jbienftcn gcmelict. 20 S)rumb fol er fie and) erfeuiu'u für t)el)ligtl)um, fro loerben nnb got banden, fjo fie l)l)m fommeu : han Incn fie fummen, [50 machen fie t)l)n l)eilig, i>a§ er bis gebot erfüllet unb fclig tüirt, erlofcn öon feinen funblidjen tnerden. ^.Jllfo

'^ii. iir„i5. fpvidjt Sabib: Der tob feiner Ijciligen ift ein toftlid) bing für feinen angen.

Unb auff hai er un»! ha fterdt, t)at er uns nit allein fold) fel)r gc= 25

botteu (bon bie natur ftirbt unnb let)bct gar ungern, unb ift ein bitter fcl)rtag,

l)l)rer loerd muffig unb tob fein), fonbern Ijat nn-^ in ber fdjrifft mit maud)=

>iäj. 9i,i,-..feltigen loorteu gctroftet, unb laffen fagen pfal. rc. ^d) bin bei) l)l)m in allem

w- 34, 2u. feinem lcl)ben unnb teil l)l)m eraufj l)clffcn. Jitem pfal. jjjiij. S)cr ber ift

na^e allen ben teibenben nnb Itiirt \}fy\ l)elffen. 30

Daran nit guug, l)at er ein tvefftig, ftard ercmpel barlui geben, feinen einigen lieben fuun ^ef""^ 6l)riftum, unfern Ijern, ber bat am fabbat ben gnut'.cnn fel)rtag gelegen lebig aller feiner toerd unb ber erft bife-J gebot er= füllet, loie mol an nob für l)t)u felb-J, allein uns? .jn troft, ba-J loir and) in allem lcl)ben unb ftcrbcn ftil follcn fein unb frib t)aben, angefcben, bas, tuie »•'^ 6()riftuv, nad) feiner rüge unnb fel)er aufferUH-dt, nn fort mebr allein in got unb got in pm lebt, alf^o Uiir and) bnrd) tobtnng unferc; '.Jlbam, Unld)'? bol=

1 Sorumb iotcf) C 0 buvd) utuiiu^ E Ui gcc C II fclfcft V 1-3 firf)

\tm C i:i lüftet t)m fcttift (' Ifi t^juni U"n- '•- 19 ftniltuml' l'I '-^u «"'tfä

bifnftcn flcloc^ijct. SaviimO (' 21 fjaittuml) FI 22 „ban wen (ic fumim-n" ffl)U in FI

24 Bor feinen (' 2.'i bartju C 29 Ijctaujj C ift no^ct C 32 Ujebcn Jone (.' ;t(iicl)vC 37 »oHumtic^ nit geft^ict C

33on bcn guten SBerfen. 1520. 249

fomlic^ nit gcfcf)id)t, bau bind) bev imtiir tobt imb beoivaticiin, Uicrbcn nur ergaben in got, bac' got in un» leb unnb loiicf cluigtid). 3id), baö fein bic bvet) ftiic! bc-3 mcnfrf)cn, bic ünvnnnfft, bic (uft, bic uiiluft, bnvinnc alle feine hjcrcf gnlin: bic nuiffenn alf,iü biird; btffc bvet) ubung, gottis vcgirung, unf.^ev

s ctjgenn cnftcl)iing, anbcre tielcl)bigung, eilmirgt Irerbcn, iinb alfo gciftlicf) gottc fetjern, l)[)m ^n feinen lucicteiin eiurennnen.

ß^nm jriiij. 5old;c mcrcf aber unb Icl)bcnn foUcn ijm glanben unb guter juöorfid^t gotlic^er f)u(b gefd)e(]en, auff baö, lüic gcfagt ift, aUe toerd im erften gebot unb glauben bleljben, unb ber glaub fid) in ben fetben übe

lu unnb fterd', nmb luitd)-? iinllenn alle anbei gebotte unb Itierrf gefeilt fein. ®rnmb fid^, Inie ein i^ubfc^er gulbcncr rincE oufj biffen bre^en gebotten unnb Ijljrcn Uicrcfen fid) felber mad}t, unb luic auf,] bem erften gebot unb gtauben flcuft baC' anber bif^ ^nfj brit, unb boo brit Inibberunib treibt burd) baä anber bifj in ba» erft. S)an ba§ erft loerd ift glauben, ein gut ^er^ unb ju=

i.-. öorfid^t ju got fjaben. 5luf,5 bem flcuft bah anber gute tnertf, gottis namen pret)fen, feine gnab befeunen, l)l)m alle ct)re geben aKcin. Saruadj folget bah brit, gotti'3 bicnft üben mit beten, prebiget t)orcn, tickten unb tradjten gotti§ Itioltfiat, bar|u ftc^ caftetjen unb fein f(eif(^ ju jtoingen.

SBan nu ber boffe geift folrfjen glaubcnn, gotti-j ef)re unnb gottio bienft

20 getoar Irirt, fo tobet er unb I)ebt an bie Horfolgung, grcifft an lei)b, gut, et)re unb leben, treibet auff un» tronctl)eit, nvmut, fd)anbe unb fterben, ba§ got Qlf50 t)orl)engt unb Uororbenet. eid), ba bebt fid) ba§ anber Wxä ober bie anber fet)r be-J brüten gcboti;?, ba burd} Inirt ber glaub faft l)od) nor= fnd)t, tttie ba§ golt l)m fctor: bann ift ein gvof,5 bincE, eine gute suborfic^t S"' 2' s.

25 ju got erbalteu, ob er fd)on bcn tob, fd)mad), uugefnntbcit , armut jufuget,!-*«:"^-*''^ unb in fold)em gratofamen bilb be-? ^orny l)l)n für ben altergutigiften tjatter I)otten, h)ild)§ muf,5 gefdjc^en in biffem toerc! bei brittenn gebottiss. ®a bringet bau ba-J lcl)bcn ben glauben, baS er gottiv namen muf^ anruffen unb loben in fold)cn lel)ben, unb fumpt alfo burd) baS brit gebot loibberumb in ba§

30 anber, unnb burd) baffelb anruffen gotlid)o namen unb lob hied)ft ber glaub, unb fumpt in fid) felb, unnb ftercEt alfo fid) fclb burd) bie jmel) iocrct beä brüten unb anbern gcbottiS, unb alf50 get)t er auf] in bic IvcrcE unnb funtpt mibber burd) bie Inerd ]n fid) fclb, gleid) Itiie bie fon auffgel)t bif] an ben nibetgang unb tompt ttiber bifj 3u bem auffgang. Xrumb toirt in ber ft^rifft'W- is,?-

35 ber tag ,5u geepget bem friblid)en leben in ben hiercfcnn, bic nad)t bem lcp= benben leben in ber liiibbciliiertictcü , unb ber glaub olfo in bel)ben lebt unb Intrdt, aufjgeljt unb eingcl)t, Une 6£)riftu§ '^soijan. ir. fagt. 50^.9,4.

4 ge^en C 5 aigen f oftigen FI got fctjrcn C 7 gjum jj-ti. E 8 „guter"

fc^tt in FI 11 barutnb C IG jein gnab C 17 (irebig C 18 fi^ fcftigen F"I

19 fold^eä gloubenä C 23 fet)er C 24 et)n gute C 2G grareiom A 29 joti^em C

30 gottic^eg C 31 fcftft burc^ C 32 ge^ct C 33 fcl6eft C fim ouff ge^et C

34 !um^)t C SarumB C 37 aufegc^ct unb el)n9el)ct C ^otfan. »i. A 3oon. Si. C

250 S3rn bcn giUcn aSetfcn. 1520.

63unt yjrt). £'iffc ovbnung bev guttcii Incid bitten totv l)nt öatter unfcv. S^ny crft ift, bnö Uiir fanicii 'imti-r iinfev, brv bu bift l)m biincr, \vMß fein tüovt bec' erften nieicf-j be>5 gtanben-:;, ber lantc- beo erften gebotö nit jlocljffelt, er 'i^ab einen gnebigen got nnb öatter ^m ^t)md. So» anber 'bein namc fet) f)ci(ig', barinnen bev gUnibe begeret, gotti-S nnmen, (ob nnb ebvc gcpreljffet s Inerben, nnb ben felben anniffet in oller nobturfft, toie ba» anber gebot lautet. S^a§ britte '3u!onime beinn rcic^', barinnen toir ben ret^ten fabbat nnb fel)r, ftille rüge unfcrcr Inerdt, bittenn, ha?" aücin gottiS luerc! in nnä siic. 17, •.>!. fcl) nnb alfo got in nn-3 al3 in feinem eigen reid) regirc, tnic er fagt: Dientet

Uiar, gotti'3 reid) ift nl)rgen ben in cud) felb. Saä üierb gebet 'bein luille ge= fc^et)c', barinnen Inir bittenn, bog tnir bie fiben gebot ber anbern taffein balten nnb baben mugen, in tnitdien and) ber gtanb geübt iuirt gegen bem neliften, gleid) Une er in biffen brcl)en geübt ift in mercfen allein gegen got. Unb ba5 fein bie gebet, ba ha§ toortlein 'bu, bein, bein, bein' innen ftct, ba§ bie felben nur fnd)en, Hui-j got angeboret : bie anbern fagenn alle 'nnf^er, unfj, unfern ?c.' '^ han lüir bitten nnfer gutter nnb felicfeit.

Unb ba» fcl) Hon ber crftenn taffei 5Jtofi gefd^toe|t unnb grob uberl)l)n ben cinfcittgeu bie t)oc!^ftcn gute loercf angelangt.

i^olgcl bie anbere taffcl. 2»a!^ crft ®cl)ot ber nubcr taffcl 'i))Jüfi. -o

®u folt bein Üuitter unb ^JJhitter ct)renn.

'^lufi biffeni gebot leren loiv, baö nad) ben bob^n liiercten bev erften brcl) gebot fein beffer loevrf feinn, han gel)orfam nnb bienft aller ber, bie un-? luiv ubirteit gefeilt fein. S)arumb auä) ungeborfam groffer funb ift ban tobfd)lag, nntenfd)eit, fielen, belriegen, nnb limo barinnen mag begriffen uierben. 3^an -.^s ber funb unterfd)eibt, loild) groffer fei) han bie anber, fnnbenn ttiir nit baf3 er!ennen, bau auf^ ber orbnnng ber gebot gotti?', lüie Inol ein iglid) gebot für fid) felb and) nnterfd)eibt in feinen luerdfen bat: bau loer loebf] nit, ba<< fhidjen groffer ift han juvnen, fd)labeii niel)v bau flud)en, Oalter unnb mnttcr fd)lal)en mel)r ban einen gemeinen ntcnfd)en i Dhi fjo leren um bieffe fiebcn gebot, luie hjir un§ gegen ben menfd)en in gultcu loerden üben foUe'n, nnb ^um evften gegen unfcv obirften.

Xo'i erfte tt)erdE ift, Söir follen leiplid)en oater unb mntter cl)ren, Uiild)e c^re nit barinnen ftet allein, hau man firf) mit gebcrbcn erzeigt, fonbern baö mon l)l)n ge^orfam fei), l)bre loort unb loerct fuv angen babe, gvofj ad)te nnb -^^

1 ßjum rr«j. K :l weldy:- Uiutä C .'i glaub (' G bcii jcUnacn (-' 7 C^3ll--

lumnte 0 8 fcljcr (' lo lUjrgfitt, ban V jclbsj V uicvbe C 11 l)altfii uiib galten Fl 12 ncc^ftcn (' 14 ftcl)ot C l.j angctjovtc 19 „Si-'lat' ^it anbete taffet." fe^lf in Fl

20 onbein taffcln (' anbcvn toffel F 22 l)cid)cn (' 2:! (510 bet obtigfeljt (' 26 wcld^c C 28 fetbft C 29 öotncn C Jd^lagcu (' itijlagen C .IS unfjcvn obcrftcn C ;!4 ftet)ct C! 30 tot äugen Iiab V

ilion hcit nuten aBetten. 1520. 251

brauff flctic, Inf,; fic n'd)t i]abm \mc> fie für geben, ftiUc idjluetjgeu uitiib Icljben, \vk fie mit im-s l)aiibeln, tuo nit toibbcr bie crftciin bvcl) gebot ift, borljii, too fie bcbiirffen, mit fpeljf}, tietjb unnb fjaufj öovforgen. Xan ex i)at nit iimbfonft gcfagt 'Xlu folt fie efu'cn', nit fngt er 'bu fott fie lieb-

5 l^obcn', loic luol bae and) fein fol, lUIicr bie el}rc ift l)ol)ev, ban fc^(ecl;te liebe, iinb l)at mit ftc^ ein furd^t, bie fic^ mit lieb t)oret)nigt, unnb mac^t ben menfd}en, bnS er met)r furd)t fie ,;nlielel)bigen, ban bie ftrnff. Wleid) ali mir l)el)ligtl)uni et)ren mit furdjt, nnb hod) nit fliljen babur ak- üor einer ftrnff, fonbern mef)r l)l)nlni bringen: ein folc^e furdjt, mit lieb t)ormifd)t, ift bie

1" red)te efjre. I'ie nnbere fnrd)t on lieb ift gegenn bie bing, bie inir Uorarfjtcn obbcr fliljenn, nly man benn Ijenrfer obber bie ftrnff furdjt: ba ift fein eljre, bann ift furd^t on alle lieb, ja furd}t mit t)af3 unb feinbfd)afft. Xaöon ift ein fpvic^ Inort S. .'pieronljmi: Ivan luir fnrd)ten, bae t)affen tuir and). ■JJtit ber furdjt Inil got nit gefurcht nod) gectjret fein, nod) bie clbern geel)ret

15 l)aben, fonbern mit ber erften, bie mit liebe unb juöorfidjt gemifdjt ift.

ß'jnm anbern, 2)i§ trerrf fd)et)net leidjt, aber tnenig adjtcn fein red)t. Xan too bie eibern rerf)t frum fein, unnb Ij^re finb nidjt nad) fleifdjlidjer tiielifj lieb l)abeun, fonbern (Iriie fie foCenn) ^u gottia bienft fie mit luorten unb tnercten in ben erften breljen gebotten tüeljfen unb regiren, ba luirt bem

20 ünb on nnterlaf,; fein el)gcn loil geprodjcn, nnb mnf,5 tl)nn, laffen, letjben, baä fein nntur gnr gerne anbere tl)et, ba burd) bann (•:- nrfnd; gctuinnct, fein eibern ^uüoradjten, tuibber fie |u murmeln, obber erger bing jut^un: ba gel)t bie lie^ unb furdjt nnf^ , fjo nirf)t gotti-S gnnbe ba ift. leffelbenn gleidjen, too fie ftraffen nnnb ,5ndjtigcnn, luic fid]-? gebnrt, Iju tneljlen audj mit unredjt,

25 ba^ boä) nit fc^abet ^nr feie fclitfeit, fjo nt)m^3t§ bie bofäe natnr mit unirillen an. llber hai^ aUe-ä fein etlidj f^o bofer art, ba-J fie fid^ fd)emcn l)f)rer clbren bc» armut'J, unabely, ungeftnlt obber nneljrc Ijalben, laffen fic^ biffe ftucE meljr beluegcuu, bann ba» t)ol)e gebot gotti», ber ubir alle bing ift, unb t)l)n fold^e eitern mit bebad)tem tnolgef alten geben liat, fie ^uuben unnb Porfud)cn in

3u feinem gebot. 3lber bau ift nod) ftercter, Inan hai fiub tuibber finb l)at, ba

fteigt bie lieb unter fiel), unnb gel)t feljr ab ber lieb unb el)re gegen bie eitern.

W^as aber tion benn eitern gebotten nnb gefagt Inirt, fol and) borftan=

benn fein bon benen, [50 bie eitern gcftorben obber nit gegenlDertig feinn, bie

an tjljrer ftabt fein, als ba fein gcfreunbt, gef altern, pabten, lr)eltlid)e ^ern

1 barauff C 3 Ua\h, fiau^ FI 4 umtifimft ( ' .5 \iiUä)k litb C 6 Ijat mit l)m E I)at mit im FI fotdjt C Bovetjnigct (' 7 cl)et mcfter furdjt (.' 8 fjailtumfi FI forest C

9 mcf)cr C for^t C lo anbev forest C 12 ift fovc^t V tia forest C U Wd

bct forest C 17 finber C 22 ge^et C 2-3 forijt C „aufj" fe^tt in FI 2.5 §»

fecle C 26 eitern C 27 laffen fie C 28 ^od^e C über C 30 totjbet tinber C

31 gc^et fcre C ai bie lieft FI 33 gegenWertideit A tegenwertig C gegenwirtig FI (rtie

oben GHKN) 34 gefattern, toben E gefatetn, tobten FI gefättern („pabtcn" fet)lt) G [bie

©cfjteibweife „Sotten", meiere bie Gvl. 5luäg. 2. 31uft. füt EFI angicbt, finbet firfi nirgcnb^]

252 S5on bcit guten aBetten. 1520.

unb gciftlidjc öcttcv. Tan es muf,? ein tglidicr rcgtrct iinnb iintcvt^nn Incrbcn anbcrn nicnfdjcn. Xcrt)al6cn luir fcl)cn aber alt)tc, tuic bicl gnttcv lucrrf in bifi'cm gebot gelcret Inerben , fjo all unfer leben barinnen anbern ntcn)d)en untertuorffen ift. Unb ba^er !ompt tu, bay bcr ge(]oriam fjo ^oc^ gcprel)iict tüirt nnb alle tngent unb glitte inercf in lil)m beicfytoficn Inerben.

(s"]nm britten, Q-c- ift nod; ein anbere nneljre ber eitern, bil fcrlidjer unnb fubtiler, ban biffe erfte, Inil^ ftc^ ft^mutft unb anfeticn Icffit für ein rechte cl]re, bie ift, Uien baö finb feinen tniÜen l)at unb bie eitern buvd) fleifdjlirfje liebe beffelben gcftatten: l)ie et)ret fidje, t)ic liebt fid)-j, unnb ift auff allen fel)ten f oftlid^ bing , gefettet Datier unb matter Inol , Inibbcrumb gefeit baä finb Ipol.

Xiffe plage ift fjo gemein, ba-? gar feiten ber erften uncf)re crempel ge= fet)cn lücrben: ba5 mac^t alle-j, bas bie eitern borblcnbt got in ben erften brcl)eu gebotten nit crfennen nod) et)ren: berl)alBen mugen fie audj nit feljen, \vai ben finbern gebridjt, unb Inie fie bie leren unb lüt)cn foUcn, barnmb t3il}en fie bie tsur meltlid)en el)ren, luft unub gutter, bai- fie nur ben menfd)enn iDolgefaEen unb Ijljc l)oc^ fommen: ba?' ift ben tinbcrn lieb, unnb fein gar gern gcliorfant on alIe-3 )inbberipred)en.

'.'llfjo gal)t bau gotti-? gebot Ijeimlid) unter gutem fdjein gar ju poben,

3ct.'"3i:unb tiiirt erfüllet, ba-i t)m propt)eten 3iniö it"i> ^ic^nia gefd)ricben ftctt, bao

32,35. j^jj, fj„j^,,j. ^,p,^ i)l)ven epgeiu'u eitern borlieret Inerben, unb tl)un Uiie ber foiiig

2.SB11. 21,6. '•jJtünaffe, ber fein finbt bmi abgot lliolod; lifj opffern unb oorbrennen: Um-j

ifti anber§ ban fein etjgcn finbt bem abgot opffern unnb oorbrcnnen, loo bie

eitern pl)re finb mef)r iubenn ber tnclt ]u lieb ban got, laffen fie f^o lipn

gal)n, unnb in loeltlidjcr luft, lieb, freub, gut unb eljre borprant, gottiö lieb,

el)re unnb etniger gutter luft in Ij^n auf3gclefd)t Inerbeuu?

C loie ferlid) ift§ batter unb mntter ^uiein, Ino nur fleifdj unnb blut regiret! bau furloar an biffem gebot ligt eo gar, ba-5 bie erften bvel) unb bie leisten fedjy toerben erfent unb gelialten, bie Ineljl ben eitern befolen ift, ben läf. 78, .', f. finbern folrf}'3 julercn, tuie pfalm lysöij. ftet 'föic faft ^at er gebotten unfern eitern , bn-j fie gottis gebot l)t)ren finbern betäubt madjtenn , auff ba-? plirc nadjfoniling bie felben Uiifjen, nnb finb finbe-i finbern borfnnbigen folten'. S)a§ ift and) bie urfad), toarumb got bie eitern ct)rcn, boö ift mit furd)t liebcnn, t)eift: bau biffe lieb ift on furcljt, bnnnb ift-? mebr unebre ban ebrc.

Vhi fid), ob nit pberman gutte Uu'vrf gnng Im tl)unn liabe, ebv )ei) oatter obbcr finbt. ^.Ilber mir blinben laffen fold)-? aufteilen, unnb fud^en baneben anbere mand;erlcl) iücrcf, bie nit gebotten fein.

4 tumt)t cl (' .5 alle tuflent unb glitte in im H 7 leijct (' !i alle .\ 10 beut

finb FI 13 würben A 16 ^u ber »oelttit^en (' 18 an oUeä C 20 flehet C

24 ^rc finbcr (' 25 Otiten V 28 tcflirt C Iel)l cfj C 29 bljc ttjnber foIrfjS ^u lernen C

32 nadifumbling E nodtjfommcn FI 33 fordjt (' 34 anc fovdjt, baiumb ift-J nieljev C

aoii bei! guten aßcrten. 1520. 253

63111:1 nicibcii, äl^ü tili bie cltcrii f.jo nenifd) iciiut, hau ftc fiiibcr Incltlic^ tji()cnn, iollcim btc finbcr l)^nen in teilten lüeg gctjoriam fein, ban got i|t in bcn evftcn brcl)eii gcbotton Iiotjcv yiacfjtcnii bcn bie eitern, äßcltlid) aber ',i[)cn ^el)l3 icl) bnC', [50 fie leren iiit tneljr fiidjen, ban htft, cl)re imb gnt obber ge=

f. Itialt biffer tüelt.

3tinltd)en ii-fjtmic! tragen unb reblic^e narnng furfjen ift bie not, niib nit funb, fo bod), bao l)in Ijcrljen ein finb alfo fid) geld)icft finbe obber ijlje fic^ alfo fd)icf, ba-j l)l)ni leib fet), bas bi-3 elenb leben aiiff erben nit mag Inot angefangen ober gcfuret locrbcn, e-s lanffe ban mit unter metjr fd)mucf nnb

111 gut, ban nobt ift luir berfe be'J leljbcö, froft 5U ertneren nnb narnng ',nt)aben, nnb muffe alfo on feinen Inillen, ber ioclt tjn miUen, mit narren unb fuldj» übel bnlben, umb eins befferS toitlen, ergery 3ut)ormel)ben. 3llfo trug bie fnnigin (yftcr Ijlire {oniglid)e frone, nnb fprad) bod) ]U got "bn Iveift ba-j, ba3 S'"* >" t^eid)enn meine? prangt« auff meinem t)cnbt t)at mir nod) nie gefallen, nnb

i- adjte fein Inic ein bof]e hinten, unb trag fein nl)mmer, tno it^ allein bin, fonbern tuen id)« tlnm muf] unb für bie leut geben'. ÄMldj l)erl! alfo gc= finnet ift, tregt on ferlid'cit fc^mucf, ban tregt unb trcgt nic^t, tan|t unb tan|t nit, lebet lool unb lebet nit tool, nnb hai fein bie f)cl)mlic^en feelen, borborgene brentc Gtjrifti, aber fie fein fel^am, bcn e-i fdjlocre ift, nit Inft

2u juljaben in groffeni fd)mudE unnb prangen, ''^llfjo trug fanct 6ecilia auf}

gebot l)l)rer eitern gulbenc fleiber, aber tjnluenbig am leib trug fie l)erl)n l)cm6b.

$)ic fagen etlic^ '^a mie loolt id) mein finbt unter bie Icnt bringen,

unnb mit cbren anfj fe^enn? id) mufj alfo prangen'. Sage mir, ob ba? nit

Inort fein cinf] l)cr|en , bae an got oor^toeljffclt unb mcl]r auff feine forgc

25 ban auff gottis forge trartet, fjo bod^ fanct ^^eter leret unb fpric^t 'äöerffet "'^f"- 5, 7. all etur forgc auff t)t)n, unb felit gelinf], ba§ er für eud) forgct'. (f-3 ift ein jeidjenn, ba« fie für t)i)X( finb nodj nie got gebanrfct, nod) nie für fie rcd)t gebeten, noc^ nie l)t)m befolen l)aben, foiift tourben fie loiffen unb erfaren l)abcn, Inie fie foltcn aud) ber finbcr auf] fcl'.cn bon got bitten unnb getoartenn.

30 Srumb Icffet er fie and) gcljen in l]t)retii cl)gen ft)n mit forgcn unb engften, unb bo(^ nit lüol aufjrit^ten.

^^um funfftcn, -^llfjo ift-^ trar, loie man fagt, baS bie eitern, ob fie fonft ni(^ts 3utt)nn tieften, mögen fie an l)l)rcn eigen tinbcrn felicfeit erlangen, an hiilc^cn, f30 fie bie 3U gotti'5 bienft red)t 3i^cn, l)a6cn fie furluar bcljbe

35 ^enb Pol guttcr toercf furfid): ban Ina« fein l)ie bie l)ungrigen, burftigen, nacfeten, gefangenen, francfen, frembbling, ban beiner eigen finber feelen? mit lüild)cn bir got auf] beinem tjanf] ein fpitat mac^t unnb bic^ l)l)nen 3um

1 ba fie ACKN bal ft) FGI iljiernac^ ofcige Seäatt) 3 (joc^er (' ban bie C 10 tju ber beäe C 11 muß C an ieinen V fotc^ä C 13 {unigen A 14 prongenä FI

15 tonten CFHIKN tumpen EU 16 gc^e (' gong FI 19 fet^iom, bon C 25 lernet C 2G olle ewr forg C oUe Jörg FI 27 tljnbev C 28 fünft C 30 2arnm6 teft (' 32 oi jic fünft nict)t-j 1/ ob fl) fc()on nitfjts FI 3.'j Wercf l'or in FI ^ungerigcn (.' 3iJ fvembbcn FI

254 35on ben guten aBetten. 1520.

fpitel mctjftcr fc^t, ba5 bu ^[)r loavtcn foücft, fie jpcljfcn imnb trcncfcn mit flutten luortcn iinnb tncrcfen, has fie leren got trotocn, glauben unb furdjtcn, unb l)l)r lioffnung in t)l)n je|cn, feinen namen e^ren, nit fctjloeren nod} flucl)en, ficf) caftel)cu mit Beten, faften, Inae^en, ci-Bel)ttcn, goti« bicnft unb rtortä loavten, unb l)t)m fetjren ben foMat, haä fie jeitlicf) bing leren t)Dracf)ten, ungiuct r, fanfftc tragen, unb ben tobt nit furchten, bif] leben nit lieb Ijaben.

Si^e, toilc^ groffe lection ba% fein, loie Dil bu l)aBft guter tuerc! für bir, in bcinem tiüuf3, an beinern finb , ba-S folcfier binge aller barff, tnie ein l)uugrig, burftige, blofje, arme, gefangene, francte fel)le. £ mie ein feligc e£)C unb Baufj toere bo», too fol(^ eitern l)nnen teeren ! furtoar es teere ein rechte m

m 128, iff.firi^e, ein auf3erteelet Glofter, ja ein ^^arabifj. Xanon fagt pfal. crrbij. Selig fein bie, bie got furdjten unb teanbeln in feinen gebotten. 2u teirft bic^ crneren mit ber erbeit beiner t)enb, barumB teirftu feiig fein, unnb teirt bir teolge()n, bcin teeib teirt fein teie ein öolfrud)ttiarer teeinftocf in beinern Ijaufj, unb bein tinber teerbcn fein teie bie jungen fproffen ber öolienn olbatem umb i^ beinen tifc^. 3et)et, alf,50 teirt gcbenebetjet feinn, teer got furd)tet 3C. 2Bo fein fold)e eitern ? teo fein bie nad) guten teerrfen f ragenn ? .Sjie teil nicmant ^er. 2i>arumb? l)at got geboten, ba jcugt bon ber teuffcl, flcifd) unb Blut, gleiffet nit, brumb gilt ei nit: ba leufft ber ju S. IJacob, bicffc gelobt fic^ ju unfer frateen. SJiemanbt gelobt, ba^ er got ^u eljrenn fidj unb m fein finb teol regire unnb lere, leffit bie fikn, bie t)tim got befolcn bat, an leljb unb feie ju betearcn, unb teil got an einem anberu ort bienen, baä libm nic^t befolen ift. Sold^ üorteret teefen teeret tein ®ifd}off, ftrafft fein pre= biger, "^a umb-j gel}^ teilten bcftetigen fie cj, unb erbencfen nur teglid) met)r tealffart, t)eiligeu erljebung, 5tblac' ;3ürmard;t: got erbarm fidj über fold;e 2r, blinbtlieit!

Ü",5um 5ec^ften, ?llfo teibberumb mögen bie eitern nit leidjtcr bie l)etl borbienen, ban an ijljren cl)gen finbern, in i)t)rem el)gen l)auf,5, teo fie bie felben üorfeumen, unb nit leren bie bing bie broben gcfagt fein. 2Ba5 l)ulff-3, bao fie fid; tobtfaften, beten, teallen, unb alle teercf tticten? @ot teirt fie bod) baOon nit fragen am tob unb jungften tag, fonbcrn teirt fobbern bie

suc. 23,28f. finbt, bie er l)t)n befolen l]at. Sa*3 3eigt an ba5 teort C^brifti Vucc yrii]. ^Abr totster Don ^äernfalem, teeinet nit über mid;, fonbern über cud) unb eterc linber, i^-i teerben fommen bie tag, baS fie teerbcn fagen 'Selig fein bie lel)be, bie nit geborn Ijaben, unnb brufte, bie nit gefeugt bnbenn'. ilnu-nmb teerben ss jie fjo flogen, bau ba-ö alle l)br Oorbampnif] Ooii Ijbrenn eigenen finbern

1 fpetcl mc^ftcr A 4 fidj fcftiflcn KI otBe^ten C 7 Sift C t»ol groffe FI

Dor bir C 8 bing (' 9 I)unvig A Iniiiflcrige (' iofje, ovmc KI 12 loaubcrn (' 13 ax- Be^t C U iBolftuc^tbarcr KI wcinftoU A 18 joigt KI „jcuiijt" ßvl. Slusg. 2. aufl.

19 borumfi f ' btjficr (; 20 glaubt fid) ju unfer A 21 leffct (' 22 onbrcn C 23 oor» lerer C 24 umb gel)^ (' mef)cr (' 2.'i oblafj, jarmairft (' crbnrme C 29 bnroben C 80 „oUc" fe^lt in K Ml forbern (.'

a3on ben gutsn Sfficrten. 1520. 255

fom^t? Jücirf; I30 fic nit [jcttcii gctjnbt, lucrcn fic üillcidjt fclig Itiorbcnn. ^urtoar biffe iDort foltcim biUid) ben eitern bie augcnit auff t£)un, bao fie l)f)vc finbcr nad) bcr |ec(ni gctjftlid) anfc()eit, auff ba^ bic arme finbcv biirrf; l;()ve falfd; flctfd;lid; liebe nit betrogen luurbcnn, ais Ijctten fic l)t)re eitern 6 tDol geeljret, bie Ineil fie nit mit ^^n ^urncn obber gel)orfam fein in lrelt= lirf)cm prangcnn, bnrinnen t)l)r eligenn tnil gcfterdt Inirt, fjo bod) ba-5 gebot bie eitern bnrumb in el)re feljt, bas bcr finbcr el)genn tuit fol ge6rDd}enn unb fic bemutig unb fanfftmutig Icerbenn.

SBie nlo gefagl ift in ben onbern geBottcnn, baä fic foUenn t)m l)eu6t=

10 tvexd gel)n, nlfjo auä) t)ie fol nicmant adjten, ba» feine juc^t unnb lere in ben tinbern an t)i}n fclbö gnugfam fet), (is fct) ban baä gefd)ct)e in 3ut)or= fic^t gotlic^er ^ulb, baä ber menfd^ nit bran 3lt)eiffel, er gefalle got tool in ben mcrden, unnb laf] l)f)m fold)e »oercf nit anbcrS fein, ben ein Oormanung unnb ubung feincö glaubcnci , in got ,5U tratnen unb guti-3 ^u l)[)m unb gne=

1.'. bigen Inillcn Dorfelicn, on lDild)en glaubenn fein luercE lebt, gut, angenei^m ift: ban Dil l)ct)ben l)a6cn t)brc finbcr f)ubfd; ert',ogcn, aber ift alle« Oorlorcn umb bcä Unglauben \villin.

ßäum ©ibenben, S)a§ anber loercf biffe§ gebottis ift (f l)ren unnb gel)orfam fein ber geiftfidjenn Wuttcr, ber lieliligen 6f)rift(id)en tirdjcn, ber gciftlic^en

20 gOnalt, tüas fie gebeut, üorpeut, fel^t, orbcnt, bannet, lof3ct, bay toir unö barnac^ richten, unnb Inic Inir letiplic^e eitern efjren, furchten unnb liebenn, f30 auc^ gciftlidjc nlnrfeit, laffen fie rec^t l)obenn in ollen bingen, bic nit Iniber bie elften bret) gebot fein.

5lu ga^t in biffem Inerd faft erger ju, ban in bem erften. 2)te

■2:. geiftlicö ubirfeit fott bie funb mit bannen unnb gefc^cnn ftraffcnu, unnb l)l)re geiftlidjc finbcr trct)ben frum ju fein, auff bac- fic urfad) betten, bif,5 teercf juttjun unnb fid) üben in get)orfam unb cf)rc gegen fie: fjo fic^t man i|t feinen fleifj, ftctlcn fic^ gegen t)ijx untertl)an, toie bie mutter, bie bon ^^ren finbern lauffen nadj i)bren Süllen, ioie Cfea-s ij. fagt, prebigcn nit, leren nit, rtcren w- 2, 5.

30 nit, ftraffen nit, unb ift bod) gar fein geiftlid; regimcnt met)r in ber 6f)viftcnt)eit.

2ßas fan ic^ ban Don biffem iBcrcf fagen? fein nac^ ein iDcnig

faft tag unb fel)rtag überblieben, bic \vo[ beffer tncr abgetlian: ba« adjtet

aber nicmanb, unb nit mel)r baci bo gangbafftig ift bau bcr ban umb fc^nlb

Inilleu getrieben, ber oud) nit fein folt. (Sa folt obir geiftlid^ getoalt barob

X, fein, baa bcr ebrud), unfeufdjcit, hjudicr, f reffen, hjcltlid) prangenn, übriger fc^mucf, unb ber gtcidjcn offentlidjen fuubc unb fd)anbt auff ftrengift geftraffet Irurbcn unnb gebeffert, bar|u bic ftifft, ßlofter, pfarren, fc^ulen orbcnlid) be=

1 tumpt V ü lDe[tlicf)cn A 8 fcnfttmutig C 10 gc^en C 12 iaxan C

1:3 bau c^n C 16 abn ejj ift C aber el ift E 17 ung(au6cnl C mitte A 22 obrigfeljt C tec^t Ijalten FI 25 obrigte^t C 27 gegen Ijn E gegen in FI 29 loufft nai^ iiem Sütcn FI 30 me^er C 31 fein not§ C 34 aiet geiftticf) C oBcr ir goiftUc^ FI 35 übrigem A übrigen CKN übrigen FIII übrige r; imie oben bie Sfnaer ©efoninitnulgabe) offentlidie V auffä C

256 SBon bcn guten SBevfcn. 1520.

ftcllcnn, unb bnriuncn gotti-S btenft mit cinft evt)altcnn, junge (eut, fnaSen uub met)blin, in fd^ntcn unb floftcrn mit gclciTtcn, frunteu ''JJfcnner noviorgcun, ba-i fie alle luol nuffgcliogcn muvbcu, unnb olf^o bic alten gut crcmpcl geben, unb bie (Fl)ri[tenl)eit mit felinem jungen tioiä crfuEet unb geljicret Jonrb. 2it. 2, iff. 51IJ0 leret fand 5paul feinen junger Situm, i>a§ er attc ftenb, jung unb alt, s man unb tneiti, red)t untcrtticl)ieu unb regtrcn folt. ''JlBer nu gat)t tücr bo Uiil, \vn fict) felb regirt unb leret, ber l]at, ja Icljber bal)l)n tommcn, ba-S bic ftet, borinnen man gutia leren folt, buben fc^ulen luorben fein, unb ber Inilben jugeut fp gar niemanbt aii)tet.

63nm 5ld)ten, men bicffe orbnung giengen, fjo !unb man fagen, luie bie w Et)r unb gc^orfam folt gcfi^ef)en. diu gatit aber, toie mit ben leiplidjcn ctteru, bie l)l)rcn tinbern ben miÜcn laffen: bie gciftlid)e ubirtcit luirtiengt i^t, bifpenficrt, nljmpt gelt, uunb leffit naif), met)r bau fie öormag nadjtjulalfen. !^d) lüil l)ie fd}tüeigen mel)r .^ufagen, \vix fel)en fein mctjr, bau ea gut ift: ber geitj am regiment filjt, unnb ebenn bao fie lucrenn folt, ba-ä leret fie, unb is für augcn ift, luie gciftlid;er ftanb in allen bingen locltlidjer ift, ban ber lueltlid) felbä. Saruber mufj bie (5t)riftcnl)cit üortcrbcn uub bi| gebot untergetien.

'S&o ein foldjcr 3?ifrf)off loerc, ber aHe foldje ftcnb mit flel)f] Oorforgeu folt, brauff felien, Oifitircn unnb brob l)altcn, loic er fdjulbig ift, furlnar 20 lunrb l)l)m ein ftabt juoil locrbenn: ban aud; tuir ^eit ber "^Ipoftolen , ba bie (Jtjriftentjeit am beftcn ftunb, ein l)eglid)e ftat einen '-Bifdjoff t)et , ba bod) bie ftat baä loeniger teil (5l)riften luar, lote mag es lool galjn, lucn ein iöifdjoff Jo Oil, ber fo üil, ber bic ganl^ loelt, ber bie l)clfft tjabeu loil? (Sa ift 3cit, baä mir got bitten umb gnob: geiftlidjcr ubirfeit babeti mir oil, aber geift= 25 lid)cr regirung nid;tä obber lucnig. ^n bca mag loer bo tau l)elffen, baä ftifft, tlofter, Pfarren unb fc^ulen Inol beftcllet uub regirt lucrben, unb Inere and) ber geiftlidjen uberfeit luerrf ciuä, ba-? fie ftifft, .Ulofter, fd)ulenn loeniger mad)tenn, loo mann fie nit üorforgenu modjt. IUI beffer ift ca fein tlofter obber ftifft, ban bof^e regiment barinnen, ba got nur inet)r mit erlmrnet luirt. 30

(Sjum ^Jieunben, Xic lucil bau bie ubirfeit l)l)r loerct fjo gar leifit fallen

unnb Dortcret ift, fjo niuf^ gdoifUiff) folgen, baa fie l)l)rcr gelualt mif]praud)e,

unb frembb bof]e loerct furul)eme, gleid) loie bie eitern, fjo fie etmaa gepicten

.];|™;^3;\|- baa lüibbcr got ift. Xa muffen loir loeljfie fein : bau ber l'lpoftel bat gefagt,

baa bic fclben .^cit fcrlid) fein loerbcn, in milrf)cnn fold)e ubirfeit regircn n loirt, haw ca l)at einen frijcin, man luibberftreb l)l)rer geloalt, loen man uit t^ut obber Ireret alleä loaä fie furgeben. S30 muffen loir nu bie brei) crften

1 uffcnt^attcn G leute (' 2 mcljMcljn r mablcn l'l incniioiii (' 5 Sßoutä t"

ß ge^t (' 11 cvc (' *Ji)uu gcljt cjj (' -Tam l)at c5 Kl 12 obrigEcit (-' U! tfffet C

17 fctbft C 20 „folt" fcljlt in Fl bovaiif C batob V 21 tju ber fecit (' 'Ülpüftcln C

22\)iüä)cC ivcn Siirfjoff l'l 24flantjc(' 25 o6vifltcl)t (' 2(i Weniilfl t' 2S obviflfcljt C 30 bojc A cvtjornft •' :il olirifltcljt (' leffct C 33 frcmb A :)') otniiitctjt C

ä?oti bcti guten SEßerfcn. 1520. 257

lybot iiiiiib bic vcdjtc taffct juv bic l)anb iief)nicii , bcS fidjcv lein , ba^ teilt incnfd), mibbcv ü?iici)off, ^opft, no^ engel, mag cfmaä gebieten ober fe^en, biiv biiicii bn'>)eu gctuittcn mit l)()rcn lucicl'cu entgegen, (iDnbcrIid) obber nit fiivbevlicf) fei), iiiib ob )ie iotri)-? für iU)cmcn , )o bett e-- nnb gilt nidjt-J, fo fnnbigen Iniv and; brnn, wo \vix folgen nnb gcborfnm fein obber baffclb leljbenn.

Sarauf,5 ift (cid)t ,^nOovftct)en , luie bic gebottcn faften nit begveiffen bie t'rand'cn, bie fc^lunnger ttieiber, obber bie f.^onft nit faften mugen on fd)aben. Ilnnb bQ§ mir f)ober faren, bie mcit nnf,^ IKom .^u nnfern .5citen nid)t'3 anbevä tontbt, ban ein of^nift^t gciftlidjcr gntter, bic man offcntlid) nnb nnöor= fdjampt fanfft unnb Horfanfft, ablai, pfarren, ftofter, biftnm, probftet), pfmnb unb alte?' toa§ nur t)bc geftifft ift jn gottiv bienft meit unb breit, bnbnrd) nit allein alles gcIt nnb gut ber Jcelt gen 3iom pgen nnb trieben tnirt, \miäß ber gcringft f droben merc, fonbern bie pfarren, biftnm, prctatnrn .'juriffen, öorlaffen, DortDuft, unb alfo ba§ ooM borfeumet tnirt, gotti§ toort, gotti» namen unb cbre nntergafit, ber glaub borftoret luirt, baS- ,?nletit fotdje ftifftc nnb ampt nit alicin ungcicretcn unb nntud;ttgen, fonbern hai^ me[)rcr tcl)l beu 9{omifd)en groftcn t)eubt buffen, f,5o in ber luelt fein, ju tepl luerben, atfo Wa-i |u gotti-? bienft, beut Hole! ',uprebigcn, regiren unnb bcffern, geftifft ift, muf,j it,t benn ftalbnffcnn, maultretbernu, ^a, ha-i id)c' nit grober fag, yio= mifc^enu (lurn unnb buffen bienen, bennoc^ nit me^r bona babon ^abcn , bau ha^ fie unfcr aU ber narren bartiu fpotten.

(55um ,3cf)cnben, fjo bau folc^ untreglic^e unfuge alte gefc^et)en unter beut namen gottiS unb fanct ^cUx-i , gerab at-J tncrc gotti-5 natnen unnb bie geiftlid)e geinalt eingefeld, gottiS ef)rc sufcftern, bie 6t5riftenf)eit au tel)b unb feelcn juoorterben, fein mir furtoar fdjutbig, f^o öit luir mugen, fnglid) lDibber= |uftet)en, unnb muffen l)te t£)nn, gleidj luic bie frumen tinbcr, bcnen t)br eitern bott ober loon finnig fein luorben, tiub ,5um erften feljen, luo bov redjt l)cr fompt, ba§, lt)a§ ,^u gotiä bienft ift in unfern lanben geftifft ober für unfer tinber ,',utiorforgcn gcorbent, ha^i man baC' ju 9{om fot bienen laffcu, unb l)ie, ha fein fot, nod)taffeu: line fein toir fjo unfiunig!

Sie »neil bau 3?ifd)off nnb gciftlid) prelaten l)ie ftil ftebeu, nit Iperen obber fid) fordeten, unb taffcn alfo bie (5I)riftcnl)cit borterben, foßen tuir jum erften got bemutigtii^ umb l)ulff anruffen, bem bing jutoeren, barnac^ mit ber f)anb barb,u tf)un, ben tortifanen unb 9}omtf(^en briefftreger bie ftraf,5 niber legen, t)bn mit Oorunnfftiger fenffter lucljfje entbietenu, moUcu fie bie pfrunb rebltd^ tjorforgen, ba§ fte fid^ borauff fe|enn, mit prebigeu obber

1 rec^t taffei C 5 iiaran C 8 fd^Wangcrn C jjoft A fünft C 10 tumpt V

uniioricljem})t C 11 6iftum6 C 13 „bev ttelt" feljtt in FI gebogen C 14 6iftum'6 C IG untergeht C 17 ungetertcn C IS ^euStauicn E ljoiH)ttu6en FI 20 ftot6uBen EFI 21 '6u6en EFI 26 tniberljuftcfjn C 28 ober unfinnig FI xei^t tumpt C 31 nac^=

laffen C 3."> triefftvegevn C

Sutficrs aBette. VI. 17

258 3}Dn bcn guten Sßerfctt. 1520.

guttcnn cjrcmpcl ba-3 öo(cf bcficvcn, Wo ba» nit, itnnb fie ju Sfom ober onbcrf^^ltio ftljcn, bic fivcf)cn Horlimitcu unb fcfjlredjcn, bo-o man fic (nf,^ bcn (uipit liu 3foni fpcljficn, bnn fie bieneiin. ti:y fugt fid) iiit, bao Inir bcm ^apft feine fncdjt, fein öotd, ^a feine Bnffen unb i)uven neven, mit bovtcrBen unb fdjnben unfev feelen. Sif)e, bn§ lueven bie vecijten Inrcfen, bie bie funig, fuvften unnb bcr abel foU am erften angrciffen, nit bnvinnen geftidjt eijgen nnl;, fonbein aßeinn beffcrung bei ß^riften^eit unb f)l)nberung ber (efterung unnb fcJ^mad) gottid)-:' nnnicnÄ, unnb nlfo mit bev fetdeu geiftlid'cit umdgnlin ai-i mit beut imtev, bev feine fljn unb Hut; oorloren Ijet, Unldjcn f,]o man nit (bod; mit bemut unb alten ef)ten) gefangen uef)me unb Uierct, modjt er ünbt, erb unnb l)bernuin lun'terßen. '"^Ufo foüen ton ^lomiidjcn getnalt in et)ren l)a&en ak' unfern obirftcn Datier uiib bod), bic lueil fic bot unb unfinnig Ivorbcn fein, I)()n l)lir-? furnemcns nic^t gcftatten, boö nit ba burd) bie Ptjriftenfjeit uorterM tuerbe. ßjum ßl)lfften, meinen ctlic^, man fol baS auff gemein 0"oncilinm fteltcn. Za fag id) net)n ,^u: bau tuir tiabcn Hit G'oncilia gehabt, ba fold)§ ift furgelünnt, ne()miid; ]n Poftuit;e, iöafeic unb ba-5 Iclit i)iomifd) ^ Qi- ift aber nichts auf3gcrid)t unb tjmmer erger loorbcn. '.ituc^ fein fold)e ßonciÜa nid)ts uuti, bie tncit bic 5)i*omiid)e Uicif^[)cit bcn fuubt erbad)t I)at, baS ^uHor bie funig unb furftcn fidj muffen norcljben, fic julaffcn bieibeu unnb t)abcnn, luie fie fein unb Um-: fic t)abcn, unb alf^o einen rigel furgeftectt, aller refor= uuieion fid) :',ucvUieren , attcr bubcrci) fd)nti unb freDbcit ,]uerf)otteu , trie Inol baffelb eljbt tnibbcv got uub red)t fobbcrt, erjUniugen unb getl)an tuirt, unb bcm ^e^ligen get)ft, bcr bic (loncilia rcgiren fol, cBen bamit bie tf)ur jugefperrct irirt. Sonberu bao luere haS' beft, unnb nnd) bao einige ubirbicibenb mittel, 'fijo lehmig, 5i"-'ftc"' O'^e'^ Stet unb gemein fclb anfiengen, bcr fad} ein ein= bruc^ uiedjtcn, auff bns bie S^ifc^off unnb gciftlid)en (bie fid) iljt fnrd)tcn) urfad) betten ^ufolgcn. San ()ic fot unb muf] mau nit anfebeu anbcr», bau gotti-5 crftc brcl) gebot, luibber Unld)c nod) 9fom, nod) ()t)mel, nod; erben cttiia-? gebietteu obber lucren tuuben, unnb ligt uidjt-i au bem ban obber brcloen, bamit fie me^nenn foti^ä 3uerloercn, cficn als nidjtö bran ligt, ob ein bollcr üatter feinem fnn faft bretnet, f^o cbr l)f}m Ixicrct obber fcl)ct.

(53um jioclfftcn, Xas britte tncrd biffes geboti-; ift bcr uicltlid;en obir teil gct)orfam fein, tüie 5paulu§ 9{oma. riij. unnb Sit. iif. Icrct, unnb fanct 3'"'|^-j,"'./';-^>etru5 i. ^'et. ij. 3cbb untcrtenig bem Innig at-? bem nliirften, unb bcn fnrfteu i.t!dv.2,i3i. als feinen gefanbten, unnb allen orbenuugcn Uieltlidjcr gcUmll. Ter uieltlid^eu

4 ixCbcn EVI :> ©tjc , bn§ •' lutrfcu , lueldjc blic funig c 9 jcljn finii ('

12 ofictften (■ 13 bovburrtj (' IS niV)t-3 A 22 bcr fclb cnbt «11 bev ielti aib l'l fovbcvt C 24 ubivblicfconb A iibcvbtclibDtibe CK ufurblcl)(ioiibc N ubcvbU-ibcnb E i'tbcvbliticnb 0 übtvblilH-n I"II übcvbUbcit I 2.j fclOft (' 29 U-ljt iiicl)t-i C :J0 bavan Ul)t (; :!1 jcljiu'm ijonc t'

32 D^viBtOjt C 33 Sit. i. XV 34 $etcr C i. 5|5ct. iij. AC obevftfii C 35 2;ii; loc(t= liiiftcn (itmnlt atcv A Sic toclttidjcn flcnintt nbcv ('

') 2a-- Icjjic vöiiiiidjc .Uoiicil Univ bivj l'atcvoii-Jtoiicil imii l-M'i 1517.

äion bell niiti'u atVrfi'ii. 1520. 259

geftialt q6cv lüciif i)t ic^u^cn bie iintcrtljnncn, bicbcrel), veuüerel), cl)cbvcd;eret) ftraffcn, luic iniut i^auUiä 9{o. füj. Sie tvcgct lüt iimb fonft ba« idjlticvt ,«»"■■ 1:1. 4. fic bicnct i^ot bnriniieii, bcii fioncrt ,yiv fiirrfjt, bcii fnimcii yi ipit.

.'pic fimbifit man ^^liH'ljcrUu'iü: ,,Sinu ci'ftcu, >ocn man l)l)ii leitet, bctrcucit iinb iintrchi ift, nit foli^ct iiiib tl)ut, )mt fic befotcn unb ßcbottcn l)ot, £•:■■ fci) mit k\)b obbcv iiiit. Saun ob fic c\ki(i) iiiu-cdjt tl)un, lnic bcr fiinit^ Uon ^ syabijlonicn bcm yold 3ii-'nel, bcnnodjt Inil 30! l)l)u gclioviam gcljaltcn Ijabcn, 5*uu' t'.'iMf' on aÜe lift unb gcfafjr. 3»in anbcrn, f,p man ubel öon ^f)n rebet, fic ODr= mn(fbct)ct, nunb Wo man }\d) nit rechen fnn, mit murmeln unb bof^en tnortcn offcntlid) obbcr l)cl)mlid; fic fdjtlbt.

3n biffcm aßen follcn \mx hah anfctjcn, bau uns fand 5pctev f)ct)fti«f'f-2."9t- anfcf)cn, ncmlid), ba-:^ i)f)ie gcloalt, fic t[)u recf)t obbev unrecht, mag fie bcr fetcn nit fc^abcn, f^onbcvn nUcin bcm kt)b unb gut, tocrc ban bas fie offcntlidj bringen lüolt toibbcr got ebber mcnfdjen unrecht 3ut()un, luic üor ,]eiten, ba fic nac^ nit Pljriftcn tnorc, unnb bcr %md noc^ tt)ut, al§ man fagt. San unrcdjt (cl)bcnn Hortcrbt iiicmanb an bcr feien, ja bcffcrt bic feien, ob eS tnol abnimpt bem Icljb unb gut. %bn unrcdjt tl)un has t)or= terbet bie feie, ob gteid} aller tocit gut 3utx-ug.

C'iUm Tvet)|cf)cnbcn, Ta-S ift and} bic nrfarf), Inarumb nit f50 grof^ fcrlidcit ift in bcr liieltlic^cn gelnalt olj in bcr geiftlic^cn, hjcn fie unrcdjt tl)nn: bann Itiettltdje getoalt mag nit fc^abenn, bic hieil fie nidjt:? mit bem prebigcn unb glauben unb ben erftcn breljcn gcbotten ,^,ufd)affcnn ijat. 3lbcr bic gciftlidjc gcloalt fdjabct nit allein locnn fic unred)t tljut, fonbcru aud; iDcn fic Icffit aufte^cn tjljr ampt unb eth)a§ anber§ tl^ut, ob bafjelb auc^ glcid) beffcr loerc, bann bic aücrbeftcn rtcrcf bcr tiiclttid)eu getoalt. Sarumb muf,5 man fic^ loibbcr bic felbcn ftraluen, Inen fie nit rcc^t tl)ut, unb nit tüibbcr bie toettlidjc, ob fie glci(^ unrcdjt tliut: ian bai arm öold, Irie ftl)ct unnb Iprct öon bcr gciftlidjcn gcloalt, f^o gleubt unb tl)ut c§, fil)t unnb t)uret fj nidjtä, fo glaubt unb tl)ut c^ audj nichts, bic toeil bic fctb gcloalt umb feins anber§ loillcn ift cingefcb,t, ben bas oold t)m glauben |u gottc furenn. äBilc^s altco nic^t ift in ber loettlic^en geloalt: ban fie t^u unnb lofj loic fie loit, fjo galit mein gfauB ^u got feine ftraf^ unb loirdt für fid), bic loeit ic^ nit mufj glaubenn, loic fie glaubt. Xrumb ift anc^ loeltlid) gcloalt gar ein gering bing für got, uunb bil |u gering öon t)l)m gcac^t, bah man umb l)l)rcr loittcn, fic tliu rci^t ober unrcd)t, folt fid) fperren, ungcl)orfam unb uneinig locrbcn. SBibbcrumb bk gciftlidjc gcloalt gar ein grof], ubir= fc^loengUc^ gut ift, unb Oil ju foftlid^ bon ^^m gead^t, ba^ ber allcrgcringfte

2 „SRo." fe^It in ben Sonbctbrurfen auin in K unb X umbfunft C 3 ijii forest (' 4 junbiget C t5tticl)crlct) 1dcI)B E l.j norf) nii^t C IS tjutxagc C 19 Wovumb C

■24 tfftc 2C „fitf)" tcl)lt in E fttEto6en l'KN ftrcben E ftröwcn EI ftettcn G 28 fid^t un ftovct C ©ii^t ei unb ijhxct E 31 SBet^c? nic^tl ift FI 32 gc^et C 33 bavumb C 34 üox got C 3fi H'6cvic(jh)endt(idö V

17*

260 3?<"i fcfn mit™ aSertcn. 1520.

Sf)riltcn Tiienfdj folt leiben itnb fcf^U'cigcn, Uio fte ein ^orbvcit bonn t)i)xmi c\)c\mn ampt tvit, Sd^toeifl bnii, tneii fte gnnü Unbbcr l)fiv ninpt f\n(it lnic tlit linv aUe tngc jel)cn.

©äum l'ierttctjenben , 3n "^iffc^" a,(\vaü ift aud^ mandjctlet) mif^prourf): oum erften, loo fic bcii fd)inclid)lern foh^t, Unld)S ein gcincl)ne unb ionberlidje, fd)cblid)e plage ift biiier gelnalt, Unld)cv fidj iitcmanbt tan gniigiam liicveii iintib iiivfct)en: ba \mxt fte mit ber nafcn gefurct, uuiib gal)t ubiv-j arm öold, toirt ein vegiment, tüie ein l)el)b fagt, ba§ bie fppnlncb fal)enn luol bie f leinen fliegen, aber bie molftcin farcn bnrd) l)l)n, alfo bie gefclj, orbennng nnb regimcnt ber felben Ijirfdjaift Italien bie geringen, bie groffcn fein frei), unnb tro ber ^er nit fel6 fo öornunfftig ift, ba» er feiner Icut rab nit barff, obber lilie folnt gilt , bas fic fid) fnr l)l]m fnrd}ten , ba Inirt nnb mnf^ (e-3 nuUt bau got ein f^onber 3cl)d)en tl)uii) ein (inbifil) regimcnt fein.

3n. 3. 2fi. S^arnmb t)at got unter onbern plagen Bof3, untndjtig rcgcnten bie gruftcn

gead;t, bamit er breftiet ^fa. iij. ^ä) tnil üon l)l)n nenicn aCen tapffern man,

unb luil pfin geben finber unnb tinbifdje Ijerrenn. äSier plagen l)at got in

.■pci. 14, Kitf. ber fdjrifft genent (5-c,]cd). i-iiij. Sic crft, geringftc, bie and; Sanib eriuclet, ift

2. miu2.),jjj^ pcftilenl^, bie anber ift bie t^eur ^eit, bie britte ift ber frieg, bie öierbe ift allerlei) bofje beftien, al-3 Icliicn, Inolff, fc^langcn, trat^cn, ba§ fein bof^ rcgentcn, bau, Um bie feinb, l)at ba-j laubt norterbung, nit allein an leip unb gut, h)ie in bcn onbern, fonbcrn and) an ber ef)rc, i5ud)t, tugeut unnb ber feien felid'eit, bau pcftilcnl;, nnb tlicurc ^eit marf)t frunt unnb reid)c Icut, aber trieg unnb bofjc l)iriri)afit mad)t 3unid)t alc- Uhvj ^eitlid) unb eluig gut bctriefft. (Sjiim <}uufft3el)enbenn, ߧ mufj ein f)err anä) faft t(ug feinn, ha?- cl)r nit allmt mit beut topff l)inburd) 3ubred)eu fnrne()m, ob el)r gleid) foftlid) gutte rcd)t unb bie aller befte fad)e t)abc. Sjan cj ift Hil ebler tugcnt, fd)abcnn bnlbcn am red)t, bau am gut obbcr lel)b, luo ba-i beun untertl)anen uuttlid) ift, feintemal ineltlid) red)t nur an 3citlid)cn guttern fangen.

Sarnmb ifto gar ein ncrrifd)e rebc '^sd) i)ab rcd)t baran, brumb mil id)5 mit bem fturm l)olen unb bebauen, ob gleid) alle unglurf ber anbern iolt

2 gci^weig bannoiiöt FI „iljt" fcljlt in FI 3 tog C feljcn unb empfinbcn Fl

5 fd^mcrfjlcrn A fjonbcrlicf) icf)cblict)e (' fonbrvtic^i; id^lDavc FI 7 gcl)t iil6cv§ C 9 bie

inotftt'in fovn buvtf) l)l)n C bie mülftniu unb civojfcu pvcmcn faxen tjinbuvri) Fl 10 ^cvjcfjafft C bie geringen unnb ormcn, abtx bie grofjen Fl 11 jetbft (^ ba§ c()cv C 12 nov »jm C Wivt unn§ unb FI 14 untiit^tig, aigenüliig vegcntcn FI 10 f)evn C 17 cvft unb gevingeft FI 18 brit C 19 Ibofc, gvonjamc ii)\tx unnb 6cftien Fl (nwen (' trocfen, nnb ber geleicfien, bol fein FI tiogc f; 20 bie fein, I)at (' bie jein, ba liat FI «crbcrl'ung unnb Qvojjcn

überlaft, nit aünin l'I 22 Ijc^cten ieligteljt 0 recfjt leut C 23 :^eric5offt C 24 ttfig unb »evnünfftig fein FI bn§ eljcr C 25 otle iie>)t (; ot ef)ev C foftlirfie gutte tcii^t C

toftlicfje, glitte, gereifte Fl uil nin cblere Fl 27 bem nnttertl)ancu <' 28 fel)t=

einiuni C luettüdje (' 29 nin unneruünfftige nerrijcljc Fl reb (' iKite (' barnmt) V

:jo mit bem fturm unnb mit gemalt l)olen 1"1 alle« ungUict unnb faft grofjer ftljab ben anbevn Fl

äSoii bcit aiitni aöi'vfcii. 1520. 2fil

brau|,5 ciitfpviiigcir. £50 Icfcii luiv ' lum bem fcl)tjci-' Cctnuiaii, bau d)x iiit luült frit'i^eii, luic gcvcdjt c()V lucrc, co lücre bau ba gcluiife Qiitjcijguiig bcffers iiup bann idjabciK' obbcv tvcglidjc frfjabcn, imb Iproi^ '.Hvicgcn i|t ein bing, g(ci(^ al'j ijcmiinbt mit cincnt gulbcn nctje fifc^ct, bo er nl)mmcr foüif fef)et, aUi er ,5iU)oi1iven umgef. Xan loev einen tüagcn fuvet, ber mn)"] uiel anbers inanbcln, bcn 1,50 er für ftc^ felb oUeiu gieng: ^ic mag er gel)n, fpringen unb ntarf)en »nie er luil, aber loen er fnret, mui,^ er fid) Icncfcn nnb fdjicfen, barnnd) ijm ber luag nnb pferb folgen tan, meljr bar anff ban anff feinen loillen ad;t {)atien. Sllfo auc^ ein f)err, ber füret einen fjauffen mit fidj, ber nutfj nit lüie er Init, fonbcrn loie ber ()anffe Pormag luanbetn unb fjanbetn, me()r l)t)re notburfft unb nn^, ban feinen lüiüen nnb (nft anfetjeu: ban Ino ein t)cr noc^ feinem tollen !opff rcgiret unb feinem gntbnnden folget, ber ift gleid) toie ein toEer furman, ber mit pferb unb toagcn ftracE-ä .^ureunet, burdj pufd), {)eden, graden, tüaffcr, berg unb tat, unangefcf)eu luege unb brndcn, ber toirt nit lauge faren, e^ Inirt ^u trnmmern goljn.

S)arum6 toere ba§ aCer nu|lid)ft bcn f)erfd)afftcn, bo» fie Pon jugent auff lcf3cu obber l)fin Icfcu tieffen bie tjiftoricn beljber l)el)ligen unb l)cl)bnifd)en fanc^er, barinuen fie mcl)r crempel unnb fünft fnnbeu ju regieren, ban in allen rec^ta buc^crn, mic man lift, ba§ bie tunige Pon 5ßerfen lanb getrau f)a6en, (Sfter Pi. Xan ßrempel uuub .öljftorien gedcn unb leren al^cit mel)r, bon bicGiifi. gefe^ unnb rcc^t : bort (eret bie gelnif^ erfarung , l)ie leren bie unerf arene, un= gelüiffe tüort.

Cjum '2ed)t^cl)enben, Xrei) fonberlic^c nottigc föerd Ijet ]u unfern .^eitcn 3utl)un alle l)irfd)üfft, fnrnel)mlid) in biffen lauben: ^um erftcn, a6etl)un hac^ graufam luefjen freffenä unnb fauffenS, nit allein beö u6erfluf35, fonbern auc§ ber foftparlirfeit lialben: bau burd) lonr^, fpecercp unb bc-i^ glcidjen, on loildjc lüol gelebt würbe, nit ein Heiner abgang ,]eitlid)er guter in bie lanbt fommen ift unb teglid) fompt. 2üt(^e bepbc groffe fd;aben fur^utommen, Ijette fnrtoar bie toeltlid) gcUmlt gnug jufdjaffen, bie gar faft tieff unb Weit eingeriffen fein, unb Wie tunben bie geWeltigen got einen beffern bienft tl)uu unb pl)n fetbft l)r lanb beffern^ ^um anbern, nieren bie ubirfdjWenglidjc foft ber fle^bung, bamit foPil gut nmbradjt, unnb boc^ nur ber Welt unb bem fleifd;

1 bavouij (-' tntipiinaeii unb Botgen. SUfo lefcn »ir aui| oon bem FI boä c^er C 2 geredet cljcr C 3 fttiegen ift gletic^ otfo oin bing, ot§ fo t)cmanb FI 4 ijmanbt C

bo et)«; C ö atß c[)ci; ^u DovUjreu C atä Bit ev fc^abcnl gcloavtet unb jüBcrIiern FI G bon \o C irtbft C gc^cu, ipringeu C gcen, taufien, jpvingen FI 7 tuen cfjev fcljret C nienn cv mit atnem tuogcn fcvt FI s luagc (' laagcn FI unb bie pfcrt folgen ntügcn FI 9 bct bo füret FI mit im FI lu efjci-' wiü <-' wcct bea ^ouffen notuvfft FI 11 onfctjen unb 6etroc§tcn, bonn

too FI 12 fopff tetict unb regicvt FI l.j gefien C 10 »Beiß bo» C 17 „t)^n"

fe^tt in E 20 otle ijcit mc^ei (J 21 ^Ije lernen C 24 ^erjc^oft C uöerftufj C

28 tumtJt (' „groffe" fe^tt in FI 29 got fcft FI 30 gertottigcn (' 31 u'6er=

fc^lBcnttlit^e ( '

') iSu Sncton.

262 Soll ben guten aßcrtcii. 1520.

gcbicilct lüivt, ba-ö cvfdjvccllid) ift ^u beurteil, fold) mifjpviuid) bei) bem polrf cifitnbcuit tucvbcitn, boä bcm gceveu^igtcnn (£f)iifto gefc^moicii , gctaufft uiib ^iigeeligiiet ift, bii-3 fein ISxnü} mit l)l)m tragen iinb ]um nnbevn leben teglid) bnrd; fterben fid) teveiten fol. SBcn c-r- burd) ein nnUieif.jlieit bei) etlid)en t)or)c[)en tuurb, Incre c-j leib(id)ev, aber ha^ fjo frei), ungcftvafft, unt)orid)ampt s unb nnliorbinbert getrieben Inirt, ja idb nnb vnni brinnen gefudjt luirt, ba-? ift l)l)e ein nnd;riftlid)CC' luefen. o""! britten, lunlreljben ben uuid;erind)tigcn linfjfanff, ber in aUcr ttjclt alte lanb, leubt unb ftct üortcrbet, öor^crct unb norftoret burd) fein td)aldf)afitigen id)ein, bamit er mad)t, ba-j er nit linid)er fei), fo er büd) liiart)afftig bamit erger bau Inuc^er ift, brumb ba-j man fid) 11 nit, tnic für bcm offentlidjcn Innerer, furfidjt. @i^, ba§ fein brel) :5ubcn (lüie man fagt), bie bie ganlten luett auf] fangen. .&ie foltcn bcrn nit id)laffen uod) faul fein, luoltcn fie got ein gute rcd)cnfrf)afft geben non ijbrem ampt.

Gjum Sifacnttel)enben Ineren ()ie aud) ]u kn)genn bie buberel), linld)e burd) Dfftciet unnb anbcre iMf(^offlid)e unb geiftlid)C amptlent getrieben lucrben, is bie ha-i arm fotct mit groffcr bcfdjtnernng bannen, laben, jagen unnb trel)ben, bie tucil ein Pfennig ba ift. ■5old)c^ folt man mit bem lüeltlid)en fd)rt)crt Incren, bie ineit ba !etnn anber ^ulff noc^ mittel ift.

C molt got l'pu l)l)mel, ba-S ein mal aud) ein fold) regiment Imirb an= gefongen, bie gemei)iien fraioen t)euf]ev ab3utl)un, gleid) nne in bem luilrf -m ^]md mar! ift t)^c ein unc^riftlid)e» bilb, ein offenttid) funb l)aufj 3u= batten bei) ben 6f)riftenn, hai Oorlunten gar ungc()oret Urne-. Qi folt ein orb= nung fein, ha-i man fnaben unnb incl)blin jcitlid) ^ufanimcn gebe, unb füld)ev untngcnt fnrfcme. '^ladj folc^er orbnung unb lricl)f3c folten bcljbe gciftlid) unb iDcltlid) gemalt trad)tcn. ;^\fto bei) ben ^ui^cti muglid) gemefen, iimrumb -2^ folt es nit bei) ben (5briften aud) muglid) fein? ^a fjo eC' in borffen, merctten unb etlid) fteten uiuglic^ ift, toie für äugen ift, Inarumb folt nit ubiral mugli(^ fein?

mad^t aber, ha5 fein regiment in ber Inelt ift. Diicmant lüil erbel)tcu: baruml) muffen bie banbtmerctä Icut l)l)rc fned)te fci)ren, bie fein bau frei), -1» unb mag uiemanbt 3el)mcn. äßo aber ein orbnung Inerc, ba-i fie muftcn t)m gel)orfam get)n, unb fie niemanbt auffnef)m an anbern orttcnn, bet man biffem übet ein grof] lod) geftopfft. .s)elff got, idj forg, bac- l)ie ber Inunfd) am groften fei), l)offnnng ift geringe, bod; fein mir bamit nit enfc^ulbigt.

5!u fil)e, ba-3 fein loenig luerrf ber ubirfeit angelseigt, aber bod) f\o gut :'■' unb fioDit, ba-j fie nberfluffig gntte merrf unb got ju bienen l)at alle ftnnb.

:i feiu 9cci)aciict (-■ ö lucv C uituovjc^cmpt C u baviiiueu (' 7 uiitijviftlicf)» C 10 barumlj (.' 11 uot bcm C Sidj, bajj (' 1^ iBclrfje bie gatiljcn (' {oUeii bie licwii KI 16 arme C -22 ovbcmmg (' 2:i iiicl)b(e»)u (' nicbliu l'l '24 imtiuien .V ovbcmmg C

25 3ft 'ij fce») C vioxumi V 2G bovffcvii V 27 »ov üiiäeii (.' Wovumb V ubevnt ('

29 arieiiteii C 31 otbcmmg C 32 ae^cn t: 33 idj Ijcfovgc C 35 9!luit fid) C

otixigteijt 0

Uicn boii fintcii älk'vli'it. 1520. -263

Xiijc lucirf aber lote bic niiba'ii ioUciiu aud) l)in c^hiuLicii i\al)n, ja km ßlau^ licim üben, ba-j iiit Ijcinnnbt bind) bic lucrrt fiinu'l)m got ciefnUcim, [pnbeni biivcf) jiilunfidjt feiner l)iilb fold) luerrt iciiiein (^nebiflcu lieben got nnv ,311 eljrc nnub lob tl)u, bnrl)n ieinem ncljfteu ,511 biencn iinb nui! fein.

6,5nm V'ldjt^elicnben, Xni> Hicrb töcrrf biy gebottiu ift gcljoijam bcS gcfinbeö unnb bcr hjcvcfleiit gegen l)f)rc liern, frolnen, niel)[ter unb meljfteiin, bnboit fnnct *4^aiilu-s fngt 2it. ij. Tu folt prcbigen bcn fnec^tcn obbcr bicncrn, baöiu. •.•.ui. «. |ie l)l)ve l)eivcn in allen el)ven Ijalten, geljorfatn fein, tl)nn Waa l)l)n gefcUet, i-Sim. e, 1. fic nit betviegen, noc^ t)^n Iribbcrftrebenn, anä) bavumb, bau bamit tnocfjcnn fic ber lere 6l)vifti unb unfcrnt glnubenn ein guttenn namenn, baä bie l)et)bfnn nit nuigenn über uny fUigenn unnb fid; crgernn. Vlud; fönet -Ik'ter fpridjt: i.*cu-.i',i8t. :3v fnecfjt füllt get)otfani fcinn ctüren tjerrenn umb gottiS furd)t loillcnn, nit allein benn gutigen unb fcnfften, fonbcrn aud) ben iininberloilligenn unb un= fcf)lad)tigen, bau baä ift ein augenem bing für got, f^o ijemanb lel)bet unluft mit unfd)ulb.

5hl ift bie grofte fing in bcr Inclt über ba-J gefinb unb erbeitlcut, luic ungel]orfani, untrclu, ungctjogenn, fortcljtifd) fic fein: hau ift eine plage bon got. Unb fuvloav, ha'5 ift bc» gefinb» einigs lucrrf, bamit fic feiig mugcn tnerbenn, burffen furtruir nit tiiel lüallcn, bif] obbcr bciS' tljun, l)aben gnug I3U tljun, tuen l)l)r l)cr^ nur bat)l)n gcrid}t ftct, baö fic gerne tl}un unb laffcn, h)aa fic iüiffen ljl)rcu l)crrcn unb fralnen gefcUig ift, unb baffclb alles in einem cinfcUigcn gtautienn, nit baä fic buri^ bic lücrd molten grofj borbiencn, e>i(). ü, .s. fonbcrn baä fic bas allcy in gotlidjer t)ulb tmborfidjt (barinnenn alle borbienftii:»!. 3, ■.•4. ftcl)n) tljun, lauterlid) umb fonft auf,} lieb unb gunft ]u got, auf,] fold;er juöorfid^t ertoad)fcn, unb foÜcn folc^ Irercf alle laffcn fein ein ubung unb Oormanung, foId)v glanbcn'5 unb juborfidjt ijmnicr met)r unb mel)r jufterden. 'S)an, luie gefagt ift nn üil nuil, biffer glaub mad;t alte lucrct gut, ^a er mufj fic t^un unnb ber lt)crcfmcl)ftcr fein.

ßjum 9?enntjel)enbcn, Sßibbernm'b bie fierren nnnb fratBcn foKcn Ijljr tncdjt, mcgb unb crbtlcut nit lüutcnbcr tuct)f5 regieren, nit ollc bing auff» gnaluft fuc^en, ju toet)ten eth3a§ nac^taffen, unb umb frib§ "wiÜm burd) bie finger fcljcn : bau C5 mag nit aüe bing alle ,]cit fdjnur gicid) '»ngan in feinem ftanbt, bie liiel)l luir auff erbenn in ber unöolfommcnljcit Icbcnn. Sabon fagt fanct ^\n:l ßoloffcn. iij. 3'r t)errcnn folt mit clorcm gcfinbt gleii^ unnb^ioi. 4, 1. bitlid) ^anbdn, gebenden, ba-j i)l)r aud) einenn Ijerrcnn ^abt im ijtjmd.

1 ge^cn C 2 ijinaiibt (■ -i lu'djfteii < ' 7 Sit. i. AC s gefett^ C 'J n)ibbcr=

ftxctcun. -Jlucf) banimb, ban A (l)totnac^ bic übrigen Sonbecbvuctc: „aud) baviimfi" ift ein ftötcnbcr .aufaßt 12 Ijci-ii (' fotdjt 0 U sov gobt V ijinanbt C IG avbeljttettit C 17 ein ploge U 19 gnung i' 20 flehet C laffcn, loa? fie »Etftcen unnb InaS fic toiffenn E

21 gcfettig fein ri ba§ fcI6ig C 23 fiulb Unb jiiocrfic^t FI 24 ftcljcn V umb fünft C 2() foldjcä glalubcnjj c; ntcljci: unb meljrv c 27 3§a cl)ct C 29 5vc fiu^t, mc^bt C

:!1 fribe^ C 32 Ijugc^n C 34 $aulä l' l)evn V 'iö tjern C

2(54 i'oii t't« a"'"' aScvtcit. 1520.

2)Qnimt) Wk bic Ijcvvcim UuiUcii noim flott iiit mit l)T)iiu nuffö jdjcrfftft q,c= l)aiibclt, f;,onbcviin inl biiuigco buvd; giuibcnn nacf)fjdaffeim (lalinui, f^o foUcnii fie üuä) gcaciiii l)l)rc gcjinbt bcfte ieimfitcr fctiiii uiinb ctliuvi itüdjlalicuii, uiiiib boä) ftcifj antucnbcn, ba§ fic red^t tl)un iinb got furchten Icrenn.

Stf)c ba oder, 'ma-i ein I)au)"5lutrt imnb fvalu mag fuv glitte tucvct tliim, 5 mic fein uns got alle guttc mcvcf jjo nal)e, f^o mancherlei), 130 ftetigtid) fuv» legt, ba§ tüiv nit buiffen fragen naäj guten loerden, unb luol öorgefjen lunben ber anbern gleiffenben, loeit Icufftigcn, erfunben menfdjen lucrcten, at-j ba fein »imllen, tirc^en Imluen, alUau fudjeu, unb ber gleid)cn.

.s^ie folt id) andj Inol fngeu, line ein lüciO feinem man, aU feinem ubirften, i" get)orfam, untertl)enig, Iceid^en, fd)lüel)gen unnb re(|t laffcn fol, )do c3 nit lüibber got ift, lriibberum'6 ber man fein tceib lieb l)aben, etltmci nad)laffen i.<)sctv.3_,5ff. unb nit genaJu mit l)t)r Ijanbeln, balum 3. ^Vter unb ipanel Dil gefagt tjabenn,

eoi/a, Tsf^aber ge^^orct in tnetitter aufjlegungc ber t^e^^cnn gebot unb ift aufj biffcn

ftudeu leicht ,^uer!ennen. '•

ßjum .^Inenljigften , 'JlUeS aber, Wivi gefagt ift Uon biffen luerdenn, ift begriffen in ben ätne^en, @c()orfam unb forgfcltideit. (äeI)orfam gepurt ben nntcrtljaucn, forgfcittdcit ben nber[)cru, hau fie flcif', l)aben l)l)r nntertlianeii inol 3n regiren, lieblid; mit l;l)u l)anbeln, unb aUe^' tljnn, bac' fie l)l)n nulUid; unb l)ulfflic^ fein: ba§ ift l)t)r Ineg äum filmet, unb t){)r bcftcn loerö, bie fie -m mngen t[)nn anff erben, bamit fie angenl)emer fein für got, ban ob fie fouft

sHmii. ij.s. ci)tel lüunberiicidjen tljeten. 'ittfo fagt fand !:paucl 9io. jij. incr ein ubirfeit l)at, ber laf^ fein merd fein bic forgfeltideit, alö folt er fagcnn '®r Infj fid) nit l)rren luaa anber leut ober ftenbe tl)un, er fel)e nit nad) bifem obber beni merci e-? gleiffe aber ' fei) finfter, foubern l]abe ad)ten onff feinen ftanbt, unb .:< bend nur, Inie er benen nnljlid) fei), bie unter l)l)m fein: ba bleib er auff, unnb laf3 fid) nit baöon rel)ffen, iDenn gleid) ber I)l)mel für t)l)m auff ftnnb, nad) bal'on jagen, lucn and) bie l)ell l)l)m nac^ lieffe, ba-J ift bic rid)tigc ftraffe, bie i)l)u jum l)l)mel tregt'.

£> Iner atfjo adjtcn auff fid) unb feinen ftanb l)ct, be§ felbcn aEcin 90= 30 tuartet, Inic ein reid) menfd) lum gntten loerdcn folt baö in fnrljcr .^eit Inerbenn, 1,50 ftil unb l)el)mlid), bas niemanbt bau got nlieiu geloar. Unirbe! "Jlber nn lajfenu mir ba'ä alles faren, unb Iciifft einer l)nfj (^artljufj, einer l)ie, ber anber bal)er, gerab al« mereun bie gntte luerd unb gottis gebot in bie minctel

spv. 1,20t. gclüorffcn unb l'orftedt, fjo bod) gefd)rieben ftet ^^rouerbi. i. bac- bie gotlidje ss

1 id)cr))ffeft (' •■! ijrem flciijnbi: C bcftci; jciifitmutiaev C 5 bo abn r iiiiiacu

jiiv Kl ircm iiiauii, aU ivcm Fl ofccvfttn Cl-'l 14 gcl^ovt C oiifetcgimg V

ijlDculjisiftcn t' 18 o6cvl)cvii C 20 6eftc C 21 not got (' fünft C 22 otriglcljt C

25 ober fcl) F(;ill i)aU acfjtuiig (' t)alj aä)i Kl 27 «ov Ijm V 2S nodj bouoii V

29 „in" ftatt „jum" KI :ii) adjtung (' bofj jdbigcii (' :3:i favii V ijii bijc (Sovtftouft C Irtcv ('

') „aljct" l)ii'i: = aber, ober.

5^cm ben c\nim Wntm. 1520. 265

uiL'i),il)cit i)l)v gebot an\] id;vcl)i't offciitlicf) , in bcii ftvaifcii, mitten nntcr bcni iHilcf nnb in ben pfortcn bei ftete, bamit angeijeigt luivt, ha-i an allen orten, ftcnben, jcitten ubiiflnffig fnrl)anben fein, unb lüir fie ntt fcl)en, Uorötcnb anbcrä tno tudjcn. Sn-j l)at üliriftuc' üorfnnbiflt llJattf). rritii. Slkn fie cnd) »iaito. 34,

•'. hjcvben jagen 'fid), l)ie ift (^"l)viftn':? ober ba\ fju fott l)l)rc' nit glautien, luen fie fagen hJcrben 'fic^ ba, in ber tünftencl) ift er', fjo gct)t nit ^tinaufj, "fit)c ba , in ben [)el)mlid)cn lienfern ift er', f^o glcubt nur nit. ®C' fein falfdje propljeten unb falfd} (iljriften.

6äum jji. lüibbcrumb geburt bcr get)orfam ben untcrtt)cnigen, bao fie alte

1" l)t)rcn flel)f,5 uiinb anfffetien baf)i)n teren, ^nttjun nnb Inffcn, loa-? l)l)r nbev fierii Don l;l)n bcgercn, fid; bauon nit (äffen rel;ffen nod) trcljben, e-5 tlju ein auber lüa» er tl^u, lafj fic^ l)t)c nit bnndcn, bas er lool lebe obber gutte loerdE tl)n, (5 fei) l'eten obber fnftcn, obber luie ee einen nameuu l)aben mag, f^o er in biffcm nit ernftlid) unb ficiiffiglid; fid) übet.

i-i SBo aber !emc, luie offt gefdjidjt, bog Ineltlic^ getoalt unb nbtrfeit,

tüie fie f)el)ffcn, ttturbcn einen untertl)anen bringen luibber bie gebot gotti-5 obber brau l)i)nbcrnn, ba gal)t ber gcljorfam an']], unnb ift bie pflidjt fd)on anff get)abenn. sSit mufj man fagen, tüte fanct *^^cter ju ben fnrftcn ber Subcn fagt: TOan mufj gott me^r gcl)orfam fein, ban bm menfc^en. @r stpsitft- sa».

L'u fprai^ nit 'man muf5 ben menfdjenn nit gef)orfam fein', ban bac' luere falfd), fonbern 'gotte mcl)r ban ben menfc^eun'. -JU» mcn ein furft IboU friegeiin, bcr ein offentltd)e unrechte fad^ i)et, bem fol man gar nit folgen nod) l)elffcn, bie tucil got geboten I)at, tnir follen unfern ncl)ftcn nit tobten, nod) unrei^t tl)un. ..;'item [30 er Ijicffc ein falfd) getjcugni» geben, rauben, liegen obber be=

-.'.s triegcn, unb bc» gleichen, öie fol man e^e gut, el)r, lel)p unnb (eben faren (offen, auff bac> gottts gebot b(el)be.

3^011 beul 5-unfftcu ©cbot.

S)iffe öier oorgangen gebot l)aben l)f)r mercE in ber oornunfft , bov ift, bau fie ben menfd)cn gefangen ncl)men, regieren unb uutcrt()an mad)en, auff :iii bas er ftd) felb nit regiere, nit fid) gut bunrf, nit etlna» üonn tjt)m felb l)alt, fonbern fid) bemutig erfennc unb füren laffe, bamit bk ^offart crlreret toirt. 2)iffc nad)fo(genbe gebot l)anbeln mit ben bcgirben unb IroUuften be§ menfc^cn, fie and) jutobten:

3um erften, bie 3ornige unb radifuc^tige bcgirb, baöon bau funfft gebot 3.i fagt 'S;u folt nit tobten'. S^lJilc^» gebot l)at ein merrf, bah boc^ Oicl begrel)fft

2 angc^eljä c '■', ubcvflujjigt C 5 gleuicu (' (j „fie" flatt „fi^t" C 7 in ben ^imlifi^cn ^eüjcrn Kl lu obcr^crn C 13 go c^cr 0 14 obev ftciifigflid^ FI oB= ricfeljt C 16 „einen" feljtt in E 17 boran C bo ge^ct C 21 got C 2:J nc(^ftcn C 2i gegeugnufe C 2.5 e^ve, le^b C »organgenc C 30 haS e^er ficfj JElbft C fcttft C 35 njercE iai baä boc^ A

266 äSoii bm (lutfi! Ä^'vfcii. l-")20.

iiniib oil laftcv luntiTljbt, uiiiib l)cii't iniiiftmutidcit. Sie fclb ift lui ^liieljalci). Sic ein gteljffet faft []i\b]ä.} iinnb ift nidjtä ba()l)iibcnit, liiilrf)e lüiv [jabeii cjecicn bic fvcimb, iiimb bie uitc- niililirf), gcnief'jlicf) fein an gnt, et)r itnb gnnft, obber bie un>? nit (lefclibigen , nod) mit luoitcn, nodj mit tuerrfen. Soldje fanfft= mutirti'it ()flLicn und) unuovnunfflige tt)ieve, tetoen unnb fdjlani^en, Ijeljbenn, ■'■ ;^\nbenn, Inrrfenn, bnffcn, morbcr, bof3e Itcljber. Sifje nltefampt fein tiu frieben nnb fenfft, luo man tfntt Inaä fie luoKen obber fie mit fribcn Icffct, unb bod) nit loenig, buvd) fold) unturijtißc fenfftmntirfeit betrogen, l]l)ren 3orn bebeden unb entfd;ulbigcn nlfo '^ä) loolt luol nit tuirnen, Ino man midj mit friben lieffe'. 3n. lieber menfd), n(fo luerc ber bof^e gelift andj fenfft= '" mutig, mo e-j l)l)m nod) feinem UiiUen gieiige: ber unfrib unb bie bclel)bung ubirfumpt bir barumb, ba» fie bi(^ bir fclby erkljgcn \v'ü, Jrie öol bu jorn» unb bof^beit ftidift, baburd) bu liovmauet mcrbeft, nad) fcnfftmutideit ,iuerbel)ten unb ben ,5orn auf^luitreliben. Tic anber fcnfftmutideit ift grunblid) gut, luild) fid^ crl!Cl)gt gegen bie Itiiberfadjer unnb fcl)nb, ben fclben iiid)ty fdjabet, nit '■■ fic^ rid)et, nit fludjt, nit leftcrt, nid)t-J nbel-s nadjrebet, nid)tes ubetS luibber fie gebendt, ob fie gleid} gut, el)re, M}p, freunb unb alle» genommen betten. ;Csa \vo fie mag, tt)ut fie il)n gut für ba-S bofe, rebet l)bn ba-o befte nad), ge=

Dirttif] .M4. bendt ijljt am beftenn, bittet für fie. Sabon fagt GbriftuS Mattt). ü. Stjut

lüol benen, bic mi) (et)bc t()un, bittet für clur borfolgcr unb Icfterer, nnb -"

3ium. 1-, u.5)3auluy 9{o. rif- 23cnebcl)ct bie, bic eud) oormalebcljcn, unb malebcl^ct fie ja nidjt, foubern tf}ut tjljn lool.

(^5ut" anberu, 9hi fid) bifj f'oftlid) boI)e Uierd, luie eo nuter ben Pbriften Dorgangen ift, bai nit mebr bau Ijaber, fricg, jand, 3orn, l)af5, nel)bt, afftcr= reben, ftud;en, teftern, fdjabcu, rad), unb allerlei) jorn§ toerd unb toort mit -■■ luillev gelnalt ubir alte regieren, unb bod) baneben \v\x l)l)n geben mit Incten fcljrtagcn, mefj tprenu, gcbctlin fprcdjenn, tirdjcnn ftifften, gciftlidjen fdjnmd, bk got nit geboten t)at, fjo prcdjtig unb ubirfdjlnengtid; glel)ffen, als luercn Uiir bic beiligften C?briften, bie nod) l)()e gcKiefcn fein, unb laffcn al\]o burd) biffe fpiegd unnb larücn gotti» gebot ^n poben untergel}en, baä oud) nicmant ■<" fid) bebcndt obber betrac^t, Une nabe obber ferr c()r Don ber fcnfftmutideit fei) nnb biffc'j gotti« gebottij erfuUung, fo er bod) gefngt, bac- nit leer fold)e

^'''iJ^'i'y'-' ioerd tl)u, foubern iner feine gebot t)alte, ber mirt l)nf5 etuige leben gebenu.

Tic lucl)t bann nicnuiut lebt auff erben, bem got nit ^nfngc einen licigcr

fcinci' ct)gen |orn» unb bofjljcit, baö ift, feinen fel)nb unb »oibberpart, ber l)l)m '^^

tel)be tbu an gut, ebrc, lel)p obber freunb, unnb bamit probirt, ob aud) nod)

jorn ba fei), ob er bem fel)nb tunbe l)olt fein, Uuil bon l)l)ni reben, lüoltl)un.

1 ?cnfitmutici(i'i)t (' :) cl)i'c (' 4 )onfttnuilirt(cl|t (' ö lawcii ( i'. imtieii Kl'l

7 (cft (■ II tieltibinuiig 10 iclnihiniiim Fl IJ ubinfiiiiUit (' l:! ftcdcft (' Ijli ax'

Icljtcn (' n: iitf) viditet (K.N fid) vidjt Klil C*vl. VliiSiv 'J. Sliifl, iuid)rcbft , iiidjt-5 C

17 clict (■ l'i Wattl). i'i. .\ *J3!at. ui. (' 20 clucv C 21 (i; niiri) nit l'l '-'C ubcv C fo pradjUid) II uOctjrfjiucndlii^ C :J7 c()ct C vcbc t

älüit boii ciutfit Ä'trteii. l■^■20. 2(1?

imb ludjtC' iiL'cl-j uubiVv i)l)ii furlialu-, }p fuiit au Ijcv, lucr bo inigt, tun-? dir tl)im fol, bao ev giittc lucrd: tl)u, a,ot a,(icü\a, iiiib feiig Uieibc. ter ucuu' iciiicii feljub flu- fidj, bilbc beu fcUuMi ftctif(lirf) fitv finjiiS I)cvi.',cn augcii, .^u folri)cv iitnmgc, baä ev fid; bavaii (uTdje iinb fein l)erl} gcmcne, fvuntlid) non

^ bem felBeii ,5iigebcncl:cn , Ijtim ba5 6efte gönnen, fnv l)t)n forgcn nnb bitten, btniiad), luo bie ,^eit ift, luol uon l)l)ni rcbeii unb Woltlnin. ä>orfnd) bi-ö ftnd; luer bo loil, luivt er nit fel)ne lebtag ^nfdjaffen gnng gctuinncn, fjo ftraff er mid) lugen tinnb fag, biffe vcbe fei) fatfd) gcUiefen. Sjo abn got bif,5 luil l)aben, nnb fonft fid; nit iüil beljolcn laffen, luaü l)ilfft c-i hod), bno tüiv mit

1" onbern groffen Uuncfcn nnibgaljen, bie nit gcbottcn fein, uiinb bic' nad)taffen ^

Ivunib fprid)t got ".yiattl). u. M) ft^9 '^^idl- "Jtr bo Ijnvnet mit fei)nem nebften, ajintto. 5, 22. bei- ift fc^utbig be» gerieftes, toer bo fagt 3U feljnem bvuber 'xa<i)a' (ba§ ift, einn gvctolid), liovnigS, gvetffig§ yidjtn gibt), bcr ift fd)nlbig bc-S rabt§, tocr aber fpridjt im feinem brubcr 'bm nar' (ba-j ift, aUcrlel) fdjeltliHut , fhidjen,

IS Icfternng, nad) reben), ber ift fi^ulbig bes einigen felor-j. äl^o bleljbet ban bie t()iit mit bcr l)anbt, als fc^Iagenn, nnmbenn, tobten, fdjaben k. fo bie gebancfen unb luort be-s Ijorncc' fjo t)od) uorbampt fein?

ßjum britten, h)o aber grunblid) fenfftmnt ift, bar jamert baä berlj allc'5 übet, iuaä fetjnem fcljnb Inibberf eret , unb hai fein bie rcdjten finb nnb

20 erb gotti«, unb bruber (£l)rifti, bcr für uns alle l)at alfjo t£)an ai\ bem l)ei)= ligcn crcu^. Sdfo fe^en mir, ba§ ein frutncr rii^ter mit f(^mert^en ein urteil feÜ-t über beu fd)ulbigcn, nnnb i)t)m let)b ift bcr tob, ben bao rec^t über ben felben bringt, .s'iie ift ein fdjein in bem tocrcf, alsi fet) |orn unnb ungnab, [50 gnr grunblid) gut ift bie fenfftmnt, hac^ fie aud) bleljbt unter folc^en 3or=

25 nigen tnerdfen, ^a am aEet l^efftigiften im !^er|en quellet, mcn fie alfo |urnen unb ernft fein mufj.

£od} muffen toir I)ie 3ufef)en, hau mir nit faufftmutig fcl)n mibber gottic^ cf)re unb gebot: bau ftct gcfd)riebeu üon 5Jloft, ha^ er ber aller feuff t= s«- «, ■»■ mntigift mcnfd) auff erben mar, unb bod), bo bie ^ubcn bas gulben !alb-^2i!"i--.s--v-'s.

3u l)atten angebet unb got crljurnet, fdjlug er l)l)r bil 5U tobt, nnb bamit got miber Dorfunet. 3Ufo |impt fidjC' nidjt, bae ubirfcit moü fet)ren unb fnnb regireu laffen, nnnb mir baffelbcn ftil ju fd)mel)gcn: mein gut, mein et)re, meinen fd)abcnn fol id) nit achten, unb nit brumb turnen, aber gottiä etire unb gebot, unnb unfer nel)ften fc^aben obber nnredjt muffen mir mercn, bie

35 ubcreru mit bem fdjmert, bie anberu mit mortten unb ftraffeu, unnb bod) allea mit janier ber, fo bie ftraff öorbicnct l)aben.

I luaä ct)cv tljuit l' ■> Vüx jeius t' i fvcuntlid) C ö gunncn C 7 Icbtagc C

911U119 (• 9 fünft (' 10 umbgefjeu C bi)B nit laffen C 11 2atum6 C ncc^ftcn C

10 fjovnigä A gvcffigs <' gvc^igä E tre^igs I unroürg G 17 fo tjart FI 18 ba^ jontcrt C

19 iDibetfert C 20 gct^an (' 2:) ungenob C 27 fcnfftmutig C 2S ba§ e^cr C

30 fetten C öl otivigfctjt »ol <.' HS barumfi V Si unftv§ nci^ftcn <' bie oiet^ern C 35 Worten ftraffen C

268 9^"» tini giiti'ii älnnfcii. 1520.

2)ic' ()ol)e, fein, fiiffc U'crrt tnirt ficf) icidjte Icvncii InfKu, Um mir bn-? fclb l)m glaubeii t()un, lunib bcn iclbcit brau üben, bcii i^o bcr rttmib iiit .^tueiffclt Uli ber f)iilb gotti», ba§ er einen gnebigenn got bat, luirt l)bm gar leirfjt lücrbcnn, and) feinem nebften gnebig unnb gunftig ]u fein, tnic bobc ber felb fid) lior»uirctt l)übe, ban mir nnä gar nit l)ül)er gegen got innlinrtft Ijaben. Silje ba ein furlj gebot ift baS, aber ein lange, grofj ubunge gntter InerdE iinnb bec' glauben-:- bariuucnu angebeun luirt.

^^011 bcm Scd)ftcu öcbot.

£)u folt nit 6I)ebred^cn.

3n biffem gebot tnirt auc^ ein gut tvtxd gebottenn, ba-r- Oil begreifft unb »" Utl (after öortreljbt, unb ()el)fiet 5Rel)mcfeit obber feui'djeit, baoon oit gefd)rieben, gcprcbigt, unnb faft ijberman lool befant, on ba-r- mau fein nit |o fleijfig liHU-= nl)mpt unb u"bet, al-3 man tl)ut in bcn anbcrn uugebottcneu toertfenn. S30 gar fein tnir bereljt juttjuu loa-j nit gebotten ift, unnb 5ulaffen loa-5 gebotten ift. 3Bir fetjeu, ba-5 bic luelt Hot ift fd;enbtid;er Uierct ber uuEeufdjeit, fd)aub= •"• parer loort, fabeln unnb lieblin, barlju teglid) rel)tuiug fid; metjret mit freffcu unb fauffeu, muffig gat)n unb übrigem fdjmucf, bod) gel)u luir bljn abi lueren mir Oiljriftcnn, loen loir ^ur firdjeu geloeft, unfer gebetUn , faften unb fei)er gel)alten baben, bamit fol e5 oufjgeridjt fein.

5iu Inen nit meljr Wixä geboten tueren. bau bie fcufd)eit aUciu, tnir I)ettcn alte luifd}affen guug brau, f,p ein ferlid;, Unitenb lafter ba-3 ift, ban ej in allen glibnuiffen tobet, l)m l)ertjien mit gebauctenu, in ben angen mit bem gefid;t, in ben oreu mit bem t)ovcn, in bem munb mit toorteu, iu ben benbeu, fnffen unb ganljen lel)p mit ben »nerrfen. 2old;-3 alIe-3 3utimingen, mit erbeljt unb nuil)e ijaben, unb leren uu-? alfjo bie gebot gotti-f-, mie grof,5 i- bing fe^ umb red}tfd)affne gutte luerct, ja ba-i nnmuglid) fei) auf,^ unfern freffteun ein gut loerct Imgebeucfcnu, fdjloeijg bau anfoben obber Oolnbrengen. 5anet 'Jluguftiii fpridjt, ba-j unter alleuu ftreptten ber (il)riften fei) ber fenfdieit ftrel)t ber l)ertift, allein barumb, baö er teglid) loeret on auff boren, unb fie feiten obtigt. Ijaben alle Ijeljligeu brob geelagt unb geioeljuet, loie fanct 310111. 7, 18. ^I^auel 'Roma. nij. '^äj finb in mir, ba-j ift iu meljnent fleifd), nidjt-i guttis.

C^]um aubern, Xif] loerct ber feufdjeit, fol c-i bcftan, fjo trcl)bt e-S 3U öielen anbern gntten loerrtenn, jum fafteu unb mefficfeit loibber beu fraf,^ unb truutfcnt)el)t , ,5u loadjen unb fru aufflutftel)eu loiber bie faulbeit unb ben

1 leicOtc, lehnet tctnen K 2 boioii (' ton fjo C 4 ncd)ftcu (' loic I)i)c

."■) f)orf)cr (■ li @ia5 bo (• 1.") fdjamijavfv l'l IG ticbtc>)u C 17 imiifigf flct)U <"

bürf) flc^cii <; IS iju bcr tircf)cii r gctctli-lju < -Ju nicljcv r 21 batoii C 24Bn"!5t">'' 2.'> orbcl)t (' unb Icvncn «' 2(! unnfcvn aiflni-n (vcfjtcn l'l 27 onfo()cn nbcr «orbringcii C 2!) ()crtcft (■ :lO Jclten oben Icljt C batubcv gcftagct C 31 l^auU V ■'A tiund^

t)cl)t A ftioc C

Soll brn fliitfii aSfrfcti. 1520. 9PQ

"tn%n fcf,Iaff, ,]i,v eröcljt imb mufjbe Unbcr bcn mufftci finng. San fvcffen imifren, ml m^cn, faiUcntoi luuib niuitid gal)!! fein Umpcnn bcr unfen|rf)cit' Sh "" ^;' feu|d;c.t bclicnb ulnrimu.ben Unrt. ÄMbbcn.nib nennet bcr Del^üci apoftel fmu-t %lml ba§ laften, luac^en, evbel)ten flotIid,e iropen, ba n.it bir)..™..3,m. ■•■ !;t™ld)e't fle mningen n,ia, bod; nlfo, Une bvoben gefaxt, ba. bie ie(6en «6nnq mt inejtcv gatjn, ban tuM .juv bempfruug ber nnfeuid;eit, nit Imv bovberbuna Der imtur. ' "

llbiv_ bin nrres ift bie ftevtfift tocrc bas gebet nnnb tüort qotti-^ bn«

uo b,e bot.|e Inft fid; reget, ber nienfd; .51. bem gebet flif,e, gottiS gnab^ nnb

■" l)"ln onnirrc ba§ göangeUum te^e unb betrad;te, barinnen 6f,riftn^. (e.ibenn

anidje. ilIt,;o_ fagt ber crrrmj. pfalm 'aelig ift, ber bie jnngcn bon ^^Sa^-r, nr.e, omm ergreinrt nnb 3nrfnuriet fie an bem fel,V, ba. ift, f,„ ba-S t,eri, mit bcn bütjen gebancfcn, b.e luetjl jie noc^ jnng nnb t,m anfang fein, tenfft" jnm l)uii O^br.lto beretn rctf.5 ift, an tnild;em fie ^urieben Serben nnb borga(,n '^ _^ii)e, ba iPtrt ein iglidjer mit l)l,m felb nbirtaben gnng ,ntt,nn ftnben

nb ,n t,l,m ,e(b bixler gntter l.erd nbirfommen. ^er i^.t ga t e. a f ' a. be._flebett,., faftenö, l.ac^en^^. crbe>,ten§ nicmanbt ^te |u' gebrancOt fon= bern lauen. >innd rar fid, felb blel,benn, bie borf; folten gcorbenet fein' bi^ gebottt. Jiicrct ,5nrTnUcn nnb teglid; met)r niib melir reljnigen

" tlenbr, J'l'J™ T"^-'"!? "^1^' ""^"9t ,in bornteljben, aU tvdä) lager nnb

trclber,_mel,ben nbr.g. tcl)mncf.3, met,be. ober manneS perfon gefelfcfjafft rcbc

un ge,td)t, nnnbl.a. ber 9leirf;en me{,r fnrberlid, ift ^ur tenfd^eit ^n biffen

U n fan nxemanbt e^n gctoiffe reget unb maf^ fel,enn. (fin iglid^er mnf, in

; .b?"s""' '^^f^'''"^^"""^ >"*^«it' ^^^^-m fie t,f,m fobberlirf; fein ur

ba. er ftdö ein Jt.ett lang untergebe in e»niö anbern regiment, ber ifjn barb.n )al e, btf3 ba. er fem fetb muge medjtig lt>erben 311 regieren, ban barnmb fein üorljeiten bie flofter geftifft, junge leut ,ind)t unb rel,nicfeit ]utcren

(Ä3inn brittenn, ^sn biffem tnercf l,itfft fcl,r ein gntter ftardcr glaub u prtnbltdjer bau rnit tu feinem auberu, ba^. anä) ber falben ^faiaS ri: fagt So,. .,. . ber glaub jej ein gurt ber niercn. ba§ ift ein belnarung ber fenfdjeit: S^an

!Sir?" i ^" "-■ ^'"^^ "^"' Ö""^^"" 3^'9"i 90t borfidjt, bem gefeEet bie mm^äcü M, brnmb mag er fjo btl lei^djter bcr fleljf^liJ^en un=

fohlt inV.?v^'' "1't ""^ ""'^' ^ ' '"""■'8^ 9'^" ^ '' ninmuWn C „kennet"

temmung H iju bor bottcrtung C 8 UBcr C ftcrtfeft C 11 in x^TZL Ir

JJ mnu^m C ,iu.„fu-6ot E ,.^nmt FI ,..tn,.m <^ pfn.', f^e K 1 „Set N

.«C i3ub«feu,<So.tC 25,>l6ftr oobaöuC 27 fc(6ft 0 «gin, C all I"-" < 29 ,c,)cr f 30 ciitpfintücfK. C faft «,. FI 3f«ia. «. AC i bavni^e^C

270 'i*u" bfti ditton aBerfiMi. 1520.

vcljnicfctt toibbevftcl)cu, iinb taget l)()m geh)if,5(id) bet ge^ft in folc^em gloubciin, lutc er meljben fol bofj gcbanrtcti uiib nKcs \vai ber feuic^eit loibcrt: bnn ber glniib got(id)cr l)iilb, loic cv on iiiiti'vlaf:i lebt unnb nllc tncvcf loirctct, '\]o Icft er (lud) nit und) feine Horinanung in allen bingcn, bic got angenl)em obber

i.>ii. s, i'rüorbricf.^Iidj, txiic fanct ;3o^""iic§ in feiner föpiftolen jagt '^f)!^ ^"i'tft nit, ba§ r. end) l)emanbt lere, ben bie gnttidje fnlbe, bn-? ift ber gctft gottici, leret enrfj aÜ.( bing'.

2)o(^ muffen loir nit uor^agenn, ob luiv ber anfec^tnng nid}t fd)nel lofj merbeii, ja nit furnelnnen rüge fnr l)l)r linben, bic Ineil nur (eben, unb fie nit anbero anffnelimen, ban al-; ein rcljljnng unb üormauung ]n beten, faftcn, m Uiad)en, erbeljten , nnub anbere ubnngc, büä ftc^fc^ jubem^jffcn, fonberlii^ ben glanbcnn in got 3utrel)ben nnnb üben. Tan ba-j ift nit ein toftlidje fenfdjeit, bie fti( rnge t)at, fonbcrn bic mit ber unfenfdjcit ,iu fett ligt nnnb ftrcl)tet, on uutcrlaf.5 anf,^treibt allen norgifft, ben hau fleifd) unb bof3er gcl)ft cinUnrfft.

i.-;!ctt.2,ii.(g^o |£,(^t innct ^^eter: ^\d) Dormane cud;, bas \)i]x eudj entl)altct ber fleifd;= '-^ lid)en Begirben unb Inften, bie bo ftrcljten nlticit inibber bie fcele, unb fanct

itiom. c, i2.$^(nul ^)io. Oi. '^\l]x folt bem lel)b nit folgen nad; feiiieii lüften k. ;a» biffen unnb ber gleic^cnn f^rud} lüirt anljcl)gt, ba^l ntemant on bofjc luft ift, ober fol unb muf', teglirf) bamit ftrel)tcn. SBic lool ober baffclb unrnge bringt unb nnlnft, iftv bod) für got ein angenel)m Unnd, baran nnfer troft unb ■'«' guuge fein fol : ban bic bo meinen f oMjer Qufe(^tung mit ber folge ju ftcurcn, luinbeu fid) nur nu'l)r au, nnub ob fie ein mcljl ftil ftaljt, fumpt fie bod} anff cinn anber Ijeit fterder loibbcr nnnb finbet bie natnr mctjr gcfdjmcdjet biin liür[)l)n.

XaS Sicknb ©cDot. «

®u folt nit fielen. S)if3 ge^jot bot and) cinn merdf, loild^S gar öiel gutte mercf in fid) bc= greljfft unnb Dielen Inftern Jnibber ift, unb l)e^ft auff bentfd) ^J3lilbidcit, Unld)« ift ein uicrd, ba-j Hon feinem gut t)berntau millig ift ,',ul)e(ffcn unnb bienen, unb ftrel)tet nit aEein lüibbcr ben bicbftal unb raubcrel), fjonbern lotbber alle lunfurluing, f^^o l)m jcitlic^en gut eine» gegen bem anbcrn mag ubenn, al§ ba fein gel)lj, Unid)cr, nbertbenrcu, ubirfd)(abcn, falfd)e Unire,'falfd) maf^, falfri) gelind)t braud)en, uiinb loer mod)ty aliec' erljclen, bie bel)enben ncmen fpilugcn fnnblin, bie fid) teglid) niedren in aller l)antl)ierung, in Unld)en l)berman fein t)ortcl)l fnd)t mit bc^ anbern nad)tel)l, unb liorgiffet bes gefelu'o, ba-J bo fagt ss !B!(\tiii. 7,i:!.'!iBas bu luilt, bac' bir anbere tl)unn, boy tl)u bm l)l)nn and;'. Ulkr biffc

1 fold^en (' :i niif iiiitcvlnj.i leUct (.' 4 and) iiicljt mnt) (' niiflciifmo f 0 liiminW »' 8 „nic^t" icf)lt in nllcu Sonbcrbiurfcn iiiib ift oticn und) brv 3cnner Wfinmmtnii-:-(inOc liiiiiiigffiuit 9Uoi'l)t(' 1 1 nvbrtjtfii (' .u'itcmmcii Kl Hi nllc ((eit (' 17 'ISaiil'iC is nnnoljfiiit (' 21) «ov not (■ 21 flcmiflc (' 2:! niibcvr t" 27 lucldicS (' in im 11 .'^J iilitv-

ll)ciiviiiirt l'l iilifiid)lal)oii (' ."l Ijaiibthioviiiifi i' :'.il wt\n bijo vtflcl voi- niiiifit hii'll t))ii lj8lid)cv C

iDon bfii giitfii aßcttoii. 1520. 271

i'Cflcl fiiv eiligen fjilte, ein igtidjcv in icljnem ()tinbtlueic£, ticidjefftc nnb l)anbel c^cdcu iel)iiein ncliften, linirb luol ftnbcii , mic ev fott fauffen unb Dorhuiffen, ncl)mcu unb geben, lel)l)en nnb umb fonft geben, ,)UJa9en nnb galten, nnb bcv gleicfjen, nnb [50 loiv an)el)en btc Iticlt in t)l)rem Irefen, toic ber gcilj in nllcnt tianbi'l ba-i vegintcnt t}at, lonrbenn ttnv nit allein jnidjaffen gnng getuinnen, folten Uiir nnc- mit got nnnb cl)ren evnevcn, fonbevn ancf) einen gvatoen nnb ic()verten empfalien fnr bifem jcvlictjen, clenbcn leben, bao mit jovgen ,]eitlid)cv narunge unb unixblidjem gefncl) bcv felben i;,o gar nfaiilaben, beftricft nnb gefangen ift.

C^3nm anbcvn, S:vnml) nit nmb fonft ber luctjfje man fagt 'Selig ift ber s»- 31, s f. reiche man, ber erfnnben ift an madel, ber nit ift bem golt nac^lanffen, nnnb Ijat fel)n ^ntiovfidjt nit gefielt in bie fcf)efe be§ gelt'5. tuev ift bev ? lüir »ollen i)l)n loben, ba>3 ev Ijab >i)nnbertl)at getl)an in feinem leben', als folt er fagen 'man finbct feinen obbcr gar iuenig'. !^a tj'i)x ift gar Itentg, bie folc§ golt= fudjt in l)l)n felb-3 mcrcfen nnnb ernennen , ban ber gel)t. f)at albie gar cincnn fjnbfdjen, fctjnen fc^anbt becfel, ber bo l)cl}ft lielj^j navnng unb naturlid; nob= tnrfft, barnnber c^r ^anbelt an niafj nnnb unfettiglid;, has, trer fic^ l)l)rinnc fol ret]n Ijallen, muf', fnrtnar, tnic elir fagt, lt)nnber^el)c^en obber un!nbertl)at in fcljnem lebenn tt)unn.

5hl iiä), lücr nit allein Inil gute Jnercf, fonbern and) ttninberljeidjen tfjnn, bie got lobe nnnb t)l)m gefallen laffe, toas barff er öiel anberf,]n.io l)i)n gebenden? @r t)ab ad)t anff fid) felb unb fel)c 3U, ba-? er bem golt nit nal) lauff, nnb fe^c fein 3nt.iorfid)t nidjt auffä gelt, fjonbern lafj baö golt l)lint nad)= lauffen unb ba§ gelt feiner gnabe ttjarten, unb tafj t)l]m ber fein» lieben, norf) fein l)cr^ brau flcben, f^o ift el)r ber rec^t milbe, ttiunbertl)ctiger, feiiger mann, loie ^oö rrri. fagt: ^d) ^ab nod) nie anffS golt mic^ Dorlaffen, unnb-^-'ioi' 31,24. ba» gelt no(^ nie laffen mein troft unb juöorfic^t fein. Unnb pfalmo Ijij. iü. «-'. n. Sjo end) vel)d)tnmb ,5nfHeffcnn, folt t)t)r t)l)e elnr l)er^ nit bran bafften. S30 leret and) 6()riftnc' "33101. oi. mir foUcn nit forgfeltig fein, ma-j lüir effen, -Mawi.s.sif. trincfen, unnb tüte tntr un-s fleljben, fel)ntemal got bafur forgt nnb tt)el)f3, bo§ toir beffelben bnrffen.

5lber etlic^ fagen '^a üorlaf; bid) brauff, forge nit, unnb fil^e, ab bir ein bvatenf3 bnn l)nf3 maul fliege', ^sä) fag nit, ba» ntemant erbeuten unb narung fnd)en fol, fonbern nit forgen, nit gct)t',ig fein, nit üor^agen, ebr toerb gnng l)abenn, bau loir fein in 3lbom alle Imr crbeit Oorurteljlt , ba got fagt ®en. iij. ^n bem fd)lüet)f3 beinee ongefid)te§ foltu effen bcin brot, nnb ^ob D. 1,^^^''^^ "• loie ber fogel 3um fliegen, f'jO ift ber menfd) gcborn 3ur erbetjt. 9tu fliegen

2 nc^ftcn (' 0 umb fünft C -5 genug C G ninen gruhjcn FI 7 cnt|jfa(jcn

Bov (' s nnvung C u6cr(abcn f 10 Satumb C umfifunft C 11 on niacttl C

17 on mnfj C 22 jclfift (' nadjlauffC 2.5 boron (' 28 oIdct C bavnn C fjcfften l-'I :iü fcl)tcinmal (' :!1 bc?- fclbigcn (' .'52 baraiiff C :!:!f(igcC nrbclitcn (' :!.j genug C ^u bcv orbcijt C San got (' y7 feu ber artcljt C

272 SSoii bfn guten aScrfcn. 1520.

bic fiuyl 011 forgc unb gcljlf, f^o follcu inir anä) crbdjtcit oii forge unnb ßcljli. Sjo blt) abcv iorgcft unnb 9Cl)|ig 6ift, auff ba§ bir baS brotcnn l)un t)njj miiii[ fliege, \\o forgc imb fc») gel)iüg, inib ficfj, nTi bii gotti?- gebot cvtuücn unb felig locrbeft.

6,^um bi'itten, Siffcö hjcitf levct imn l}f)m fetb bcv g(aitb, ban fo bn§ lievli ficf) gotlidiev biilb Oorfibt iinb ficf) bvauff borleifit, mic ift-J mugtid}, hai- bcr jelb foU geljljig unnb fovgfeltig fein ^ (jr nuif,5 on jluctjffcl geltiif,; fcinn, bas ftc^ got fein annctjme : barumb !(c6et ef)r nun feljuem gctt , ebv pvandjt feinn awä) mit fvoUcfjer milbirteljt bem nef)fteiin Iju milj, Wet))] hiol, ba-j er incrb gnug f^aben, Uiie öict er Uorgibt, bau fein got, bem er tralnet, mirt l)l)m

>;!j. 37, ä.i. nit liegen nod) l)t)n öorlaffen, mic ^fal. x-j;rti. ftet: !^(i) bin jung gcmcfenn unb alt morben, t)nb nod) nie gcfeticn, bac- ein glenbigcv inenfd), bev got tramet (btvS ift ein gcrcdjtet), Hovlnffen obbev fel)n tinb und) bvot gangen fei). ®avumb lioi- 3, .i. l]cl)ft ber 3lpoftel tcin anbevc funb abgotcrcl), bau ben gel)t!, Ivildjev aiiffv aÜcr giobft fic^ mevcten (effet, ba-J er got nichts tralnct, mctjr guti'3 511 feinem gelt, han \n got fid) norfidjt, burd) mi(d) ',uborfid)t got Inarliafftig mirt geel)ret obbev liovnnel)vet , Inie gefagt ift.

Unb furtoar, in biffem gebot mag man flerlidjen nievöen, hiic oEe gutte loerrf imiffcn im glnutien geben unb gefd)c(}cii , bau liie empfinbet ein iglidjev faft gcunf5, bn-j bec' gcljtjs nrjad) ift mifjtvalo, bcr luilbirfcit aber nvfad; ift bcv glaub. Dan barumb, ba§ ev got tvalnet, ift cv milb unb jloeiffelt nit, ev babe l)mev gnug. äßibevumb, baviimb ift ev geiliig unb fovgfeltig, ba«? ev got

, nit tralnct. ÄBic uii in biffem gebot bev glaub bcr Incrctmeljftcr unb trel)ber

ijt bc§ guten nicrd« bcv milbideit, alfjo ift ev§ auc^ in oEen anbevn gcbottcn, iiiiiib on fuld)em glauben ift bie 'OJHlbitfcit nic^t« nuti, f')Onbevn mcl)r ein nnadjtfam tiorfd)uttnng bc§ getti-^.

C\',um nierben, .^ie bei) ift auc^ .yimiffcii , bao biffc milbicEeit fol fid) crftvcrfcn bif,] ,yi bcn fcl)nbcnn unb loibbevpavteii. San loa-i ift bav fnv ein

8iic.c,32fT. gntt()at, fo Inir allein bcn frennben milbc fein, Inie 6l)riftU'j l'uce bi. Icvct'? 2l)nt bod) baC' and) ein bof^cr nienufel) bem anbevn, feinem fvcnnb. Tavlui and) bie nnoovniiufftigc tl)icr t)l)vc» gleichen gnttl)ctig unb milb fein. Svnmb miif^ ein Pbviftcn menfd) bobev favenn, feine niilbideit and)beii nnbovbienteiiii, iibeltctl)cvn, fel)nben, nnbaiirtbavu Inffeii biciieii, unb Inie fein bi)inelifd)ev Oatev OTatii). .'.. 4-,. feine funnc aud) loffcn Quffgal)n ubev fvum unb bofjc, unb vcgeu iibev bie bancfbaven unb iiubandbaven.

.SÖic loivt fid) abcv finben, mic f^mcve gutte loevrt fein iiitbun luid) gottiö gebot, Inic fic^ bic natuv ba gegen vumpfct, fvnmmct unb toinbet, bie bod) ^^vc cl)gcn gutte, erlcfenc Incvd lcid)tlid) iinnb gcvnc tbut. '^llf^o nl)m

1 nr6cl)tcn C i) cvfiiücft 1"1 .'i Icvtict Bonn l)Ijm icHft (' (i »ovilrfit C bnvnuff »orlciijct (-' 7 bct |cl6>)9 C 9 ncc^ftcn C' 10 (icnufl l' 12 glanbiflcv C 14 niit= flottere») C IS ftetlidjftou A 19 nccn V cnt))finbet V. 20 flcljti C 22 flcnug C

2."i on (ol(f)cn C :!1 ■^nriimti C ;l:! fitimliitficv l' :!4 ?cin (onnr C :!S gut, erlolcne C

abii bi-!t guten äßcrfcii. ir/20. 2'?3

für biä) be^ne fe^ntib, bic iinbancfbarit, ti)u l)l)n luol, fo lüirftu fiiibcii, Ivie no() obbcr ferne bu bonn biffem geBot fetjcft, iinnb luie bit bcin lebenlong irirft pimer ,]iif($affen fiabcn mit ubitngc biffeci incrcfii?. Dan f^o bcin fel)nb bein bebarff, unb bu l)t)m uit l)ilffcft, 1,50 bu maflift, [50 ifto glcid) [50 bil,

r. bu ^ctteft l}^m bas fcl)ne geftolen, bau bu bift l)f)m fd)ulbig gelDcfen .ytljclffen. S30 fügt fanct ^^Imbrofiuo: opeljf'jC ben f}ungerigcn, ipcl)lcftu l)l)it nit, f.p f)aftu l)£)n crlDurget, 130 uil an bir ift. llnnb in bifjcm gebot gel)iui bic lücrcf bcr 6armt)er^icfeit , bie 6^riftu§ am jnngiften tag fobbern toirt. 2)0(^ folten bic a""^«!; 25, t)erid)afftcn unnb ftctc bro6 fetinn, bas bic lanbtcuffcr, ^iicobs brnbcr, unb

in Wa-i frcmbb bcttetcr tucrcn, öorbotcn Inurbcn, obbcr t)l)c mit einer maffc unnb orbcnung jugclaffeu, ba§ uit ben buffen unter betteln« namenu l)rrc .^u tauffen unb t)i)Xi bubtxct), bcr ifet öil ift, geftattet tnurb. 4Bel)tter Oon btffe§ gebotti§ Uierdfcn f)ab id) t)m Sermon öon bcm Un:d)er ' gcfagt.

25nÄ 5(c()t ©cdot.

1.'. Du folt nit falfd^ ge^euguifj geben Inibber bcl)uen nc^cften.

S)if3 gebot id)el)net ttcinn, unnb ift bod) f;o gvof?, baö , hier Cv rec^t balten fol, bcr muf] leljp unnb leben, gut unb cl)rc, freunb unb aÜc» rta» er !^at toagcn unnb fc^cn, unb begrel)fft boc^ ntt me^r bau ba§ toerö be§ !tet)nen glibmaffcu ber jungen, unb bft)fift Quff bentfrf) Sßarbeit fagen unnb

m bcr lugen tnibberfprcdjcn, loo c-? nobt ift: barumb lucrben oiel boffer lucrcf ber pngen ^l)rt)u öorbotten: 'Snm erften, bic mit reben, bie anbcrn, bic uiit fcbtt)el)gcn gcfd)cben. reben, rto für gcrid)t einer ein bofje fad) i)at, unb bic fclbcn mit füt)d)cm grunb belreren unb trct)bcn Uni, mit bebcubicfcit feinen ncbftcu fangen, allc-ä furtoenben tvaB fein fad) fc^mucft unb fobbert, fd)tncl)gen

2-^ unb geringem attc-3 toa^ fetjuec' ncbftcu guttc fad) fobbert, in tt)i(cbem er nit t^ut feinem nebftenu, luie er rtjolt l)t)m getban babenu. 2aö tbun etlid) umb genief} itiillenn, etlicb umb ft^abcu obber fcbanb ,]uiiormel)bcn , bamit fic ha-j t)ijxe fud)enu mebr bau gottta gebot, cntfd)ulbigcnn fic^ alfo 'Sigtlanti iura fubücniunt , Uicr bo Uiad)ct , bcm btifft ba^? rccbt', gcrab al-3 tticrcu fte nit

fjoöil fcbutbig ju U)ad)enn für bcä ncbftcu fac^, at^ für t)l)r cljgcnn, (äffen olfjo mutluitlig bee nebften fai^ uutcrgcbenn, bic fie totffenu ba§ fic re(^t fe^. aBildjs übel ibt f^o gemein ift, bao id) beforg, ee gcfcbebe fein geriebt obbcr banbel, CC' funbigc ein part Unbbcr bif^ gebot, unb ob fic cc- fc^on uit 0or= mugen äutjolnbringenn , babcnn fie bod) ben unrcd)ten mut unnb Inilleu, ha§

1 bcin feinbt C 2 fevre C 3 uSung C i bu magft C 5 ba§ i'ein ('

8 jungften tag fotbern C 9 borob f 10 fremb A bctlev (' 11 ovbniing C Intben E

bübcn n 12 gcbotÄ C ir, ge^eugtnu§ C nec^ften (; ää dov gerieft (' 24 nccjften C

fa^^en FI forbcvt C 25 nec^ften (' forbert (' 26 ne^ftcn C 3ii iiecfjften C 31 nec^ften C 34 ^uDovbringcn (' iulicrbrengcn E

') Oben <B. 36 ff.

Sut^erä SBette. VI. 18

274 S-'o" >>''" 31'tf" 2l*cvffii. 1520.

fic C'ä gerne luoltcii, bco luiiiten guttc fadje imtevgdini unnb l)t)re bofie fuv= gctienn. Sonbcrlid) gcfd)icf)t bifje fiinb, luo ber Inibbeiport ein gvofjer {)anfj obbcr fel)nb ift: ban an bcm fet)nb Uni man firf) bamit icd)citn, bcn groffen t]ani]cn luil nicmnnbt auff fid) labcnn, imnb ba l)fbt fid) bann ba-j id]mct)d)U'n nnnb licbrcbm obbcr l)i)c l'd^Uictjgcn bcr marticit, ba loil nicmant nngnab nnnb ?■ nngnnft, fdjaben unb far umb bcr >narl)ett loißenn gcroartten, nnnb alfjo nuif', ba-5 gebot gottt? imtcrgntin. llnb bas ift faft bcr Inclt rcgimcnt: tücr l)ic lüolt l)altcn, nnirb Uml gute Ivcrcf alle benb bol l)aben, allein mit ber 3ungen 311 Oolnbringcn. ^-Ji^ietiil fein Ulir bar^u, bie firf) mit gcfc^encf unb gaben laifen frf)liu'l)gcn nnb bon ber Umrlieit trcljbenn, bae fS furtnar auf olle w ort ein tjodjcC', groffie, fcl^am-j Incrrf ift, nit ein falfdj gctjeug fein Inibber feinen nel)ften.

(5]nm anbern, \\hn bo-? ift ein anbere ,]engnif] ber tiiarlicit, bie ift nod) groffer, burdj ttild) mir loibber bie bofen gcl)fte muffen fed)ten, nnb crt)ebt fid) nit umb 3eitlid)e bing, fonbern umb bcs (foangelii nnnb Inarbeit bc-J gtaukn-j i'^ loillcn, mild) ber bofjc geift nod) nie l)at mögen Icljbcn, nnb füget-? allu'it alf^o, hai' bie groften l)m bolrf baloibber fein unb borfolgen muffen, toildjen «i. 82,4. f^lDcrlid) mag luibberftanbcn loerben. XaPon am Irrri- pfnlnt ftet: &rlofct ben armcnn bon ber gelnalt bcä nnrcd)ten, nnb bcm oorlaffcn l)elfft fein red)tc fü(^e 6el)nlten. £h nu lool biffe borfolgung ift fel^am Inorben, ift bie frf)ult bcr gcl)ftlid)cn prctaten, bie baC' öDangelium nit crlnectenn, fonbern lafjen nntcrgeben , unb t)aben alfo bie fod) m)bcrlegt, umb n.nld)er millcn fotd) ge= tjcngnif^ unnb oorfolguug fid) erlicbeu folt, lerenu un-j bafur l)t)r et)gen gefeti, unnb loa-i l)l)n lool gcfellet. 2arumb blel)bt ber teuffcl and) ftil fitjen, bie h)e^l cf)r burc^ be-i (Jbangclii nibcrlag l)at auc^ ben glau6en 6t)rifti ntber= « gelegt, unb gabt alle-j loic er toil. 2olt aber bao C^bangclinm auffertiiecft merbcnn unb fid) loibber boren laffcnn, Unirb an 3liiel)ffel fid) luibbcrumb bie gan^ toclt regen unnb bclocgen, bos mct)rer tcl)l ber fnnig, fnrftcn, bifd^offc, boetorn, geiftlid) unb aUeo Irrnc' grof', ift bar loibber fid) legen unb loutcnb loerbcnn, loic a ban alljcit gcfd)et)cn ift, loo ba-5 loort gotti-;- an tag fommenu ift: ban mag bie rtclt nit lel)bcn, tna-S bon got fumpt. Sa-:- ift betnct)fet in C£)rifto, ber i)(\-: allcrgroffift , liebft, befte Ina-j unb ift,' ba-? got bat, nod) l)at l)l)n bie ttjclt nit allein nit auff genommen, fonbern grenlid)cr borfolgct, ban allc-:< loa-J l)l)c bon got fommen ift. 2;rnmb nnc 311 feiner 3eit, alfo ju aUcrtu'it fcl)n mcnig, bie ber gotlid)cn ioarl)cl)t bei) ftclicn nnb brau fetjcn s.s unnb loagcn IcDp unnb leben, gut nnb el)rc, nnb allc-j Knie- fie l)abenn, loic ipiniti). 24,9. (5l)riftny bor]prod)enn l)at '3l)r luerbet umb mcbncc- namen-ö loillcn oon allen

1 nec^ftcn C imtlcvaccii (' fuiflccn C 7 „faft" fi'l)lt in 1-; U Ijuuuitvinacii t'

juDolbrcnflcn K 11 l)ol)cii (' 1-2 ned^ftcn V i:! tjcufltmifi (' iimb iai C

hl nllc tjcit (■ -22 iiiittcvflccn (' flct(eu(iiui6 •' 24 ftiU fitjcn iiimb vulDtii. biclucDl KI

21'. wie c8 Kl 27 011 Ijiiiriffcl (' 2s bifri)offi'ii f 2;i baluibcv C :i2 nllcvcivoffi'ft C

.'M fummcit ift. loviimb C :i5 bcliftccn uiib baviiii t'

ä!oit bon guten Söcvfcn. 1520. 21Ty

mcnfc^en gcliaffet Uierbt'uii', ^Vcm '^ar Diel trerbcn l)l]r aii mir gcergcvt hjcrben'. »mttö.M.io. ^a trän bief^c lüür()cl)t unub aii(^efocl)tciin oon bcn palnrcn, f)trtcn, ftalfncc^ten iinnb geringen men|cf)cun, luev loolt nnb modjt ftc nit Iicfcnnen nnb betjengen ^ aber Ino fic ber "-i^apft, b'e iMidjoff, jampt ben fuvften imb funigenn anficht, h bo flengt , ba fdjliu'ijgt , ba Ijcud^lct l)bcnnan , aiiff bog fie nit Oor[l)rcn Xji)Xt gutter, l)fir fliv, l)[iv gnnft nnb leben.

©äum britten, 'IlHivumb tl)un fie bac'^ bavunib, fie Iiaben feinen gUuiben in got, Oorfef)en fid) nidjtc- guttio \n l)f)ni. Tan tDo bie|e ^noorftdjt nnb glauben ift, ha ift cl)n tnutigec', tro^igec-, unerfdjrodnes ()er|, baS t}i)n an

10 fe^t, unnb ber lüart)et)t bel)i"tet, eS gelt t)alc' obber inantel, cS fet) liiibber bapft obber funige, ioie Inir ie[)cn, ba-S bic lieben llievterer tl)an baben: ban ein t'old^ ^er| Iciftt ljf)m gnugen unb fanfft ttiun, ba§ er ernenn gnebigen, gun= ftigcn got f)at, barnmfi boradjt er gunft, gnab, gut, ein' aller menid)en, Icffit faren unb fommen limo nit bleljbcn Inil, Inie l)m riiij. pfalni gefdjrieben ftet«. is, 4-

15 '@r Porad)tet bic gotti'5 Dora(^ter, unb ebrct bie gotfuri^tigen', ba§ ift, bie tljrannen, bic genmltigenn, bic bic ttiarljcit Hörfolgen unnb got Oorad)ten, furchtet er nit, er filjct fie nit an, er Porad)tet fie, linbbernmb bic Dorfolgct Irerben umb ber ttiarl)eit toiHen unb got furd)tcn met)r ban menfdjen, ben beuget er an, ftet litm bei), fielt über fie, etn'ct fie, es Dorbrief5 lücn eo tuoUe,

•jo itiie Don ^3tofe .S3cb. ri. ftet, ba-j etir feinen brnberu bcbftunb, unangefcf)enc^fbr.ii,24n. ben mec^tigen funig öon G^gbptcn.

2if)c ba, in bifem gebot fitiftn aber furlUid), ba§ ber glaub mufj fein ber ltiercfmel)fter biffec' ttiercf'?, ba-j on i^lin fold)-? Inerdf niemanb fun ift ju^ tf)un: alfjo gor ligen olfe Incrd: l)m glauben, lüie ban nu offt gefogt ift,

a5 brumb fein aufjer bem glauben alle Incrd tob, fie glcl)ffcn unb Ijeljffen Iric gut fie mogenn. Ton gleid) lüie biffc-J gebottiv rtercf niemant tbut, et)r fet) ban feft unnb unerfd)rocfen in gotlid)cr fjulb 3Uöorfid)t, alfo tt)ut er oud) fein tnerrf aller anbcrn gebot on bcn felben glauben, boo aufj biffem gebot Iel)d)tlid) ein l)glirf)er mag ein probe unb gelnidjt net)mcn, ob er ein 6t)riften

30 fei), unb in 6l)riftum rcc^t glcubc, unnb alfjo, ob er gutte luercf tl)u, aber' nit. 9iu fe^enn ftiir, tüte ber olmed)tige got uns unfern ^ernn ^efunt 6^ri= ftuin nit allein bar gefeilt f)at, in l)l)n mit folc^cr ,5uiiorfid)t 5uglctriben, fon= bcrn auc^ ein crempel ber felben ,]uDorfid)t unnb fold)er gutter mcrd; in t)lim unn§ furt)elt, ba» Inir in )Cji\n gleuben, ijm Polgen unb in l)t)m ctniglid) blet)ben,

^■' toie er fagt ;sol)Qn. riiij. '^rf) bin ber ineg, bie luarhcit unb ha-i leben', ber joii. u, s. ftjeg, borin Inir i)l)m folgen, bie marbcit, bo-j mir in l)t)n gleuben, boy Icbenn, ha^ mir in l)l)m eloiglid) leben.

4 Siic^off mit iampt FI unb bcn funigen C (i erc C 9 trc^igeä E trutjige§ Fl

12 leijet C 13 cre C teffct C 16 mctc^c bie Warfteit (' Is furt^tet men ban C

22 \\i)\lv. C 2.5 baiumB C 26 fie tnugen C 27 ^ulb unb äÜBevfic^t Fl 3U ober nit C 31 :^etren C 32 Unglauben C 34 gtou6cn C 3.5 ^oijan. jdij. AC 36 glauben C

') „n6cr" l)icr = aber, ober.

18*

276 3»iin tifii niitcn aiVvfcn. l"i'2n.

'iiu)] bifjem allcit ifty im offenbar, bab aUe aiibcv locrcf, bie nit gcbotten fein, fciüd) fein iinb Icicfjt .jucrf ennen , atfo bo fein fiv(f)cn baloen, gieren, nmlfarten, unb aüeö lonä in ben geiftlicfjen rcft)tenn fjo mandjfeltiglicf) c\e= fcf)ricbcn, bie luclt borfuvet iinnb bcfdjlücret, iiortcrbct, nnvugig gclniffen ge= madjt, ben glauben gcfdjtnigcn unb gefd)lDed)t l)at, nnb Une bcr menfd} an ben gebotten gotti«, ob er frfjon al'j anber nadjlcft, in allen feinen frefften ,5ufd)affen gnng t)at, nnnb nl)nimcr nicl)r bie gute merct alle tt)unn mag, bie l)l)m gebotten fein, luarnmb fud)t er bau anbere, bie l)l)in nit nobt noc^ ge= bottcn fein, nnnb leifit nad) bie nottigen unb gebotten?

2>ic Ic^tcH jiuc») flcbot, Wiild) borbieten bie Iiof^cn begirben be§ lel)b§, (uft unb ,^citlid)cr gntter , fe\)n an l]lin felbv flar nnnb bleiben beut nebften on fdjabeu, and) fjo Uieren fie bif5 in ba-3 grab unb blel)bt bcr ftreit in un>j Inibber bie felbcn bif-, in beu tobt; brunib icin biffe jloel) gebot Oonn fanct 310111. 7,7.'',paul in el)nf,', gebpogeu ^Ho. uij. iiniib ,;u einem Ijil gefeilt, bao Inir nit errei)d)cn nnnb nur liljutiu gebenden bif,i in ben tobt, ben uieiuaut l)l)e i,]o i)ci)lig ge= Itcfcnn ift, ber nit bof^e neijgnng in ijbui befulet liet, fjonberlid) um bie iirfad; unb rciiluiug fegenluertid gelnefcn ift. Jan e-ö ift bie erbfiiub nuC' Oonu natiir angeboru, bie fidj bempffenn leffit, aber nit ganls auf,; rotten, an burdj benii leljpli^en tob, ber and) iimb ber felben nul.Uid) unb ;)Umunfd)cn ift. S)c§ l)elff unö got, l'imen.

1 anbcrc C 2 aljä bo C 7 atnug (J '.i Icffft (' 1 1 nect)ftctt C l:! barumb C

14 *]}aut5 <' i'> bnii mimnnt (' Hi bcfiinbcit l)ot FI Is bfiiipficn Icjict (' bommen

ln6t l'^I niift rcüttfn, an biircf) F. niifixcüten , bann biivcf) Fl lii unb luningcii ift Fl 2(1 l)clff^ C!

Bcrüf)mteu )Kontantftcu 511 öei^^ig.

2!^urd) il?ifd)of 'Jlbülf uoii 'JJlerfcburfl bcittiuntt unb ciniuiitert buvcf) bcu pdpftticficii *)hint!u5 .«avl öoii '•llfKtitj, uutcrnat)m ee bcr Barfüßer = 5)lön(i) Sluguftin iHlm-lb ' 411 i-'cipiig, U'ibi'v bcn SHcfovmator ,511 fcfircibcn: „nue bcm t)ci= ligen iBibclfatum" molltc cv awcijen, ha]i „bcr üpüftolifcljc £tut)t" auf gött(ict)cni Sec^te bcvufie, ein Sßcvf tPoKtc cv Ic^affeii, „ba^ üon alten Setel^rteu geprüft «jerbcn tonnte, gebilligt luerben inü^te". Um ha]\\ 'D3hi§e .^u geiinnuen, (ie^ er ficf) jur öfterlidien ^eit öom (5l)orbienft cntbinben. -,!lm 7. 'Jtpril 1520 untcr^eidjnete 9Utielb ben SiJibmungöbrtef, unb bereit? ben 5. 9Jiai mclbete t'utljcr bcm Spalntin: ,Exiit taudem frater Augnstiiius Alvekleiisis cum sua otTa." 'DiQcf) bem fe^lcrt)aften evften Sruct erfcijien XHluelb'j Sdjrift balb in sweiter, öcvbefferter 3tuflage, ujeldje allein wir l)ier üet',cid)uen ;

„©uper apoftoliea ie= |] de. An videlicet diuino lit iure riec iie, anque pötifex li qui Papa dici «eptus eft. Iure diuino in ea ipfa || pr^fideat, parü laudanda ex facio BiblioF). |! canone declaratio. a;dita p. F. Augul\infl II Alueldefem Francifcanü, regularis (vt || diciT) obfer- uätia; l'acerdüte, Prouin 1| ciie Saxonia", Sancte crucis, Sa= ]| cricj Bib- liorü canonis publi= || lectore i cöuetu Liplico, || ad Reuerendü in Chro II patre it dnui, dura |j Adolphii prlcipe || Illuft. I Anlialdt || K. Epifcopü 11 Merfeü= || bürge || fem. jj" Sarunter noc^ ein i^ortport uon 12 3"Ci^n- litetrüiffeitc bebrucft. 40 53Intter in Quart, bie brei legten (reiten teer. %m (ynbe: .Excnfuni Liplla- in officina Melcbioris II Loltheri. Anno dni. K. xx. " unb bie Signatur -Kiij-.

9tn bie Spilje feines SlÖerfee fteüt 'äüuelb ben £a^: ,Sedes apostolica seu cathedra Pelri sola siqjrema, iure divino erecta, lirniala el detensa, in qua Christo deo nostro iubente piaesideret Pelrus et successor eins ut universalis ecclesiae niilitantis eaput, ponlil'ex sumnius . prinius. papa, rector, pastor, unus et solus summus Christi vieaiius. Runiae tan<|uani in loeu sibi congruo fixa atque situata est." 93tit fieben £d)n)ertern fa nennt er feine 33enjeiegrünbe untl er ben

') 9Uöclb (AlveUleusis, Alveldianus. Alveldius) gciimnU, lufil aiii' 'JUfelb ftmniiifitb.

278 35"" !>eni 5i3at)fttT)iim ,1» ;)!om luibor bcn fjodjl'cvütjmtcu Huimoiiiftcn jit Scipjtg. 1520.

fraglidjen .finoten ^ev'^aiicn: fic fiiib iebod) iüd)t bev Süftfainmev bc^^ gbtt(irf)cn 3Bovtc'j oithiommfu, fimbcrn ,5inmnl"t in feinem eigenen Weifte gcfc^miebet; roirr nnb U'ibevfpvnrfj-Jluill ftcl)t 2?el)anvtnng neben ^el)auptnng. äüiv lieben nad)ftcl)enb bic UH'fentIid)en tpunfte feiner Savlegung :^erbov.

^unödjft ftii|t fid) '''Huelb anf bic recta ratio. Sabei gc^t tx bon beut ®£=

banfen auä ,Nulla morlalium civilitas seu pluralitas recte administrari polest

citra capitis unitalem sub capite Christo lesu', belegt it)n nnt ticrfd)iebenon 58ci=

fpielen, icic „Contubernium meretricum, fiirum, pracdomini lalrouuinque collcgium,

cohors velitum absque rectore, duce ac domino, capite uno, neque regi neque

conservari aut longius durare potest", mib gelangt 3U bcni Sd)(nffe , Res Christum

coegit et Caritas quoque, quae vel ex coelo ipsiim traxit, ut unum vicarium

post sc relinqueret iure suo, hoc est divino, qui esset caput sub Christo universahs

ecclesiae atque auctoritatem constituendi, institucudi, ordinaiidi, rcgendi, deponendi,

immulaudi in his quac moris, quac lionestatis (jiiacvo fidei sunt haberet." !rann

Devfui^t er mit ber canonica scriptura. '|*nnli 2öort 1. (§ox. 10, 6 'Omnia

hacc in (igura ilhs contigerunt' unb ßl^rtfti ?tusfpruc^ ''JJktt^. 5, 17 f. 'Nolite

pulare, quoniam veni solvere legem aut prophetas: non veni solvere sed adim-

plere. Amen, dico vobis , donec transeat coolum et terra , iota unum aut apox

unus non praeteribit a lege, donec omnia fiant", mifebraud)t er ^n ber Jolgerung:

.Cathedra seu sedes Aaronis in lege vetori iure divino est crecta, firmata et

defensa, verum liaec in figura. Sedes apostolica seu cathedra Petri una et sola

suprema iure divino erecta, firmata et defensa, in qua Petrus iure divino (jositus

est ut Christi vicarius et successores eius, et haec verita» impleta". Sod) reicf)t

iiod) i'^tn bie '^eiltge Sd^rift nid}t au§ jur gr!enntni§ ber SlBo'^r'fieit, ,Ecquid

est, fragt er, quod nostra aetate surgit palacstra nova unniium doctorum et

sapicntum doctrinain et eruditioneiii cxliorrcus eamque languente stomaclio

laslidit, abiicit, improbat ?" nnb nnttrortet baranf : ,Nulla ci veritas, nisi canonicae

scripturae, placef. 'Ji'ur bnvcl) oie .(i{ird)enlc!^rer unb ©d^olaftiter tinrb bie vera

scientia gelfonnen, unb fic (bicä uiufj man bin.inbenten) befnnben ba§ göttlid)c

iRcdjt bee Stul;le5 ^l'etri unb feiner 'Jiadjfotgov. 3)afür legt er lucitcr bie pielas

Sacra ein. „Sedem apostolicam , fagt er, iure divino erectam, firmatam et de-

fensam, in qua sedet Petrus et successor eius, idque iure divino, quicunque hoc

negat, blasphemus est per omnia et suspectus: nam et deum et eius sanctos inl'amat,

si(|uidcm Petrus gessit se pro ovium pastore et universalis ecclesiae primate ac

Christi vicario et apostolorum supremo, atque omnipotens deus, ipsa veritas,

coo|)cratus est sibi in his, et successores sui se pro summis pontificibus habue-

runt et us(|uo ad Silvestrum papam omnes fere sanctissimi viri fuerunt." (fiu=

li'änbc bngcgcn fd)lngt er nnt bem samis intellectus nieber. So beutet er au«

3)latt^. 18, 17 bic Wemcinbe alfo Un-g: .(hiid est 'Die ecclesiae'y Ecclesia haec

sedes apostolica est. iure divino crecta, Petro ut CUnisti vicario tradita a Christo",

£d)lüffen aus bcm l'eluMi unb Ireibcn am Silic ber ^Jfadifolger *4->etri, Wo, linc

er nid)t (engnet, Simonie, lln,ind)t, yimterjagb, *,Hblafil)anbcl im £d)iiiange, begegnet

er ucrmbgc ber simpicx d pudica sapientia mit bcm .Oinuicii: auf n.icltlid)c *iter=

Ijältniffe. Ten testen £trcid) fiil)rt er mit ber pura el integra scientia au'j, bie

er in fid) felbft berforpert fiiljlt. ,Ouic.un(|U(' ncgat , erfliirt er, iure divino esse

summum pontilicium l'elri atque sedcni apostolicam, quud idem est, simul qui

Sßoii bfiM *|!(ipttt()iiiii ,',11 ;l(om (uilifv bi'ii (jorfjlu'viiljmtfii Di'omniiiftoii ,511 ^'t'P^iS- 1520. 279

ncgal iure diviiio esse (.Jlnisli vioariuni F'etri sucessoiein , liinic coraiii deo et Cliristo lesii , qui iudicatunis est vivus uc mortiioä, et coraui tola universali ecclesia proclamo, aceuso, devilo vclul |iciver.siiiii haereticum". 3Bie nun aber bte sedes apostolica ,5111' sedes Roniana floU'orbi'n, bciiviinbet CV ex eongruo: ,Roma, olim eiToniia inagistra, oihi doininabatnr iiil iis|iiien=; siiperstitioiii.s. tandem per vivificain Christi gratiam emendata correctaipie. I^elrurn c u m sua sede suseipiens, religioiiis Clirisliaiiae magistra facta est." nnb obfjteirf] er e? fe(6ft ol§ t^öric^ten aöatjn i)c,ieirf)net, fdjeint er ftd) Ijicrnaci) S. ^^^dex?: Stuljt borf) ftofflicf) flebadjt ,^u Ijafacn.

iögl. .Super apostolicii seile declaratio edita per Augustinuiii Alveklensem 3?(. Ai^f. (*. £. 6l)priaii, yjü^lirfjc llrtiinbcn, t'cipjig 171.'^, II ©. lUOf. Contra Romanistaiu fratrem Augu.-itmum Alveklen.seiu loanne.s Loniceriis 331. Aiij'j uiib C 4''. Corp. Ref. I ©p. 160. 2e aBette I ©.445. Super apostolica sede &c. »1. A4"ff. B'^ff. 6 4". C». Dij''. Hiji'f. Hiiji'f. I"ff. 14'' ff. Kij^ B". A 4'>.

Saf; fold] ein 3i>evt bei urtbeitefäbiflen 'D.lliinnern 3?eifal( finben foniite, tft nur au§ bent Sitfinf ber 'DJlftfjiflnni^ unb ßriitiblid)feit, in ben e^s 3l(BeIb ju bullen gennifet, ,iu begreifen. ,Hoc miuni. lH'rfid)ert er im Sßibniungäbriefe, ipse vehementer conatiis et etiaiii , ut mihi cuiiscius sum, praestiti, ut posthabitis oinnibus aflectioiiibus. ira, iavidia. aiubitione. vana vulgi gloriola, pessirais per deum consultoribus, eruerem veram et genuiiiam veritatem, non ex sanctis patribiis vel ecclesiasticis vel ut vocaiit scholasticis , verum potissimum ex his literis, quae, divinitns inspiratae, citra ullam haesitationem et legendae sunt et credendae. ' ^Jinr einmal ,'|tt'ar, U'O ev fid) nnf eine Jlnfeerung y?ifrf)of 3lbolfe üon Merfeburg beruft, nennt er ben JKeformator, n'iber ben er bodi fämpft, mit 9tamen; aber beut(id) genug be,5cid)net er ibn nl^ „äBnlf im Sd)afftaII", als „.ftc^er", als „SIßabnfinnigen" ober „5?efeifenen" nnb mit uielen iibntidjen 9Iu§= brürfen.i iBibelftellen folgen ,5nmr auf iBibetfteüen, allein miBöcrftanben, mi^= beutet , mifäbanbett.

Cbgletd) nod) burdj einen Srobbrief Don '.Hluelb gereift, limr Sutl}er bo($ nic^t iDtUen?, mit einer (hwiberung barouf feine ^^eit ju Bergeuben ; jubcm l^arrte er ber (Jntbinbung ^"sobann G^rfs Bon einem (jrjengnifs g(eid)cn 3nt)alt§, ba« ber= fclbe rul}mrebig fd)on lange ber gelebrteii äBelt in Sluefidjt geftellt batte. Sa'^cr jeid^nete er ^unäc^ft nur bie ©runbgebanten ,5U einer Wegenfcbrift auf unb beauf= tragte mit ibrer ifeiteren 91uÄfübrnng feinen 7\-aniulu«, ben formgctoaubten .30'^ann ßoniecr. '^ifm .5. lUai [}atte i'ut^er feinem ^reunbe Spalatin bcrid}tet: ,Respon- debitur ei [Augustiiio Alveldensi] ab ahis, et fratrem famulum meum exercebo, ut in hune stolidum bovem poeticetur et rhetoricetur' ; am 13. freute er f^m mit: „Hodie complevi signaturas, quas fratri dedi, ut redigat in fonnam''; am 31. metbete er ibni: «Lonicerus crastina absolvetur*. So erfcf)icn:

„fiontra iKonumiftam fratrem 3(ngnftinü ^tluelbcn. ?ixan= ; cifcann SL'ipficü Sanonis || 33i6lici pnblicu (ictore ; \\ tortorc einfbem. Pr. || ^oancö 80=

') 3o'^onn Säeru^arbi tu feiner Confutatio iuepti et impii libelli ,\ugust. AlvelJ. 1520 SBl. Aii" rcbct StlOclb an: „Cum totus libellus contra Martinum Lutherum scriptus sit, egregie rem dissimulas, idque ita. ut nemo tarnen sit, qui non intelligat orania ad Lutherum pertinere".

28U äüun bcm 5pQpftt()uiii ju 91om luibcv bcit Ijudjbciüfjmten Siumaiiiften ju Scipäig. 1520.

nice-- II tu§. || Sluguttinianue. || c VVITTENBERGAE , APVD jj COL- LEGIVM NOYVM. 1; ANNO. M.D. j XX. ' " litrlrücficite bebvucft. 22 5BIät= tfv in Cuavt. Srud öon 3oI)ann ©rüncnbcrg.

^ugcinanet i)at li'onicer feine Stvktt unter bem 12. IHai 1520 beut itaspav ©üttel. Sdjvttt BDI- ©c^ritt bccEt ev 9ÜOeIbä Sd)njäd)en in tprad)Iic^er unb ]aä)= lidfjev •öinficiit anf unb tritt beffen aninaBcnbent SBejen mit fdiarfem Spott ent= gegen. äi>a-3 l'Uöelb Bon (Lottes äöovt anrül)re, Bcrgifte cv aud), tagt er ^ux 9ied)t= feriigung feine« iBei-f al^rens ; njer fönne unb bürfe, loenn er nur einige Ii'icbe ,5ur Ijeiligen Sd}rift Ijabe, il^ren äJei-fälfdjern gegenüber öebulb üben, bie ju ben Öö^en il)re5 ftunipfen .pim^ fi^} fcl)ren unb bie Seelen ber (>f)riften Berftricfen unb üerf ül;ren ? '

3n einzelnen '^iunften auc'fütirlidjer unb nid)t fo Ijeftig U'ar bie Bon :3''bü"" 58ernt)arbi aui (Velbfird), einem Socenten an ber SBittenberger .'öodjfdjule, Berfafetc aöiberlegnng Sttoelbc-, bie juBor fd)on bie '4>relfc BerUiffen Ijatte, unb »eld)e man nencrbings mit Unred)tfür ein äßerf llielond)tl)Dn>j auegegeben. Sie fü^rt benlitet:

,CONFVTATIO INEP- \\ ü A: impii Libelli F. AuguCt. AL- |1 VELÜ. Francifcani Lipfici, jj pro D. M. Luthero. || Vuittenbergae, apud .Mek-lii- oreiii II Lottherum iuniorem. Anno || M.Ü.XX. ,' 5.1tit liteleinfaffung. 14 ffilättcr in Cuart, le^teö Statt teer.

SJgi. Sc SBette I ©. 449. Super apostolica sede declaratio ed. per Augustinum Alveldensem 331. A}>. Fi>. (f. baju [So^iin SBernfjnrbi] Confutatio inepti et impii libelli August. Alveld. iB(. Ciii» unb Epistola exbortatoria loannis Fritzebans ad Augustinum Alveldianum 331. 33ij'') unb an anbcvcn Cvton. i9. ®. 6l)t)vian, *MJlicf)c Urfunbcn !c. II ©. Itj2 f. £c aBcttc I S. 44öf. Contra Romanistam fratrem Augustinum Alveldensem loanne.-i Lonieei-us 331. Cij''. E Ö^f. Aiij-'. [oofjnnn 33cvnl)arbi] Confutatio inepti et impii libelli August. Alveld. 331. Ali»'. Sc 3l>cttc I ®. 44G. 44.":<. 4.51. ®. ÜQlDcrnu, gnjpnt (iiSüttcl, ^aüe a. ©. 1882, @. 85. Coutra Romanistam fratrem Augustinum Alveldensem loannes Lonicerus SSI. Cij'' f. Corp. Ref. I gp. 165 ff. 191. 201. Sc 3J.>ctte I S. 451.

SÜBelbs ^.Borgelien t)atte in feinem Älofter Sd)recEcn unb Sorge erregt. Äaum mori}tc fein Sßerf an?> Sid)t getreten fein, fo gingen feine Cberen bamit um, ibm bie »eitere Sd)riftftellerei in Sad)en be« Ölaubene .^u unterfagen. 9tIIeiu er fülllt« ju mäd)tigen Srang .^um 4fertf)eibiger bes päpftlidjen Stuljle^ in fid). 5^at;er n.Hinbte er fid) ben 8. 5Jtai brieflid) an 'DJiittilj mit ber i^ittc: ,Si potes et (juia putüs, porrige niilii auxilium ex scdis apostolicac gratiu, ut libere agaia quae po.ssum in Lac re". Si^on I)atte er eine neue 9(rbeit über benfelbcn ©cgenftanb fertig liegen, in beutfcber Spradje uerfafet nnb am 2o. '('(pril 1520 beni ;Katl) unb allen ebrfamen 33ürgern ber Stabt Veip.jig „geopfert". ;]u ibrer Aöerauc-gabe l)at il)m looljt *)Jtilti^ bie ßrlaubnife crloirft; benn um lUittc Siüi morb fie Bcr= üffentlidit als

„(yi)u gar frud)tbar uii |1 nut,5barlid) budjleijn |, üb bc Sabftlid)c ftul: II Bnni) Bon fant 5petcr : || Bnb ben, bie niarl}affti9e fc^ef= || lein 6T)rifti

') 3" 6"l>t ber ©cf)rift Ijeifet cä: „Ipse Luthei-us in eum [Alveldium] scripsisset, at melioribu» occupatus noluit coram asino frustra philosophari" ; jcbcnfallä liegt bafüt eine äuöcrimg t'utljcrs ju (Stiinbc: VlUn-lb mar l)infovt „bcv tyfcl ju l'cipjig".

iHoii bcm ^npftf^um ju SJoin ivibcv bcn "^oifjkrüljmtcn Slomaniften äu Scip^tg. 1520. 281

fein, bic t^ljviftuä ün= || fev Ijcvr 5pctvD befolcn f)at in jcin H l^utc ünb vcgiruiig, gi-madjt || biivd) bvubcv ?(uguftiiui |1 ^^Kuetbt fant J^vancifci 1 orbi-nö t.ju Vcipt.jf. '" l'Ht litdcinfaifung. litch-ürffeitc bcbnirft. 14 Blattei- in Cuart, Icfetc eeitc (ecr. Xvucf Uuii lllelc^ioi: Sottt)er in l'eipöig.

ift nid)t eine Ubev)eljung feines lateinifd^en äßcvfeä, ma-ö i>Uuelb barin bietet, fonbevn eine iieravbeitnng njefentlid) berfelbcn Sbeen ,^n anberem ."^niecte unb in ctume anbcvcv '^tusfübvung, in bcv (''k'bnnfencntu'irfding iiod) lH'vfd)nuimmener : feine iu'fjnuptungen begriinbet er bnrcl; 'i'orausfe^uugcn, iinb feine ^(orauefe^ungen folgert er auc- feinen 93el^ouptungen.

a]g(. (f. ®. {vt)pviaii, ^iü^ad)c llttunbcn jc, II 6. HJl f. 2e äßi-tte I ©. 451.

Sin ber iBadjc terf, in ber ^oi'nt fcbeinbar nm^BoÜ, in ber £prad)e beä l'oItcS, UH'nn and) nid)t Polfstliünüid), gcfd)rieben, mar '.'ÜPelbiS neue-:- äöerf geeignet, fd)lid)te Weniütber \n berürfen. 2a füf)(te fid) Vutljer gcbrnngen, fetber it)m entgegen ,}u treten, roie er anebrücftic^ :^erOor^ob : „SBo er fein l'lffenbüdjie nit l^ätte ins Seutfd) geben, bie armen Saieu ,5U »ergiften, unire er mir öiel au gering angcfefien". £d)ncU entnmrf er feine 6cgenfd)rift unb gab il)r bcn litct „i'üu bem '4^üpft= tl;um ,5u;fiDut iinber ben l)od)berül;mteu JKomaniften ,5u i'eip.^ig". ^Jiod) im ''JJlai tam fie unter bie *4>reffe, int S)rucC irarb fie am 2(3. ionni Pollenbet.

5lu§gaben.

A. „i'on bem ^apftuni ]u Jh'ome: toib '' ber beu I)üd)berunipten iKo \, maniften ,]n

t'eiptäct II 2). lUartinns l'u-- || t()er l'tnguft. 11 «nittenberg. ||"' 32 3?(ätter in Quart, leijtes i^latt leer.

2'vuif nun 'JJlcldjior ßottt)CT in äßittt'iibctg.

B. „4!on bem 33apftum tjn 9iome; n.n || ber ben Iiod^berumpten 'Sio= \\ maniften

tju l'eipt,5f 5). 1, yJMvtinuä Cutfjer. |; 9(uguft. || Sßuittenberg!. u" 30 Slätter in Cuart, le^te Seite leer.

Tvucf UDU •JJicldjioi- l'ott^ev in SBtttenfacvti.

G. „i^on bem ^apftum |] ju Sionu-: imjter trn t;od)berüm= || pten 9iomaniften JU Seipt.id. ; 5). Utartinu« Siut^er , 3(uguftiner.i[aßittcnburgf.||" 24 Slätter in Cuort, le^te Seite leer.

Srucf üon g-vicbricf) *pci)pu-3 in 9lüxnbei:9.

D. „Uüu bem ^app || tl^ümb ju 9iome: wiber ben || l^oe^bei-umpten iKomant=||

ften ,5u Scl)pt,5ig. Soctor H 5]}artinus t'utber || 9luguftincr ju || äöitten= || berg. " 28 iBlötter in Cuart, le|te» :ölatt leer. 2riicf l'oii 2tlPnn Ctmax iit 9lugeburg.

E. „Uon bem 5papft= || Iftumb .ju Sionie: miber ben ]! f)Dd)berumpten iKDmanUjj

ften JU Sel)ptjig S^Dctor || 5]Jartinu5 l'ut^er 1| 3luguftiner ju || äßitten= jj berg. ," 28 «lätter in Cuart, le|te§ iBtatt teer.

Ixüd l'mi Siluaii Ctmnr in 'Ühig^burg. i'on D im litd burd) bcn 9JJaiigc[ beg Spuntte* Ijiiiter „Üetjptjig" tievfd;iebcu, im ^nnctn burd) anbeten Sa^.

282 Sion bcm 5pnpfttl)iim jn ))lo\n luibcv bcii l)oii)l)t'vü[)mtcii iHoiiiniüftcn jii Ccip^ig. 1520.

F. „Uou bcm '4*apft |1 tf)umb ,iu iKoiiic: iinbev ben ü T)Dd)bcruinpteii ;}{Diiiani=

[teil 5U i't'üpijig Tuctor i] "JJiavtiiuiC' Vutljev |j iHufluftincv ,511 ]' inittciu :j bcrg. i|" liti'lvücfil'ite bcbvucft. 22 a3lätter in Ciinvt, le^tce iölott leer. Cb Svutf Uon 3örg 9iab(et in 9(ugäbiag?

G. Sil 3;itc( 1111b im Umfang mic F. im Innern bauon toevfct)iebcn.

Xci-j incvtc '^Intt bc-- i'ogen« 3? ift j. 3?. in F „VHiiij" fignirt, in U „'^iiij". '.Hn-ä betjetbcn Cfficin lt>ie F.

H. „'i'on bem 5^06= ]1 ftum ,511 iKoni, luibev ben j] Iiocijtn'vümptcn Sonia- '] nifteii ,^ü i'eipjidf. II 2. "Wun-tinnö 1, Viitf)ev -}[n \: guftinev. ' 32 iBtättcr in Cuart, Ic^teg Statt leev.

2vncf uon X'lbam '^'ctri in S'rticl. 1. „ibn bc S?apftum 311 ijfom || SÖiber ben Oi-ictjbevünip || tcn iKomonifte ,^u änptid II S). gjkvtinui; «u || tl^ev Stiigufti- |1 ncv ,^u SBit-- || tcnbevg. ||" SJaruntev eine 3'^'i'lfiftf- ^^J'it liteteinfaffung. 32 3?Iätter in Ciiart, te^teä iölatt leer.

Cb Xviitf Hein ?[nbrca* (»ratanbcv in ä^afcK K. ,/.i>on bem 5?apftumb ^u || JKome: triber ben '^ocl) || berienibten ^Homaniften 3U II Setjp^ig Xoctor 53Jar= || tinu« Ji'uttjer 5lu= || guftincr ju wit= || tciu berg. ||" 28 ^Platter in Cnart, leijtcä 33Iatt leer. ©0 aßcttcr 9h-. 1.".04. L. „3)an bem pa= || hjeftbom tl)o ;Kome || luebber ben boc^beromptcn || ;Küma= nifti^ tl)ii l'Dptjicf !| Soctor lUartinne Ij X.'utl)ev "Jlugu. |' untteinberd^. ||" llJit liteteinfaffung. 32 i«lütter in Cnart, te^teä Statt teer.

M. „S^rel) Siectyiin tetft || öon bem .^")oct)berümbtcnn ünnb || (^-Uiangelildjeu l'erer S^octor || 3!)lartin ^^uf^er au^= || gangenn. || •.• ||

bem Seütfi^en ||

?lbel. II ber I)eilige Wefj || bem Sabftumb jj

]u ;Kom. I"

53tit Xiteleinfaffniig. litelrücffeite bebrucft. 04 Stätter in Cuart, leijte Seite teer.

liniere Sdjtif t ftel)t hier it*I. 92» © G". gtvflftbiirgev Tviirt.

Cl)ne 9l(tietb§ mit Dlamen ^n gebenfen , bel)anbelte Viitliev in feiner isdirift beibe SlÜerfe bec-felben mit ©ri)iiiipf iiiib (vrnft, na[)m aber batnn X'lnlafi, ben l'aien „öon ber ytjriftenbeit etioa« ,^u erflörcn", baä ift, iljnen bac- äBcfcn ber d)riftliri)en Äirdje ,yi cntloicfctn. „Seine Strcitfd^rift warb fo, fagt .Höftlin, ,511 einer feiner Uiid)tigften nllgeincinen V.'eT)rfd)rifton an« jener 8eit." ^ui X.'eip,vg Iiatte man ibr mit Srforgnifi entgegen gefeljen. *|H'tru« '•JJiofellnnU':-, ber ,'^eit :Keftor ber Unioerfitiit, mar luieflid; bei bem iKcformator um Sdjonung il}re'3 iHufee BDr= ftellig geU'orben. Vntt)er bntte barauf ermibert, *<.'eip,yg Ijabe es reid)lid) »erbient, an ben *4-*ranger geftellt ,^n merben ; aber am 3d)lnffe feiner Sd)rift erfliirte er büd), er Ijabe bie loblidie Stobt nnb bie lliiiuerfität beirt nidit befrbinipfen UuVilen, li'cnn er fic genannt Ijabe, fonbcrn ba,\u l^abe il;n ge,^n.ningen ber aufgeblafene, l)tid)=

5iemtiel) Pon

Ibn bem ^ln^)ftt()iiin ,yt iliom loibcr bcn ()od)bcrü{)mten Siomaniftcn ju Seipjig. 1520. 283

iiiüt^ifli-, crbidjtetc litcl bce ;){üiiiaiu)tcii bafclbft, ber fid) riiljmc, 'offcntlid)« Vctjrer bcr gan.^en f)ciligcu £d)rift .^u l'cip.^icf \n fein, iinb fein |beutfd)C5j ^ud) bcrfclbcn Stabt unb i()rcm ;)iat() ,^ugcfd)ticbi'n tjabc.

ätgl. 2e aCettc I @. 451. 453. 459. .538 f. Moittiu I ®. 320 ff. 2f). .ftolbf, lünrtiii Sut()et, (5)otf)Q 1884, I @. 250 ff

Slnjtinfc^en irav für t!ÜOclb fein .iUoftcrbnibev 3of)ann 5viöcf)anS aufgeftanbcn. 2fn einem öffcntUdjen <£enbfd;reit)en öoni 5. 3uni 1520 fprac^ i§m berfclbe ob be§ StngriffS, ben er »on 3oI)fin" '-yembarbi evfabven, i'Jutb ein, Dertbethigtc it)n in ^Dvni öon Iröftungen Ijbdift nngefd)irft unb vid)tcte ^nm £d)lufe einen fuv5en Svief DdIIcv «dimäbnngen an 3ot)ann l'onicer. äöir Dcr,^eid)ncn biev bcn Srnrf, bev hid£)1 nocf) im Vaufc beä Wonats Siuni IjerouegcEommcn:

„t^piftola erbovtatovia fvatv; 3o= annis Jyvit.jebane ab fiatreni 3(uguftinii Slluelbianü m-anci= 1| fcanü: ne tevvcatur j otur \\ bei Dfutatione fratri§|| 3oäniÄ üc(ttird)c ]| qa feipfo inbig || na: fit co= 1| tumeliofa. '" unb borunter nod) ein iMbelfpvud) in fieben ^^eitcn. 8 iBlätter in Cuavt, Ie|te Seite leer. 3Iu5 ber Cfficin Bon Söolfgang Stödel in Seip^ig.

aBiber ^obann ii'onicer icanbte fid) 9llBclb fclbft. Ungcadjtet ibn fein .Rtoftcr unb ber iReftor ber llnioerfität ,'iU ^'eip,5ig burd) .jmei Softoren ber Ibcologic erfudjt l)atten, fic öffent(id) ,5u cntfdjnlbigen , „baß fie n;it i^m in feinen Sd)riften nichts gemein bätten", unb bamit auf'^ 5feue bie Stimmung im .ftreife feiner fonftigen 6cfinnung«genoffen iljm funb gegeben, ^otte er bod) fd)on im 3uli fertig

„^Btatagnm optinuim |1 PER FRATREM AVGVSTINVM AL || ueldenfem ordinis luinorum de obferuancia 1] nuper Coiifectum Contra infirmi- tatem || horribileiii duorum virorum, fratris || loannis loniceri theo- logifte, Et II fratris Martini luteri ordinis || eremitani de vicariatu, vt || fanentur Ad pcucien 1] dam Vituperij ci || tharam. || Paruum malum, magnuni bonum, || Et Album fit fullraginm. 1 ' Worunter nod) ein 33ibe(fprud) in v'bn ^^i-'ilen. litetrüdfcite bebrucft. 24 33lättcr in Cuart, tetjte Seite leer.

6^ mar ein fd)riftftellerifd)e§ 9.1erbred)en, baö SÜBelb btermit beging. ?utl)cr5 S($rift „Bon bem ':papfttbuni ,^u ;){ont" fanntc er nod) gar nid)t; bennocb Brie« er, ein geift(icf)er 'l'fufrfjci', fein „'^Sflafter" als „gegen bie erfdjredlidje Sd)ttiöd)e Sobann i'onicers unb ^.Uartin X.'ut^er5 bereitet" an. Söae er felbft in feinem abriefe on ^JJHttife Bom 8. 'D3tai angebeutet, morauf fein Crben5= unb .ftampfgenoffc Sobann gri^e^ane als lljatfadje bingen.ncfen, baß ibm im eigenen .fttoftcr entgegen^ gelüirft fei, Berbunfelt er ^ter bi§ ,5ur JiJüge. Überbiee ift feine önttBicftung ofjnc ßonicerä Sd)rift unBerftönblirf) unb mit bcrfelben unttar. Sem iicrtangcn feiner Cbcren unb ber UniBerfität entfprad) er nid)t.

2!gt. Epistola exhortatoria fratris loannis Fritzehans Sl. S?üj>'f. Contra Konia- nistam fratrem Augustinuni .41veldenseni loannes Lonicerus S81. .^iij''. Malagma Optimum per fratrem Augustinmu Alveldensem S8t. Cij''f.

3tuf Sut^ers JBuc^ „Bon bem 5J!apftt^um ,5u Äoni" enblid) ermiberte SttBelbS tüilbcr ßifer für ben apoftolifd)en Stuf)l unb für feine eigene ©f)re nod) iu fol= genber Sd)rift:

284 S3on bcm ^Pnpftt^um ju SRmn mibcr heu VidjbcriUjmtcn iRomniiiftcn ju l'cipjig. 1.520.

„&n Srvmou: banniicu fidj Ü^rub |i lHugu[tinui: uou 'JUudbt. £. 5vaii'|| cifci Dvbene : bce f o in SBruber Max \\ tinus Sut{)cr Sluguftiucv orbcnS : || unbcv nif irf)mc(icf)cn nnuion gc(e= ]' ftcvt, uniib gcfdicnt, bcclngct, unnb li'ie yiiigul'tiiniC' ji forber iin)bcv l'lartiiiü ((311 cvfcuncu roic gcfunt jciu |j lere fei)) tju fd)vei)ben n.n(n l^at. || ^-Pvtmc t^ctri. itj. || c SBcv ift, bev, i'ucf) gcfdiabcn fan, [30 l)i' bcm guten || nad)uo(gt, aber felig fel)t l)r l'o iv uinb b goved)tigfei)t l| unKcn et irae lel)bet^, üon |sic] l)rcn bra trc, folt, i)V eud) il n?ebev betrüben nod) fuvd)tcn. " iitcliücffeitc bcbvucft. S 5?lättcr in Cuart. 3(ni Cvnbc: „^ C^ebvucft t,5u !;.'cl}pt,5igf bnrd) :i>uoIff= 1! gangt Stodet. 'Rad) d)vifti geburt. 1520. "

Sercit« am 22. 3nli 1520 berichtete Sutl^er bem «patatin: ,Lipsensis Asinus odituiiis contra vernaculam meaiii de Papatu editionem". (f§ n^ar iTo'^r ein falfd)e5 (^erüd)t, moraui er Ijierbei fu|te. Sid)erer getjt bie Stelle in l'ntt)er5 5Brief an Spalatin üom 15. S!ecember 1520 auf 5tlt)elb§ Borbe^eid^netcn Sermon: , Asinus Alveldensis iterum in nie scripsit: sed contenino nee legere volo", unb auf if)n ift ücrmutl)lid) aud) in l'utberÄ Sdjreiben an Stoupi^ öom 14. Januar 1521 gezielt, iro es Reifet: . Barl'otuni illuni asinum Lipsensem niiiil nioror". £)er 'Jieformator anttüortete „bcm ^4>ciVtci-1'^ünber" nid)t mcl^r.

Sgl. 2c aScttc I ®. 471. bÜS. 542. II ®. 85.

(\affen wir nun bic ©onbcrbrude üon Vutfjerö Sd)rift in§ 3(ugc, fo ergiebt fid), büß l)infid)tlid) be« aertcs A ber inn-^ug vor B gebülirt, bie übrigen aber fprad)lid) nieljr ober niinber Hon ber 'OJhinbart iljrer ijieimattj beeinflußt finb.

Unter ben ©cfanimtauegaben ber SBerfe 2utl^er§ bringt unferc Schrift bie aOittenbcrger 1554 21). VII 331. 241''-257^ bic Senaer 1555 21). I 231. 289'' -307^ bie Vlltcnburger i:^. I S. 451—471, bic Vcip.yger If). XVII S. 430''— 450, bie äöald)fd)e 11). XVIII Sp. 1196-1259 unb bie grlanger, beutfc^e Si^riften «b. XXVII e. 86—139.

Söir geben ben 2ert uou A unb nutiren genau bie ^ecarten non B. au5= genonunen geuiiffe n'icbertel)ri'nbo Vlbnundjungcn, über locldie U'ir üormeg benu-rfen: 1. ivür „nu" in A l)at B überall „nun", für „fonbern" ftets „tauber", für „nit" I)äufig „nid)t", für „fand" burdjmcg „fant" ; 2. nur a lautet tu c um, nie 0 in b ober u in ü, unb oc, oe, ue bev'id)uen nid)t etum einen UnUaut, une am „tjuerfalleu" in B für „^urfallcn" in A l)eruürgel)t; 3. in A enbct ber (^icnitiu bei Singulare l)äufig auf „i§", in B nie, fonbern immer auf „es", locnu bie Bollere (yorm geieljt ift; 4. bae IHclatiöpronomcn mirb in B immer „loeld)" gefdjricbcn. 2)05 iH'rl)ältnif? uon B \u A l)ier ift alfo glcid; bem üon C ,^u A unter ben Uluegabeu be» Sermone „uou ben guten ÄJerten", ogl. oben S. 20H f. *i*on ben Sruiten unferer Sd)rift, bie nidjt ,5u äBittcuberg crfdjienen finb, neljnu'u anr ab unb ju ;)iücfftd)t auf C, D unb I, foioie auf bie (.h'langer ©cfanimtüuegabc.

SBon bcm 5papftt^nin ,511 ilJoin loibcv bcn l)od)6ctiif)mten 3{omnniftfii jii Ceipjig. 1520. 285

lüibbcr bcn ()ocf)knimvtcu Oiomaiiiftcn 511 ^cipljcf ^. ^JlJJarttnu^ ^uttjcr 5(u,qufttucr.

3? 0 r r c I) b c.

■^5 ift aber ctuin^ mtvi- aiiff beim plan fiimmcn, nncf) bcm 3 bii]c jarc Uml c^crcc^nct iiiib üitc nducr ,',cit crlundjfcnn. 3.^it

liatum mid) btv,licv mit fdjmadjtnorten iiniib f)crlid)en (ugen jantaftct, mild}cn C5 nit faft gcliinticnn. 'Jhi tliun fid) ailn erft 'bie tnpffcvu (icltc crfiir, ]u l'etjptirf aiiff bcm marcft, bic fid) nit

M allein rtolten (afien anfef)cn, ionbcvn and) libcvman mit ftvct)t 6cftccnn: fie fein faft tnot gcruftct, ba-J mir ber gletidjen nit fein fnrfummen, bic ctDVntlut (loBcn fie an bcn fnifen, ba'J fd)mcvt auff bcm fopff, fd)ilt nnb trefafj t)angcn auff bcm nicfcn, bic fpicf', lialtcn fie bei) bcv fdjncpbcn, nnb ftet l)f)n ber gan^ tjarnifc^ gar fcpn rcnttcrifd) nnn anff bie neto monier, nnb IroUen bamit l)f)c

!•• bcmetif^cn, ba-J fie nit (luic Pon mir gcid)n(bigt) in tratum bud)crn t)f)r ,5eit oorlorcn nnb nk nid)t-j gctcvct l)alicn, fonbcrn ein ioldjcn prdifj cvjagenn, al-? bie tu ber [iet)ligcn fc^rifft empfangen, geborn, gcfcngt, in ber hJtgen gelegen, gcfpilt, crluigcn nnb crhrndjicn fein. &5 Incre l)l)c billid), ba-? man fid) fnr pt)n fnrd)tc, Incr c-5 t()nn fnnbc, ba-? fie bie mnt)c unnb gntte mcpnnng nit

-■" üorgcbcns t)ettcn. .s'iat l'cpp^cf fntd) i"l)f,?en tragen, mnf', bac- (anbt et)nen ret)d)cn pobcn babcn.

Zcib bu aber Dorftal)cft, liniv id) mcpnc, f^o mcrd branff: Sptbefter, Cajctann'3, Qd, Smfyr, nnb nto (Jolen unb 'cloben t)abcn l)t)re rittcrltd)c tl)at reblid) an mir eriungt, ct)r nnb rum, trie üorbient, erlanget, bcc- pabft-j nnb

■-••• abla-j fnd)c mibber mid) atfjo bcfd)uht, bn-j fie motten, c-i U)cre pl)n beffcr geraten. It'lit I)abcnn fid) ctlid) laffcn blinden baä beftc fein, mic^ antin= grepffen, mic bic ^4-^t)arifci Gpriftiim, cpnen anffgclrmrffcn nnb gcbaiijt 'gcminneta«>ittf). 22,35,. ber, f')0 babcn mir atlc gcmonnen, mirt er nbcrlininbcn, fo ift er atlcin bor= loren', nnb adjtet ber t)tic^gclart, fnrfid)tigcr ncpbliarb, id) fot e-ä nit mercfcn.

sn 9Ju iDotan, ba§ t)i)n nit atte btng mtfjUnge, mit id) mid) eben ftcllenn, fam norftnnb id)-yfpie[ gar nid)t?-, bit, fie motten mibbcrnmb, i]o id) anff bcn fad: merb fd)lal)cnn, nit mcrrfcn, bao id) bcn cfcl l)abc Inolt treffenn, nnnb Ino fie

1—8 @inc ficfonbcrc ÜOcvjifjrift 1)abm bie gonberbvittfc fjici- ni^t; Wir Ijoben oiigc nac5 bem Site! Bon A flebilbct 9 ftcrfui: B 10 bcftef)cn B 13 ftcljet B l-j bcidjutbigt B 17 Etitpfangen B 18 Dov l)n fiirci)tet B 20 fotc^ xwn B 22 Borfteeft B Bcvftonbcft D bavauff B 24 eve B ertnngt B 30 nl§ Bcvftünb 1

286 S?on bcm *^npfttf)iim ,511 5)iom aiibcv bcn f)orf)bcrüf)mtcii Siomaniften 31t Ccipjig. 1520.

biffe bit nit IvoÜen cvliuvcu, i,]o bebingr id) juDov, Um id) imn-b etlmi-j Inibbev bic nclncn Siomarnftiicljcnn fcljcr unb fdjrifjtlcftci'er fagen, ba?- fic^-J nit aüetii nnnetim bcr arm, iiiimuubig idirctjbcv ,511 \.'ct)plicf l)m barfuffer {(öfter, fonbern üiel inct)r bic grot'^bcrlugen tciirtd)cn, bie nit biirffcii au tag fid) geben, uub bod) gerne UioLten figljafftig Inerbeu unter etjnC' anbern namen.

3ic^ Bit, ein i)g(id) frum 6()ri|tcun menf(| U)olt mein uiort alfo auff= nelimeu, ob fie HiUcidjt fpottifd) obbcr fpilüg fein Unirben, alc- auf] einem l)er^cn gefprod)enu, bai? fic^ Ijat muft mit groffcm metic brechen unnb ernft in fc^impff maubeln , angcfet)en has |u ßet)ptjcf , ba bod) auc^ frum leut feiuu, bie bie fd)rifft uub gottic' luort mit lel)p unb feel evrcbtcn, ein fo(d)er lefterer offcntlid; rebt unb fd}rel)bt, ber bie liet)ligcu gottis mort nit t)ot)er ad)t unb Ijanblet, bau als bet fie ciun ftocE obbcr gelt narr in ber faftnad^t für ein me[)rlin ertidjtct. Sic Uiel)l bau mein Ijerr (ibriftuö uub fein tjeljtigc-j ftiort, f]0 tbclur mit feinem blut crfaufft, für ein fpot unb naxn rebe luirb gead)t, mufj id) bm ernft farenn laffeu unnb oovfudjcn, ob id) aud) narren unb fpotten gelernct Ijobt. S)u Uiel)ft l)l)e, met)n t)err S^efn 6^riftc, mic mepn t)er^ ftet gcgenu fold)e bel)nc ertUefterer, ba borlaf] iii) mid) auff, unnb laffe-? matten in beinem nanu-n, '^Imen. Sic merben bid) l)l)e el)nen bcrren blet)ben laffeu, X'lmcn.

M) mercf, baö fold)e arme leut nit met)r fud)eu, han ba-i fic an mir einen namen ubirfummen, Ijengen fid) an mid), mie quot an bac> rab, moUenn et)r mit fd)anbcn ein gefd)rcl) babcu, bau fie bal)et)m blel)bcu, unnb bcr bofjc get)ft fotd)er mcufd)eun furuebmenn barlui pvaud)t, ba» er mid) nur an bcffcrn bingcu bort)l)ubere. Tod) lafj id; mir bie urfad) luilfummen fein, oon bcr (it)riftcul)eit etluaC' für bie lel)en juDorflcrcn uub ben Oorfurifd)eii uu'bftern ju begeguenn. Sarumb ii^ and) gebencf, mcl)r bic fad) an ^tjr fclb t)aubeln, bau l)l)rcm gcfd)mel3 antluortten, unb l)l)re namen fd)Uiel)gen, auff ba-J fie nit erlangenn, ba» fic fud)cnn, obbcv I)offertig mevben, alo meven fic luirbig gc= Uicfcuu, mit mir ,5ut)anbeln in ber fd)rifft.

2Öfl§ bcr J^nnbel unb bic fudj fo).

2i>l)r f)anbelu ein fad), bie, f^ooil an i)bv felb, unnötig ift , au mild)cr ertuubung ein l)glid)er Uiol (U)viften blieb: aber unfcr muffig gengev, bie alle ()cubtfad)enn beü Gbriftcu glaubend fclb mit fuffeu tretten, muffen fol^ fad)e trct)ben nnb anbeve leut bemuben, auff bav fie nit umbfouft auff erben leben. ^Jlcmlid) ift bie fad;, ob bao y?ap]tum ju 'Mom, mie eo in b er u giger

1 \o bind id) oufj, reo it^ 1 8 rocc U l'J hanbelt 1! 14 tl)cn)cr H I.j iä)

bann crft forcn 1 17 Inft cg li 21 eqncii iiamcii ulicvfuinmcn IJ einen iiavven iiber=

lommen 1 Wie fobt H 2:i bntju 15 2(i fnlb .\ 3:! 6l)tiftlii^en «tauben« ?elbft » :i4 Itiit tifleftiflcn 1 iimb iiinft I!

äSon bcin 5Papftthiim ^ii ;h'om Uiibi-v bfii f)od)6ctül)mten 9tomnniftcn jii Ceipjig. 1520. 287

befl)tiunc^ bcv gclonlt ift über bic gan^ ß^rtftciitjcit, luie fie fafleti, f)erfiimmen fcl) üon got(trt)cr obbcr mcnfcf)licf)cr orbnung, unb too bcm )]o liH'vc, ob man (flirifttid) ingen mugc, bnö alle aiibcrc (i()riften in bev gankn luelt tetier unb abtvunigcr fein, ob fie glcl)d) bie felben tauff, faera= ment , ©üangelium nnb alle avtirfel bc« glauben§ mit nno cintreci)ticf(id) bauen, onf^gcuommen , ba-ö fie l)l)ve priefter unb bifcf)offc nit Hon iHom be= ftetigen laffen ober, mie i^t, mit gelt fauffeu unb Inie bie Tentfdjcn fidj effeu unb narren laffcn, al§ ba fein bie 53tofcobiten , mcliffe Steuffen, bie Arielen, 3?ef)emen unb oil anbere groffe lenbere in ber irielt. Xan biffe alle gletuben loie lüir, teuffen luie loir, prebigen iriie wir, leben lüie inir, bellten aud) ben SSapft in fcpnen e^ren, on baS fie nit gelt geben für t)^re 33ifd)off unb priefter .^ubeftetigen, Uiollen fid) and) mit ablao, buUenn, biet), pergamen, unnb h)a§ ber ;}iomifd)en mar metjr fein, nit laffenn id)inben unb fdjenben, mie bie truncEen, öoUen Scutfdjen tt)un , fein and) bereit ha-i (fpangelinm juboren Oon bem Stapft obber Stapft» botfc^afften, unb mag I)bn bod) nit iDibberfaren. ;\ft nu bie frag, ob biffe alte biüid) feber merben gefd)olten (ben öon biffen allein unb tel)ncn anbern rebc unb banbele id)) üon un-5 (5,l)riften, ober ob toix bitlid^er fe|er unb abtrünniger fein, ba5 rtiir fol(^e ßbriften allein umb geltä Inillcn tetser unb abtrünniger fdjeltenn: bau n.io ber Stapft nit bau 6Dan= gelium obber botfd)afft beffelbenn ]n l)l)n fenbet, bie fie gerne looltcn baben unnb auffnel)men, iftö am tag, baä buxä) öifd)off unb priefter beftetigung nur "in unnut3 geloalt unb gelt gefud)t mirt, baret)n fie nit tiorloilligen, unb alfjo fe|er unnb abtrünniger gcfcf)olten Irerbenn.

5lu ^ab id) gebalten unb ^alt no(^, ba§ bie felben nit fc^er nod) ab' trunniger fein, unnb nilleidjt beffjer 6l)riftcn ban luir, nit alle, gleid) mie mir nit alle guttc Csf)riften fcim. S^atoibber ftreljt um noc^ ben anbern and) bai: fetjne barfuffifd)e bud)le oon l'cl)p|cf, unb gebt bal)er auff ben bolbfd)ud)enn, fa auff ftel^enn, lefftt ftc^ bunden, tvet für allen allein nit in ben tat, irolt intleid)t aud) gerne tanljen, luer btim ein pfeiffen tcufftc. ^d) muß etluas baran Oorfudjenn, unnb fag erftlid):

9iiemant fol fjo nerrifc^ fel)n, ba§ el)r gle»t)b, fei) bes 35apft-3 unnb aller fel)ner 'Homaniften unnb fd}mel)d)ter ernfte mel)nung, feine gepjcltige ubirfel)t fei) auf] gotlid)er orbeuung. Xac- mercte ba bei): alle6 Hia« gotlid) orbnung ift, bi-2 mirt ]n ^Jiom nit bao flciniftc bud)ftablin gcboltenn, ja e? toirt oorfpotet toie ein tor 1)6^1, fjo fepn pemant gebencft, Inie baö am gellen tag ift, fie mugen aud) tepben, baä in oller melt bab Goangelium unb (Ibnft=

»

4 abttinger I 9 gtouden B 10 tauften B 12 btc^petgamen B ober

bapit Ooticfiafften B bonn »on B 17 ^anbeüd) B 19 (JDongelium unb botjc^offt 15

24 bie felbigen B 27 gelict B 28 leffet B vox ailen B 29 fauffte B 31 glaub B 33 obrigfetjt B 34 uitftt bac' flcljuftc but^ftoblin geljatten B nit ben aUcrtlciniften tfteil gc=

galten 1 3.". fein nflmanbt B (5t)vift(ic^ei- glaube B (Sljiiftenglaub D (S^tiftcn glouben I

288 SJon bom ^a)3fttf)iini ,vt ;lioiii mibcv boii f)oc£)berüt)intfn Dtomoniften ju Seipsifl. 1.520.

glaube ju pobcn fiiicf, unb gcbcntfcii iiit ein l)ar bnuuL) juUorltjren , bav^u aUe bofe cpmpel fli'l)ftlici)cv itnb ft)eltltd)cr buffcrct) aufj iKom al§ aufj el)nem iiict)r nllcr bof,5licl)t fleiifjct in aUc luelt, be-s Unrt allcv ,^1 9iom t^c(acf)ct, unb luer bvumb trolin-ct , bcr ift ein Söon (ititiftiau , bay ift ein nar. ilBo nu l)t)n ernft an gottiv üvbnung gelegen tocre, f)etten fie öil toufent nottigcr ^aä) ■■ jutrcljbcn, unnb juOor bei" fie iljt ladjcn unnb fpotten. Sie Ineil bau fnnct Hat. i. 10. 3acob jagt 'luev ein gotti» ovbnung nit f)clt, ber ftofjet an olle anbete', tnev lüil ijo unfijnnig fein, ha^^ er gleub, fie fudjen gottiv orbenung an einem ftucE, fjo fie bie anbern alle boijvotten? ift nit muglici), ba» l)emant eine gotlid)e orbnung recl]t 'jU lierkn gatie, bcn nit bie anbcvn alle ,5um tticnigftcn "' belDcgcnn. '■Jhi fein \][)i fjo uicl, bie über '-^epftlictjer gclualt mit fold)em ernft t)alten, mildjer bocf) feljncr ein loort bran Inagt, ha^ ber anbern Oicl groffer, nottigcr orbnnng aud) eine ,yi %w\ nit fo lefterlid) borfpottet unb bor= fc^med)t lüurb.

äBel)ttcr, Uicn beutfd) lanb alle auff l)l)re fnl)e fielen unb betteten, bü§ »» ber 5Bapft unnb bie 9iomer on fid) ne()men bie felbc gelnalt unb unferc '-Sifc^off TOotti). 10, s. unb pricfter on gelt nmb fonft bcftetigetcn, Inie ba-j (fbangclinm lagt 'Wratic- accepiftio, grati-^ bäte, gebt umbjonft, ben l)l)r liabto aud) umblonft', unb foltcn alle firdjeu mit guttenn prebigern borforgenn, feljntemat fie bod) übrig xtX\6) fein unb gnug l)abcn, bas fie modjtcn gelt .^ugetum, unb f^o man brauff brung, wo e0 geburet l)l)n ju aufj gotlid)er orbnnng, gleub fidjcrlid;, Irir Unubenn er= finben, ba§ fie aUefampt fterrfer tourben brob fet)n, ba§ nit gotlid)e orbnnng inere, foldje mnf)e on gelt yi liaben, bau l)lie tjemanb geluefen ift, linirben balb tt)u glofjlin finben, bamit fie fid; crau)3 loidelten, luie fie it^t finbenn, hai fie fid) ^l)nel)n fled)ten, Unirbcu fid) mit aller bit nit laffen bar^u trel)benn. w \Hber bie mcl)l gelt gilt, f^u mufj gotlic^ orbnung feinn, Um-j fie nur gebeucteun burffeun.

^JJieutter biftnm t)at bei) meufd)enn gebendcnu faft adjt bifd)off ntcntel aufj 9iom faufft, bcr ein l)glid)er bei) bret)ffi9 taufent gnlben geftet, id) fd)mct)g bie anbern untieligcnn biftumb, prelatnren unb lct)n: alfo fol mau unv beut= w fd)en naru bie nafeu !d)iuniti3en, unnb barnad) fagen, eo fei) gotlid) orbnung, fel)nen Sifc^off an JHomifc^en gcloalt ,5ul)abcu. ^J3Hd) »ounbcrt, bas beutfd) lanb, ba-j l)l)e bie tjclfft, fo nit mel)r, gcDftlid) ift, nod) einen Pfennig bat für ben uuaufifpred)lid)cn, unljelid)en, untrcglid;cn ;Konüid)cn bieben, bnben unb reubern. s^

1 6oben gang I bnritmfi 15 2 tiubcrel) VV> tiiibciO) I 4 bavitmb 1! s gloiii B ovbiiuna 1! 'J ijmaiibt cljii gotlirijc 15 10 gcc li gaiig D 12 baran I! 17 umb-

jimft li Is umOiuiift, b«n l)v 15 umbiunft U li) iol|tcinmal 15 20 gemui 1".

btttauft 1! 22 bftiob l; 2:J »)manbt 15 24 ^craiifi 11 2S biftumb 15 29 gcftdiet 1! 30 te^cn 15 ni iiavvoii 1! 32 on fflomifi^en U 33 De ber ^aXb toU, fo nit 1)

De bn§ balb ttil, jo nit I ptoiiiiing 151)1 34 unliclidficii, iintvciilid)cn 15

a^oti brm 'j'nV'fttOiiii' .1» -''i"" \vii>e\ bfii Ijorfj'bcru^mtcn 9Jomnni|"U'ii ,',ii Scitayci. 1520. 280

5Jian iprid)t, bcr (?nbcl)rtft fol bic idjclj bcr erben ftnbcnn, iä) mct)ii, bie ;)hiinniiifteii l)abeuu fic iiinbcii, bas uno let)p iiiib (eben Uni) tl)iit: lucvbcn btiv bic bciitfdji'ii imftcii iinnb bcr abc( nit mit bcipffcrm crnft in bev tiirl? barlui tt)uii, ijo Unirb bciitfd) lanbt nod) Iniift »ncrbcu obbcv fid; fctb frcficn mujjcii, has hiere aiid) bcn 9{omnniftcn bie f)od)fte freub, bic iinö nit anberä bon be= ftien fidltcn, nnnb ein fprid)Uiort bon nn§ ,^u 9}om gcmndjt alfo 'mnn iol bcn bcutfdjcn narren ba^ golt nblccfcrn Inie man fann'. Xif^c lcftcrlid)c bnbercl) tüeret bcr Stapft nit, iefjcnn alt bnvd) bie ftnger, ja fic Ijattcn nbcr foldjcn l)enbt tucttbnbcn fiof)cr ban nbcv bcm f)ci)(i(iicn Pbant^cÜ) gottic', nnb geben für, aU tuercn luiv .yi tob narren, e-j fei) gotüd; orbnnng, bas bcr 5Bap)'t in aßem fobt fein ^anb i\ab, maä) tva-j er mit l)bcrman Iril, a[-:- \wxc er ein got anff erben, bcv bod) Ijbcrman {i]o er bcr nbirft Uiott fein obbcr hicrc) ioU bienenn nmfa fonft. '','lber el)r fic ba^ ttjeten, fic lieffen bif,^ gemalt oil ct)r fallen nnb nit gotlic^ orbnnng fein, ban !etn anbere orbnung.

5prid)ftn ban 'Inarnmb fcdjtcn fic ban ob bcr fad) f.jo bart tnibber bid) ?' ?lntUiort: Osd) l)ab etlid) t)ot)cv bing antaftet, bac- ben glonben nnb gotio tnort angabt. 'Sae baben fie nit mögen umbftoffcn, aud) gcfet)en, bas fid) SJont fold)cr gntter fad)cn nichts annl)mpt, t)abcn fic bie aud) taffen fallen nnb mid) ergriffen bei) bcm abiai-' nnnb bepftHd)cn gclnalt, Oorljofft l)ie benn prct))";, erjagen, ben fic lüol gcn^ift, too ec- gelt antrifft, bas bic bcnbt bubenfd)nl ',n Ifiom )Durb l)l)n ,]ufaUen unb nit -ftit b(el)benn. ^hi ift boctor !>jntber ein Incnig fioffertig, unb gibt nit bit anff bcr JKomaniften innijen nnb gvunlicn, ba§ mil l)bn ba-j Ijcr^ brcdjen: ba fragt mei)n l)err ßl)riftne nit nab, 2. i'utl)cr and) nid)t':', unb mel)nen, ba-J ©Oangetium mufj unb fol fnrtga^n. 9?u frag ein lel) fold) ^H'omaniften , nnnb lafj nntrtort geben, hiarnmb fie alle gotlid) orbnung borUniftcn unb borfpottcn , unb ob bicffcr f^o gvelulid) Inntenb , bie fic boc^ nit mugen an^ebgen, ino ,5n fie nu|, gut unb not fe^: ban fet)nb bai^ fic ftantbafftig ift morben, ift nit anber-J, ban eptct tiorterbenn ber 6f)riftcn= l)et)t braufj erftauben, unb mag nicmant an|el)gcn ein gut, nulUid) fturf, ha-:- erauf,5 tommeu fei). S)abon iä) \wt)tn fagen »nil. Inen biffer 5Romanift mibber tnmpt, unb bcn beiligcn ©tut .^n 9tom an tag bringen, ob got moU, tnie er Itiirbig ift.

3)if,5 l)a"b id) gefagt, nit ba^ iä) bomit 'bebftlic^en gclualt Beftritten baben als mit gnugfamer urfac^, fonbern ba§ i^ an^etige bic borfartc mel)nung ber, bic bic mndcn fol)en unb (y[epl)anten laffcn faren, fe()cn bcn ftab in bc-i nef)ftcn TOntt'!'?'»''' aug nnnb laffcn l)l)rc batrfenn ftct)n, nur bac' fie mit übrigen unnötigen fad)en anbere, fjo fie mochten, tobten nnb, fjo fic nit mugen, bod) fctjer unb >üie fic mollen (eftern, loilc^er einer ift bifcv barter fvumer lUomanift ,511 t'ebp^rf: bcn looln mir nn befel)cn.

9 6oangctij AU 12 oOcvft li 13 iimOjiiiift 15 bijjjc gciunlt 1'. ITnngcctli 23 nit iiad) 1! 24 fuvtgfcii U 2i) tinraiiß B 30 f)cvaujj funimeii H 31 imnb bcn bcn f)ci = ligcn 1! 33 bfftlid)cn A „pcftU^cn" ßrl. •Ülulg. 3.') \tanb in bei ncrfiftcn 1! 3i» roollcn R £ut^cT§ SBcrIe. VI. 19

290 25oit beut $n})fttf)iim vi ^om mhn bcn Ijot^licvü^mtcn ?Romnntften vi Scipjig. 1520.

^sd) bcftnb brcl) ftartfc grunb, au\] iüilct)ciin mid) anflrci)tfct ba-j fnidjtbor, cblc buckle' beö 9tomani|tcn Don Ccljphtcf.

£er cfft unb aller ftcrtfift, ba-s er mid) ld)iüit etjncn fe^er, iin= finnif^en , blinben , norrcn , bcfcffenen , fc^laugcn , üorflifftcn irurm , unb bev felben namcn bicl met)r, nid)t ein mal, fonbern faft bnrdj-ä a,an^ burijlcn an allen blettcrn.- Si-ä fdjcltmort, fd;niad) nnnb Icftcrungen gelten in anbern bud)ern nidjtc-, ?l6er Ino cinn bnd) ,^n l'et)p^d lim barfuifer flofter Ipivt gemad)t, luin einem 9iomanifteit, in ber l)ol}cn l)el)ligen obferPanlj ianct ^'■■'^"'•■ifci , ba fein nit allein gutte hjort ber nieffirfcljt , fonbern auc^ ftardf grunb, bc-3 ^apft? gciimlt, aHac\ fd)rifft, glauben unb bie Gliriftenlicit 5UPorfed)ten, unnb ift nit not, bac- htc- el)nef,] luerb mit idjvifft obbcr lun-nunfft beuiel)f ',et , ion= bern ift gnng, ba-; fie blofj batjer gefetit trerbcn bon einem 9{oraaniften unnb l)el)ligen obferbanter fanct m'nucifci. Sie tneil bau bif^er iRomanift and) felbC' fd)rel)bt, ba-j bie .^\uben mit folc^em grunbt 6l)riftum fclb-; am (5reu^ ubcrlrunben l)abcn,^ "üJUifj id) mid) aud) gefangen geben, unb befennen, ba§, fjo Dil fd)clten, Dormalebetien, idjmcben unb leftern gilt, l)at bcv !;){omanift boctor !i!utl)ern gclnif^Ud) ubcrmunben unb muf,5 i)lim bifen grunb laffen bleiiben.*

S)er anber grunb, bai-' id)'5 mit furzen tnortcu bcgrci)ff, ift naturlid) Dornunfft, laut alfo:

''H @in iglid)c gcmeljuc auff erben, fol fie nit ,^urf allen, mufj Ijaben ein Iel)plid) l)eubt unter bem redeten l)eubt Kljrifto.

5B Sie Ineil bau bie ganl 6t)riften'^e^t ift einn gemeine auff

erben, 'DJlufj fie ein lieubt t)aben, unb bac- ift ber Stapft."

■Sifjen gruub Ijab id) mit ben buri)ftaben "ä. ^. Dorttcl)d)nct umb flarev Dor=

ftonb'j tüillen, and) antuitieigcnn , ba-; bifjer 'J{omanift bac' -ilbecc fd)ir fan

Ui] auff bac^ Ü?.

"Jlntlüort id) nu yi biffcm grunb: Sie loeijl bife fad) barinnen ftet, ob be§ 58apftö getoatt aufj gotlid)er orbenung beftet)c, ^]U nit ein locnig led)erlid).

3 oUerftcrdcft B fii^itt B ö nit ein mal B 9 bc? JBnpft B 20 ijglic^ ge^

mein B 2S orbnung Beftce B

') 9lnipielnng niif bcn litet bcv bcutiri)i'n Srf)vift ?l(«c(b?- Boii bcm päpftlic^cn ©tnljl, ögl. 6. 280f. ^) üotl Uon 9lu-jbviirfi'ii ber %xt i[t SUHflb* super aiiostolica sede ilecla-

ratio. ') Super apostolica sede dcclaratio 581. E^: , Nonne portao inferi. cnidelissinii

videlicet ludaei, spurci .satellites, daemonuni cohors, praevaluerunt adveriäus Christum, siquideni ceperunt euin, ligarunt, duxernnt, percusserunt, conspuerunt. velanint. illuse- runt, flagellaiTint, eoronavere etiam non auro fulvo contexte Corona, ut facies illa vir- ginea in niorem regis rutilaret, scd spinarum serto, uti sanguine illo preciosissinio divina facies libnta ruberet, condomnarunt, crucifixei-untV' ') ä!gl. l'unicev, (5Diitia

:)(onianiftnni ic. S8l. Cij'': ,Lutlierus, cum huic ut re.'äponderct portento nionoretur 'Quid facianiv inquit, cedo .subinde mihi, tu responde: unu.s me vere vicit Alveldius, usque adco ruditjitem, inscitiam, temeritatem, blasphemiam, monstra, portenta in unuui cahos confudit, miscuit, ut jiro dignitatc pii me non posso tractare spereni". ') Sio()C ^in=

(fitnng S. 278.

l'oii bcni ipnpftttjiim ]\\ 'lioiii Unbcv bell t)od)bi;vül)intcit fKomnniftcit ^u l'cipjiß. 1520. 291

ba^ man bic borniinftt, Oon 5el)tlid)cv bingcn pxaui) c^cfdjcpfft, kii( anlU)()cn iinb bcm flotücfjm gcfiii ci(cl)d)cn, ioubcrlicf) t]o bincv arm, Uormcficncr mcnid) fid) lHu-ipvid)t,' mit qotlidjcm gcfclj luibbcr mid; Ijaublcn. lau loas tocülid) ovbniing unb öornunfft lDCt))ct , ift gar lrct)t unter bcm gotlidjcn gefeit. C^a bic fdjrifft Horpcut, mau fol iiit folgen bcr tiornunfft, Xcnt. rij. £u iotts.ünoi. 12, nid)t tljun, Hiaä bid) rcd)t bund: bau bic Horuunfft alticit mibbcr gottiv ge= felic ftrebet, luie@cn.ln. alte gebanden unub fl)n bcä mcnfd)lid)cu ticrljcn ftetimwot. r, 3U bcm ergtften aUc^ctjt. SarumB mit nornunfft fidj nnbcrftctjcu, gottis^ orb= nung ^n grunben obbcr fdjuljen, fic fei) ban mit glauben liorl)l)n gcgrunbct unnb crlendjtet, fjo ift-J aU tocn id) bic l)clle Sonne mit cljuer finftcrn latern töolt crleud)tcn unb einen f e(s auff ein ro^r grunben. '^an '^iaiah bij. fe^t 3ci. 7, a. bic oornnnfft unter ben gtauden unb fpridit: (Fe fei) bau bac- l)l)r glaubt, f,p lücrbct l)l)r uid)t norftcnbig obbcr Dornunfftig fein. @r fprid)t nit alfo '©§ fcl) ban, ba§ ^^r bornunffttg fet)t, loerbet t)'i)x nit gläubig fc^nn'. Sarumb {)ct biffer fd)rel)'6cr fel)u Porferet tiornunfft Ivol ba l)cl)m bcljaUcu, obbcr fte t)orl)l)u in fprud) bcr fi^rifft ergrnnbct, auff has er nit fjo led)erlid) unb üor= !cr(td) furgebe, ben glauben unb gotlic^c gcfeij mit Bloffcr Oornunfft 3ugruu= bcun. San fjo biffe tiornunfft fd)(euffct, ba^ toie ein Iet)plid) gcmcl)n mnf,] babcn et)n lcl)pltd)cn ubercrn, obbcr Inirt nit &cftel)u, 6,50 fd)leuffet fic and) U)cl)ttcr, baS mic cinn let)plic^ gemcl)n nit 6eftel)et an lnel)6er, alfp mnft mann and) bcr (s"t)riftcnf)cl)t einn tet)plic^ gemet)u lnel)b geben, ba§ fic nit tior= get)C: ba-S tüirt l)l)e einn lriet)blid)C l)ure fein muffen. STeffelben glct)d)en, ein let)p(td) gcmcl)n beftel)t nit an ein gentet)ue Icl)plid) ftat, fjauf,; unb lanb, fjo mnft man ber 6l)riftcnl)cl)t and) ein gemct)nc ftat, l)auf3 unb lanb geben: mo Inil man bas finben ? unnb furtoar ]n 3iom trad)ten fie frifd) baruad), bau fte babcn l)t)c bic fticlt faft l)l)r ct)gcn gcmad)t. ;\tem fo mnft and) bic (>l)riftcn= l)eit baben ein gcmcl)n Icpptid) gut, fned)t, ntagb, bibe, futtcr unb beS gle^d)en, bau fein gcmcl)ne mag beftet)cn on biffe bing. 9hi fil)c, Inie fet)n gaf)t biffe Dornunfft auff t)t)rcn ftcllHcn.

(Solc^ nngef(^idte bing folt ein (cfcmet)fter liorl)l)n betrad)t babenn, unnb gotlid)c merd obbcr orbnung mit ber fd)rifft, unb nit mit ]eitlidjeu glel)d)= uif^cu unb Incltlidjcr tiornunfft belncrcn. San e-3 gcfd)rieben ftet, baö gotlid)c-;ij. 19, lu. gebot Inerbenu gerc(^tfcrtiget t)n unnb burd) ficb felb», nit tion onbcrer euf3ern l)ulff. ^tem tiou bcr locbf^bi^il gottiy fagt ber tocl)f3 man 'bie ltiel)f]l)ett bat s).r. 11,3. alle ubtrmntigcn ul)bcrgcbrudt mit l)brer cpgenn gcttialt'. (v§ ift gar fd)impflid), bae h)ir gottis toort Inollen mit nnfer tiornunfft liorfcd)teun , f^o tnir burd) ba§ lüort gotti§ folten un§ Jnibber düc fel)nb Incrcu, mie fand Spaulu« lerctiew. c n.

1 bingev B :} l^ntibctn B G bundt B s imttevftcen I! 19 o6cT()cnt li

20 ticftect B 21 Dox-gce B 2S icftccn B gect bic Hovninitit B :!4 fiilii B :?•'. 116er-- mutiacii B

') Super apostolica sede tleelavatio iitclrüdjeitc.

19*

292 SSon bcm *papfttf)um ',u 'M.om rtibcv bfii l)ocf)bci;ii()iuteu itJomaiüfteii ,',u i-'d^id- 1520.

\vm bcvj iiit ein ßrofiev lunr, bev ijm ftvdjt ieljncii Ijiuuifd^ unb icf)ttici-t Ivolt idjiiljcii mit bloficv l)nnb obber fopff? f.p tftö auc^, lüeiiit luir c^otti-S sefe^, bcK- wnid luapen fein, mit unfcv Inn-niinfft fc^u|cn Inoricn.

vHun biücm l)off id) id) CC' tlor, bnC' bcr faule gnmb bil^cS' plaiibcvs 301" nl)bcv lifit uub flninbloij erfunben toivt mit allem ba§ ev brauff balnet. £od), bn-5 cv fein foftnadjt fpicl felbö ba}?, Horftefie, ob icf)S f^lcid) uiliffc, bac- ein nornunfft flninblid; beftunb on fd^rifft, f^o beftel)t bodj biffev tein ftncf, mibbev baö erft, %, uoä) ba§ anber, S5: baS tooEen \vix fe()en.

,3um crften, baä 'H fagt, es miifj ein Ijglicf) gemcl)n auff erben ein eiinigec- let)p(id) Ijendt t)a6en unter 6f)vifto, ift borf) ba-S nit mar: Inicoil finbt lo Htan furftentl)um, fd)lof], ftet, l)euf,5er, ba 5tnen farubcr obbcv l)ern glel)d)er gelnalt rcgiren! A^ot fic^ bo(^ ba§ Stomifd) rel)d) lange 3Cl)t, unnb fil anbcre rct)d) in bcr iDclt, on ein eljnigeo lieubt auffc' beft regiret! Itiie regiren ilit bic X'ü)bgenoffenu ^ otem in nieülidjem regiment ift fein eijniger uberl)er, f]o luir bod) alle ein menfd)lid) gcfd)led)t Hon einem öatter 5(bam fommen fein. Tae i' funigreid) oon Arancfreid) l)ot feineu fnnig, Ungern feinen, ^nilen , Tencn, unb ein iglid) fernen cligen, unb fel)ii bod) nlie ein Polrf be-^ loeltlidjeu ftanbo in ber 6t)riftent)cit on ein el)nige-> Ijcubt unnb ]nrfaUen brumb bic fclben rel)d) nit. Unb ob fdjon teinif) regiment f^o luerc, Iver Uiolt lucren, ba-J nit ein gemel)n ijtjr felb üil nberljern unnb nit rt)nen allein crloelct ju glel)d)er ■■<> gelnatt? S)rumb ift bciii ein fc^ledjtc furgckn, oon foldjcm locltlidjcm, un= beftenbigem glci)d)nif', etloao in gotti-? orbenung ;u meffcn, f;o c-? in mcnfrf)= lidjcn orbnung nidjtc- fdjafft. Unb ']]o id) abermal glcid) ',ulieffe bcm trelumcr •fetjnen tralom loar fein, bad !ein gcmcl)n mugc on ein el)nig Icljplid) l)cnbt beftcl)en, Inic luil baö folgcnn and) in ber 6l)riftenl)cl)t alfjo fcl)nn muffenn? ■>:. !^\d) fel)e IddI, ba-ö ber arme trelumcr meinet in fcl)ncm fl)n, Übriftlid) gcmcDn fci) glcl)d) einer anberu liicltlidjenn gcmcl)n, bamit er offentlid) an tag gibt, bas er nod) nie gelernet l)at, Itai? bic (5 ^riftcnf)eit obbcr &l)riftlirf) gcmclju l)el)f,], unb folrf)cn groben, bicfcn, ftorrigen ijrtbnmb unnb nnlniffcn l)ct id) nit gemel)nct, ba-j in urgent einem menfd)cn luerc, uil Incnigcr in einem l'el)pfifd)cm :"> l)el)ligen: barnmb mnf,} id) u'l'Pi' crflercn bifjem groben l)t)rn unb an= bern, fo burd) i)bn oorfuret, Umo bod) l)el)f,] bic P briftcubeit unnb ein l)cnbt ber (^"l)r iftenl)cit. M) '»»fi nber grob rebcn, unb bcr nunt ge= bvandjen, i)o fie baBen gettogcn in l)t)reu Inilben öorftanbt.

Sic fd)rifft rcbet oouu ber (^t)riftcnl)el)t gar ciufclbiglid), unb nur auff -• eine lucl)f5, ubir tinldje fie b^bcn ',loo aubere in bcnn praud) brad)t.

Tic erftc mcl)f,ie nod) ber fd)rifft ift, ba-? bic (^"briftenbcit bcDifct ct)n Dovfamlungc aller Ü'briftglcnbigen auff erben, linc luir l)m glauben betten

1 SDov i)0§ W 4 plobvcv-ä I) .') bnrniifi 1! n Borftcc H II fiaftciitDumb 1! 12 ^ai iirf) It :.■) tiimmcii 1! l(i fjnt 15 Is mit) liu ovfoücn bnviimt 1! 21 Snviimb r. 2.J bcftcfii r. ::i nolsoljcii iii Urem it :lc, uiim- li bvaiirf) ilrtvncfit II ^.7 iinrti bcv I!

ÜDU bcm *4>iHi|"ttl)iini (u ••'liim luibct bell Ijoiijberüljintcii :lioiiiaiiifti'u jit Scipjig. 1520. 29^5

'^d) glcub in bcii l)el)Iii^enn acljft, ein geiucl)iiicf)afft bor Ijcliiigcmr. licij 90= me^nc obber famhnirt l)rl)fiet aüer bcv, bic in recf;tem glauben, I)üffnung uub licl' (oben, olfo bac- bt'v M)viftcnl)el)t tucfcn, (eben nnb natur fei) nit leljplicf) uoviamlung, foubein ein Doviamlung ber tjcvljen in einem glauben, line ^l^anlus

■i fagt (Spl). tiii. 6in tauff, ein glaub, ein t)er. ^illijo ob fie fc^on fein lei)plic^(s»ii. «.-•i. Honcinanbev tel)let tnnfent mel)l, deliffen fie bocf) ein tiovfdmlung i)ni geift, bie Ineil ein iglidjev prcbiget, gleubt, l)offct, liebet nnnb lebet loie ber auber, tuie mir fingen üom l)eiligcn geljft 'ber bu l)aft allerlei) fprad) in bie eijnicteit beö glauben tiorfainlet". Sa-s l)eift nu eigentlid) ein geiftlidje einicfcit , bonn

1" Inilcfjer bie incnfdjen Ijeiffen ein gemeine ber bciligen, Inildje cinicfeit allciuc gnng ift, 3umad)cn eine 6l)riftenl)eit, on tt)ild)e !ein einideit, es fcl) ber ftab, 3eit, perfonn, luercf obber loaö fein mag, ein 61)riftenl)eit madjet.

.spie bei) muffen mir nu C?l}riftus mort l)oren, ber, für ^Ulato Oon feinem funigrcid) gefragt, antlnorttet alf3o: il'iein reid) ift nit Don bifjer luett. Xa^ 3"''- '**■ ^s-

'■ ift l)l)c ein flarer fprud), bamit bie ßl)riften()eit Inirt aufjge^ogen Don alten lueltlidjcn gemel)ncn, ba*j fie nit leiplic^ fcl), unnb bieffer blinb liltonuinift mad)t einn lciplid}e gleid) ben anbern gemel)ne branf,]. 6r fagt nod) flerer l'uce yDij. ba3 reic^ gottig fumpt nit mit einer enf^erlid^en liiel)f,]e, unb iDirt"«fn, -jut. nieinanbt fagen 'fil) ha, obber l)ie ift es', ban nempt Umr, baö reid) gotti-j ift

■jM in cud) inmenbig. -lltid; iDunbert, bav fold) ftarrf, flare fprnd) (it)rifti \]o gar für faftnac^t« larDen gebaltcn lüerben Don bieffen üiomaniften, -ilufj Irilc^en flerlfd) pbcrman Dorftet, ba-5 ba-J reid) gotti-j (f]o nennet er feine 6l)riftcnlieit) ift nit 3U 9{om, andj nit an 9tom gebunbcn, luibcr l)ie nadj ha, fonbcrn ino ba tnlnenbig ber glaub ift, ber meufc^ fe^ ju Ütom, l)ic obber ba, 5llf,5o baä

2.i cu erlogen unb erftunrfen ift, unb (5l)rifto aly einem lugener Inibberftrebt, mer bo fagt, has bie C^l)riftent)eit ,]n 9tom obber an 9{om gcpunbenn fei), Dil me= niger, ba^ bac^ l}enbt nnnb gcloalt ba fei) aufj gotlic^er orbnung.

Über bas, fjo bat er 5}tatl). am jriiij. gleich Dorf unbiget bie Dorf nriing, -stauh 24, bie it;t unter ber 9iomifdjcn fird)en namen regirt, unb fagt: U>il falfd)er

3" (?l)riften uub ^^^ropbetc^u loerbenn in ineincm namenn tommenn unb fagen, fie fein (51)riftug, merbcn Dil Dorfuren, unnb 3el)cl;eu tl)un, ba§ fie auc^ bie oni^erlDelcten mod)ten Dorfnrenu, brumb f50 fie eud) loerben fagen 'fi^, l)ie in hm l)euf3ern ift tibriftui?', folt l)l)r-:? nit glelubenn, 'fit)e, ha bauffen in ber nniftenn', folt Ijljr nit I)l)nauf,5 gal)n, nempt mar, id) t)ab§ euc^ Dorfunbigt.

35 Soll nu baC' nit ein gramfamer Drtlium fein, ba-? bie el)nicfcit ber d)riftcn= liefen gemel)ne, Don ßbrifto felbo anf^ alten leijplidjen, euf^erlidjen ftctten nnb ortern gebogen nnb in bic gepftlic^e ort gelegt, mirt Don biffen tralomprebigern unter bie lepplidje gcmcpne, mild) Don not uuif5 an ftet unb ort gepunben fein, erdetet ^ lote ift-j muglid), mild)o Dornunfft mage begrel)ffen, baC' gei)ft=

1 Sc^ gloul) 1! gcft ß 17 baioiiü U is luivt ijmaubt B 19 jtdj ba 1! 23 l)l)e iiod) ba IJ oO fiimmcn B 3-2 ouBcilueltcii B banmib 15 fiel), f)t)e B :i:3 gtaufien B 34 müftcm; I lnjitaiif; gccn B uovfiinbigct B ■]■< ijvtljumü B (Sfjviftli^en B 38 le^Ii^e B

20 I -'i'ii öi'in '4>iipfttt)iiiii ,yi iliom luiöct bcii liDcljlicriiljmtcu ;)tomaiitftcn ,511 8cip,5tg. 1520.

lidjc cljiiicfcit iiunb lcl)plirf)c djuirfcit ein bitig fei) ^ '-lUt fein unter beii (^'iitii'ten in bei: leljplidjcn DorfamUnui unnb eijnicfeit, bic boif; mit funbcn fic() au]^ ber t)nnerlid)en, cjclij'tlidjcn cl)nictel)t fc^tieifcn.

Tnimt) luer bo fagt, bac^ ein eniicvlid)e Hoviamhing obber ei)nicfet)t nuidje ein (5l)vi)'tenl)eit , ber rebt bao feine mit getimlt, nnb tner bie idjrifft brnnff s 3eul)t, ber füret bie gotlid;e hjart)eit auff feine Ingen nnb mad)t got ju einem fnlfdjen getjengen, luie biffer etenbt "Kontonift tf)nt, ber alle-j , Ivao lumn ber (il)riftenl)eit gefd}riel)en ftet, ,5ent)t eiuff ben enfferlidjen prodjt ^Komifdjev gelnalt, fjo er boc^ nit leugcn mag, ha^i has mef)rer tet)t biffe-S f)aiiffenS, nnb fonberlid) ,]n ;Kont fct6i5, nit fein in ber gel)ftlid)en eljnicteit, ba§ ift in ber redjtcn >" (5.t)riftcnl)eit, nnib ijfjre^ nnglanben-^ unnb boi]c-i tebenS tüillenn.' Tan Wo bau tuare 6l)riften mad^te, baö man in ber enfferlidjen 5Romiid)en el)nicteit ift, fjo luere fein fnnber unter l)l)u, bnrfften nurf; bed glaubenä nit, nod) gotti« guaben, bauon fie (il)riften tourben, fonbcrn tuer guugfam bie felb eufferlidje einid'eit. '•'

Saraufj folget uub muf^ folgen, baj, gleid) Jüie unter ber ;Koniifd)en eljnicfeit fein nit 61)rifteu madjt, alfjo mni] auffeuu ber felben einirfcit fein nit feljer nod) undjrifteu madjen, unnb loil Ijoren, loer mir bao luil aufflofen. ®an, tonä not ift äufein, baä mufj einen rechten ßljriften mact)en, mad)t aber nit einen rerfjten Plu'iften, f^i mufj es nit not fein, gleid) loie e-i mid) -'" nit einen redjteii lUjriften nuidjt, id) fei) ^^u äl>itteuberg obber ,5u l'ebpljidf. 9iu tft§ !lar, baa bie cuf3crlid)e einicfeit y{omifd)er Oorfamlung inad)t nit (_^()riftenn, f;o mad)t l)f)r eufjernng geloifjlid) and) tein feber obber abtrünniger. 'Srumb muf,5 aud) nit loar fein, ba-s ec' gotlid) orbnung fei), unter ber 9io= 3,u-. -,10. mifc^en gemein ,^u feinn, San luer einn gotlid) orbnung t)elt, ber l^clt fie aEc, -'s nnb mag fein on bie anberu gebalten loerben. '^Ufo mnf,5 es ein offentlirf)e, lefterlid)e lugen fein in ben bi'bl'Si'" Qi'^ft/ ^^er ba fügt, bas bie enf3evlid)e el)uicfeit yiomifd)er gelnalt fei) erfnllnng einiger gotlid)er orbnung, fjo alfjo Dil brl)nuen fein , bie tein gotlid)e orbnung ad)teiin nod) erfuüenn. Tal)er füinpt e-j, baö nit felierel) mad)t, l)ie obber bo fel)nu, foubern nit red)t glau= ^ beim, bau mad)t feljer. ^JJu ifts tlar, baö unter ber 'Komifd)en famlung fein ift nit l)m glauben, uub brauffen fein ift nit l)m iiiif3glnuben fein, anbers luereu alle gtenbig unnb feiig, bie brl)nncn fein, bie Ineil fein ftucf ann anbere alle find bes glalobens geglaubt loirt.

Scrt)albeii alle, bie (5f)riftenlid)c el)nic£cit obber gemel)ne lel)plid) unnb ■"> ciüVrlid) niacben. aiibern gemebnen gleid), fein red)le ^^uben, bau bie felben loarten aud; i)l)re-j l'ieffiac', bas er fol auff benanteu enfjerlidjeun ort, nebnilid)

4 2(mmi6 B 0 bavouff Ijcuflt B b Ijcuflt auff B 22 ift Uoi B 23 <:u\\ex=

nmig A abtniuuidcii B 24 Slatumti B 29 bot^uuen B :!0 tumpt B :i2 baraiiffcit B :):i baciniicit B oit anbcie B

') Super iipostolica .seile ileeliinitio i<l. K"ff. äMidjleiii uoii bnii pilpftlidjcil ®tli()lc

Soti bcni ^5npfttl)iiiii ju ;Hmii luibcr bcii Ooc()l)etiif)mteit Momoniften ju Scip^ig. 1520. 295

311 .öicniialcni , ein ciiMcilid; icitf; aiiffiid;teii, uniib qI)> beii glaufacnii, bei allctri 6l)i-iitiK' vcid) ciciftlid) uiib iimcrlid) iiiod)t , favrn raf)cn.

3tem, ^^0 alle Icljplid) öcniciii ciiini luiiiicit Ijat Hon ijtjrem l)ciibt, lüic lüir tagen *bie ftabt ift Ätuifurftiii^ , biüc ift .Sjeitogt|rf;, bie ift g^vnnrfifd)', •=> ü'Itc büüä) bic ganti 6()ri,'tcnf)ctt aud) JKomifdj obbcr *|Srtcrfd) obbcv iBcbftifd) t)cl]|icii. aiHU-umb l)ci|iet )ie ban c^viftcnlicit ^ ^Barumb (]cl)fcn luiv driften ali üon unfcvm ficufat, unnb fein bod) nod; auff erbend laniit luirt ange= lu-igt baö ber gnnli einil"tcnl)ctt fein anber fjcnbt ift, aud) auff erbenn, ban (il)vi)tus, bte lueil fie feinen anbern imnien l)at, ban non Gtjvifto. Srumb

"• fc^reljBt o. l'ucaä act. bao bie jungev liaben Dorl)l)u yintiodjeni gelietjffen, ift ««.*. u,ä6. a6ev balb gelimnbelt, nnnb fein 6f)iiften genant toorben.

Äietjttev folget, baz^, \vk bev inenfd; ift Don aloeljen natuieii, \e\p unb fccr, alfo töirt cv nit nad; bem leibe geved;net ein glibmaf] ber L«biiftenl)cit fonbcvn nad) ber fecleu, [a nad) bem glauben. ^Inbevs ntoc^t man fagen, bas

'•■^ ein man ein cblev djriften locre ban ein locib, loic bie Icljplid^e perfon' etn§ manne? beffev ift ben be-3 loeljbc-, item ein man gvoffev d;riften ben ein finb ein gefunber ein fterdev c^riftenn ben ein fid)ev, etnn fjer, fram, reidjcr unb med)tiger ein beifcr djviften ben ein fnedjt, magb, armer unb untcrtfianer, bo bod) ^iHiuUic- lüibberfpridjt Öal. H. .^n (iljrifto ift fein man, fein locijp, fein ««..3,28. 6,6.

20 l)err, fem fncc^t, fein 3ub, fein ijit)b, fonbcrn Was bte tcljplic^ perfon antrifft iftö alfeei gleid), hier aber meftr gleubt, i)offet unb liebet, ber ift ein beffer d)riften, alfjo ba-j ec- offenbar ift, (il)riftenbeit ein getjftlidj gemein fein, bic unter bie treltlidje gemcime nit mag gebetet toerben, alfo menig als bie geifte unter bte leljp, ber glaub unter bie ,5citlid)e guttcr.

-'■=. _ Xas ift lool toar, bao glcid) tuie ber leljp ift ein figur obber bilb ber feelen, alfjo ift anc^ bic leliplic^ gemein ein furbilb bifjer cf)riftcnlid)eti, get)ft= lidjcnn gemeine, ba-i, gleid) rtie bic leDplid) gcmcljn ein leiptid; ^eubt l)at, alfjo auc^ bic getftlid) gemein ein geiftlic^ f)cnbt bat. Sßer funb aber fo unfinuig fein, ber bo tuolt fagen, ba?^ bie feel mufte tjabm ein lei)plicf) tieubt?

:w ba-i mere glcid) al§ toen ic^ fprei^, ein lebcnbig t^ier mufte an fel^nem let)b aud) ein gemalet beubt babenn. !od biffer budjftaber rbu(^fd)reiber' folt irf) fagenn) oorftanben luac^ ein Ü"l)riftcnbcit ift, er l)et ftd) on 3rocl)ffcl gcfc^cmct, fold)-? pud)-3 jugebenctcu. äl^ae tfte nu lounber, bog auf,? einem finftern, ijrrigcnn fopff fei)n tid)t, fonbcrn el)tel fd)ltiarli finfternif] fommen? 9ltfo

« fagt ianct ^iiaul (5ol. iij. ba-:^ unfcr leben fetj nit auff erben, fonbern mitüoi. 3.3. (^bnfto in got oorborgentt. Xan fjo bie (?l)rtftcnbcit loere ein lel)plid) bor= famlung, fjo funb man einem t)glicf)cn ou fet)uem lel)b anfet)cn, ob er ein

4 .Uuifm-tijd) A .-j X^etmid) ü ajcbijd) A „päbiirf;" en. -äu^. y Saxumti U

Ki boii be-5 lucljb^ 1! ban ein tinbt U 17 ban ein ficc^er B 18 bon cl)n fncc^t B bo

iaä, X 21 gtouBt U ein fcofcr I 2:; geift 1! 27 Ut,pU<^ f)ou6t IJ 2s geiftiia,

fjaubt H 81 gemnlct l)Qubt 15 33 äöos ift mm li 34 f„mmcn IJ 3.j iaqet B 4>aiits 1! (Sol. ij. AL'

29() i'o" fet"' '-pnp|'tt()uin yi ;)iüm luibct bcit ()od)betül)mtcii :Kuiiuiniitcit ,)ii l'eipjiß. 1520.

(Sl)viften, Suvrf ober :^'Mibc lueu', glcid) alij id) {au nii jeinem lcl)b aiiicl)cit, üb d)v ein man, lueyb obbcr Ünbt, fd)»oav^ obber Uu-ljf,} fei), ^^tcm, in UicÜ= lid)cv luniamliiurt fniui id) fclicun, ob er ju i'i-ljpp obbcr äl^ittciibcvg, Me obbcr ba mit anbcvii lun-iaiulct ift, aber gnr itid}t, üb er glcub obber lüt. Srumb l]ab baS fcft, locr lüt l)rven lütl, ba§ bie 6t)ril"tenl)eit fei) ein geiftüd) Dorfoinding ber feelenu in ciiunn glnnbenn, nnnb bn-:? nicmnnb feine letjliö Ijalben uicrb für ein (iljriften geadjtet, aiiff ba-J c[)r lüiffe, bie nntnrlid), el)gentlid;, rechte, tcefentlidje 61)rtftenf)eit ftebe l)ni geifte, nnnb in feinem eufferliel)enn bing, loic bae mag genennet Inerbenn. San aüc anber bing mag l)aben ein nndjriften, bie l)l)n and) nl)mmer mel]r einen (si)riftenn mad;en, auf]= genommen ben ted)tcn gtanbenn, bcr allein C5t)riltenn mac^t, Sarumb ()et)ffct and) unf3cr name '(Sljriftgtelnbigenn', unub am 5}>fingftag Inir fingenn '5hi bittenn luir ben t)et)ligenn geift nmb ben red}ten gtaluben aller mel)ft'.

»Hnff biffc lüet)f,5 rebt bie l)el)lig fd^rifft Hon ber l)el)Iigcu fird^en nnnb 6l)riftcnl)cit unnb ^at !ein anberc toc^fj jurcbcn.

Ubir bie felbcn ift nn ein anber tticl)fe Oonu ber (?l)riften[)eit ,5nreben. 9lüc^ ber Ijeiffet man bie (51)riftenlieit einu norfamtnng in ein [)an),] obber p]ax, bift()um, cvpiftumb, bapftnm, in Unldjer famlung gal)cn bie enferlid)cn geperbcn, alc' fingen, lefen, mef]geliianb. Unnb Hör allen bingcnn l)el)ffet man I)ie ben geiftlidjen ftanb bie bifdjoff, priefter nnb orbeno Icut, nit nmb-ö glan= ben§ toitteu, ben fie oiUcicf;t nit f)aben, fonbcrn baö fic mit eufjerlidjcn falbcnn gefegnet fein, fronen tragen, fonberlid) ftel)ber tragen, f.^onbcr gebet nnb luercf tl)nn, nnb mef^ bauen, ,jn for ftel)en, unb alle-: bec' felben eufjerlidjeu gotti-? bienft fdjcljncn jutljunn. 2Bic iüot nto bem lüortlcin 'gcl)ftlic^' obbcv 'firc^cn' bie gelirntt gefd]id)t, ba^i fold) evifertid] luefen alf^o genanbt mirt, fio eo bod; allein ben glauben betrifft, ber in ber feeleu red)t luorljafftige geiftlidje unb (51)riftcn mad)t, ()at bod) ber praud) über f)anb genommen, nit 3U flcincr üür= fnrnng nnb t)rtumb nieler feclcn, bie bo mctmen, foldjS euffcrlid) glcljffen fei) ber geiftlic^c unb lüarl)afftige ftanb bcr (5t)riftenl)eit ober fird)en.

iuni biffer firdjcn, luo fie allein ift, ftet nit ein bnd)ftab in ber bi'i)ligenu fd)rifft, ha5 fie bon got gcorbcuct fe^, unnb entbiete all)ie troii allen ben, bie bif', lefterlid), üorbompt, fdjevifd) bndjlenn gcmarfjt ober befd)ut!en loollen mit allem l)l)rcn anl)ang, ob and) alle Uniuerfiteten mit i)l)n bitten. IKngeii fie mir anl^cl)gcn, ba§ ein bnd)ftab ber fd)rifft baöon fagt, toil i(^ alle mei)n rebe loibberrnffet baben, 0*d) lüeif3 aber, ba-i fie mljrv nit t()un Unnben; bav gel)ftlid) redjt nnb menfd;en gefelj nennen luol fold; locijen ein fird) obber (Sl)riftenl)eit , aber baöon f)anbtcn loir il?t niäjt. Srumb umb niebrev üor= ftanbtc' nnb ber tnrl;, ioilfenn loollen luir bie 3)00 !ird)en neniu'n mit unter- fd)Cl)blid)en namcu. Xie erfte, bie naturlid;, grnnbtlid;, lüefentlid) unnb uhu=

4 9I0U6 )i .") 2nvumb 1! ir, Ubcv bie jelbiflciiii I! tucl)|j H 17 'Jiudj brv liclU-

Ijcifjct I 18 biftiimt) 1! batiftiiiiib li nd)oii 11 2;i ftecii 15 2r, luavljafftiflc I!

;ll ncoxbnct 1! nibittc 15 .'IS obcv Ocjcfjiniicn 1 :!n nllflinivcm 15 .'i« tivri)cii 15 :i7 2;nvuiiib 1!

ikm tinii ■4^Hipfltl)uni \n ;)itim luibor bcii l)iHl)berii()m(eit :lioiiiiiiiifli'n ,1» 'si'cipjifl. 1520. 2il7

lltiütii-j ift, luolU'i: mir l)L't)iicii ein gi'l)ftlidjt', l)iiiicvlid)c 6l)viftcnl)cit, bic aiibcrc, bic iit'iiiadjt iinb niilcrlid) ift, luoHeii tüir l)cl)ifcn ein Icl)plid)c, cunerlid) (4l)riiteiil)cit, iiit bciv luir fic uoiiii ciiiaiibcr fd)el)benu luollcn, fonberit 311 t\(cid) a\3 tuen id) öon einem ineniri)eii rebe iinb l)l)n und; bcv feelcn ein fleiftlidjcii,

5 naä) bcm leljp ein lel)plid)en menfdjen nenne, ober lüte ber ^ilpoftet pflegt suin Ijnncvlid^en unb enf^crlidjen menfdjen ,]nnennen, alfo and) bte (?[irift(id) t)ov= fiimlnng, nad) ber feelen ein gemeine in einem glanben eintred)tig, luie luiü nad) bem leljb fie nit mng an einem ort lunfamlet lueibenn, bod) ein igltdjer (lanff an feinem ort luirfamlet luirt.

1" Sifje (51)iiftenl)eit luiit buvdjo ßeiftlid) ledjt nnb prelaten in bcv (i;£)nftcu=

t)ctt vegirt: f)l)rein geljinen alle ißepfte, ßavbxnel, iöifd)off, prelaten, priefter, ''JJionid), ^Umnen iinnb alle, bie pm enf,]ertid)en lucfen fnr (iliviften gel)alten merben, fie fein uuirljafftig, grunblid) (Sljriften obbev nit. Xan ob luot biffc gcmepne nit mad)t einen luaren Gliriften, bie lueil 6eft()en mugen aEc bie

IS gcnente ftenbe on ben glanbenn, f,;o 6lel)6ct fic bod) npmer on etlid), bie aud) banelien tuarljafftige Gl)riften fein, gleidj mie ber lepp mad)t nit, bau bie feele lebt, bod) lebet lüol bie feele l}m lepbe, nnb and) luol an ben letjp. S)te aber on glauben nnb an bic erften gemepne in btcfer anber gemepne fein, fein tobt fnr got, glcifjncr unb nur luic liulljene bilbc ber rcd)ten (5bnftcn()eit, unb

•-•0 alf,5o ift bas Dolcf üon ;ifrael ein figur geUieft bee gcpftlid^en bolcfy pm glauben üotfamlet.

©er brttte toepfje ju rcbcn, ficpffct mnu aud) firdjen nit bie (5f)riften= t)cit, fonbcrn bic peufer 5U gottiv bienft crbamen, unb Uieptter ftrerft man ba-; lüortletn 'gcpftltc^' in bie 3eitlid)en gutter, nit ber, bie niorl)afftig geiftHd)

•j.'. fein burd) ben glauben , fonbcrn bie in ber aubcrn tcppltd)en Spriftenl)eit fein, nnb pcpffen ber felbcn guter gcpftlid; obber ber fird)en: tnibbcrumb ber lepen gutter pepffen fic toeltlid;, 06 gleid) bic (cpen in ber erften gciftlid)eu Ci^priftenpeit bit bcffer fein unnb red)t gepftlid). ^laä) biffer lriepf,3c gcl)n itjt faft alle lücrct unb regiment ber (5 priftcnpeit , unb ift ber nam 'geiftlid) gut'

■M fjo gar in ba» tneltlid) gut getiogen, ba§ man i|t ntcj^tü anber» ba burcp borftept, i]o lang, bis baä fie luibber bte geiftlid) nod) lepplidje fird)c mcpr aä)tm, nmb bau ,5eitltd) gut pabbcrn unb ftreptenn, luie bie pepbcn, unnb fpred)en, fie tpun umb ber fird)en unb geiftlid)cn guter millcn. Sold) borferet mif,5praud) ber fprud) unb ber binge pat auffbrad)t bas geiftlid) red)t

:)■> unb menfd)en gefe^ 3U unfaglid)em Dertcrben ber (»priftenpeit.

5lu luollcn tuir fcpen Don bem l)eupt ber (5 priftenpeit. 5tuf3 bem allen folget, baB bic erfte 6f)riftcnl)eit, bic allein ift bic mar= pafftige fird), mag unnb fan fein peubt nnff erben pabcn, unnb fic Don nie= mant auff erben, nod) Ü^ifd)off, nod) '-Bapft, regirt mag luerben, fonbcrn allein

«1 6!^riftuö pm t)pmel ift pic bac^ peubt unb regiret aüetn.

2 euffcvtic^c r. 7 L'lintvcdjtislic^ ]! 17 iolc im IcDb L! 1 ^ 011 Mc evftcii li

10 uov got 1! 24 luavtjafftig 1! 28 gcljen U 3.". oovtcrtieii B l)aubt li 40 f)au6t li

2!)8 i'u» btm ipn^i|"ttl)iim ,iii ;Kum luibcr bell Ijcctjlu'rüljmtcu ;KmiiniiiftcitiuScipjir;. 1520.

S)a§ bctocret \iä) ,511111 cvftcu n(f30. Sßic faii ()ic ein iiuMifd) vcaicvcii, biVj er nit lüdjfj iiod) cftcnnet'^ \wx (an aber luiffeu, Unldjev limvl)nfitin (■(Unilit ubbcr nit? lj\a lucii fid) l)ic f)cv bcpltlid) gdualt ftrcrftc, ']\o fiiiib er bell djriften meii)d;cii ljl)reii glauben iiel)iiieii, fureii, meljreii, loaiibleii luie er lüolt, tüie (S^rtftuä lan.

3inn nnbern bclueret fidjy auf,] bcr ort unb iiatur bcs [)eiibt>:?, bau ein« iglidien eiiigclel)bet l)eubt3 iiatur ift, hau tu feiu glibiuaf] eiufliije aU.e§ leben, fiit iiiib luertf, Inildj» aud) in toeltlidjen l)cubter licluet)fct tüirt. S)an eilt furft bey laiibtS eiufleiiffet in fel)ne uutertt)aueu alleC', loa» er in feinem lüiUen unb fi)n ()at, unb mad)t, haS olle fein iintertl)anen l)t)m ein gleidjen fijn unb lüillen einpfal)en, unb ttjun alfo bav tuercE bas el)r loit, luildjy luerd bau luarbafftig l)el)ft au']] bcm fur[ten geflofjen in fein uiitcrttjanen , ben im l)lm betten fie bad nit tl)an. 9hi mag feinn mcnfd) bec; anbern nod) jeincr eiigen feeleii ben glauben unb alle )l)n, miUeii unb loerrf (iljrifti einfliffen, bau allein (:5[)viftuä, bau lein S3a|3ft, !ein S3ifd)off mag foöil t^unn, baö bcr glaub, unb liuvö ein djriftlid) glibmnf; l)nbeu fol, in eine« nienfdjen berljenn erftebe. ■Jin mufj ein (iljriftcu hm fljn, mut unb UnUen Ijaben, ben (iljriftU'j l)m l)i)mel i.eot. :.', ic.t)at, loic i. ßorint. iij. ber 2t|)oftel fagt. S)ar|u gefc^ic^t c», ba^ ein d)riftlid) glibmaf] ben glaubenn fjat, ben bodj nnbber 33apft mnf) 2?i)d)off bat, Une folt er bau beffelben beubt feiu'^ Sind; tuen er l)bm felb nit mag bao leben geben bev gcl)ftlid)en tirdjcn, Inie Jnil erfj einem anberu cinfliffen? Sßer l)at l)l)e ein ttjier lebeubig gefeben mit einem tobten fopff / bao beubt miif.j ba-3 leben einfliffenn, barumb ift5 etar, bau niiff erben tcin auber beubt ift ber geiftlidjen (il)riftenl)eit bau allein (itjviftn-?. ''^lud; luo ein menfd) l)ie bas Ijenbt luere, f,50 muft bie (ibi'iftenbeit fp offt falten, f,5o offt ber iöapft ftnrbe. Tan ber Icljp mag nit leben , Wo ba§ beubt tob ift.

äiuntter folget, baö ßbviftuu in biffer finden mag leinen 'i^iearien bnbeii, brnmb ift ber babft nodj 35ifd;off n^mcr metjv, mag and) nit toerbcn 6l)riftus nicariuij obber ftatl]alter in biffer tivdjen. Ta§ Betueret fid) alfo: bau ein ftall)alter, fjo ebr feinem berreiin geborfam ift, Inirrtt, trepbt unb einfleuffet c6en baä felb iocrd in ben nntertbanenn , bao ber ber felb einfleuffet, luie toir bais fel)en in loeltlid)em regiment, ba-j ein U'il unb melitinng ift be-j berren, ftatbalter unb untertbanen. Vlber ber 'i'apft mag nit Übriftuü feine-? berren loercf (bau ift glaub, boffniung unb lieb, unnb alle gnabe mit tngeiit) ein= flieffen obber mael)en in einem (M)riften menfd)eu, loen er gleidj beiliger loeer bau faiut 5^*eter.

Hub ob fold) gleid)nif,s unb beluernng ben flieb nit biltenn, bie bod) ge= griiubt feinn in ber iri)rifft, f^o fiel bod) ftarct unb uiibelueglid) fanct 'l^auhiu

•■i lUniibt ii 4 luaiibclii 11 ii ia Ijiuibtc. li s iimibtcvii ü '.) fein iiiittcv=

tl)aiicii II 1 1 ciit()fal)i'ii IJ la bann Oll 1! i:! nit tl)iiii 1! 2-2 hmilit li '.':! fjnulit H

24 fjoubt iJ 2(! IjniiOt I! 2S bavumO li :!ii Ijfvii I! :i:i t)i'vii li ••i4 l)oii= luiiirt I! '!■'' lucvc li

äSoii bi'in ~4!npfttl)iim yi ;1iom loibcr ben ()od)bi:rii[)nitcu ;}{oinaiüfti-u ,)u iiicipjig. 1520. 299

epl). iiij. bo er bcv (?()nfteiit)cit nur ein licubt gibt, iinb ipxidjt 'i'oft unöGpft- j. i'-f- tuavliafftig lucrbcit (baa ift, tut ciiiiertidjc, iunbcrn flvuiiblid) luailiantigc 6l)i-iftcu feiim) uiutb limdjicit mit alten bingciux in ben, ber ha-i Ijenbt ift, (5t)vii"tnC'. %üi] tuildjem alle gtib unnb ber gant', covper ',u)amnicn gefngt,

•■■ unb ein gtib am anbcvn l)angt in alten gelencfcn, bnrc^ lüild^c einä bem onbern bienet nnnb f)ilfft, ein ijglid)-^ nad) ber maf] fcineS cl)gcn trcrrte, mel)ret eo ben felben corper nnnb beffert fid) fcfb, bas eins bao anber V)l)c met)r unb mcl)r Uel) gctninnet'. .'pie fpridjt ber ^.Jtpoftel flar, boa bie befferung unb öor= meruugc ber Csl)ril"tent)eit, luild) ein corper ift Übrifti, tnmme allein aufj

m (51)rifto, ber i)l)r l)eupt ift. Unnb luo mag ein anber benbt crfunben luerben auff erben, bem folc^ ort jugecljgent mag toerbenn, fintcnml bie fclbenn bcubter baä melirer mal felbe nidjt« babcn, nod) trnn lieb nod) fon glauben? üar^u l)üt er biffe tuort l)l)m fclbä, fanct i^^eter unnb i)berman gejagt, unnb loo ein anber l)eubt tner not gemefen, i}d er gar untrelülic^ baffelb öorfc^lnigen.

1^' 3<^ lucl)f', inol etlid), bie 3U biifem unb ber glcl)d)en fprud) jagen tt)uren,

*pautu3 ijüb gejdjtnigen unb bamit nit gleugnet, bas and; janct *^'eter ein l)eubt fct), Jonbern er t)ab ben unUorftenbigen geringe mild) fpeljfje geben, .öie fid^i-^ioi- ». u. ju, fie lüoUen, bai? not fe^ jur feticEeit , 5peter für ein l)eubt f)aben , unnb fein f^o fred), ba§ fie tl)uren fagen, ^^autu§ t)ab bie bing gefc^migcn , bie jur

20 felicteit nobt fein. '.Jtljo muffen bie unuornunfftigen borfe i^aulum unb gotti§ tDOtt el^r leftcrn , et)e fie ijljren tjrtumb üffen uberlüunben fein , unb f)etffen ha-:- milc^fpel)f] , luan man fon Gbrifto prebiget, unb ftard fpeii,;, tnen man Don fand *4>eter prebiget, gerab aia luere 5petruä ein t)ot)er, grojjcr, jdjlnerer bing 3uöorftcl)en, ban G^riftus felbs. Soö Ijeiffet bie f(^rifft aufsgetegt unnb

25 5^. ?utl)ern uberlüunben, i]o mufj man bem regen cntlauffen unb Ijnj] inaffer fallen, äi^aä folten fold) fd^roe^er auf3tid)ten, fjo tuir tribbcr bie S3ct)emen unnb !e|er folten bifputtrenn? furtüor nic^t» me^r, ban ba§ hjir bamit uns aEe 3U fpot mad}ten unb tjtin urfac^ geben, has fie un-i alle für unfinnige, tobcnbe fopff tiielten , nnb pbrcn glauben burd) fold) ber unfern narl}cit nur

■io fefter Ijieltcn.

i^ragiftu aber 'Sjo bie ^.^relatenn liiibber Ijeubter nod) ftatbelter fein über bif5e geiftlid)c fird)cnn, tna§ fein fie ban^ %a ia]] bir bie lct)en ouff antmortcnn, bie bo jagen 'janct *^5cter ift ein ^iDclffpot, unb anbere '^Ipofteln feinn auc^ S^elff bottenn, Inarumb toil fiel) ber SJopft fc^cmen ein 6otte ju

3s fein, f]o fanct ^^eter nit f)ol)er iftf ®et)t cud) aber für, l)f)r tel)en, ba§ eud) bie l)od)gelereten Siomaniften nit ai-:- felier oorprenncn, ba§ l)l)r benn iöapft tüolt einenn botten unnb briefftregcr mad)enn. Slbcr t)i)x t)abt Inertic^ einen guten grunb, ban '-JtpoftoluÄ' auff frid)efd) l)cift 'ein bot' auff beutjd), unb fjo nennet fie baä gan^ Guangelium.

1 :^auM B '-i t)aubt li 7 ftcf) jcnjft l; s uüviiiciuug 1! 11 jcljtciiimat 11

14 roetc B 10 gclciignct B ()au6t B 13 ^u ber feligfeljt B 19 tju bcv jcligtct)! B

31 gfogeftu B :jö Sed)t cuc^ B 37 wavtti^ B 38 .fiviec^ijcf) B

o()( ) äiüii bcm '4>npfttf)uiii \n 'Korn luibcr £)cn ()od)licrüt)mtcii ;HDniaiiilten ,311 Seip.jig. 1520.

6^0 fic bau nllc boten fein cineo l)evrcn (it)vtfti , tucr mil 150 nevrifd) ii'in, hivj a fag, ein iolä) gvoffcr ijcx, in folc^er groffer fadje ,5111 gankn Hielt, [)üb nnr cinenn boten, nnb ber iel6 mnd)e baviuicf) onbevc eljgene fiotten ? £50 mnft man faiict 5|>ctcr iiit ein ^luelffpoten, fonbein ein eljnigen botten nennen, uiinb Bliebe feiner ein ^iloelffpot, fonbern tücren olle innct 5V^ctel•» cl)lff ?• boten. SÖo ift ber pxa\id) an l)cvn lioffcnn ? ^]bi nit inar, btiy ein f)er bil botten l)at ? ;\n limn 9cfcl)id)t bac' , ba^ oil boten mit einer botfdiafft an einen ort 9eid)ictt loerben, loic itjt über eine ftat pfarrer, S?ilc^off, Grlibifdjoff unb Stapft feinn, on Ion« nod; niet)r mittel tljranncn bar sloiidjen regieren ^ ■Kli^o liat (5t)riftu§ aüe 9lpoftcln mit gleid^er OoÜcr geloalt in bie ganlie tnelt i'j 2. isor. 5,2u getenbet mit feinem loort unb botidjafft, luie fanct 'iHinluo jagt 'nur lein bot= i.iior. 3, 5. fd)aff ten für (^tiriftum', unb i. ßorint. iij. 'ma» ift 5petru5? maä ift ^^aulus ^ biener, bnrd) mildje l)l)r fel)t gleubig ioorben'. S)if,5 botfc^nfft ()eift nu lueljben, regieren, bifdjoff fein, unb ber gleid)en. Saö aber ber '-i^apft alle botten gottis l)l)m felB» unteiloirff t , ift eben, nU- men einä furften böte bie anbern '^ alle anfft)ic{t unb fie uadj feinem teillen fenbete, nnb er felbo nijrgen imn lieffe, lonrb ba^ bem furften lool gefaUenn? er Unirb ca Inol liniu-n.

■iUod)teftu tagen '^ui e-j mag aber tüol ein bot über ben anbern fein', 8ag id): einer mag beffer nnb gefd)irfter fein bau ber anber, gleidj mie fanct 5paul Iimr fegen ^Vtro. Vlber bie mcil fie einerlei) botfd)afft bringen, fan -'> feiner beC' amptc' Ijalben über ben anbern fein, fjo ift aber fanct 5pcter fein ,5loelffpot, fonber ber el)lff botten l}cr unb ein foitber botte: Hm-? folt einer üon bem anbern tiabenn, mcnn fie alle g(eid) einerlei) botfe^afft nnb getuerbe Pon einem berren l)aben ^

2)rumb bie lücil alte bifdjoffe nadj gotlid)er orbeuung gleid) fein nnb -'■■■ nn ber '^Ipofteln ftat fitseu, lllag id) tt)ol befeunen, ba-S auf; menfrf)lid)er orbe= nung einer über ben anbern ift in ber cntierlidjen firdjen: bau l)ie eiuflenffet lr)oI ber S3apft, Ina-J er l)m fl)n l)at, al-i ba ift fein geiftlid) gefet^ unb mcn= fd)en Inerd, ba mit eufjerlid) pompeu ber (''briftenbeit Unrt regirt, aber bn üon loerben feine (5l)rifteMu, loie gefagt ift, fein and) feine feljer, bie nit unter :w ben fclbcn gefetten unb pompeu obber ntenfd)lid)er orbnung fein, bau fjo mand) lanbt f-jo mand) fptten. 2a>5 Inirt ciU beftetiget burd) ben" articfel ',"\d) glenb in ben l)ei)ligen geift, ein l)eilige djriftlidje fird)e, gemepue ber liepligenn'. yiiemnut fprid)t alfo '^cf) glenb iu ben l)ei)ligen geift, ein beljlige 5Komifd)e fird)e, ein gemcinfd)afft ber 'Komer', auff bac- e-? flar fei), bie beplige fird) nit a-' an 'Jiom gcpunben, fonbern f,;ü loept bie loelt ift, iu einen glauben oorfamlet, geiftlid) unnb nit lei)plid). l)an loaä man gleubt, ba-j ift nit lepplid) nod) fid)tlid): bie eufjerlid) yi'omifdje firdjc fel)en mir alle, brum mag fie nit fein

1 '^crit 15 2 Ijii btv sjaiiljcji 1! u'O ".poiilu II '2.J Xinuillb 15 :5ü fcljll fi'ljcv 15

:5-2 alles beftetiget 15 (|laub 15 :54 niaiili li .'5i; in ciiicin 15 :57 flln»bt 15 :!S {i^-- tigtlid) 15 bormnli 15

i>oii bcm '4>fi>i|"ttl)iitn yi ^iom loibf v bfit ()ot()bctü()mtcn yitomaniftcn 311 Sctp.iig. 1520. 301

bie vcct)tc fircf)i', bic i^qitnibt linvt, tin(d)e ift eimt gemeine obber famlung bcv f)cl)ligcn l)iit c^lalIt)^l^, aber niemaiit lil)t, \wx i](\}[i(\ obber (^(cubifl fei).

Tie ,;eid)cnu, ba bei) man cnf^erltd} merrfcn fan, Ino bie felb fird) in bcr Inclt ift, fein bie tauff, facroment unb ba§ ß^öangclinm , unnb nit 3knn, bii,( obber ber ort. "Zan loo bie tauff unb (vbangctinm ift, ba fot niemant jmeljffeln, e-5 fein t)el)(igen ba, nnb foitcnö gleid) ct)tel finb in ber toigen fein. 'tRom abtx obber bepftlicf; getuatt ift nit ein .^cljc^enn ber Pt)riften[)eit, bau bie felb gemalt mad)t feinen Üi^riften, mic bie tauff unnb bai^ (voaugetium tl)ut, brumb geboret fic and) nidjt-j ,uir redeten Gbriftenbcit, unb ift ein mcnfd)lid) orbnung.

Sarumb rab id) biffem 'Homnuiften, bas er nad) ein jar in bie fd)ul gal)e unb lerne, toae bodj lieiffe ein Cbriftenlicit obber einn licubt ber Cljriften^ l)eit, elje er bie armen fctier mit foldjcn Ijolien, tieffen, brel)ten unnb langen fd)rifftenn bortreibt. t^ut mir aber in meinem t)er^en )Del)e, ba§ mir lei)ben muiien Pon foldjen tollen beiligen, hai- fie bie f)ei[igen fdirifft nlfo fred), frei) unb unoorfdjampt ,5ureiffen unb leftern, fid) unterftcl)n bie fdjrifft ,]ul)anbeln, fjo fie nit gnugfam fein, bac- fic ber fei» Ijiitten folten. ^sä) f)n6 bifjfjer ge= flauen, mo man etloa-j mit ber fd)rifft fof Bemeren , mufte bie felb fdjrifft ei)gentlid) ^nr fad) bicuenn. \Hber n\v lerne id), ba-j gnug fei), üif fc^rifft vipö raps jufammenn mcrffen, tc- rcl)me fid^ obber nit: mcn bie tne^fje gilt, fo mil id) aui,5 ber fd)rifft mot bemeren, bao raftrum ' brffer fei) bau malmefier.-

'illf/jO ift ba-ö aud) gett)ann, bac' er fc^reibt t)m lafinifdjen unnb bcuffd)en,^ haö äf)riftuC' fei) ein f)eubt ber SitrcEen, ber f)el)ben, ber (>t)riften, ber fekr, ber reuber, ber t)urn unb bubcii. (^o Inere nit lininber, bai? äffe ftein unb t)olb, l)m ffofter ben unfeligen ]n tob anfeben unb anfd)rel)cten umb fotdjer graulidjer lefterung. ^K'^aa fot id) fugend ift (5f)riftn'3 nu ein l)urlr)irt mürben atfcr l)url)euf5er, ein f)eubt aller morber, aller fe^er, aller fc^elcf? loef) bir, bu unfefigcr menfd), baö bu beinen bern aff^^o 5U lefterung für atfe mcft fctiift! 3?er arm menfd) mil fd)rcl)benn Hon bcm beiil-it ber 6t)riftenbcit, unb Por groffcr bolt)cit mei)net er, t)eubt unb ber fcl) ein bing. 6f)riftus ift Inol cinn

1 gegtaufit I? 2 jid^t B glaubis IS ß tinbcv B 9 baruntb B Ijii in

rcrfjteii B 11 er nodj 1? 12 gee li 19 tjn ber jad^ B 20 nittj% B t)utn=

Wirt «jorben V, 27 ^au6t B 28 ic^eft B 29 liaiiM B 00 ^nu6t B

') ©cibentann, Dicformationi.jeit in ©ac^jen !c. ®. viii: „3n bcv alten, jur ©rfjolung Don bell '•Jlnftrengungen eines (Jrfiirfet Quodlibelum Uerfnitcn @cf)rift De generibiis ebrio.-iorum t)ciMt es: Lipsensiuiii cerevisiniii studentes vncant 'Rastrum', metaphora puto siiiiipta ab agricolis. quod, quemadmorluni In rastris et sarculis et ligonibus oninem agvi duritiem vertunt et euiolliunt, ita Lipsensium cerevisia velut rastrum intestina omnia sua ace- tositate laedit. movet et cornimpit." SBgl. Böcking, Hutteni operum Suppleraentnm 11 ©. 346. -i 9J(al»nficr. ') Sgl. (Sinleitung <B. 278. 3m „SBüdjlein Bon bcm pnp)"t=

liefen Stu()l" S^I. '■Jlij'' : „Gi ift nit gcimgf, bn-J man (5t)riftnm lut einem f)irten cibcr l)fnbt l)nb. Kien liier d geiuigf, io roern alle l)eiben, alle ^ubeii, alle l)rvenbe. aüe tctser red)tc Pliriften Ö'tjriftiK' ift eilt fjerv, ein l)iiter, ein Ijirte, ein Ijeiibt ber ganzen Welt, man tt)il nbcv loil iüd)t".

302 i'on ''"11 5|.5apfttl)utn 511 :X'om Unbct bfii T)od)bci;üf)mten fliomoiiiftcn ,^u Scipjiq. 1520.

l)cr aller biitgc, kr frumcn utib bcr t'of^en, bcr cngcl mmb bcr tcuffcl, bcr

junpfrauen unb ber ^urn, aber er ift nit ein f)eubt, ban allein bcr frumen,

gfnibicien Ctu'iftcn , in bem geift lunlamtet: bon ein fieubt ntni^ cingelcibet

evii. 4, IM. ictn feinem rorper, mie id) an)3 janct '^niul (fpl). iii}. beroerct t)ab,^ nnb muftcii

bie glibmaf^ aufj bem i)nM Ijangen, l)t)r loerd unb leben üon l)l)m Ijabcn, ■■> barnmb mag Pfiriftnc- nit fein ein ticubt ijrgent einer bof^en gemein , ob bie felben l)l)m mol nntermorffcn ift al-ö einem l)ern. ©leid; mie fein reid), bie (4t)riftenf)eit, ift nit ein leiplid) gemein obber reit^, bod) ift Ijf^m atteö unter= Inorffen, mo« geiftlid), (el)ptid), lieUifd) nnb f)iimelifd} ift.

"^Ufo liaben Inir, ba« bifjcr lafterfdjreiber tim erften grnnb l)at midj ge= "' (eftert unb gefd)mcc^t, in bifem anbern grnnb ()at er Gliriftnm Oil mel)r bann mid) gcleftert, bau ob er hiol fein l)et)lige':i gebet nnb faftenn fegen mid) armen fnnbcr grof^ adjtet, t)at er mid) bennod) nit yim Inirnlnirt unnb beubt bnbcnn gcmad^t, tt)ie er {F()rifto tl)nt.

9ht folget ber britte grnnb, ba mufs bie t)ol)C majeftet gotti? tier i' baltcn nnb ber beilig geift ein lugner nnb feljer Inerbeu, bad nur bie ^oma= niftcu loar blcl)bcn.

Scr britte grunb ift aufj bcr fc^rifft genommen, gleic^ toie ber anber auf] ber öovnnnfft unnb ber crft au']] ber nntiornnuift, bao e-J Ifbe orbentlid) jugelje, unb laut alfo: -'"

S)a§ alte teftament ift geVoefen ein figur be» neloen teftamentiS. £)ic meil bann baffelb liat ein leiplidjenn nbirften pricftcr gebabt, i]o mnfj i)l)e ha-j nelu anc^ einen foldjen bibenu, luic loolt anber-? bie figur erfüllet Inerben, f30 bod) ßbviftui bat gefagt '9Iit ein buc^ftaben, nit ein tutel fol öorgeben lum bem gcieb, e-ö mnfi aliti evfoüet merbcnT- .öec ille. ■■!■<

'Jierrifdjer, toridjter, blinber bndj ift mir nie für fomnienn. i^-i l)at Dorl)l)n aud) einer' baffelb loibbev mid) gefd)riebenn , f^o grob, nerrifd), ba-? iii)-:- l)abe muffen Oorad)tenu. 5lber Ineil fic nod) nit Untiig fein Unirbcn, mufj id) mit groben fopffen groblid) reben: id) febe Ivol, ber eicl oorftelit ba» fctjteiifpiel nit, mufj pbm bifteln für legenn.

^um erften ift baö offeutUd), ba» figur unnb erfnllung ber figuvenn l)aben fid) fcgcnn anber loic ein lel)plid) unb geiftlid) obber cnf5erlid) unnb Ijunerlid) bing, ba-j alle», loa? man in ber figur l]at mit lcbplid)eii äugen gefel)eu, be« erfnllung muf.j man allein mit bem glauben febenu, obber ift nit erfnltnng: baö mnf', irb mit erempel beuunen. XaS ^"\nbifd) Oolcf ift tepplid) r. aui] bem lel)plid)en lanbt Vlegipten burd; oiel uninbcr lieid)en gangen, loie l)m

.: luiiijtjvnlDcn 1! i Jjab" fcIjU in U \-'. Ijiuitit biibcii I! l.'i bvit H 21 nit toftnmcnt K ncWcn tcftotncnt? 1! 22 oljcvftcii I! 2:5 ncloc 1! 24 tovgccn I! 2'< cv- fiillct 15 20 fiutiimmcn 15 yo biftcl 15

') ©.298 f. ^) £icl)c Cfiiiloitmtii £. 27S. ') .'pici'DiiQmii-:- (vnijfv in jeiiifii

£d)riftcn „Tc bifpntntlöf ^üpfircnli" "i<l. A -l'^. nnb „''.H. Uoiintiüno Vntovinnn *Jlf(|ocfroti9 ajicrtio" Ü<1. t-'ij"f. C4''f.

9!oit bom *4Hipftt()um ,^ii;)icmt tribct bni f)orf)bcrüt)mtfn 9ioniatiiftcii .yi ?cip,vci. 1520. 303

(yrobo ftd. Stfjc fif^ur kbeitt ntt, ha^ toir aud) Ictjplid^ auf,] ^Jlcgiptcu qalin-'^M.n, foltcn, fonbcvii iinfcr )cclcn bnvrf) einen vedjten c\[an6en flel)t anü Hon bcn fiinbcn unnb ciei|tlid)er t^elunlt bes teuffel':?, bau glcict) bc« ^ubifcf^en Dolrf» letjplid) borfamUtng tcbent bic geiftlic^, tjnncrltdje öorfamlunge be§ d)nitcn

5 öPlcf'J lim glauben. \Ulfo tinben ftc tvutirfcn Inoiier imn einem lcl)p(irf)en feli.ji-eor. lo.sf- unnb geffen leljplicl) l)l)mel brot mit lel)plicf)em munbt, ),}o trincfcn xinb effen luif mit bcm munbt bcä lierknn Don bem gciftücficn fcl§, bem (lern (Vl)ri)"to, ttcn lüir tu l)t)n glelnbcn. Jitem SJiofeS [)ing ein fdjlangcu nnff ein ()ol^,4.5floi. 21,8. )oer bic nuiad), toart gejunb: ba§ bebeut (i^riftum am (h'enti, lüer an ben

111 ielOcnn gleubt, tnirt fetig. S30 fort an bao gaulj alte teftament, Irnc' t)at in Iel)pHd)en, fidjtlicfjcn bingen, 6ebeut l)m netoeu teftament geiftlicf), linnerlid) bing, bie man nit felien tau, fonbern l)m glauben allein bcft^t. ^llfjo t)ov= ftunb fauct 5tuguftinU'5 bie figuvcn aud), ba er fügt über !5ot)an. tij. Unter 5oti. 3,14. ber ftgur unnb t)f)r crfullung ift fold^ unterfd)el)b , baö bie ftgur gab jettlid)

1^' gut unnb leiben, aBcr bie evfuCung gibt geiftlid) unb einiges letieu. -Jht mag ber cnfyrlid) pxadjt .Jiomifrfjer gclnalt luibber ^^eitlid; uod) clüig leben geben, brumb ift er uit allein tein erfuEung ber figur, fonbcru auc§ geringer bcun bie figur 'Jlaron, toildje limr auf", gottid)er orbnung. San f^o ba§ baliftum hau einig obber \düiä) leben gebe, fo Incren alle bepftc fclig uub gcfuiib. -,!lber

20 iner 6liriftum i^at uub bie gciftlidie tirc^e, ber ift tnerlid) fetig uunb liat ber figur erfullung, bod) nur lim glauben. I^ie Ineil bcn be'3 S3apft euf,5crlid) pradit unb etnicf'eit mit bcn äugen mag gefeben Inerbcu, uub loir baö alle feben, fo ift^ uit mugtid^, ba§ er folt ijrgcnt einer figur erfullung fein, bau erfutlung ber ftguren muffen nit gcfclien , fonbern geglaubt Inerbcu.

-T. 9hi ftlie, fein ba-3 nit fcl)ne meiftcre, bie beu ubirftcn priefter Ijm alten

teftament madjcn ein figur bc-3 bapfti'J, ber aud), ja mel]r in lel)plid)cr bradit ift ben jener, unb fol alfo ein lel)plid) bing leljpli^ figur erfüllen, ba-i' inere nit anbcrS, ban ba« figur unb erfullung Inercn gteidj ein tnie hai-' aubcr. i£ol nu bie figur bcftan, f,^o muf,5 ber nein tiol) prieftcr geiftlid} fein, fein

30 jicrbe unb gefc^muct geiftlid) fein. S)aa ^aben auc^ bie propl)eten gefel)en, ba

fie Don un>5 gefagt tiaben, pfal. trrri. 'beinc prieftcr Inerbcu anzogen fein mit «i. 132, 9. bem glauben obber geredjtictcit, uub beinc gelnel)cten Inerbcu mit freuben ge^irt fein', ate folt er fagen 'uufer prieftcr fein ftgur, fein mit fet)ben unb purpur getleibct euf,5erlid} , aber beinc prieftcr Inerbcn mit gnabcn l)ntnenbig gctlcibet

••<•■ fein'. 3Ufo ligt l)ie licrnlibcr ber elcnb 'Homauift mit feiner figur, unb umb= fonft foOil ft^rifft ,5nfammeu Inirfft: beu ber bapft tft ein enfjcrlic^ prieftcr, unb mirt Oon t)tinen nod) cnfcrlidjcr gctnalt unb fd)muct Oorftanbcu, brumb mag unb tan Staron nit fein figur geincfjcu fein, inir muffen einen anberu baben.

1 gecn 1! 4 t)uttciiic[)c uorjamliing bei 15 7 tjcrren (Stjrifto B n glauben I!

10 g(au6t 1! 17 bariimb B gcvingev bann H 20 fivc^en 15 loorlic^ 15 21 ban bei li

24 nuiftcn A 2."i obcvftcn 11 2fi el)n§ wie 15 29 Ijod^ pricftev 15 :35 iimbiunft 1!

:5(i bau ber SPabft I! eujfevlidjer (irieftev 15 :i7 nncf) euijevlici)ev gcluatt B bavinnb B

304 '-Con i'cm 5pap|'tt()iim ,?u 9{Dm loibcr hen ()od)bctüI)inten iUoinouiftcit ,^u 8eip,v(i. 1520.

3um anbevn, bao \k bod) öveiffcn, linc Un-it fic uomi bcr unnlicit fein, Inen fic fcf)on fjo ünc\ Ircrciin, boä fte ber figuv f)cttcii eine gciftlid) evfuUuiifl c^cöcii. bcniiodjt kftimb nit, fic ticttm bcn cincnti offentlidjcn fpnid) bcv idjrifft, bcv bic fic^ur imb (gciftlid) crfuüiinfl ^iiiammcn trüge, fonft mod)t ein l)bcr braiifj mad}cn, Umo er Umlt, alö : ba-j bic fdjlnngcii burd) 'OJtofen aiiff •• Soi). 3, H. gcliaiuicn (^(iviftum bcbciit, Icrct mid) ba^ brittc capitd ^salinnttic' (ynangctü, Ifo bivj litt liu'rc, fult mein luinnmnt im']] ber lelbcn figiir gar lelluim lüilb biiig crtidjtcn. ^tcm ba-J IHbam ift gctocfcn ein figur (^tjrifti, miifj ic^ nit Möm. r,, uj. üon mir ielbö, fonbern an]] X''anio JRomo. n. leren, ^stent bn-j bcr fcl-j in i.eoi-. in, 4. bcr Uniften bebentc (.s'ljriftum, fngt nit bic üornunfft, fonbernn '^^auluä i. ü'orint. r. >" lUlfo baij niemant anbcr-s bic figur aufwiege, ban bcr licijtigc gcift felb, ber bic fignr gefctit iinb crfnUnng tlian t)at, anff ba-ö tnort nnnb mcrrf, figur unnb erfnUung, unnb bcl)ber öorflerung, gotti-J fclbcr, nit bcr mcnfd)cnn feinn, anff ba-5 nnfer glaub anff gotlidjc, nit menfd)liri)e lücrct nnnb Inort gegrunbct fei). äi>aÄ oorfuret bic 3i't>cn- i^an ^aä fic bic figurcn füren nod) l)tircm fopff on i' fd^rifft? maS tiat fiel fetter üorfuret, ban bic figurn on fdjrifft anfw'lcgt? äl>en IUI fd)on bcr iBapft ein gciftlid) bing Uicrc, fio gilt C0 bennod; nidjtc-, ba-3 id) 'älaron Ivolt feine fignre madjen, e-? fei) ban ein fpruc^ für l)anbcn, bcr offcntlid) fage 'fil) ba, '.Jlaron ift ein fignr gcmeficnn bes Stapfte-': Iner )iiolt mir fonft Uiercu, bac- id) ']]o tnol niodjt balten, ber S^ifdjoff 3u ^H'age •-■'. iDcr figurirt burc^ ■älaroncm ^ ba« l)at fanct -2tuguftinus gefagt, ba§ bie figurcn gcttcn nid)t-3 t)m l)abbcr, U'o nit fd)rifft baneben ift.

9hi gebrid)tC' biffcnt armen plaubercr an bel)ben , bat feinen gciftlid)en, ijnncrlid^en ^ot)en prieftcr, bartiu leinen fpru^ bcv fd)rifft, fett blinb bal)cv auf] epgenem tralinn, unnb niimpt für einen griiut, ba-ö ?laron fei) fanct -'•'• 'l'etcr fignr getoefien, ba bie grofte mad)t an ligt ,]u grnnben unnb bdvcrcn, plappert mit Dielen movtten, ba? gefefe muf^ cvfuÜct Uicrben, unb !cin bud)ftob nad) blel)ben.

!i^icber 'Komanift, Iner bat baran gcjlneiffelt, ba-5 ha?- alt gcfclj nnb feine figurcn muffen pm nclncn erfüllet Uierben^ ''JJian burfft beinev meifter)d)afft :'» birl)nnen nichts. ^^Ibcv ()ic folteftn bid) laffcn fcben unb bcmcpfcn bcine bobe fünft, ba-5 bic felb crfntlnng burd) '^^ctrum obber benn Stapft gefd)cb: ba fdjUicpgeftu mic ein ftorf, ba ^iureben ift, unb idjmctuft, ba nit not ^n rebcnn ift. .S^aftu bcin logica nit baf^ gelcvnct i" bu pvobirft bie maiove&, bic niemant anfidjt, unnb npmpft für gcUnf', bie minorem, bie pberman anfid)t, unb ld)leuifift :ir. Ipa-^ bu luilt.

.^or mir ju, id) mil birf) bein logica baf] leren, unb fage mit bir ein-

tved)t(id): "Mk-i, um-j i)m alten boben pvieftcv ift figurirt, mnfi pm ncUu'n

i.iicr. 10, ccrfulict lücvbcn, lüic '4-'fliili''^ f^igt i. (Forint, j.' jjo ferne fein loir ber )ad;cu

4jiiiiftli r. bntniifjl! 10iirf)bnl5 2iijiiiift I! 2:! plobmr l> 'Jil 'iictovv ll :f2 flcfdjfcf) I! ■'■' fdjlDolicft li :'..■. ic()liMi?icft 11 :i'.i i. Pmint. ü. .VI!

SBoit bcm ^>npfttf)iim pi ;litmi mibfr ben ()od)()ctüt)mten Stoniattiften ,}u Seipatg. 1520. 305

gar einfj. 5ht fagcftii Ineitter 'fand ipetev obber ber ^ap\t ift fifliirirt itorbctt buxä) 3laronem'. .^öic ftii^ irf) 'lunjn', imio nn(tu im ti)im'. 8ct) faft flck-rct, nljm 311 l)iilff alle ÜiDinaiuftcii auff einen tjauffen, unnb hxina, einen buc{)= ftaben obber tuttel auf^ ber fc^rifft bar|u, fjo IriH icf) jagen, bu fetjeft ein 5 {)e(t. ?hiff tiniv grunb ()aftn nn gefialnct? auff beincn et)gen trnhim, unb rumcft bid^, bu iDoUcft mit fdjrifftenn löibber mid) f)anbeln. gs toere bir an not getoefen, f^o 3U narren !egen mir, id) f)et benuod)t lool einen narren uBirfummcn.

'Jfu l)ore mir aud) ioeitter ju : 3d) fafl/ ^Qäi 9(aron ift getoefen ein figur

10 6(]rifti, unb nit be^ iöapft§. S)a» fag id) nit auf,] meinem fopff toic bn, ic^ toiiS bet)bc rei^t grnnbcn, ba§ toibber bu nod) alle Itjelt no^ aUe teuffei foßen umöftoffcnn. 3i'nt crften ift C^f)riftU'3 ein gcift(id)er, inncrlid^er prieftcr: bann er fi^t ijm l)t)me(, unb bittet für un§ ala ein pricfter, (eret unä ijntoenbieg t)m ^er^enn, unnb t^ut al§ Ina» ein ^Jtiefter t^unn fot ^Jriff^en got unb un§,

i-' loic fanct ^HiutuS iRo. iij. .'peb. per totnm fagt, unb atfo ift bie figur 9laron «öm. 3, 25. Iel)plid) unnb cufjcrlid), bie erfuttung aber ift geifttid) unnb Ijntncnbig, unb concorbirt 3U famcn. ^um anbern, ha§ iä) bie felben nit aufj meinem fopff jufammenn trag, fjo tjai irf) ben fprud) pfal. cir. (Sot i]at gcfd)lDoren, unnb »■•110,4. lüirt pt)n nl)mmer gereinen, 'bu folt fein ein priefter elniglic^ nod; ber incljfj 9JieI=

sc d^ifebec^'. 35ring bu auc^ einen fotc^en fpru(^ bon fanct ^Peter ober bem Siapft : ban büä bif3er fprud) öon 6f)rifto gefagt ift, f)alt id), tnirftu nit leugfen, fjo l)t)n fanct ^aut .ftcb. b. unb biet ortten mel)r, unb ber [)cr 6t)riftu§ f elbS $c6r. 5, e. 5Jlatt). Ejij. bon l)f|m fe(6§ ansengt. OTottri. 22,44.

5llfo fel)en tnir, inic fein bie 'Homaniften mit ber fd)rifft l)anbcln, machen

» brauf3 Ina» fie nur Inoüen, als »ncre fie ein mcd)fern nafen, bie man l)t)n unb i)er 3il)en mod)t. -Dh: f)a6en tnir, ba'^ 6f)riftu» ber ubirft priefter ift, pm netnen teftanient beftctiget mit fc^rifftenn. Über hau noc^ flerer ^elt fie bel)be gcgcnanber, 5laronem unb (fhriftnnt, -paulU'-' ■'Öfö- ir. unb fagt a(f3D: 3n ba§$f6t. 9, eff. erftc tabcrnacfct gingen bie priefter alle tag, 3ubDlnbringeu bie opffer, 'Jtber

:i" in ba» anbcr ging ber t)ol) priefter be§ jare§ nur ein maf, nit an blut, ha§ er für feine unb be§ botrf» funb opffertc, bannt ber f)cplig geifte Bebeutte, has nad) nit offenbar inere ber loeg 3nm rechten Ijeiligen taberuncfet, bie Ineit baffelb taBernodet Ineret, tv'üäjb toar ein bilb obber figur, bie 3U ber ^eit not tnor, 'ülBer C^Iiriftu^ ber ift tomnien ein fjoBer priefter in .^ufunfftigen geift=

•'- lid)en guttern, unb ift in ein groffer» unb bicl tneittcrc' tabernatfet, ba^ nit mit ber "^onb gemad)t ift, ba-i ift nit bee 3citücfien gepetoeS, aui^ nit mit bod'i obber od)fcn Blut, fonbern mit feinem epgen b(ut, nur ein mal eingangen, bot bamit crfunben ein einige erlofung. SÖao fageftn f)ie|(U, bu [)od)gclartcr 9iomanift? ^paulu-f' fprirf)t, Ö"f)riftus fei) burc^ benn t)of)en priefter bebeut, bu

0 on nobt B 8 uticTfummcn B 10 bei SSapft B l.j $nii(5 B 19 nad)

bev B 22 Spants B 23 anzeigt B bovoug B 2rt oOevft B 29 (juDovbviiigcn B

:iO Ijocf) pvieftcr B on 6[ut B 32 noc^ nit B 37 c^gcn blat A

S littet? mcxU. VI. 20

306 35"" •'C'" 5(>apfttlntm ',11 ;Kom mibev boii l)0(f)bcrüf)intcii JHomanifteti 311 Ceip.vg. 1520.

fagft, fanct '4>ctcv: 'IhiuUio ipvidjt, ba>? (5t)riftiie fei) iiit in ein 3oitlid} gcpetü tVingen, bii iagft, er fei) ijm jettlidjcn gepelD ju ^Hont: ^^aulu§ fpvidjt, er )'el) ein mal cingantjcn nnnb Init cluifllicf) erloinng cvfunben , niad)t bie fignr gan^ gciftlid) nnb l)l)mli)d;, bie bn ijvbenifd) nnb lcl)plid; niad)lt. ^-Hhi-j Unltu mittun? td) tüil bir einen tnbt gcbcnn : '•]!t)m bie fnuft, fd)Iag t)t)n l)nf,] maul, •■ nnb feig, er finb gelogen, er fei) ein fetwr, ein norgifter, mie bn mir tfnteft,

i.fion.22,-.'4. io lüivftu beinern uatter ^ebed)ia el)nlid) fein, ber lliidieam and) l)nf', maul f^lug. Sif)cftu fc^ir, bu clcnber gottio Icftcrer, lim bid) beinc tolle fl)n nnb beine rabtgcben lii)n gefuret tiabcn ? lim fein fie nn, bie groffen l)anfeu, bie mein fermou tum kniber gcftalt ' anfflinbcn '. tv.j ift l)l)n red)t gef(^et)cn, fie i" umlten ba§ Gtiangelinm nit l)oren nori) leliben, f.^o füllen fie nu beo bof3en gcifte-j lugen uub Icfterung bafur l)oren , h)ic (^"t)riftuc> ju bcn ^uibeu fogt 3ori. 5,43. ^solian. u. ^'\d) bin fommen in meine- oatter-:? namen, nnb liabt mid) nit anff= genommen, ein anber luirt fommen in feinem namen, ben Inerbet l)l)r auffnemen.

■JJJodift aber fagen , (i-o mere neben ßdrifto and) fand '|>etrn-ö fignrirt i' bnrd) "Jlaron, Sog id): Hnltn e-j nit laffen, maljift fagen, e-? fei) ber Inrrf burd) '^laronem fignrirt, Iner tan bif', mercn , Ineil bn fjo gerne nnnnl! ptan= berftf aber bn baft bid) lunfprodien mit fd)rifften iufed)ten, ba« tl)u, nnb Inf', bein tratom balieDmenn. Tartsn, ino man nmb ben glauben ftreittct, mnfj man nit mit Inancfeuben fd)rifften ftreitten, fonbern bie bo gemif;,lid), einfeU ■><> tiglid), flerlirf) ,]ur fad) bicnen, fonft folt nuo ber bof,^ gcift l)t)n unb ()er merffenn, bao mir nit iniften. Um mir ^n leljt blieben, luie oielenn gefd)en

;u!ntiii.if„i8. ift in ben liun'tlin "^i'ctrU'?' nnb 'petra', ^JJiatl). rln. (?>:• mere etUmc' meniger lugen unb lefternng, luo bu gefagt betteft, '^Inron mere b"l)rtftu-5 figur gc= mefenn, bnncben and) ''l^etri , aber nn fd)rel)eftu mit OoUem nmitl nnb fagift, •.■■. ■^Jlaron fei) nit L<l)rifti, f',onbern -IVtri fignr gemefen, mit fred)cn morttcn fand 5J.^aul l)nf,5 augeftd)t fd)led)ft, nnb bao l)l)e nid)t nad)bleib etlinio ber luiUommen unfl)nnirfeit , 3).uid)ftn , '!)}iofe« fei) ein figur (ibrifti gemeft , unb baffelb nit nilein on alle fd)rifft, iirfad) nnb nn',cigung, gerab nli? Inereftu mebr ben got, bac' alleo, mao bn fvcl)eft, für (.voangelinm gebalten folt merben, fonbern auc^ 30 lüibber alle fc^rifft, bie ''JJtofen mad)t ein fignr be-J gefclie--, luie fand ^^auluy

a.«ov. 3,7ff. tl)nt ij. Porint. iij. Xalum ilit nit not ift meitter inreben , bu fd)lugift l)bn nilleidjt nod) ein mal l)nf] manl, alo fred) nunb frenel bn bift. Sold) gifft baftn Hon bem (fmf.^cv gefogen, in feinen {etirifd)eu unb lefterbud)liu,- bem id), ob got mit, luen juncfer (<^rf mit feiner ind)enn ' fompt, oorbienet antmort a-' geben loil. 'J)br inerbet-? mir nit fio bbnanf', füren, lieben ;h'omaniften: tan

9 rttbtgcicv B Ui titmmcn I! nufjgcnummcii 1> 14 fummcii li lii magftii

jogen I! 17 bl)i-6 wcttii B ptobcvft J) 21 Iju bev inrf) li 20 iiit iwcftcn 15 gejc^chen li 2.', faflcft 15 27 IJnut? 15 nnrf)Mcibt 15 2!) bon (ii't 1! :!1 l'aul-} 15 .12 ii. Povint. iiü. Alt irt)lii(icft 15 :U (clicriid)i'u li Ijö fiiml.U li

') Sief)c S. Vtiff. 2) @ic()cobcii ®. :502 Slniii. 2. ') CutlKv iifimt \o ^ii fdjoii

Iniigo tiiftmrebig niigcfiiiibintc Srfjtiff (\c priniatn Pptri.

3Jon bcm ipQpfttfjum ju SJoin wibn ben f)0(^betüf)mten iRoinaniften ju Seipjig. 1520. 307

iä)^ tntt gelralt nit crlneTcn, folt l)t)r mir hod) tfye fein f^rifft für eud) Bringen. 3^ tan nod) ioot, got lob, ubtro grof^ tauffen.

?iu mein id), fei) flar, bn§ ber brit grimb bifjeS Stomaniften fe^ !e^erifc^ unb Icfterlid), als ber got bem f)el)ligen gcift offent(id) toibberfpric^t,

5 l)i)n liegen l^eift, ^^^aiilum gan^ l)ornid)tet. San fl)ntema( @t)riftuii ift burc^ ^loron bebeut, fjo mag nit fanct ^etcr baburc^ bebeut fein. San tüa'$ bie f^rifft (S^rifto ^uetjgent, bas muf3 man teinem anbern jueigcn, auff ha§ beftenbig Bleib bie f^rifft in einem geltiiffen , einfeltigen , un^urteiligen t)or= ftanb, barauff fid) unf^er glaub on atleä rcancfcn muge balren. 3)aij lafj i(^

10 gefd;et)en, bav 'IVtru-j fet) ber jlDelff ebbel geftein einer, bie 3laron auff ber 2. 9»o(. as, Bruft trug, bamit Bebeut fein mag, bo§ bie jtoelff 5lpoftel, in ß'^rifto geh)if3lii^ ertiielet unb öon etnicfeit crfennet, ba? fjofift unnb lieBft ftucf ber 6f)riftenf)eit fein, aber iä^ laf3 Xfyn in feinen Ireg 2laron trerben. ;3tem ic^ laf^ ^u, ba§ fanct 5peter fe^ ber ^rtelff letrenn einer, bie ©alomon an feinem !unigli(^en 1 «ön.io.isf.

15 ftul tiat, aber (Jbriftu§ allein mufj mir ber etjnige funig Salomon blet)ben.

^c^ laf,5 bie jloelff 5tpofteln fein bie ^loelff Brunnen in ber lüuften (älim, f 0 sa^oMs-s?- bod^, bav mir bie licdjte trolcfen unb bie feurige feule nid^tS anber», ban 6f)riftus felbs fei), ^ll« Icenig nu geloalt unter ben .jlrclffen eini-3 über ba§ anber bat, fjo tocnig gelralt ^at fanct ^eter ubir bie anbern ^Ipoftet unnb

w ber Sapft ubir anbere Sifd)off unb pfarrer aufj gotlid)er orbnung.

5ioc^ ein§, l)l)r lieBen IWomaniften, unnb bamit ein enb, 3c^ Bit umB ein gnebigS, ricfitigcs antlnort: ,;\ft ?laron gelnefen ein figur be-3 S^apftl in leiplid)cr uBirfeit, flelibung unb ftab, loarumB ift er nit aud) ein figur ge= toefen in allen anbern tel)plic^en bingen? @ilt ein leiplic^ bing, luarumB

25 gettenn nit alle anbere ?

©§ ftet gcfd)riebcn, bai ber ubirft priefter folt nit eine itiittoe ober eine.i-TOoi.si.u. tiorloeifte, fonbern allein ein ^""Pti'al^ 3"i-" e^e nehmen, luarumB giBt man bau bem 3?üpft nit aud) ein ^^üinpfraln 3ur ebe, auff ba-J bie figur erfuEet Inerbc? ^n ttiaruntb oorpeut ber iBaBft ber ganticn priefterfc^afft ben e^e=

.10 ticken ftanbt nit altein Itiibber bie figur, fonbern auc^ tribber got , loibbcr rcd)t, loibber oornunfft unb natur, bec- er feinen fug, geloalt nodj red)t f)at, has bie fird) nod) nie geBottenn, nod) gebiettenn mag, unb mad)t aufj el)gcnem mutloillen on not unb urfad) bie 6t)i"iftenf)eit tiol i)mn, funber unb elenb ge= toiffcn? lüie fanct '^^aul Don l)bm fagt i. 2imo. iiij. (?•-' Inerben in ben legten itim. 4, itf.

3s jeitten fommen, bie oon bem glauben treten, unb anl)angen ben leren ber teuffei in t)cuc^lerel) mit falfc^en, ertit^ten loortten, unb gertiffen baben mit mal leidjen üor^cid)net, bie toerben Oorpieten ben ebelidjen ftanbt, unb gc= pietten, nit jueffen tnaS got gcfd)affen bat ,'c. .öat nit bie fanct ^^aul troffen

2 uberä B ."> iel)teinmoi K li baxburd) B 12 ba§ ^orfift B is eines B

!9 über bie anbevn ^Ipoftelit B 20 über anbcve bifdioff B 22 ein gnebigc, ricfttige ant--

roort B 5Snt)ft B 2:! obrigfeit B 2G obcrft B 27 iungh'n» §u bcv ehe B 28 jung=

frow ^u bei- ct)C B 34 5pnuls B 38 ^au(^ B

20*

308 S5oit bem 5)}QVftt()iiin ,511 i)(oiii nnbi-v bcii ()oc^bcvüI))ntcn ;}iomaniftcit 31: Cfip.vfl. 1520.

bic gciftlidjen !){omttd)cn flcicl',, ba bcv pvtc|tcrfd)afft öovboten ift bcr et)lid)c ftanb unb gepottcn allen 6[)nftcii, iiit puttcv, iiit (\)n , iiit mild), nit flcifd) i-fffii auff bcnaiitc iac\(, i]o bod) fvcl) linlfon' i^claifrii tft Hon flot iclbcv allen (itjriftcn fteiibcn efjen, cl)lid) werben, line fielimllen^ 'IGo biftn nu, ^Komanift Don ber o6fcrtianü, ber bn i',o faft plerreft, ci? nini;, nit ein biid)fta6 ber fiflnr ^ nad)filel)(ien , c-? nuii,', alle-? evfnEct Incrbeu ^ Oi" wp i|"t i^fi-' '-i^flpft fnnct 'l'etevc' nad)f nlger , meldjev ein lueip l)at, and) ianct 'Inmel nnb alle '.Jlpoftel ^ a.woj. 21,5. SiVittcr, bev alt l)ot)c pvieftev nxuft fein l)ar nit lafjen abfri)even, lüarnmb

Icft l)I)m bev ^-Papft bcn ein platten mad)eii, nnnb alten aiibern pvicftern ? ino niirt l)ie bie fignr erfüllet biü nnrf einen bnd)l"tabeii '. i'i

Ottern, bcr alt l)ol)e priefter ninfte fein teil beo hinbo Osirael l)al'en, )on= bcrn lebt allein Pon bem pptfer bey uolrt-j nun 3irnff- Inarnmb tobet ben bcr ^Komifd) ftul ilit nad) ber ganlicn luelt, nnb bat nit allein lanb, ftet, ja fnrftentlium nnb fnnigreid) geftolen nnb geranbet, fonbern oormifjet fid) and), alle innige nnb fnrften ',n mad)en, fekn, abiekn nnb liumblen nne er loil, '-^ alv Inere er ber (fnbd)rift ^ mo mirt l)ie bie figur crfnllet ^

Oitem, ber alt l)olie priefter mart oon ben Innigen regirt alo ein nntcr= tt)aner, loarumb leffit ben ber i^apft Pbm feine fuife fnffen nnb loil fnnig aller fnnige fein, baf (vl)riftnc' felbo nit tl)et ? nm erfnllet fid) bie bie fignr?

Ostem, ber bobe priefter mar befdjnitten, nnnb bae id)o ein enb nuiri), )oen i'" bav l)eift bic ftgnr erfnllen, ba>j leljplid) ,)ngct)c pm nemcn teftnmcnt mie pm alten, loarnmb loerben mir nit mibbernmb ^»nben nnnb balteii bao ganü gefelj '.Oiofi? l'inffen mire in einem ftud ballen, marumb nit in allen? f;,o nit in üllenn, loarnmb in einem ? Unb f^o man pbe loil ba>^ neloe teftament erbeben in ;,eitlid)er pradit mcbr nnb bober ban bac' alte, loere eo ben nit bev l'or= -'^ nnnfft gleid), bac- pm neloen teftament mel)r ban ein bol)er priefter loere, bamit eo ebrlidjev nnb praebtlid)er loere, ben ba-? alte, ba-i nit mel)r ban einen t)et? folt bic oornunfft bie rid)ten unb Pbr felb folgen, loac- niepnftn ba-j fic tbnn lonrb ?

Orient, CO fein ,',nr jeit bec- alten bopen priefterö oiel beplige menfd)en -" getuefen, bie nit nnter l)l)m loaren, al-J, ,^sob mit bcn feinen, ben er ift pbe nit allein geloefenn, item ber fnnig ',n '-Babplonicn , bie tnnigin oon 5aba, bie loitloe oonn 3arepta, ber fnrft 'Jiaanmn anf', 3prien , unb oiel anber fegen bem anffgang ber fonnen, mit ben pbren , bie alle gelobt fein in ber fd)rifft, loarnmb bell bie nit bie fignr in allen bndiftnben, nnb loil ber '^aoft feinen '■■'■ laffen ('»briften fein, er fei) Pbni bau nnterloorffeu, nnnb fenff l)l)m blel) nnb loac^Ä obe, mie tbenr fein ;)fomaniftcn loollen? obber baben bie 'Komaniften geloalt, fignr ]nbentten, loie nnnb loicoil fic loollen, 011 alle td)rifft ? Siheftn nod; nit, lieber ^Komanift, loie gar blinb nepb nnb buf,; bid) nnb beincv

1 cl)ctic()c 1! l iDclirt) 11 7 '^auU 15 'J bnnii fl)ii 15 nUc A 12 bnii bev H H iiivflcntfiiimb I'. l-< Icjfct 1! 21 l|ii(icf 1! .'7 bnii bn* li '-M Iju bev t)rit li

SUdii bem 5|5apfttf)iiiii jii ;)üiiii luibi'V bell IjWljlH'viilimtcii ^Koiiioiiiftcii yi Vcipiig. 1520. ;}()9

gleichen f5cmaci;t liüt^ liu-ve birp, nit fnu angcftaiibeii, bii l)cttift in bcineiu ffoftcv blieben, beitie oii\ilieii bettet, bifj man bicf) 3uv fnctjcn beruffct obber getrieben liette ^ bu »neiifeft nit, UuiC' fignr ift obber l)Cljfjet, unb rmneft bid) bcr ganlien t)eiligcn fd)rifft ein offentlidjenn meifter. * ^a Ü'^ilid) einen meiftcr,

s fic .jnliorterben, got julefterii nnb alle luartjeit ]u fdjmatien. ilum ixad) ein mal lüibber, lieber Sfomanift, fjo loill id) bid) mit mcl)en beftetfcn unb benen, bie bid) gefanb liaben, yim neluen ^ax fdjencfen.

3d) ttiit auc^ eints aiifjen ber fc^rifft fagen. ^n nücn ftcnbcn, bie got öororbent l)at, fein allieit ctlicft, bie bo l)et)lig nnb fclig loerben, unb ift fein

"1 ftnnb on Icbenbigen l)el)ligen nnff erben, line (it)riitu'j lauttct \.'uce ruij. lucrbcn vm-. n, 34. jrtel) in einem bet fein, eiuo mirt nngenommen, ba§ onber üorlaffenn 'c. lueun nm ber Stapft ftanbt ouf,; gut mere, fo merc e-i nit mnglid), ha-j ein J^abft luirbampt Unirbe, bie meil nur ein perfon eiUieit in bcm felben ftanb ift, nnb luurb alfo feiner felicfeit gctnifj, luer bo 3?apft linirb, ba§ hoä) luibber alle

»5 ft^rifft ift.

5iu laffet uu'J fetien, loie bie frumen teut bie l}eiligcnn luort (?l)rifti in biffcr fad) banblen.

(?l)riftuä fagt ]u fanct '4>eter ''J}fatl). rui. Xu bift ober lieiffeft SJ>etruc', M,utfi. in, nnb auff bcn petram (ba§ ift auff ben felf,^) tnil id) balucn meine fia;d)enn, "*'

-'u nnnb bir mil id) bie fd)luffel bee b^melrid)-? geben, mc'? bu Inirft binben auff erben, fol gebnnben fein l)m l)l)mel , nnb Umö bn mirft onfflofen auff erben, fol lofj fein l)m t)l)mel.

*J(uf,5 biffen loortten bähen fie bie fd)luffel allein fanet ^^etro 3ngeet)gent, aber ber felb fanct l'iatlicns am rPiij. bat biffen l)rrtgen norftanb oorlegt, ba3."<uui.iK,i8.

25 6l)riftuc' ,]n allen in gemein fagt: fnrluar fag id) end), Ina-? i)l)r loerbet binben auff erben, fol gcbunben fein i)ni bi)mcl, nnnb am» i)l)r loerbet aufflofen auff crbenn, fol (of^ fein l)m biimel. öie ift-j flar, bao (Jl)riftuci fid) felb auf,3= legt unb in bifem roiij. capittel ba-S Hörige roi. capitel Oorfleret, baci fanct i^etro an ftabt ber gautjenn gemein, nnnb nit für fein perfon , bie fd)lnffel

3" geben feinn. \Hlfo and) ^uilian. ultimo: (i-r bat i)l)n eingeplafen nnnb gefagt^^"''--'». s-'f. '9!emet l)l)n ben btijügtn geift, ioeld)en l)l)r inerbet i)br fuub oorlaffen, ben fein fie oorlaffen, toilc^enn aber i)br fie tieljoltet, ben fein fie bet)alten'. ^n bieffenn ^lüeen fprudjen gegen ben eljnigen bntit'u uil fid) bemuet ba mit fanct ^petere einige geloalt ,]uerbalten, aber eo ift ba» (inangclium ju flar am tag,

'5 l)aben5 bif3t)er muffen laffen bleiben, ha^ fanct ^peter t)m erften fprurf} nichts bcfonberS für fein perfon geben fei), uniib alf]o babeno oorftonben oiel ber

1 lit'tti'ft ß -1 Iju bev jndien 1! -i iuc»)ft 13 5 noct) ein itmt B S e^nel B

10 Icbenbigc U Vitcc i. .VI5 11 angenummcu B 1:_! alle ^cit B IS 30 A Su Bift A

20 ^t)melreicl)S B 03 tsttjcljeii B bei« equiaeu B betmi^et B :!6 bcfunbctg B

') ©icl)e (iinkituug 2. 277.

310 SSon bem ^'apftttjum ju 9Jont iDtbcr bcn t)0(^6crüt)niten SKomaniftcn ju Seipjig. 1520.

alten f)eiügcn better. 3Iuc^ liictjfjen aufj bie iDOit 6l)rifti: cl)c er bic fc^luffct

OTottfi. lö, fanct ^^eter gnö , bo fraqt er nit aEeinn ^^etrutn, fjonbernn aüe fampt , unb

ipxad) 'ipn-j lialtct l)tir Hoii mir?' bo antlnort ^etni'J für fic nüc unnb fpvadj

'bu bift (il)riituc' bcr foii bcc' Icbcnbtgcn flottie'. 2arumb mufj man bic luort

OTüttt. 16, ß^rifti am sDi. capittcl borftelien nad^ ben lüorttcnn am jüiti. iinnb Loftan, ult. s

üjiattt 18,18. unb einen fpriid) nit fegcnn 3tiieen ftcrcf'en, fonber einen bnrd) ^tnen recf)t ' bortlcvcn. (Ss ift ein fterrfcr belnernng, luo jtoeen, ban luo nur einer ift, unb einer bitlic^ 3toct)en, unnb nit 3h)een einem folgen obber n)ct)c^enn.

3)rumb fjo liegt e^ Ijic am tag, baS alle 'lüpoftcl ^^^ctro glcic^ feinn in aller getoalt, ba§ bett)el)f,5et and) hai- Irercf neben bcn luorttenn. 'S^an 'i^etruS lo I)at nie feinen 9lpoftet crloelet, gemadjt, beftetiget, gcicubct, gcrcgiret, bao bod) l)et muft fein, fjo er bonn gotlidier orbnnng t)l)r oberer loer gelnefjenn, obber tncren alle fampt tchcr getnefen. llbir ba« moditen alle 54uiftet fcmpttid; nit madjcn fand -^JJtat^iam unb fand *.|.>aul ]n '.Jlpoftcln , fonbcrn muftcn üon

5(1)9». i,23ff.^^met gemod)t Serben, inie ad. i. unb jiij. ftet, luic modjt ban fand '4-'ctcr i- allein nbir alle ein berr fein? unb bifj nuf^lin bat nod) nicntant auffgepiffen, locrben and) mir fjo gnebig fein on l)t)rn IniUcn, nnnb baffclb nod) ein lucil iüol gan^ loffenn. Unb toie biffer 3iomanift rumt, hai- ber ^Homifd) ftul blieben ift, ob er ivol an feiner geloalt ift offt angefodjten,' rnme id) liiibbcr= umb, ba-j ber 9iomifd) ftnl and) bicl mal nnb nod) bif^ljer ftrebt unnb tobet 2" nad^ folc^cr gcftialt, er t)it fie aber nod) nie ubirtumen unnb lüirb fic, ob got lüit, nlimmcr mebr ubirfnmmen, nnb ift ein red)tcr faftnad)tv mm, baö fid) einer rumen tljar, (So fet) l)bm bliebenn beftenbiglid), büä er nod) nie gct)abt bat. SBarumb rumet fid) bcr liebe 9fomanift nit and), bas l)I)m bic ftabt 3U l'cl)pl^if nod) nie genommen ift, boran er bod) nit ein bnnf^ bat? » loere t)l)c ein gleid)er rum. So plaubert man einl)in, Iriais nur pnf] maul feilet, basi mnfj erauf^. £rumb fag id), bie !:)i'omifd)e tl)rannen babcn luot toibber ba« ©öangelium geftrittcn, auf^ bcr genu'piunt gctonlt ein epgenc ,5U=

aiiatt^.16,1». mad)en , aber (^btiftuo timrt ift blieben, ba er fagt '£ie gemalt bcr bellen

foUen in(i)k' batoibber Hormugcn'. äBcre ef] nu auf] gotlic^er orbnnng geloeijcn, fjo "^ette got nit laffcn, Incrc ein mal erfuUct loorbcn, ban er fprid)t,

9 35a\uni6 fo ligt f)ie el nm tog 15 12 oOerftev 1$ lo lUicv 1! 14 '^auH l!

15 act. ij. A IG u6ev li 21 iibcvfiimmon H luiv fic. ob .VI! 22 iibcrfiimmcn ß

2.5 Cc^bP R bovan U 26 lilobcrt D 27 ()ctouij. 2avum6 H 9iomij(f)f'i '>

') Super apostolica sede jc. S3t. : , Siquidem hanc sedem apostolicani et ludaeoium insania et tyi-annoniin rabies et schisniaticorum .stiiltitia et haereticonim superbia feralisque et atrox praesumptio evertere .saepe saepiusque molita est, sed tVustra ac incassum. Etsi in praesidentein huiu.s sedis praevaluerit einuque e.\tinxerit, in ipsam autem sedem deo protegente nunquam, quin firraa peniianserit. uianebifque". il*üc{)U'in «DU bcm tliipfttiri)«! ®liil)( 231. 3< 4»': „1\( (nmtung bct frf)ef(cin iiiitt-r bliftcm [iHuiftolifdjfn] ftiil l)at ti'incr funiicii jjiitcifit'ii, miduol es übet j-jüi '"'i' iwvjiirt)! ift murbcii", iinb Bovljcv: „Xic inmütiig Ijnt olfo (niifl gcftonbcii, ol-i über tniifenl Hier ()imbcvt iiitb fed)* mib ad)^tgl jnr iintter 'l'ctevs ftul, bell P()riftii^ auffgeridjt t)Qt".

58on bt'iu *45npfttl)mii (ii ;)iom mibtv bcii t)od)bcvül)mti-ii ^Kmnnnifti'ii .ju l'eipiig. Iö20. ;',1 ]

bas iiit ein tiittcl nod) bud)fta6eu fol mirf) bUtjbcn, mufj erfüllet lücrbemi.wntii). 5, Uhn UomiiAjn ciclunlt ift imcf) nie ein (nirijftab erfiiUet u6ev bic flanij (?f)vifteii-- I)ett. gj: l)tlfft ciiid) iiit, bn-j man fciflt, C5 fei) nit ber ^Jiomcr, foiibern bev le^ev id[}iilb, baä nit crfnllet rterb. Ateticv tjtjn, fcljev f)er, h)a§ flotlic^ orb= 5 nung unb ^ufagcn ift, Uoiningcn bic pfovten bev ()eU nit »oevenn noc^ f)l)n= bevn, fd)liiel)fl ban bie feljer: er ift luol 130 ftard:, bai er e-j erfuUen tan unb toil, on aller !e^er band. 2)ie lueil er ban nie gettian t)at, unb leffet esi nod) unerfuEet, unangefefien f^o gvofcn ernft, fteljfj, mut)c, unb erbeit, lift unb fd;ald:eit barlju, bie bie IKomer babelj tt)on ()a6cn, iftc- f)off

•" i(^ guugfam 6efd)(offen, tüa§ be§ Jßapftö gertalt ift für anberu 3?ifd}offen nnnb Pfarrern, ift menfdjlid; unb nit gotlid) orbnung. ßtiriftuo reid) ift burd) bie ganlj luelt allieit geloefaeu, mie Ijm anbevn unb i-oiij. pfalm ftct,|i- J,;', ift aber nie !cin ftnnb gan^ unter bem Stapft gctüef^en, tro|! ber an= ber§ fagc.

'■"■ 3i*ie luol bif3 al-5 gvunblid) mar ift, Inoaen mir boc^ iueitter and) l)t)re

unnn| fabeln ju nidjt machen, unb fag alf^o: SÖen fd)on ba-i nit gultc, baz^ bie 3meen fpruc^ 53hittl)ei unb iuit)annis, loildje bi( fd)luffel gemeljn madjen, iotS: fotten üorfteren ben einen fprud) 93iattl)ei, ber bo (auttct, al-3 '^cixo bie fdjtuffel allein gegeben fein, fo mirt bie fad; bodj nit lueitter fummcn, ban baS

20 Jhje^ffel ift, ob ber eine fprud) bcu jtoctjen ober bic jlueen bem el)nigcn folgen fotle, unb trot;e id) mit ,5lDel)en fprnc^en f]o ftarcf als fie mit einem. Unb in bem 3lwl)ffe( fein loiv aber fidjer, unb ftet an unc^ ba-^ mir ben Sapft mugen für ein l^eubt t}aben ober nit, bau kio ctma-ö ^m jJne^ffel ftangt, bo ift niemant fein !c|er, er balte bi-5 obber ba^ , wie fie alte felb fogen. Unb

2'' fjo ligt aber mal ernljber Dt)rer grunb, unb mugen nit auff bringen, ben einen folc^en ungetoiffcn 3»uet)ffel. Jarumb muffen fie entmcbber bif5e fprud; alle brel) laffcn farcn ai-i untud)tig, l)t)re fad) ,]nbeftctigen, bie loeil fie ^m 3lüel)ffcl lücbcn, obber muffen anbere fpruc^ füren, bie un-S öffentlich lüepf^en, ba§ bie jlüene bem el)nigen follen folgen, ba^ follen fie mir laffen, unb biet

30 ^^ tro| bar|u.

3(^ mil aber fprud} füren, bamit id) bemct)f5e, bao ber eine fpvucf) fol folgen ben ^Wen, 1)an alfo fprid)t ba-2 gefc| unb et)riftu5 3engt m an 5[)lat. jöüi. ein iglic^e fad)e fol beftelin burc^ ben munb jlueer obber bre^erjäMoiiT.e. ge^eugen, unb niemant fol fterbcn öon el)niÄ gefiengen »oegen allein. Xie meil™""^'*''"'

■•»■• bau id) jlneen jengcn l)ab irnbber einen, fjo muf] nu'in fad) furgat)n, unb ber ein fpruc^ 3mel)en folgen, ba§ ^etru-s nit alä 5pctruä, fonbern an ftat ber gemein bie fd)luffel empfangen t)abc, mie ^3rtat. rlnij. unb :^^ol)an. utt. fagt^^'V!"" Ilerlid;, unb nit aüein ^^.^etru^, mie 5Jiatl). jüi. fc^el)net fageu. mul.'ie.

18 f.

7 aller fanöev AI) (ivl. Stusg. 9 or6ci)t U jdjotcffteljt ü lu iBapft B 1-2 aUe fecit B L'l mm B 2.3 iiaüit B 2r, itidjt? aufferinflEit ban ctjncn B .■52 bcu

Ömdcn B Ijctjgt B 3:i befielen B ^luetjcr B 3.5 fuvgecn B 37 cntpiangen B

312 33on bcm i|3op|"ttf)um ,511 9lom mibet ben I)o^bcrüf)mtcn Momoniften ju Scipjig. 1520.

U6er ba^ tounbeit mtcf) faft folc^ i)oi)t üormcffcnl)eit , ba-i fic aufj bcr idjlui'fcl ßcloalt iDotten ein regirenbe gelüalt mad)cn, bac' fid) bod) fuget 3U= fammcim, luic Runter nnb fummcr, ban regirenbe gettialt i|t lueit melir ban fcf)luiiel gemalt. Sdjlnifel geuurlt rel}d;t nur auff-^ [ncrament ber puf,;, bic fuub fotlb! m: jupi"'^'-'» "nnb lotjenn, rtic bcr !lare tejt ftet 5J{at^. jbiij. unnb ^oi)an. ultimo. 5 ?lber regierenbe gemalt ftet aud) nkr bie, bic Trum fein nnb nit f)abeu bac- mau iinb ubber aufflofjc, nnb l)at unter fid) prebigcu, luirnmueu, troften, mefj I)Qltcn, facrament geben, unnb ber gleichen. 3?rumb fuget fic^ ber brel)cv fprnd) feiner Imr gelnalt bi:-:- '.Bapfts ubir bic ganl? ü"l]riftenl)eit, man toolt ban nur einen beid)tt)atter ober pcnitcntiarieu obber bannteifter brouf', madjcn, lu bal er attein uBcr bic bofjen nnb fnnbere regire, ba\- fic bod) nit limKeu.

".'lud) iro bier^ liunt foUen S3epfttid)en gclimlt bcftetigen über alle 6l)riftcn, luolt id) gerne tniffen, locn bcr 5b*apft fnubiget, locr i)l)u albfolüiren muge, f,',ü biffe luort, luie fic fagen, bem i^apft l)berman nnterluerffcn, Gr muf') frel)lid) in fuuben 61cl)6en, unnb taug and) nit, bah er feine ginalt einem anbern gebe !•■* über fid), er Itntrb auberc' ein feticr, al? ein banbler nnbber gotlid) orbuung.

60 l)abcu lüol etlid; crtidjtet, bah perfon unnb am^t am ^apft jtucierlci) bing fein/ al§ mug bic perfon fid) untergeben, unb nit boä ampt. ߧ gteiffct ba-5, e-3 lieft aber mie bie gleiffenbe loafir pflegt, bau fie lial'cnn in plircn gc= fe^en felb-j fo mit gruffcm gcfd)re)) nnb prad)t inirpottcn, bac- fein unterer 20 a3ifd)off mug einen bapft bcftctigcnn, barpuncn bod) nit ba-? ampt, fonbern bic perfon pni', ampt gcfeljt luirt: f]o bann liie bic perfon uiemant untcrtban ift, ift fie gctoifjlidj in bem abfolbiren and) nit untertl)anu. '.Jlbcr fie l)aben in alten tjijxcn f)enbel, fat^en, gloffen, oorftanb ein fd)tt)inbcl gcift, bah fie i^t fonft, l)t.it fjo fagen, uub bie locil fie bie gottic- liunt ^iinngcn, Oorlicrcn fie 25 bcn rcd)tenu borftanb, bao fic nit Joiffcn ino fie blei)beu, unb gal)n alf50 felbft ^Ijrr, iDoEen boc^ bie ganti loclt regieren.

Srumb l)alt ein iglid) (51)riftcnn menfd), bav in bificn fprudjcnn loibbcr fanct ^eter uod) bcn 5lpoftcln gemalt geben ift ju regieren obber oben ^lu fd)meben. tiah ift ban brinncn geben? baö mil id) bir fagen. 30

Sic mort 6f)rifti fcinn ct)tcl gnebigc jufagnngc ber ganljcuu gemein, alier (5f)riftenl)cit gethan, mic gefngt ift, ba-j bie armen innbige gemiffen einen troft l)abcn füllen, mo fie burd) einen mcnfdjcn lucrbcn anffgeloft obber abfot= öirt, unnb re^c^en alfjo bic loort nur ouff bic funbige, blobc, betrübte ge= miffcn, mild) ba burd) folleu gefterd't merben, 1^0 fie anber-? glcubeu. £50 ;<■■ nu bic troftlid) mort t^l)rifti, allen armen gemiffen bcr gauticu gcmei)n

8 Siaruinb 15 'J ^u bct gcWolt B iibcv I! 10 borauß 1! (otlc H 15 90= »alt H 24 r)cubctn B 2.5 fünft B 26 gcen B 27 »)m B 28 Sorumb B

30 baiinncn B 31 gcncbiflc B 35 baiburd^ B 36 trofttic^c B

') ®o 9Ut)clb, Super apostolica sede k. Ü8I. A4>': ,Aliuil officium, aliud pei-sona officio fungens,' unb iSüd)lciii 0011 bcmpäpftlicfjen Stuljl 3<I. 91 4'' : „(Jin anbei:* ift bn-J ompt, nnb niihtxi bic perfon in bem nmpt. S^os ampt »orgcft nidjt, ab |rf)iin bio perfon ftirbl."

5Hmi bi'in *).>rt()fttlnim (ii ;)ioiii luibi'v bcn l)od)l'cviH)mti'it Sioiiiniiiftcn ,)ii *vcipjig. 1520. 313

glitte gefelit, lücrbeiut gcluigciiii auff Söepftlidjc gelimlt suftcrrfni imb gninbcii, Uiii id) bir fngcn loie iiiid)-? gciiuinct. G'^ gcmauet mid) eben, als Iren ein VL'id)cr milbev fiirft feine letidjciin idjcl'.e nuff t()et iinb frel)t)cit gebe ben armen buvfftigcn, ,]nl)olenn Um-? )te buviften, nnb ferne balier einer unter ben ictben

5 burfftigen, ein fd)nlcfl)iifftiger, neljm fid) ber frcl)l)eit allein an, lief,] niemant ,5U, man geb fid) bau i)l)m gefangen nad) allem feinem luillen, fnr lui nnb bcuttet bie Inort be-3 fnrften bat)l)n, ev tuere l)bm allein bie frel)t}eit geben, fanftn nicrrten, kui-j ber niilb fnrft bencten toiirb auff ben frf)alcf'^ tanftu nit bcnrfen, f,]o bore luie fantt lUatb. rriiij. tagt lum bem felben fned)t: lüo ?Jiiittt i4,

w ber fd;alrfl)afftige fuecbt unrt fagenii in feinem berlien 'ba mein l)er bleibt laug auffen', bebt an nnnb fdjledjt feine mitbiener, ift nnb trinrft mit ben braffern, fjo mirt tommeii ber bi-'r beffelbenn fneri)t-j an bem tag, ba er nit mel)net, nnb ju ber ftnnb, bie ev nit tiH'l)f',, U'irt l)bn juteijlen, nnb feinen Ion geben unter ben gtetjfjnern , ba mirt fein beulen nnb |een flappern.

•■■' -Jhi fid), luie bif^cr fned)t feiuec^ b*-'rn nu'l)nung beultet, alf.^o beuttenn

bie 'jiomaniftenn aud) bie gotti-J luort, nnb beniuid)t nit el)r, hau Ido fie auffy atlerbeft beuten , bau luo fie gar bol fein , tbun fie gleic^ als lüen ber felb fued)t nit attein fein§ bt-'i'i'L'n mitticfeit in feinem nul', üorfaufft, fonbern ale Inen er bie gutter Urnnbelt, nnb für forn fprelu nnb trieftern, für golt topffer,

20 für fl)lber blel), für luein gifft gebe. '^Uf]o ifto bennod) ein gnab, ha-i fie bie fc§luffel bem Stapft alfo ci)gen, baö mir fie bod) mit gelt nnb alle» raas luir liaBen crfeuffen mugen. Vlber Inen fie l)l)re gefeb, gelimlt, bau, abla-j unb ber gleid) an ftat beo (voangeüi prebigen, ba regirt allee unglutf, bao bepffet ber l)er, bie mitbiener Imn bem bnf^en tnedjt gefd)tagen luerbcn, ber fie mebr

25 fpel)fen folt.

3^a>5 nu ein iglidjev einen red)lenu uiiterfd)eib be-? redjten unnb falfd)en tjorftanba l)ab in biffenn morten (lt)rifti, f,^o gib id) ein grob gleic^nifj. Ser l)of)e priefter pm alten teftament bet auf; gotlid)er orbnung ein fonberlid)2.'mo(.28,2ff. flepb, ba-ö er ju feinem ampt prandjeuu folt. Sa fid) funig .s>robeC' erbub

30 über bas Dold üon ^sfroel, nant er ju fid) baffelb flepb, unb Inie Inol er fein nit prand)t, nam er bod) Pbm felb gelnalt über beffclben flepbo praud), unb niuften pbui ba-f' abfeuffen, ba ^u fie Don got red)t betten. 3llfo i|t and). Sie fd^luffel fein ber ganzen gemein geben, mie broben bcloepfet ift. 9Ju faren bie iKomaniftcn baber, unnb luie luol fie \][)x npnnner felb praud)en, nod) pbr

35 ampt uben, nemen fie bod) pt)n felb einen gclualt über ben felben praud) ber frf)luffel, unb man muf3 pb» i"'t gelt abefauffen, baä unfer epgen ift ödu Ct)rtfto geben, laffen pl)n brau nit genügen, fonbern bie luort, bie 6l)riftU'J lion ben fc^luffeln fagt, beutten fie nit auff bie fc^Iuffel, noc^ fd)luffet brauc^, fonbern auff l)t)re angenommen mad)t unnb gelualt ubir hie fd)tuffel , ba»

3 xtiäjt (c^c^e B II fein niitbicncv ß 12 fummcn 1! bo er B 14 ba Itiit A

bo toitt B 15 £|cn-'5n B 18 ^ixn B 19 ipreu unb tteftcvn C ((Jtcünjei unb troftcrn IJ futJfer B 23 alle X 29 lo fic^ tonig B 3.3 batobcn B 37 bavnu B 39 uticv B

314 ^joii bcm 5|)npftt()iim ju 9iom loibev bcii Ipdjüevühmtoii ;)iDmüiüftcit ju Scipjig. 1520.

alijo bic gdunlt bcv fdjluifel, Uon (5l)viito fvi'l) geben, im gefangen ift in bic gclüolt ber Sfomaniltcn, nnb fol bet)be geiualt mit c^nerlc^ h)ort 6"l)viftt tior= ftanben Iticrben, gevab, al-j tuen .'öerobcc' ftct gefagt, baS iUofe» f)et bon feiner gemalt gerebt, ba er Don beni fleljb bce tiot)en prieftcr« rebt.

"iUi]o niocfjt aud) ein ti)ran etlon ein teftament 311 ft(^ rel)ffen, nnb bie » »nort , bamit bem erben bac' gnt befd)el)benn ift , bafiljn tiitien , bac- l)l}m bie gclualt incre geben ubir baffelb teftament, ob er e-j bem erben lueUc fotgcu laffen umbfonft obber lunlanffcn. ©ben 130 ift aud) mit ber fdjtuffcl ge= löalt unb beä 3?apft-j nbirfeit, bnrd) eijnertel) inort öorftanbcii, fjo bie ^mci) bing nit allein unterfd)iblid) fein , fonbern aud) bie nbirteit mel)r ift , bann '" ber fd)luffel gemalt, nud) muf,] ee el)ny bingc- fein.

TaS fic aber fagen, bie let)plid)c nbirfeit beö ii^apft« fei) in bcuen Inortteu gjidttr). 16,18. gefeilt, ba 6f)riftu5 fagt 'anff ben id-:- mit id) baWm meine tirdje', Dorfteiju burd) 'bcnn fel-j' fanct ']>eter nnnb fein nbirfeit, l)ab id}biel mal Oorlegt, nnnb i|t turtilic^ fage : S^t^ crftcn, ba§ fie muffen belneren, ba« 'ber feie-' l)cl)ffe ''■ ein nbirfeit, ba-j tbnn fie nit, nnb tnnbeno aui) nit tf)nn, nod) fdjluekn fic ba l)er anfj eigenem fopff, nnb fol alle-? gotlid) orbnnng l)el)ffen, \va-3 fie gel)ffernn. ^um anberu, 'ber fel§' noc^ fonct 5pctcr, noc^ fein u6ir!eit mag lieiffeu umb be« Inortti« (?l)rifti milTenn, ba-ö bo folget nnnb fprid)t 'Unb bic Pforten ber l)eUe foUen nit mibber fie etloaC' öormugen'. 3hi ifto am flaren -" tag, ha-j nicnmnt baburdj erbauet trirt in ber tirdieu , noc§ ben pforten ber (letlcn luibberftet, ha-i er in ber enf^crlidjen nbirfeit beo '-Bapft-j ift, bann baö mel)rcr teil ber, bie bo bart baltenn anff bcy JBapfto ubirfeit nnnb brauff fid) balueun, feinn befeffen mit aller gemalt ber l)clle, üoUer fuub unnb bof^ljeit, bart3U ctlid) '-i^epfte felbft fclu're gcmeft, felierifd) gefeti geben, fein bod) in ber -' nbirfeit blieben: brnmb mnf,; 'ber felfV nit l)el)ffcn ubirfeit, mild) nid)t mag mibber bic pfortten ber l)eUe beftel)en, fonbern allein Gljriftnm nnb ben glauben, mibbcr mtlct)e feine gemalt etmac^ Pormag.

Ta-3 aber bie nbirfeit blepbt, ob mol etlid) bamibber fed)tcu,' bao liepffit nit mibber bie l)ellifd;en Pforten beftanbenn, bau f,]o ift aud) blieben bie frid)fd)e firt^e, unb alle anbere (5t)riften in ber loelt, blepbenn auc^ noc^, bk ^)tofcobiten unb 3?ebmcn, ja and) bad tnnigreid) Oonn 'l^erfcn laubt mef)r ban jmel) taufent jar, nnnb ber lurrf uu fdjier tanfent jar, ob lool bamibber geformten ift manid)fcltiglid), Hub ba§ \ä) bir mel)i; fage, bei bu bic^ aU einn l)üd)Dorftenbiger ^Homanift billid) folt oormnnbern , bie loelt in Dbrer bof^beit ■'■- ift Oon aubcgpn beftanbcn nnnb beftel)t bif,; an ben jnngften tag unb eloiglid),

7 ii'6cr 1! mollc folftcn 1! 8 umbfunfl U 'J oliviflteit IS U> otnigicit I!

12 obrifltcit 1! 14 obiiflfcit I! fuvgcicgt IS 16 oiriflfEljt B 18 ofivigtel)! 15 21 bat= burd) IS 22 loibovftfl)ct IS otivifltctit bc§ »nbft IS 2:5 bed »atift otivigfclit iitib barmift U

20 icIüS IS 2(; obrigtclit blilini: bfttmub 11 cl'vig{i'l)t , iDcldi nit 1! 27 iicfti'cii 11

29 obrigfclit IS t)c^f|et IS ;!1 .ttvic^i(d)o 1! ^ii allen Slne-iinlicu fehlt bnv^ .(ioiiima l)intcv „iio^"

') ®icl)c oben S. :S10.

9]on hi'in '|!npftt()iim ,511 ;)uim mibev boii ()oc[)bcrüI)iiiti'ii 9tomanifteii 311 t'cipjig. 1520. ßl-")

06 lool got fdb mit allen ()el)ligeii eiigclii iinb meiijc^cti 011 uiitcrlaf,^ tuibbcv fic (.ircbigct, frf)vcl)bt iinb iinrcft. Tuiicft birt)M, lieber iRomanift, fo beut got iinb alten engein trotj, bo-? bic luelt fei) beftanben linbbev alle l)l)re tnovt unb Voercf.

5 5olte|"tn, elenbev, biinbev 'liomanift, nit uorlffln lernen, el)c bu etluaä

fdjriebcft, Waa hod) Ijieije »nibbev bie pfortten ber t)elle bci'tal)n ^ 3ft ein i)gtici^ beftül)cn 1,50 öil, al« luibber bic l)eltifcf)en pfortten beftaf)en, fp beftetjt bei teuffeli5 reid) mit gvoffcrm [)auffenn, ban gottio veid). Sne^ t)el)ffct aber bc= fta[)n lüibber bie l)ellifd)en pforten, nit in enf,',erlid)er gemepn, geloalt, ubirfeit

lu obbcr famlnng lepplid) blepben, al-j bn plauberft 0011 ber ;Koniifd)en gemein unb ct)nicfeit, fonbcvn in einem feften, red;ten glauben, auff üljrifto, bem feig, erbalret, ba-5 bcn fclben nit nuige nntertrnrfen Urgent ein gclnalt be>? tenffel», ob fic lüol epncn gvoffcrn Ijanffen l)at, unb nnl.idilidje ftreit, lift, gctnalt ba= tüibber bvüud)t. -Jin ift ber mcl)rer teljl ber JKomifdjcn gemein, unb ctlidj

».i S^epft fclbft, mntlinllig, on ftreit ooni glauben getretten nnb leben in gelralt be? teuffclv, toie bac' am tag ift, nnb alf.jo bai? '-Bapftum offt ber tietlifc^en Pforten unterloorffen getneft, nnb folt id) rcc^t erauf,] fagen, fjo ift bic felb JHomifdjc nbirfeit, fepnt ber ^eit fic firf) bormcffcn bat über alle C5liriftcnl)cit 3ufd)mcbcn, nit allein nie bartui fnnimcn, fonbern aud) ein nrfad) Inorben

•-'u faft aller nbtrnnigcn, tetiercl), jlintradjt, fectcn, mif]glauben nnb allec' famers,

bay in ber 6()riftcnl)cit ift, nnb nod} nie lof] morben Don ber Pforten ber t)cüc.

Unb Inen fein anber fprud) Uicrc, ber bo belueret, hai^ iKomifdje ubirfeit

nuf3 mcnfd)tid)cr unb nit gotlid)cr orbnnng fep, fjo mere eben biffcr fpruc^

allein genug, ba dbriftuc- fagt, bie pfortenn ber t)clle foltcn nit bormugcnOTdUD.is.iR.

2s mibbcr fein geben? auff ben fely: 9hi l)abcn bie Pforten ber bellen bac' i^npftum offt pnnen gcbabt, ber Stapft nit frum gemcfsen, unb bac^ felb ampt ha§ me^rer mal on glaubenn, on gnab, on guttc ioercf gcftanben, lt)ilc§§ got ulimnier mcl]r lief,] gefdjcfien, uunt in (5l)riftuc' liiorttcn baffelb Sapftum bor= ftanben Kicre burd) 'ben felC''. l^an fjo lucrc er nit inarljafftig in feiner

3" äufage unb erfüllet nit fein el)gene toort, brumb muf^ ber fei» unb ba» gepeft) 6l)rtfti brauff gcgrnnbet oicl ein anbero fein, ban ba-j bapftnm unb fein eufjcrlic^e firdjc.

S)em nac^ fag i^ me^r, ift offt ber IJtomifd) 3bMfct)off öon anbern 9?ifd)offcn abgefeilt unb cingefetit: limn bau fein ubirfeit auf,} gotti« orbnnng

35 unb ,5ufagen beftunb, f,50 l)ct got baffelb nit jugelaffcn, bau C5 pjcre loibber fein iDort unb borfprcdjen , unb luo got in einem toort Itmrb erfunben un= beftenbig, f^o giengc unter glaub, lüavljcit, fdjrifft unnb got fctb'3. S30 ban

6 l^etle Seftc^en 15 Ijgüi^ iefte^en 15 7 ptortten befteljcii, jo 6cftel)et 15 8 fieftc^cn hiibet 15 9 oörigfEljt 15 10 »tobcrft D 12 ben felbigen B IC SöotiftumS B

17 ^cMufe 15 l!s DbrigfcDt 1! jetjt bev tjEijl 1! '22 obtigteqt 15 23 orbeiiung B

25 Sabftumb B 28 Sabftumt) 15 30 baiumü 1! 31 barauff B SabftumS B

34 obrigfcljt B 37 gieng B

316 9?on bem 5Pnpfft()iim 31t ;Uüin mibct htn IjodjOerütjmtcn :Homniiiftcii 511 Ccipjig. 1520.

gottiä lüüft bL'itcnbiij fciu, muffen fic mir beun-ljfjcii, bci-i bcr iöapft nod) nie

ein mal fei) gelnefen unter bem tcuffel noc^ menfc^en. .f^ie modjt \d) gerne

hören, Itia-S mcline tickn iRnmnniften ba Itubbcr fagen mugenn: id) l)off, fie

i.sam. i:,fcin mit l)l)rcm ct)gen fd}lücrt gL'fdjlagenn, mie Öioliao. Xnn id) fan faeniet)f3enn,

ba^i fcapftnm nit oUein unter bem teuffei, fonbcrn aud) unter bifc^offcn, ja :- and) unter uieltUd)er gchjalt gelnefen ift, unter ben fei)fcrn. 3i^o ift f)ic ber felc' beftnnbenn mibber bie pfortcn ber bellen? ^^\d) laf^ i)bn bic frei) tnale, bah bapftum ligt in biefjen Inorteu barnpber, obber got ift ein lugener: lafj fe^en , lutlc^-:; Inollen ftc crttielen.

*.?lnd) ifto nit gnug, bau bu limlteft bid) auf^^breben mit Inortten unb i" fagen, ob bat- bapftnm inol unter bem tenffel etluan ift, f jo fein bod) unter i}l)m frunt 6[)rtften al|ett blieben. Sag id), bai^ and) unter bem Surcfen ?l)riftcn bleljbenn, baiui in aller Inelt, mie Horticbten unter -Jierone unb anbern tbrnnnen. älHVj Ijilfft ba-j ? ba? babftuin unnb ber ^^apft felbft muffen npmmer met)r unter bem teuffei fein, fol (^l)riftu0 Inort Con tjttn gefagt feinn, ba§ ein « felc' fei) mibber bie pforten ber bellen. 2id), fjo füren nnfer 9iomaniften bie fd)rifft nad) pbren toUcn larncn: linv? glauben l)cift. mufj i)bn ubirfeit bel)ffen, InaS gciftlid) balncn t)el)ft, muf] l)bn cufjerlid) prangen bfp'ftn. Inollen ben= nod)t nit fela-r fein, olle anber feiger mod)en. (i-i fein iRomaniften.

Tiod) einen fprud) füren fic auff l)l)ren tel)l, ba ber l)er 311 'In-tro brei) •-•» 3oi). 2!,i.sff.mol fagt 'äBel)be mir meine fd)affe': bie fein fie aller crft trefflid)e meifter, unb fpredien, bie Ineil übriftnö ]n '^^etro fonberlid) fagt 'loepbe mir meine fd)affe', i)ab er l)bm bie ubirfeit für allen geben.

•Söie lUüUen loir feben, inac' fie für not, inube unb erbeit baben, ba§ fie bau fclb erhalten. 3i'in erften muffen Inir Iniffen, lim-^ fie burd) 'inepben' « Porftcben. '^^Oepben' anfi SJoniifd) beiffet, bie (5briftenbeit mit Pielen menfd)= lid}en, fd)eblid)en gcfebeu befd)lneren. , bie bifd)off mcntel anffo tl)eurift iuir= tcuffen, iHnnaten oon allen lel)nen repffen, alle fttfftnng ]u ftd) hieben, alle 3?ifrf)off mit grelDlidjeii epbeu in fiuHliten nuidien , \'(bla-j Oorfenffen. mit brieffeii, bullen, blep, uiad;-:- bie ganljen loelt fdjeljen, oorpieten ba-j (iaiaugelium :*" juprebigen, olle rtelt mit buffen Don 9{om befe^cn, alle ijabbex ju fic^ bringen, tiend unnb bnbber mebren, furl', nmb, niemant laffen ]nr locirbeit frep tnmmen unb frib baben. * 2pred)en fie aber, fie Porftebu burd) 'mepben' nit fold)e nüfjprand) ber

ubirfeit, fjonbern bie ubirfeit an pbv felbft, bao ift nit »ar: ba-? belnere m id) atf^o , bann loo man loibber fold) mifjpraud) nur mucfct ein Inenig mit aller el)rbictung ber gelimlt, fjo toben fic unb brclucn mit bliren unb bonner, f(^rcl)en, fcQ fe^crep unb mibbcr bie ubirfeit gercbt, man loollc ben uuljur^

.") bobftunib i; t< boftumb [sic| 1! 10 flcmifl 1! 11 babftumb U li olle

Seit ß l:{borljuI! 14 boftumb Ls'c] " 17 obriofcljt It 23 obvigteot B i.'4 oibelit li 2."> tnt^oltcn I 2<l »orftccn li 'J7 Sifd^offd mcntel B tftcuvcft B H2 ^u bcv loavftcDt H 3.) obriBli'ljt fonbcv bic obvifltciit It :)S obviflfcit B

Spott btiii ^Pnpftt^mtt ',11 ;Kom tuibev bcn f)Ot^bcrü()ntten iHontnniftctt .yi Scipjig. 1520. ?,] 7

te^ligcn tocf (Slirifti ^uvcljffcii, luoltcn fc^cv, auffnirifc^t-, aötruuigev unb aUc iDclt OorprcniuMi, barau),] ttar luivt, bac- fic 'Unnjbcif iiit nnbcvä ()a(ten, ban foid) liuilffcvei) iiiib id)iiibi-u'l). Tod) InoUcii bic linn)! bnidcn, ak- t)icf.5 'inetjbeif iiit füldjc Inolffcrci) , unb icf)cii Iihi§ fei), s (Jin id}cnifc, tiolji', fubtili' rcbe tinben fif (nlc< fic bimrft) iDCii fie fatien,

bao tjevfoii unb nnipt nit ein bing fein, unb ba-J ampt bcnnod) bleibt unb gut ift, ob fd)on bic porfou bof,^ ift.^ '^luf-j bcm fic ft^lieficn, unb mufj aurf) folgen, bao bac- unirtlein b"l)vifti 'lüeijbe mir mein fdjaff' bepffet ein ampt unb enfjevlidje gclualt, luild)e mol ein boijer uienfd) mag l)nbeu, unb ba-i nmpt

I" niemnnt l)cl)lig uiad)t. 'il»olnn bno fct) unö tinlfommen, unb looUen fvngen bie ^Ronuiniften.

il>ct (>l)viftn-^ luort l}elt unnb erfüllet, bev ift geiuif',lid) gcliovfam unb frum, Itivt and) feiig, bcn feine loort fein gei)ft unb leben: fjo bau ' meljbcn' 5oi). c gs. l)et)ffet oben nn fi^en unb ein ampt t)abcn, ob er id)on ein bube ift, fjo folget,

'■' ba-J, mer oben an fitit unb 'Äipft ift, ber lüel)bct, Inev bo uiet)bet, bev ift (5l)rifto geljorfam, mev geijorfam ift in einem ftud, ift in alten ftucfen gcl)orfam unb ift t)el)Ug. S30 mufä toüv fein, ba-:\ mer ^apft ift unb fi^t oten an, bev ift 6t)vifto geborfam unb l)el)lig, ev fei) ein bube, fd)alrf, obbev mie er luil. Xand l)abt, i)l)v lieben 'liomaniften, nu mevrf id) alleverft, Imu-umb bev '.^apft

-'» 'fanctiffimu»' l)el)ffet: fo fol man (i^riftuä ttiovt aufwiegen, bov man bubcn unb fd)eld ,',u bcpligen, geboifamcn bienev (^Inifti madjc, gleid) mie i)l)r bvoben- C^'briftum .jum b^'iibt buben unb l)urnunrt mad)et.

äße^ttev, f,5o bau 'U)ei)bcn' l)et)ffet oben an fifeen, f,5o mufj iribevurnb 'getnet)betUH'vbeii' betiffen nntertlian fein, ba-j gleid), Inic 'liunjben' t)ct)ffet euf5evlid)

2-i vegievcn, fjo muf3 'gcloei)bet Uierben' l)el)ffen gevcgivt inerbcnn unb, loie fte fagen, in ber 9fomifd)en eljuicfeit leben: fo muf^ and) gelnifjlid) mar fein, bab qUc bie in 9ionxild)ev etjuidcit fein , fic fein bof^e obbev gut , muffen el)tel t)el)ligen fein, bavumb bac- fic Cl)vifto gel)ovfam fein unb laffen fid) lücl)ben. San 6l)vifto mag niemant get)ovfam fein in einem ftucf, er fei) bau in alten

3" ftuäenn geborfam, ftiie fanct 3üeob fagt. oift "h bo» nit ein fel)ne firc^e oec. 2, lo. unter ber 3tomifd)en gemalt, ba fein funber fein unb cl)tet hel)(igen? 'ÜJo mit nu baC' arm abla-j bleiben, fjo fein niemant mebr barff in ber ;}{omifd)en cl)nicfeit ? mo blel)6en bie bel)d)tbetter ? mo mit man nu bic melt mit fd)c^en, f]0 bie puf'j abgebt? ^sa Ino blepben bic fd)luifel, fjo num l)l)r nit mebr

ä-' barff? Sein aber nod) funber unter l)l)n, f^o muffen fic nit gemcl)bet fein unb 6t)rtfto ungefjorfam fein. 2ßa» mott l)t)r t)ie fagen, lieben 3{omanifteu? pfe^ffet auff. Sibcftu nn, ba-j 'mcpben' nuif', etmaS anber-j f)el)ffen bcn ubir=

•"■ idjavpfje H s tuovtlin IJ 10 roiffiinimEn I! 11 bic ;)io. \ bic ;>icinicv I)

1:! ban icinc 1! 21 bavofieit 1'. 27 boB B :il bo fein 1! .'l-J ber avni 11 :',:] luo ntit mit man nnn bic melt fcljcticii I! -il ban oBrigfctjt R

■) SJSal. oben 3. 312. 'i) ©ie^c @. 278 iinb ®. 301.

318 äJo« bcm *pnpfttt)iim jii 9toin Uiibcv bcii i)od)berüf)mten Mommtiftcn ju Seipäig. 1520.

!eit Ijaben, '^ertclibct Inevben' ctlna-j onberi ben eufeiiid) untert^an fein ber

3ci6.si,i5ff.9({omif(^en geloatt, iiiinb lüic nerrifd^ ber fpruc^ 6^riftt 'rt)et)be mir meine fc^aff' iDtrt qe^oc^cn 511 J){omifcf)er ubirfeit unb euf,^exlici^ el)niiicit obber fam= Umge .jubcfcftigcn /

3oii. u, 23f. 'Üüd), (£t)riftu6 jagt 3ol)iin. yiiij. luer mic^ lieft i\at, ber ^e(t meine *

tDort, Uicr mid) nit lieb [)at, ber f)elt meine toort nit. Sfedet bie oren f)er|u,

3ofi. 21, 15 ff. lieben Ijionianiften. ?)t)r vumet bod), bo« ba« hiort 6£)ri|ti 'n3el)be mel)ne fc^aff' fei) ein gepot unnb toort 6l)rifti, fragen \vix, tro fein fie, bie f)altenn'? ?)f)r fagt, ba-j f)alten oud) bie buffen unb fc^elcf. (ft)riftuö fagt, eS f)alte niemant, er liebe ban unnb fet) frum. SBerbet ber fadjenn eljnä mit ßl^rifto, »» ba§ luir luiifcn, ob l)t)r ober er lugen juftraffen fet). ®rumb loildjer 58apft nit liefet noc§ frum ift, ber tDel)bet nit unb ^elt 6^riftu§ hjort nit, fo ift er Quc^ fein 3?apft, f)at fein gelnott nod) ctlraS, ba§ in bem tüortlin 'tDel)ben' begriffen ift, fei) niao e-3 inii: bann Ct)riftu'3 ftct i)ic feft unb fprid)t 'irer mic^ nit Hebt, ber l)elt mein trort nit', fßo lDet)bet er auc^ nit, ba§ ift, er '^ ift fein Stapft, luic fie aufVIcgcnu. Sllfjo tumpt ec', ba-j eben bie fprud) Inibbcr ba-5 bapftum fein, bie man für baö bapftnui füret, ha-i gefd)id)t biUirf) benenn , bie baii f)e^lig goti» iDort l)anbeln nac^ t)^rem tollen f opff , ol-i h.ie= renc' narren rebe, luotlen branf^ mnrf)enn, Ina« l)bn Inolgefelfet.

53tod)teft aber fagcnn ',Uan boc^ tool ein untertliancr liieltlid)er ubirteit -'" get)orfam fein, ob bie felb ubirfeit nit frum fei), toarumb folt ban auc^ nit unter beo Ü^apfti? nliirfeit l)emanb geborfam fein? Drumb muf,^ "mepben" unb "genHn)bet merben" nit bou notten geljorfam in fid) begreljffen", 'Jtntlnort : äi}cltlid)e ubirfeit nennet bie fd)rifft nit 'incpben', ift auc^ fein offentlid) fprn^ gottiä ju pcmaut gcfd)et)cu, bas er Inettlid) regieren foUe, l)m nehien teftament, -^^ toie »Dol fein gclimlt on fein l)el)mlirf)c orbnung fid) erbebt, brunib l)el)ffet fauct

i.-öftr. 2,i3.*4JetruS bie felbeu ubirfel)teu menid)lid)e orbnungen, bao fie on gottis luort, bod) nit on gottio rabt, regieren, brnmb ift and) nit not, ba§ fie frum fein.

5oi). 2i,i.'.ff. 5über bie Inel)! t)te gotiö tinnt ift 'n)el)be meine fd)aff\ f^o fon Iniber ber

h3el)ber, nod) fd)aff biffem Inort guug tf)nn , er fep ban got gel)orfam unnb -"^ frum: brnmb lafj id) bifd)off, bapft, pfar fein \vciS- fie loollen, loeu fie (^[)riftuni nit lieben unb frum fein, f^i gebt fie ba-? liiort 'ineljben'' nidjt':- au. fein and) ein auber bing bau l)l)vteu unb Uu1)ber, bie in biffem linut bebent Werben. 3)erl)alben lel)bet fid)'3 nit, ba-? foM) loort C?brifti locrbcn gettogen ,^ur eufcrlid)en gemalt, bie on l)()v jelbft mag geborfam unb nngef)orfam fein, '•' 'tt)el)ben' fan nit auberc' bau geborfam fein.

1 bau cufjcrlitf) B 2 mein icl)aft H :! otiigfcijt li .'> 3ol)'i". Jöii. AI$ ll3)avumIJH 17 »uibct bn§ iaOftuml) II fuv ba§ topftiimb li 19 bnvnuft I! 20 iocltIicf)i'v otvifltelit U

21 bie jelb pfniiifol)! H 22 olnifltinit l)inniit It Tavmiiü ü 24 iibvigtfit li 2."i «mniit I! 2(; bariimb li 27 otnifltclitcii li 2S bnvumO 1! „nit" tun- „not" fo()li in li :tl baviMnb 11 pjnrrfr jfin U ■'•:< tjn bcv fiifjfvlitfjfn H

ilUin bom '•4*rt)5|ltf)iMn \u iHom luibev bfii f)ocf)betü^inten lÄomaiiiften ,111 Seipjig. 1520. 310

2)0» ^nt aud) (^'t)viftiiä flcloolt, han ha cv ju *4-'ctiLi brcl) mal fngt 'loeljbe meine icf^aff, fvagt edr l)l)n siiDor bvei) mal, ob er l)l)n and) lie6 f)ette, unnb !)ietruc' brel) mal aiitluurt, el)r tjet l)l)ii lieb, ba-? cy ofienbar tft, Wo lüt lieb ift, ha ift fein iDe^bcn: bevbalbcn mufj ba» bapftiim liebe fein obbcr muf,] nit lTiel)bcn fein, imiib \vo ba>? imn-tleiii 'trcl)be meine fdjaff', bcii bapftnl feljet, fjo fohlet, ba>5 foDil bepfte fein, fo oiel ber fein, bic Gljriftnm lieben nnb bie fcfjaff lt)el)ben. Xa§ ift aud) \vax, bnn [^0 bief^cn liovkt)ten alle bifdjoff bepfte, \>a9 n\v nur bem IKomiidjcn ift 3U3cet)iicnt.

^.?lber ()ie ficf) ]n, \va?- unfer ^'omaniftenn tl)nn, i,]0 fic für bief5en Inorttcn Gbrifti nit funben ubevfnmmen , unnb muffen mit c^roffem untDillen julaffen, baö Ire^ben niemant fann, er tjab han C^briftum (ieb, loie bie flar auf](^cbrncft Umrt (Uirifti ba ftebcn. C inie qernc motten fie tji)n liegen l)el)ijen obber leugnen, bod) fo fie bnrt für ben fopff geftoffen lüerbenn, bn» tjitn ba^ gefl^vn fdituinbett , bor, ma« fie fagcnn: fie fpredjeun, ba^ 6l)riftu§ Irot fobbere bie lieb am bapft ampt , bod) nit bie bobenn liebe, bie fic üor= bienftlid; tjel^ffenu jnm einigen leben, fonbern fep gnug bie gcmeljne liebe, loie ein !nc(^t feinen t)crn liebt.'

Sibc ba, folc^ comment Oon ber lieb rcben fie frei) ba ber, auf3 epgenem !opff, on alle fd)rifft, unb Inolien boc^ gefebcn fein mit mir in ber fd)rifft ^anbeln. Sagt mir, lieben SJomauiften, alt auff einen bluffen gefc^mel|t, lua ftet ein bud)ftab in ber fcbrifft Uon ber liebe, bo eud) Hon treumet ? toen Sfaftrum ju 'L'et)pbcf - reben tunb, er tuurb fold) fdjininbel fopff leid)tlirf) ubir= minben unb baf,] Oon ber liebe reben.

3}od) lafj ioeitter febeu: fjo ban l)t)c eine lieb muf] ^m bapftum fein, lt)o blepbta ban , f3o ein bapft ganii nid)t'ä (>briftum liebt , aücin feinen nu^ unb ebre am bapftum fud)t , Inie ber fclben oiel geloefen, ja faft olle fampt, fe^nt ber jeit angefangen bat ? noc^ biftu nit entlauffen, bu muft befennen, ba§ bapftum nit altseit fep , fonbern oiel mal gefollenn , bie tneil e-5 on liebe getocjenn: luerc ban auf] gotlid)cr orbnung in biefcn inortten (>l)rifti gc= fe^t, fjo loerc e'3 nit gefallen, äßcnbe bic^ l)l)n Iro bu loilt, f^o gebenn biefje mort fein bapftum, obber muf^ bapftum f^o offt nit fein in ber ()b'-'iftenl)eit, f,]o offt fein lieb pm bapft ift. -3lu baftu fclbs gefagt, baC' bie perfon mug bofj fein, unb ba§ ampt bcnnod) blet)ben, t)ie miberumb befenneftu unb muft befennen, ba§ baS ampt ni^tä feb, loo bie perfon bofj ift, obber muft 'mcpben'

4 fioftumb [sie] B .'> mortlin B 7 oUc tnjdjoff, Sepftc uiib prieftcr pape, »ie

fie noc^ im teutjt^en ^foffcn l)cif|en, bal niiv I 12 aufigetiuifte B bo ftccn B 14 ifoxe B

15 forbere B 16 genug B 17 Ferren B 20 oKe B -ZlmufteetB 22 ufierwinbcn B 24 iabftumb B 26 fiabftumB B 27 ie»)t ber ^eit B 2S 6a6ftutn6 nit aUt Ijeit B

31 6o6ftumb, ober niug babftumb 15 3+ »eibc B

') ?UbeIb in feinem „i8üd)Iein Bon bem pripftlidjcn Stufjl" 5gl. ^t 4''' : „Sev fjerr l)at nicf)t geftaget *l.>cttum, ob er t)n lieb ^et OoTbienftlid) gum ewigen leben. Inen bos TOnft *|.'chn-5 nic^t. 9Jbcr GtjriftuS b"' gfftags'. nb er ^n lieb "^cttc, oli ein l)irt feinen fjcrren lieb ^nf, fo cv Ijm fein fcf)eflein gctrett) f)anbt behjart, regirt." '-) ©iebe oben S. 301 *Jlnm. 1.

320 !''•■'" ^fi" *-piniftif)um ,111 ;iiom mibcr bcii ^oc()ticrüi)mtcn 9{omniiiften 311 Ceipäig. 1520.

laffen cttono mibcvo bau bapftiim fein, iinnb ba-- tft lonr, laf^ fe()enn rtas bu ba feflciin magit auff bringen.

5lbcr ein ln'glidjcr I)uttc fid) inv bcn öovgifftigcn .^ungcn nnb tcuffd? glof^en, bic fold; lieb erbcncfen. 6t)riftuä vcbt Hon ber ()od)itcn, ftcrcf'iftcn, beften lieb, bie bo fein mag. 6v \m[ nit mit fnlfdjev, (jatber lieb geüebt •■• fein. (?-3 nnifj [)ic ganls nnb anff-j bcft obber nirf)t^ geliebt fein, nnb bie nie^nnng (51)iifti ift, ba» el)v in fand *4>ftcrs perfon alle ptebigcv nnterlue^fjet, h)ie fie foHen gefd^itft fein, al§ folt er fagen 'Stl)e, 5peter, foltu prebigen mein iDort nnnb baniit meine fdjaff Inelibenn, fjo Unrt fid) gegen bid) ergeben bell, teuffet, toclt, nnb alleo Iraä nnr in ber Inclt ift, unb muft bran fc^en let)p, m leben, gut, e^re, freunb, unb alleC' tt)a§ bu ^aft, bas loirftu nit tt)un, bu l)a6cft mid) bau lieb nnb bangeft fcft an mir. Soltcftn bau anfangen ju= prebigenn, unnb bie fdjefflin nu ba ltiel)be empfiengen, unb \vo bie Inolff ju bir cinrljffen, unb bu iDolbcft al-j ein mitlinger fliegen, hai- leben nit bran trogen, bie fc^aff on luel^b ben inolffen laffen, l)etteftu mir üiel lieber nie 15 angefangcnn 3U prebigen unb tnetiben', bau f^o ber feilet, ber bav Inort pre= biget, ber an ber fpitjen ftetjenn fol, fjo ift pbcrnian geergcrt, büo Inort gotti« ,yir t)od)ften fitjmad) gefegt, unb gefcl;id)t ben fd)cfflin nbeler, ban ba fie tcpnenn Uiepber betten. C^c- ift Pbrifto ein ernft umb bie Inepbe ber fdjaff, adjtet nid;t-j, uiieuil fron ber ii>üpft treget, loie ebr firt) in aller prad;t ubir 20 oEe funige ber Uielt erbebt.

5!n ing. Hier bo tan, ob ba-j bapftnni fold) liebe bnbe, obber ob (5'l)riftn« mit fold;eu Unirtten ein muffige nbirfeit eingcfe^t l)abe, loie ba-ö bapftnm ift. Mn jlDC^ffcl ift§ ein ffiapft, Iner mit foldjer lieb prcbiget, aber Ino fein fie? 3d) bnb and) feinen fprnd), ber mir fo lepbe mad)t in meinem prebigen, nl» •« eben biffer tljut: ber lieb fpur id) nit oiel, mit prebigen bin id) uberlaben. Sie geben mir fi^ulb, id) fep pepffig unb radjfetig, id) ijcih forg, ba-i id) pb'" oiel ,]uloenig getbann []ab, 3^) fi'H bf" repffenben Umlffen bafj in bie Uiolle griffen (jaben, bie nit auffboren bie fd)rifft .]nrepffen, Horgifften nnb imrfereu, ,5n groffem lunterben ber elenben, arnu-n fd)efflin(sbrifti, Uiild)e [50 id) gnngfjam :"' lieb l)ette, folt id) mii^ billid) anbcr-5 fegen ben Stapft nnb feine iHomaniften er^epgt bnben, bie nn-? mit pbven gefclien unb geid)Uiehen,- abla? brieffen nnb ber narnloerrf l'il mct)r gotti-j inort unb bm glauben ]n nidjt mari)en, mad)en gefel! ubir un§ toic fie nuilleii, baniit fie un-5 fangen, unb baruad) un» bie felben loibber uorfeuffen nnib gelt, funbeii mit beni manl geltftrirt' fted)ten, 3-. rumen fid), fie fein bprtenn nnnb Un-pber, t',o fie umrbafftig Umlff, bieb unb 3oii.io,ivi.s. morber fein, une ber ber ,^of)an. r. fagt.

1 Bafiflumb )! :; l)gliri)cv li 10 bnvnn 1! 1-J hnlift 1! U! riitpfifiifti'n H

14 bnvon lonflon li 17 ftccii ii lis Ijii bcv l)crt)ftrii li 2i» iibev 11 22 bnbftiiml' II

2:! obrigtcl)! li biiUftimUi II 24 Ort tjloeififl li 27 je» i))cififl 1 28 bie luollcit I! 31 bcm »nbft li .14 ubcv li

Soit bcitt *:papftt()iim 311 lliom toibcr bcn t)oc^berüt)inicn 3iotnaniften ju Seipjig. 1520. 321

^ä) lt)c^f,5 faft lno(, bcvj ba-i loorttcin '(iebcn' beim ä^npft unb feine SHomaiiiftcn 6(ob, nnil)b unb inatt mndjt, luoltcn anäj nit flcvne, bns man Ijart brauff bvunfie, ban ee ftojfet baö bapftum 311 pobcn. (äö löart boctov M 3u iiel)V|rt Qud) mot bron, unnb mx folt nit mat bran trerbenn, f^o 5 et)vtftU'J X^dxo ftrocfö l)i)n fein lücljbcnn tiefiltjt, es fei) bnn Hebe ha'f gr töil Hebe t)abenn, obber hieljben fo( nid)tö fcinn. 3d) h)'t fncf) noi^ tootein loetile loartten unnb ,5ufet]cn, tnie fic ben ftic^ I)ct)len inotlen. Stedjen fie mic^ mit 'toel)ben', fjo ftcc^ id^ fie »it Inerter mit 'lieben', taf3 fef)en, tüild^s für brinflc. Sa« ift bie fad), Irarumb etlidje 3?cpfte in t)f)ren geiftlidjen rechten

1" f^o funftüd) fdjtüeljgen bav luort 'lieben'" unb [50 grof,} auffblafen bae. lnort 'itietiben', metjnenbt, fie l^aben ben trunden bcutfdjen ba mit geprebiget, bie nit mcrdcn foÜcn, Itiie fie bev fjetjffe brct) t)m maut brennet : bie felb fac^ ift nud), bas '-b\ipft unb ;)iomaniften nit mngen leljbcn frag unnb erforfdjung bc5 grunb§ bepftlii^cr getoalt, unb muf^ ergexiid^, freöelid^ unb fe|erli(^ ^aubeln, loer,

15 nit an l)t)ren fd)led)ten Inortten benugt, naä) bem grunb fragt. '^Iber bah man fragt, ob got got fet) unb aüe fein t)el)mlideit erforfc^et mit uutrcglidjem frePel, baS mugen fie tool (etjben unb gof)t fie nichts an. äßo t)er fompt ba'ö öorferet fpict? ba ber, bah, luie 6[)riftU'? fagt 3ol)an. iij. Iner ubel t)anbett,3cii. 3,20. ber furcht baö licd)t. 2BiId)er bieb obber reuber t)at§ gerne, baä er f(et)ffig

20 erforfdiet toerbe? ?Uf,5o tein bof^ getntffen mag Icl)ben bah licdjt, aber bie lüarf)cit f)at ba-? lied)t lieb unnb ift feljnb ber nac^t, tnie 6t)nftu« and; ba fclbeu fagt: toer mit ber toal)rl)cit umbgal)t, ber fompt anf^ liec^t. 3011.3,21.

Üht feben Irir, bah bie ^tnecn fprud) 6l)riftt ju 5pctro gett)an, barauff fie ba§ bapftum batuenn, fterder tribber bah bapftum fcinn, ben fein anbere, unnb

20 bie iRomaniften nidjth mugen auff bringen, baj fie nit ]u fpot madje. 3d) tuits t)ie bleljbeu laffen unb \vah ber eleub 5Komanift mel)r in feinen budjlen fpe^et farenn laffen, bie tnet)! tc^§ öor^t)n Piel mal unnb ntv auä) dliä) onber ' t)m latein l)aben frcfftig umbftoffcn. ^ä) finbe mä)th brtjnnen, ban bah er bie t)el)ligen fd;rifft mit feinem unnu|;en get)ffcr begel)ffert, mie ein rofeic^t

30 ünb, ift an feinem ort fetner loort mec^ttg obber felbüorftenbig.

©30 ift mein met)uung öon bem ^Bapftum alfo getl]an: 5:ie lücpl mir fe:^en, ba-3 ber 58apft ift ubir aÜe unfere iöifc^off in OoUer gelnalt, ba t)l)n e^r on gütlichen rab nit ift fummcnn, toie mol idjh nit adjt, bah aufj gnc= bigem, fonbern mef)r aufj 3ornigem rob goti§ batiu fummcnn fei), ber 3ur

30 plog ber Irelt 3uleffit, bah ftd) menfdjcn felb-j crt}ebeu unb anbere untertrucfeu, f30 teil iä) nit, bah Ijcmant bem .^apft mibberftrcb, fonbern gotlic^en rab furd^te, bie felb gemalt in ebren tjabe unnb trage mit aller gebult, gleich alh

1 morttin B 3 boraitff B Iio6ftum6 B 4 SeljtJfeiii B barnn B boron B

17 gect B SBo fierfumtit B 18 So^an. ir. AB 20 evfofc^et A 22 utnfigcct, bei-

lumpt B 24 fiatltumfi bahjcn B fiaBftumb fein, ban B 28 borinnen B 29 vo^ig B 31 tmbftumb B 32 iibev B 34 bar^u B iju bev piaa, B 35 ^iileffet B 36 t)mnnt B

') ootiai'" Öoniccv unb 3io()nnn 3?ci-n^arbt, f. bie (Jinteihmg. Sutl^ctä aScxte. VI. 21

322 4!on bem ^jlnpfttijiim 311 iHom linb« bi'it f)orf)[icrü^mton ;iiomniiiftpn 31t Sfipsig. 1520.

luenii ber Znxd ubev um tocrc, fjo tan fie nn fc^aben fein. 3^ iixO^i aber mir iimb .ilucl) bing S)a§ crft, id} luits lüt (el)ben, bo« menicf)en foUeii nein avtidct beö glaitfaen-:' fetjcn, iinb olle nnbcve (Jtjriftcn in bcv ganzen loelt fd)clten, leftcveit iinnb iirtcl)lcn fur fetjev, nbtninigf, ungtcttibigc, allein bae fie lüt unter bcm bapft fein, fe ift gmig, bn-^ mir bcn Ü^apft lafien bapft 5 fein, ift lüt not, bao iimb fcljncn loiUen toerben öorteftcrt got unb feine t)el)= (igen anff erben. Xa-5 nnber, aUi-i, loa-? ber bapft fetst, niac^t nnb tliut, tnil id) alfo auffnemen, ba§ idji- ^ubor nad) ber bel)ligcn fc^rifft urtcljle. (i'r fol mir unter Gtjrifto blepben unnb fid^ laffen ridjtenn burc§ bie t)el)Iigcn fdjrifft. ■"Jin faren bie iKoinildjen biiben bal)cr nnb felien plin über (^briftnm nnb m mad;en auf,; l)l)ni einen ridjter ubir bie fdjrifft, fpredjen, er mnge nit i)rren, unb aEig loaä t)'^n nur ^u Dtom treitmict, ja qIIc§ tDQ§ fie nur bnrffen fur= ncfimen , InoKen fie nn& ju artidel be-S glanbeii-j mnrfjen , bar an nit gnng, lüoUen ein nelne lueljfi be^ glaubcnc^ anff fctienn, baä mir ba-3 follen glambcnn, büQ mir lel)plid) fetienn, ]]o boc^ ber gloub bonn natur ift ber binger, bie ^'^

$cbv. 11. i.uiemant fil)t nod) empfinbt, mic fanct 'li^anlnc' .<jeb. ri. fagt, i}}omifd;e nbirfeit nnb gemepne ift \)[)c let)plid;, unb fid)t ijberinan. Unb ba got für fei), mo ber iöapft bat)pn ferne, f30 molt iä) frep fagen, bao er ber rcd)te &ibd)rift mere, baöon alle f(^rifft faget. äöo nm mir bif3c ^Wt) bleiben , mil id) bcn ^apft laffenn, ja belffen f^o (lod) mad)en al? man pmcr Uiil, mo nit, i]o fol -j« er mir mibber bapft, noct) (sijriften feinu: mcr es nit laffenn mit, mad) ein obtgot brauf,], id) mil l)l)n aber nit anbeten.

Über ba» mod)t id) mol lel)ben, ba-j funig, furften unnb aller abcl barliu r^riff, baö bcn buffcn bon 'liom bie ftvafj nl)ber mnvb gelegt, bie bifdjoff meutel unnb leben eraufseu blieben. Sßie fumpt ber 9{omif(f)e gcl)| ba^u, ba» er -.;■• alle nnferer better ftifftuug, biftumb, lelien 3n fid) repffet? mer l)at fold)e unanf,5fpred)lid)e reuberep l)l)e getjoret obber gclcfenn ? baben mir nit and) lent, bie t)t}X burffcn, ba§ mir bie maultrepber, ftalfncdjt, ja l)urn unnb bubenn ,]u iJi'om mit nnferm armut repd) mad)en mnffenn, bie nnö bod) nit anber§ bann ftocf narn l)altcn, unb barlm fpotten anff« allerfd)ntelid)ft ^ @-o ift ^ lanbrnd)tig, bas bie JKeuffen l)abenn begeret, unter bie ;Hontiid)en famlnng ]iu tommen, ba t)aben bie bcpligcn bprteu ju 3iom bie felben fd)aff (>brifti alfjo gelnepbct, haä fie fie nit Joolten annel)men, fie borpflid)ten fid) bau borlipnn emiger ^infj, id) met)f3 nit miebil mal l)nnbcrt tanfent bncaten: ber mepbe mod)ten fie nit effen, unb btepbcn mie fie fein, fpred)en, fo fie (^briftum fenffen ^^ follen, Inollen fies fparenn, bif^ fie fur bcn bpmel tnmmenn ^u pbm felb.

DBb. 17, 4.'juf50 tl)uftu, bm ^K'ote l)nr bon ^.öabilonien, mie bid) fanit ,\obaniieC' nennet, mad)ft aufj unferm glauben ein fpot für aller loelt, nnb milt bcn nanicn

1 on Jcfjabcii Ti 7 aüti 1! 1 1 ii6cv bie fcfjrifft H 12 unb olte? loai \)n miv R IG fidjt iiod) cntpfinbt 1! obvigtc^t B 17 »ov ftl) li 22 batnuS I! 2;! batjii 15

25 ^ctouffen H barljii 15 ;u ^ufummcn 15 'M) fie ei fpntcn B :58 not nllcv 15

SJon bcm !Pnpfttl)imi ,511 ;iiom loibct beii ^orf)beriit)mlcn Slomaiiiftcn jii Öeipjig. 1520. 323

f)a6en, ol-? luoltiftu Ijbennan (?t)xiftcn madjcn. (f§ ift .jurparmen, bae funig iinnb fiivftcn fjo fdjlecijtc aiibadjt fjaben ,511 (5f)vii"to, unb fein cl)vc fie f^o luciiig b(\v(C[i, ba§ fic foldjc flrclDlidje l'rfjaiibe ber t^f^viftcnlicit Infji'n iibivt)anb iiel)meii, iiiib fcljeii bod), bo-3 fic 311 Siom nit gebencfcn, han \mx für iinnb 5 für unfinnig juloerbcn unnb ollen innrer niet)rcn, bo» lein t)offnung uit tnelir ift nuff erben, bnn bei) ber toeltlic^cn gehiait. 2;at)on, fo ber yfomanift lüiber fumpt, id) mc^r fügen loil, iljt fei) ev ^iim antiebeu gnug geloefcn: got f)elff un§, ba'^ toir bie äugen ein mal anfftt)un, ^ilmen.

S)ie lefterunge unb fdjmadjloort, bnmit mein perfon ift antaftet, loie Irol

1" t)i)x öiel fein, mil id) unborantlnort mel)ncn lieben ^Jtomaniften gefdjencft

l)abenn. Sie fechten mic^ oud) nic^tö an, ic^ l)ab mir nie furgenommen, mic^

an benen juredjcn, bie mein perfon, mein leben, mein Inercf, mein toefsen

fd}met)enn, id) iiiel)f,i felb^ faft tüol, hai id) nit loben« luerb bin: bü-3 id) aber

fd}arffer unb t)ilnger bpn über bie fd)rifft 3uer()alten, toen etli^ lel)ben mugen,

i-i fol mir nicmant billid) tiortoeljfen, id) ttiilä aud) nit abgabn. Scl)elte, leftere,

rid;te mein perfon unb mein leben nur frifd) Iner bo toil, e^ ift l)l)m fc^on

borgeben. Slber niemant tnarte öonn mir no(^ ^ulb nod^ gebult, Itier me^nenn

f)ern (Ffjriftum, burd) mid; geprebiget, unnb ben l)ei)ügenn gepft 5U lugcnern

mad)cn rtit. ©y ligt mc^t-5 an mpr, aber (>l)riftuc' loort Inil ic^ mit frolict)em

■M l)er|en unb frifc^em mut boranttoorten , niemants angefe^en, bar|u mir got

einen frolid)en, unerfd^rorfen gepft geben bnt, ben fie mir nit betrüben merben,

l)off id), ctt)iglid).

Xns .id) aber Scpp|cE bnbc nennet, fjot niemnnt ad)ten, ba§ ic^ bie loblid) ftabt unb uniüerfitet bamit Iril in einen fd)pmpff fet.enn. 65 l)at mid)

2:. ,]lr)ungen ber auffgeblafen, l)od)mutigc, ertid)tc titcl bifjej JRomaniftcn, ber fic^ rumet offentlid) lefjer ber gan^enn pepligeu fd)rifft .ju Cepptid,' luilc^e titel bie gan^ (s[)riften£)cit pn aller Inelt nie pat ppr ,]ugefd)rpbcn , unb bnö- ber felben ftabt unb rabt ,5ugefd)ricben , unb Inn er fein affcubu(^le nit pet pnfj beupfd) geben, bie armen lepenn juöorgiff ten , lüer er mir biel jugering an=

30 gefef)en. San ba§ grobe multers tbier tan uod) nit fein ifa ifa fingen, unnb legt fi(^ unbcruffcn in fold; fac^, bie ber ';Homifd)e ftuL felb mit allen 33ifc^offen unb gelereten in taufent jaren nit l)aben mugen aufjfuren. ^ä) ^et auc^ gebac^t, 5.!epp|dt folt biEid) .jufoftlid) in feinen äugen getnefcn fein, fold)er loblid)enn, bcrumpten ftabt fepncn gepffcr unb ro^ an^nfd)mieren. ?lber er

3s leffit fi(^ buncEen, er fep nit ein fc^lec^ter fri^fi^. ^d) fic^ trol, folt ic^ ben

1 Wolteftu B ^u crtarmen B 3 fd^anb B ufecr^ant B 9 Icftcntiu} B 1 1 fur= genumnifn B 14 fc^arpffcr B 1.5 afigecn B 23 ^abt gennct B 24 bamit mal B

29 bcii^ A 35 leffet B fri^ CD

') 3m %itd leincT totciniid)CU @cf|rift -Super apostolica sede Ä:e.' -) iBcin

beittfc^eS „Süc^lein uon bem pnpfUidjcn Shtfil".

21*

324 ä}on bem 5|3apfttf)iim ju 'Jlcm Uiibct beu l)oii)be\-ii'f)mtcn SRomaniftcn ju ßcipjig. 1520.

flvobcn fopffeii oUe t)tiren muttoiHen gcftatten, Inurbenn julett aiid) bie bab= imnjb tuibbct mid^ fd)rcl)t)cn. ^d) bit aber, ba§ toer on tnid) tnil ftd; mit ber fd)rifft rufte: \X)a5 t)itftt», boS )td) ein armer frofd^ auff bleffet? tuen er flteid) folt berften, Inirt er bod) feinem Cdjf.jen t^tcid). ^d) locre gerne auf3 ber l'adje, fo notigen fie fid) felb titjnetn: iä) ^off, got loerb un>j bet)be erljoren, mir eraufj ^elffen unb fie brl)nnen laffenn.

''Ä m e n. %ütin got feil ctir iiiib (ob tu ewiifeit, SItnen.

I aUen U 5 hcraufi 1! bnviniieii I! s ere li

Tr<irr

^!®5^:^^^

Epitoma respoiisionis ad Martinum Luther

(per Fratreiu Silvestrum de Prierio). 1520.

©cftü^t auf bell 533cricf)t eines poimiierfc^cit ^propfte«, ber öon 3?om getonimcn, fc^rieb Sut^er ben 13. Cftober 1519 an Spalatiii: , Silvester Prierias mens taccl'. toax ein 3ntt)um. 5]Srterai l^atte bielmel^r bas au^fü^rlii^ere Söert, bas er in feiner Replica öer'^ei^en, bereits unter bem 10. 3uni on Seo X. jur *^^rüfung ein= gereicht. 3n brei 3?üd]ern abgefaßt, foUte es unlinberieglict) barttjun, ba§ be§ ^kpfte§ ©ntfc^eib in Sacfjen bes ©[auben§ unb beä fittlii^en Gebens „ein I)inim= (ifcf)er 2ßaf)rfpru4" fei, unb baß jeber ©laubige il^n „bei Strafe be§ ,5eit(id)en unb eroigen Sobee" atfo ^inne^men inüffe. Später legte e5 ^priera^ aucf) feinen Crben5= genr^fen in Som öor, worüber GrotuS Stubianus Suttiern beridjtete: „Dum his diebus Romae essera , Interim nescio quo fato huc concessit silvestris tuus Sil- vester cum suis facetiis et aeneo naso, qui fratribus Dominicistis prolixum contra te librum ostendit'. 3unäd)ft t)eri3ffent(ic^te er bann babon bas britte S?u($, „ein Sjerjeic^niß feiner 3[ßaffen", mie er es in bem beigefügten S^orroort on ben !s.'cfer nennt, „um feinen ßiegner nii^t ju überrumpeln, fonbem bor oEem G^riftenoott il^n nieberjuftrecfen" : es roar eine genaue 3n^Iteangabe ber erften 3roei 3?ücf)er, bic iuäroifctjen am Scf)Iuffe no^ einen 3uK'a<f|5 ertjaltcn l^atten !^atten. So erfc^ien: ,SiLVESTRi Prieratis Epitoma refponfionis ad Lutherum. Perufiae lypis invigilante et accurante F. Gafpare de Perufia Ord. Praedic. cum duobus ex ordine fodalibus fibi adfcitis per Hieronymum Fran- cifcum Gartularium dicti F. Gafparis fratruelem 1519," fol.,

ein £irucf, ben roir, rocit er un§ felbft nie ju ©efi^t gefommen, l^ier nac^ ^Ponjerä Annal. typogr. VIII. S. 224 ülr. 4 befcfirieben ^aben.

SSgl. jße SEßette I ©. 345. Errata et argumenta Martini Lnteris recitata &c. per Fratrem Silvestrum Prieriatem (f. unten) S?(. 4^. Böcldng, Hutteni opera 1 3. 308. §tet ©. .329.

SJnfang 3uni 1520 mu| bem iRcfor-mator be§ *priera5 Schrift jugcgangen fein. Sllsbalb fi^icEte er fie feinem ^reunbe Spatatin ju mit ben äßorten: ,Mitto literas Nurmbergensium cum Silvestrina f/rtTro,«);, quam ipse 'epitoma' vocat, homo graecobarbarus et latinocoquus. Tu statim remitte : excudetur mox 'in laudem et gloriam omnium hostium veritatis' cum adnotationibus meis. ^ä) mein, fie finb p Sfom alle toll, t^ijridjt, itnit^enb, unfinnig, ^Jarren, Stocf, Stein,

326 Epitoma respoasionis ad Martinum Luther. 1520.

A'ictic uub Xcufcl irorbctt. Nunc vide, quid e Roma sit spei-andum, (juae hunc tartarum exire in Ecclesiam permittit. Vincunt nie vere portenta isla magnitudine slultitiae suae". ®em SoTjonn .'pcfe 6ei-id)tcte er ben 7. Siuni: „Silvester Prierias evomuit aliani salivain ila blasphemam , ut pene occidat me sola corum lecüo : edemus libellum tartareuni cnm Lutheranis adnotatiunculis', unb 5}leIancf)t^on fdjvicb an cbenbenfelbcn am 8. Sunt: „Nondum devota diris est Wittenberga et res ex urbe Roma quietae nuneiantur, nisi quod Sylvester Prierias contra Mar- tinum edidit suae disputationis Indicem, ni fallor, ut hominem ilievdoyciQOtg tcrreat. Videbis, cum hie excusus fuerit libellus". Giner SÖtbevIcgung ^ie(t Vutl)ev bie Sdjrift nid;t tvixii). ,Quid confutem, meinte er, rabiem blaspbemi Satanae tarn manifestariam? optima erit confutatio, si libellum ipsum, ut editus est, nudum invulgavero : secum habet suam confutationem plusquam optare queam potentem." ©o liefe er fte benn öoUftänbig njicber abbrurfen, nur bafe er anfeer einem Sur^ unb einem ^^lac^mort noc^ mcifteu5 fpötti|d)e Sanbnoten bei- fügte. ?lm lo. Suni mclbete er bem Spalatin; ,Silvestri insania sub prelo est", am 25.: ,Gras Silvester absolvetur".

äSgl. Sc aSette I 6. 452 f. KjeDlogtfdie Üfvteitcn nuS bcm rf)eiiiiid)cn *^Srcbigt'r=iBetciii, (Stberfelb 1874, II S. 93. Corp. Ref. I ©p. 201. l'ut()cr-j ajorrautt ju iinjetet 2ct)rift, Ijict iinteii S. 328. Je SJÜette I ©.454. 409. .ftöftlin I ©.324 f. II). Motbc, lliattni yutl)ct, &oti)a 1884, I ©. 254f.

Sluagafien.

A. „EPITOMA RESPON- 1| SIONIS AD MAR- |1 TINVM LVTHER. || Vuilten-

bergff, ad laudem & gloriam om- |1 nium hollium Chrifliana? ueritatis. j| Anno, M. D. XX. i" litclrücffeite bebrnett. 14 ißlättcr in Cuart, leljtcö 33Iatt leer.

2;nicf liDii ÜJicldjiui: !(.'uttl)ci in äßitlciibcrg.

B. „EPITHOMA RE |1 SPONSIONIS AD MARTINVM LY= || THERVM PER

FRATREM || SYLVESTRVM DE || PRIERIO. |1 MARTLNl LVTHERl EPISTOLA il AD LEGTOREM. [[ ^ Sitehücffette bebrurft. 14 'Blätter in Cuart, le^te Seite leer.

^on ber .'parbt, Autogr. Lulb. 1 3. 102, bcfc^reibt, U'ie baä feine 2trt ift, A ,yigleid) inljnitlirf); ebcnio uevfalnt '^Hin,U'r in feinen Aunal. typogr. IX S. 77 yir. 92; äüald; in feiner „.Ctiftürifdji'n C^inlettung" £.24 ,^u l'utfjer-s fnmmtlidjen Sd^rtftcn 2t). XVUl plt fid) Icbiglic^ an öon ber «Ipai'bt : bagegen ift in M. Lutheri opera latina varii argunienti, Francofurli ad M. et Erlaiigae 18t>5 , vol. II £. tJ baraug eine befonbere i^lnsgabe neben A gemadjt U'orben.

SJut^ev UHiv bev A'-ioffnung, baß man am pävftlidjen ^lofe bes 5}5vieraö \!ln= fiepten nic£)t tl}ei(c. ,Si Romae, fagt er in feinem 5Borttiort, sie sentitur et docetur scicntibus Pontilice et Cardinalibus (([uod non spero), libere pronuntio, Anti- Christum illum verum sedeie in templo dei et regnare i)i Babylone lila purpnrata Roma et curiani Romanam esse synagugam Satanae." 2)al)er evmartcte er, „bie» SatanSmaul" jum SBiberruf gejipungen ,yi feigen. Slllein l*eo X. erflärte in einem 33rcüe üom 21.;3uli 1520 nidjt nur bes ':prierac> früljer gegen ben iKefinniator Uerfafete £d}riftcn für „fanonifd)", foubcrn ftcüte aud; biess neue Söcrf Don il)m

Epitoma responsionis ad Maitiiuiiu [Aither. 1520. 307

unter feinen ©c^ntj, inbcnt er jeben un6efugten ^Jfac^brucf mit Sonn unb fcfituercr ©elbbuße (2000 Sufatcn in OJotb) befegte. ' «alb nad) C^rla^ bee oberuiäfinten -örcües trat ee benn m üoüen Umfanflc au bas l'idjt unter bem litet:

„ERRATA ET ARGVMEN i| TA MARTINI LVTERIS 11 RECITATA DETEGTA, |i KEPVLSA ET COPIOSIS || SIME TRITA- PER FRA l'l TREM SILVESTRVM PRIE [l RIATEM, MAGISTRVM || SAGRI PALATII.:., l' Darunter &o§ X. Söappen. 9Jtit litcIeinfaffunQ Iitelrüdfeite bebvudt. 284 Stätter in Cnart, [c|tc Seite teer 3(ni edjluffe bes britten iöudjcs, baö aber juerft unb für fid) gebrucft iporben, auf «I. AA IQt' bae Simpreffum: „Rome per Antonium bladis de Afula imprelTus die .27. || Martii. Millefimo quingetefinio vigenmo. fedenl.- Leo II ne .X. Pont. Max. Anno eius Octauo. jj" Sut^ern warb erft im War,? 1521 befannt: er beachtete ee nic^t lueiter. JÖ9I. unten ©. 328 f. 2m X. Srci-c auf bcr litolrürffeitc eben tofdjtiebouen Itutf^. Ad hbrum exinni Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini responsio Martini Liutheri 1521 gegen ®nbe.

maä) bem bom Reformator öeranftattctcn S^rucf l)aben be§ SprieraS Epitoma responsionis ad M. Lutlier unter ben ©efammtausgabcu ber Berte l'utbere oan;i auf- genommen fateinifc^ bie ed. Witeberg. 1545 I »I. cLXX.Kvm''-cxcv- bie ed len 155b I ar.LXiiii''-LXXii- unb M. Lutlieri opera latiiia varii argumenti Fianco-

Sl''Vt^M;/r^ ^1T'^"' ^^'^^' '°'- " ®- ^^-10«' *" ^^"*i^" Überfetjung Söatc^ XVIII Sp. 212-247, t^eilmeife, uämtic^ nur ßut^erä »or- unb ükc^mort beuttd) bte aBittenberger 1559 IX 581. 23''-25^ bie Jenaer 1555 1 m 49a-52a' btc ytttenburger I ©. 68-70 unb bie Sei^^jiger XVII g. 137- 140

2Bir liefern ben 2ejt bon A mit Sermerf ber Seäarten in Errata et argu- menta M. Lutens lecitata &c. per F. Silvestrum Prieriatem , loo fetbftBerftänbltd) be§ 3{eformator8 3ufä^e fid, nic^t finben, unb ber ed. Witeberg. 1645 2 «„t^erg iRaubnoten geben irir unten uor ben 2c&axtm unb beuten bie Stellen mobin fie gehören, burdj fteine lateinifc^e 5Bud)ftaben in alpl]abetifd;er 3otge an Scbräg gebrückte SBiJrter ftnb qu3 bem lert upiebertjolt : in A finb fie nur cingetlammert in ben ©efammtauägaben faft burc^föeg fortgelaffcn.

') a«ef)r m^ als aBn()rl,eit otfo Dcrrätfi e§, toonn erasmu^ berii^fet: , Respondit Syl- vester Pnera.s tarn feliciter, ut ipse pontilex indixerit illi silentiura" (f. Erasmi Epistolae, Basileae 1538, S. 648 f.); ift loot)! auf ben flüchtigen Unmutl, 8coä X. ütjct Silbeftcr beffen h)tt aSb. 1 e. 64.5 gebadjt, jurürfjufüfiten. =) Son bct ed. .Jen. je(,en loit ab, toeit fic

ber ed. Witeberg. folgt, uon ber ed. Erlang., raeit fie ein uufritiid)cä &mi]d) bietet.

328 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.

LECTORI PIO MAR. L. SALVTEM.

Actemis ^ cum iSvlvestro ineo, charissime lector, sie me vidisti in re Poutiiicia agere, ut magis iocarer et luderem quam serio quicquam tentarem. quem animum mihi praestabat, (juod liomiiiem \-iderem nun modo rudiö et barbari ingenii verumetiam teuebris Thomisticis et imgalibus Ponti- .=. ticum .seu potius scribaruin iudoctissimorum decretis ca]itivum quadam sim- pliei stoliditate ex mc quaerere triumphum.

At uuuc quid moustri aluerit, iu luoem prodit. Ulturus euim bomo miserabiiiö iocos uieos Epitonien seu (ut 8vlvestraliter graecissem) Epitlioma respousiouis ad Martinum Luther edidit, tot tautisque, blasphemiis a eapite i" ad pedes usque refertum, ut in medio tai-taro ab ipsomet Sataua aeditum libellum existimem. Si Romae sie seutitm- et dooetur scientibus Pontifice et Cardiuahbus (quod uon spero), libere pronuutio his scriptis, Autichristum Dffi!- 17. * ilhim verum sedere in temj^lo dei et regnare in Babvlone illa pui-purata Roma Cffii. a, 9.et curiam Romanam esse syuagogam Satanae. i:>

Quid dicam? Papam quem vis, etiam impiuui, dcum iiobis f'acit et robur di\inae scripturae, id est verbi dei viui quod est ipse deus, ex iUius hominis, etiam impii, autoritatc peudere statuit, cum tameu omnes simul aKottij 16,18. fateantur, Papae autoritatem robur habere ex illo Christi 'Tu es Petrus' et 3or).si,i5if 'Pasce oves meas', hoc est, non scripturas ex Papae autoritate, sed autori- -ju tatem Papae ex scriptmis pendere. Neque eniin, ubi urgentur, alio con- fugiuut quam ad liarum scripturarum ceu asyhuu, quo sc muniant et roborent. At nunc Satan iste scriptm-as per hominem roborat. Quid est Aotichristus, si talis Papa non est Antichristus? O Satan, Satan, quam diu abuteris ])aticntia Creatoris tui iu tuum maguuni mahunV Quanquam ego hbens •.'.■) admitto Svlvestro miserabUi, ut scriptm'ae robur a Papa accipiat. Haec enim erit una via negandae tvrannidis Papalis et semel evertendae. Cum enim Papatum e scriptura statuant et scripturae autoritatem per autoi-itatem Papae elevent, iam Papa nullo testimonio nitetur nisi suiipsius, nee iure divino sed suo proprio stabit. 3o

Sed quid confutem rabicm blasphenii Satanae tam nianifestariam".' optima erit confutatio, si Hbellum ipsum, ut editus est, nudum invulgavero: secum habet suam conf'utatiouem ])hisquam optare queam i)otentem. Itaque lege,

1 MARTLW i5 J.VTIIEUVS TU) LECTORI S. etl. Witel>. 10 Lutlierum ed. Witeb. 18 Slm iHailbc ed. Witeb. : Stiiptuiae robur ex auturitate Papaü pondet secuudum t'auouistas. :!1 manilestam ed. Witeb.

') ©tc()c !öb. 1 ©. Ü44ff. imb S8b. II ©. 48 ff.

Epitoma responsionis ad Martinuiii Luther. 1520. 329

lector, et gerne, gloriam Romaoae Ecclesiae eo cecidisse, iit haec haeretica, blasphema, diabolioa, tartarea veueua non modo intra se coneipiat et alat, sed in orbeni quoque propaget.

Eaut uuuc (pii gloiiantur, lioniaiiam Ecclesiam uunquam fuis,se haeresi

5 contaminatam: uuus hie Sylvester Anium, Manicheum, Pelagium et omne,s alios iucomparabiliter .superat. Si sie Roma credit, Beata Graecia, beata Boemia, beati oniue.s, qui sese ab ea sejjaras'erimt et de medio istius Baby- lonis exieruut, Damnati vero onmes, qui ei commuuicaveriut. Et ego quoque, si Pontifex et Cardinales hoc os Satanae nou compescuerint et ad palinodiam

10 adegerint, bis testibus coufiteor, me dissentire Romanae Ecclesiae et uegare

eam cum Papa et Cardinalibus tanquam abominationem stantem in loco su» 9, 27.

T^ 1 1 /. 1 T^ 1- iDInttf). 24,15.

sancto. Extmcta est in ea lam dudum ndes, proscriptum Luangehum, exul Christus, Moi-es plusquam barbarici. Una erat reliqua spe.«, scripturae sanctae illibata autoritas et eiusdem recta saltem opinio, si nuUa inteUigeutia:

15 iam et hanc Satan occupat, arcem Zion et turrim David liacteniis inex- pugnabilem.

Nunc vale, infuelix, perdita et blasphema Roma: perveuit ira dei super te, sicut meruisti in finem, nee tot oratiouibus, quae pro te fiuut, nisi indies peior fieri volui.sti. Curavimus enim Babylonem, et non est sanata: relin- Scr. 51. 9.

20 quamus ergo eam, ut sit habitatio dracouum, lemurum, larvarum, lamiarum 5ti- 34, ur.

.... . 13 21 f.

et iuxta uomen suuui confusio sempiterna, idolis avaritiae, pei-fidis, apostatis, i.imöf. 11, 9. cyunedis, Priapis, latronibns, Simonibus et infinitis aliis monstris ad os plena et novuiu quoddam pautheou impietatis. Vale, mi lector, et dolori meo ignosce et compatere.

25 FRATER SILVESTER DE PRIERIO

PIO LECTORI S.

SVas suorumque preces (quod videlicet nosti-a Epistola, quae olim se parituram minabatur, non abortiret ') Martinus Luther exauditas et in- telligat et si lubet gratias reddat. Neque enim abortivit, sed pugilem et 30 robustum et fortem euixa est,^ et adeo fatalibus armis instructum, ut toto Christiane popiilo'' spectante, ut poUicebar,^ victum sternat. Ne vero aut iusidiose aut repente se occupatum causetur, armorum suorum indicem mittit.

" Humilitatis causa seipsiuu iactat. ^ Etiam in India et Scythia.

7 Boheinia ed. Witeb. 2.5 ff. 2;icl älortBOtt fcljtt 6ei Frier., ^at aiex fielet in bcm

erften Srud geftanbeii, hex un§ nii^t Borgclegcn 28 Lutlierus ed. Witeb.

') S8b. II ®. 50. '-) f8b. II ©. 51.

330 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.

Accingatur ergo et sit vir fortis " : quippe superbissimo Uli verbo, quo crebro utitur, 'doceat me', iuquiens, 'qui potest'/ alludeus pugil iste dieit 'respondeat Martinas, .si pote.st', Blacterare equidem poterit, sapienter vero respondere noii poterit. Mox vero arma ipsa perspicies. Vale.

DE IVRIDICA ET IRREFRAGABILI

VERITATE ROMANiE ECCLESLE

ROMANIQVE PONTIFICIS

LIBER TERTIVS:

index quidem longissinius, sed brevissimuni Epithunui.

PÜsteaquam iuvaute deo errores adver.sarii detexiiiuLs item et reiecimus'', in uunc brevissiiue quae iam dicta .suut recolainus.

Libri ergo primi cap. primum de nostra intentione'= erat, ({iiae est in toto opusculo detegere primum, deinde vero etiani evertere Martini Lutheri mala dogmata, deinde vero specialius in primo libro osteudere j)rim(), Quod Ecclesia militans sit Christi reguum monarchicum et liierarchicum, i^ Et ii. quod in hac hierarehia Romanus 2)resu] primus ac summus hierai-cha sit authoritate divina, solus supremarum dubitatiouum resolutivus et solus iudex iufallibilis veritatis iu spectantibus ad fidem et mores.

Cap. ii. Quod Ecclesia militans sit celi regnuni et Clu-isti monarchia item et hierai'cliia.'' Et ibi i. quod Ecclesia sancta catholica sit regnum 20 Christi. Et ii. quod etiam ipsa Imperium Christi sit. Et iii. quod sit regnimi et imperiuni monarchicum. Et iiii. quod ipsa in ordine monarcliiarum Xon. 2,aaff. mundi est (juinta", et ibi etiam secundum divinas' literas de quatuor tcrrenis monarchiis, Assyriorum, Persarum Medorumque, Graecoruiu ac Eouiauorum. Et V. quod ipsa est omnium mouai'chiarum quae fuere praestantissima. 25

" Vide, ut heroicc provocet ad responsionem duuruni librorniu per maiiö. 19,30. prologum tertii libri, qui iuxta euangeliuni primus et uovissinuis est. '' Ob- servabis, lector, Schema 'praeteritum pro f'utuni'. '^ ('intcnfionc) Probe alt

de intentioue sua fuisse, quia, cum Irustratus nihil effeceiit, ostentat tantum \pevd671vQa. '' Haec uisi ex Sylvestro nemo novit. ' Sicut Cliristus 30

Soll. 18, 36. dicit 'Regnum nieum non est de hoc mundo', et concordat vocalnilum 'Hie- rarehia': sacer principatus idcm quod mundanus et propliauus principatus, sicut Christus et Belial idem sunt. ^ id est, iSylvestrinas, qui est deus

recens.

3 Blateraie ed. Witeb. 1.3 Martini Luteris Prior. 30 tiievdÖTUjQa cd. WitMli.

•) aSJciibuiiflcit bcv ^Itt oftct-3 bei l'iitl)cr, .). ». »b. I ©. .5.54 uiib ®. 581.

Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 331

Cap. iii. Quod in cicclesiastica hierarchia Romanus Presid sit hierarcha primuK non (lignitato modo, veninietiam et iurisdictiüuo. Et ibi ])rini<) reiicitur error dicentium, quod beatiis Petrus Romain non viderit. Pjt ii. describitur, quis per Komauum Presulem iutelligatur , quia is est qui est

.1 Christi vicarius* et successor Petri, ubicunque presideat, Antiochiae, ut olira, vel Romae, ut modo, vel alibi deo volente. Et iii. Quod Christo vivente beatus Petrus ab eo f'uerit Apostolorum prhuus institutus. Et iiii. quod ista primitas non fuit dignitatis tantummodo, verumetiam iurisdictionis et potestatis*". Et V. probabiliter, Quod sohis Petras a Christo est institutus Episccjpus

10 persunaliter, alii vero a Petro Lnstituti simf Et vi. quod Romauus presul sit hierarcha summus omnem ecclesiasticam hipostasim sub ditione sua con- tinens.^ Et vii. quod Romanus presul institutus pastor^ et Episcopus Catho- licae et Apostolieae Ecclesiae sit censendus.

Cap. iiii. Quod Romanus presul in ecclesiastica hierarchia sit summus

15 iiierarcha capitalis' orbis: contra adversarium, qui Papam uegat esse Eccle- siam virtualiter, ' quod capitis proprium est. Et ibi primo, quod is, qui a Christo mutato nomine dictus est 'cephas', caput« institutus a Christo sit Sofj. i, 45. omnium ovium suarum. Et ii. ibi contra hoc multa argumenta solvuntm*. Et iii. quod decedente Petro necessarium fuerit in Ecclesia esse alium uni-

2u versalem pastorem in sede eins, et rursus isto migrante alium, usque ad finem mundi, quoadusque videlicet Ecclesia duratura est.** Et iiii. quod verus et indubitatus beati Petri successor est solus verus et indubitatus Pontifex Romanus.' Et v. quod Romaua Ecclesia prima sit et Ecclesiarum omnium Caput a Christo instituta, et quam ignoranter dicatur, ipsam non fuisse caput,

•'b postquam Petrus ibi sedit.'' Et vi. quod Romanus presul rite institutus eque et equali auctoritate caput sit, sicut et beatus Petrus.' Et vii. ibi destruitur opinio quedam hominum perversorum, quod Papa non sit caput Ecclesiae universalis collective sed solum distributive,™ volentium ex hoc, Papam

•^ Antichristus etiam erit vicarius Christi et dei. '' Dicente Christo soiatm. 20,26.

30 'qui vult esse niaior, sit minor'. ■= (instituti sunt) Preter Judam Scharioth

et Mathiam , de quibus act. i. dicitur 'Et Episcopatum eins accipiat alter^. sipsiti). 1. 20.

'' (sua coutincus) Sicut Nero et Domitiauus. ^ (Pastor) Ad depascendum

et perdendum. ' (capitalis) Non pedalis uec cubitalis. ^ Nota: 'Cephas'Soi). 1,12.

est 'caput' contra lohan. i. qui cephan Petruin dici scribit. '' Haec Prierias. 35 ' Autiochenus Petri successor est, non Romanus. ^ Haec Prierias.

' Licet Petrus Apostolus et Papa solum sit Episcopus, minor scilicet simid

et equalis. '" Imo confuse tantum et materialiter.

5 ubicumque Frier. o4 lohau. ii. A lohau. 2. ed. \\'iteb. 35 uoii, coli uiiä ou§

Äonjcttur ^ingcjc^t, fe^tt in allen Sluägoien Kic au^ ba§ fiommo baoov

') 3- 33. Sb. I ©. 65Ö: Ego ecclesiam virtualiter non scio nisi in Christo.

332 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.

uon esse caput concilii. Et ultimo, ibi miilta contra hoc argumeuta sol- vuntiu'.*

Cap. V. Quod in ecclesiastica hierarchia Roiuanus Presul sit hierarcha summus ubique:'' contra adversarium subtralientem iurisdictioni eins non- niülas nationes, scilicet Graecos et fideles inter infideles habitantes.^ Et ibi s primo per literas sacras"^ probatiu- universalitas istius monarchiae. Et ii. improbatur impietas Antonii Roselli dogmatizantis, Christum ea ratione, qua homo, non habuisse ins terreni principatus.'' Et iii. per Augustinum et scripturas probatur iterum futura Euangelii" secuuda predicatio cum maiori <i^\. 19, s.populorum conversione' quam Apostolorum temporilius, cum in omncm terram lo exivit souus eorum, adeo ut ue im-e modo verum etiam facto ipso Poutifex maximus rerum summam« sit moderaturus. Et iiii. Quam iurisdictionem Papa in infideles exereere possit, sive gentes sive ludaeos vel etiam haereticos.''

Capitulum vi. Quod in ecclesiastica hierarchia romauus presul sit hierarcha summus perpetuo:' contra adversarium astruentem, quod Romana i'' Ecclesia non semper fuerit caput ab hinc in antea,^ qui etiam \idetur suasus, %an. 2, 44. quod doctriuam eius in posteriun possit evertere.'' Et ibi primo ex Daniele et alias multipliciter ostenditur, quod regnum' Chi-isti nullo fine clauditur, nisi per transitum a terra ad coelum in fine mundi. Et ibi ii. quod ista perpetuitas per literas sacras veteris testamenti astruitur, item etiam jjer eas 20 quae sunt novi, et iii. per sauctos doctores.

Capitulum vii. Quod in ecclesiastica hierarchia Romanus presul sit hierarcha autor"" omnis hierarchice iurisdictionis: conti'a adversarium, qui tenet' iurisdictionem Papae uuiversahter et diocesani in diocesi esse pares in ordine ad purgatorium." Et ibi primo, quod potestas im-isdictionis a js Romano presule in onmes ecclesiasticos viros, veluti a capite ad membra, vel sine medio vel medio aliquo descendit." Et ii. quot circa hoc suut opi-

* More Prieratico. '' id est, in cerebro Prieratico. ' (Sacras)

Sicut Virgilius 'Auri sacra fames'. '' (principatus) Quia Christus ius

30!). 18, 36. iniperii terreni sibi ipsi negavit, ut suo vicario Romano integrum rclinqueret : 'o hoc bene nota. " (eiumgelii) Romani iuhilci. ' (conversionc) subversiouc. 8 (rerum summam) Etiam coelestium, deturbato Christo et deo. ^ Nota: Papae licet esse homicidam omnium cruentissimum. ' (perpetuo) nisi dum moritur. •' Doctrinam Papae non oportet everti, sed ipsa debet oninia

evertere. ' (regnum) Hoc verum, sed non sie regnum Papae. '" (autor) i^

i.OToi.io, 8. id est venator robustus sicut Nimbrot. " (purgatorium) Unde pecuniae extrahuntur, non animae. ° (descendit) per saltum et in latus suineudo.

U Cap. 6. ed. Witeb. 22 Cap. 7. ed. Witeb. 27 quod circa ed. Witeb. 31 coii- versione ftatt subversione in ed. Witeb. 3(i sicut Nimbrot fe^tt in ed. Witeb.

') m. I ®. 571. ») m. 1 ®. 571. ») m. i ©. 572 ff.

Epitoma responsionis ad Martinuni Luther. 1520. 333

nJoues, faLsas confutando. Et üi. quod Episcopus multiplicem obtinet po- testateQi, quae tarnen onmes ad eam, quae ordinis et quae iuri.sdietioDis est reducuntur et omnes in.simt ei a Komauo Poutifice.» Et iiii. multa ibi .sol- vuntur argumenta, multae eonfutantur opbiones. n Capitulum viii. Quod in ecclesiastica hierarchia Eomanus presiil sit

summus hierarelia iurisdictioni.s incomparabilLs : i- contra adver.sarium, qui vult ' m concilio et consequenter in Ecelesia universali esse quandam potestatem quae non sit in Romano Pontifiee. Et ibi primo, quid hoc nomen 'Ecelesia' et quam multa significet. Et ii. quod potestas clavium, sive ordinis sit sive 10 mrisdictionis, non est sie data universdi Ecclesiae militanti, quasi omnia vel smgula enis membra eam totam acceperint. Et iii. quod etiam non est davium potestas sie universali Ecclesiae data, quasi data sit sinuU membris Ecclesiae ommbus collective tota sive (ut aiunt) oollegialiter et non alicui membro s.g.llatun. Et iiii. quod potestas iurisdictionis non est maior in >.'■ ecelesia unnersali quam in beato Petro et successore, sed nee eque magna <= Et V. mfertur corrolarie, quod, cum sancti dicuut Ecclesiae universali data« esse claves, non ea ratione accipiendum sit, quasi omnibus ecclesie membris datae sint aut divisim aut etiam coniunctim, sed quia date sunt aliquibus Ecclesie membris, ut Petro primum, Apostolis autem in ordine et subiectione •-'0 ad Petrum. Et vi." quod Romanorum Presulum iurisdictione non solum ma.or est nuUa,^' sed ne par qnidem. Et vii. multi .u.di adversus dicta solvuntur,f et jn-eoipue illud 'orbis maior est urbe'.

_ Cap. ix. Quod in ecclesiastica hierarchia Romanus Presul sit summus hieraroha legum conditor,« quae ex necessitate salutis omnes afficiant:" contra 25 adveisanum asserentem, decreta Pontificiun et frigidissima et nUiil esse.^ Et ibi primo, quod Romaui presulis sit coudere leges.* Et ii. quod de ne- cessitate salutis Sit subesse legibus et praeceptis Romani Pontilicis, nihil contra dei praecepta mandantis." Et tertio, quod haereticumi est dicere, non

_ " (pontificr) vel dormiente. •> (mcompayahUis) Xe cum Christo quidem 30 sicut decet Antichristum. 0 q^,;^^ p^.^^, ,^^,^ ^^^ ^^^^ Ecclesiae universalis' ideo verum est, aliam ei potestatem esse quam Ecclesiae, scUicet tyrannicani et diabohcam. <• Haec fatalis Sylvester, non abortiens minas. " - (mala) Nee Christi. f Solvuntur per clavem Silvestriiiam. « (legum conditor) Quia non claves sed elavas habet. >■ (afnckmt) Yere afficiunt et perdunt r, animas. ' (condere Icges) id est, extinguere ecclesiam dei. ^ sjj,^,^ f^j.^ ubique facit. ' (Jmereficum) Imo Christianissimimi esset Papam semel

cum suis impiissimis legibus abolere.

5 Capitulum y. A Capitulum 5. Frier. Cap. 8. ed. Witeb. 16 correlarie .V imb Frier

35 Leges condere, id est ed. Witeb. dei fe^It in ed. Witeb.

unb ftmje, ®«tcr.(of) 1870, ®. 21 ff. .) «b. II ©. Ifil „„b in bcm »ricfecUcr. an

'l'ticrn? öom Sanunv 1-519. . 1 ; n

334 Epitoma responsionis ad Martinuin Luther. 1520.

esse ab omnibiis obtemperandum legibu.s Pontificis Romani. Et iiii. quod decretales epistolae Romanorum Pontificiim, etiam non editae in concilio nee eoipori iuris insertae, et etiam omnes sanetiones suscipiendae^ sunt aV) Om- nibus et e.xecutioni maudandae.

Cap. X. Quod in eeclesiastiea hierarcliia Romanus Presul sit sunimus s liierarcha iudex omnium solus divina auctoritate:^ contra adversarium, «[ui dicit, Ecclesiam Romanam suam primitatem et consequenter aactoritatera non a deo semper sed aliunde a quater centum annis habuisse.* Et ibi primo, quod, a quo Romani pontifices post beatum Petrum suam auctori- tatem acceperint, multi ignoraruut : '^ et ibi raultae .«eeluduntur opiniones. lu Et ii. quod Romani presulis potestas a deo Christo immediate e.st, ex quo infertiir, quod totus mundus simul Romani Presulis auetoritatem nedimi aufen-e,'' verum nee limitare quidem aut restringere possit. Et iii. quod auotoritas eoncilii non est a deo/ nisi in casu haeresis vel scismatis, non quidem omni sed quodam, quando videlicet de nulJo est certum aut puri- 1= ficabile, quod sit Presid Romanus, sed oninis auotoritas patrum eoncilii, sive ut singuli sive ut coUegium vel conciliuni, est a Romano pontificc: ubi etiam multae de hoc falsae opiniones eliduntur. Et iiii. quod inter homines solus *^ Romanus Pontifex habet suam auetoritatem a deo immediate. Et ibi multa contraria dissolvuntur, et maxime, quod solet adduci ex decreto eoncilii 20 Constantiensis, quod, quanquam veri eoncilii ^ decretum non fuerit, iit probavit do. lo. de tm-. Crema.,^ tamen etiam salvatur et ostenditur, verum esse tempore scismatis, per ratioues et auctoritates , in qua tarnen sententia peri- ti.oribus defertm*.

Cap. xi. Quod in eeclesiastiea hierarchia Romanus presul sit simimus 25 liierarcha iudex sine iudice:*" contra adversarium, qui a Romano presule appellando ^ facit iudicem superiorem aut singularem liominem, quod nunc improbatur, aut collegium aliquod, et illud improbabitur capitc sequenti. Et hie primo, unde coneilium dicatur. Et ii. (|uid sit generale conrüinm. Et iii.

" (Sitscipiendae) Scilicet ut ecclcsia haeretica fiat ex haereticis decre- :ti'

talibus. *" (dirirm micforitnte) divinorum et Ariolorum. ' "^ (kinorannit)

Nee mirum, cum illi ex coi'de sut) fliigerent. '" (nnfern') Euror Sylvestri

primus. "^ (non est a deo) Furor secuudus. ' (sohis) Et sie Paulus ad

(»ai. 1, 1. Galatas mentitur dicens 'non per hominem nee ex hominibus'. k (vrri

eoncilii) Nota: Roraanistis est Coneilium quicquid et quantum visum fuerit. ^■'' ^ (iudex situ: itidice) Et hoc Antichristum facturum, est praedictum per Apostolum.

4 excquutioni Pricr. 6 .lutoriüite ed. Witcb., Wo biird^gc^cnbö ,iiutoritiis, äc." fielet 14 scliismatis od. Witcb., Wo immer schisma, &c. gffd^rieben

') iPb. II ®. KJl. ') = dominns Toaniips de Turreci-eniata. '') iPb. II S. :Wff.

Epitoma responsionis ad Mavtinum Lutlior. 1520. 335

quod residente imo indnbitato pontifice eius solius sit vocare conciliiim," et iln nonnulli nodi solvuntur. Et iiii. vacante sede et tali necessitatis casu emergent«, cui sine ooncilio obviari nequeat, cuius sit voeare coneiliuni. Et V. quod aut Ronianus presul aut aliquis vice eius debet presidere'' et preesse ooncilio. Et ibi multae falsae sententiae exploduntur. Et vi. quod licet pontifex maximns nequeat mntare locum concilii, in quo de eius haeresi tractaretur, si tanicn pontifex sit indubitatus, illud utique potest, non ob- stante concilio Constautiensi.'^ Et \-ii. quod concilium iam rite congregatum et iniciatuni llomanus presul ex toto potest dissolvere.'' Et viii. quod de- ■,' crcta conciliurum nulluni ligant vel astringunt, nisi Romani pontificis* | auctoritate firmentur, et ibi multa contraria solvuntiu". Et ix. quod Romanus j>resul, excepto casu suae haeresis,' in exteriori foro superiorem habere non potest, quanquam, an id possit per compromissum , opiniones sint.

Cap. xü. quod in ecclesiastica hierarchia Romanus presul sit hierarcha iudex sine iudice» collegio quopiam, et loquor de indubitato, secus in casu haeresis aut scismatis, de quo supra, et hoc ut prelibatum est: contra ad- versarium, qui ftituruni concilium provocavit.^ Et ibi prinio'' de dujilici auctoritate patrum concilii, videlicet ut sunt singuli, quae ab auctoritate papae distinguitur dupliciter, videlicet ut causa secunda a prima et ut par- tialis a totali, et ut sunt collegium, quae est eadem cum auctoritate Papae, non numero, sed analogia. Et haec in pontifice est ordinaria et plena, in concilio est commissa et quantum placet Pontifici:' ibi etiam de auctoritate patrum in sinodo provinciali. Et ii. quod potestatum papae ac patrum in concilio eo modo, quo distincte sunt, superior est pontificalis. Et ibi iii. multa adversa solvuntur. Et iiii. quod Romanus Antistes nullo modo ligatiu- conciliorum canouibus vel decretis ut conciliorum sunt,'' quod ideo dicitui-, quia si concilium statuat aliquid quod etiam sit de iure di\'ino, scripto vel insito, puta qiiod spiritussanctus a filio procedat, aut talis coutractns sit usurarius, ligatur quidem Pontifex, sed non ea ratione quia concilii sit sed

" (concilium) Scilicet impiorum. ^ (prcsiäere) Excepto concilio Aposto- srpfljrfi. 15,13. loi'um, in quo lacobus presedit, et Niceno, in quo Eustachius Antiochenus. " (Constantiensi) Concilio Constantiensi autoritas manet, cpiantum vult Syl- vester. ^ (dissolvere) Hoc et Satan potest et latrones. "= (Romani Pon- tificis) Furor. ^ Et excepto casu confessionis et egritudinis, ubi medicus ei superior est. s (Iudex sine iudice) id est Antichristus. '' Xota

distinctiones subtilissimas Archimagistri pallacii sacratissimi. ' (Pontifwi) Placitum Papae est regula omnium. ^ Vides ergo, papae nihil esse cum Concilio commune, ergo nee cum Ecclesia dei, quod verum est.

17 qui ad futurum ed. Witeb. 22 consilio A 30 (presideie et) A 32 C'on-

silio A 34 Et fep in ed. Witeb. ') 3?b. II ©. 36ff.

336 Epitoma responsionis ad Maitimim Luther. 1520.

qiiia dei. xxv. q. i. sunt quidam. Et v. quod Papa etsi mutare non pos.sit coiiciliorum statuta, ut sunt aliquaudo etiam dei, id est de iure divino, ut dictum est statim, tarnen ea quae sunt concilii ut concilium sive quae speetant ad ins positivum eque potest tollere sicut et sua, id est ex rationabili " causa, suo tarnen arbitrio pensanda. Et vi. quod patres concilii non possunt sim- s pliciter iudicare de omnibus, et ibi reprobatur opinio iniqua^ Marsilii de Padua^ et multa contraria dissoh-untur. Et vii. Quod Pontifex iudubitatus neduni a concilio sed neque a toto mundo potest iure deponi vel iudicari, etiam si ita sif scandalosus , quod populos secmn eatervatim ducat primo gehenne mancipio, id est diabolo, di. xl. si Papa: sed, ut ibi dicitiu-, deus lo orandus est. Contrarium'* tarnen sapiunt qui aliquando fuere scismatici, ut Panormitanus in ea disputatione, quae ineipit 'Episcopus', et quidam viventes, contra quos cupio .specialiter disputare," si dominus noster dederit mihi tjuietem concupitam. Et viii. quod Papa verus ad renunciandum causa scismatis cogi nonf potest, et ibi solvuntur multa contraria. Et ix. quod is propter haeresim proprio dictani Papa cadit a papatu: si tamen haeresis sit omuino occulta Ecclesiae, non privatur Papa sua potestate, et creditm'S summus pontifex Christus'' supplere, et si se corrigat iterum est papa: si vero haeresis eins sit onmino notoria nee egeat probatione et sit haeresis etiam fonnaliter, id est cimi obstinationc voluntatis, est sua potestate privatus : 20 si vero sit dubia probabiliter, concilium generale est iudex, quod tunc deberet congregari aut sua spoute, ut j)ro Marcellino,- aut per eos quorum interest, iuxta predicta. Et ultimo, quod pro haeresi vel notoria vel probata aut confessa concilium potest Papam deponere sive potius declai'are depositum.

Cap. xiii. quod in ecclesiastica hierarchia Romanus i)resnl sit summus a.i hierarcha iudex sine' appellationc : contra adversarium iterum, qui a Papa ad futurum concilium a]ipellavit, ut dictum est.^ Et ibi primo, quod a Papa ad concilium appellarc non liceat,'' Et ii. (piod appellans a Papa ad futurum

" (rationabili) Nota limitationes egregias. '' Et totum concilium

Constantiense. "^ (efiam si ita sit) Obstupesce, celum, horresce, terra, so

O Christiani, ^'idete quid sit Roma. '" (Contrarium) Catholice et sanctc. " (disjmtarc) Ncc Ibelicius nee sauius quam haec scripta sunt. ' (coiji

non) Sic diligit pastor oves. " (creditur) id est, somniatur. '' (pontifex CJirisfiis) Scilicet Christus etiam sterquiliniuni inqiietatis inliabitat, nova benignitate. ' (iudex sine) Nihil ad Lutlicrum, Adulator Ibedissinio. •'■•

" Furor.

1 quia dei. v. q. i. A quiii dei. ö. q. i. Prier. quia Dei, dist. v. q. i. ed. Witoli. 5 Et 9.

quod Prier. 26 quia Papa A 31 () grex C'liristi saugnine redempte, vidc quid ed. Witeb.

« ') Universale concilium omnem auctoritatem ecclesiae exercei-e posse sine depen-

dentia ad papam, f. EiTata et argumenta M. Luteris recitatft &c. per F. Silv. Prie-

riateni »l. Kiii". •') ^0,1. bnviibcv Dist. 21. c. Nunc autem. ') ©. 335.

Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 337

concilium uediim oxcoramiinicatu.s,'' veriimetiara et .stolidus est, .scilicet si ignorat se aliquid tcntare, quod sine sui adversarii, id est Pa])ac, eonseiisu cxplere uequit, vel nialignus, scilicet si iioc uon ignorat et taineii ajipellat. Et iii. quod*" a concilio licite appellatur ad Papam absentem, non antem ad presentem. Et iiii. ibi solviintur miüta contraria.

Cap. xiiii. Quod Romanus presul solus sit resolutivus supreniamin dubitationum:*= contra adversarium dicentem,' in his quae sunt fidei concilium prcesse Pontilici. Et ibi primo, quod Papa solus'' habet decidere omncs quaestiones et dubia in fide iuditio auctoritativo , sive iuridico et ultiniato. Et il. quod si de concilio loquamur'^ .sicut de aliquo uon di\n.so contra Pmiti- ficera sed Pontificem veluti caput includentc, sie auctoritas concilii et Papae analogia una est, ac perinde ad concilium pertinet determinare de fide, nisi pontifex interdicat. Et iii. ibi adversa nuilta solvuntur. Et üü.*^ qu(id R<i- mani presulis .solius est, a deo et a natura institutas leges interpretari et doclarare in dubiis, uedum in moribus sed etiani in spectantibus ad fidcm: quod ibi autoritatibus et exemplis et rationibus asseveratur, et iioc probatnr verum de interpretatioue neduni probabili, quae est doctorum, verunietiani et necessaria, ita quod sub poena eternae ac temporalis mortis eins decisiones sequendae sunt.

Cap. xv.** quod in ecelesiastica hierarchia Romanus presul sit sunnnus hicrareha iudex infallibilis veritatis: contra adversarium, qui in hoc valde aberrat et obloquitur, ut in eins libro patet.^ Et ibi primo, quid sit Paj)ani agere ut est Papa,*' et quomodo oiunes expositiones sanctorum et doctorum circa hoc reducuutur in unam, et quae sit omnium opinionum radix, quae est, ut Pa]>a agat ut papa vel caput, si utatur auxilio memlirornm et faciat bona fide (juod in se est, ut inteUigat veritatem: secus, ubi malitiose proce- deret. Et ii. quod ecclesia universalis decernendo de fide et moribus errare nequit. Et iii. quod Papa, etsi inquantum singularis persona potest male operari et male eredere, tameu uon potest male decidere ut Papa.' Et lioc pro-

30

" (excommnnkatus) Sicut Christus a ludaeis exconimunicatus fuit. Soi)- n •^ Sententia Archimagistri. " Sola potestate, etiam si sit iuxta indoctissimus et corruptissimus, quia ipse dixit et facta sunt. "^ (solus) id est solitarius, scilicet quando in leeto dormit. ^ Distinctio notabilis et magistralis.

f Hie non Sylvester, sed Satan, Princeps demonum, loqnitnr. » Et hie

35 Satan loqnitnr. •■ Papa ut papa agit, quando portatur a referendariis et beatos pedes prebet osculandos, deinde quando per avaritiam absorbet numdum perditque aninias. ' Opinio Sylvestri e tartaro advecta.

1 C aiictdi-itatiljus Prier. 32 ruptissimus A unb ed. Witeb. (corruptissimus unfcreÄonicftut)

') 3^b. I <B. 5(!8. 582. II ©. 36. -) %n ben Eesolutiones disputationum de

indulgentiarum virtute SBb. I ®. 583 : Papa errare potest in fide et moribus. Sut^ctä SBerte. VI. 22

338 Epitoma responsionis ad Maitinum Luther. 1520.

biitur ibi in primis jn'ol^abiliter, deiucle vero irrcfi-agabilitor, ncdum per canones et coiicilia, vermnetiam per literas divinas. Et iiii. qiiod onines constitutiones papae in deeidendo de fide et nioribus sunt a papa* iuqiiantum est papa sive cnni assidentiiim consilio. Et v. ibi solvuutur niulta contraria predictis, quibus emuli Ronianae scdis oonantur probare, quod aliqnandü 5 papa nedum operando, verumetiam deeidendo erravit, et specialiter de beato etat. 2, 11.14. Petro, quem Apo.stolus reprchendit, super quo adversarius ' maguam quideni sed ruiuosain structnram fabrefecit.

Cap. xvi. quod in ecclesiastica liierarchia Romanus presiil sit sumnius hierarcha'' iiifallibilis veritatis solus:" contra adversarium, qui c.xpresso voluit- n< concilii et noii papae esse decidere de fide et nioribus. Et ibi primo, quod universale "^ concilium etiam rite celebratum, intellectum tarnen ut aliquid contra pontificem divisum, deeidendo de fide et nioribus errare potest et probatur errasse saepius de facto. Et ii. quod condlinm rite celebratum, acceptum sie, ut caput suum,* Komanum pontificem,' secum intelligatur liabere n coniunctuni, ntique deeidendo de fide et nioribus errare nequit. Et iii. il)i niulta dissolvuntur argumenta malignorum. Et iiii. quod si in materia fidei inter Papam et concilium esset dissidiuni, siquidem iam res esset decisa per iiiditiuiii irrefragabile spiritussancti iuxta dicta superius, iUi standum esset (|ui pro se dictam haberct decisioneni, quia alia pars, etiam si esset papa, -m iiiteretur contra spiritum sanctimi, quod tarnen est impossibilc, si iani fecisset quod in se est.^ Si vero res non esset decisa sed decidenda, quidam dicunt, standum ei qui melioribus rationilius movetur: quod tenuit Panormitanus in ca. 'significasti' de electione, et in quadam disputationc (juae incipit 'pjpiscopiis', sed irrationabiliter,*^ ut ibi probatur: et eo casu Papa deberet omnes audire -ju et ex motu sui cordis (quod a deo' in talibus rcgitur) deberet formare inditium, unde standum esset Pontifici bona fide et niaturo consilio proce- deuti, quia sine concilio habet irrefragabile iuditium, ut probatum est, non autem conciliuiu sine Papa, ut etiam probatum est.'' Et v. quod partibus

" (sunt a Papa) Sicut probatum est novisslnio concilio,' ul)i decisum :iu est animam esse immortalem et esse decimas jiro veiitre Romano e.xtor- quendas. '• Satan. " (soJxs) id est, solitarius, ut supra. "^ (iinirrr- s(ih') (iuale fuit novissimum Latcraucn.sc. " (iit cajmi snum) Scilicet,

quia plus est in uno capite Pajiac quam in tota Ecclesia Christi. ' Satan. 8 (in se est) Quid est in sc? iie admittat facile concilium ob periciilmn ;i:i reformati(»nis Ecclcsiae. '■ (inrifiniiahilifrr) id est, Non Sylvcstralitcr.

' (i/iioil n deo) a deo liuiiis nuuidi, ijiii (ipcraliir in filiis ditfidentiac. "* Pro-

liatiim est.

24 sigiiificavit A, Piier. unb od. Witob. 31 animiini inimortalpiii o.sse od. Witob.

') »b. II S. 10. 37. ') -M. I e. 582, »gl. bnjii II). «ulbo, J!utl)eM StfUinig jii

(5'oncil unb ftirdje, «iitetislol) 1876, ©. 21ff. ') l'ntmiipiiüiicil 1512 1517.

Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 339

aut jjatribus concilii invicern dis.sidentibus in inatoria fidei Papa aut legattis" vice eiu.s pre.sidens concilio iiiditiiim forinare non debet secundiim iiiditiuni maioris, sed .sanioris partis sive cuiii.s rationes .sunt nioliorcs, ctiani si es.set UHU« solu.s: iiam et Panuptiu.s'' coutradixit Kiconc synodo et obtiuuit, di. xx.xi.

!> Nicena. Et vi. ibi multa obiecta solvuntur.

Secundi libri Cap. i. Quod sit haereficuni"^ dicere, quod in Eccle.sia catholica non possiut fieri verae iudulgeutiue: contra adversariuni , «jui ex promulgatis veniis occasionem suiup.sit inipingendi contra Apostolicara .sedera. Et ibi primo, quid importet iuduigentiae verl)um ac veniae et remi.ssioni.s.

111 Et ii. quid sit indulgentia. Et iii. quod in ecclcsia facit vcras indulgentia.'i Pontifex Maximus et Episcopi vel alii quidam sulj limitatione pontificis. Et iiii. ibi dis.solvuntur plura obiecta. Et v. quod sancti, qui ad ciusniodi venias elargiendas moti sunt, non ex voluntate sed ex ratione processerunt : ()Uod probatiu- ibi ex probabilibus et pene statim ex necessariis.'' Et vi.

i-' quomodo in nostro bono opere, puta elemosina, est meritiun et satisfactio, et primiun .semper est operantis, non sccundum, sed eins pro quo intendimus satisfacere. Et vü. quod merita Christi aut sanetorum non esse plene re- munerata est ab aliquibus canonistis improprie^ dictum, iutendunt auteni, quod talium satisfactiones non sunt omues evacuatae vel applicatae, aiioquin

20 iam passio Christi non esset satisfactio*^ pro quotidie poenitentibus. Et viii. declaratur, quomodo in ecclesia sit thesaurus, quod etiam pene statim post astruitur8 in cap. ult.' et quidem irrefragabiliter. Et ix. per quos dispensari possit iste tliesaurus. Et x. arguitm- ad probaudum venias et thesaurum probabiliter, deinde etiam necessario j** prius tarnen recitata extrava. Cle. vi.

ü' facta de assidentium consilio, in qua est prolixa mentio de dicto thesanro.- Et xi. quod haercticum' sit dicere, Ecclesiam non posse facere veras iudul- gentias: quod midtipliciter probatiu* , et recitatm* beatum Antoninum' sie temiisse et Felinum.*

* (legatus) vel etiam magister pallacii vel notarius aliquis. '' (Pmmpthis) 30 Pulchrum argumentum a sancto viro ad impium. " Haereticum secundum

fidem Sylvestri, qua creditur impietati, ut Apostolus predixit. '' Et per se 2. sriejf.

notis ac primis principiis libri Elenchorum.' " Sylvester improprüsta.

<■ (satisfactio) Quasi Christi passio et merita sanctormn habeant ullam pro-

portionem. Sic Sylvestralitcr disputat. « Ex Aesopo fabula prima. ^ (iie- 35 cessario) tandem et per se. ' Haereticiun in \'ia Thomae apostatica.

4 Paphnutiiis ed. Witeb. C Libri secundi Caput primum ed. Witeb. 11 sub

limatione A unb Frier. 15 eleemosyua ed. Witeb. 19 alinqui ed. Witeb. 27 An-

tonium A unb ed. Witeb. 28 et feli. A, Frier, unb ed. Witeb. 32 iniproprista A

') fiop. 14 unten nad) bct urfprünglicficn Stnlagc: ftap. 1.5 unb ftap. 1»! finb jpätere 3ujä^c, ?. ©nteitung ©. 32.5. -) Extrav. comm. Hb. v. tit. ix. (de poenitentiis et

remis.sionibuä) cap. 2. ugL SBb. II S. 5. ') <B. ^Intoninu», Srjbifif|of Bon 5''"^f"J-

*) fjelinuä Sanbcuä, ein 9icc^tsgclel)vter in ^ertarn. ^) 2es 9ttiftoteIe§.

22*

340 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.

Cap. ii. Quod nunc sit liaereticum dicere, quod in ecclesia fieri ne- queant verae indulgentiae pro defnnctis. Et ibi primo, quod de ista questione olim opiniones fuere int<>r Theologos et canonistas. Et ii. quod opinio tenentiuni indulgentias valere defunctis per niodum suffragii est vera,* et probatur nuiltiplieiter. Et iii. quod dicta opinio iani nunc * non est opinio, i sed doctrina sententiaqne ecclesiae,'' et opinio opposita pari ratione nunc error est" et non opinio solum. Et iiii. q\iod liaereticinii sit asserere, quod veniae defunctis non prosint. Et v. declaratur, quoniodo intelligcndun» sit 'per modum suftragii'. Et vi. contra praedicta solvuntur obiecta permulta.

Cap. iii. Quod virtualiter et j)er conseqnentiam haereticum est dicere, m non posse per Papam indulgenteni relaxari aliquam poenaiu taxatam per iusticiam divinam.^ Et ibi primo, quod post contritionem et gratiam reinanet honio obligatus reatu poenae exolvendae temporaliter: quod mnltipliciter per scriptura.s ■' et doctores et canones probatur, licet lioc neget adversarius. Et ii. quod est aliquis locus purgandarum poenaruni post contritionem, a »s purgando dictus, et ibi quomodo sit purgatoriuni duplex, ordinarium, quod creditur" conununiter esse sub terra, licet hoc incertuui sit, et dispen.satoriuni, quod salteni ali([uando est in hoc mundo.*^ Et iii. quod in purgatorio reniit- titur aut solvitur poeua taxata per iustitiam divinam. Et iiii. probatur hae- reticum esse dicere, quod non possit Papa per indulgentias aholcre jwcnam 20 taxatam per iustitiam divinam. Et v. de quadam opinione nova et falsa, (juae est, quod possit quidcm pajia dictas remittere, sed tarnen hoc de facto non facit, etiam quando plenarie indulget, sed scmpcr rcniittit iiiiuuctas a s'acerdote: haec o])inio nccdum est promulgata vcl publii'ata potius.

Caj). iiii. quomodo sint indulgentiae intelligendae in sc.k 25

Ca)). V. (|U(iinodo sint intelligendae ex ])arte dantis.

Cap. vi. (juomodo intelligendae ex parte accipientis.

Cap. vii. Quod vera sunt fundamenta quae olim^ icci contra adver- I sarium. Et ibi'' ])rimo, (juod ecclesia universalis essentialiter est convocatio

* (rem) Verilate Thomistica. '' (ccchsiar) Thomistarum. '" In 'i'

Theologia Thomistica. ■' (seripfuras) id est, per conflatum quinlum Syl- ve.stri. " Nota: 'creditur' verbnm Impersonale est fundainentum 'Pliomisticao et romanac Theologiae, hoc enim probant omnia siia. ' Autoritas Svlvcstri.

B Tndnlgentiae liabent triplex esse, mctaphysicum, naturale et logicuni: (|uai-tum tacetm-, (piod est <'hymen('nni* et propriissinnnn. '■ Hie auloi- corrigit 3*

seipsuui, prius tres ccclesias, iam «juiucjue hal)ens: sie Komae crescit sapientia.

24 poblicata od. Witeb. 28 Quam vei-a ed. Witob.

') *Jind) 'Uticrn^ in bcr fiitfprfdjcnbfit ©ttUo bo.5 '■Bntti Jolbft foil 3miocfii,i II ■') 2. Syb. 1 S. rjlili ff. '■') 3il fi'iiu'iii DiiiloguN in |ir;u'suiiiiitu()sas Martini Liit

conclusiones de poteatate papae, f. ".Sb. 1 £. 044f. *) = iliiniacriinni.

u-i-

Epitonia responsionis ad Martinuni Luther. 1520. 341

in (liviiiiiiii cultuin omuium crcdoiitiuni in Chri.stiim, ecclesia vero univer.sali.s rej)re.sentative e^t fonciliiun rite («lebratuni, ecde.sia vero uiiiversali.s in vir- tute est ecclesia Romana, ecclesiarum oiunium caput, et Pontifex maxinuis. Et ii. quod ecclesia Romana representative vel eminentiore modo est collegium

!• revereudissimornm dominorum Cardiualium, virtualiter autem est Pontifex sumnius, (jui Ecclesiae Romauae et imiversalis caput est, alio tameu modo ([uani C'hristus. Et iii. quod sicut Ecclesia universalis errare uon potest decidendo de öde et moribus, ita nee verum concilium, facieus quod in se est, ut intelligat veritatem, quod inteUigo iucluso capite et tandem ac fina-

1" liter,'' licet foi-te prima f'acie fallatur, quous(jue durat motus inqnireiidae veritatis, immo etlam aliquando erravit, quanquam statuendo potius quam decidendo', licet j)er spiritum sanctum ab errore educeretur, et similiter nee Ecclesia Romana nee pontifex decidendo de fide aut moribus ea ratione (jua Pontifex, id est, ex officio suo pronuncians et faciens quod in se est, ut

1'' intelligat veritatpm.'^ Et iiii."= quod quicunque iion innititur doctrinae Ecclesie Romanae Romanique pontificis tauquam regule tidei, id est credendorum infallibili, a quo etiam robiu- trahit aut traxit sacra scriptura, haereticus est. Et v. quod Ecclesia Romaua sicut verbo ita et facto potest circa fidem et mores aliquid decernere, uec in hoc differentia ulla est preter id quod verba

L'u ad hoc .sunt accommodatiora (juam facta, imde hac ratione consuetudo vim obtinet legis. Et vi. corrolarie, ((uod qui sentit, quod Ecclesia Romana iacere non possit in spectantibus ad fideni quod de facto facit, haereticus

est, aliter sentieus de sj)ectantibus ad fidem qviam ecclesia romana.''

Cap. viii. quod adversarii sunt aliqui errores preter eos quos in suis

2.S coiiclusionibus et earum resolutionibus tenet. Et ibi jirimo proljatur esse errorcm, <juod in spectantibus ad fidem Papa sit sulj concilio, nisi intelli- gatur de fide ipsius pontificis, cum tamen adversarius * loquatur ' de sj)ectan- tibus ad fidem siiu]>liciter et nniversaliter. Et secundus error inqjmbatus est, (juod Papa' decidendo de fide errare potest,^ et oportet (ut ibi probatiu-)

3" quod loquatur inquantum est Papa. Et tertius est, quod decreta Romanorum Pontificum frigidissima sunt et nihil.' Et (juartns, (juod Romana ecclesia non sit caput nisi per decreta frigidissima Romanorum pontificum, nata a

" Magistralis et scüeutificissima distinctio. '' (veritatem) Ut exugat

censibus orbeni : vere hie non errat, proh dolor. "^ Hie Satan ex imo tar-

s.'i taro loquitur. '' Capieudo ecclesiam Romanam sexto modo pro magistro

pallacii. " Quia hanc palatinam magistralem distinctionem ignoravit.

^ (pupa) id est Nimbrot.

21 correlarie Frier, corullarie ed. Witeb. 24 Cap. vü. A Ca. 7. ed. Witeb. .JT Id est, nini brot, {a gott. ed. Witeb.

•) m. II ©. 36. ') ab. II ©. 37. ') ©iclje ©. 333 atnm. -2.

342 Epitoiua lesponsionis ad Martiniun Luther. 1520.

quater centum annis, contra quae, iuquit, simt hi.sioriae auctenticae mille centum annorum.^ Et quintus, quod liceat" appellare futurum concilium.^ Et sextus, quod Ecclesia Roniana aut Poutifex nou sit virtute ceclesia catho- lica.' Et septimus, quud pessimum sit dicere, deum impo.ssibilia nou pre- i'iiUii) ifi,i9. cepisse.* Et octavu.s, quod illud verbum Math. xvi. 'quodcunque ligaveris' s uon sit Privilegium Petri, sed etpialiter couvenit omnibus Apostolis et sacer- dotibus et toti prorsus Ecclesiae.^

Cap. ix.*" quod sit error asserere, Poutificem summum uon posse remit- iere per venia.s ullas poenas nisi iniimctas per .sacerdotes vel canones.'* Et ilii primo recitatur error et ex dictis osteuditur esse reprobatus. Et ii. respon- lo detur ad oumia fundainenta adversautis, et osteuditur, quod leviter processit, (juin scripturas male eitat,'= ita (piod non solum non concludunt sed nee etiam sunt ad propositum, nisi raro, et hoc ]ier totimi librum'' facit.

Cap. X. quod sit error asserere, quod Papa uon possit plenarie indul- gere vel hie vcl in iiituro.* Et ibi jiriino osteuditur, quod hoc sit error is intelligendo de poenis, quas divina iiisticia a nobis exigit pro peccatis, seu (juae veniunt in foro animae toUerandae. Et ii. dissolvuntur omnia eius argumenta. Et iii. osteuditur, esse errorem quod in purgatorio Papa non ]>ossit rcniittere poenam canonuiu,^ non quidem in sjtecie propria, sed in equivalenti. Et iiii. improbatur alius error, quo asserit^" oninem poenam 20 huiu-s vitae nuitari in poenam mortis vohmtarie tolleratam. Et v. probatur, ccclesiam Eomanam tempore Gregorii fuisse caput, quod iste uegat.*' Et ultimo, fundamenta eius, quae nihil sunt, diruuntur.

Cap. xi. quod iste adversarius male sentiat de purgatorio, ubi et hi errores improbantur et dissolvuntur contraria argumenta. Primus: Via ho- 25 minis (juantum ad erementum habituum et merita operum non finitur in tnorte.''' Sccundus: Imperfeet;i charitas niorituri necessario sccum f'ert magnum tiiiKirem, etiam post mortem, tantoque maiorem, quanto minor fuerit ipsa." 'I'crtius: Hie timor et horror satis est se solo (ut alia taceam) f'acere poenam purgatorii, cum sit proximus desperationis hon-ori.'* Quartus: Yidettu" in- 30

'^ (<liiod licmt) O quam dolet hoc vuliius et nlcus! " •• Istos errores Lutheri osteudit, sed in .secreto suo cubieulo in m)cte. *= Sic etiam Colo nienses et Lovanien.ses respondent. Estque hie solennis magistrorum nostrorum modus respondendi 'Male cita.sti et exposuisti scripturam'.

1 autenticae ed. Witeb. 8 C'nint. 9. l'rier. 24 Capi. xi. Prier.

') 33b. II ©. llil. -) „Niim appellat conciliniu futurum, ot suo iudicio roctc",

fiiflt ^;iticrQ-S in Errata et argumenta cVc. »l. S S''. ^) 235. I ®. «iSi;. *) Ü^b. I S. 649. ») !8b. I S. Ü.55. ') SBb. I S. 534ff. ') Hesolutione.s tlisimtationum de indulgen-

tiarum virtute 9?b. 1 S. Sijff. «) »b. I S. 507 ff. 570f. •) »gl. »b. I S.571. 545.

•») *b. I ®. 571. 5.52ff. '■) »b. I ©. 571. '-) Sügl. 58b. I 6. 562ff. ") !8b. I

©.654. ") »b. I ©.555.

Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 343

fernus, purgatoriura et coeliim difJerre, sicut desperatio, prope desperatio et seciirita.s diffeniiit.' Quintus: Nccessarium videtiir aiiimaliu.s in piirgaturio sicut iiiimii lioiTurt'iii ita crcscere charitateni.^ Fmidameuta auteni, fjiiiiju.s ad istos errores pouendos niovetur, ostenduntur deficere imiltipliciter, specia- .". liter äutem, qiiia .sacram .icripturain^ male adducit et aliter intelligit ijuani litterales expositore.s, et solveudo multa piilelira dieuutur.

Cap. xii. rursus, quod adverearius male sentiat de purgatorio: tibi denuo multi errores et multa fal.sa cum sui.s fundamenü.s evertuntur. Primum falsma: Nee probatum videtur, iuquit, ulli.s aut scripturi.s aut ratiouibu.s,

w quod animae purgatorii .sunt extra statum meriti seu augeiidae charitati.s.' Haec ille: cuiu,s falsitas'' vel in hoc apparet, quod nos oppo.situm probavimus ratione, auctoritate .sanctorum et canonum, item auctoritate scripturarum, item auctoritate .scripturae et .sanctorum »imul: beatu.s enim Gregoriu.s in iiii. dial. ad propositum nostrum probandum, scilicet quod in purgatorio

1^ merita nou mutautiu-, adducit multas .scripturas, ut jiatuit capitulo priore. Secunda falsita.s: Nee hoc, in(|uit, probatum videtm-, quod .sint de sua iieati- tudine certe et secure, saltem omnes, licet nos certissimi simus.* Haec ille: quod utique falsum est,'' quia nos probavimus oppositum ex probabiliI)us, deiude vero ex necessarüs, et sua fundamenta ostendimus nulla esse, maxime

-0 illud, quod assumit' totam ecclesiam teuere easdem esse poenas purgatorii et inferni, cum tamen nuUus hoc dicat, sed sit falsissimum, cum in purga- torio non sit peccatum blasphemiae aut desjjerationis assecjuendae gloriae, quae sunt maximae miseriae et poeuae damnatorum : "^ peius enim malum est culpa quam poena, cum culpa deo, poena autem creatura privet. Tertia

25 falsitas: Quis seit, inquit, si omnes animae purgatorii velint redimi?^ Haec ille. Sed ista falsitas improbatur midtiplici ratione: quae autem pro se adducit, sunt nulla, jjrecipue illud, quod Paulus vel Moyses appetiverit a,fwo\%%2. deo esse anathema perpetuo pro aliis, et ex scripturis quas adducit hoc nou habetur, sed eas male intelligit et citat."

30 Cap. xiii. quod adversarius male sentiat de potestate Pontificis: et ibi

multi errores recitantur, reprobantur et eorum fundamenta ostenduntur esse nulla. Primus error: Papa non potest remittere ullam cidpam nisi decla- randü et approbando remissam a deo aut certe remittendo casus sibi reser-

'^ (sacram scriptiiram) Quam Colouialiter loquitur ! ^ (cuhis falsitas)

35 Pulcherrima omnium consequentia : Sylvester oppositum dicit, ergo est falsum.

■^ Eadem consequentia Sylvestrica. '^ Non smit eaedem culpac, ergo non

eaedem poenae: itenmi Sylvestraliter. " (citat) Solutio eadem Colonien-

sium est.

') m. I ©. 558. ■•■) 33b. I @. 559. ^) SSb. I ©. 562. *) S8b. I ©. 564.

<■) S8b. I ©. 556. ») 58b. I ©. 586.

344 Epitoinii lesponsionis ad Martinum Luther. 1520.

vato.s. ' Haoc ille, (jui istum eiToreiii t'uiKlat in alio,'-^ quod per sacraineuta novae legis gratia iiou conferatur,* contra doctrinam commuuem doctorum celebrium Augii.stini, Hieronviiii, Hugcmis, Magistri fsentcntiaruni, Bcdae, Rabaui, Petri de palude et concilii Florentiui. Secuudus error: lu sacra- niento, iaquit,* poenitentiae contritio uon est adeo necessaria ut fides, qua & quis credit se absolutiim, et incomi)arabiliter plus coiisequitur fides absolu- tionis quam fervor contritionis: et in his, inquit,* qui credunt in verbuni SDfiutii.16,19. Ciu'isti 'quodcunque solveris', non potest clavis errare. Hacc ille, qui et rursus: Erret, inquit,* vel non erret saeerdos, tu non erras, si credideris, sci- licet tc absolutuni. Haec iste. Et hie etiam tractatur de evacuatione })iir- i" gatorii j)er Papani in Responsione ad priraum eins articuliun et probatur, (piod, sicut Papa per venia« ** potest unani aniniam a purgatorio educere, ita et duas et tres, et sie in iiifinituin <juaudiu extaret pro singulis rationabilis causa educendi, puta si singule haljcrent eos, (jiii sibi ad plcnuni iuxta nian- ilatnni Papae suff'ragarentiu'. Tertius error: Laboriosa, inquit," et inutilis i'» est ars coufitendi, innno desjierandi et perdendi aninias, qua iuicnscjue docti sumus arenam nunierare, id est siugula peceata discutere, colligere atque j)()nderare ad faciendam eontritionein. Haec ille. Quartus error: Indulgentia data per modum suffragii non plus valet (puuu suffragium soluin.'' Quintus error: Me, inquit," nihil luovet, quid plac^eat vel displiceat sununo l'ontitiei. 20 Homo est sicut et ceteri. Multi fuerunt summi Pontifices, quibus non solum errores et \'icia, verumetiam portenta placuerimt. Ego audio Papam ut papani, id est, ut in cauonibus loipiitur aut cum ConciJio determiuat, non autein quando secinidum suum caput loquitur. Haec ille, qui et ponit exemplum de cedibus lulianis. iSextus: Solius Papae, inquit,* non est novos 2^ arlicnlos fidei statuere, sed seeundnm statutos iudicare et discindere fidei quaistiones: lii(^ autem erit articulus novus, scilicet de veniis, ideo ad uni- versale conciliuni pertinebit eins determinatio, nuilto niagis quam Conceptio beatae virgiiiis, [(rcsertiiii cum bic unlliun, illic multuni et maguum sit peri- culum animarum: alioquin, cum Pajja sit uuus, qui errare potest in fide et 30 morüjus, ])ericulo assiduo laboraret totius Ecclesiae fides, si quicqiiid sibi

"• Mcntiris, Sylvester. Lutherus j)er sacramcnta graliam dari melius sentit ()uam tu. •" (Fapa per veiiids) Hoc et Lutherus dicit 'sicut jiotest

imam, sie potest uuiltas extrahere': stat enim similitudo, ipiia nullam putest extrabere. 35

11 c'ius aili. A unb od. Witeb. eius ar. l'iier. IS Biiur fcl)H ln'i Prior. 'JO error

fcl)tt bei Trier. :iO alioqui ed. Witcb.

') S8b. 1 ®. 5:j8. ■') iögl. iSb. I S. 642. 544 f. ») »b. 1 S. 595. ') «b. I

©. 594. ») m. r ©. 595. ») ajb. I ©. 57G. ') 3?b. I ©. 583. ") m. I

®. 582. ») »b. I S. 582 f.

Epitoma responsionis ad Maitinuiii Luther. 1520. 345

visuiii t'iierit necesse sit verum credi. Haec ille. Septimu«: Si Papa, iii(|uit,' cum magna parte Ecclesiae sie vel sie sentiret nee etiam erraret, atlhue non est peccatuin ant iiaerc.sis, presertim in rc non necessaria ad salutem, donco liierit j)er conciliuni universale alteruin approl)atuin, aiterum reprubatum, (piod,

•■ ne nuiltis agam, illo uno prohatur, quod Eeclesia Roniana etiam cum uni- ver.sali concilio Jiasiliousi ae tota ierme Eeclesia sentit, beatam virginem sine peccatu originali conceptain, et tarnen, (juia altera pars non est repro- bata, non sunt haeretici qui contrarimn sapiunt. Haec ille. Oetavus: Nam sentit,- (juod Episcopus in sua diocesi et curatus in sua parroehia eiiualoni

10 cum i'ontifice in purgatorium habeant potestatem, (piod hie alicpialitcr tan- gitur et declaratur. Nonus: Nam poenae, inquit,' iiurgatorii sine potestate clavium per solam contritionem remittuntur, quia perfecte contritus <jiio ad deum a purgatorio absolutus est. Decimus: Nam in plenaria, incjuit,* indul- gentia, id est omuium poenai'um, fallitur maior pars populi. Haec ille, qui

1"' declarando habet tanquam inconveniens, quod alii dicunt, post talem indul- gentiani animam decedeutis nuUo alio admisso peccato evolare.^ Deinde sie subiuugit: Nee mirura, in(juit, (piando illi sie scribuut, legunt, clamant, quod, si quis venias consequutus ante recidivum moreretur, statim evolaret. Haec enini, inquit, loquuntur, quasi non sint peecata nisi actualia, ac si fomes

211 relietus nulla sit inmundicia, nulluni impedinientuiu, nulluni medium, quod moretur ingressum regni, cum, nisi ipse sanetur, impossibile sit intrare coeluni, etiam si nuiluin atlsit actuale. Haec ille.

Cap. xiiii. Quod adversarius male sentiat de spirituali Ecclesiae the- sauro, uiide venias elargitur.* Et ibi prinio datur intellectus taiis thesauri.

2s Et secundo ostenditur, (piod possibile sit esse talem in Eeclesia. Et iii. ustenditur probabiliter ita esse de facto. Et iiii. ostenditur idem demon- strative. Et V. ostenditur, «piod (piaecunque iste in contrariuru adducit nihil eoncludunt, et nihil pene ad propositum citatm-, et (juod omnia eius funda- nienta nihil sunt nisi mordacitates et detractiones. Et in hoc ca])itulo

resjiondendo adversario infinita* pulcherrima tractantur.

Cap. XV. Completo secundo v^olumine adiectum, visa disputatione cum Eckio" et resolutione Lutherana de potestate Papae,* quod ex dictis sparsim supra improbentur novi errores istius. Et ibi primo, quod Roinanus Antistes divino iure sit primus et dignitate et iurisdictione, aucfnritate

3-^ doctorum latinorum. Et secundo, auctoritate graecorum. Et tertio, aucto-

* Infinita foiie Melyssi, Anaxagorae, Leucippi.

2 sentiret et etiam ed. Witeb. IS reciduum A 19 luquuiitur fe^lt in A, Frier,

unb ed. Witeb. 21 moreretur A 22 uuUum sit actuale ed. Witeb. 23 (.'api. 14. Frier, t^uani adversarius ed. Witeb. 29 Iioc caji. ed. Witeb. 31 C'ajiit. Ib. Frier. 32 Ekio Frier.

') m. I @. 583. ') 93b. I @. 572 ff. ') m. I ©. 569. ') 93b. I ©. 572.

>■) ab. I ©. 572. •) 93b. I ©. 605 ff. ') Sgl. iPb. II ©. 254ff. ') »b. II ©. 183 ff.

346 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.

ritate conciliorum. Et «juarto, aiK'toritate scripturariiiii , quibiis per i.stum iusufficieuter re.spondetiir. Et ultimo, idcm astruitur theologicis rationibus irrefragabiliter.*

Cap. xvi. Quod ex dictis 8olvantur omnia adversarii maledicti\. Et ibi primo, quod suae ratione.s, quibus sine divino iure prol)are nititur Ro- :. inaui presuli.s priniatuni/ .«unt ei etsi dou aliquae iu t<e vauae, sunt (ju()i(ue

mmti). 16,19. umues iu.sidiose. Et ii. quud solutio eius ad illaui seripturani 'Tibi dabo claves'- uihil sit, et vii eius argumenta solvuntiu'. Et idem iii. probatur

3oi). i8,i5ff. de soiutione ad illam 'Pa.sce oves meas'/ et (juatuor eius argumenta .sol-

vuutur. Et iiii. (piod iniuste et ignorauter rideat decretum Leonis di. xix. lo ita dominus,* et dissolvuntur quatuor eius argumenta. Et v. quod ignorauter rideat decretum Leonis iiii. di. ii. de libellis.'' Et vi. idem probatur de ca. cleros di. xxi.^ et solvuntur tria eius argumenta, maxime illiid, quod ex CoDcilio Aplirieauo di. xcix. in ca. primae sedis, ubi iste deceptus equi- vocatione'' piimitatis sedis illud ca. tain patens, quod glosam non meruit, 10 minime intellexit. Et vii. (piod iniuste impugnat decretum Anacleti di. xxi. in novo,' et ostenditur testiinoniu etiaiii graeci impei-atoris,'^ sacerdotium novae legis ab autiqua Roma in omnes effluere. Et viii. idem de Pelagii decreto di. xxi. sancta,^ et (juatuor eius argumenta solvuntur. Et ix. (juod ignorantissime imjietat decretum Nicolai di. xxi. iuferior," et ostenditur, quod so nihil sint quae in contrarium adigit tela. Et x. idem de cap. omnes, di. xxü.'" et Septem eius calumniae repeUuntnr. Et xi. idem de Anacleti decreto, di. xxii. sacrosancta,^' et vi eius calumniae repelluntur. Et xii. quod iniuste et maligne inipetat Pascalem in decretali 'significasti' de electione.'^ Et ultimo, quod suam couclusiouem xiii. male pi'obet:"^ sed omnes eius pro- a,, hationcs aut ex malitia aut inscitia magna procedunt. Caveat auteiii iste, (juia, (piantum cgo caj)i(), cervice sua dei iudicium baiulat.

De iuridica et irrefragiibili veritate Roiiianae Ecclesiae Roinaiiique rontificis Liber Tertius finit.

" Qiiia Thomistice. •" ((■(luivocatimic) Quid mirum, cum <|U(iti(lic 30

novas fingunt de corde suo aequivocationes? '' (graeci impcratorls) id est, iui-e divino. "^ ¥A hoc Colonialiter et Lovanialitcr dictinn.

4 Capi. IG. Piiei-. male dicu Frier. 10 rideat ad decretum ed. Witeb. 15 taiii

parciis ed. Witel). 19 VaG. <\v.m\ Trier. 20 Niclmlai l'rier. 25 coiicl. 13. cmitia Kkiuin male l'rier.

') a?b. II s. i86f. -) asb. n ©. ist ff. ») »b. ii ©. laiff. ') »b. ii

©. 19Hf. ') SSb. II ®. 199f. «) iPb. II 6. 200ff. ') S?b. II S. 202. ") iPb. II

©. 202f. ») Ob. U ©. 203f. '•>) «b. U 5. 204ff. ") S?b. II S. 207ff. ") a?b. 11 ©. 212 ff.

Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 347

AD LECTOREM.

Haec (juisquis legi.s, Christiane frater, a Sylvestro, Satauae organo, prolata iutelligere debes non ni.si sumnio odio et iocredibili nietii generalis Concilii esse conficta: agiint enim Romanistae iam dndinn fiirore impietatis

s .suae insanientes, quo imjnmitam liceutiam quidvis audendi haheant, ne ali- qnandü eouoilii remedio attlictae et vastatae ec('lf'.><iae succnrratnr et Roina- nensibus Nirabrottis, Ismaelitis, sanguissngis, Sybariti.s, Zodomitis, Antichristis, orbem totuni fictis (ut Petrii.-^ proplietavit) verbis seducentibus, modn.s alicjuis -• ^ttr. 2, 3. ponatnr.

10 Cum itaque futurum videant, ut Concilium prohibere nequeaut, fingnnt,

Papam esse supra Concilium, sine eins autoritate uuUum eogi, nulltun durare uullum obligare, et prorsus nihil facere ullum concilium, ij)sum vcro l'ajiam esse regulam infallibilem veritatis, antorem iutelligeudae scripturae. Quibus figmenti.s et mendaciis plu.sipuim tartareis, si cogautur concilium admittere,

»i tarnen ante eluseriut quam admittant, et sie undique impnnitam suam Zodomam et Babylonem redemerint.

Mihi vero videtur, si sie pergat furor Romani.starum, nuUum reliquum esse remedium quam ut Imperator, reges et princijies, vi et armis accincti, aggrediautur has pestes orbis terrarum remque non iam verbis sed ferro

20 decemant. Quid enim lallant perditi liomiues, etiam communi sensu privati, (juara id quod Antichristus facturus praedicitur, ac si nos inseusatiores quam trunci sunt habeant? Si fures furca, si latrones gladio, si haeretict>s igne plectimus, Cur non magis hos Älagistros perditionis, hos Cardinales, hos Papas et totam istam Romauae Zodomae colluviem, quae Ecclesiam dei sine

25 fine corrumpit, omniljus armis inipetimus et manus nostras in sanguine istorum lavamus, tanquam a communi et omnium periculosissimo incendio nos nostrosque liberaturi? O foelices Christiauos, ubi ubi fuermt, modo sub tali Romano Anticlu-isto , sicut nos infoelicissimi , non fuerint!

Ego interim me expediam et testatam meam hanc tum conscientiam

30 tum monitionem reliucjuam, (juod Romani Poutificis autoritas, sive sit divini sive humani iuri,s, non altius quam quarto praecepto, id est primo secundae tabulae, praecipitm-, ubi dicitur 'Honora patrem tuum et matrem tuam'. s.fflioi. 20, 12. Hinc assero, ipsum esse omnibus nobis parem in praeceptis dei, maxime primis tribus, ut, ubi contra herum unum aliquid foecerit, subiectus sit

35 cuilibet fideli ad monendum et accusandimi, iuxta illud Matth. xviii. 'Si i^ec- Tiaiift. le,

15 IT.

caverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si te non audierit, assume tecum alium aut duos. Si hos non audierit, die Ecclesiae (id est palam coraiu omnibus). Si Ecclesiam non audierit, sit tibi

11 3n ed. Witeb. am SHanbc: Papa supra Couciliuin secuudum Canones. 1.5 Sodomam ed. Witeb. 24 Sodoraae ed. Witeb. 33 3n ed. Witeb. am SRanbe : Papa Christianis et

infimis par in praeceptis Dei.

348 Epitoma responsionis ail MiU-tinum Luther. 1520.

sicut ethuicus et publicauus'. Qiiis est «jui Papani et papistas ' ab hac Eiiaiigelii lege excipere possit? Au papa iion est frater? an non omnibus suis haec Clunstus praecipif? Da lociim scripturae qui pnjbet, Papani non beere in hanc regiüam cogi. An fignienti.-? suis denioniaeLs nos territare tentant, ut liiiic Christi praeeeptu uon obecliaiuus, üb hominem in denm -^ peeeemus et timore tratlitionis iuinianae dei praeceptiini irrituni faeiauius? 2.$c!i. 2,1 ff. Vere nunc intelligo, de ijuibus lueutus sit Petrus ii. Pet ii. 'Eruut et

in v<ibis p.seudomagistri, per (juos via veritatis blaspheniabitur, deuni (jui eos eniit negantes, (jui in avaritia fietis verbis de vubis negoeiabuutur'. An non est hoc viam veritatis blasphemare , si neges, verbum Christi iu aliquem lu Jiominem jieccatorem valere?

Ego suni excusatus et pronuneio ex iiis verbis Petri et Cliristi, 8i priiieipes, Episcopi et (piieunque fideles Papaiu errantem (piolibet crimine nou nionuerint, corripueriut, accnsaverint, pro ethnico habueriut, esse onmes blasphemos viae veritatis et uegatores Christi, cum Papa aeternabter dam- is nandos. D i x i.

7 et fc^lt in eil. Witel). 10 ^n ed. Witeb. am iUaubc: Viani veritatis blaspheiiiare.

') l^ikx tommt bei Ciill)ct ,)iim crftcii ''Mialc bct 'Jlusbiutf 'paiiistai'' bor.

©in 8crmou Don bcm neuen !reftament, ba^ ift Don ber Ijeilifjen ^Xlkjfe»

1520.

„@inc ^elt'I)vung ü6cr bio 93]cifi' Iiatte Sut^cv tu'rcitS im Sermon '»on bell guten SBerfen" in 9(n5|'id)t geftellt", fngt Äöftlin; (jievmit ift unfcrei- Scfjvift i^ve ©teile in bem ntIiiiQf)lid)en '",Hnf6nn eOangelifcfjcr l'c^ve nngelricfen. 3"nnrf)ft (bftc bcr 9icfovmatov fein 333ovt in münblirfiei' '4>i'ebigt ein. SOäiv berufen nn5 bafiir auf feinen 58rief an Sotjann ij)e§ üom 27. 9lpril 1520, wo es f)cißt: ,ln- stitutionem sacerdotalem, quantum aii ceremonias pertinet, tu! te collegae iloce- bunt: quantum vero ad spiritum fidei, nonniliil confert sermo germanicus,* r-ui statim addetur alius a nie habitus de usu missae". 5Jletanc^tI)on fanbte bcm 3ot}ann '^t^ einen ücrmut^Iicf) (ateinifc^en 9fn§,iug ber 5prebigt unb bericijtete ifjm gteicf)jeitig borüber: ,Insignem iiUerini, dum alit-s, [Maitiiius] locum tiactavit de sacramento Eucharisliae, quem mitto coactum in capita. Faciet enim ad insti- liitum tuum. Ipse eiindem tractabit copiosp Germanica oratione. Interim nolui te rarere". Umgearbeitet unb cvtiu-itert fjabcn loir fie in itnferm Sermon. Saüon irirb bie Uran«gabe im 3uli erfdjienen fein. 9tm 3. ?tuguft fc^rieb Suttjer feinem Crbensbruber Sio^ann 5üoigt in 5Jiagbeburg : ,Sermoneni de Missa per vos initlu reverendo Patri Provinciali"; am 21. 9higuft t)ertie| fdjon in ^lugeburg ein 5lac^= brinf bie ipreffe.

JBgl. Wöfttin I ©. StiOff., Ido eine tiotttcffüdje (JnflBtcthmg bcs 3nf)altä, unb unjcve &t- JQTnmtauScinbe oben ©. 2ol. Ifjeologiidjc Vlrdfitcii ani hem vhciiiifrfjen 'ifvobiger-^Bfrein, ^lbeT= fclb 1S74, 5jAb. II g. 92. Corp. K.-t. I Sp. V,9. Sf äld'tte 1 2. 47ö.

3lu§gaben. A. „Pt)n Sermon t)on bem || netpen Jcftament. ba§ I| ift tion ber f)el)Iige !| ■JJteffe Soct. j! 'i)Jtar. \.'. '' 9tu9. j; •.• | äBittenbergf. " "DJüt litetcinfüffnng! 16 U?tätter in Cuart, Icfete Seite leer. lUm (Snbe: „H «ebrucft ]u SlBittenbergf bwvii) ^oljan. ßrunenberg || 'Jkd) Ö'^rift geburt taufent funPunbert önb || Bmen^igften ^%-it. \"

') 3n bem „beiit)d)en Sermon", niif ben Vutljrr tjicr 3iof)iinn ^eß l)intDcift, erfennen luiv feine grf)rift „Don ben guten 3[l*er(fn", Itieldje bamal« jnjat im Trucf nod) nid)t üoücnbet tear, Don ber et ober bie etften 58ogen mitfdjicfen mod)te.

350 *^in Sermon bon bem neuen leftament, ba? ift öon bet l)eiligen 3Jlejje. 1520.

B. „et)n ©ermon Bon bem |1 nttven 2eftamct. ba§ || ift bon S :^cl)tigcn || D31efjc Soct. II mar. 2. II 3tiig. ; SÖittnibcrgt. || 9{nno. Tl. \\ S). rr. H . ||" 33lit litclciufaffitng. 16 5BIüttcv in CiiQvt, tcljte Seite Icev. 9(m 6nbe: „^ öehvucft 3U aöittenbevgf biivd) ^oljan. fövuneiiberg H Tiad) 61)tift geBurt taufeut funfflunbcvt üiib |1 3uicniig[ten 39i9i. H"

G im litel ganj ttjie B. 16 SBtiittev in Cnavt, (etjte Seite leev. 9lm (Jnbe: „^ öebrncft ju SöittembevgE bnvcf) 3ot)nnent 6runen= bergt 5iad} 6I)ri)"t gcfcurt taufent fimff^unbert || önb Sl^fi^isltt'" S^i^- II"

D. „§l)n Setmon öB bem 1| nehmen leftomet. ba§ |1 ift öon bev I)ei)tigc 1| 9Jfeffe

Sioct. i ajav. ß. 1, 9tiig. [j SBittcnbergt. |i" ^JJlit Sitelcinfaffnng. 20 «Inttev in Quart, le^te Seite teer. %m 6nbc: „ff ©cbrucft tju Söitten bürgt •DJletctjior Sottf)er !| ber iung, ^lad) ßfjrifti gcburt Zau= || fent funfff)unbert, onnb im H tjmentjigften iar. ||"

E. „§^n Sermou [sie] öon 1| bem ncnjen Icftament. bas || ift öon ber ]^e1,)tigcn

gjkffc Soct. li 5)lar. 2. 9tug. V' darunter ein Cioljfrfjnitt. 2itelrücf= feite bebrudEt. 14 «lätter in Cnnrt, tel^teS Statt leer.

■ritclf)ol5fd)nitt: (5()i-iftii?- in ber *JJ!attcttettet. 2ru(f Hon fflatcntin ©cf)umnnn in Setpjiti.

F. „Pin Sermon öon || bem nenjen 2eftament. ba§ ift öon || ber !^el)tigen

Mcffe Soct. II mar. Sut^er. || 9lng. || 2Sittenburgf. " mit 2itel-- einfaffnng. 16 33[ätter in Cnart, le^te Seite teer. 9luf ber öorlefeten Seite nnr ein .^loljfdjnitt. %m ©nbe ber brittle^ten Seite: „1 ©ebructt ,^u Tu'irntbergt burd) bcn ßr^amen || griberidjcn 5pcl)pu5 in bem jar, aU man || ,5e(t nad) (F^rifti gcpurtt. || W. S. önb .XX. |i" unb barunter 5j.'iel)pus' Sruder^eidjen.

§ol,5i(f)nitt auf ber törichten ©eite mit DJanbleiften cingcfnfet: gin 5Pricfter feiert bie 2)lejje, !)inter tf)m tniet ein Pljorfnabe.

G allein burd) ben ^lol^fdjnitt auf ber öorle^ten Seite öon F unterfi^ieben. .5D(5id)uitt o^ne (Jinfafiimg: (fiu 51>riei"ter feiert bie 9J!cfje, ju jcber ©citc fniet ein nnbercr 5J]riefter, im .giintcrgrimbe \.'eute mit farcnnenben J^rjen.

H. „9tin Sermon öon || bem neütöen leftanu'ut, bai || ift Son ber I;ailigen 5Dleffe || Doctor 5J{artini ßut= || t^erS 3luguftincr ^n \\ SÖittenberg. jj ■•:■;.•■ || M.D.XX. II" ^JJtit liteteinfaffung. 18 »lätter in Cuart, letjteö ^.J^latt leer. 3tm (fnbe: „Sebrnift ,]n 'Jlugipiirg burd) Siluanü Cttnmr, \\ bei) fant äU-fnIa ctofter, am ainunbjttiain || tjigften tag 9(ugufti. 'ülnno sc. im II ^maintjigften. ||"

I. „9ün Sermon öon || beut ueiinu-n leftament, ba§ || ift i'on ber ()ailigen gileffc || Soctor 9}iartini 8ut= || tl^erä 9(uguftinfr 311 |; aBittenbergll'iv;-' || M.D.XX. II" mit 2itcleinfaffnng. 18 33lätter in Cnart, le^te« Sütatt leer.

Stud öon ©iban Dtninr in ^lugSburg.

K. „"i'üu bem ncluen || leftament, ba^ ift öon ber || r)el)tigen ^Ueff,!. 2». ''JJfarti- 1| UU'3 !i'utl)er 9lng. ||" darunter ein .<;iül,ifd)uitt. litelriirfteite bebrurft.

©in Sermon bon bem neuen leffnmenf, bnS ift bon ber fjeitiflen 9J(cffo. 1520. 351

22mttcx iuCiiart, festes »latt leer. 3(m gnbc: „Öetrucft m ^akl biird; lUbnm ^|!ftvi in || 3ar narf) (%i)ti gdmii 9Jl.3).rj. ||" 3;itell)Dl,j)d)nitt: efiii)f|jiin3 ticj Ijeiligen Vlbenbnmljlä. L. ,.\Epn ecvmon bon be || nüwen Seftnment: || boS ift öö ber fieitiqe p 9JJefi Soctor yjfarti i| nn^ Sutf)cv ?fu F fluftinev ,5Ü 1' Söitten l' bergt 11 toS- Sßitte -

ri ";";• V'l- ?• ^^- ^ '■ ^''^ -teleinfaffung. ^^l^Z Luart, Ie|te Seite leer.

Strngfcuvgcr ober Snfeler Tmd. M. „ejn ©"-mon öon || bem neuu-n Jefta- || n,ent: baS ift öon || ber r;et,Iiqen. JJiifie. II 9{nbeTOel)tt gecor- 1| rigirt bnrd; S). ^JJtart. || 2nti)cx \\ mttm- 6erg.J| 1523. |," 32 33(ätter in Cttaö, letjte. mL iux. Ixud bon Sto^ann Giriinendetg in äLMttenberg.

^" "^^Z ?"VLr." ^"'^ ^'"' """'" ii ^'■f'"'"'-'"*' ^"ä ift II öon ber 5et,Ii= || gen

lit- tT~^* " ^''""■'S''* ^"^■^■^ ®-ll^^^*- 8«t^"-.i|3öitten,l.er8.|| 1524. II" TO,t iiteleinfaliniig. :;2 33Uitter in Dttao "

€0 äl'etler 9ir. 3020. 0. 2)ra; Söicctjint k. (fic^e bie nähere «efc^reifinng oben ©. 282) m. 3 7-

•• •;i"*^!v^^®"''"f" ^''" ^'"' """■" 2:eftan.ent fdjnitt ,5» tief in ben SPeftnnb vom.fc^en «u-^enmefen§ ein, um nnbearf^tet ^n bleiben. 3of,a„n Tobe ,ed oon

e,ne,n 6.1,nrt^orte 2BenbeIftein bei ^Jtüvnberg meiftenä Porf;teu. genontt b fl-üfi ^uman. t.,d, ger,d;tet ber «eformbe.begung nid.t abgeneigt geu,?fen, jefet ber f i SmnDerr ,„ ^ranffurt a. W. geu^orben, fic^ ,,nm 3tn,bnli ber . alt n «e^o^V' t"

2'" S""^; ""^"^*J.?'"^ '''' "" •'"•f"n9reicf)c.J SBerf bagegen, tonnte § Ifbod; erft 1523 anö Sic^t geben, gg erfd^ien unter bem 2itet:

"®l°fuu «f ""'"* ®'"- ^°^^°"'^ ®°^"'^'^ ^°^^^"§ "0" Söenbelftein, bff t.LHI. Mrtirflen ge,5ogcn oB einem germon S)oc. mar. SutcrB üon ber Reuigen mefe On nuem leftamet." ^Kit liteleinfaffung.i 152 «lätter mCunrt, U^k geite leer. 9tm gnbe: „©etrudt bon ^obanneä ©rienmger in bc iar ber||geburt G^rifti. 1523. bff fant aJlat^iä abent.jj"

llnberftanben ober böStic^ berbrel,t toerben ^ier be§ 9ieformator§ ©ebanfen

genmnem i^olt bentuljer ^3!ntion" ai, tefeerifc^, f;uffitifc^, bunbfc^ul,ifc^ ^ingeftellt.

Snt^e ö £er-,non fann n,an mit JJöftlin rul,ig unb milb nennen; be« gocjlen^

S^nft ,ft r;efttg nnb mdb: mit 3Bo^Igefallen mirb ^ier ber Reformator al^

„.i^nbemcfler" be^eidjnct.

9J{et;rere ber auggcjogenen 9trtitel »raren im 3)rud „bon .ffürje toegcn un-

3u bem 13. Strttfel ur fo „grofe bon nötf;en gemeinem iblf ^n miffen" bafi er öffeSlilte'^alf "^ ^'*" ^""^'^ *"" ®'*'*™^"' ^''^'^ ""^ "^tväglic^ ber-

h 5^ ? *i^ '''''"''" '""^ ®- ^'- ''■'""'"■^ "'"""'''" ^'^ "»"^" ''"•ti'ilfn Sitterctur II 9h 9026 befcfirieben, bo uns nur ein Qimplax otjne litetblatt borgelegen.

352 6in ©«moii üoii bcin nciifii Icftamcnt, bn? ift Don bet ^eiligen Weffe. 1520.

„®Ioi Onb Gomment auff || ben jüi. Slvtiifel, üon vec^tcm 5}te§ || tjottcn ttjibv 2utcrifd)c 3UnfpQlt= || uiig Sonnei S)obncc! Sod) || leu§ öou SBcnbcU ftein. II" Aitclvürfjeitc bcbriictt. IG mäücx in Qiinvt, Irfetr (Si-itc tecv. 9(m (S^nbe: „©cbniif im iav 9Ji. S).ri:iii. ||"

(S# ift ein 33ud) Doli unflätl^iger ©djinäljungen ipibcv ben fRcfovmator. Sgl. fiöfttin I @. 364.

SPoii ben oben öcryidineten SonbcranSgaBen unfereS Sermon? fBnncn triv A beftimnit nls llrbvnrf fjinftellcn: bavau5 finb B, D, E, M unmitteUmv gefUilieu; C niitcvfcfifibct fic^ bon B nur im S3ogen S), in welchem für B bcr <Ba'^ Bon A Dermenbet iporben ; K ftamnit öon E n6. S3ci K ift I)cröor;5nI)cl6en, bo§ bie cin,ielnen Vlbfdjnitte mit Üt)erfd)riften üerfcljcn finb iinb bofj an bcm ;ttanbe nnf ben 3nf)nlt be^iiglidje 'Oioten fid) finbcn.

3fn ben OicfammtanSgnben ber SÖerfc £utl;er§ ftel^t bcr Sermon Don ben: ncnen 3:eftnment Söittenberg 1554 Vll m. 29*-38\ Sfena 1555 I SI. 307''- 318'', Slltentnirg I ©. 514-520, gcip^ig XVII ©. 490-502, Sßalc^ XIX Sp. 12G5 bis 1304 unb Cnlangcn, Sentfdje Sdjriften XXVII ©. 141-173.

Söir geben ben Sejt bon A mit S^er.jeid^nnng aller Se§arten in B nnb C. äöo D abn.icid)t, nicrfen ipir ebenfallä genan an, onSgenommen in folgenben gälten: 1. i3n D tomnit ftntt ber (Snbnng bc5 Wenitiliö im Singular „ie" ftets nur „e§" bor, »nenn bie bollere ("vorm beibel)alten ift; 2. jeglidjer llmlant anfjer bon a in e fel^lt; 3. nie fte^t „fonbcrn", immer nur „fonber" ober „f^onber" ; 4. ftatt „nu" ift überall „nun" gefegt; 5. für bie F?ornicu bon „mild)" finbet fid) cntfpred)eub allein „nn-ld)" ; G. „ober" tritt erft fpiiter auf, in ber erften .öälfte ber Sd)rift l)eifjt es bafür faft bnrd)nH'g „aber". 3n M finb einige 'lU-rbefferungen Uuiljrfc^einlid) bon !i'utl)cr felbft borgenonimen, bod) gel)ijven bal)in nid)t bie fprad)= lid)en ^inberungen. Sl'ir nntiren inbe^ aud) leidere forgfiiltig, ba fie nad) mand)er Seite l)in *.t<ead)tung berbienen, fdjliefjeii jebod) fulgeiibe allgemein loieberlebrenbe )i'e5nrten bon unferen befonberen iiermerten an«: 1. S^ür „bann" ober „ban" ftel)t in M immer „benn" ; 2. für „bor" als iliorfilbe l)ei^t ftcts „bcr", einmal fognr für „bor" in einem jufammengefetjten tWxb; 3. aU crfte nnb britte ^In-rfon '|*lu= raliS im 3!"bitatib be« '■lUäfcns bon „fein" ftel)t nut einer ein.iigen Vlu^r-nabme überall „finb" - JT-ormen nnc „(<-gl)pteu" für „".'Icgppten", „gel)t" für „gal)t" laffen tbir unbcad)tet. Unter ben übrigen *.Uu«gabcn berürffid)tigen nnr an eiiijeluen Stellen E. H nnb K.

©in Scrnioit uoii bcni lUMicit Irftamciit, bn? ift uon bot (jciligcn We\\t:. l-">20. 353

(&\)\{ fcrmon üou bcm iiciucu Tcftamcnt, bn^ ift üou bcv l)ci)li(icu Mc\\c,

Um crftcn. Saö (cret unl bic erforung, qUc cronidcn, bai-|u

bic t)ct)(igcn fdjrifft, ba§, t)^c lucniger gefc^, l)f)e bcffer rec^t,

l)t)c liicnigcr gcpott, t)l)c incfiv gitttcr Iticrcf, unb ift nod^ nie

fi1)n gcmctine obber l)[)c nit lang ltio( i'cgivt, \vo Dil gcielj

gclrcBen feljn. 2^vum6 Cor bcm alten gefcl 53toft t)cttcn bie

alten 5^Hitriarc{)cn fein Beßonbeve tüelj^e unb gefe^ gott ju

bienen, ban ba-3 opffev, al-J \mi Don 2tbam, 3t6e(, 9Joe, nnb

ber gtet)cfjcn IcBen. Sarnac^ tüavt 5{6va()am nnb ben fetinen auffgelcgt bie

6efc^nel)bung 6i^ anff 'DJlofen, bnrcf) lt)i(c{;en gott bcm öottf ^ixad mancf)cr(el)

gcfelj, tuetjB unb ubungen gab, nnt barum6, ba-3 mcnfc^lic^ natur folt

'"' cvfcnnen, toic gar nic^t-3 ()u(ff Dil gcfcl;, fvum leut^ 3U macf)en, ban 06 Irol

ha^ gcfe^ trct)bt unb jtoingct ju guten toerdcn Don ben Bofeen, tfts boc^ nit

mnglic!^, ba-j ber mcnfc^ baficlb tnillig unb gerne tfiu, fonbern befinbct fid)

al^ct)t nngunftig bcm gcfec] unb luolt lieber frei) fet)n. Sie locit ben unluitl

ba ift, feo ift nljmmcr fe^n gutt toercE ba, ban toa-^ nit toiltig gefcf)ici)t, ift

20 nit gut unb glcljffet nur aU liiere cS gut. Xarumb mngcn alle gefetj niemant

grunblict; frum macJjen on bic gnab gotti-j, fonbern muffen etjtel glet)fncr,

l)euc^ler, cuBcrlicfjc, f)offertige t)ct)ligen brau^ lücrben, bie ^ie ^^ren lo^n

empfangen unb gott nt)mmcr gefallen. 5ll§o fagt er 3U ben ^uben "D^lafad). i. wnt. 1, 10.

^sä) f)ab tetinen gefallen an eucf) , bann liicr ift unter euc^, ber mir el)n tljür

2-' 3u fcfjlicffc Itiilliglic^ unb auß liebe?

63um anbcrn ift bie frudjt Dicier gefeli aud) bie, ba^' Diel fccten unb 3nrtet)ttung ber gcmeljnen brauß Incrbcn : ba nijmpt cljncr bic lDcl)Be, ei)n anber el)n anber lnci)Be an ficf) , unb ermecf)ft iglicfjcm ein l)et)mlid)c falfd}e liebe ^n feljner fecten, unb ein baß ober l)£)c ein Doradjtung unb unadjtfamfeljt ber

1 „3^ciu§" fte^t tn D üier jcber ©cite bcä Sertei, in K fe^tt ganj 4 %. ?Kar.

Sil. Um. D 3;octor W. S. 51. II biirc^ 2. OTnrtinum Sitt^cr «ufluftincr K Soctor 5JIaTtimi§ Sittfiev >I 5 crfarung aller DEHK bajn M S nit^t long il veljgivt HC 9 2aruni6 I) Bon bcm Iv für bem M 10 3<otrinr(^cn (cljn bcfeonbcr BC '^Jattiarcjen nit Oicl bcfonbevc M 1;1 3irnf)cl IV 1-j t)ilff D fiulÜcn JI IS alle ticit D ungunftig M 20 gtl)ffet E niiigen Bf il 21 grunb= lieft >I gnabe BCM muijen Jl 22 baraufe D 2:! cntpfangen D faget D 2.J lie6 D 27 batau§ D

Sutlftetä 2Berte VI. 23

354 ©1 Scviitoii uoii beut lu'iieti 2oftaiiifiit, bas ift luiii ber Ijoiligen *JJ(ojje. l"i'20.

anbcr fcdcn, ha mit han bl)c briibcr(id)c frct) gcmclinc (icB imtcrgaf)t uiib bic l^'j- 1' 28- eljöeiim'iliigc lieb iibcvl)niibt lUjmpt. iHIfjo ipvicfjt §iercmia-j uiib Cfcoy, ja olle pvopf)ctcn jt^retien, Inic fid} ba§ üoW bon '^^xacl tet)(cte Ijn ^o bil fcctcn, ak- öiel ftett l)m (anb Uinvcn, ein ijiilicf) Umlt cttUm? beffcr-J fiiv bev nnbcvim tt)un, bn [)(x fnmen nud) bie ^Inbutci unb '^'barifei bin (vnaiuielio. '.'llfjo leben tniv audj b^'t 3" ta(^e, baS bnvd) lybftlidje (-(efelj bn bev (U)viftenbeit nnr Incniger red)t nnb irnmfebt cvftanbcn ift, bic Unit UoU qlei)üncr nnb bcndjlci; flemQd)t, nnb ßo nuindjevlci) fecten, ovbcn unb .jnvteblnng beo ebnigen öold':? ß^tiftt, boS faft ebn bs'id} ftatt b" ^eiim tebü nnb nod) inef)r getcblet ift, nnb crfinben fid; nori; teglid) nclue IncbBc nnb Uiege (al-S fie ntcbnen) gott ,yi bicncn, bifj babbn tnmmen ift, boi? pffnffen, nu'inid), leben nntevnanbcr fcbnbcv iDorbcn fcbn, ban 2ntden nnb (5l)riftenn, Ija bie pffaffcn nnternnnber, mnnid) nntevnanbev tob febnb febn, ftvebtten umb bb^'c nnffgcfeljte Uiebfec unb lücgc, Qly fie tod nnb tbxiäjt tnereu, nit allein ^nr bb'ibernio, fionbevn and) .yiv üovftornng Gl)iiftlict)er lieb nnb cbnicfeit, l)anget ebn bdli^^ltv an febnev fecten mit borad^tung bcr onbcvn, ban bic leben ad}tcn fie fjnni fie nit b'bviftcn Incrcn: bcr bnnicv tompt alc; auf; ben gefcben.

(5]\im britten. '^üiff bav im Cbiift»'? bbnt berel)ttet ebn angcnfjcm licbcv üold, hai cintred)tiglid) b'i "" anbcr gepuiibeii Inerc biird^ bie liclic, bat er auff gef)a5en bae ganb gefeli Wofi, nnb bao er nit iirfadjc ben fecten nnb jnrtcbUingeii bb"f''i"''-'i-' iVbe, [}alt er Unbberiimb nit niebr ben ci)ne Incbfs obbev gcfe^ ebngcfclt febnem ganzen öold, ba-? ift bic f)eblige 5Jtcf5 (Sau luie tool bic tonff nud) ein cnjicrlidje Uiebf;e ift, fjo gefd)id]t fie bod) nnr ein mall, nnb 'ift nit ein iibung beo ganticn Icben-s, luie bie mefj), bac» iiii bi"t"i'tti'i.' fcbn anbcr eufjcrlidjc lucbf} folt fein, gott ,]u bicncn, ben bie mcfj, unb Ino bic gciitt lüivt, ba ift bcr rcd;t gotti-3 bienft, ob fdjoii fein anbere Incbfj mit fingen, orgellen, tlingeu, flcbbeii, luerbcii, geperben ba ift, ben aUife, \va-i bec- ift, ift ein .yifali Don mcnfdjcu erbadjt. Tan bo (^bi'iftiiy felbft nnb am erftcu biß facrament cinfet^t unnb bie erftcn mef3 bit'lt nnb übet, ba Umr fcbn blatten, fein cafclt, fein fingen, fein prangen; ^onbern allein banrffagnng gottio nnb bc» facramcnt'3 prandj. Ter felbcn einfclticfcit nadj bidten bic Vlpoftcl unb alle (5l)riftcu nicfj ein lang tjcbt, bife ba« fidj erl)uben bie uuind;erleb Uiebfjcn unb jufe^e, bai anbcr-? bic 'lioinifd)cn , anbcr-S bie ,Uricd)cu inefi bielten, unb

1 uutcvflatjt liC iiiittcvact 1) imlcij)cl)t .M 2 ubi'vljaiibt .M tiicvo. unb Cjcn-J E .^liovofi. unb Cjca^ K :i tcl)ict U 4 iglictjc M li l)cut ju laacii V. ijcüt ju toRcn IC gcfcljc lU' 7 wcngcr tcdjt E fviiniißfcljt I) is ovbcn M jut tcylunn AlU'l'. Iju ovlciliuifl 1> 11 fom-- nicn M nionicO, tcljcu unttcv ciuanbcv 1) fljnbcv H rj 2urcfcn M unttcv ein onbcv,

nionie^ unttcr cinanbcr 1) U at§ o6 fD toU II ju bev Ijtjnbcvnuu H Ijn bev «ovftovunfl I>

IG jom nidjt Pljviftcn D aU ot) \l) nit efjviftcn 1< 17 fiinipt 1) tili niifj .\l 2o uvfad) 1" unb (ju cvtcilungcn 1) 21 ()i)nfnvtcv .\l mcv bau ein l> luciifio M -'^ wotifl 1'

24 Übung M 25 U)cl)fic M ban bic nicfi I) 2(1 flot-S D anbi'v M 27 ovflcln l>

ben oUc-S ]!(' ban olIcs H 2s jc(b, ftmib A jclO, ftuub llCKk jclb ftunb I) jclbij, nnb U

jctO, unb M 2'.t übet .\l :!:! iliümijdjcii M

6in ©cviiioit uoii bem mMieit If ftimifut , bnc- ift Don bcr l)rili(ii'u 'JJii'ije. 1520. 355

tut citbüd) boI)t)tt t'utnincii, bau bn& l)nii6tfti''ict an bcv nicß unbefaititt luorbcii ift, ttnb tttt tnefjv bcit bic jti ic|;c ber tncnjcficn l)ii bev Qnbacf)t fclju.

(S]mn incrbi'ii. 3')c "^'f'"' "" "nfi^'c mcüc bcr evftcn iitcll (s()rifti fein, \)l)c kffcv fie on iUun)ffell fein, nnb i)l)e tuel^ttev bnDon, i)l)e ferlid;er. £cv=

f. l)albeu tnugcn linv nit riimen ttn§ tüiber bic JHcnffcn ober .Uviecfjen, ba-5 tniv nUein rcdjt iiief; l)alten, nlv \vm\a, aU ein pricftcv, bcr ein rotte cafell an t)att, gegen bem, bcr ein lücijfje ober fdjlnarlj an liat. Xau liniv foldjcr cnf3cr= lidjer jtifa^ lutb iinterfd)cib ift, mag Inol fecten ttnb nnet)nideit buri^ fold^ tinglct)d)cit nmdjen, bic tncffcn mag c-s nljmtncr beffcr mad)en. äßic toot aber

10 id) nit linU, nod) Uonnag, fold) ,5nfc^e alle abtljnn ober öortoerffen, boc^, bic tnetjl fold) prcd)tige Uicl)f]c fcriid) fein, ift eS nott, ba-3 loir un§ nit laffen ftiren öon bcr eljnf eltigen cinfe|nng (^"l)rifti tmb red)tcm brand) ber tneffen, llnb ift fnr trar bic grbfte, nnlUidjftc fnnft, .^n Iniffen, ttiild)-- grnnblid} nnb ct)gcntlid; ,}tir mefj getjorct, nnb liiild)-:- snfel^ig nnb frcmbb ift. Xan löo ber

15 öorftcnbig unterfd)et)bt nit ift, fetin bic ougen tmb baS ^cr^ mit foldjem glet)ffcn lcl)d}tlid) l)nn ein falfdjen ft)nn nnb lnaf)n üorfitret, ba-i tnan ba-j mcf, adjtet, bao tncnfdjen crtidjtct Ijaben, nnb nl)inmer erfcret, \vas meß fei), fdjlt)ci)g ban fruc^t baöon cm|)fcl)ct, Inic lel^ber ju unfern jeljtcn go^t, ba iä) bcforg alle tag mcf)r ban tanfent mcfi gcl)altcn tücrben, ba bodj lnllel)d)t nit et)nc mcB ift.

20 .0 lieben (^"l)riften, Hill tncffcn l)aben ift nit mefj l)abcn, co l)öret nu'l)r barlni.

(Sjnm fnnfften. SßoUcn toir redjt mefe f)alten ttnb öorftatjn, %o muffen

Inir alle« faren laffen, Inaö bic äugen nnb alle fl)nn in bifjem tianbel mngen

3el)gen unb antragen, cc- fei) flcl)b, flang, gefang, liierb, gepett, tragen, t)eben,

legen, obbcr luaS ba gefd)el)en mag l)n bcr me^, biß ha-i luir juüor bic luort

2.'. ^t)rifti faffen unb Inol bcbcncfcn, bamit er bic mefj lioln6rad)t unb et)ngcfel3t unb uns .jnOolnbringcn bcüoll)cn l)att, ban barl)nnen ligt bic meß ganl3 mit all t)t)rem IneBen, mercf, nuij nnb frud}t, on lDild)C nic^t-^ Oon bcr me^ em= :pfangen lüirt. Sa» fein aber bic ItJort: ziemet l)t)n unb cffct, ba5 ift mein lel)c^nam, ber für eui^ geben loirt. ^Jtcmct l)l)n unb trincft^'oeV'*^'

30 barauB allcfampt, ba>j ift ber tilc^ be-3 netten unb einigen Xefta = *^ mcut-S l)n meinem bind, ba-5 für end) unb für uiele uorgoffen tnirt ,5ul)orgcbuitg bcr funb.

Si^e loort muf) ein Ijglidjcr (ll}riften in bcr meß für äugen l)aben nnb fcft bran l)angen, al-j an beut l)aubtfti'icf ber meß, i)n lüildjcn aud) bie rec^t

im. 22, 19 f.

1 enbtic^cn E cnbtlidjcn K [jaiititftuct D ^ufitftiKi K tommcn M 2 ban bic D 3 3^e mev nun uitjierc meg IJ -j miigcn M 8 untttid)t)b -M 10 ni^t toit D 12 futen M 13 nü§tid)ftc liCM grunblW) -M 1 4 ju bcv mcjj U 10 ict)n im WaOn E 17 gcidjnjcig bannodjt ber ftudjt II 18 cntfifcljet 1) cmpfal)en II bo id) D baS idj EHK 19 nidjt cl)iie M

20 nic^t meß M gcljovet 1) cl l)oret E ai gel)ort K 21 SBoUen M Bcrftcljn M müficn B(JM 22 atti§ 15C mugen M 23 tragen, ^abcnn, legen EK 20 »orbrac^t Ü 20 t5utior=

Sringcn D 27 entljfangen D 30 fetd^ D 33 Bot äugen D 34 baran D ^cnibiftud -M bcr rcdjt gvunb, gute bctaitnng II bcr rec^t gvunbt guter 6crcl)tung K

23*

356 ^'« £etmon uon bom neuen Icftnmcnt, bns ift uon bct (jciligcn *)Jicjfc. ir>20.

gninb f\iittc 6crcl)timg ]ux meß imb bcni facvnmcnt (^clctct Inivt : ba? \vhlUn Wh |cl)en.

(Jjum fec^ftcn. äßen bor menfc^ foE mit gott 311 locvct fiimmcn unb üon t}f)m ctttnov cmpfal)cn, f;o muß e-j alfo ,yigcl]cn, bo-^ nit ber mciiirf) anlicti unb bcn erftcn ftct}n lege, fonbcvn gott allein 011 allcä eriud)cii iiiib begcren beo ■'•, mcnf(^cn muß jiitior tummen unb l)t)m ein jufagung tt]un. S^aiJcUi liunt gottic' ift bno cvft, ber gniiib, bcv felß, bavauff fid) cvnnd) alle Uu'vrf, lnovt, gebunden bee men)d)en bnloen, linld)^ Uuu't ber menfd) muß bandlmrlid) nuft= nc[)mcn unb ber gotlidjcn ^ufagung tretnlid) gleuben unb l)l)e nit bran jlncljffcln, c-3 fei) unb gefdjel) nlfo, Iric er jufagt. Sifec tretn unb glaub ift ber anfang, m mittel! unb enb aüer tnerdt unb geredjtidieit, bau bie Inelil er gott bie eere ti)ut, baC' er l)l)n für timrljaffttg l)elt unb befennet, madjt er i)t)ni einen gncbigen gott, ber l)[)n Inibbcrumb ecret unb tüar^afftig befennet unb ijdt, aI§o ba-S nit muglid) ift, ba-J ein menfd) auf? feDucr Oornunfft unb öornuigen fott mit Inerrfen l)i)nanff genn l)i)mcl ftel)gen unb gott ,5uliorfuntnten, i)t)n bcniegcn ,^nr i". gnabe, fonbern gott mufj juuortummen alle locrrt unb gebanrfcn, unb ein flar außgebrutft .yifagen tlnm mit liuirtcn, mild) bcn ber menfd) mit el)nem rcd)ten, feften glauben crgreljff unb bel)alte, ßo folgt beu bev t)el)lig gel)ft, ber i)l)m geben tnirt umb beffelben glauben» luillen.

(S]\\m ficbenben. IHlfjo Umrt ^'Ibam nod) fel)nem fall ein ,^ufagung tban, -.'o

i.iBjoj.3, ir,. ba got .5ur fd)laugen fprad) \ul) toill jlinfdjen bir unb beut mel)b ein feint= fd)afft fe^en, ,^liiifd)eu l)l)rcm famen unb bel)nem famen, ftc fol bir bein t)aubt ,yirtretten unb bu mirft laurcn ouff l)l)reu fufi', ,3n lriild)en morten, loie Uml 'tundel, got t)orfprid)t l)ulff ber menfd)lid)en natur, bav bnrd) ein liicl)b ber tcuffell folt toiber nberUninben merbcn. Siße .yifage gotti» batt 5lbam unb sr, C?üa unb alle l)l)re finb erbauen bifi auff '-Roc, baran fie glaubt unb bnrd) bcn fclben glauben feiig loorben fein, fonft Uicrcn fie HorWoepffclt. X'llfio lior=

i.TOoi. 9,9f. fprad) er fid) barnad) mit 'Jioe unb fel)iu"u finbern nad) ber fpubflut, bif] auff

i.TOoM2,if|.*^lbral)am @en. yij. beu er auf} fcl)nem oatterlanb forbcrt, unb fagt t)m ,yi,

ba« l)u fepnem famen folten alle bebben gebenebcpet merbeii, mildjer ^ufagung :'"

i.Mo(.22,i8/2lbral)am glaubt unb folget, ift bamit red)tfertig unb go.ttiv freunCi loorben, unb bie fclbe ^ufagung *)lbrai()e loirt pn bem felben bnd) grof; unb oil uuiU antjogen, gemebret unb OorHerct, bifj ba-j pbm ^\faac in gefagt loirt, ber bo füll ber fame fel)n, uon loild)cm (^b^ift""^ ""i^ 'illt-' gebeuebepuug feine. ^\n

1 (511 bcv nicfi 1) tuoütn M :J fomiiicn M 4 cntpfnhni I) liiigccn I> i; Ijmiov

fommcn M 7 ()cvnncO 1^ crnncf) M !) ftloiiücn lU biuau I) 10 <ic|rt)tl)c 1) i:! VUfeo 1«'

14 muolirf) l'.t'M unb «cimüflcn M I'. tjuOorfommcn DM Iju bcv fluab D 10 muft

l)UUovIwnnicu DM 17 loilri)« M IK bnn bov 1) Jii Mlbaiu und) DM Jl Iju bcv

jrtilnuflcn D 22 (Sr \oü M fjcWtt M 2:i juv tvctton AliCKM Iju tvcitcn D jcDuc fufj M

24 l)ulif liiM l)ilff D buvri) Clin \w\)bi (inb bcv tcuRd M -'■ tinbcv M fie nlfWl'l M

27 junft 1> 2> jl)nbfhifj D jiiubfluii 11 jmitfluli Iv :ll fllcrobt M .1.! nnflcljogcn M U4 bcnebcijiing M

Gitt Scrmuii uuii bciii iiciu'ii li'ftniiicut , bau ift uoii bcr Ijc'iligcii 'JJIcifc. 1520. 357

bifecm glauben bcv ^uinguiui ici)n ■Jlbrnfinmc; fiiibcr cvf)altcn biß aiiff (Sl)rt|tuni, tote hjol fie t)n bcu burcf) S)at)ib imb Int propl)ctcn Ijtncr la% uub ba§ t)or= ncU'ct iiiib öinKcvct ift, Xannnti uciiiict mid) bcv l)crr bie fctbcn ,',iifagim(^ t)m (V'liangctiü iHbratjam-j )d;üB ba-:- barl)nncn atic bct)atten Uun-bcn, bic mit rcdjtcm »;iic. is, aar. 5 glauben bron I)icngcn unb mit Stbratjam auff ßl)ri|tum loavttetcn. 2)arna(f) ift 'JJiofe'o tummcn, ber bic fclb jufagung mit üictcn figuven bcö gcfctjä be=2.!Biüi.3,6ff. Ijcljdjnct l)att, burd) luildjcn gott bcm Uotd: üou lj^']xad ,5ufagt bas gelobte lanb, ba fie nod) in 3lcgl)pten luaren, triilrf)cr ^ufagung fie glaubten, bamit fie cvt)altcn fdjn unb ijnn baffclb lanb gefnret.

lu (i.jum ad)tcii. X'llfjo and) \}m nclncn tcftamcnt l)at (iljviftnij ein jnfagcn

ober gelubb ttjan, an luild)c luir glauben follen unb ba buid; frum unb feiig nicvbcn, boij fein bic üorgefagte luovt, ha (?l)iiftuC' fagt 'ba§ ift ber üld) bcs suc. 22, 20. neioen teftamcnt-y, bic mbllcn luir nu fcl)cn.

(5in tcftanu'ut l)ct)ffet nit ein i)glid] gclubb, fonbevn ein letzter unU)ibcr=

1^"' rufflidjcr teil bec', ber bo ftcrbcn loil, bamit er l)l)nbcr fi^ leffit fet)ne guttcr bcfd)cl)bcn unb tuirorbnet, mitdjcn er niil, au^ ,',utcl}len, alfjo (Unc £. 5paul fagt ,5un .S^eb.) ba-i djn Icftanu'ut mufe burd; ben tobt becrefftigt mcrbcn,.!^!)!-. 9, i6f. unnb nict)tö gilt, bie mcl)U ber iiod) lebet, ber ba§ S^cftantent mac^t: bann anbere gch'ibb, bei) tcbcnbingcm Icljb gctl)ann, mugcn üovl)l}nbcrt ober Unbcr=

rufft tuerbcn, barumb t)ci)ffen fie aud) nit teftamcnte. Sarumb, luo in ber fdjrifft mirt angetjogcn gottiä teftament burd) bie propbeten, ift in bem felben luor' ben pvüpl)ctcn ,^nliürftct)n geben, baC' gott folt menfdjc loerbcn unb ftcrbcn unb auffcrftctin, auff bac^ fein inort erfüllet unb beftctiget toürb, barljiincn er fold) tcftamcnt lHn-fpiid;t: bau foll er ein tcftamcnt madjen, toie er fid) lior=

25 fpric^t, §0 muß er ftcrbcn, foll er ftcrbcn, ^0 muß er ein menfc^ fein, unb ift nlßo baä flcin mdrtlcin '2cftamcnt' ein furljcr begriff aller hjunber unb gnabcn gotti'j burdj (Jtjriftum erfüllet.

ßjum neunben. (Sr unterfd)ct)bct aui^ bi§ teftament öon ben anbern unb fprid)t, c-i fei) ein ncm, etuig tcftamcnt pn fcpuem cpgen bluct ,5ur lior=

3" gebung ber funb, bamit er auffljcbt bou alte tcftamcnt, bau ba-i lobrtlcin 'DJeto' madjt beö ''JJtofcö teftament alt unb untudjtig, ba» l)pnfurt nit mc^r foU gelten. Xa-j alte teftament mar ein lHirfprcd)cn bnrd) llcofcn gcttjan bcm Polet ;3ii-''H-'l, mildjem loart .jugefagt baö taub (Sanaan, barumb ftarb gott nit, fonbern ba§ ßftcrlamb muft an ftatt uub figur Cl)rifti ftcrbcn, unb tnor al§o

4 iDurbEii D 5 bavaii "^iengctt U fi toniincu M 7 gelott D S gtetoBlen M

9 gcjütct Bt' 11 golubb lU' gclübbt M glclulcii .M bavbiud) I) iL' »ovjagte 1) Uot=

gejagten II borgcnaiitcii K fclrf) 1) l:J IDoUcn B<-'.M U teftanment A fjctjfjcit HC

gelübb BCM 1.") Icffct L) 10 roic i'ant $aulä jagt iju ben §eb. D mic bie G))ift. fogt tjun |)c6. 9. M iecrefftigct BC 19 tcbenbljgem BC tcbcnbigcn D tcöcnbigem M 20 teftament D 22 inen)i!5 1) 23 auffcrftc^cn M 24 ^uie er im ueriViic^t K 25 ift baä olgo tUtjn HC 26 fiegtifft AK iegvcljfft K 27 erfüllet BC 28 anbeten BC 29 fctjnen BC einigen

Wut K ^uBotgcbung U 30 luoittlcljn M :J1 ^infuvt BC ^infüvo H

358 t^i" Sctinon lion bcm neuen Icftamenl, boe ift l'ün bcr IjcÜineu liiejjc. 1520.

inii ;5Cl)tlicf; tcftamcnt, l)nn bind bc-j oftevldiitpci , bivS Oüvgoficn trinit, ,^ucr= langen uiib bcfilwii bac- fclbe lanb (faiiaait, iiub »nie bn-j nftcrUimb luar ein liel)tlid) borgencflicf) t()ier, haä bo l)nn bem alten teftnmcnt ftarb nmb baä lanb Cvmaan, alfjo \V(\x aud) bao tcftamcnt unb ba-3 fctb gut ober lanb C^anaan, bnjnnen beidjeljben unb ]n gefügt, yl)tlid) unb bovgcndflid). X'lber •'> GliviftuS, ba§ red)te ofterlamb, tft cl)n clutge, gotlidje perfon, bic bo ftirbt, baS neUie teftament ]u beftctigcii, brumb ift ba§ teftamcnt unb gutt, bavt)nnen befd)el)ben, einig unb unnorgencflid), unb bas met)net er, bo er bilj teftament .ßfbi. 8, 13. gegen ijbene-? feljt unb fprid)t: 'G'in nelxi§', baä Ijljenic- allt Iverb unb abfel),

'6in clDige-j', nit ein ,^cl)tlic^ä loie Ijljeniy, nit bon jc^tKc^cm lanb obbev gutt, f^onberu inm elnigeu gütteru ^u befd)el)bcn , '3u niel)nent bli'it', nit t)n ein-5 lanibü blüt, auff ha-j alfo ba-ö alte, gant; anffgeljaben, bcm nelDen allein talnm laffc.

(:\5um :;eTienbcn. SBaS ift beu uu bif; teftameiit ober \vai- Inivt un§ brtinnen befd}el)bcn öon (5f)vifto? fuilxiar ein groffer, einiger, unauffprcd)lidiei" i* anatt().26,28. ftf)nli , ncmlid) üorgebung aller funb, Ivic bic lüort !lor lautten 'biß ift bcr i.vsor. "11,25'. fild) eljns nelucn, eltigcu teftament-j l)n mei)nem bluct, bn« für cud; unb für Diele üorgoffeu luirt jnr lungcbung bcr funb', alü folt er fagen '5il)c ba, mcnfd), icf) fag bir ju unb bcfti^eljbc bir mit bifecn luortcn inngebnug aller bel)ner funb unb baC' einig leben, unb bac' bii geluif} fel)cft unb loiffeft, baä fotd) gelubb bir nnlnibberriifflid) blcl)b, feo Inil id) brauff fterben unb mebn lei)b unb bluct bafur geben, unb bcljbec' bir jum 3cl)d)cu unb figcll t)l)nber mir i^iioi.nViylnffc"/ i>a Ijcl) bu meljn gebenden folt, tnie er fagt 'ßo offt l)l)r ba» tl)ut, ßo 'gebcnctt nn mid)'. %an ]U glcl]d) ais ein menfd), bcr cttluao bcfd)cl)bct, i>a= neben mit ein binbct, \va-j man l)l)m und) tliun foU, Inic ibt ber prand) ift -'•• tu ben begcngiüBcu unb fccl meffen, alfjo ^att aiiii) Gtiriftuö l)l)m ein bcgeugniß in bifjem teftament gcmadit, nit ba-5 er fein bcbnrffe, fonbcrn ba§ d \uk' nott unb nnl^ ift, \]o Inir fein gcbencfcn, ha burdj mir pm glauben gefterrft, in ber Ijoffnung bcfeftigt unb pu bcr lieb crl)i|t tnerbeu, bau bic Inepl Inir auff erben leben, ift nit anbcrc' unfcr Ivcficn getban, bau bao ber biifte gepft mit aller ^o Inett uuy mit lieb unb lepb ftnrmct, bic lieb Cflirifti auf55nleffd;en, beu glauben ^utitgcn, bic poffunng ]u fd;lucd)en, barumb loir bißci? facramentä fcer nob^ burfftig fein, baran Inir uui; Iniber erpolcn miigcn, Ino linr cttlnaC' abnclimeu, unb tcglid) iibcn jur iiicl)rnng unb bcfferuug bei? gcpftc».

Gjum cplfftcn. älH-pttcr Ijatt gott in allen fepnen jnfagcn gemepniglid) »s

lieben bem luort c\üä) ein ]cl)d)m geben ]u mel)rer fidjcrung ober fterd' uufeerö

}-^Jj;;-l;_}'| glaubeuv. "Jllfio gab er ''Jioe ]mn ](\)d)m ben regen bogen. 'Jlbralic gab er

911(1)1. 6,37 ft. bic bcfd)nepbung luim ic')^^'"- Webeou gab er beu regen nuff ba-j lanb unb

lompfell, unb [50 fort an finbi mau Ptl ber fclbeu 3el)d)en pn bcr fdjrifft,

2 (ctfc IH'M öbaviiinciil) 7 barumb D S bifj tcftomcnt ^f 1 1 mcljucm Witlt M 12 lombi blutt M borinncu U 17 fcld) I) lis Iju «orgcbuiig 1) 20 fcijft l> 21 90= li'ibb Itf.M bntouff L) 22 ^ijnbcr mit W 27 bcbavffc K 3J ubcu M ju utcvuug l) (jcift-i D

©in ©ctmon Uoii bcm neuen IcftnnuMit, bau ift uon btt l)ciügcn IBicifc. 1520. 359

itcbcit bcit \niac[,m getu-u. San olfjo tl)ut mau and) in locltltdjcn teftamcntcii, has nit allein bic lüort fd)vifftlid) Doifaft, fonbcvn anc^ figell ober 5}btaricn ^ctidicn bran gcficngt luorbcn, ba-? es l)f)e teftenbin unb glaiiB luivbig fei). 'JllBo l)att and) Csijriftu-j in bißem teftamcnt tljan, unb ein fvefftig'j, aller 5 cblift figiU nnb 3cl)d)en an unb in bie loort ge()cucft, bas ift fein eljgen toax-- I)afftig f(cl)fd) unb bliit unter bcm Iirot unb h.iel)n. San Irir arme mcnfdjen, mcljt mir in beu fnuff fijnueu leben, muffen l)I)c ,5um menigften ein eußerüd) 3e^d)en ^o6en neben ben toorten, baran »oir uns fjatten nnb jufammen tummcn mugcn, bod) ai^o, ha-:' ha-:- felb 5et)d)eu ein facramcut fct), ba?j ift, bah

1" euferlid) fei), unb bod) gel)ftlid) biug l)ab unb bebent, bamit lt)ir- burc^ ba§ euferlid)e in bah gel)ftlic^e gebogen Inerben, bo§ euferlic^ mit ben angen bes letjby, ba§ gel)ftlid)c, l)uuer(id)c mit ben äugen bes l)er1ien bcgrel)ffen.

ßaum jltiblfften. ^Jhi fcl)eu mir, mie bil ftüd l)n bißem teftament obbei meffe fein. (?•? ift jum erften ber teftator, ber ba-5 teftament mad)t, (?f)riftu§,

15 jum anbcrnn bie erben, ben bah teftament beic^el)ben mirt, bah fein mir (Stjrifteu, jum brüten bau teftament an l)m felb-J, bah fein bic mort Glirifti, ba er fagt 'bas ift mcl)n lel)b, ber für cud) geben mirt, ba§ ift mein blnt, bah für cud) üorgoffeu mirt, ein ncm, emige§ teftament 3C.' 3"iit öierben, bah figill ober mar^ct)d)en ift bas facrament, brot nnb mcljn, barnnber fein marer kvib unb

20 blüt, bau c-j muB aUes leben, mao l)nn bifcm teftament ift, brnmb l)att er nit in tobte fc^rifft unb figiti, fonbern Ie6enbinge mort unb jetic^en gefegt, bie man teglid) mibbernmb lianbctt. Unb baö bebeut ber ^rieftcr, men er bic t)oftien auffbcbt, bamit er nit %o faft gott al-3 un-j aurcbt, alh folt er ju un§ fagen 'Scbet ba, bah ift bah figill unb ^e^c^cn bc§ teftaments, barl)nnen

25 uns C^riftn« bcfd)et)ben ()att ablas aller funb unnb emigeä leben. SQr|u

fttjmmet auc^ ber gefang Ijm d)or 'gcbcnebcljt fei), ber bo |u unh tompt ^nwotnj. 21,3. bcm namcnn gottis', bas mir bctiCugen, mie mir bürl)nnen gütter t)on gott empfangen unb nit Dm opffern ober geben. Smn funfften bah befdieljbne gut, bas bie mort bcbcutten , ncmlid) ablas ber funb nnb emigis leben. S^m

3" fei^ften bie pflid)t, gcbed)tnifj obbcr begcngniß, bic mir 6f)rifto Ijalten foEen, bo3 ift , bas mir folc^ fein lieb unb gnab prebigen , f)ören unnb betrachten follenn, baburd) uns reljticn unnb crt)altcn ,3ur (icb unb boffnung in l)f)n, mic fand '^^aninh baffclb aufjtegt i. Cüir. ri. 'l'Us offt i)t)r cffjct biß brott unb i-^i". 11,26. trindt bi^en Üld), folt i)[)r norhinbigen bah fterben 6l)rifti', bau alfo tl)ut

35 auc§ ein meltlic^cr teftator, ber fernen erben cttmas bcfd)el)bet, bas er ein

1 Wettliiiöcm A 2 nid§t attc^n M gcjfiörifitüc^ K :J bavan Ü 4 oUcrebelft L) 6 Mutt M 7 «cngftEn E S tommcn il 9 niugen BCM ,fc(6" fe^tt in .\I 10 bcbcuttc il 11 EUffcrütf) in baä geiftlid) 1 1 1-2 geiftütf) D 13 ^njctfftcn 1) 17 6lutt .M 20 blutt .M

bavunib 1) L'l {onbcrc .VlJC'l) funbcre E foiibcr II iunbcr K fjonbcrc il Icbenbigc D gcfcfe IJ 23 nic^t |o 1) 24 ®il)ct ba, ba ift IJt' gec^t ba ifl K 26 gebcncljct BC ©cbenebeljet \> gcbcnebctjct .M tunipt D.M cnt|)fangeu Ü bol beidjcljbet gut K 29 clDigc§ BCD 30 gebecfttnug obci begengtnuB ü 32 feu bcv tieü D 33 jant %aul^ D 34 tclc^ U 30 ttnai btjHä)t H

360 (^in Setinuii ücn bem neuen leftanicul, bai ift Don bet tjeiügcn 3JJefje. 1520.

fiuttcu iiamcii, fliitift iinb gcbcdjtiii-j l)l)iibcr Ijljm laffc, baö man )cl)ii iitt liovflcjje.

ßjum bm)l5cl)ciibcii. 5luB bifcm allen ift im lel)rf)tiid) 511 mcvcfcn, tuaö ein mcfff id), luic man fid) barüii licvcl)ttcn foU, lüic man fic l)altcii unb l)l)V l)vaiid;eii foU, unb luic Dil iniBpvendj l)l)rl)nucn gcid)cl)cn, ban eben Unc firf) ^ Ijmanb ftcUcn luolt, feo l)f)m ^c^en taufcnt gütben öon cljnem gutten fn-nnb ticidjctibcn Uinvbni, fjo unb Dil mc()r follcn Inir unä gegen bcr uicfi l)alten, mild; nit anbev-5, bau ein aller rel)d)i|t clingec' gutte-5 teftament ift, Hon Öijrifto fcIB un-J t)efd)cl)ben , unb alfo befdjcljben, ba-5 er fel)n anbere urfadj t)att 3U fterben geliabt, han hai er ein fo(d) teftament nuidjen modjt, f^o lieljfj begirig ^<> s.'uc. 22, 15. t[t er geluefen, feljue einigen guter auf] 3U fdjiitten, alo er fngt '^d) t)ab mit groffem tcgirbcn fiegcrt biß oftcrlamb mit eud) ju cffen, cf)c id) ftcrb'. Taljer Eompt'i aud), bay Inir fo blinb unb falb bleljben Don fol'il meffen, bau mir tuiffcu nit, tüü'i bie meffe felj, imiä mir bamit madjen, obbcr Inav mir baliou ^aben. S)ic loeljt hau nit anbcrs bau ein teftament ift, feo ift furlüar bie i"' aller eblifte unb iiljefte berel)tung ,5ur meffe ein l)ungerige feele unb ein fefter frulidjer glaube be-5 Ijertjen, fold) teftament antumeljmen. iLkr liuilt nit mit groffem fr6lid;eu begirben, Ijoffnung unb troft geljen unb f orbern tanfeut gulbcn, §0 er tuifte, ba^ fic t)i)m an el)uem ort!) befdjcl)ben luercn, fonberlid) feo l)l)m nid)t5 auffgelegt luere, ben beö teftatoro ,511 gebenden, l)l)n loben unb -'o prel)ffen. I'llfjo muftu l)ie für allen bingen beljuifj Ijer^en marnljemen, baii bu ben loorten (5,l)rifti glaubift unb laffift fic tvax fcljn, ba cv ^u bir unb allen fagt 'ha-2 ift mel)it blut , el)n neloc; teftament, bamit id) bir befd)cl)bc norgebung aller funb unnb emigeo leben'. '.Ilne modjftu i)l)m groffer nneljre tl)un unnb bie I)el)lgen mefe l)ul)cr fd}mel)en, ben feo bu baran nit glaiibft =& ober Ijlueiiffelft , fjo er bod) baö alfo geloifs liatt luollen baben, ba-S er and) felb brauff geftorben ift! furlnar foldjer Ijlueljffel mcre nit anber-?, bbi leugnen unb leftcrn (Sl)riftuä marter, fterbcn unb aIIi-3 gut, ba^ er ba mit Ijatt erlangt. Gjum Oierljel)enben. Srnmb l)ab id; gefagt, eo ligt alleo an ben loorten bifjeö faerameut-5, bie (^liriftuv fagt, bie mau furloar folt mit golt unb el)tcl »u cbel geftel)n faffenn unnb nidjto flel)ffiger für ben augcn beä l)cr^cn Ijabeun, ben glaubcnn brau Iju üben, l'afi eljnen anbernn beeten, faftcn, bei)d)tenn, )ic^ jur meß unb faerament berei)ten, mie er loil. 2l)u bu beffclben glel)d)en.

3 nulctjMidj 1: mm re»)))Iid) IIK 4 nicffj D bafeu M 5 nii6»)vaucf) D r, ijcmQubt -M 7 würben M S attcvvcidjcft U U etuiflc 1) 1'2 gwficn 1) i:i tuml>tj D li; nUcv= cbclftc 1) ncd^ftc l) Iju bet iiicifc U c>)n Ijiinflttiaev M „fccIc" fei)" ben Sonbev^ ousaaten unb in bcv örtanger ©ciammtnu^flalc 1 7 2Bct iDol ni^t .M ISgecu D lygülbenM 20 bann beis 1) 21 ddv allen D luavncl)cmen A 22 gloubcft U glclubift M lajjeft 1)

23 Wutt M ntmi 1) 2-1 moi^ftu M fltüffcr BC 25 l^cljUgcn BCOM ban |o D

glelubft M 27 jelbft barauff I) ban leugnen I) ben Ingnen K 28 alleä gut D 29 2o^ runiO I) :il fn(jen, beu glaubeu fleljjjiget HC uov ben äugen D 32 bau glauben bainuD üben .M el)U aubetn I) 33 ju niefe UC (ju bev nieüi IJ bcä jcfbigcn gleidjc« 1)

©in ©ctiiiDii t>uu belli lu-iicii 2cftiiiiiciit, bnä ift injit bcr ()cilii'icii 93!i'fjc. 1520. 3(31

fjü icrnc, ba-j bit liniicft, ha-i nlliö bay (aiittcr nnivii \vkx(\ unb Ivicflcvcl) ift, feo bii tut bic liunt bcy tcftamcntö fuv bid) lUjmpft unb bcii glauben imb Bcf^ivbc bart',11 cvUu'rt'ft. 2ju iniiftcft Iniuit' bic icf)u Uiiiiil)cti, fftii^fi' f^ö t^'fjt" uiib bid) ciaiifj putzen, ba-i; bu citi tcftamcut cilauflift, luo bii nit bvicff unb

5 figcE für bid) £)nft, bamit bu filoc^ffcn mugtft bein i-cd)t ,5um tcftamcnt: l)aftu aber bvicff unb fißcl, unb fldnibft, bcgcveft unb fudjft c-?, ^o nuifi birfj lucrbcnn, ob bu fd)üu grinbid)!, cviclnfd)t, ftincfcnb unb auff'i unret)nift lucrcft. l'Ufo luiltu b(i5 facvamcnt unb boy tcftautcnt tuiibig cmp()al)L'n, fid) ,^u, baö bu bißc Icbcnbig loort Ct)nfti für bringift, brauff bid) balucft mit ftarrfcnt gtaubcn

10 unb begercft, luaü bir Cljriftuo brl)nncu .yigcfngt ()att, fjo luirt birfj, fjo biftu fein »uirbig unb btft Inut bcrcl)t. Xcr fdb glaub unb ',uluirfid)t uiufj unb njirt bidj fruHc^ madjcn, unb cl)nc frcl)c lieb ju Gl)rifto crlncdcn, burd) tuild} bu bnu ein rcd)t gutt leben anfal}tft mit Inft ,^u füren unb fiinb auß l)crt3cn ,5U mel)beu: hau luer (il)riftuni liebt, luirt >uol tl)un, luac' l)l)m gefcUit, unb

IS Iiiffcn, )na§ ^^nt nit gefcUit, locr Inil ^l)n aber lieb l)aben, er fdjmccf bnu bcti rel)d)tumb bi^cy teftnmenty (^l)rifti, ben nrmen funbern umbfonft nu^ lautter gnaben befdjel)ben^ ben fdjmad bringt ber glaub, ber bem tcftamcnt unb 3U= fogen glaubt unb trotoet. 2Bcn -Jlbral)am nit liett glaubt bcr ^ufagung gottiö, Uicrc nl)mmer nidjtC' auf; l)t)m luorben: alfeo gemifj nu aliS ^^lbral)am, "Dloc,

2u Xa'oih \)l)xc ,5ufagen l)aben auff genommen unb glaubt, §o getuiß muffen Inir aud) biy tcftamcnt unb jufagen auff ncl)mcn unb glauben.

(Jjum funffljcl)cnbcn. So bic^ nu Inurb anfcd)tcn (Inie es bau nit nod) leffit) bcr tjluet) fti'ict cin§, bas crft, ba3 bu ,^u gar unlnirbig fel)eft fold)y rct)d)5 tcftamcnt, jum anbern, ob bu glcl)d) toirbig luercft, fei) bod) bau gut fo gro^,

;.'5 ba3 bie natur fid^ cutfcp für bcr gröffe bcr güttcr (Dan öorgebung aller funb unb ctrigcä leben, \vaö bringt nit mit fid)?), fo muftu, mie id) gcfogt l)(ib, bie Inort (5l)rifti mel)r anfel)cn, hau foldjc gebancfeii, er luirt bir nit liegen, bcl)n gebancfenn Irerbcn bid) tricgen. 6)lci)d) alu lücn einem armen Bettler, l)a aud) el)ncm buffen mürben taufcnt gulbcn bcfd)el)ben, ^o Irurbc

311 er nit fic forbern aü% fel)nem üorbicnft obbcr tuirbideit, aud) nit nad) laffen umb bcr gro^c totHen bc» guti«, unb feo ^cmant t)t)m tnürb furtocrffcn fein untoirbidcit unb große bec- gutis, tourb er fürloar fid) ber fel)niy Inffen ai=

Ifo fcxr HK atlcä D ictricgcret) K 2 Dot bid) 1) 3 bagu U bie \ä)üä) 1>

4 Ijcraiife pufecn UH ficraufj fpitjcn K ctlangcft D .5 figiU M l)ctocl)(jen BCM 6cH)et)jcn 1) iiiugcft U (i figil M glcwift M fud)cft 1) 7 ob bu M gvinbi:^ K gnctjiic^ K

„giicfeifcfjt" fe^U in II gncljic^ M imrc>)ncft 1) uiivciüft E 8 cni^jfoljEn BCM cnttjfa^cn D

Ü Icficnbige BC'IJ für bvingcft 1) baiauff UM lu baviimcn 1.) 12 ctjncii fvclje ABC

13 onfafieft U 14 liebet BC t)m gefeUct D Ib ijm nit gefcUet 1) li; umbiunft D

17 ^uiogen gtelubt M 18 ifttt gtehjbt M 20 unb glembt M 21 unb gtctuben M

22 fuff^e^enben E anfei^tung ABCDE („anfccfitcn" fcfton IIKM) nit nodjteijet D 24 tcfto= mcnt? M 25 entfc^t für M 27 bir nid)t U 2S ein armer ABC (bie gleidje gorm

in ben übrigen Sonberbrudcn) 29 fo Wurb i) 30 aud) nid)t U 31 ^eniot ABC ^manbt U t)mat E Ijcmanbt M iwic oben II unb Kl 32 luürb er M furiuar BCil teljueä U

302 <^iit Sctniüii l'üii bcm neuen leftnniciit, ba-j ift von bcr Viliat» SJieife- 15*20.

fcfjvccfcii iinb fiiflcu 'Uiac- gcl)t bic^y nn ^ icf) Uunif; li'([i-j InoII, baö icf) unniirbii^ bljn bc-j tcftnmcntv, id) tubberc nit auff mclju uorbicnft, al-j lucve mau mivö fcfjulbifl gelüc^cn, fonbcvn auff bic guuft unb gnobe bc3 teftaton»: l)att cc- l)t)n uit 3U Hil gcbaucfjt mir 3U bcfd)clibcu , Umrumli folt id) mid) f;o tior= adjton unb baffelb uit fobbcru unb nehmen?' "Mi^o muf? aud) tiic ein blobc, ^ !leiu miitig gcluiffcu luibcv fcl)nc gcbantfeu auff has tcftamcnt (?()nfti podjcu unb trotzig fein l)m feftcn glauben, unangcfet)cn , Une unluirbig fic unb gro^ bac' gntt ift, ban eben barumb ift-i ein gotttid) tcftamcnt, ba-3 ^0 gvofe gut fo unmirbigcn bringt, bamit gott tnil evUiectcn fct)nc liebe ubir alle bingf. '^Itlfjo troftet Ktjriftuö bic fclben fleljnrautigen , bic baS- gut fo gro§ bund't, w

suc. 12,32. nnb fprad): C^'H' {leinmutigeci fieufflin folt end) nit fnrdjtcu, e-o f]at clnrm battcr fjo »luiUgcfallcn , ba-i er cud; bao eluige reljd) gebe.

(^jum fcd),^el)cnbcu. 5hi fic§, tüa§ I)a'bcn fic un§ ou^ bcr mcffc gcmarfjt? 3um crftcn t)aben fic nnc- bifie tnort be? tcftamcnt*? Povpovgcn, nnb geleret, man fol fic ben Idjen nit fagen, co feljen l)cl)mlidjc liunl, allein in ber meffc i-'' büu bcm pricftcr 3U fprccf^cu. .öatt nit l)ic bcr teuffetl uno bas ftaubt ftuc! bon ber meffc mcbfterlid) geftoten nnb in ein fd)U)cl)geu bradjt? bau Uicr f)at t)l)c gel)int prcbigen, bac> man in bcr ntcffc foll bifjcr Inort bcv teftamentC' Uiar= ncbmcu nnb brauff trolu'u mit el)ncm feftcn glauben, ba'i bod; l)ctt folt ba« fnrnf)cmft fel)n'? IHlf^o babeu fic fic^ fnrdjtct nnb uu5 furdjteu leren, ba fein ■-•0 furdjt ift, l)a ba aller unfer troft unb fid)crl)cit an ligt. ilniS elenber gelniffcn V't man l)ie mit tvoften nnb errebten funb, bie für ford)t nnb bctriibnio lior= terbet fein! Unldjcr tenffcl f)at i)l)n bod; gefugt, ba§ bie Inort, bie bic aller 'gcmei)uften, aller offcntlidjftcn fein folleu bei) allen (51)riften, priefter unb lel)cn, mann nnb Uiel)bcn, jung unb allt, foücn aller l)ei)mlid)ft Oorporgcn fein? 25 äßic folt es muglid) fein, bah tuir tniften, Uiaö mc^ Incvc, lüic fic 3U üben unb balteu fct), luen luiv bie Unnt nit foltcn linffen, barpuucn bie meffc ftcct unb gel)t^ IHber loolt gott, bav mir Tentid)cn mefi ]n bcutfd) lefjcn nnb bic l)cl)mlid)fteii mort auffs aller l)ol)ift fnngen ! äßarumb foltcn toir Tcutfd)cn nit mcf; lefjcn auff unfer fpvad), fjo bie i'atinifd)en, Aivicd)cn unb Pil auberc .w

3Hotti).28,i9. auff l)()re fprad) mcfj l)alten ^ JilHU-nmb l)elt man nit aud) l)ci)mlid) bie Inort bcr tauffe 'id) tauffc bid) l)nn bcm uanu'n be§ Syattcrj unb Son^ unb ()cl)ligcn G5cl)ft5, SlmcnV Wiao, l)ic ein pbcr bcutfd) nnb lantt rebeu, bao bod) nit iDcniger l)ci)lig Hunt unb ',nfagung gotti-5 fel)n, marumb folt mnn nit audj laut unnb bcutfd) l)bcrmau bi^c luort bcr meffcu rcben uub l)6rcu lüffcn? 35

2 forbcxc nittjt 1) 1 l)I)u nidtjt I> {oU ÜV 5 forbcrn l> Mob D 9 uicv I) 11 ftcufftci» ItC ciurciu I) 11; baS fKlublftud M 18 lunvnclinic .V l'J bovauft 1'

211 Slfto r.c (id) flcfurdjtct unb uns fovd)tni 1> fid) findjlct unb uns iüvd)tcu .M IcDu fovdit \> Ictjn furd)t .M -."J licttubtuis 1) 2:i bic luovt, ivcldjc bic 1) '-'4 üficntUdjftcn .M

21; mi'ifllid) .M luuftcu .\I üben 15t: ^cinilidjfte U allcv l)ol)ift Ur.M QUcvl)ulKft 1>

ill nic^t aud) U ti'2 id) tcnffc bid) M ;13 oOlftcd U io<i) nid)t 1)

©in ©ernton Don bem neuen 2cftainent, ba-J ift von ber {)eitigcn ÜJJcffc. 1520. 363

C5,5um iiL)cnl!cl)cnbcii. So laft itnC' im lernen, bau in eljiiem Ijfltidjen gclubb gottiS fcljn ^lüct) bing, ber man mnf] löavncl)men, ha§ felju lüovt unb 3el)ri)cn, alo l)n bcv tauff felinn bie tnovt bcä tcuffcrä unb baä tancfjcn Xjm limficr, in ber nu-f] felin b'e lüoit unb bns brott unb tocljn. Sie luort icljn

•'■ gottlid) gclubb, ,]u]agnng unb tcftantcnt, bie ,5el)d)cn fein faevament, ba-s ift l)el)lige ,]el)d)en. yhi aia öit mc^r (igt an bem tcftament ben nn bem faera= ment, alfo ligt Hit mc[)r an ben Porten ben an ben ^iCl)d)en, bau bie |el)d)eu mügen luot nit fein, baC' bennod; ber meufd) bie Inort i)abe, unb alfo on facra= ment, bod^ nit nn tcftament fclig Joerbe, Jen ic^ fan be§ facrament§ tjnn ber

1" meß teglirf) nieffen, Uirnn ic^ nur bnö tcftament, baS ift bie h.iort unb gelubb (5l)rifti, für mid} bilbe unb mcljucn glauben brljnncu liieljbe unb ftercte. -Jllfeo fe^en Unr, ba-j ba^ Bcfte unnb grbfte ftiitf alter facrament unb ber mefj fein bie huirt unb gclubb gotti-?, on Unldje bie iacrnmcnt tobt unnb nicf)t§ fcl)nn, glei)d) Uiic ein lel)p on fcele, ein fafj an loctjn, eljn tafd) an gcUt, ein figur

!■' an crfuttung, ein bud)ftab on gel)ft, ein fc^etjbc on mcffer, unb ber gtet)d)cn, bay war ift, tuo tt)ir bie meß Ijanbeln, ^oren ober fefien on bie Inort obbcr tcftament, nur allein auff ba-J facrament unb tiel)rf)en Inartcn, %o tnirt bie mcB nl)mmcr bie I)elfft gebaltcn, bnn facrament on tcftament ift bau futtcr on baö clel)nob befjattcn, gar mit unglcl]d;cr f)etfft unb tcljlung.

(Sjinit adjtjcljcnben. Üaficr id) furd)t, ba§ ip l)nn ber C5f)riftcnl)eit mclir

abtgottcrcl) burd) bie meffeu gefdjct)cn, ban l)f)e gcfi^ef)en ift unter ben ;\ubcii, ban iüir t)6ren nljrgcnt, baä bie mc§ auff ben glauben ju n.iel)bcn unnb ftcrdcn gevid)t tnerbe, ba 5U fie bod) allclm bon Gtirifto georbnet ift, unb nur al-j el)n facrament on tcftament gel)anbelt Inirt. f)abcn Oil gcfdjrieben oon ben

2s frudjtcn ber meffe, unnb bie fclben furlimr t)od^ Ijebt, bie laß iä) blct)ben l)nn l)f)ren loirbcn. 5lber fifie ,5U, bao bu bac^ alle5 gegen bifjcm adjtift, luic ben lci)p gegen bie fcele. (Sott l)att uuBcrm glauben l)ic el)ne Incljbc, tifc^ unb mal^el)t bcrcljt, ber glaub h)et)bet \iä) aber nii^t, ben aUcljn oonn bem Itort gottic\ brumb muftu ber tnort für alten bingcn toar nl)cmen, bie fclben liod;=

3u l)eben, üilt brauff geben unb fcft brau l)altcn, ßo l)aftu nit aUel)n bie tlcljncn tvopfffrudjtlin ber mef], fonbcrn and) ben l)cubtbrunnen bc§ glaubend, auf] tüild)cm quillct unb flcuffct alliv gutt, )iük ber l)crr fagt ^sol)on. iiij. 3Bcr in3ofi. 7,38. mid} glaubt, öon fernem Icljbe foUent flitffcn fluffc bc3 lebcnbigcn Inaffcrä.

2 gcIüBb M 5 gottlirf) M gctütb BC'M G tcftament, ban 1) 7 morttcn, ban D 8 nid^t fcgn M 'J on teftantent DJI San ii^ 1) boä jacvamcntä ABCDE ba§ jaciomcnt IIK (mic oben M) 10 genieflen -M gcliibb BC'M 11 barinnen 1) 12 getutib BCM

14 on wein 1) on »ctjn >[ on gctt 1) on gettt M figuv an on etfuttung ABC figur on im= cvfuUung U figur on crfüUung IIK figur on erfuUung JI (mie o!-en E) 17 bie meß nimmcv ber l)all) tait gehalten H iaS tjaUjtcil ber mcf| nljmnier geljalten K 19 ungtei)(|cr l)itff K

21 abgottcre^ D obgotteret) M 25 frud^ten M iioäj erhoben D i)oä) ergebt H ^oc^ gebebt KM 2G ac^teft D 27 Ic^p ge^cn BC ber feele D cljn »etjbc I) 2S ban allclin L) 29 ba= xumb U »or alten l) 30 barauff geben U baran l)atten U nidjt altcijn M .31 Ijcubt irunnen BC l^eubtiorn U 32 oUcs D 33 glclubt M joUcn U.M flieffcn flcuffc E

30-1 Gi« ©etiiiüii nun bem neuen leftninent, bnj ift nun bcr Ijeiliflen "JJieijc. Iö20.

3oi). 4, u. ^Vcm , )ucr bii tiiurft lum bnit liiafier baj id.) gebe, bcr luirt mjmmev mcfu" biujtcii, uiiiib CO luirt ijnii l)l)m lucrbcii ein bxmx dm fpringciibcu luaffcrä 1)110 einige Icfacii. ''Mi]o ']iiim luir ben crftcn mif^proud) bcr nicf^, boe tvix liürtoren I)a6cn baö Ijniibt gutt, hai tcftnmcnt unnb gtauficn: ina-i mm borauß lücljttcr ift gcfülgct, iDoUcim tnljr aud) ü'l)cn. s

(^'yim iiciiiilu't)cnbcii. Xas miiB tioit notten folgen, Ino bcr glaub iinb ba3 toort obber ,yifaguiig gottiy fallen ober nod; bleljbcn, taä ha Quffftel)n an l)l)rc ftatt luerii ininb falfd) iiormcffenl)cl)t aiiff bic fclbcn, bann lüo nit ?,n= fagung gotti-j ift, ba ift fel)n glaub, luo nit glaub ift, ba bormiffet fidj l)bcrman mit lucrdEcn ju bcffcrn unb gott gefctlig mad)cn, unnb luo baffelb furfid) gal)t, '" f50 Incdjft braufi cljii falfd) fidjcrc Oorincffcnl)cit, aly fcl) bcr menfd) mit gott mub fcl)iicr luerrf luiUcn ItioLl brau, Um C'j nit furfidj gal)t, ba l)att ba-3 gc= tüiffcn fcljn riigc, unb lod)^ nit, luic tl)un foll, ba^ c3 gott gefcUig locrbe. '^llfjo l)ab id) forg, ba-s nill nicnfdjen auß bcr mefj cl)n giitt luerrf gemacht l)abenn, bamit fie bormcljucnt, eljnn groffenn bienft tl)un bem almedjtigcnn '■■ gott. 9iu mcljnn id}, fjo luir bte öorigcn bing rcc^t borftanbenn t)ülicnn, baö bic mcf3 nit anbers fei), bcii cl)ii tcftamcnt unub facramcut, barl)iinen fid) gott Uorfprid)t gegen iiuy unnb gibt giuib unb barnü)crl;,ideit , fjo luirt fidjo nit fugen, ba>5 luir ein gutt luerrf obber Uorbienft foltcn braufj mad}eii, ben ein teftaincnt ift nit bcneficium acccptum, feb batum, e5 nl)inpt nit looltljat Uon -" nuy, fjonberii luingt nnö luoltljat. ÜBcr l)at l)l)e gcl)ort, baä bcr ein gutt luerrf tt)ue, bcr ein tcftamcnt cmpfel)ct? 6r iiljinpt luoll ,5u fidj ein luoltl)at. illfjo aud) l)n bcr mefj geben loir 61)rifto nidjts, fonbern nel)incn nur üou l)l)m, mon luolt ben ba-s ein gutt luerrf l)cl)ffcn , baö ein nicnfd; ftill belt unb Icft 1)111 luoltt)un, cffjen unb triurfcn geben, flcpbcn unb l)cl)leii, l)clffcn unb Ibfjcn, -■'* glcpd) at-5 1)11 ber tauff, ba and) gotttid) tcftamcnt unb fncrament ift, nicmant gott cttlua-:? gibt obber luol tl)iit, fonbern nl)inpt ettlua-J, fjo ai\d) in alten aiibern faeramcntcii, aiidj in ber prebigct, bau fjo ein fatraincnt nit fein mag ein bienftlid) gut luerrf, fjo mag aud) feinii anbcrö ein luerrf fein, bic luel)! fic oll cl)ner ort fcl)ii, unb iiatur be-j facrainciit-j ober tcftamciit'ö ift, bac- ■"" nit ein luerrf fcl), fonbern ein ubung bco glaubcnC' allein. .

ß^um jlucnljigftcn. 2)a» ift luol luar, lucn luir jnfammen fuiiiiiien in bcr mef;, baö tcftamcnt iinb faeramcitt ,yi empfabcn, unb ben glauben lucDbcn unb ftcrrfeu, büi luir baffdbft el)ntrcd;tig bccttcn (baffelb gcpcct, luiib hm

1 ben Wirt 1> 2 fpvinflciibc ABCDICM lluic olieu 111 ö Ijiiä clmgen M 1 IjeWbt gutt M 7 narf) bicljbeii .M iai bo 1) !) bo ift fcljn »C lu aal)t HC «ect I) (icl)t M 11 „fjo

iucd)fr' lii-3 „fin-firf) gn()t" 3. 12 fel)tt in II bavoiif! I> fnlfd) unfid)erc l)ovmeftenl)cit K falic^ iiiifidjevc «crmcficit^cil K 12 baraii I> gäl)t liC flcct I) gel)t M 1". nioijcvii K flvoftoni K 17 bau el)ii I) 18 negc M 1!) baraiift D bann clm I) 20 ift nirtit 1> nDniVt nidit I)

22 tt)ut m: eiitpfclH't 1> 21 luolt bann I) ou'tid) teftnnient IC gottiä tcftamcnt .M

2W prcbijflc I) nidjt fein U :ju oUc I) ;!1 i'iCimfl HC :!2 fomincn .M 3:1 cnipt)al)cn HC ciit|)fo^cn IJ -.H wir baä \M ct)ntrcd)tifl i) luit ba fclüft ciutrcdjtifl K

©in Smnoii Hoii bfin neuen leftatiient, bn« ift lioii ber [jeüifleii *]JceJie. 1520. 3G5

glaiiden ,511 cvlocrticu , aufe bem fctbcn slanöc" öcfd}e[]cn, ift ein flut lucrc!), unb bie olmofecn aufjteljllcn ben avmcn, »oic HortieQttcn flcl'djnc^, ba bic 6I)ri)'tcn .^iifammcn trugen ejücn unb aücrlcl) nobtuvfft, bn-j nad) bcv mcffc Irart nnfe tcljUct bcn bürfftigen, lote auß 5. 5|>aul. i. t^ov. xi. Inir lernen: aber bif5 uierc! '■*5'"- ",21. unb gepett icl)n Dill ein anbcr bingf, ban bae teftament unb facrament, luildj-? nientnntopffern obber geben ton Inibbcr gott und) benmcnfdjen, lonberneiniiglidjer fein f]o tiill nl)nipt unb cnipfel)et für fid) nllein, f]o Dil er glaubt unb tralDet, glel)c^ aU id; für nicmant, anä) uicmant ju gutt magf ha^ facramcnt ber tauff, ber puf), ber olung enipfal)en obber geben, fonbern id) nt)m für mid) allein bie iDoltliat barl)nnen Don gott, unb ift l)ie nit officium, fcb beneficium, fcpn loercE obber bienft, fonbern allein genieß unb geloinft, alfo mag aui^ niemant für ben anbern me^ l)Qlten obber boren, fonbern ein Ijglic^er für fid) felb allein, bau ca ift ba lauter gcniefj unb nl)emen. 1)a5 Dorfteljt man alles let)d)tti(^, feo man nur ber mefe loarnpuipt mos fie bod; ift, nemlid) hau fic ift cl)u teftament unb facroment, bas ift gottis mort ober jufagung unb ein l)eplige& ^epdjen beS brote-3 unb Inetjn^, barunber ß'fjriftu-j flepfd) unb blut niarl)afftig ift. I^an meld) Dornunfft mags lel)bcn, bao ber folt bci)ffen ein gut tücrd für cpncm anbern tbun, ber bo ber !umpt, glei^ ben anbern, aiä ein bürftigcr unb bolt't für fid) felb bie ttiort unb ba§ ,3et)d)en gotti'3, barpnn gott l)bm gnabc unb bntff Dorfprid)t unb gibt '. föottiö mort unb ,]cl)c^en unb gnabe empfaben ift pbt nit cttoa» guttis Don fid) geben obber mirden, fonbern allcir ]n fid) nbcnuni.

(_V5um el)n unb ^iDenbigften. Ter^atben bie loepl nu faft alle mclt auf} ber meffc ijütt ein opffcr gemadjt, ba§ fie got opffern, Itiiti^S anl5tDel)ffel ber brittc unb faft ber ergift mifjprand) ift, feo muffen toir bic ioepfslid) unter= fcbcpbt bnbcn, \vaä toir t)ie opffern ober nit opffern. (i-i ift on allen ,]>x)cl)ffet ha-:-' iDort 'opffern' in ber mc§ ba t)er fummen unb bißbcr blieben, baS ]ii ben jepttcn ber 'Jlpoftolcn, ba nod; ettlid) ubung beS alten teftamentc' gang= bafftig maren, bic C^l)riftcn .^ufammcn trugen effen, gellt unb nottbnrfft, tDild)§ neben ber mcfj toart auBgetepUet ben burfftigen, mie id) gefagt t)abc, al§ mir nod) Ic^eu ^^ct. iiij. ba» bie (it)riften Dortaufften alli» loas fic f)etten uub9ivni*.4,34f. brad)ten§ für bic fuß ber ^^Ipoftolen, bic licffens ban außtcpüen unnb geben auf5 bem gemepncn gut epnem pglidjcn Inas cer beburfft. 5^0 Icret nu ber beplig ^ilpoftel 6. ^^auet, ba-i man aHiä effen unb Idcj tutr braudjen foUem Gor. 10,31. mit becten unb gottis toort gcbenebcpen, unb got barumb banden, ba l)er fompt hai syenebicite unnb (^racia-j ubir tifd;. 5o loar ber praud) bee alten tefta=

1 |eI6en glauben ober gej^eljcn j\J3CDEHK (h)ie oben Ml 2 oerljetjtten M 4 jant

SpaitB D G noä) ben DM 7 entpfcftet D gtcwit M ' mag bic tauff, bie »)ii6, bie

otung empfo^en M 9 entpfaljen 1) 12 jelBft 1) „ift" »or „et)n teftament" fel)(t in M

18 Bov el)nem D 19 borinncn Ü 20 gnab D ^ilff 1) 21 entpfafien H gnte§ L)

24 on ljmet)ffct DM 2."j evgeft D 27 fonimen M 28 i'itnng BC 29 tt)i[(| Bf •'iO mt

and) lefeen M -il aU «aä D :J2 gaben M 33 n beburfft BC So (ernet 1) 34 fant

5.!auU D aüe§ D wa-i wtjf M 3.j tumpt D tumpt M 36 übet BCD

3GG t^'i" Sfvmoit Doii bcm neuen Icftamcnt, bn§ ift Uon bet ()ci(igcii ^Jicifc. 1520.

mcnt?, Iren ntnn flott bnniJt iibir bcn ciipffniincncii fluttcr, bac- man fic cinjjor 4.fflioi.i.s,i9. ()ub mit bcn l)ciibcn gcc^cn flott, Inic bo ftctt l)iii gcfch ^liofi: bntmb liakii btc '^(poftcE aud) qIbo auffgcljakii , flott gcbancft, unb fpcl)fe iinb Waä bic (?t)vii"tcn ^ufammcn tviif^eu mit bcm c^otti-? loovt flcbciicbeict. I'hid) t^tiriftu» viic. 22, 17. felbv, loie 5. l'iica-5 jd;vcl)bt, t|iib bcn fild) nutf unb banrft got, tvniid unb s gab bcn anbcvn, ct)e er ba§ facraracnt unb tcftamcnt ctinfcljct.

(?5nm ]\vt\) unb ,5iucnlngftcu. 3>on bifcm pmud) fci)n ubirbticlicn nod) bvcl) Uiai1jcl)d;cn : 2av crft, baC' man bic cvft unb Ic^t gcpctt bcr mc^ t)ci)fict tvoUccten, ba§ ift boifamtung, bamit bezeugt loivt, ba^ bie fclbcn gcpctt )cl)n gcfproc^cn ali ein bcucbicitc nub gvncinÄ ubcv bic fctbcu ju fammcu gc= i.eov. 10,31. tragen ipcljä, bic fclbcn jn fegen unb gott banden, nacfi bev tcvc 3. '|*üul. Sov anbcr, ba§ bic leut nad) bem guangclio nod^ jum opffer gal)cn, banon bev gefang, bcn man ha fclb fingt, bcpft offcvtovium, ba-5 ift ein upffcr. £aö biittc, bat' bev pricftcr mit bev patencn auf l)ebt unb- opffevt gott bic ungc= fcgnctc t)ofticu, eben bic fclbcn jcljt, tuen man fingt baö offertovinm unb bie "• leut opffern, bomit angctjcljgt U'irt, bas nit ba» facrautent got gcopffcrt tuirt bon m\-i , fonbern allein bie fclbcn (soüccteu unb Opfer bcr Uorfamlctcu fpepf; unb giittcr, ba^ ba gott für gebanrft Unvt unb fie gcfcgnet, auf; jutepllen allen biirfftigcn. San l)crnad), ba bcr pricftcr pn bcr ftil mefe bic gcfcgnet boftien unb fild) empor bebt, fagt er fein Inort Hou bem opffer, ba er bod) am mepften •-'« fageu unb gebenden folt bc-? opffer-j, Um bic mcfj ein opffer lucrc, fonbern, Uno idj broben^ gcfagt, er Ijebt c-j uit gott, fonbern un§ empor, un§ be» tcftamcnt-:' .yierpnncrn unb rcplicu ,^n bem glauben an ba-J fclb. ücffclben glcpdjen, Uien tr bau facrament cmpl)el)t obber gibt, gcbcndt er mit fcpm loort bec' opfferc', ha-:- bod) müft unb folt fepn, too ba-.- facrament el)n opffer tuerc. 2)arumb mog 2'' unb fan bie mcfj nit bi'Pfl'cu nod) fein ein opffer bc-ö faerament-ö bnlbni, fou= beru bcr fpcpfj unb gcpctt .jufammcu getragen, barpnnen gott gebaudt unb fic gcfcgnet Uierbeu.

P]um brcl) unb ,]tiiculiigften. ^Jhi ift nbgangen ber prnuc^, fpcl)ffe unb gelt ,]ufammen tragen in bcr mcfj, unb nit mebr, bcn nod) ein liiarliepd)eu ■^" bcffelbcn lUicbcn, cpnen Pfennig ,5u opfernn am l)el)ligcn feft, unb fonberlid) am Cftcrtag, ba man nod) bic ftaben, flcpfd), e^er jc. jur tird)cn trcgt unb lucpbcn Icifit. Tenn un an ftatt folc^er opffer unb Pollcctcn ftifft firdjen, flbfter, unb fpittal auffgcrid)t jcpn, unb erbaltcu folten Uierben allein balui, bao bcn biirfftigcn in cl)ner pglid)cn ftatt fon unb bei) bcn fclbcn ott l)^r notburfft geben ^'^

1 viex HCl) empfangenen BC entpfangenen DM 2 botnmfi D i bcm Wortt

aoltiS 9c6encbcl)ct M 5 fclbft 1) ?ant SiicoS 1> feld^ 1) 7 uficvilibcn D 1 1 ©. 'ISan. AM fonl %auU 1) 12 flccn 1> 9ct)cn M Ih bic fclbigcn D l(i bomit lU'D.M l>n-3 nid^t

boä J)M IS »Ol- gcbonclt 1) 20 fflrf) 1) 22 baroticn 1) 2:t on bn^ I) 24 cnt=

pjtiltt 1) cml)fcf)t .M „cv" Bov „mit" fcl)lt in AI!('l)i:ilK, ftcM nkv in M mit tcin A mit tcl)ncm I) imic oben M) 29 btc») unb tjwentjinijtcn 1) ::ii mcv, ban H itl pffcnning D :)2 (jii titdjcn IJ 33 (efjct. Ion l> 34 bnrlju 1^

') ®. .359.

6in Sermon Uoii bom iiciicii ifflniiuMit, hn-i ift uoii bct (jcüifli'H ^JJii'üc. 1520. 3G7

hJiirbt, uiib al%o ft'l)u kttclcr nodj barbloiev unter bcn (?:i)viftcn büebc, fon= bcrn aUcfainpt luni ber tncffc a,nuc[ l)cttcn nn lel)b unb fcclc. ^2lber es ift aEc§ umb tcvct: fllcl)cf) luic bm fcIcn bic meB iiit rc(i)t toirt üorbradjt, fon= beni aiö ein opjev üoiftanbcn, nit alo ein leftament, alfjo Unbbcnnnb, tuaö brt-5 Opfer ift unnb fel)n folt, ba-3 ift, bie cinttcr ber fird;en nnnb flofter, fein nlintnier opffer, »uerben anrf) nit ben burfftiflcn, ba fie l)l)n flcf)oren, iierepdjt mit banrf niib flelienebeijuiu^ gottiv. Xarnnib and) gott erl^nrnct, unb leffit es gefc^elin, biv? ber firc^en unb tlofter guter il',t ^n frieg, lüelttidjer prad;t unb 5n fold)ent nii^prand) fnnipt, ba-j fein anber gutt ^o fdjenblid) unb lefterlid) gcl)anbclt loirt unb nnibtompt, mildjv and) red;t unb biUid; ift, bic h)et)II es nit bienet, ba^u es Imrorbnet ift, ben armen, ha^ es nit Unrbig 6(el)b, ,]u bicnen, benn nur ]\i funb unb ;u fdjanb.

Gjum Hier unb jlnenljigften. gi-'QQ'fti' bcnn 'lim-j blel)bt bcnn uu \)n ber nic^, baOon fie mag ein opffer f)el)ffen, SepntemaÜ folnll lüort l)n bem ampt Pon bem opffer gefd)et)en?' 3lnttDort: ^d) fag, ba-? nid)t-3 blepbt, bau ftrarfs unnb fnrlj umb, loir miiffen bie meffcu (äffen blcpben ein facrament unb teftamcnt, loild) nit fein, noc^ mügen ein opfer fein, ßo Jnenig, aU bie anber facrament, tauf, fermel, puß, otung 3C. tnir tjorloren fonft ba§ @^lian= gelium, (^l)riftnm, troft unb alle gnabc gotti§. Trumb muffen Inir bic mc^ bloß unb lautier abfonbern Oon bcn gepeetten unb gepcrben, bie batui tlian fc^n Don ben t)epligen bcttcrn, unb bifclben bepbe ßo toept öon epnanber fc^etjben, a(§ l'pmet unb erben, ba-J bie mefe epgentlirf) nit anbcrc> btepbe, bcnn ba-; tcfta= ment unb facrament in ben mortcn (ifjrifti begriffen. SÖa» mcl)r über bie mort ba ift, fotten tüir adjteu gegen bie hjort 6t)rifti, al» trir bie ^Jlonftranijen unb Porporall aäjkn gegen bie tjoftien unb facrament fetb*3, 'mild) toir nit üuberft adjten, benn ciU ,yife^e, bamit unb barpunen luir bac- facrament fuglid) unb cf)r(id} l)anbeln miigcu: gicpd) nn, mie Itir bie ^]31onftran|en unb corporall unb altar tudjer anfclien gegen bas facrament, al^o foUen Inir alte 5ugefe|tc Inort, Inertf unb gepcrben ber me§ anfcljen gegen bie iBort (iljrifti, barpunen er bas teftament fe^t unb gibt. San feo bie meß ober ba% facra= ment ein opfer fterc, §o müfte man and) fagen, bas bas epne meffe unb opfer t)ieß, tuen ben francten bas facrament puß tiau% brad)t ftiirt, ober tt)en bie gefunben ha^2 in ber firdjen cmpfficngcn, unb ßolnl mcffen unb opffer fein, feooit 3um facrament gepu: fo bau t)ie nit opffer ift, h)ie foU es bann pnn bcä pricftcr» ijanh ein opffer fcpn, ^o bo(^ epnerlep facrament, epnerlep braud), epnerlep nu^, unb anff alte luegc baffclb facrament unb teftament ift bcp un§ allen?

3 nic^t xeä)l D »crüracijt M 7 tcfjct U 8 gefc§c^en BCÜM 10 umBfiimpt U umfiti'imtJt M 12 ban mir 1) unnb jdjnnbt 1) 13 gragcftu 1) bleibt ban D 14 £cl)t= cinrnat U ©qntcmat M 18 taiifjcrmcl , (jujj AE touff, firmung, fiiife DH taiiffimg, fug K

Box-ütten fünft D 19 gnab 1) Sovumb D 22 anbetft bleib, bon D 23 ubit M

26 bann aU D „oIs" fcf)tt in M 31 ein mcfj Ü 33 cntpfifngcn D opffer fcljen -M

368 (^i" Sormoti «on bcm nfiion Jcftnincnt, ba? ift Hon bot Zeitigen 9J!cffc. 1520.

6,5um fiinff iinb ,]liicnl',if|ften. Svinnö joUcn linr be§ >t)ortÄ 'opffci'' if ol tüarn^cntcn, ba-5 Inir iiit Hormcficn, ctlnaö flott ju geben l)n bem facvamcnt, §0 er un§ bor^nnen alle bing! gibt. 2ßir füllen gcl^ftüc^ opficrn, bie tücljtt bie Ictipltdjen o^iffer abgangcn iinb in üvc^en, ftoftcv, fpita[ gnttcv bovUianbelt fcljn. 'ißa-i iollcn luir bcn opffcrn? lln§ felb nnb atlio Uiae lnir l)üben mit ^

TOntti). 6,10. b(ct)iiigcm gcpect, lnic Inir fngen 'bcin lütH gefc^e^e miff bev erben al-j t)m i)t)md\ öic mit Inir nn-S bargeben foücn gottlicf)cm Unllon, ba5 er üon nnb au§ un§ macfje, \va5 er Inii nocf) fet)ncnt gottUdjen luolgciaEcn, barlju ijtjm lob unb bancf opffcrn miß ganzem f)cr^cn für fein unauffprec^lic^e fiiffe gnabe unb bnrinlicvlncteit bie er uns in bißem facrament .yigefagt unb geben f)at. Unb Unc Inoli )old)§ opffer and) auffen ber meß gcfdjicfjt unb gefd}cf)en fol, benn e5 uit notltc^ unb Ine^enlid) 3ur mc^ gel^ort, toie gcfagt ift/ ßo ift» bod) fiiftlidjer, fnglidjer, ftcrder unnb aud; angcntiemcr, Wo mit bem liauffen unb in ber famlung gcfd)id)t, ba el)nd ha^ anber ret)lit, bcUiegt unb erl)i|!t, ha^ Ca ftartf ju gott bringt unb bnmit erlanget on allen ^ioel^ffel, Ina?' is

OTatt6.i8,2o. tril. 2)en %o ßfjriftuu ^at jugefagt, \vo ^loen fein borfamlct tjn fepnem namen, ba fei) er tjn t)l)rem mittel, unb tdo ]Wn cin§ fein anff erben, ettlna» ]u bitten, foU gefdjeljen al-; Um-:? fie bitten, äl^ie öil mel)r folten erlangen Uia§ fie bitten, loo ein gan^e ftatt jufammen fompt, gott e^ntrecf)tigli(^ 5u loben unb bitten! SBir bnrfftcn nit Pil ablao brieffc, loo irir l)ie red)t füren, cg 20 folten and) bie feclen a\i]i bem fcgfclnr lel)d)tlid) erloBet loerben unb unk'l)lid; Qutter folgen. Slber eS ga^t le^ber nit feo ju, ift bod) alli§ borfcret: 3Bq§ ber mc^ el)gcn ift jutliun, geben Unr uuv unb hiollen-S felber t()un, älnvo inir ■tl)un foEen, geben tnir ber meß 3U tl)un, baö mad)en aEc» ungelerete, falfdje prcbigerc. 2-^

(\5um fed)§ unb ^Inenliigften. S/a-S ift mol limr, fold; gepcct, lob, bantf unb unfcr fclbä opffer folten mir nit burd} un-5 felbJ für tragen für gottic' Qugcn, fonbern anff 0"l)riftnm legen unb l)l)n laffen baffelb furtragen, )oie

Cw6t. 13, i.'.. S. ipauel lerct .'peb. jiij. l'affet un§ allicpt gott opffcrn ein opffer be-s lobe»,

ttiil(^-5 ift bie frud)t ber tippen, bie l)l)n befcnncn nnb prepffcn, unb bao aCtis 30

w. 110, 4. burd) 6t)tiftum, bcn barumb ift er and) ein priefter, luie pv. 109. fagt 'Xu

bift ein etnigcr priefter nad) ber tocpfje ''11tcld)ifebed)', bah er für wwi bittet

t)m bpmcl, unfcr gepett nnb opffer cmplicbet, unb burd) fidj felb, alv ein

*cbr. 9,2<.fvumcr pfaff, für gott angenl)em nuirijt, Inie aber mal 5. 'IhiucI fagt .'öeb. !•.

'iix ift gen ()l)meU faren, auff bao er fid; ein mitteler mad)e für gotti>3 angc= 3''

1 Soriimb I) loot ncrncmcn II 4 f^Jctot AUC 5 allcS 1) 7 gotlid) 1> SiifldjD.M 11 oiifiet M 12 bau I) notlid^ M iju ber mcfjj 1) gcfjuvct .M 13 füflUcIjcv M

ujiflcncmcr 1) San fo I> 18 ollcä Wa? M 19 Uimpt D 22 gif)! liC gcct D

flc:^t M nUcä I) 24 iinflctcvtc 1) Vvcbiflcr DM 27 Vax flotte^ I) 2!) Snnt

^anel I«: (ont •$a\iU Icvncl D oUe Ijcit I) 30 findet ber Icpfcn H ba? aU burrti D

31 bann bntumli I) 33 cntpfr()cl D cnipfctjtt M 34 »or got 1) „flott" fehlt in K icnb K ongenemc I) angenemen K jant X^auli l) •■iö gefarcn I) ntitler nindje »ov 1)

') ©.304 f.

6in ©ermoii uoii bom iiriicit leffamcnt, bn? ift Uoii bcr (jciligen OTefje. 1520. 300

fid^t für un§', unb Mo. 8. '6[)viftu§ 3f)cfu§, ber flcftorbcn ift, t)a nuff crftonben «"m. 8,34. Don bcn tobten, iinb fi^t .^uv redeten [)Qnb gottty, bcv aud) für uns rcbet unb mittclt'. \Huß Uic(d)cn Inovtcn tnir lernen, bny tinr nit Cvtjriftnm, foitbern (5()riftuy uns opffert, unb und) ber tüel)ß ift lcl)blid), l)l)a niiljlid}, bn-s luir

i bie Tnc§ ein opffer t)el)ffen, nit umb l)ret JoiEcu, fonbcrn ba§ toir un§ mit feljrifto opffern, ha-i ift, bno luir uns nnff Ctiriftum legen mit cl)nem feften glauben feljues teftameutv, unb nid;t anbera mit unferm gepcet, lob unb opffer für gott erfdjepnen, ben burc^ l)f)n unb fe^n mittel, unb mir nit brau 3lüel)f= fein, er fep unfer pfarrer ober pfoff l)m f)I)mel für gottiy angefid)t. Soldjcr

1" glaub für mar mad)t, ba-j Pl)riftu5 fid; unfer annl)mpt, uns fclb, unfer gepct unb lob furtregt, unb fic^ felbc' aud) für unf bar gibt im t)l)met. ilDo man al|o bie mefj ein opffer f)iefe unb üorftunbt, lucre ts \vo\i red)t, nit bao mir hai farramcnt opffern, fonbern hau mir burd) unfer loben, beeten unb opffern l)f)u rcl}ljen, urfad) geben, ba^ er fic^ fclb für unä t)m l)t)mct unb unC' mit

ir. X)ijm opffer, alu tuen ic^ fprec^, iä) ^ett et)ncm furftcn feljnen fun gcopffert, %o id) bod) nit mef)r tljan (lett, ben ba^j iä) bcn felben fun bemegt fjctt, mel)n nobt unb gemerb bcm furften anzutragen unb hca fun» ju e^nem mittler gepraud)t.

(^■^^um fiben unb ,^meningften. ?l6er auff bie mel)fec borftelien faft menig

20 bie meß, ban fic mcljncn, allein ber pricfter opffer bie meß für gott, ßo bod^ bifen braui^ unnb me^^e eljn i)gli(^er, ber ba^ facrament emp'^e^et, übet ober üben ioll, ja ond) alle bie, bie bet) ber meffe feljn, ob fie nit leliplid) bas facrament empfat)cn, unb nod) mef)r, fold§ mct)ffe bc5 opfferä mag cljn iglic^ d}riften , mo er ift , unb alle ftunb üben , mie 5pauluö fagt : l'affet un§ bnrc^ m^- 13, n-

■>:■ t)tjn affljcit opffern ba^i opffer be§ lobife, unb p§. 109. S)u bift ein elriger lü- no, 4. priefter. ^\ft er ein cmigcr pricfter, ^o ift er alle ftunb ein priefter, unb on unterlaß opffert für gott. l'lbcr tutr mügcn nit allljet)t gleljc^ fct)n, brumb ift bie me§ cljngefe^t, ba^ mir ba jufammen fummen unb in gemeljn ein fold; opffer tbun. äöer nn bie mcf3 anber-J borftet)et ober tjljr anber^ praudjt, bcnn

:iu el)n teftament unb fold) opffer, ber fel)e ,5U, maä er borfteljc: ict) borftclje fie, toie gefagt ift, S)ag eljgcntlid) nit anber» fei), ban baö mir ba§ teftament empl)al)cn, unb baneben un^ crmaneu unb bebenden, ben glauben 3u fterrfen, unb nit 3tiiel)ffeln, bau Öljriftuj i)m l)t)mcL unfer pfarrer fei), fid) für un-j on unterlou opffer, unf3, unfer gepeet unb lob furtrag unb gcnt)em mac^: gteid)

2 Iju ber rechten U 3 Wljv nic^t ß^viftum M i ift (cl)c^tli(^ .M 8 »ot

got D bon butd) U nit^t batott D 9 bot; gotteä U 11 „auc^" fe^lt in M 12 oer= ftunbe M 15 feinen fon D bon bo§ D fcISen fon D 17 bei fonä ü 19 wctiij uovftecn D 20 öoT got I) 21 btfev AEHK biger BCM btjßet D entpfe^et D empfe^et SI 23 entpfaf)en D ttcig D 24 uBen BC 2.5 alle ^tit D 26 3ft cljn ewiger M 27 Sor got I) QÜe fjcDt D boritmb 1) 2S fommen M 29 »orfteet D ban el)n 1) 30 oorftce, 3ci) oCrfteo fid) D 32 entpfoljen U empfa^cn M 34 unb gen^cn mai^t E unb gon tnac^t K ßut^et§ aBette. VI. 24

370 6>n Sctmoii uoit hnn neuen leftnntent, bnc- ift Uon bcr ()ei(igcn 5)?ef(e. 1520.

at§ Iticii id) bcn tcl)pltd)cn l)rbcni)cf)i'n pfavvcv looU opffcvn in bcr mc^, unb kfuHje l)()iu mcljnc iiott unb fiottiv lob für ^utragcn, unb er mir be-i ein jeljc^en gebe, er tüoUife tl)nn, 9lcl)c^ toic id) Ijic ben pfarrer opffert, alfjo opfere id) and) 6t)riftnm, baS itf) Ocgcrc unb a,laub, er ncf)m mid), incljn lob nnb gepett nnff unb bringe für gott burd) fid; fclbc', nnb gibt mir, ben felben 5 glauben ^ufic^even, ein je^d^en, er h)oE t^un, ba§ 3et)cf)en ift ba^ facrament brottis unb hiel)n. So Unrty !lar, ba§ nit nKcin bcr priefter bie mc^ opffcrt, ^onbern cl)ni-j l)glid)cn füld)cr cl)gencr glaub, bcr ift ba-; rcd)tt pricftcrlid) ampt, burd) Unld)5 ßl)riftu» Inirt für gott geopfert, linld)? ampt bcr priefter mit ben cnferlid)cn geperbcn bcr me§ bebcnttet, unb fein al^o alfampt glet)(^ get)ftlid)e )" priefter für gott.

ßjnm aä)t nnb jiücntjigftcn. '.^lufj bifcm magftu nn fel6 mcrden, bas t)l)r bil fein, bie red)t mcfj t)altcn nnb opfern, bie fclb-j nid)t-5 brnmb loiffen, ja nit nd)tcn, ba§ fie priefter fein obbcr mcfj l)a[tcn miigcn, Unbbernmb uil, bie fid) gro^ mnl)cn unb allen lilel)ö fnrlucnben, mcljucnb, fie l)alten gar Inol i-' me^ unb opffernn red)t, unb ift boä) nic§tö xed)t. S}enn alle bie, feo ben glauben l)aben , ba§ 6'f)riftn§ für fie ein Pfarrer fei) l)m l)l)mell für gottiy äugen, unb auff l)l)n legen, burdi l)l)n furtragen, l)l)re gepett, lob, nob nnb fid) felbs, nit bran jlnepffetn, er tl)u ha^ felb unb opffer fid§ felb für fie, nel)men brauff lel)plid) ober gcl)fttid)e baS facrament unnb tcftamcnt al-J ein 20 3cl)d)cn alliy bcffclbcnn, unnb ,5Uicl)ffcln nit, cy ift ba alle fnnb borgeben, gott gnebtger tjattev inorben unb cloigcy leben berel)t, fil)e, aEe bie, Ino fie fein, bay fcl)n rcd)tc Pfaffen, nnb l)altcn Inarljafftig rcd)t mcf^, erlangen and) bamit, •Uia« fie »uotlcn. 3)ün bcr glaub mufj alliy tl)un. (Sr ift allein bay rec^t pricftcrlid) ampt, nnb Icffct qu^ niemant anber'3 fel)n: barnmb fet)n aU z.-. (5l)riften man pfaffcn, aCe tneljbcr pffcfft)n, cc- fei) Juncf ober alt, l)err ober tnt(i)t, fratü ober magb, gelcrct ober lcl)c. .'pie ift lein unterfd)eibt, cy fei) bcnn ber glaub nnglcl)d). äöibbcrnmb alle, bie fDld)cn glauben nit l)abcn, foubcrn bormcffen fid), bie mcf} alö ein opffer auff ^u trel)bcn unb l)l)r ampt gott furtragen, bay fein olgotjcn, Ijaltcn cuf^erlid) mc^, Iniffcn felby nit Uia>3 m fie mad)eu, unb mugeu gott nit loolgefalleu, bem on red)tcu glauben unmüglid) tubv. n,r,. ift cttluaö gcfallcu , luie S. i^auluö ijcb. fi. fagt. 9Ju ift t)t)r Dil, bie fold)cn rcd)teu glauben l)cl)mlid) l)abcn, unb Iniffcn felbS uid)ty brnmb, Uil, bie iel)n nit l)abcn, nnb loerbcn fein and) nit gcuuir.

ßjum neun unb 3lüenlngften. fragen loir 'Inay gcfd)id)t bcnn burd^ bie 35 mcffen, %o bor bie feelcn l)m fegfclor gel)alteun Incrben, fjo bod) nn ein fold^

1 ict) li'l)p(ic[)cn HC iilj bfiii lcl)))lid)fn 1) >)rbrnijd)cni I) 2 mein nobt 1> :i flcti,

er WoUefi thiin D offcvt, nljo o()ffcv 1) G IDoHe eiS .\l 7 \xic\)ni M S jolcftct ainiflcv

Blnul) II '.I wild) amvt 1«; In alloinmpt M II «in- not 1> 1:1 boinnih l> 14 nii^t

acfjtcii l> 11; 3;an nfic D 17 bov flottcö D is „iji)n" ffi)U in K nnb K li) nit

baran D nid)t bran M 20 bnranfj I) (icl)ft(id) D.M 2:! vcd^t pfnffcn D 24 oUc^ 1)

2.'. lefet liC oflc Cüjtiftcn DM 27 adcvt 1> jcl) bann D :i2 jont *l!niiU 1) :i3 „teditcn"

fel)lt in l«; batiimb U 3G fm bie jcelen UM

6in Sctmon bon h«m neuen Icftamcnt, bai ift ooit bot ^ei(igcn ÜJlefje. 1520. 371

ftarcf 9etoonl)ett ift ein geriffen, feel mcffen ju [tifftcn, iitib furtuar Dil bu^ev tjiix ubir ^cinadjtr '',!lntliiort : ßduontjcit f)l)nii, gcluonlicit f)cr, gotti« tnort nuife Cor gel)cn iinb fcft bletjbcn, büü bte meß nit anbcv-J bcu ein tcftament unb facvament gotti-ä felj, toilcf)» nit ein gutt tücvd nocf) opffer fein mag, 06 s Cy >nol l)n bcm opffer unnb guttcn luercfcn gefaffct mag empfangen merbcn, tnic gefagt ift. £rum6 ift-i nit ,5locl)ffcl, luer on öorgefagten glanben me^ tjelt, Bo öil an l)t)m ift, miber ficf) felb noc^ l)emanb bet)i(fft, benn boä facva= ment für fid) felb, on ben glauben, loircft nichts, ja got fetber, ber bot^ aüe bingt mirctt , loirctt unnb tan mit fernem mcnfcfjen gute tuircfen , er glaub

1" bann t)t)m fcfttglid), loie oil ioeniger hai facrament. (i» ift lel)d}tlidj gefügt, (Sin me§ ift trefftig, fie ge)d)cl)e Don eljnem frummcn obber bo^en pffaffen, fie fei) angcnl)em operc operati, nit opere operantiv. 3l6er nit meljr balju anff 3U bringen, bann bao Oieß alfso fagen unb getoonet fel)nn, ift ein fd}tcc^te betterung, baä brumb gutt fe)^. ^aben öitt rel)d)tumb unb tootluft gelobt

'•■i unb geloonett, fie muffen brumb nit gut fein. 5Jian folt f^rifft obber üor= nunfft bar^u bringen. Srumb laft unö furfet)en, ba» mir nit narren: id; !an§ nit bcgret)ffen, ia^ on mifpraud) fein folt, fo üil feetmefe unb begengnifee ftifften, fonbcrlid) fo hah aEi§ für gutte lüercf unb opffer, got bamit ju be= |alen, gefd)id;t, fo nit anber», ban genieffen unb empl)al)cn f)ie ift bev gott=

20 lidjen gnaben, un» l)n fet)nem teftament unb facrament ougefagt unb geben.

(Sjum breljffigften. S)a luill ic^ gerne mit ftl)mmen, haä ber glaub, ben

idj oenennet l)abe bac' re(^t prieftcrlic^e ampt,^ ber uns alle |u pffaffen unnb

pffcffl)nn mad;t, burd) mild)en mir uns, unfer nott, gcpett, lob unb band

auff (5l)rifto unb buri^ ßlirifto neben bem facrament opffern, unb bamit

2s 6l)riftum für gott opffern, bai ift, t)t)m urfac^ geben unb beloegen, ba^ er fid) für uni- unb uns mit t)i)m opffert: berfelb glaub, fog ic^, bormag lüarlic^ alle bing l)m t)l)mel, erben, ^eE unnb fegfemr, unb mag bem felben glauben niemant jutiil geben, unb, loie id) broben- gefagt ijübc, %o 6l)riftu§wntt6.is,2o. 5lDel)cn menfc^en Oorfpric^t aller bing ert)6rung, loie Dil meljr mügen bei) l)l)m '''

30 erlangen, toa§ fie moUen, fooiE menfd)en. ^li) toe^ß tooU, ba^ dtliä) toerben lel)(^tfertig fel)n, l)l)rl)nne mid) eljncn fctser jufi^clten. 3lber, lieber gefetl, bu foltift auc^ 3U fet)cn, ob bu es ßo lel)d)ttic^ bemeren funbift, %o lepc^tlid) bu lefterft. ^d) i)ab5 tvoU gelegen, fenne bel)n buc^cr aud) lool, barauff bu bic^ grunbift, ba^i bu nit barfft bencfen, ic^ toiffe be^nc tunft nit: ic^ fag aber,

2 uiet D 3 nic^t M anbets bann 1) 5 entpfongcn l) 6 SlatumS L) nic^t M furgefasten M 7 toibbcr Ij^m jetfi 11 qmanbt fie^itfft. bann U 9 „wixdEt unnb" fe^tt

in M gtctoB benn M 11 ftommen M 12 nic^t opexe opetontiä D bat|u D 14 ba-- tutofi D 15 batumi D nid^t gutt M 16 ba^u fixtngen M Sarumb laft D fuxjegen A für fegen BC 17 fiegengnig D 18 aUe§ D 19 cntpfoljcn I) empfa^en il 20 „unb factament" fe^tt in M 22 i)ai D prieftcrtic^ M 24 burc^ ß^riftum D 25 opffet BC 2S baifoben D ^ab Ü 29 »orfprii^ BC 30 ttottcn M 32 jolteft U tunbeft D 33 lefte= teft BC 34 gxunbeft D barfftä ABCDM burfftä E bütjteft K (wie olben H) bein tunft nit D

') ©.370. ^) ®. ;368.

24*

372 Kti ©ermoit »on bcra itfiion icftnment, bn§ ift Hon bcr I)ci(tgen 9JJcfjc. ir)20.

biV3 betinc timft !cl)ti c|ntnb liatt, imb mnc^ift fic aiid) nit bclncrcn, toirft au^ nu^ cljucin facrnmcnt obbcv tcftnmciit gottiä mjunncr mcl)r ein optfcv ober loerd bcr gniigtfjmtng machen, §o auif) bte gnugtf)iiung on l)l)r fclBö tncl)r ein Tticnidjticf) bau gotlid) gcfcl ift. S^annitb rabt id), (a^t iing be-s getniffen Ipiclcii iinb ba« ungclinijc favenii, ba& ift, \vm Um bcn avmcii feeleii ober s l)manb onberS '^elffen troEen, ha^ lüir§ nit t)t)nfc^(af)en, unb niiff bie me% aU ein gniigfam rtertf un-S üorlaffcn , fonbcrnn .yifantmcn fiimmcn ]u ber me§, unb mit bcm pricftcrlicf;cn glauben alle autigcnbe nobt auff ütirifto unb mit 6l)rtfto furtragen, bittcnb für bie feelen, unb nit brau ,^lpel}ffcln, toir tüerbcn erlioret, %o mugcn tnir getuiß fel)n, ba-? bie fcele erlöset fei), ben ber glaub, w auff 6l)riftuii ^jufagen gcgriiub, trcugt nit, fcljlt aud) nit.

ßjum el)u unb brctiifioften. IHIßc Icßen luir, bcis S. 5]louica, 8. 3tugu= ftinuC' 5Jhitter, an l)l)rem tobt bett begcret, fie Inoltcn l)I)r gebenden bei) ber nie^, bau liio bie me§ on l)()r felb gnng locrc, l)bcrman 5U l)elffen, loas burfften inir be§ glaubenS unb gepett;;? 53ibd)teftn aber fagcn 'luo baö Inar ift, fjo i-. mod)t e^n t)glid)cr lool auff bem felb me^f)alten obber fol(^ opffer opffern, benn c-i mag ein l)gtid)ev luol ein fo(d)en glauben auff bem felb 3U 6t)rifto l)aben, l)()m fel)n gepeet, lob, nobt unb fad) opffern unb befelljen, gott l)m l)l)mcl furjutragen, bar |u mag er anc^ inolt an ba§ focrament unb teftament gebenden, bcffcUicn bevt^Iid) begeren unb alßo gel)ftlid) empfalien, (3)enn Incr 2u fel)n begeret unb glaubt, bcr empl)el)t es geljftlidj, luie 5. '^lugnitinuy leret), lDa§ ift CS benn nobt, baö man mef] t)ab l)u ber fird^enf 5lnth)ort: ift luar, fold)er glaub ift gnug unb rid)tet cv Umrlid) atlic' an^. 'Jlber Ino mod)tiftu an fold)enn glauben, opffer, facramcnt unb teftament gebenden, luen e-j nit in cttlid)cn benantten orttern unb fird)en lel)plid) gebanbelt luurb? sr, ®tel)d) alC' bie tauff unb abfolntion, Inic Inol on fic ber glaub gnngfam ift, nio man nit mel)r tl)nn fan, bod). Inen fie nl)rgenb Incrcn, loer funb brau benden unb glauben , ober luer tunb ctloa^ baoon miffen ober fagen ? "'Und) bie lriel)t gott baffelb fjo cingefel3t l)att, mnfs man baffetb nit Horad)ten, fon= bcrn mit grofien eliren, lob nnb band an nebmen, 2)an ob fd)on fel)n fad) :ui mcrc, luarumb Unr lel)plidj niefj Ijaltcn folten unb nit allein an i)nUicnbigen glauben unö gnugen laffcn, %o mcrc baS gnug, baö gott ei)ngefe^t unb l)aben lüil, >iuld)y luille nn-j für aüen bingcn gefallen nnb gnngfam urfad) fein foll, altiy ju tl)un unb ]n laffen. So ift and) bao iuntci)l ba, ba-> loir nod) l)m

1 bcin timfl teljit l> nioßoft 1) :; ai'u9tl)iuma A (; ijcmaiibt .M 7 fommeii M

9 nie^t bnron 1) !ii fecl erlöget M bau bcv D II ticgvi'mb HC tvcugt iiidöt, fc^It

oiidj nic^t M 12 jniit 9]!oiiica faiit 'älitgiiftinus 1) H „amifl" fol)lt in !•: unb K 15 §o

modjt .M li; fclbe M opffcv otjffcveii (' „opffn" fcf)lt in K iinb K 17 ban c8 D felbe M

IS i)nn felm (' 20 oiit()fn()en D Dann lucr 1) 21 empfehct CM ent()fe()et D laut

Vluguftinu« I) 22 bnn nobt D tne(ij Ijalt K 2:1 aEeS 1) „nllis" fel)lt in M 24 modj--

teftii I) 2.") nid)t 1) ovlteven <' ottcvn .M 27 nid^t mc()v I) bovait D 29 bo§

jcliig nitfit I) :J1 ni^t alteiju 1) 32 nnnfj genügen I) un« ßnügen M boä flenng 1) au DOC aUcn D »4 aUeS UM

gilt ©ettnoii UDU bciii mnicii Icfinnicnt, baä ift tiou bcr tjciliflcn 5Jleffc. 1520. 373

^it)\ä) leben, imb uit nllc fjo Uolfomcn fein, unc Ijnt c^eljft \n ve^ircn, :;\ft unä nobt, bnö )xiix l(i)plid) ,511 iamnicn fiiniincii, cl)niy b(V5 anbcv mit feljuem eyempeü, flc^jcct, lob itnb bnncf ]n foUijeni fllaubcn ent^^unben, loic id) brobcii ' gejagt, iinb bind; lel)plid) felK» ober empfalicix bc5 facramcntä iinb teftamcutä 5 belegen, niet)i- iinb mel)v peffcvcii bcn felben gtaubcii. (fö fein üil l)cl)tigen, at'j 6. ^aiitii'3 Lhemita, öit jar on meR l)it bcv louftett blieben nnb bod) nl)ntmer on mefe getuefjen. 3lbcr %o l)ot)c gclH'tlidje lueljBc fein nit el)nem ^gltc^eu ober ber gantjen gcnieljii narf) ju fotgen.

6,yim .^tiiel) unb breljifigften. ^od) bic groffift fad), Ictjptid) meß ?,n

10 f)alten, ift nmb bec- mort gottiy luiUcn, tuild)y nientant empereu fnn, nnb baffclb teglid) mnß gcnbt nnb getrieben fein, nit nllein barnmb, has teglid) netr Pljriftcn luevben geporen, getaufft, anff evluigen , fonbern ba-j luiv Ijm mittell ber tnelt, ik\)id) nnb tenffcU leben, bie nit rügen, nn-j an^nfedjten unb in bie fnnb ,5n trel)ben, \vibbn lueld)c bie fterdift loeerc ift ba'ä bct)(ig

IS Uiort gotti'i, ba5 and) S. *|^auet baffetb nennet ein geljftlid) fdjUierbt, ba§ epii. s, i?. frefftig ift luibber alle funb. 3)a5 ,5el)gt an, bo ber I)crr bie mc^ einfe|t, fprai^ er 'ba§ foKet l)l)r t()nn, mctjn ba bei) ju gebenden', ala folt er fagen auc 2s, 19. '5ll3 offt t)l)r bi§ facrament unb teftamcnt l)anbett, folt t)l)r Oon mir prebigcn'. äöie and) S. ^^auel fagt l.(5or. 11. £30 offt l)l)r effct biß brott unnb trindtmoi. 11,26

20 bifeenn fild), folt l)l)r prebigen unb bortunbigen ben tobt bcn l)errn, biß ba§

er funtpt, unb p§. IUI. Sic ttjerben tiorfunbigen ju ^itm bie el)rc gottiä, unb -lif. 102, 22 f. fein lob 3U ^erufalcm, feo offt ^ufammen fummcn bie funige (ba§ ift bie bifc^off unb regircrl unnb baö Hold jum gottis bienft, 5pfal. 110. ßr f)at cin='5t- ni.it. gefe|t ein gebcc^tniä fcl)ner luunbertt)att bamit, bo§ er ein fpe^ö geben ^att

25 allen bie t)f)n furd)tcn. ;;)inn bißenn fprin^en fibcftu, tnie bie mcfj eingefe|t ift, @t)riftum 3U prebigen unb loben, fein let)ben unb alle fel)nc gnabe unb hjott^ot ju prel)ffen, bamit Unr t)f)n 3U lieben, hoffen, glaubenn belnegt, unnb ol^o auff bie felbcnn tiunt obber prcbigct nud) einn lel)plirf) t3el)d)cnn, ba-j ift hau facrament, empfal)en, auff bas bamit un^er glaub, mit gottlid)en tuortcn

30 unb äet)d^en öorforgt unb befeftigt, ftard hjerbe lüiber aEe funb, lcl)ben, tobt unb ^eHe, unb aüis limö nnbber un§ ift. Unb too bie prcbiget uit bctt folt fein, t)ctt er bie mefe npmmer mel)r cl)ngefe|t. @5 ift l)l)m uu1)r am luort

1 016" t'M öptCutnnicn D 2 Upüäj fonimcn JI el)ncg D :i cntjunbcn C

an^unbcn M barofien l> oben II ba oücn K 4 cntpfaljcn D -5 Jjefjetn C 6effcm M

jont $autu§ 1) 6 Werben C 7 gefttic^c C 9 btel) unb brcl)iftgftcn AI5CEHKM

jljiij D gtoffcft D 10 cntpexen 1) 11 niufe CM gctritcn, in nit attein K 12 aufi= gebogen H U ftcrdfcft L) 15 fnnt 5paiit§ I) Ifi ct)nie^t, imb i))rad), Toö joUct D

17 boSel) D 19 ?ant $aut§ D 20 Uli) D 21 rtctbcn »otfunbigcn C tociben bcv=

tunbigen M 22 fommcn M 2-3 3U gottiä bienft CM $iot. 101. CM $iot. cri. D

24 iounbEV, fiatt bamit .\BC Inunbev, fjat bamit E tounber, bamit DHJvM 25 atlcn l)()n furchten AB allen l)fin futdjtcnn C „bic" fe^lt and) in K allen in jüfürc^ten H ftjrm^cn M 2s pcebigc ü 29 entpfalicn 1) -M ^ct)c^cn tiorjagt (' lct)b M Ol unb als tvai D pvcbigc U

') (&ict)e ©. 368.

374 (Sin Scnnott noit bcm neuen Icftamciit, bas ift nun bet I)ciligen iilcfje. 1520.

bell an bem 3Cl)d)cn gelegen, bcn bic ^vebigct fol iiit aiibcrä fein, ben tiov!le= Koitfi. 26, rung bcr tüoit Gtjiifti, ba er fngt unb bic tncfe einlegt 'bos ift mein Ic^b, baö ift mein blut ic." 3Ba§ ift ba§ gon^ (Stiangclintn anber§, ben ein bor= clevung bifcS tcftamentS^ Gtiriftuä ^att ha^i ganli (^Onngelium l)nii cl)ner tur|en fiimmn Begriffen mit ben trotten bife8 tcftnntentJ ober facraments. .-. 3)an ha^ Sonngcüum ift nit anbcr», ben el)n Oorfunbigung gottlidf)er gnnben unb norgebung aller funb, burd) Gfjriftuy Ictjben nn-J geben, inie Sanct ^^auel ^™,'^^'°g''j ;bctrcl)fiet iKo. 10. unb (Fl)riftn§ l'uce ult. boffclb l)nben auc^ t)n ficf) bie toort bißC'5 teftnmcnt'j, toie Inir gefel]cn Iiaben.

ßjum brc^ unb brct)ffigften. Sarau^ mugen >oir fcfjcn, toah es für ein lo jainer unb Oortcret toefen fei), ba-j ^oOill nicffcn gci)alten rterben, unb bod^ baS 6bnngc(iuin gantt gfd;lDigen loirt, trctten auff unb prebigen ben nrmen feetcii fprclü für forn, ja ben tobt für ba§ leben, uieljncn bornadj, fie tuolIcn§ mit menigc ber nic§ loibbcr ftnttcn : Uia§ hJcre baö für ein tnuffen, tuen bcr teuffcr aEcin bcgoffe bas finb unb fprccfjc tel}n loort bn^u ? [^d) beforge, bn« al^o «■'• 3uge{)c, bQ§ bie ^ei)ligc Inort be§ teftomcut» banimb ^o I)el)mli(^ gelegen, ge= f)n(tcn unb ben leljcnn Horporgcn Inerbcn, bn« gott burdj fcl)nen ,^orn ba mit be^cl)d^nc, Hne bav ganlj ßfangcUum nit incbr offcntlii^ bcm üoltf geprcbigct hjirt, baö glct)(^ loic bic fumma be& Süangetü forporgen ift, ba§ autf) al^o fein offentlidj Oorflcrung gcfc^Ungen fcl). £arnac^ ()aben fie uns bic et)ne 20 geftalt be5 Joct^nc- gnr genommen, toic HioH nid}t Oill brau gelegen ift, benn mel)r on ben tnorten, bau am ^cl)d)en gelegen ift. 3^od) toolt id) gerne loiffen, iner l)f)n bic gctoalt geben batt, fold)§ ,yi tbun: mit bcr toet)^e modjtcn fie itnS aiidj bie anbcr geftalt nenicn unb bic tebige monftranl^cn für lict)ltumb ju tuffen geben, ju leljt alliS, na-j Pbriftu» cingcfctit l)ctt, auff beben, ^ä) ss furcht, fet) et)ne figur unb für bilb, bie nid^t§ gutti§ bebeutt ^nn bi^er ferlidjen, Oorferctcn teilten 3cl)tt. Wan fprid)t, bcr ^^abft bab'3 mad)t jutfjun. 3d) fag, e5 fet) ertid)tet, er t)at fel)n nit ein f)arbret)t mad)t, tnao 6()riftU'3 gemad)t t)att ju tnanbcln, unb loa» er brt)nnen tuanbelt, ba§ tl)ut et aU ein St)rann unb Iniber d)rift, tril l)oren tnic fie timHen betncren. 9?it baö ic^ so brumb trolt ct)nen auffrur anl)cben, benn mir an bem toort mel)r mad^t ligt, benn an bcm 3ct)döen , fonbcrn ba§ iä) bcn frcöcl nit letjben f an , ba^ fie nit aEcin un-j unrcd)t tf)un, fonbcrn tooEcn rcd)t balju t)abcn, unb uuv bringen, folc^ unrc(i^t nit aEein ]u Icljbcn, fonbern aud) für rcd^t unb loolttjat ^u

I bon an IJ ban bic ptcbig 1) ban eottictung 1) :i blut CM ßBangclion M

4 eoanßclion M (i ßBangelion M bon c^n 1) 7 fant ^auli O S £ucc am legten

ca. bafjelb M oict unb bvcl)ifiöftcn AUCEIIK jvsiüj " »icr "nb btOjdjjfiftcn M 12 g»au= flcliou M gciii^ioiflcn DM 1.1 iptcülucr 11 ipicloct K «or torn (' 14 cl)n tcuffcu M bcv

tufjct allein C bet pricftcr allctjn >I 15 bartjii D h; Ijiiflee I> Ib eoangclion M

21 flcnummcn D nitt)t nUcä M boran 1) ban I) 24 l)c«ltum M Ijatt M 25 oUcS DM 26 futd^t CM oorbitb D flutlcä 1) 27 »ottcrtcnn C »ortettcn 1) 28 {age M 29 ba= rinnen D :il barumb D cl)nc aufftiiv ontjelen, bon laiv D liflt, ban an D :):l allein unb untci^t K allein unvc(^t K

Gin Sctmon Pon bfm iiriicn Xcflament, bne ift Bon bet !)ei(igcn OTe((c. 1520. 375

{)iel)iicn. Sic t[)uu tüas fic toollcit §o ferne, ba^ hjir frei) 6lcl)bcn, unrecht lüt für rcd)t ,51t öcfcnncn. ßy ift gnufl, bn-j tüir uns mit (iijrifto laffcn an bcn barfcn fcf)(al)cn, ci? ift aber uit jutl)un, hau loir es loben foUcn, als £)nben fie lüoü bran tljan unb ein gottiö to[)n borbienet. s P^nn Hier unb bvcl)f|'igftcn. 3ßo looHcn aber bie etenbcn bffaffcn nnnb

le^en blcljbcn, bie Hon bein liorftanbt bcr meffcn unb glauben §0 lucljt tummcn fct)n, ba^ fie 9lel)Cf) el)n |enberel) branf^ gemadjt ^aben? (Stttid) laffen me§ l)altcn, bay fic rel)cf) tueibeu unb l)f)n iti l)l)rcm t)anbet glndfcüg gct)e, ßttüd^ barumb, bau fic ntctjncn, Ino fie bcc' morgeuä uie^ Ijoren, fein fie ben tag

1" fieser für aUcr nobt unb ferlicfeit, Gtlid) umb t)t)re trancfeit, ßttlid) noc^ Oil ncrrifdjer, ja oucf) fuublidjcr binct Inillen, finbcn bcnnod) feo tolle Pfaffen, bie gelt nelimen uuub tl)un l)()veu »oilien. ilkljtter l)abcu fic nu cl)nc uic§ bcffcr gemadjt benn bie anbcr, cl)nc t)ic |u, bie anber ba^u nüi^lic^ gcfd)c|it. S)a fein fiebeu giilbcu mcifcu erfunben. See l)cl)ligen 6rcu|s nu'fj t)att ct)n anbcrc

IS tugcnt ubirtunnncu, bau nnfer fralocn mefj. .söie fdjtrcligt l)bcrman ftitt unb laffcn bau üolrf el)nl)cr gel)cn umb beö OovfUicf)ten fdjenblidjcn pfeuingc- linllen, bcr burd) feo maudjcrlet) namcn unb tugcnt ber me§ mit tjauffen ju geljet: alfeo muß bcr glaub, glet)d) toie (5()riftuc', liorfaufft fticrbcn Oon fel)nem 3nbo, boij ift Don bcm gcl)^ unb gelt burft. 'JJlau finbt auc^ cttlid;, bie unter bcm

20 altcrtu(^ taffen mc^tjaltcn ubir bi^ unb ba§, tur| umb, aUerlct) mufe bie mc§ tl)un on ijbr xcdjU eligene nicrcf, bcn glauben, bcs ad)tct nicmant. Sic fei)n nu bie beftcu auff erben, bie Dil meß laffcn Ijalten, glel)d) ob fie bamit gcbedjtcn oil gutter IrercE ju fantleu : ba^ mad^t allie bie unbefd)el)ben= l)eit, bie bo nit abfonbert bie ,5ufcJ3e bee* gefang-j obber gebcts oon bcr redeten,

25 natürlidjcn mcji, ban ein meß ift toie bie anbcrc, unb ift lein unterfdje^bt, benn am glauben. S)en tocr am aller mctjftcn glaubt, bcm ift bie me§ am alter beftcn, unb jnm glauben bienct fic allein unb fonft 3U feljnem binge. £)Qö ift luol tuar, bie jugefc^tcn gepcct bicnen tnol etjnis f)ic|u, ba^ anber ba|u, nad) lantt l)I)rer loort, aber bie fet)n nit meß uod) facrament.

30 ßjum funff unb brel)ffigftcn. So lucre me^n rabt, ba^ too bie meffcn

nit tuerben auff folc^cn glauben gcrid)tct, bas bie felben tüurben abetl)an unb bie geftifftcn fccl meffcn gcmiubcrt: furioar, tüir erzürnen gott mcl)r bamit, ban toir Dorfunen. SJßaä fot-S bod) fein, ba5 in ftifften unb tloftern ßo geftreng bk priefter hjerben öorpunben ,]U bcn jcrlidjcn mcffeu, bie bod) uit allein on

2 gnug CM 4 batan L> h funff unb btc^jjigftcn ABCEM jjjD D fünffunb=

bteljjftgften UK G fommcn Jl 7 bataufe D 9 ^öten, fegen >I 10 Bor aller ü

trancf^e^t D 6ttid)c noc^ M 11 auäj fonbcritcljcr CH 13 anber bar^u D nu|lic^ CM H gulben C creu^ me6 D onber CUJI 15 uberfummcn l) 16 Pfennig? CM 18 Bor feinem D 19 gelt burft CM 20 ottar tuc^ M u6er D 23 atteä DM 24 nie^t

abfjonbcrt bie ^ufe^eung beS gcfangc§ ober gciette§ D 2G bonn am glauben. Sann h)ct D

27 fic allen E er allen K fünft I) biug D 28 beinen mot E etjnä D „eljnis" fe^tt in H anber bartjii 1) 3U \iä)ä unb breljffigften ABCEHKM jjjBi DM 31 abget^an D 32 er= Ruinen CM

37(5 Pin ©ermon l'on bcm neuen Icftament, bnä i|"t noit ber tjeiüflcn 3)icfjc. 1520.

foW)cn fliaubcii, fotibcnt aud) nuff l)l)vc tt)cl)Bc f il imit uiigcldjicft )ein muftcn? (5l)iiftiiä ielBö l)Qtt nicmant InoU ba|u üorpflidjtcn, iiiib liefe un§ bic frclj^eit, i.eoi. 11, 25. ba er facit 'luen l}t)r bns tf)iictt, [30 t()utc' l)n mel)n gebccfitnio', iiiinb Unr menft^cu norpflidjtcn iiiiC' %o l)aü bav^u, 11^1)1)011 uns l)l)nan luibbci uiiBcv eljflcn gctinffeii. ^rf) lct)e aud), ba» fold) ftifftung Otl mal feljn guttcn giitnb 5 I)att, foubern ein l)el)mlid;cr get)^ folt^cv pfHcfjt Hvfad) tft, ba^ tvh bnrumfi Dil mcifcn nnif in\a laben, aitff bae mir ^infj 5ci)tlid) giittiä gniig l)abenn, 1pred)cii bariiad), tüir tl)iinfe umb gotti-i UnÜeii, aber umbfonft iinb gotti» loiücn, forge iä) folt man Inenig finben, bie folc^ laft anff fid) lubcn. -JJJagö aber geidjebn, baS fie alle mit obgefagten glanbcn tnerben gehalten, beo id) v< mid) gar id;locrlid} öorfeljc, fein fie Im bnlben, tun aber nit, (30 Incrc eo ba-5 allcrbcft, ba§ be§ tagis ^n e^ner ftatt nur ein meß Incre, unb bie fclbcn mit redjter Uiepfe fiel) ber famlung beo Dolcf-j gebalten. Sßolt man l)lir aber l)()C meljr bn&cn», ba? man bao noltf teljUet in Bouil mcfien, unb ein ijglidj tel)Il |u fcl)ncr mcfe bororbnet, ha l'clbift fct^ncn glanbcn 3U üben, fein gepet, lob unb 15 nobt l)nn dlirifto ^n opffern , h.nc broben ' gefagt ift.

(5^3um fed)y unb brepjfigften. So bau nu bic meß ift ein teftament nnb facramcnt, barljnnen jugeiagt loirt mit cljnem jctjc^en borpitfd^irt Oorgebung ber funb unb alle guabe gottic', folget (•:- Oon pbm felb, mild) bic bcfte bcvel)tnngc batju fcl). 5ln ,5mei)ffeU. ift fie bcncn gegeben, bic l)l)r bebnrffeu unb begeren. 20 Sßer bebarff aber met)r Uorgebung ber funb unb gottiS gnabe, beii eben bie armen, elenbcn gemiffcn, bic öon t)l)ren funben getrieben nnb gemartert mcrbcn, fid) fiird)tcn für gotti§ .^orn, gerid)t, tobt unb [)('Ü.c, bic f]o red)t gerne moUen iljnen gucbigen got l)aben unb fcpn grbfferc bcgirbc t)abcn? ba-j fein fie mar= l)offtig, hie jur mcffe bereit fein, S)an bei) bencn finben bifec mort ftatt unb ni üRotifi. 26, vamm , ba Ö'briftuy fagt '5icmet bpn nnb trinrtt, bao ift mepn bliit, bao für end) lungoffen mirt ,]ur oorgebung ber funb', nuub mo ein fold)e iccl bifen morten glaubt, mie fie fd)ulbig ift, feo bringt fie Oou ber mcffe oEe frud)t ber meffen, baS ift frib unb frenb, unb loirt alf;o gepfttid) ba bnrd) fett unb molgefpcl)ffet , loo fie aber nit glaubt, ba bilfft fein gepet, nod) oill meß so w. 53, 5. ^oven, mnfe nur l)mer erger mcrbcn. VUfiD fagt p§. 22. S)u baft mir für mein äugen bercpttet epnen tifd) loibber alle mepne anfed)t'ung. ^^ft bao nit ein clarcr fprud) ^ ma» ift nu grbffcr anfcd)tung benu bie fuubt unb bofe gc=

2 bor^u I) y tl^ut, \b tl)ut§ UM 311 meinem gcbc^tniä M •') c^cgn li S iim6= junft II 9 ti'ibcn (;M 10 flcfe^cl^En 1)M 1-5 ba jcltcft D üben CM 16 batobcii 1) 17 |ic6cn unb btcljifigftcn ABCM (nur ctloaS anbcvä gcj^vicbcn auä) II unb K) ijjDiji D jtjlicnbcn un bccljffiaftcn K 18 c>)ncm fcljdljcn DK »cr(l)8ctt K 19 wil^c M ticrcljtung b«v^ii I>

•JO Ou ^iDcljffct 1) bcburffeii CM 2:j fuviJölcu .M Oov gottcä D 24 flvofjcv ( M 2.'. jur mcfjc <■ ^üt mcffe .\I tju ber mcfe n 27 ^u ber Botgebung D 28 Hon bei meü 1)

früdjti'M 29 ba butc^ fcift K 31 bor mein D 33 ban bic U bö6 geroiffen CM

H06 Bf>'''fi"i "

') ©icl)c ©. 368.

®tn ©etmoit Pon bcnt nciion Icftntncnt, bas ift öon ber '^eiligen 9J!effe. 1520. 377

tüiffcn, baä flottis jorn Ql|c^t furdjt unb iH)mtuci- lugc Ijott? 3tem |3§. 110. *i. iii,4i. (Sr lintt ein c^i-bcrfitiüci i^cmncf)! fcl)iicr Uuinbcvtlintcu, imb U'rtiS qcbcti bcncn, bic fid) fuv l)I)m iuidjtcn. 5o ifty geluiB, bnü bcn frcljcn, |id)cni flcliftcii, bic ^f)re fmib nit &cl)ffct, bic me§ !cl)n nü^ ift, ban fie I)nben nod) !et)nen fjuiiflcr

.■> 311 biffcv )pel)y, feljii nod) ,]u öol, bic mc§ tuil unb mnf; ein tjuni^cvific fcct t)Qbcn, bic üorlanc^cn Ijab nod; fovgcbung bcr funb nnnb gotttidicv l)nlb.

ßjunt ficbcn unb bvcliifigftcn. Sie tocl)I aber fold) t)oi|agen unb uniuge bc§ geftiiffen nit nnbcvs ift, benn ein gcprcdjcn bc-i glanbcni;, bic allcv iditoe- teftc frnndlicit, bic bcr mcnfd) mag [jaben an lct)b unb fecle, unb fic nit auff

10 ein mall obbcr cl)lcub mog gefunb toerbcn, ift nulj unb nott, bau ber mcnfd), t}t)t unrugiger fein gcluiffcu ift, t)c mel)r er ^nm facramcnt gal)c ober mefe ()brc, feo bod), bao er gottio tuort bart)nncn l)t)m furbilbc, unb fernen glauben baran fpcl)iic unb ftcrdc, unb t)l)c fid) furicl)c, bau er nit cl)n toerd ober opffer brau^ madjc, fonbcrn la§ fic blcl)bcn ein tcftamcnt unb facramcnt,

15 brauß er tüoltl)at ucmcn unb geuicffcu foH umbfonft unb aufe guaben, babnrd^ fein I)cr| gegen gott fü§ toerbe unb ein troftlid; 3Utunlid)t gcgenn l)l)m gc= h)t)nnc. S)an feo fingt ber pfaltcr p'j. 103. S)a§ Brot fterd't bem mcufc^cn**- w«. 's- fein t)cr|, unb ber Uiel)u mad)t frolid) bcö menfd)cn t)er|i.

Q]mv. adjt unb brcl)ffigftcn. Gi f)abcu ctlid; gefragt, ab mau bcn

20 ftummen auc^ foH ba§ facramcnt rct)d)cn. ßttlid) mcl)ncn fic frnnbtlid) ]n Betricgen unb achten, man foU l)f)n ungcfcguete l)ofticn geben. Ter fd)l)mpff ift nit gut, lüirt got and) nit gefallen, bcr fic ßo Uml .yi 6t)riften mad)t ^att aUi unö, unb t)£)u eben boü gcpurt, ba» un?. S)arumb §0 fic Pornuufftig fcl)n unnb man auß gctinffcn l!ci)d)cn mcrden fan, ba» fic au^ rechter

2h 6l)riftlid)cr anbad)t begercu, lüic id; offt gefef)cn i)abe, foH mau bcm f)et)ligen gct)ft fel)n trcrrf laffen, unb l)l)m nit Dorfagcn, toa-S er fobbcrt. mag fein, ba§ fic l)nh.icubig l)6l)cr borftanbt unb glauben ^aben benn irir, Irilc^em me= mant foU frcöcl Inibbcrftreben. Seßcn ttiir bod) öon fand (Fl)priano, bem ^et)ligen 5]krtcr, bay er benn finben liefe geben aud; bcljbcr geftalt ju 6ar=

3u t^ago, bo er S5ifd)off ttiar, Uiie Inott nu baffelb aufe fel)ncn urfad^en ift ab=

gangen. 6l)riftn-J liefe bie tinbcr ]n t)l)m fummen, tüott nit lel)ben, ba-S t)bn iKarc. 10, Ijemanbt tncrct, feo l)at er aud) fein h.ioltt)att toibcr ftummen, nod) bll)nbcn, "'^' noc^ lamen borfagt, tnarumb folt ban fein facramcnt nit auc^ bcncn toerbcn, bk fein ^er|lid§ unb c^riftlid) begercn?

1 aüt feeit for^t 1) piat. cri. D 3 bot Ijm D ift gcluig D 5 'hungrige M

6 nac§ »orgeBung 1) no:^ BergcBung M 7 ac^t unb bte»)jfigften AB( EUKil sjjBüj I) untul)e JI 8 beg geroiffenS D ift, ban I) geitircd^cnn E geipred^cn K allci: fc^rterfte CM 10 nu^ M 11 fcinn gch)i§ ift C gee I) 12 atjo boe^ II 13 ipetjffc unb trendfcC i))et)iic unb trcnd M 14 boraug D fonbcr (' In bavaug I> umifunft D barburc§ 1) 17 „pa." fc^ü in E

unb K bem ntEnfd^ jcinn C 19 neun unb bretiffigften ABC'EHKM x.mt D etliche CM

oB mon DM 20 frcunttic^ 1) 21 jc^ljmtjfft ift gut E 22 in E^riftcn EK 23 t)or= nufftig C 24 fie oufe D 26 fotbcxt 1) 27 bon ttjit D 28 fteticli^ H fant 1)

29 matttet D finbetn CM 31 fommcn M 32 ^mont D

378 6'« ©ctmon i'oit bcm neuen Icftnmcnt, bno ift fon bet t)ci)ligen OTejje. 1520.

ßjum neun iinb bicl)ift9[tcn. Sjo icl)cn luir, loic G{)riftu5 fein f)cl)(ige Itrc^ mit gnr incnigca gefe^en unb lucvrfcn bclabcn, uunb mit Dielen .^uiogcn ^um glnubcn eil)nben, toie tooU el nu teljbcr umbteiet ift, unb mit bieten, langen, fcfitucvcn gefc|en unb Verden luir getrieben Jnerbcn frum ,^it fein, toirt bod) nic^tä brnu§. '^Iber (Sl)riftny t)att ein let)d)te biirbc, gcljt turt^ |u, baö ubirf(^n)cuglid)e frumfc^t ba ift, unb nlleS l)n glauben unb trahjcn ftctt, 5c|. 10, 22. erfüllet , ba-i '^iaias 10. fagt: föin tnr|e öolfomenl)et)t linrt el)nc fljnbflutt boEer frumfcljt bringen, bau ift bcr glaub, bcr ein tnr^ bing ift, get)6ren tein gcfe^ nod) ttcrd ba|u, ja er f(^nel)b abc oEc gefc| unb InercE, unb erfuEct aEe gefe^ uunb Jocrd, barumb %o flcuffit aufe t)t)m cljteE gercdjtirfeit : ban %o bolfomen ift bcr glaub, baö er on aEc anbcrc mul)c unb gefe| madjt aEia, h)a§ bcr menfd) t^ut, für gott angcnt]em unb tnoE tt)an, toic id) babon mcl)r gefagt ijai l)m bnd)lc bonn bcn gutten äOerdfen. ' Srumb laft unu tjiitten für funben, aber bil mcl)r für gefe^cn unb gutten toerrfen unb nur tool loar= netjmen göttlicher ,^nfagung unb bee glaubenn, feo »oerben bie gutten tDcrdt ftc§ rtol'finben. 2)a5't)elff un§ gott. 'iim^^l.

1 ßjum Biet^igftcn AUM (nur ctlunä anbete gcicl)iicbcn aud) (EHK) (5jum st U 2 üri^cn l> i> botaufe 1) gc^ct 1) W ulievjii)lDcn(Ili(f)c 1> im glaulicn D 7 »01=

Iummcn^ct)t I) c^nc jqnbflufe U ain iünbfluft II et)u iqntflua K '.) bat^u U Wctd, ct=

fuQct K mcvcf, erfüllet K fteufjet 1) II »ollummen I> niot^t alleg M 12 »or got D iä) brotcrt M 13 Sarumb DM 14 oor [iiuben 1) Uor geje^cn U 15 be§ gtoluBcnö M

') 6. 20'2ff.

Conclusioiies xvi de fide et ceremouiis.

1520.

^Jad^fteljenbe feii)^icl)n Sä|c ^abm, trie au« i()Tcr Übcrfdjrift tx'ijMt, einer greitag bcn 27. 3u(i 1520 unter Sut!)cr§ Sorfi| gct)altcnen tf)eo(D3tfcf}cn 2)i5pu= tatton pr Corunblogc gcbicnt. Über il)n'n Slntafe tcnncu mir nur nnfidjcre 33cr= muf^ungen aufftellen. iiutljer mag bamal« in feinen "^-'vcbigten über ba§ erftc SBucti 5)lDfc, in weldjen er bei feinem 9(ufbrud) nact) Sßorme biö pm 32. Äapitet getommen, bic ®cfd)ici)tc 9(bral}am5 bebanbelt Ijaben. 3lufeerbem fc^einen 33er'^ätt= niffe unb ^uftänbe in SÖittcnbcrg ins 5higc gefaxt ju fein.

SBetgt. Sc SEßctte II @. 90. flöfttin I ®. 433.

Unferc (Sö|e ftnb bisl^er in feine bcr ©efammtauSgabcn üon Suf^erS 28erfen aufg.'nDmmcn ; ibrc einzige ??unbftätte ift ber Bon uns S8b. I S. 620 unter B genau befi^riebene Srurf, tvo fie auf ber litclrücffeite unb SI. Aij [fä(f(^Iic^ Aj fignirt] » fte'^en: nad) i^m geben wir '^ter i'^ren 2ejt.

Couclusiones xyi Revereiidi patris domini 31. L.

de flde et ceremouiis

disputate AVittemberge ipso praesideute

Aiiiio XX. Feria \i. post Iacol}i.

s i Christus, benedictio gentium, vokmtate patris factus maledictum, nos

a maledicto redemit.

ij Idem Abrahae promissus, ut benediceret benedicentibus et malediceret maJedicentibus Abrahae et semini eius.

iij Necesse est Abraham et semen eius in hoc saeculo benedici et 10 maledici.

iiij Qui maledicit maledicetiir : qui benedicit benedicetur. Ideo male- 1- eot. e, lo. diei regnum dei non possidebimt, Benedici perire non possunt.

380 Conclusiones xvi de fide et ceremoniis. 1520.

V Maledictio geDtiiim operibus legis non tollitnr sed augetur.

vi Proinissa gentium Ijent'ilictio in semine Abrahae, Christo, ipsa fides est, quae sine ullis operibus toilit maledictionem.

vij Quisquis ex fide non est iustificatns, is non modo maledictiis, sed et maledicus et blasphenuis in Abraham et semen eins uecessario est. ■">

viij Non taiii ciirandum, iit opera legis et ceremoniariim vilipendantnr, quam ut in fide gratiae opera fiant.

ix Nnllnm opus tam vile, (]uod non fiat per fidem operantem prae- ciosissinuun.

X Nnllnm opus tam excellens, qnod non fia( sine fide vilissimnni. lo

xi Ut nihil faciunt, qui solo ceremoniarum contemptu sese iustos et sapientes esse arbitrantur, ita omnia faciunt, qui fideli ceremoniarum usu cum stultis stulti fiunt et cum infirmis infirmi.

xij Gratia itaque dei nullius gencris opus ant vifcam respuit, sed inter Vera et adidterina opera discernit. is

xiij Non sacerdos, non monachus, non moniaJis, non laicus, non denique ullus homo instus aut sanctus esse potest.

xiiij Sed fidelis sacerdos, fidelis monachus, fidelis monialis, fidelis laicus, fidelis denique quisque fuerit iiistus est et salvus erit.

XV Non ergo recte faciunt, (jui nulnnt horas canonica-s orare aut statuta 20 hominum servare pretextu openuii gratic sive fidei et Christiane libertatis.

xvi Sed recte faciunt, qui uolunt male orare aut statuta homiiuiui male servare pretextu cuiuscun<jue mandati liominuni, cum extra fidcui omnia lüale fiant.

SVMMA. 25

Oiime qnod non est ex fide peccatum est. Omne quod est ex fide meritum est.

CONCLVSIONES SEXDECIM R. P. D. M. LVTHERI DE FIDE ET CEREMONIIS.

21 huiiiiiii in bcni oUcn Erlief

%n bcn c^riftdcljcn %M bcutfc()cr ''Mtmx tjou bee^ d)rift(ic()cn Stanbcy ^effcnm.q»

ä^oruntcrfuc^ung.

Um in bcr (Volgc "icfjt babui'd) beengt ,511 Iperbcn, muffen n.'ir, elje n^tv Sutl^erS Schrift 'an ben cf)rift(icf)en ?lbel' litetar^iftorifc^ einleiten, eingcljenb ev= örtern, ttielc^en Cfinflu^ bi'i baljin, tt?o fie erfcijien, ba« ift bis Witte 1520, bev C^umonismug auf ben iHeformator unb fein äSert ausgeübt. '2af, l'utbev Bon jener bcbeutfamen fiSeifteSbenjegung ,^u 9?eginn bee fec^e.^ebnten 3af)vt)iinbert5 übex= I)anpt nic^t unberührt geblieben, unterliegt feinem ^^ttieifel; ^anbett ficf) nur barum, ob unb ttiie ttjeit fie il^n al% ^{efovmator beftimmt I)at. Sa fommcn, öon einem ^Pbilipp 5]te(an^tl^on , einem f^ieorg S^ialatin, einem Sotjonn fang abgelesen, bie iWax in ben .ftrei« ber |)umaniften p ,5iel)cn finb, bie ober unter anberen @eficf)tÄ= Ijunften für ben ^Reformator undjtiger erfd)cinen, nur 6rotu§ 9inbianu5 unb Ulricf) öon .öutten in '-Betracht: auf fie befcf)ränft fic^ ba'^er unfere liorunterfucbung.

Waurenbrcc^er fjat in feinen „Stubien unb £ti,5,^en ,5ur 6efd)icf}tc ber lüe-- formationä^eit" <B. 253 f. eine furje Übcrfidjt über ben Staub unferer ivrage ge= geben, bereu l'iteratur feitbem namentlid) noc^ burc^ .fföfttin, .fiolbe, 3anffen, ©inert bereichert morben. 'DJac^ i:^m finb grotug' unb |)utten5 iU-rbinbung mit Sutber unb ibr (Jinflu^ auf bcnfetben „SHefuItate :^iftorifd)er fVorfd)ung, lre(d)c Don ben üblidjeu tf)cologifd)en ii'ebensgefdjidjteu l'utber« überfeljen ,ju Werben pflegen": in i^rer 33unbeögenoffenfc^aft ttjarb t'utbcr „aus bem Ideologen jum ^Reformator". „SÖiffenfcbafttid) erwicfen, crttört er, ift ber Ibatbeftonb burc^ .Wampfc^utte, SJie lluiöerfität Erfurt in i^rem iliertjäÜniffc ,^u bem .öumanismue unb ber ;>feformütion, Sf). II ©. 43 105", unb er nennt beffen aöert „geiftüoU, genau unb objcftiö", in nielc^em „bie für bie 3rage entfdjcibcnben 3)inge fri)on .jufammengefteüt" feien. SBir fönnen bem Urt^eit bes gcfcbä^ten .Ipiftoriferä in feiner Söeife beipflid)ten : fiampfcbulte bietet nid)t Öefd)id)te, fonbern lö^t feinen Seift mit i^r fpielen. *^*rüfen mir feinen „93elDei5 bc« X^atbeftanbs"!

3unoc^ft ftellt fid) Äampfi^utte bie 3(ufgabe, ju geigen, ba^ ber 9{cformatDr tion 6rotu3 unb ^utten fid) ben lllutb getjott, offen unb tüt)n f)eröor,5utreten. „65 ift bas ^ai)X 1520, fagt er, in bem ßut^er feine aufregenben gtugfc^iiftcn

382 3ln i>«n ii)tiftl. 3lbel bciitfdiet 'Nation uon bc? rf)riftl. ©tonbeS SBcfjeruiig. 1520.

'3)on beä ß^riftlic^en Staiibee Scffcvung an ben 3(bel beutfc^ev Station', '9.*on bcr j5reif)ctt eineä C^l^tiftenmenfdjcn', ' 'ilion ber babl)lonifcf)cn Scfangcnfc^aft ber Äivd^e" QU§geT)en üe% (fv menbet ficfj ,^uin elften ^Blal nit bie ^Bhiffc; er rcbet in ber £prQc{)e be§ 3SoIfc5. Seine 3ie|DrniODrfci)lä9e [teilen im pülitifdjen nid)t tninbcr li'ie int tird)lid)en geben bie biirdjgreifenbften S^crönberungen in 9luefirf)t. Siücffidjtstoe, mit unerl^örter ßüf)nf)eit tragt er fie üor. Setbft tior .ßrieg unb Slufru^r bebt er iiid)t ,iurüc£. ©§ finb bie Söirtungen be§ bon feinen beiben ftürmifd)en greunben ausgegangenen nenen 3mpulfe5, bie fici) in biefer teibenfd)üft(ic{)en (Jrt)cbung bes iWeformators anfüubigen.

„Seit ber Siisputation öon Seipjig, fo tritt Äanipfd)ulte feinen Se»ei§ bafür an, t)atte bie ißerbinbnng mit 5}länncrn, Iric ßrotuä unb iwtten, für fintier nidjts 33ebent(id}es me'^r. 3n ber 9(ufrcgung, in n^etc^c er burd) ben l'hiogang jenes ©efpriic^ä berfe^t roorben, mar er für bie öerlüegeuften 9{atl^fd)läge enipfiinglid). 3)ie in^altfd)tueren ^]31al^nfd)rciben be§ Grotus aui ^Bologna [Uom Cftobcr 1519] fanben bc5{)alb feinen gan^^cn iBcifall: er lie^ fie im fireife feiner Ji^eunbc t)er= breiten unb fänmtc nic^t, alebatb bem eifrigen iunfedjter feiner Sad^c jenfeit ber Sllpen ein 3(ntmDrtfd)reiben entgegen^ufenben, obgtcid) (Frotus fetbft feine iKürffeljr als na^e beüorftetjenb angefünbigt Ijatte."

3lIIe§ ift I)ier garbenauftrag für baS Sitb, bas .ftampfdjutte entwerfen rtoüte: '3)er Reformator ein 5)jirobutt bon 6rotu§ unb .!putteu'.

33iö 3ur Seip^iger 2i§putation U'ar Cutbcrn eine ik'rbinbung mit ben beiben „ftürmifd)en (^reunben" nie ,^ugetnutt)et morben,- nod) Ijotte er je baran gebadjt, fie 3u fud^en: SBebenfen gegen fie fönnen alfo bei iljm nidjt beftanben baben, mitl)in auc^ Don il^m nid)t aufgegeben fein. ilSon ben „inI)altfd)Uieren "JJiafinfdjreiben" beö (Jrotus aus i^otogna bringt bas eine meljr nur ^Jladjridjten über i'orgänge in Italien, bie gutber jebud) .^um Ibfil fd)on oorI)er burd) einen pommerfdjen '^iropft münblid) erfabren fjatte; bas anbcre ermuntert jloar ben ^Keformator, auf bem ein= gefd)tagenen Söegc fortjufafiren, aber bie „bermegenften 9iatt)f(^läge" t)at crft ,ftamp= fd)Ulte Ijerausgebentet. Vutber'j ^Intloort auf fie ift uns inbaltlid) OöUig un= befanut, unb „fein gan,^cr innfall", ben er i^ueu bariu gefpeubet b^ben foU , ift freie (frfinbung unferei „.tiiftoriters" : fie marb übrigen^ fd)on im 2)eccmber 1519 öon SBittcnberg abgefd)icft, tonnte bemnad) ben (ü-otus febr U'obl uoc^ in Italien treffen, ba er feine Rüdfebr uid)t „aU uabe beUorfteljenb", fonbern „,^uni nenen Arüljling" 1520 in 3lu5fid)t gefteltt bitte. 3)ie Stelle eublid), U'orauf fid) ,Wamp-- fdjulte bofür ftü^t, bafe Vut^er bes tuotu« „"DJcabufdjreibeu aus inilogna" im .Greife feiner i^reunbe öerbreitete, be.^ie^t fid) bielmebr ouf ben Srief beS ßrotuS aus iyamberg Oom 28. 3(pril 1520, unb '-Welaucbtbon , nid)t i.'utl)er (!), melbet bort bem ;;Jol)ann ^(^, (vrotuö l^abc Siutljern gefd^rieben, loeiter uidjts ^ur Süd;e.

'^ aiJct Viitl)cvÄ 5d)rift 'Don bcv (^tci()oit eine? CM)vifli'nmeiiirf)eii" biivd) evelii-- unb .^nittcn bofinfliifit imb in bem Siiuif „niifvogcnb" nennt, b'it bauon tD»t)l nur bn-> äl>Dtt 'i»vfit)rit' angcjcljcn unb ,)ubem iiüfjUfvftnnben. ') 'ilodj ben 2ti. Cftobcr 1519, aU ex fdion für einen 5*unb „(iit *iL>tcbfrl)fr|'tclIinici bot Dou ben tiniinniidjcn *l.*npftcn niitevbiiidten Sveiljfit bo« bcutjdjcn *.ltottc*" cifviiift Winüfjen luiitti, fvfliute S^iutton: .l.iitlu'nim in coiiiiiiuuionciii huiiiH rei accipero noii aiuleo", f. Hückiiig, Hutteni opp. 1 ®. 31o.

9tTi bfii rfjtiftl. Slbel bcutfc^et 9}ation Hon bc§ djriftl. ©tanbß SBeflenmf!. 1520. 383

„5Ktt Butten, fä^rt .fi'antpfcftultc fort, trat «ut()er iogov nod) früher in iüev= tinbutig, als bicfev fclbft bcu Icfeten ciit!c{)oibcnben Sdjvttt gct^ati; id)ou im ^Jlai 1520, als .'glitten für feinen i!ertef)v fid) nod) bcv iiernüttclung ^JJicland)l()üii5 bebiente, liefe l'ut^cr it}in ihieje ptoninien. 3ln Sirfingen fi^rieb er, loie Protue geroünfcf)t, nidjt blofe einmal, fonbcrn allem 3(nfc^eine nad) tt)iebev()olt."

iiier finb alle Slngaben richtig, aber bie I^atfad)en falfd) beleudjtet.

Unter bem „legten entfi^eibenbcn Sdjritt C^uttenS" öcrftel^t Äanipfd)ulte beffen atcife an ^r^tier^og JVcrbinanbS ^lof im 3uni 1520, um bafeltift perfbnlid) „für bic iyreit)eit .yi lüirfen". 1'lm 5. 'Mai nun, atfo allerbings „früf)er", bcnad)rid)tigte fintier hen ©palatin, er bättc, fomie and) "JJlclanc^tbon , an .Ciutten gefc£)rieben ; bcn 31.9Jlai, alfo ebenfaüS „fvüfier", fd)irfte er bemfelben einen 33ricf an Jputtcn 3ur aBeiterbeförberung ein: ober an beiben ©teilen tein Sßort über ben Sni^alt. 5Der Vermittlung ''3Jtetand)tt)rns bebiente fid) .flutten in feinen «riefen an i^ tiom 20. Januar uub 28. ^^ebruar 1520: erfterer mor nid)t befovgt irorben, fonbern ju bem Serfaffer ,^urüdgefel)rt, ber i^n bann bem le^tcren beilegte; beibe trafen äugleid) in SBittenberg ein : .&uttcn bot barin gut^ern Sidingens Srf)ut an, falle il)m ©efa'^r bro^c unb er feine beffere 8iifl">^t 'fjubc, fonft nid)te. S)aS ift bic „Vcrbinbung", in toelc^er Sut^er mit Cutten Oov beffen „le|tem eutfdjcibenben ©d)ritte" geftanben.

3tbcr »DOS h?irb nun in jenen »riefen Sut^ere an .^utten entl)alteu gcmefen fein? 9lac^ fiümpfd)ulte müßten wir etma an beS ateformatorS „gan.^en Seifall" ju beS SiitterS „üermegenften *4-'tünen" beuten, .^ingegen beutet bie Umgebung, in toeld^er i^rer 6rmä§nuug gefi^ictjt, bei bem einen auf unS '^ier gleid)gültige Singe, bei bem onbern auf Sut^erS SDanf für ben üerfprod)enen iBdju^. S)ie Sßorte jeboc^, njeld;e .ffanipfd)ulte nad) (sod)leu5 anfübrt, unb bie er einem ber obigen ^Briefe juraeifen möd)te, geljören eljer ju einem fpäteren Sd)reiben. 2utt)er5 ißrief an ©idingen öom gnbe 9Jlai Wirb mit bem ameiten an .giutten gteid)cn Sn^alte ge-- U'cfen fein; ton bem aber, lüeti^en er am 30. 3uni .jn fdjreibeu gebeerte, miffen mir nid)tS, tonnen auc^ nid)t5 über iljn üevmut^en.

Unter beut 4. Suni freiließ trug .^utten bem 9{eformator ein förmliches Sünbnife an. „Tu confirmare et robustus esto, fc^rieb er i:^m, iiec vacilla. Me habes adstipulatorem , in omnes etiam eventus. Itaque consilia omnia tua audebis posthac credere mihi. Vindicenuis communem libertatem, liberemus oppressam diu iam patriam." älbcr ^iev gcrabe beaeugt ^utten, bafe er biS ba'^in mit bemfelben feinen 33ertel^r ge'^abt: ,Nulla fuit piius consuetudo nobis*, unb fc^roerlic^ gelangte bieS gct)reiben Dor bem nä(^ften lllonat in Sutlfcrs ^''änbe.i

6leic:^Wo:^l Reifet es bei Äampfc^ultc meiter: „Safe £ut!^er eben aus biefem a^crfe'^r ben 5Jlut^ ju jenem turnen, rüdfid)tsloien 9luftreten gefd)öpft ^t, ift nad^ feinen eigenen ÜuBernngen nnjmeifel^oft. i'ior Slllem mar eS ber i^m öon SrotuS mie Bon .^^utteu in Sluefidjt geftellte Sc^u^ ber 9iitterfc^oft, ber i^n ennut^igte".

5lun, war Sut^er nictit fc^on fü:^n, als er bie 95 Sä^e an bie ©d^lo|- t\xd)i 3U Wittenberg fcf)lug? ni^t, als er tior 6ajetan ftanb? ni^t, alS er bic Acta Auguslana IjcvauSgab ? nid}t, alS er in fieipjig crflärte, bafe nicl)t alle 9li-tifel

') 3;icS trifft, ba tnir onncfjmen bürfcn, bafe jene ^toti SBtiefe ißut^S if)m nod) nidjt jugcgangen lOQten, budiftöblid) ju.

384 ^n bcn cf)rifll. 9lbe( beutfdjet gjation Don be? cf)tiftl. ©fnnbc? SBeifermic». 1520.

.f)uffen§, bie ücrbaniiiit irorbeti, fc^crifcf} feien? 5}iücfficf)te(o5 aber Wax cv mir gegen Süge nnb ^goe^cit.

2iod) '^oren lüir beä JK'cformotorS „eigene ?i[u|evnngen"!

?h:feer Jvranj Hon Siefingen, bev C5 bnvd) .öutten getT}an, l^otte and) SilBeftev tjon £cf)annibnvg yierft hmd) einen S^oten am 11. ^DJiai, bann bnrd) einen 53vief üoni 11. 3uni l'ntljern ©djn^ mibev feine „SBibermiivtigen" .jngefagt. 3m .Oinblirf barauf fd)viel) £'utf)cv ben 8. ?lnguft 1.520: ,Niliil timemus amplius'. .ifamVifdjulte übevfe^t, obgleich f)ier nii^t bon einer einzelnen ipcrfon bie Üiebe ift: „^}hin fürchte id) nid)t5 me^r" ; er finbet offenbar früf)er für fid) felbft emtifnnbene mird)t bee Seformatore barin angebentet. Wllein ber Salj I)at folgenben £inn: „5inn bie ^Dlac^t bei loutcren @öangclium§ fid) auc^ am 9(bel befunbct, ^egen wir für beffen Fortgang feine iBcforgni^ metjr". 3nbe^ i'utber erflört nad) .ßampfdinlte „mit ber grij^ten Cffcnf)eit", Sitöcfter öon Sdjanmbnrg nnb ("vran,] üon Sirfingen bätten il^n „öon 'DJ{enfd)enfurd)t befreit", .^icr Ijat aber ber „öiftorifer" ben IKcformator öorn nnb f)intcn befdjnittcn. „©ei beffen eingebenf, befd)niid)tigt Sutl^er feinen grcnnb Spatatin ben 17. 3[uli 1520, ba^ »ir für ba§ Söort öottec- leiben muffen foportei-e nos pro verbo pati) ; ©itoefter non Sd)aiunbnrg nnb 5ran,\ Bon £idingen ^aben mid) fidjer gemadjt, ba| Bon 3Jlcnfd)cn nidjte ^n fürd)ten ift; jeljt muß fid) ber Senf et SÖutl^ er'^eben." 9lut atfo für @otteä SBort l^at l'ntljer frül^er 3?e= forgni^ gf'^fgt, eS mbdjte mit öeiimlt nuterbrütft merbeu : fic ift gcfd)nninben; nnn fiebt er trn^ig bem meitercn, genmitigeren .Wanipfe mit ber -J.Uadjt ber .!pöUe ent= gegen. 3Bie Sut^cr für fid) innerlid) bajn ftanb, erfennen irir anä feinem ^Briefe an ©palatin Born 13. 3Jlai 1520: „Stcb Bevad)te fotdjcn £d)nli nid)t, fagt er, bod) ftü^cn U'ilt id) mid) allein auf (£f)riftn5".

„3m licrtraneu anf bcn ©d)u^, ben i^m bie .^lerbcrgen ber ®ered)tigfeit, wie .önttcn bie iBurgen feines m'cnnbee | (Vraii,^ Bon Siffingen] nannte, ,^nr Stnnbe ber 8efaf)r geiinitiren unirben, bel)auptet .*?amp)d)nlte eiiblid), uuigt i.'iitbcr es, fül)nlid) feinen Wegnerii Iro^ jn bieten, .fiuttenc- SÖablfprnd) ,in bem feinigen ^u mad)en, bem rümifd)cn 'l'apft, beffen öunft nnb Ungunft er je^t Bcrad)tet, offen ben ,"vebbo^ ^anbfd)ul) f)in3Ultierfen , ba nicf)t blo^ in änibmen, fonbern mitten in 2entfd)tanb 5Jtünner feien, bie fid) feiner annel)meu würben. "

.ffompfd)nlte T)at I)ier bie Sälje, anf bie er fid) beliebt, an-j bem 3i'f'in'men= f;ange ]^eroU'jge,(upft. iH'Iäfjt man fie an i()rem Crte, fo ftellt fid) ber Sad)= Ocr'^alt anber«.

.ftarbinot i}iapl)aet iKiario Ijattc fid) nnter bem 3. lUprit 1520 nn .fiurfürft Sriebrid) geioenbct, um if)n ju ^JJa^regetn wibcr ben ^Heformator ^n beftimmen. Sein Sd)reiben, ben (>. ^idi am fnrfad)fifd)en .fiofc angelangt, loarb V.'utbern \n- gcfanbt: er foUte fidj beljnfs in-antmortnug be>>felben barnber anfjern. ^^nnäd)ft eiitfprod^ er bem SSertangen in einem an Spalatin unter bem 9. 3uli gcrid)teten '.Briefe, formell ,^War e^S ablel)nenb, „bem fo trefflieben iVürften einen IKatb .\n geben". Xag« barauf fcbirfte er bem Spalatin einen in,;ioifiben eingelaufeiuMi i^rief gilBefterC' öon ed)aumburg, oljne , '^weifet ben öorn ll.Suni, Worin it)m ber frün= fifcl)e ;Kitter feinen nnb Bieter öom Vtbel Sd)ut^ öerbiefe. .^lieröon nun nabm Vutl)er Slnlafe, glcid)fam als *31ad)trag p feinem Scbreiben öom it. 3;uli, 3" bemerfen: „2i)enn'5 anginge, mL'id)te id), bafi bie-:- bem .«arbinal in ber '.'lutwort be» Siux=

9(n bcii ti)tift(. ?lbcl bfiitfc^er «Ration uoii bc§ rf)riftl. ©tnnbcS SBeflerung. 1520. 385

fürften ongcbeutet irüvbr, bontit fic |,iu i){om] tiiiifjtcn, fic ifürbcn, mcnn fif biirc^ i^xm l'nnn micf) niicT) awi aßittni&evi^ Ucrtriebcu , bod) nirfjto aiiericfjtcn, bo iurf)t iiicl)v bloji in inifjmon, fonha-u felbft mitten in S)t-utfri;(anb Wnnncr gäbe, bie bann nocf) U'ibev nll' iljve 83Iitje mic^ fc^iifeen tijnntcn unb tooütcn". Sarin nnn fic()t ,^ainpfc[)iilt. „bcm ^^'apfte offen ben ?ver;beT)nnbfc[)u^ Eingeworfen"!

©onbcvbav ferner ift eS, ba^ bcr iHefürniator „iin in-rtraucn auf ben Sctjulj ber ^Hittcr" es „gclrogt" baten foU, .Outtens SBarjIfprnrf) 'lacta ost alea' fic^ onjneignen. Sntfjcr tjatte bocf; and) ben Sneton gelcfcn unb fannte gcmiß (ängft 6äfare 3(u§ruf beim Übergang über ben ilüibicon, menigftcng erftorte er fcf)on ben 27. Wiir.i 1.510, ,yi einer ;>it, wo ber fabrcnbe ;liitter nocf) fjüTjnifcb auf bie Saci^e beä yJiöndjteinS I^crabfal; unb bie^j lliönc^tein fid} nod) gar tinntig ' um beu faljrcnben Mitter fümnicrte: „Ego pro mea temeritate aleam ieci". Unb mad)t benn ber ©cbraudj cincS edjtagluortä eS aläbalb jum SBa^lfpruc:^? .Gutten fe|te Macta est alea' unter feine Scf)riften: für ifjn irar es Ji'ofung getuorben. Sei Suf^er jcbocf) treife ,fiampfd)u(te nur bie eine (stelle in beffen Srief an Spatatiu öom 10. 3uli 1520: ,A mc quidem, iacta mihi alea, contemtiis est Ronianus furoretfavor". hierauf grünbet er .^ugleidj feine Seljauptung, ba^ ßutfjer „jeljt" bei ^papfteS (viunft unb Ungnnft Ueracbte, luäfjrenb bort Born !:papfte gar nid)t bie iKcbe ift, fonbern Don ben ^jiömlingeu unb bereu SÖutf) ober .&ulb, t'nt^er and) nid)t Oon einer erft eingetretenen, fonbern öon einer bereite üor()anbcucu Stimmung gegen fie fpridjt.

ülod) märe auf be? (>rotn§ Sdjreibeu an Sutfjer auc- ^Bamberg öom 28. 9(pril 1520 ■^injumeifen. Grotus äußert fid; bariu tjödjft fpöttifd) über bie Öegner be§ SJefornmtor'S, fpenbet i^m begeifterteö 8ob, ermuntert i:^n, baS Sic^t be§ göttlichen SßovteS ju bef)üten, bringt in il§n, ben öon Sirfingen ibm angetragenen Sc^ul3 n^t 3U öerfcfjmä^en Jc; aber einen cntfc^eibcnben (*iufluB auf l'utfjcr baburd; bürfen mir i()m nic^t ,3ufd)rctben : Q'rotus' aSortcn »raren ja bie l^aten be§ Me= formatorä Borangegongcn.

9Jlit öorftebenb befprod)enen 'ipuutten l^at .«iTampfdjutte gcwä'^nt, barget^an 3U baben, bafj ^'utf)er bon Seiten bcr beiben .öunianiften „ben iihttt)" empfangen, „offen unb tüljn mit feinen Sibeen tjcrpor^utrcten", uub man l^at itjm in ben l^öc^ften Ionen nachgebetet. 3)oc^ C^ttenS unb 6rotu§' ginftufe erftredte fic^ nac^ ibm aud) „auf Sutbere Sbeeu felbft", ouf beffen im .Kampfe miber ?liom Dor-- gefübrtc ßebanfen ober nacl; ^^taurcnbrcdjer „auf bae polemifc^e ^Miateriat miber ^apfttbum unb firdjiidje ^:praji§". Safj bie Söogen ber bon (Frotuä uub -g'utteu geleiteten föeiftcgbemegung aud) an eutt)erä Seile fd)(ugeu, mollen mir nicijt be-- jlneifetn; aber mir fragen noc^ beut „Semcie beS Ibatbeftanbä".

„e? ift bi\ieid)uenb, beginnt .fiampid)u(te, baf; bie iiorftettung, ber *:papft fei ber 3tntid)rift, eben burd) bie .^cftüre jener Sd)rift bei >>.'ut[)er ()erüorgerufeu timrbe, mit ber |)ntten feinen (}elb,5ug gegen 3{om erinffnete. 3ener tiefe, teibenfd)aftlid)e ^a^ gegen ;i{om unb '^.'apft tonnte erft ba in ibm auftommen, aU (Trotuä unb Ciutten toettcifertcu, ibm in t)eimlid)en unb öffenttid)eu Sd)riftcn bie il3erfunfen§eit unb Sc^änbtid)fcit ber Äurie ju enthüllen."

') Somcit uns licfntint, gcbcntt Sut^er ,^um crften Mak .gutten? mit Zinnien in feinem »riefe on ©palatin öom 24. Februar 1520 (2e SBette I ©.420), bod) au<i) t)iet nocf) ot)ne petfönlid)e S8i',jicl)mig jii iljm.

Sutfievg Berte. VI. ' 25

380 '■!l" ben d)ri|t(. 3lbc( beiilfd)« 9iQtion uon bcs d)riftl. Staube? SBeiJctung. 1520.

Ofine Grotuö unb Jputteii fann eben imc^ Äompfdjutte ber 5fieformatov nid^tS Ijaben, nichts vebcn, ntdjt§ t^un. Süon ber „33erfuiifcuf)eit unb ©i^änblic^tett ber Äurie" fang man, fo ^u fagcn, auf allen ©äffen; t'ntl)crn nuifete fie erft bnrd) jene teibi'u „ftiivniifdjen 5i"ennbc" entljüllt lüerben. ''Jinn Ijat aber fiutl^ev lange üüv bem (Empfang ber jluet „in^altfcf)n.ieren 53tal)nfd)rciben bc5 6'rotu§ aiii 53olDgna", auf hjeldje bod) unfer „^iftoriter" fid) 5nniid)ft nur ftül^eu fonnte, fc^on geäußert: „Fonlem iustitiae appellant iuristae Romanam curiam liodiernaui, cum rectius calaclysmum iniquitatis appellare eam coiiveniat, quod inde inundet vastitas et oblivio sacrificiorum iustitiae et scientiae Christi iiidicibili vi et impetu in totuni orbem terrarum: breviter, regnuin inferorum propius simulat hodie Roma quam regnum coeloruiii?" SBo T;at Protni ein nur annä'^ernb fdjarfes Urf^eit, fefbft fpäter nod), bffenttid) über bie rümifd;c .ihirie gefällt? luo .'putten je fidj !räftiger gegen 9toni ausgebrüift?

Safe ber '^'apft ber Slntidjrift fei, ftanb int ©runbc ber Seele bcS 9Jeformator§ längft feft: er rang fid) aber mciften^ nur fd^mcr los bon frül)er tief get;egtcn 3lnfd)auungen ; ba^er bei fc^on beftininitercr Über,^cugnng oft nod) bei il^ni ein unbeftimmtcrer ytuöbrud berfelben. 33ereit§ am ll.Sccember 1518 fc^rieb er an SBcnjel Sind: „Mittam ad te nugas meas [Acta Augustana], ut videas, an recte divineni Anticluistuni illum verum et intentum a Paulo in Romana curia reg- nare", unb am 13. Mäx^ 1519 an ©eorg Spalatin: , Verse decreta Pontificum pro mea disputatione et (in aurem tibi loquor) nescio, an Papa sit Antichristus ipse vel apostolus eins: adeo misere corruinpitur et cnicifigitur Clu'istus (id est veritas) ab eo in decretis". 3iene Sdirift l)ingegen, „mit ber ^''utten feinen Jyelb.^ug gegen dtom criiffnete", befam er erft im Scbruar 1520 ju ®efid)t, abgefcl^en baöon, bafe bie= felbe gar nid;t öon .öutten berfafet ift, fonbern bon i'^m nur mit einem Söibmung§= fd)reibcn an ':i>fpft Sco X. bcborlnortet, unb er fd)i(bert iljreu (Jinbrud in feinem :i^riefe an Spalatin üom 24. f^ebruar 1520, auf mcldjem Äampfd)ulte fufet, nid)t lucfentlid) anbcrö als feine Stimmung gegen 5}lom in eben angebogenen Stellen, njentt er fogt: „Ego sie angor, ut prope non dubitem Papam esse proprie Anti- cluMStum illum, quem vulgata opinione i'Xjjectat numdus: adco conveiiiunt omnia, (juae vivil, lacit, loquitur, staluit". 31id)t eine neue i'orftcUuug loarb burc^ jene Schrift, bcS 8aurcntiu§ S3aIIa 3Jb!^anblung über bie Sdjenfung .ffonftantine, bei il)m bcrborgernfcn , fonbern ein neue-j ßntfc^en über bie treitere Jöeftätigung ber II)atfad)e, bafe ber i^apft ber Vlntid)vift.

Sobanu folten nad) Äampfdjulte ,^Uiei ^»^üge borneljudid) !i.'utl)er5 IHnftreteu im 3iat)re 1520 d)arafterifiren : luegUu-rfenbe 5lH'rad)tung gegen feine tl)eologifd)cn 333iberfad)er unb „jur Sd)an" getragener ^4^*iiti'iotiämu-5; für jenes ift Cü'otns' iUir= bilb, für bicfen .Cmtten Cuclte.

„l'lit föeringfd)äl^ung unb iuradjtnng, ruft nnfer „.piftorifer" aus, fd)reitet Sutljer gleid)fam über bie tI)co(ogifc^cn ©egner I}intoeg, um fid) nunmcl)r mit feinem Slnliegeu an bie ''3!otion ,^u loenben"; baö l)eifjt, menn man ben äBorten ibren Sd)tinilft benimmt: Sutber rid)tct eine Sd)rift an ben d)riftlid)en Vlbel bentfd)er 'Jiation.

Unter ben (Gegnern Vntl)er5 I)ebt .Wampfd)ulte namentlid) Silbefter "^U-ieraö unb 'Mfoh Satomu^ ()erbor. 3n ber „bercid)tlid)en ?ü)fertigung", bie l'ntber bem '^.hieras baburd) ,}u 2f)eit U'crben liefe, bafe er fclbft beffen britte Streitfd)rift (Kpiloma responsionis ad M. Luther), „mit einigen fpbttifd)cn Wanbgloffen X)cx-

9In bcn c^Tiftt. ?(bcl bciitjcf|ct 9?ation üon bei d()riftt. ©lanbc? SBefferung. 1520. 387

fe^cn", neu IjcrauSgat, itnb in bcn „mitjigen ShisföUcn unb fomifd)cn SßoitbiU biingen", buvd) uu'tcfjc ftit()cr fpiiter l'atomuö bcm (^kfpbttc auefefjte, crblicft er „auf bag un.ittieibcutigftc bcn Giuflu^ bc^ C?votuS unb namcntücf) bte 3Birtung bc§ 5i?ambcrgcr Scbreibcns". üon (?rotu§ »uiffen tinr nic^t, ba§ er irgcnb cine§ ©cgncre Srijrift, mit ypötti'djcn ;)fanbg(oifcn öcrfcl)cn, ttjicbcr öcrijffcntlicf)t f)ätte; C5 ift olfo !L'utt)cr5 iicrfafjrcn nic^t nacfj feinem 'iSorbilb, Ijierin tann mittjin jener „un,5mcibcutige" Cfinflufe nic£)t bcrufjcu. AUorcr brürft ficf) .ftampfcfjultc erft in bcr Wnmerfung ba,5u aus: „3n bcn beigefügten Otanbgloffcn" ^u bcr britten ©trcit= f(^rift bc§ 5prieraä „üerfucf)t fic^ l'utber ^um erften Wal nad) bem üon tirotue Qufgefteüten £o|c 'Sunt novis erroribus nnva confingenda vocabiila' in bem 6c= brauch bC'j 'Colonialiter, Lovanialiter, Sylvestraliter &c.' "Hoä) mtt)X öerfällt er in biefen 2on in ber [1521 erfcfiiencnen] Schrift gegen SatomuS, bie au|er ben 6ro= tinifcfien SBortbilbungen 'Magistraliter, Latomialiter, Latomaster' u. bgt. aucfj me1)= rerc Ö'rotinifcbe, bem 3?amberger Scf)reibcn entlebnte (*5eban{en entbätt." Se|tere tf)ei(t Äampfcbulte nid)t mit, unb uns fet)lt fein 9(uge, fie ,^u entbecten. 3Ba§ aber bic2ßort= bilbungen betrifft, fo ftellt ,5unäc^ft Profus jenen Safe nicbt etwa als 5iorm bin, nac^ bcr man öerfabren folle, fonbern als C^ntfcbnlbigungegrunb bafür, ba^ er fic^ folcfier Sluöbrüctc iLne 'Lovanialiter kc." bebiene. ©obann tonnten bcrtei 5ov"ifn niit ':J(u§= nafjme »on 'Magistraliter' hoä) nur im |)inbtic£ auf ben ©egenftanb bes SpotteS entfte^cn, ßut^er fie bcmnai^ erft bilben, als Äölner unb fibnjener, Sitöeftcr unb Satomue gegen i^n aufgetreten ftiaren: 'Magistraliter' aber l^otte ttjie 'doctrinaliter' in bem fd)o(aftifd)en t'atein jener ^»^cit fi^on einiges SBürgerrccbt. ' Pnblicb l^at man in SÖittcnbcrg nicbt erft be§ Grotus ßrfinbung üon neuen aßortformen ab= gemortet: „nadj 9trt eine» 9[f»e(b" ,5. 83. brüdte man bort fcbon Por ßingang feines 5?amberger Ü^riefes burd) 'Alveldialiter' aus, unb nad) einem 'Thoniaster', ben man fd)on tonnte, termocbte man jur ''Jlotb and) ol^nc 6rotu§ einen 'Lato- master' ju bitben.

„3nbe| ber 6influ§ bcä ßrotus tritt in bcn .^intergrunb gegen bie ungteicb tricbtigcrc, fotgcnrcidjere unb and) mabrnebntbarere Ginteirtung, bie Suttjcr burd^ Crntten erfuhr" : fo fdjrcitet unfcr „^iftoriter" Pon einem unbemicfenen 5puntte 3U bem anbern fort. 3Bir folgen feinen ©puren.

„9icd;t eigent(id) Pom C'^au'^c bes .&uttenf^en ®eifte§ ergriffen, bet)auptet 5lampf(^ulte , fcbrieb Sutber feine Stugfdirift 'an ben 9(bel beutfcbcr 5ktion Pon be§ i^riftlid)en ©tonbe§ «efferung'."

3Ö0 es ficb um Urfad)c unb Sßirtung '^anbett, fpricbt bie ^fü mit- SÖann tonnte nun ber 9iitter ben iKcformator onget)aurf|t b^ben? l'or 5ebruar 1520 gebenft S2utf)er ^luttcns nirgenbs mit 'DIamen, bis in ben 3uni besfelben Siabres Ibat «iputten nacb feinem eigenen 3cugniB mit Sutber teinertei ^erte^r gepflogen; nod^ in le^terem 93lonat aber toarb Sut^erg ©c^rift an ben SJbel im 9Jtanuffript

') Sutbct fagt in feiner 9lnttDort nn bie Wölner unb CötDenet, bie ftnmpfc^ulte , nic^t hjir, für „burtfjaul etnft unb tiif)ig gcljalten" ettlärt, unb bie lirotu-- fc^on in §änben f)Qtte. ots er bcn ä*Qmbergcr SJtief obfa^te: ,Sic oportet Magistros nostros magistraliter conlutare haereses et ad scripturas patresque inductos porrecto rostro rugatoque naso autentice et doctrinaliter dicere Tu pervertis scripturas, nos soll rede intelligimus', f. oben <B. 190 f.

25*

388 9ln boii ctjtiftl. %M bcuttc^ct 5Jiition Hon bcä c^riftt. StnttbeS »cfjctung. 15.20.

UüUcubct. Stuf inüubiiri)cm unb bricflidjcm Sßcgc faiin nlfo „.Outtcne ßcift" nic^t über ben 9fefovniatov gcratl)cn fein. 9lber bind) bic ipveffe'?

iBon bt'ui ©inbvurf, bi'ii be§ Snuvcntiu« 'i^aüa 3(bl)anbluiig Bon ber Srf)cn= fiiiig .Roiiftautins nuf l'utt;i'v geiitadjt, l;abcii lüiv üben gefv'vodjen. .'puttens i>ov= tüort baju, an ^Papft ßeo X. gerichtet, jäljlt fvetmütfiig 5J}i6ftnnbc unb Schaben auf, bie in 9bni il)ven Uvfpning ober il)ren Siij Tjatten; aber auf ben 9Jeformator t)at es uid)t beftinunenb geloirft. Söo ^''idteu fid) l)ier mit £'ut[)cr bcritljrt, finb C5 nidjt befonbere &vfat)rungen, fonbevn adgcnicinerc 3.ierf)ä(tniffe, bic jeber in feiner ?(rt bel)anbelt.

31)rc .^lauptftüije üernieinen bie 3>erferf|tcr Bon ^uttenS 6influ§ auf Sutf)cr an bcffeu 5(ugfd)riftcu ju l^aben. Qur Sadjc fönnen fie jebod) nur feine .iloci 2)iaIoge 'V'adiscus' ober 'Trias Romana' unb 'Inspicientes' beibringen. G^rfd)ienen finb biefclbcu, Berbunbeu mit einigen anberen, im Slpril 1520, unb ^toax ,vt 9JJain,v 9llte ?yorfd)er, iBcldjc ben ;1icformator für feine Scfjrift an ben 9(be( baranS fdiöpfen laffen, Ijaben bie Vorfrage übergangen, ob benn jene „®ejpräd)e" iljm überf)aupt tiorl^cr ju ©efic^t gefommeu.

9fngetünbigt '^atte .Outtcn be,ieid)netc „Sialogc" beut 5Jktand)tI)on fc^on am 28. Sebrnar 1520 : aber Uiann gelangten fie naä) äßittenberg? ^oljann Ö'odjlen» in (\-ranffnrt a. ^l'L crRiartete fie am 5. l'lpril jebe ©tunbe, unb nod) am 12. 3nui I)atte er fie nid^t gefeljen, ob er gleid) mit .Ontten bamalo in regem i^erte^r ftanb. 6rotu§ Siubiauue, ^''idtenS öertrautefter ^-rennb, niclbetc in feinem Sdireiben an ,l'ntl)er ano 'i^amberg ben 28. Vlpril nocb nicl)te Bon ilmen, t)atte fie alfo nod) nidjt in ■Rauben, ba er fid) es fonft fid)er nid)t l)ätte entgel)en laffen, Bon i()nen ju reben. 2nt't)ex fd)rieb ben 7., 531etand)tt)on ben 8. 3uni an 3oI)aunC^e^: beibe gc= benfen bcS iBriefes Bon ProtuS au5 S^amberg, 'II!eTand)tbon and) ber Seife .CiuttenS .]n (5%^t)er3og (Verbinanb; beibc befprccl)en neuere Grfdjeinnngen ber JL'iteratnr, aber barunter nid)t jene „Siiatogc". Unb bod) I)ci|t bei i{ampfd)ulte: „.Onttens (\-lug= fd)riften I)aben ,5um größten If)eite ben Stoff geliefert, n^enn l'utber, ber i'Uinct), fo lierebt über bic fiminjiclte 'Jlucbcntung ber beutfd)en (^)ntnnit[)igfeit bnrd) ^nbulgen^en, yinnoten, ^Hiüiengelber, Iürfen]el)nten, 5J>frünbenBerleil)ungen ,5U fpred)eu mcife".

''Jhin tanu ja frcilid) nid)t geleugnet loerben, ba^ eine auffallenbc Uber= ciuftimmnng in beut Bermertl)eten Stoffe bei .^luttcn unb 2utt)cr beftcf)t: aber mufe il)n barum ber Sieformator Bon bem iliittcr entlebnt l)aben? "JJlan begreift nid)t, une unferm „.fiiftoritcr" im ÜH'reid)e feiner a.yiffenfd)aft nid)t ältere Cnellen Pefannt gen'cfcn finb atö footuS unb .Outteu. SBu^te er nid)ts Bon ben a3cfd)U'erben ber beutfd)en ^Jfation, bie bis tief in bas fnuf^cljute Sabrbnnbcrt .yiritd geben? nid)tÄ Bon ben öffentlicbeu in-rljanblungen, bie loieberbolt barüPer gepflogen loorben? SBarcu nur einem (?rotu5 unb Jputten über bic ^iebrürfungen ber Scntfdjcn bnrd) yiom bie Vlngcu aufgegangen? mar nur il)nen bie .^nngc gclöft, um fie anfiuberfen? Siimmtlirbe' Stürfe, bie .^{ampfcbntte oben anfgefü{)rt bat, nmren BorT)cr fd)on Bielfad) Wegenftanb offener .(Hage unb lUnflage miber Dfom genu'fen. üjarnm l)ält eo aud) jdjU'cr, bie Cnellen nacl)iu)oeifen, auö melcbeu Vntl)er unmittelbar gefd)bpft bat; nur .g)uttcns t^-tngfd)riftcn gel)brcn nid)t ba.yi. Vln auberer Stelle geftebt A?amp= fcl)n(te felbft, bafj „bie ÖÜibrnng, toeUbe bamal'5 alle Scbiditen ber '•Jcation bnrd)= ,]ogen, jene-j llJingeu unb Xriiiu^en ber Weifler nach einer neuen Crbnung ber Tinge, imd) einer politifd)en 3Bicbcrgeburt S)eutfd)lanb5 and) .'putten uid)t unberüt)rt ge--

9ln b«t d)riftl. 91bo[ beulfdjet Siation öon bcs djriftl. Stanbe§ Sefferung. 1520. 389

Inffcii" ; ttiavuiii foK bniii mm bcr ^Kfforiitntov crft biird) .glitten üon if)r I)cvüt)tt »üorben fein? 3)od) Uci-fulgcn Hur UH'itcv bic bciuiibcveu SPcjioT^ungcn .^mifdjt'u |)uttcn unb i'itttjcr, bic uiifcr „■'piftcivitcv" aiiefiubig Qciimdjt I;at.

„65 8cfd)icl)t iin «cifte .^luttcnö, fagt ,«lQiiipfd)uIte, hjcnn Sitf^cv tiov SlUcm bell etuinptfiim bcr tollen unb trnnteueu T^eutfcljon 6cf(agt, mit beut fic feitljcr nlle Ch-finbungcn bcs vLiniifd)cn 'i)ianbl'tul)ts' tjingenoniincn", unb allen Ch-nftcö nierft er bap nn: „XHnd) 'bic tollen unb öollcn 2;cutfd)en' l'nttjere ücrbnnfcn .Outlen il}ren llrfprung". 9(Ie l'nt()cr 1519 unber „bae Ijcibnifctic, ja fäuifdjc SBeicu" mit „JVwfffii, Saufen, '4-*lÄri'f"» Sd)reien" nad) eigener 33eobad)tnng eiferte, ba fannte er atfo nod) feine 'tollen unb üoücn Scutfdjen'; bod) als .fiutten 1520 feine (atcinifd)en 'Inspicicntes' ^ Ijcrauegegeben, ba mu^te er öon iljneu! Sdlcin „Sutl)crs ftlage über ben ©tnmljffiun ber SBcntfdjcn" bleibt bocf) al§ ,/?aud-) .f)nttenfd)cn (Meiftc«"'? .tanipfdjnttc öcrUH-ift bofüv auf Cidtene iSorlcort p bcr (£d)rtft bee Vanrcntiu« i'alla, liio C5 aUerbings Ijci^t: ,Gcrnianos cfrebruni nou habere fama est"; ßuf^er cm^ifing, mie gezeigt, bie Schrift im Februar 1520, inbe^ fc^ou 1519 "^ottc er gefdjrieben : ,Nos GeniKinos ineros blennos, bardos, biiccones et, ut dicunt, barbaros et bestias arbitrantiir , etiam irridcntes noslrae illusionis et cxpilationis incrcdibilem patientiain'.

9[ber „ee ift unniiiglid), meint ,fiamvfd)utte , ben einflu^ bee 9iitters ju öertennen, Wenn »on bcr ;>vftDrnng, bic Vntljcrs ;l{eformüorfd)täge über eine Seilje tird)lidicr Snftitutionen üerf)ängen, bie 3:oni|tifter als uotI)lrcnbige 4!crforgungä= anftaltcu für ben "i'lbel ausbrüdtict) ausgenommen mcrbcn. Unb tritt bicfcr nicf)t fe^ou baburd) bcutlid) genug l^crtjor, ba^ tim beut iKittcrftanbe, beffcu Crgan .'put'"n in biefcm ?(ugcnblirfc Irar, bas Sßerf ber 'Keformation aufgetragen mirb"?" ■t^utten ipar nur Crgan Sirfingens jn jener ^t'it; ^'utljcr t)at feine Sdjrift an ben d)riftlid)cn 3lbcl aud) an ben Äaifcr gerichtet: im Übrigen ift ber te^tc eafe fo belüei§!räftig für ben (finftu^ bcä 3Jittcrs auf Sut£)cr, luic etma für be§ 9{efornm= torö ablid)e .perfunft bcr Umftanb, ba^ er eine 3lblid)C gel)ciratr]et Ijat; in beut crftcu Sat^c aber liegt eine grunblofe i<erbäd)tigung ber el)rlid)cn 'Jllifidjtcn Vntljers, ber nur baö urfprüuglidjc ;Kcd)t bcs Slbels an ben alten 3)omftiftern geiiiat)rt miffen, fonft fte nidjt miubcr rcformirt f)aben luolltc.

Wit grober ilUfebcutung Bon SBorten !i'utl)ers fd)lic^t unfer „.feiftoriter" feinen SBerocis. J^a^ unb Vcibcnfd)aft, Umgt er jn fdjrciben, trieb il)n baju, ftd^ bie S" feinen ©unftcn iDirtfamen (Stemcnte ber nationalen Cppofition in tfjrer rabitnlftcu f^icftalt anzueignen": er fud)t ben JKefornmtor jum ajeöolutionär ju ftcmpcln. ^um in-lcg bafür jie'^t er aus Sidl^crs iBrief an 3ot)ann X'ang üom 18. 9luguft 1520 ben ©at^ an: ,Nos hie persuasi sumus, papatum esse veri et geniiani illius Antichristi sedem, in cuius deceptioneni et nequitiam ob salutem animarum nobis omnia licere arbitramiir', boc^ alfo üevbcutfc^t : „2öir finb f|icr überzeugt, ba^ bns 5papfttl)um ber Si^ bcs luaf)ren unb ttiirtlic^en Jlntidjrifts ift, unb galten bafür, ba| uns jur .^Jintergeljung unb ^nni Ükrbcrben bcsfclbcn, um bes |)eilei ber «Seelen ttiillen, Me§ erlaubt ift". Äöftlin ^at bereits mcl^rmalS

') ßatnpfcfiuUc nennt liier feine Ouellc nid)t, ijat jcbodj (eine anbete im Sinne. Sutf)cr t)Qttc „trunfiMic Icutjdic" fd)OU tu feiner gdjrift „uom -^japfuljum ju Diom" (f. oben S. 321), toeldic freiließ IJiourcnbrcc^ct aud) uou ^uttcu bceiufluBt fein laßt.

390 2ln bcn d)tiftl. Slbct bcutfdjct ^Jintion uon bcs cf)ti|'tl. ©tonbei SBcüerimg. 1620.

barauf fjingettnffcn, ba§ s^ut^cv ba „gegen bic Iviigcrci unb 'Dlic^telrürbigfeit jcnce 3(ntici)vift5 fclbft" vebe, alfo „tcineBlrege in un[itt(id)em Sinne '3(IIc5' gegen bcn "^ap^i füv erlaubt" anfe'f)e.

3(üem nacf) wirb nun bcr 3icformotor icoljl auc^ jeincn *4-'atriotiämuä nii^t bon .^utten geborgt ^ben.

So T)at)en U'ir ben Ungrunb jninnü(ie()er "ipnnfte bargctTjan, bic .R'ainpfcf}ulte in feiner „nteifterljaften Wetd)id)te ber Unioerfität (S-rjurt" für Protue' unb A'mttene C^inflnfe auf bcn iKeforniator, bis beffen ©cfjrift an ben djriftlidjcn 3(be( erfc^ten, DDrgcbrad)t I)nt.' Unter bcni S3anne feiner iKbctorit baten bic nieiften (Vorfdjer, bie feitbcm nnferer ivragc näber getreten finb, geftanben. *Jhir Äöftlin t)at fid) frei bnBon gct)a[ten, '^ödjftcnl barin nod) ]n Diel 3ugegeben, ba^ jene 3;ialogc üon A>utten fid)er in Sutber^' Cnni^e getonuncn feien. '-^ ^4-''''^ nnb fiolbe bnbcn fid) tncf)r ans innerem @cfül)l geftränbt, .fiampfd)ulte6 (Srgcbniffe öoll anperfenncn ; fie jogen bes iWefor^ niators Eigenart in 53ctrad)t, \-)atkn jebod) fonft nid)t-3 bagegen üor.jnbringen. ^JJlanrenbrei^er ftcbt, loic fdjon Eingangs nnferer llnterfudjnng angebeutet irorbcn, gan,5 auf J^anipfdjnlteS Seite, ^anffenö föcfd)id)t«fd)reiberei feblt bog Streben nad^ Söabr^eit. C^iiiert 1)at loo'^tnieinenb „Singe unb Cneüen für fid) fclbft rcbcn" laffen, aber fein nnr£lid)e5 iL'ebenebitb barans gcftaltct.

Sgl. 2Ö. aJlnurenbrci^cr , ©tiibicn unb Stiäjcn jut föcfd)ic^tc bcr ;Hcfotmntion?jeit, ücitJUfl \>*li, S. 2.52—2.54. g. SB. .«ampfdjiiltc, Jic llntucrfität (Srfutt in i()rcm a.lcr't)ältniijc äu bcin .f)umQiii-<inuc' unb bot Äcfotnmtion, II). II Iticr 18G0, ©. 7:5—79. 45—72. 3. Wöftlin, 3Kovtin ^.'utf)«, 33b. I 1. Slufl., eibetfclb 1875, ©. 329ff. 33Gff. 2. Süifl. , LHbcrfelb li^8.3, ©. 3;51ff. o37ff. 3:^. ftolbe, Sutl)cr'ä ©tcUung ju liondl unb .lütc^e bi-:- jum SBotinfEt 3lEt(t)^tng 1.521, ©üterslol) 187Ö, ©. 63—72. li). fiolbc, 'JJiartin ii'utljcr, a3b. I ®otl)Q 1884, ©. 2.53ff. 3. Snnfffn, Ö)cfd)id)te bcg bcutfd)eii 'iioiU-i, m. 11 S.^lufl. grcibutg im ateisgau 1882, ©.94 ff. g. (.vinctt, 3ol)ann ^iigfi nii-:' loriilji'im, II). I ^cim 1883, ©. .52ff.

l^totu-j' Sd)tcibcit nn i.'iit()Ct au? löologiin Uum Cftober 1.519 f. Böuking, Hiittcni opp. I £. 309 ff. 307 ff. unb nu-S a3nmbcrg Uom 28. Jlpril 1520 cbt-nba ©. 337 ff. ilon bcm pDintnctfdjcn 'iptopft Ic SÖctte, lüutljcrg Sriefe I ©. 34.5—347. 3" Sut^ets Jötitf an (Jrotu» im ^^cccmbcr 1519 1t aöcttc I ®. -537 ögt. mit Böcking, Hutt. opp. I ©. Ml. iPcjüglic^ bcä iPnmbtrger ©d)teibcnÄ Uon ßrotus Corp. Ref. I ©p. 202. 3u Siitfjers SPricfcn nii .^luttcn Sc SL^cttc 1 S. 445 unb 451. .^uttcn« ©i^tcibcu an 5)lelond)tl)cm iiom 20. 3nn»av unb l'om 28. gefatunr 1520 Böcking. Hutt. opp. I S. 320 f. 324 f. 3<rud)ftürf cinc-j abriefe-? l'utl)fv^ an .flutten, nur ittf)altlid) augefül)tt, in Coiniiiciitiina loannis Cotlihiei do ;u-tis et scrijitis Martini Ijuthcri, Apud S. Victorciii prope Moguntiam 1.549, ©.93.. ,Su i;utl)crv iStiffcn on ©idingen Sc 2Bette I ©.451. 460. .^uttcn an üutf)cr bcn 4.3unil.520 Böcking. Hutt. opp. I ©. :i55f. ©i(»eftcr Uon Sd)aumburg bctrcffciib: fein SJotc Sc SBcttc 1 i£. 44.8; fein aSticf öom ll.aiuni 1.520 im fog. tH-Mcbi'ufd)cu Iljoil I *I. 26'>f. »gl. baju Sc Mette l ©. 4tj5. 4(i7. 470. 475. l'ntf)« nu ^o\)ann iüoigt beu .3. ?luguft 1520 Sc ai^ctte I ©. 475, au ©eotg Spolntiu beu 17. ^iili 1-520 Sc äi.>ettc I ©. 4ii9 unb bcn 1.3. Dfat 1-520 Sc SBcttc 1 ©. 448. Übet JRintio unb feine lictljnublungcu mit bcm ihitfürftcu f. .Ubftliu ! 5lnm. 2 ju ©. 209 auf ©. 7.88 iiiib I ©. 305 ucbft 'Kum. 2 ba,)u auf S. 795 (iHiatio-s ©d)rcibeu nu Siux^ fütft fjticbiid) traf beu 0. 3uli in Sod^nu ein, uidjt beu 7., luic bic bisherigen Wefnmmtan->gabeu Bon üutljctei SBettcu nugcbeu). ßutbcr an ©palatiu bcn 9. 3uli 1520 Sc SUcttc I ©. 4i;iff.

') SflJaS ,!{nmp|d)ullc in feinet „Coniiiientatio ile loaiine Croto liubiano, Bonnao 1862' ctten mel)r l)at, ifl iiou gar (einem SSclong. ') 3!cd)t I)cbt ili.>ftlin l)ct»or, bafe l'utljct^

•älngabcn cingcl)cnbcr uub genauer finb nlj bic .^uttcuS im 'Vadiscus'.

3tn beit d^tiflf. 9lbet beutfc^er ^Ration öon bcs c^riftt. ©tanbel »cflcrung. 1520. 391

uub bell 10. 3ult ^e Sfflcttc I ©. 46-') f. ifflibniimasbticf bei Operatione.s M. Luthori in psalmcs an .Riitfütft 5>vicbvid) l'om 21.Wäx\ 1519 j. unfete «uägabc Ob. V.

aoit bct iüctiiiufcul)cil iiitb ed)iittbUd)fcit bcr .«urie: OperalioncH M. Lutheri in pgalmos ;)ii %\l 4, <1 in imictcr Süisnnbc »b. V. 5}}apft bcr «utidjtift : Se SBcttc I 6. 19:5. 239. 420. £c4 *4>tictas Kpitoiiia vesponsionis ad M. Lutlier Don iJutljet [jctnuigcgcücii f. oben S. 328ff. Schrift »oibet Sotoinuä erft Dorn 3a()tc 1.521: Kationis Laloniianao jiro incendiaiiis Lova- nien.sis scholae .soplüstis rcdditan Lutheriana confutaüo. ßtotu^' ©atj tion 3?ilbung nenet SKJörtet Böcking, Hutt. opp. I ©. 339. 'Alve.ldialiter', kontra Dtonrnuiflam ftaltem k. g. Sonnncä Sonicetu? 1520 SSI. Eh, 'Thomaster' (in bcin Sriefc 8utf)ctä nn Spatatin Dorn 14. 3anunt 1519 'MaKi.stcrculus Thomastcrculus") Je Söcttc I @. 84. .^uttcn^ SorWott ,511 be* ßautentin* aialln XUMjanblung Böcking, Hutt. opp. I 6. 155 ff. Scffen ©ciptndjc 'Vadiscus" unb 'Inspicientes' ebenba IV 6. 145 ff., 2ii9ff.; über bie 3eit iljtes g tfd)eincne : Böcking, Hutt. opp. I ®. 325. 335. 358. ßut^ets »tief an 3ol)tt«n •&e6 ""m '^- 3'"" l'^'^O 2t|eo= logifc^c Slrbetten au? bem t'^etnifd)en hjiffenjdjafttic^cn 5ptcbiget = i«erein Sb. II eibetfelb 1874 ®. 92f.; *Dicland)t()onä »rief an benfelben am 8. 3uni 1520 Corp. Ref. I ©p. 201f. ^u ben 'toUen unb trunfenen Iculfdjcn' f. unferc "iluägabe »b. II ©. 7-54, jn intern ©tumpffinn Böcking. Hutt. opp. I B. 159, unb nnfere ^Xn^gabe »b, II ®. 448. Sutf)er on joljonn Sang ben 18.'3[uguft 1-520 Je SBettc I S. 478 unb bn,5U «öftlin, TO. Sutfjcr, 1. ?lufl. 1 ©.359 2.9lufl. I S.3.58 unb ftöfllin, Sut()er unb 3- 3n"!fcn. ^'^^'^ 1^83, ©.17.

£ttcrarf)iftortfc^c ßinlcttung.

5ffiit ben aSoitcn 'dai)x l)in, unfcliges 5Rom!' '^attc bcr 9Jeformator bem 5paJ)fU f^um ben 3lbfcf)icb gegeben. Snnner i)dkx \mx iljm im .Rampfc mit berufenen nnb unberufenen SBerfedjtcrn bcefelben ba« 8id)t über beffen SBcfen aufgegangen. 3e|t fnl) ev barin nur eine 3ttjingbnrg tcuftifcf)en Irugeö unb fjütlifcljcr I^rannei, in ber bic armen geclen ber G^riften beftricft geljaltcu li'ürben. Sie galt e5 ju crftürmcn. 3u unfercr ©cijrift nun reifet er bie „brei 'DJlauern" niebcr, bie bas 'ipapftttjum um fid) gcäogen, unb legt bic Stürfc bor, fo i^m „ju foIc^e§ greulichen SBcfenS S^effcrung bicnlid)" fd)ienen. 3)a aber „bcr gcifttid)c Staub gnn,^ unQcf)tfam gctcorben" unb „bic ■•Jiott) unb ii^cidjliH'rung", ob jmar bie gan,5e C^firiftcnbcit, bod) „juDor 2;eutfd}lanb" brüctte, |o menbete er fic^ „an ben c^riftlicfjcn 9lbel bcutf^er ^Jlation".

2ßann ber ^tan, fold) ein 9Sert ob.^ufaffcn, bei bem Seformator cntftaubcn ift,i bcrmögcn tüir nic^t ,5U ermitteln. Sdjon in bem ©ermou 'Bon ben guten 20'crten' forbert er Äijnige, (yürften unb ?lbel auf, „bie red)tcn fürten", bae ift bcö 'Jßapiki Solt, „am erftcn on.jugreifen, nidjt barinneu gcfud)t eigen -Jlu|, fonbern allein 5Befferung ber 6'^riftcn^cit", unb ebenba erftärt er ei olS „bai befte unb aud) bas einige übcrbletbcnbc '')]Jittc(", bafe bic mclttid)cn Stänbc einen „Pinbrnd)" mad)ten, auf bafe bie i8iid)öfe unb öciftliefjcn, bie fid} jeijt fürd}teu, Urfad) bntten

■) Jas Jptftorrfjcn , h)cld)ea e^rtafui ©pangenberg in feinem „Slbeiafpiegct" II »1.33^ baöon crjät)lt, foEte man nid)t meljr ali li)al]ad)c Oorbringcn. 9iotf) 9J!. ^Jlcurcr, Sutfjcrs Scben, 3. Stuft. Seip.iig 1870, ©. 185 berichtet banadj ol)nc Slnftonb: „Jen föebanten 3U ber ©c^rift an ben d)rifttid)en älbct faßte ßut^er, aU er einmal mit Sorenj ©ÜR über gctb reifte. Ja tntete er untcrloegä Bor feiner SIßagentiftc nicber unb betete eine gute SBeile mit großem ernft unb fagtc; "'Jhi i)abe idj meine S8üd)fe getabcn'. Soren^ fragte if)n: 'Domine pater, Wü-i meint 3f)r bamit?' Suttjer antwortete: '3d) ()abe eine »iidjjc geloben; gc()t mir bic rcd)t ab, fo fott fie gerciß rec^t burc^bringen'. Unb ali Soren,5 toeitcr fragte, toie er bas uerftel)en fottte, jagte ber Jottot: '3cf) »ill an ben beutfd)en \'lbcl ein a?üd)U'in fdjreiben; gelingt mit'^ bomit, fo follt 3t)r fct)en, rcas folgen mirb'."

392 3t" bfii djtiftl. 3tbel beutjdjct 9!ation Don bc-i djtifll. ©loiibcS SBc[jetuiig. 1520.

,511 folgen". 3n ber Sdjrift 'üon bcm -^apfttl)uni 3U Sfom" fdjvcibt cv: „2:q5 möd^t' id) iroI)[ leiben, ba§ Äönigc, dürften unb aller 9lbet baju gxiffcu, bafe beii ^Bubcn üon iKom bic Strafe nicbcr würbe gelegt, bie 5J3i|d)ofäniäntel nnb iii^m Ijcranfjen blieben k." , nnb tpeiter '^in: „(Ss ift ^n crbnrntcn, ba^ .ftonige nnb (dürften fo f(^lcd)tc 9lnbad)t Ijaben ju 6f)ril"to nnb feine (5-l)re fie fo roenig bclcegt, bafe fic folrf)e grcnlidjc Sd)Qnbe bcr 6f}rif{en'l)eit laffen überljonb nehmen, nnb fe'()cn bodj, bnfj fiL' 311 Siüin allen Jammer mcljren, ba^ feine .'poffnnng nict;r ift anf th'bcn, benn bei ber n'eltlidjen Weumlt";' jacrbroljt: „Saüon, fo bcr iKomanift |\'lngnftin 3Ubclb jn JL'eip^ig] uneber tonunt, idj mcl)r fngen nnlX". SJanm luarcn (jnbe Mai 1520 bie leljtcn äÖortc feiner gcbcr entfloffen, ba ging il^nt ©itüeftcr 5pricraä' Epitoina ^n. Wd ©ranen naljm er ipaTjr, baß man in Soni ben '^*apft pm Sott niadjcn luollte; gliirflid) prieö er bie C^ljriftcn, bie nid)t nnter bem yintid;rift gelebt Ijätten: „erlofdjcn, rnft er ans, ift in ber röniifdjen Äirdje bcr ©lanbc, ge= äd}tet bae (yüangclinm, Derbannt C5"f)riftnS". 'Jinn fdjritt er jur 3tnefüt)rung. ,Est animus, fdjrieb er in ben erften 2agcn bcö Sutii an ©palotin, publicain schcdam edere ad Carolum et totius Gürmaniao ii()l)ilitateiii adversiis Romanac ciiriae tyrannidem et nequitiam." ßrninntcr^ njarb er baju no(^ üon Slnberen. 5)leland)= tl)Dn melbete fpöter bem Sodann Sang barüber: ,Gonsilium de scribenda ad Ger- inanicani noliilitatem opistola priiicipio iiiagis non improbavi quam prohavi. Aiiiiuabatur cniin Nostcr [Sutljer] ad eam rem perscribeadam a quihusdam, quibus utriciue miiltum tribuimus. Deinde res per sese talis est, quam, quia divinilus agi puto morari nolui : spiritum Martini noliiu temcru in bac causa, ad (|uam dcstinatus rno jrqovolaQ videtur, intcri>ellare." .^inttcn unb feine @e= noffeu tijnnen, lüic .«olbe nnlf, nad; nnfcrer ifornntcrfndjung mit ben „gelüiffcn Centen" nid)t gemeint fein; aber 5tifolanö Uon iUmeborff geijört ba^u, wie toir aus bem an it)n geridjteten SBibmnugsbriefe erfel)en, U'o Sutljer fagt: „^dj l^ab' nnferni (yürner^men naä) jufammentragen etUd; Stiid djriftlidjä Stanbs iJ3effcrung bclangenb".

3(m 2:3. 3iuni li'ar ba§ äÖerf ■t)anbfd)riftlid) üollenbet; fnr] barouf mirb in ben Sriid befi3rbert fein, nnitjrenb beffen l*ntl)er nod) baran iinberte nnb ei namentlid; au einzelnen Stellen erweiterte. Unter bem 20. i^uli berid;tete er an Sßenjcl JCind: „Editur nostcr libellus in Papam de reformanda ecclesia vernaculus ad univcrsain iiobilitatem Germaniae, qui summe offensurus est Roniam, ductis in pul)licuui inipiis artiltus et violentibus i)Oteslatibus eius", unb unter beut 3. 9luguft au 3Df;ann äsoigt: ,lam cdo librum vulgarem contra Papam de statu Ecclesiae emendando: liic Papam aceri'ime traclo et quasi Antichristiim'. "Jlod) am 13. Slugnft Ijattc e5 .fturfürft J\-riebrid) nidjt in .Ocinben; aber fd)on am 18. war bie Stimmung a\\ beffeu .Ciofe barüber in äl*ittenberg befannt. Um l'fitte yiuguft 152(» alfo trat bie erfte ber fog. großen yieformat iunöfd;rifteu in bie Cff entlidjfeit.

%(. uboii S. 3-29. 2.W. :J2'Jf. 329. Sc äüdtc I S. 4r)3. Corp. lief. 1 ep.211. .Kolbc, fiutt)»'» Stellung !c., ©. 71 unb üöftliu I ®. 33(i, luo ,\>»nt »on „ben nbcligfu ^vcunbcn" ge=

*) 'ÜM^ bot oben angcfuljvteit ©tcden erhellt, loic unbm'ctjtigt bic ("Vvncii' ift, uuldjc .Uolbe, !L'utI)cr'5 ©tcllung !c. ®. 72, nnfluivft: „äHnviini locnbet fiil) ,«utl)i't nidjt lUi bii' bfuttd)cn f^ürftcn?" Icö ilicforMiatüi* 5lniicl)t Ijattc fidj bis ^ut Slbfnjjnng fciucv Sdjvijt nn ben 3lbel, getvtg uid)t gelonnbclt.

3tn bell djriftt. SIbcI bcutfdjer 5lation Uoii bii cf|rift(. ©tonbcä Seffetung. 1520. 393

fptodjcu hjirb, l)on bciicit l'uHjcr crmmitctt ftotbcit, oti nbct .^litten boju gerechnet Werben foU, 1111-5 ,(liH'iffU)nit a-fd)oiiit, ba in bcr '•Jlniiicrdiiiii bcffcu ctftcr i^vief nii Sut()er «om 4. ^mti l'>"'^0 mit !)ffd)t iiU' „crft im 3»''" •» äBittcnbcig eingetroffen bejeidjnet loirb. üüeitcr Pg(. 2üib: muitg'-bricf ,511 iinierer Sdjrift. Xe SBctle 1 S. 470. görftemann, 9!cue6 Urhinbenbud) jc. .f-iauilinrg 1841, ©. 1. Se älWtte 1 S. 478.

Setrett'it loir jc^t bai CucUcngcbict, quo mctrfjcm bciii iHcfoviiiator bcr void)c unb mauiiiflfaltigc Stoff, bcii er in feiner £d)rift an beii ri)rift(icf)cn 'Jlbct «ernrbcitet Ijat, .jiigefUiffcn, fo ücrjidjtcu luir bei feinem Umfange anf eine aüfeiligc ©rforfdjimg bcäfelben: mir ucrfndjen nnr, etlidjc *;pnnftc fcft,5nfte[lcn.

"Sa^ Sutljcr, Wai er Ijier bietet, Uon {?rotn5 nnb .'putten befommen, f)abcn luir in nnfcrer „ikirnnterfndjnng" ,^nr Öenügc U'ibertegt; nidjt Gincn bnrdjfdjlogenben ©ebonfcn.bci iljm I)at mau al5 ifjneu cntle[)ut bistjer bar.jntljun üermodjt. Vtn^ ftängc an cinanber finb bn; ober fic beruljen anf ikrljiiltniffen , ^nftänbcn, '3}ov= gängcn, bie offenfnnbig luaren, unb bic jcbcr für fid) ücrnjcrt!^ete. ' SBir muffen uns alfo nad) anbercu CiieUen nntfcl)en.

JJolbe UH'ift auf be5 (}auftn5 Stnbrclinns Lihfllus de obitu lulii Pontificis Maxinii l^iu, mit bem, Une uii^t 3U leugnen ift, nnferc Schrift fii^ in cinjctnen föebaufcn berüfjrt. .l'ntljer l)attc bieö „5?iiel)(ein", in li'ctdjcm fid) 'i^apft 3uliu5 II. unb beffen Gieninö mit Sanft *4>ctcr an bcr •Oimmelepfortc nnterreben, nnb ba5 bnl)cr and) atö „Dialogus lulii et Pelri' unb ä[)n(id) betitelt umging, fd)Dn 1-517 in •C'^nnbcn, nnb er f)at nii^t unbeadjtct getaffen. ,Dialogum, fdjricb er ba= matö an 6eorg £palatin, iiiupüsLierani mihi nulli unquain nie coiniiiunicatunini : noii alia ratione utor, quam quod tarn iucunde, tarn erudite, tam deniquc ingeniöse, id est omnino Erasniice, textus est, ul ridere cogat et nugari in vitiis et miseriis ecclesiae Christi, quae tarnen sunimis gemilibus omni Clu'istiano Deo sunt quercndae' ; fpäter dufecrtc er .jn Pf)riftopI) £d}eurl: ,Gra- tissimus miiii fuit eruditissimus ille dialogus lulii el Pelri. Mullani sane con- linet frugem, si serio legatur. Prope ausim optare eins invulgationem, quando- quidem monstra Romanae curiae non tam revelat ipse primus quam confirmat iain diu ubique heu cognita, ut vel eiusmodi nugis Romani procercs monerentur suae tyrannidis et impiissimae temeritatis , quas vident traduci per orbem". 'Ulme l^atfadjen jebodj f)at fjicrnod) ber Sfeformator barans nicfit entnommen. 58on ben brei ^punften iul)altlid)er a3e,5ic{)ungen i5lDifd)en Suttjers £d;rift an bcn Slbel nnb jenem „33üd]Icin", bie .ftolbc anfül)rt, funnen luir nnr bem einen etipa'i £ct)ein oon iöenjcisfraft .^ufpredjcn. Vutf)er fagt nümtid) bei ber 6-rftürmung bcr „britten ^JJlauer" : „So lefcn loir 9(ct. rü., ba^ ber 9lpoftet Concilium nit Santt 5peter !§at berufen, fcmbern alle ?(pDftcl nnb bie ^yilteftcn: li'o nn Sauft fu'ter ba« aüein Tjcitt' gcbüfjrt, Ipürc bü5 nit ein djrifttid) Üüucilium, fonbern ein fc^crifd; Goncitiabulum gelncfcu", unb in bem „33üc^Icin" l^ci|t eä: „Concilium cogi non potest invito pontifice, alioqui conciliabulum sit, non concilium". 9(IIein concilium unb conciliabulum

') aSSenn j. S. &. 5ptitt, (Einleitung in bic «luguftana, (frfte .fiälftc, (Srlnngen 18<!7, ©.183 3tnm. 4, ben 3uS '"•'' ^'"tl)er in nnferer Sdjrift, biifj ber *i>npft fid) Biet präd)tiger ein^erfüljren laffe als bas Satrament, mit bcr SteUe in Ö'rotu*' iörief Oom 1(1. Cttober 1-519 (Böcking, Hutt. opp. 1 ©. oUl, too bie 5J>rad)t bei folctier ^^»roteffion geid)itbert loirb, »er: gteidjt, fo toar bas bod) eine nllbcfannte Sadjc: getabc ber nn le^tercm Orte fo bcbeutungsDoUe @fet mit feiner fnubcrcn föejeUidjaft fet)lt an erfterer ©teile.

394 3t" bf« t^"ft'- 9Jbel heui^n llaüon m\ be* djtiftl. ©tanbeä SSeflerung. 1520.

ipiirbcn 'häufig fo gcgcnüticvgcftcia, i. S. öoii CW in bcv Veip^iger SJisputatton : ,Tiiiic non sunt concilia sed conciliabula". '

l<on gvöBcm- SBebciitimg ift, Irornitf .«olbc tncitcv aufmcrtfam mad)t, bte Exhortatio viri cuiiisdain dociiwsiini ad rriiuipos, ne in Dcciniau praestationem consentiant, bcren uvfpvünglid)c 5orm als 'Epistola ex Urbe' f($on fvül) in eine 'Oratio' unb ufuevbingc- üon 33cicfing in einen "Slnffalj' Pcrunftoltct ttjorben. 3f)ver itnb i^tcs Pinbvucfs anf itjn gcbcnft ^'utl)ev in feinem Briefe an gpotatin üom 2. ©eptembev 1518 mit ben aScvten: ,Esl apiid nos epistola quaedain ex iirbe Roma, satis eiudita, vehementer acris in Romanas astutias, de decimis novis exigendis pro hello adversus Tiircas, quae evidenter excogitatae a Florentinis, avarissimis omnium quos coelum tegit, cognoscuntur. Ipsi eniin Pontificis faci- litate utuntur in omncni suae voraginis libidinem. Cardinales legatos esse, forte ignaros, avaritiac, certum est, si vera illa sunt quae scribit". tft ein t)o'^er fittlic^er (^rnft, ber in bem ©djriftftücf T)errfcf)t unb üdev bae vijmifd^e Unnjefen in oft bittcrftcv |}onn fiel) au6fpvid)t. ^.'uttjev I)at bavan« gefd)öpft.

2üd)t ertennt man in ben „SSefctitrerben bcv beutfdjen 5}ation" eine Cuelle für nnfcve edjvift. ^wmai bie i'cvtianblnngcn barüber anf bem Seidjstage .^i ytngeburg 1518 regten ben ;lieformator jn lucitcvem 'Jcacljbcnfcn über bie fivdjlic^en 3uftänbc Qu: burd^ fic lernte er bie fein Weiinffen im Kampfe üon öermcinter &c= l)DrfQmÄpflid)t (öfenbc Untcrfdjeibnng .^mifdjen vBmifd)er Jiivdje nnb ri^mifdjcr .fiurie tcnnen. lief »inrftc gennfj and) anf it)n bie Pingabe bco Vüttid)er 5i^ifd)cif5 &rl)arb öon ber Ward au ben .Uaifcv unb bie üerfamnu'lten ^Ifcidjsftänbe, Uield)e uad) bem Urtf)ei[e ber grantfnrtcr (^cjaubtcn „üiel unb nuiud)evlci öeUHÜt, 33elvug unb ilMiberei, fo öon päpftlid)er .Oeiligfeit unb .Uurtifanen ju 9iom geübt föurben, er= ,iäf)lte", fo bafe „bcrgleid)cn mit fold)er Sürftigtcit" nie gefeT)en fei, unb bie il)m ft^on im ■'Jiotiember 1518 burd) Spalatin jugcftellt loorbcn : ob i^rer (£d)ärfe fd)eint er fie anfangt für erbid)tct geilten ,5U '^aben.

Samit bcvül)ren fid) inljaltlid) bie £d)riften, meldte 3iatob SBimpfieting, 1510 üon J^aifer 'JJlarimilian mit einem 6utad)ten über tird)lid)c ;>Jcformen in Sentfd)^ lanb betraut, auf jene „3?efd)lncrben" be^ügtii^ berfafjt i)ai. i'on il)nen tonnen l'ut^ern öorgelegen l^aben Responsa et replicae ad Aeneani SilvJum, bie 1515, unb Gravamiiia Gernianicae Nationis cum rcmediis et avisanienlis ad Caesarcam Maiostateni, bic 'Jtufaug 1519 ueröffentlid)t finb. 2;a6 il)m aber ber Pon 3atob Spiegel Pcranftaltetc Srud Üivo Maximiliano iuhcnlc Pragmaticae saiu^tionis Meilulla excerpla jeitig genug .yigegaugen fei, um bei ber £d)rtft an ben 9lbcl nod) beuu^t ,yi werben, be-|UH'ifeln mir, ba berfelbe erft Pnbe i'iai 1520 bie '^>rcffe bee \!a,^aru5 £d)ürer ^n £d)lettftäbt üerlaffen l)nt unb ein Wrunb ]u befd)lcuuig= terer Sefbrberung an beu Scformator al§ auf bem geniciljulidjen SBege nid)t öorlicgt.

') 5]g[. nod) Chronici comincntarii ii. 1. Niuiiloio tlifjosti kc. 151t) II fol. cccxii''. Wie uotficljtig inon hei bcvgltirijcu Sdjlüffen fein mii^ etficl)! mau au« a>Dci unfcte* (Stac^tcnc nic^t auf eiitaiibct bc.^iiglidjeii StfUcn. («totu« fdjtcibt an l'uHjet ben 5. Xccembct 1520: .Ncscis qiiiim iiiultos ilitesl- (liikkinfj, Hutt. opp. I e. 4:!H), niib 5ra*iini-} an 3ol)ann Sobti bon •Jl.'Jtolietiiliet 152:<: .gn;iiii iiiultos ditat iwiipci- ille Luthonisl' (ludiciiim Krasnii Albori de Siion^ia Knisnii UotiTiMlaini 4*1. A 7-', Wo nbet ein tal|d)e-i latiim; mit vic^tiger ^citüeftimmung in ben ücvbienftuollcn Knisniiana nun 'itbalbcvt .^lovaiiuti II ÜUien 1880 ®. 29).

3In bcrt e^tiftl. 3tbel bciit(d)ct Aktion Bon br^ ditiftl. ©tanbes Seffetung. 1520. 395

l'^etltüeifc '^aitbcln bon bcnjclbcn ißcvf)ältiuffcn bic neun 9(ittd£cl pro reipublicae christianacct ccciesiai-iiiii riciinanicaeiiationiscvidiMili iitilitatc, IreWjeSutljcrsfifvcunbe ©patatin in Intcinifrfjcv Spvndjc fdjou 1520 l)anbfd)viftlirf) pgcgangon lüarcn, unb bic 1521 im C^ornung bei It)oma§ 31n§'^elni in C'>a9enau bcutfd) bcröffentlic^t ttmvbcn.

SßicbevljpU "fiiljrt t'utlia ba§ „gci|"tlicl)c iHccf)t" an. a3ef)uf« bcr Xisputation ,iu 'L'cip,}ig bc|ci)nfttgtc er fiel) bereits im 'JJiär,^ 1519 bamit. ör mad)te fid) ba^u Slnmerfungen, unb es fliegen il)m bei feinem etubium Webanfen eigener ?(rt onf: immer florcv ti'arb ilim, mie lüir in bcr „'i!Druntcrfud)ung" gefct)en Ijafacn, baft ber '^.iQpft bcr ^(nttdjrift fettft fei ober bod) bcffen 3(poftet; immer beutlid)cr erfonnte er, mie bem i*olf («firtfti unter gefc^lidjcm £d)einc niitgefpiclt luarb.

Unb lüie üiel mod^te ber iKeformatDr fd)rift(id), mie üiel münblid) auf pri= Batem SSßegc crfal^ren t;aben, n;oOon njir nichts miffeu! Sien 21.3uni 1520 melbet er bem 3uftue 3ona§: „Causa mca Romae, ut scribunt aniici ex urbo, magna molc agitur impulsore Eccio, qui est Spiritus unus pontilicaliuui virorum". ©olüe er nicljt aud) über anbere Vorgänge in Som unterrid)tet morben fein? 5Da§ 33ilb öon ben „brei 'D3lauern", metdje bie Somaniften um fid) gebogen, mag einer Stelle '■ in bem ^Briefe bce Söolfgang Capito an l'ut^er öoni 4. September 1518 enttet)nt fein, Wo Don ben ©egnern bes JHeformatorä Ijeifet: ,Arcem, ut vides, undique munitam occupant. Tripliei vallo septi velut extra tela, quod (licitur, steitunt: auctoritate Pontificia, hoc est universalis ecclesiae, potentia tyrannorum et omnium scholarum pertiiiaci consensu'. Sd)arffinnig I)at Äolbe bemcrtt, njie ©patating Söinf auf ein ÜortommniB im Strapurger 5öi5tt)um Bon Suf^cr in unferer S^rift Bermertl^et ift. ©änjtii^ iibcrfef)en I)at man für unfere grnge über bem Bieten iRül^men Bon Grotuä' (Sinflufe auf 8utf)er, bafe 3ot)onn .öefe, bcr lange ^eit mit C?rotu5 in Statten gelebt unb mit it)m auc^ 9iom befudjt l^atte, 6nbe 1519 unb "Einfang 1520 fid) in aBittenberg aufl)ielt unb perfonlid) mit l'uttjer fomo^t aU mit "JJtelandjtlion Bcrtetjrtc. lion bem pommerfdjen ^ßropftc, beffcn mir in ber „ilorunterfudjung" gebodjt t)aben, unb ber Bon itiom getommen War, t)at Cutter bo(^ gemife ntel)r getprt, ale toae er in bem iBriefe an Spatatin Born 1.3. Cttober 1519 berid)tet. Slnf eine niidjtige Cuelle enblid) :^at .Röftlin juerft {)ingewiefen unb il^re SSebeutung bargef^an. Sut:^er felbft nümlid) äußerte nac!^ Sauterba(^§ Sagebuci^ am 2. i^ebruar 1538: ,Ibi tum [in comitiis Wormacensibus] mea scripta an beutfcfjen abel exspectabant, quae ego a Doctore Wick explorabam'. ©emeint ift ^o'^ann Bon ber Söid, etjeumtä in 9iom Seuc^tins Sac^rcalter in beffen Streit mit ben 2)ominitancrn. Ibn f^m fd)rie6 S]ut:^er ben 10. ^uti 1520 an Spalatin : „De Cortisano Doctore Viccio non erat ullum pericukim, nee ad- missurus suni quoslibet', unb auf il)n gel)t Bermut^lid) auc^ bie Stelle in 2üt't)exi Srief an Spalotin Born 17. beäfelben l'lonats: „Remitto nova lua ex urbe: ego ipse plura ex eo praesens audivi, quam in hac scheda leguntur". SlQem nad) mar Sßict im Staube, über bae Ireiben am päpftüc^en ^ofc gute 3tu5tunft ^u geben, unb Suf^er benu^te bie öelcgenf)eit, bie fid) i^m in ber Bon bemfelben nad)gefuci^ten Unterrebung bot, ju erfunben.

') SSJir Bcrbanten l'tofcjfot Ü. .ftortcrau bic ^iotiv SSJic ^^.Uitt, Einleitung in bic 9tuguftQna I S. 183, uiib Alolbc, l'utfjcr'c- Stellung ,iu Goncil unb ,»iircf)c ©.(19, nur beuten tonnten, bic Stcijaljl bet l'ianetn niödjte .gutteu6 Siabiscu* entnommen fein, ift uns unbegteiflid).

396 9'n IJf« d)iif"- ?lbc' bciitfdicr Aktion üon beä djriftt. Staubet Seijcrung. 1520.

äöiv fd)licfeen mit .WolbC'S hxffcubcm äöovtc: „SÜqö 2ntt)n aud) ciitlctjtü I;Qt, es ift fein (5-igcutl)um gciiiorben, quillt wie neu auS bei- liefe feines eigcn= nvtigcn Xenfene nnb (yüljlene; (3viinbct fid) bod) nne<s, ums er bcv bcutfdjcn Station ,yi fagen I]at, mic tief es aud) in bie iH'vljättniffc bcs gefanimten realen i.'ebcn5 ein-- greift, auf bie eine ^btc bes A^eile uub bie cungeii ©runblagen be§ ©üangetiumä".

S3gt.: ^11 'Jlnbtcliitii-j' Lilji'llus de obitu lulii I'ontificis Maxinii , nbgcbrucfl bei Böcking, Hutteni opera IV ©.427ff.; ilolbc, Sutl)et'5 ©tcüung jU Goncit uub .SÜtdjc, föüterslol) 1876, ©.69; Se SJettc I ©.76 unb ©. 230 (= eubetä , Öut^crt 5PricfiDcd)icl, 5>tQuffutt a.Vi 1884, 5Sb. I ©.121 unb ©. 4:!3, loo aber ©. 434 9lnin. 1 ,5Utütfgenommcu U)itb, IBO*: S. rJo Sluiu. 2 ülicv bcu l)ialo<,'us rid)tig üctmutljct luat); Böcking n. a. C ©. 439; uiijcrc ÖJcfamnitnu-^gatie II ®. 29G. 3" bei' Kxliortatio viri uiiiusdani (.loctissiiiii Are: ^nfjt- Inidjcr bcs bcutfiiji'u :Heid)* uub bct bcutidjcu .Kitdjc iut of''i"'t bet Oicfuriuatiou tfb. I ©.23.5 ff., iDo ©.2.54 ff. bie Sdjrift, nl* Epistola ex L'rbc njitbcihergcftcüt, nbgcbtudt ift; 1e SBctte I ©. 140. 3" bcu SBefdjtDctbcn bcr bculfd)eu *)iatiuu füt)rcu toit fciuc Sitctatut bcfouber§ nn. Suttjcr-S Stu^cvuug über ben Uutcrfdjieb 5h)tfd)cu .Rtvc^c uub fturie unfctc ö)c= fnmmtnuÄgabc »b. II ©. 44s, i.gl. Wali^, .tiifturifdjc 3citfd)rift , ^ccuc ^olgc Sb. V @. 247. ,'?ur (fiugnbc bc-;- J.'ütlid)cr ü^ifdjof.j: 3. C*. .Wn;>pcus iUeiuc 'Jindjlcjc II ©. 409 ff. ucbft bcv &iutci= tuug bii,5U e. 397ff.; j. ,3nuffcu, ^tonffnt'^ aicic^^-tDrrcipoubcu.j, j^rcibutg i. it<r. 1872, ©. 983; Sc aBette I S. 188. 3i(im)j|)eliugs Hf.spon.'<a f. iu „(Setmnuiu (^uec Äituii" mit bcm ^mprcffum „Excusum in inclita vrbe Argentinen. per Henatuni Beck in edibus zum Thiergarten. Anno virginei partus. Scsquiiuillesinio. XV. XVI. Kai'. lulij." SPl. L bi* M b», Pgl. „latubic über Worimitinu'sl. '■l^lan ciuer bcutfd)en JHrdjeureform im ^aljre 1510. Sou ^. Utmanu" in ber Scitfdjrift für .Kird)cugcfd)id)tc, a*b. III 2. 199 ff. 3. C«'. ürtV^ieu-S iUciue *)!ad)lc)e II ©.43.5 ff. unb L*tlid) 3lrtirtel golte>> lob Uub bc-s Ijeljligeu ;ltÖHuid)eu IKeidjC' k. nu^ belaugeub, .fingcuatt) 1.521. ^u Vutl)cv-> 'Jlumcvfiiugcu über ba-j geifllid)e IHedjt Sc SÖctte I w. 239. ^-^u ben nuf pviüntcui äBcgc cmpfnugcueu llfittljoiliiugcu: Xe älkttc I ». 45ti; (ynbcrs, 8ut1)cr'-5 ^gvief: iDcdifcl I e. 223; .Rolbe, «(nrliu «ul^er, («ottja 1884, I ©.387 ^.!lnm. ju ®. 256. Über 3ol)auu ^ficB f. .fföfttin I ©. 325 unb bnjn bie l'iteratur @. 794, bgl. mit Tc SÜettc I ®. 373 uub e. .537 Orief an igpolntiu bom31. Sctcmbcr 1-519); über ben pounuevfdjcu *.).'ropft Sc IBettc I S.34.5ff.; über Söict .Wöftliu I ©. 3:!7f. uub ©. 795 (iu ber erfteu 'Jluflnge feiue-ö äBerte-> I ©. 3S6 uub @. 791 ), für unfere 'Jlugaben iL'ciulerbnd)^ Ingebud), l)crnu-<gcgeben bou .j. Ji. ©eibeumun. Treiben 1872, @. 19f., Sc aBette I ©.465 unb @. 469. ^um ©ct)tufi: .Holbe, »inrtin i.'utl)er k. 1 ©. 257.

■DJIandje tiangteu für ben ^Ifeforniator oti bev £d)ärfe feiner 3d)rift au ben 31be(. Siciljnnu l'aug iu Grfurt, beni uu'iyi tjon äöittenlu'rg Vlneljängcbügeu ,511- gefd)i(Jt trnrcn, nannte fie einen „©tofe in bie Äricgßpofaune" (classicum) unb uml)nte bringeub lum ber .Verausgabe nb. Sein iBrief, ber tini 18. ?(uguft 1520 in äüittenberg eintraf, faui ,iu fpiit: ber 3)rurf bcr Srfjrift umr fd)Lin üollenbet; in 4000 (hemvlaren Ijatte fie bie '4>reffe llieldjinr Vottljers berloffen uub tonnte „au§ bem l'id)t nid)t lueljr iu bae :Snntel ,yirnrfgernfen Werben". Seinem be= forgten Crbensobereu ' ernnberte ber ;)fefornmti.ir; „3|t barin gefeljlt, fo gilt Sctens". yjHtti^cne i*orftcI(ung bei .Wurfiirft ^riebrid) beini !;•. "Jiugnft 1520, „iu

') 3ol)onu önug »uar SiftriftÄbifat bc^ ilteife-} lijüringcu =9Jicificu, ,(u »oeldjcm bn« JHoftcr bcr Sluguftiiict in aBitteuberg gehörte: er Warb es auf bem .(touneut bc« Ürbenj ,vi .^leibclbcrg 151N (f. 11). ,«olbe, Sie beutidjc ".'luguflincriyougvcgatiou uub 3p1)iiuu Düu ©taunij.i, Wutljo 1879, g.3!S), aber auf beui ,yi d'i.jlebcu 1520 uidjt liiieber bo.iu eruniiut (gegen .Wölbe n. a. C. S. 362). llutcv bem \'icarins 2c SBcttc I ©.479 ift XTaug ,)u ocrftcbeu (gegen iiolbc 0. 0. ü. @. 327 unb «öftliu 1 ©. 357).

9ln bcn cf)rift(. 9Jbcl bmi]ä)n 9?ntion »on bc? c^riftl. ©tniibe? »efferung. 1520. 397

bie ©ad^e ju fernen, auf bof^ D. ^J3iartinu§ ha^ Sud) nuögeljcn ,^u (nffcn öev.jiclje", tonnte nur nocf) ein I)iiflirf)c5 33ebnuent tjcrUDvrufcn, ba^ fic nidjt cljcv einnetroffen.

,Uaum wax eine Sßodje bcvflojfcn , fo bndjten i.'utl)ev nnb Xiotttjer bereit© bnmn, eine jmeite ücrme()rte SUiftage ,^ii öernnftalten. Vlnt 2:5. IHuduft melbcte (Sv)terev bem ©patatin: „Additioncs ad libellum addontur secundaria editiono, quam LoUherus praesumit, quae et locupletabitur'. 5aft fcf)eint l^ievnac^, atS ob Spalatin ju ben ;^nfciijen bcv ,^meitcn 9(uf(age bie 9(nregung gegeben; bod) mng auc^, Wie ffotbe bermutfjet , i'utf)cv buvd) bie Sdjrift eines Wbndjs in Gremona, ' bie er am 3. Sluguft f^on in ^änben tjatte, baju beftinunt fein, bas Stücf Don bem vömif($cn ÄaifertTjum I;in,in,infiigen. ^

Ügl. le aScttc I 'B. 478. 479. CoriJ. Ref. I ©p. 211. 6. ®. ß^ptianä Stü^lic^c Urtunben in aiV e. len^cts ^iftor. iöctidjt jc, bcr nnbctc Ixüd, Scipjig 1717, 1 ®. 4:«f- Sc 2ßette I ®. 480. fiolbc, ^JJiortin Sutl)cr jc. I ©. 387 5(inn. 311 ®. 200. Se aöcttc I ®. 475. ftöftlin I ©. 357.

3[n bem für jene Seit unerhörten 91bfa^ ber ©c^rift on ben Slbet fpridjt fidj beä i^olfcä ©tinime aus. l'utljer felbft ertlärte fie für frcimüttjig nnb tampfbereit, für fe^r fc^arf unb t)eftig. Welandjitjon crfannte ©ottcS .'panb, bie if)n bo.ju ge= fü^rt. 9tm furfiidjfifdjen ^ofc ncii)m man fie nic^t ungünftig auf: ber .fturfürft faub „biet feltfams S)inges" barin. Sinem (?od)teu5 freilid) War fic „ein baxbü= rifdjes unb aHfrüljrcrifd;e« Sud)". !iieopolb Don :){anfe fa^t bie ii^ebeutung ber ©(^rift in ben furzen ©a| jitfammen: „6§ finb ein paar JPogcn Don lDelt = tjiftorif d)cm, ,5utünftigc (f ntundelungen jugleid) üorberci tenbem unb öorausfagcnbeni 3u')<ilt".

Sgl. Je atVttc I ©. 478. 479. 484 f. (toit tonnen iiöftlin I S. 795 9tnm. 1 ,511 2. :Wi5 nicht beiftimmen, bcr an bcr legten @tc(Ic 'classicum' bon einer anbcrn Schrift t'utbcr« Bcr= ftc()t als an ber crftcn). Corp. Ref. I €p. 211. 6. 6. görftcmann, Stcucä Urtunben bud), .^am= bürg 1842, @. 2. Assertio loanni.s Couhlaei pro Hieronymo Enisei-o contra Lutherum de XXV annis S. Petri in Kcclesia Romana in Miscellaneoruni libri tres per lohannem Cochlaeum 1545 a?i. D2a, ein ^.üiiflnti, ber iclbftänbig tt>of)( nie crjcl)icncn ift, fonbcrn nad) ber .&anbid)rtft t)crbcutid)t «ou 3oi)aun Sictcubctgcv Ijcrausgcgcbcu toorbcn unter bem litel „Ob fant ^etcr ju SRom fct) gerteBcu", Wo bie nngcfüljrtcn SBnrtc ä*[. 'älij» ftef)cn. ficopolb Bon ütantc, 3)cutfd)c ©cfc^ichte im ^ei'at'er ber iHcformatiou, 4. Stuft. Seipjig 18i)9, a?b. I @. :j02. ©irt. Ötljafen, ein ^iürnbergcr 9tatt|'jf)err, urtf)etltc atlgcmcin, nid)t hon unfcrcr Schrift bc: jonbcr-i: „Sutfjcr f)at aufel)[irf) lieblid) Ting gcid)ricbcn" (in einem 23riefc au .f)etlor ^ßörner Uom 18. September 1520, j. iHieberer, ^Jiad)rid)teu ,;ur Üirdjcn:, (yclef)rtfu= unb ä*üd)er:Gie: fcf)i(t)te, 4. a^b. atltborf 17il8 ®. 95).

Übcrfjaupl für bie (4iefct)id)tc unb a?ibtiograpf)ie unferer ©c^rift ngt. nod) ÖJ. Sieefenmeljer, ßitterargejdjichte ber Sricffammtungcn unb einiger ©c^riftcn i'on I>r. 9Jlartin Sntl)er, Söerlin 1821, @. 121—134.

3lu§goBen.

1. ^odjbeutfdje 3)rude beä f ed)§3e'f)nten 3n'^i-'f)unfeeT:tä. A. „9tn ben 6t;rifttid)cn 5lbet || butfd)er 'Diation: Pon beö ]| K^riftlid^en ftantE§|| befferung : S). || Wartinus || Sut^er. || Suittenberg. |]" 48 33lätter in Quart, le^teä Statt teer.

') 9JJcl)r barüber bringen loir Irciter unten in bcr (fiuteitung ,yi De ca]itivilate Ba- bylonica Eoclesiae praehuliuiii Martini Lutheri. -) iPeionbeve y{ürfftd)liiaf)me auf

ftüifer Kart V., „an ben l'uttjer ju berjelben 3eit einen SSricf fdjrieb", loie Wölbe nu'iut, l)at fd)lBerttci) mitgctoirtt.

398 3ln bcn i^tiftl. 3lbc[ beutj^et 5Jotion oon hei c^riftt. ©tanbc§ aSefjeruiig. 1520.

Sriicf uon 5Die[^iot ßott^r in äßittcnbcrg. Seefemneljer, l'ittetatgcjdjic^te jc. S. 127 'Jit. 1, gicbt irrig 9^,4 ftatt 1P,4 ä'ogcn an, t)at aber feinen Jrucf uon le^tcrem Umfange uerjeidjnet , obgleid) berfclbc nod) fjäufig uorfontmt. 3" ber grlanger Slu-igabe ton H'ntljer-? SSerten , Seutfdje Sdjriften a<b. XXI iS. 27ö 'ilx. 1, ift ba* lcid)t crfennbare SSerjetjen äiecjenmeliers ber (iirnnb jur ä!ernicl)Tung ber X.'iteratut um ein nie uortjanben geroeicne« ^^.Hobutt gelDorben, bo fic in 'ih. 3 unferen Ixud A nod) befonber* autfüt)rt. SSJeller bejc^rcibt A in feinem Reper- torium typographieum fogar breimal, unter 9ir. 1494 richtig, unter IJr. 149i'i mit einem 5ef)ler in 3- '-. "ibem ba-s oerfdjlungene „be" aUi „l" gclefen ift, unb in 5h. 1495 nodi aufeerbem mit einem folfdjen 3"'c''fti^'rf) 5)'nter „9iation:"

B. „%n ben (Fl^viftlic^enn ;! ?fW bulfd^fr Aktion : 1| Don Gf)riftltc^en |] ftantrS

facffcrung: H X. ^JlartimiÄ j; 2utt)ex. \\ 2;urd) l)^n fclbä gc- ]| me'f)ret »iih corrigirt. i| ihiittcmberg. !|" ailit 2;iteleinfafiung. 50 Stätter in Cuart, le^te Seite leer.

Truct bon *Mie[i^ior Sott()er in SBittenberg. gs giebt babon gj-emptatc, bic ba« britte äHatt bes S5ogen* ft mit „.^iij", unb (frcmplare, bie c^ mit „Siij" fignirt l)oben, fonft aber genau übereinftimmcn: tt)ir machen be-:>l)alb nid)t jlnei Slusgaben barauä. JtucjQUifi, Thesaurus libellorum liistoriam reformationis illustrantium, ßeipjig 1870, ber,)eid)net S. 124 unter Ta. i:>42 einen Jrurf mit nur 48 Stottern: fSl. :! bes ä<ogens ft mar barin mit „.Hiij" fignirt; aber eS fehlten Söl. ^i unb !?[. 4 in iJ3ogen VI, batjer ber ^rt")'""- bem Uon ber (Srlanger Slusgabe, Seutfdie £d)riften iBb. XXI ®. 275 9ir. 7, bemi^ten C^vemplar tjat ber l)anbfc^rifttic^e äSermcrf geftanben; ,Wittenberge 19.91ji- [= Novembr.] 1520. IG bl."

C. „3[n ben Olriftlicljcnn || *.}lbc( beutfdjcr 'Jiation: \\ Don bce 6J)ri)tlid)cn |!

ftanbcö bcffcrung. \\ S. ^Juivtinus jj i'utt}cv. , Surd) l)l)n felbs ge= i| meieret Dnb corrigirt. |1 iUiittcmberg. ||" 5Jlit Siteleinfaffnng. 50 ißlättcr in Cuart, Ic^tc Seite leer.

Xrncf uon 9J(cld)ior i.'ottl)cr in SäJittenberg. SBecfcnmcl)er, Sittcrargcfc^i^tc jc. S. 127 5tr. A, unb (.'rrlanger Stujgabc, 2eutfd)e @d)riften iPb. XXI ©. 275 -}tx. 0, geben einftimmig unb, loie e-j fc^eint, \)iex unabt)ängig Uon einanber nur 12 ä>ogen an, alfo 4S iSlätter. Xic Ic^te Sage l)at bie Signatur: „*)Ji 'JJiij Scüj . Hüij .", umfafjt mitl)iit tl S^lätter. i^i ift nun bie ".Jlrt mandjer, audj neuefter , a<iblio= groptjcn, ben Umfnng eines Sructec- uad) ber testen gigmitur ,5U be.ieidjuen, bie mandjmal, loic iu nnferem Qaüe, freitidj fet)terl)aft ift. £o erftdrt fid) ber ge= meinfame ;5rrtl)um.

D. „3ln ben 6i}riftlid)cn i'lbel bcutfd;er || "Jiation: uou be» Cil)riftlid) \\ en

ftanbes bcfferung || S). Slartinue || Sutl^cr. || [.i-)Dt,i)d)nitt--i!cr;5ierung] ]| % Wetrurft ,5U l'eipfegf biird) SÖolffgang || Störfet. 1520. /' litelrütf-- jeite bcbrurft. 42 *liitter in Cimrt, bic letjten brci Seiten leer.

«oge 3 umfafjt 6 »lättcr unb bamit fd)liefit ber urfpriingtidje Xrurf, weldier ber 'Mnägnte A folgte; auf iBl. 3 lü' lautet bie le^te ,Scilc: „firdjen ba-j befte yp tl)un, VrUUii^i". *)iad) C»rfd)eineu ber ljernu-l)rten l>lui-gabe li crgän.jte Stbrfel feinen Xrurf um ben grofiten ber ^Sufälff barin, ba» ift um ba-> Stücf Don bem rbmifrfjen itaiferttjum ober um beit 2il. ^Ibfdjititt bo letUen n)ci(.J in unferer ^itusgobe, mit fid) anfd)liefjeuber Signatur „Si" unb fteter Seitenüberfd)rift „3t)cfuH. '" unb ueruu-rftc auf 'i*!. .«•'': „.^liruad) oolget fo Xoctor Vlaxti-- ] nn4 iungft geuiad)t l)at, uon (<l)riftlid)S ftanbt.> befferuug, mild).? l)n ben_erflge= trncften budjlein nit begriffen ift. " luornu fid) fogleid) ber lert id)liefit, auf SBl. Jt" bouou 27 ,'^cileu. Störtet* Ücrfabreu marb uon anbereu Xrurfern, bic nad) A 'ilusgnben uerauftaltet Ijatten, jum Iljeil nadjgcnljmt, nur erljobeu fic bcn iüoröetmerf jum befouberen litel.

sin bell rfjtiftr. 9(bct bciitfrfjcv 9!nfion Uoii be§ c^riftt. Stnnbc? »cücniiifi. 1520. HOO

E. „Wn bcn (£f)i-tftli-- |1 djcn 9lbcl beutfdjcr ^JJntion || üon bc§ 6f)viftlid)cn

ftanbeö bcffenmg. [| S. ^JJlartiiius 2uti)ex |j" JEanintcr ein .Oolifdjuitt. 36 5ö(ättfv in Quart, Ii'|te Seite leer.

Sitrif)ol5)c()intt: CHn IKittcr, bem boä SdjUicrt nn bot rcd)teii Soitc l)ängt, unb bcr in bct liiifcit .^»niib eine [fiiljni' t)alt. lio tfvlaitget i)üi9gaüi' ovflövt beii §o[jfd)nitt ungniaii. irucf hon äJalcntin ©djumaini in Üeipjig.

F. „9ln bcn Pri || ftlidjcn 9lbel beut [l fdjcr 51ation: Don || bcs Cfljrifttidjcn ;i

ftanbe befferüg || 3). 'D3Uartinu5 || i.'utt;er. |1 Üuittenberg. j;" ''JJlit liteU cinfaffung. 46 iMätter in Quart, Ie^te§ Slott teer. 9lin (Snbe: „c SBurd^ jn fctbö gemeret önb corrigicrt. I!"

2"riirf Don iticnatii^ 2?crf in Strasburg, bcffcn Diouogtamm unten in einem ©djilbe ftc£)t.

G. „?ln ben e^riftli || djen 9(bet beut || fc^er ^3tation. || bon be§ Pf)rift 1| tiefen

ftanbe§ || bcffcrunng 3). || 93tartinu« |] i'utl)er |1 Sötttenberg. ," mit liteleinfaffung. litctrüdfeitc bcbrurft. 38 S^lätter in Quart, lefete Seite teer. 9(m Pube: „X<Bm. \{'

3n ber liteleinfnijung oben ein flattcrnbc» Sanb mit ber Sotjtjafjt „•1-520". ©ttafjbnrgct SJrnd?

H. „9tn ben (J^riftti- || i^cu Slbet beütfd)er 9Ja || tion, üon bes SI;rifte(i || dien ftanb§ befferüg || ®. ^DJkrtinuä \\ Sut^er. ||" 48 SBlättcr in Quart, le^teg 33Iatt leer.

3^1-ud Kon ^Jlbam ißetri in ^nfct. 3n biefet Stu^gabc finben fid) ju einjclncn 9lbfd)nitten befonbere Überjd)tiften.

I. „Seütfi^er II 9Ibe(. 11 [Ä]Ot ben (F^ßli-- || c^en mel teütfc^er 91a |i tion: Bon be§ 6'l^riftenli= , c^en )tanb§ bcffcrung. |i S). 931artinu§ '\ Sut^er. jj S |j Wittenberg. I|" 9JJit litcleinfaffung. 48 iBtätter in Quart, (e^tei »latt leer.

®ie litcleinfaijung bcfte()t am jwölf einjclncn Sl3a)3penbilbern: biird) fie nntet(d)cibct tid) I Don K. Stud uon Slnbrcag (Sratanber in Safel?

K une I, aber mit onberer litctcinfoffung.

§icr bitben Bier Sionblciften bic Jtteteinfnjjung , jebe entf)ält 3(rabef'fcn. 9ln-3 berjelben Dfficin toie I.

L. „9tn ben P'^riftlic^enn || 9(bel beütfdjer Olatiö || Don be» C?^riftlid)c || ftanbc5 befferung. || S;- 9J}artinu^ |1 Sutljcr- ! " darunter ein tleiner C"'ol,5fd)nitt. gjlit litcleinfaffung. iitelrürffeitc bebrudt. 36 Slätter in Quart, le^te Seite teer.

litcltjotjfc^nttt : <B. Gieorg im Änmpf mit bem StnbWnrm. 3n ber 2itel= einfaffung befinbet fidj unten in einem SBiercd bie ^Q^tjul)' „'M-D' l'XXI", iu jroei ^tilfi getcfet- S^tud »on Spam gro)d)aucr iu 'Jlugsburg.

M. „.^ic nadj üotget fo ®octor || 5JJortinu5 ßuter neulich ge || mac^t f)at. Bon ß^rift II üd)i ftnbee befferüg || loeldjcg in bem ei-fte || getrudte biic^ || tin nit begrif- || feu ift. ;|" 4 33iatter in Quart, le^te Seite leer.

entölt nur ba^ ©tüd üon bem tbrnifdien Waifertfjum, ügl. unfetc S8c= merfung ju D, »nb geljött, obgleid) mit eigener Signatur Berfeljen, au H. '^xud l)on 'Jlbam *4^etti in iöaiet.

400 *'" l>f" rflriftt. 9lbel bfiit(tf)et Aktion Bon bc? cf)ri|t(. ©tanbc? 3?eifmmg. 1520.

N». „$ie nad] üotgct || fo Soctor 53}ar= || nu« Vutcr iüngft ]| gcinadjt t)at. üö || ©■^riftlicf)? ftan= || be§ beficvunng. || wdd)i in be erft || gebnuftü buc^= || Iciu lütt 6egrif- }| ffn tft. " 11}it litetcinfafiimg. litelvücffcite 6e= brutft. 4 :i?lnttcr in Cuart, Ic^tes iBlatt leer. '". im Xitel „^lar= || tinu?", afcev „ti" (wie ci fc^eint, mit bloßer ^anb, ji'borf) mit gUncI)artigen *>?cttcvn) nndjgcbnicft.

'•Jiad) bct butdjgänaigcn Sciteiiübciidjtiit „3f)ciii5- " liiutet bic ctftc of'lf bfä ici'te? auf bcr litflrücf fette: „IPt) lt)el)t; lt)ot, bni ber Mmniid) f)fluffc, toivt fürlDeiibii: i" 3iit)nlt luic bei M, ugl. bajit uiijerc iycmcrtung unter D. Cb= gleii^ bic Signatur „3t" an feine ber Dorftel)enben Stujgabcn fid) nnirfjlieBt, glauben wir boi^ eine ffrgänjung jii L l)ier uor un^ ,}u l)aben. Irurf iidjer Don .^lan-j 5i^oid)auer in 3(iigöburg, nidjt, tt)tc l>eeicnmciicr a. n. C. ®. 1"29 tierniutljet, Don ;iörg ^iablcr bajelbft, fo nlinlid) fid) and) bie ö^rjeiignijjc beiber 5|irejien fet)en, nod) Weniger öon ^ofjnnn Wriinenberg in SBittcnberg, roie äöeüer in feinein llepertorium typographicum 'Jcr. 2102 meint.

0. „.^ie nac^ üotgct || fo Soctor 5J}artt ]| nue Sutev iüngft [j gcnmdjt f)at. öö || @l^riftltcf)5 ftan= || bce Bcffeninng. || nicld)ä in be erft j! gcbvucftn tiuc5= jj lein nitt begvif- 1| fen ift. '" lUit liteleinfnffnng. litolvücffeite lie= bvucft. 4 iSlättev in Cuart, Icljtc-ö ^^latt teer.

„ti" in „2)!artt i nus" ift f)icr nid)l nad^gebrucft. '•Hai) ber burd)gängigen Seitenüberfdjrift „^ftefus. " lautet bie erfte ^cik bcs 2erte^ t)icr: „Ifft; TOeljfe Inol, b,! ber 'Jicmijd) Ijauffe, loirt fiirloeubit, " nnb in ber Sdjreibnieije finbcn fid) and) fonft ''.'lbrocid)uiigen Hon X. iitcleinfaffung, 2l)peu nnb Signatur foluie 3nl)alt iiiie in N, alfo Srud bon .*^ian-j 5rüid)nuer in "Jlngsburg.

P. S)rcl) 33iec^letn k. (fie'^c bic nähere iBcfdjrctBung oicn £. 282, M) $1. Slij" bii 3 (5^

2. 'Jiicbcrbcntfd)c Übertragung.

„lUn ben (5t)rift-- |! liefen xHbel butfdjer || ^Jiation üä bes (i.t^riftlide ftan= || beö betcringl^c S). 9]Jarti= || nu& fiutf)cv. || trittcnberd). n" '33lit SiteU einfaffung. 50 SBlätter in Cnnrt, tc^te Seite teer. C>rfurter Irud?

3. 3taliäni)d)e Überfettung.

a. ,LIBRO i; DE LA EMENDA= || lione & correctione dil ![ Ilalo Clii-iftiano. |! f5ölättd)en| || Anno. M.DXXXIII. ||" mit Siteteinfaffung. litelriiiffeito bebrueft. 112 Slöttcr in Cftnü, telitcJ i^Iatt leer. ?(m (^nbe ein U?lättd)en ivie im litel.

9luf ber litelrücffeite ftel)t fotgenbcS iSorliiort an ben d)ri|t-- Ildjen ^efcr: .AL CHRISTIANO \ Lettorc. | LEltor C.liiilliaiio. per (■rrcr lliiiniaiiü giiulitio fallaco, e iiario, logg! reloggi. i- lioppo loila. che non fi deue lodare le cofe che non (i coiiofloiio : dello coiulan- nare, iion ti parlo, per efl'cr di qualonque luiomo uile, accerbu paf- fione. Vale. e, Viue.'

;Hid)tig l)at fdion *i!ee|onnu-l)er , V'itterargeid)id)te !r. 2. i:'.0, («eorg Ulrldjcr uon Vlnbla in ätrafjbuvg al->lrurfer crlannt: mir föiineii feinen .^linluei-- lUif bie litfleinfaffung burd) ba* gloidjc 3nitifll:l- auf *.yi. \ nnb in ber Ouorl=*itH«9abe

%n bell cf)iifl(. *Mbct beultet 9lation öon be§ c^tiftt. ©tanbcS SBcffctung. 1520. 401

Bon bei 9Jtctiii§ ^cüniis i'JJiartin »uijct) S. PSALMORVM LIBRI QVINQVE, bic 1529 boi lUtidjer ctfdjieii, auf iöl. KRr'' bcftätigcn.

l'utl)ct* '•JinTiio mib feilt SlMbiniiiig-jfdjrcibcu fiiib au-i hcgveiflidjcn örüiiben looggcUiffeii, bcr Icrt bot ©djtift nbcv ift l)iii unb luirbfv crloeitctt luorbcii. &. tf. äl*iilbiiii l)at in ^JfeiifcU l)iftorifd) = litti'vavifd) = bi[iliogrnpl)ifd)fm *JJ!ngiViin, Stürf Vll S. :!50f|., uoii „bicfi't lunhteit '2clttMd)fit", luic ISfcfciimcljev uiifcvit Snirf lu'imt, au-3fiil)rlid)e '•Jciid)rid)l gegeben; fdjoit l'öfdjei ermäljnt iljrev in feiner Histoi-ia Motuum it). II S. 108.

b. ,Libro de ]a emendatione et correcliono dil stato Chrisliano. 1553." S. 1. et n. Avec titre grave.

©0 ftanb'ä in einer not 3at)tcn unS jugcgangcnen Süt^eranjetge, bcr, h)a§ mit a iiidjt ftimnif, unc- nlfo eine befonberc ''JliiSgabe bejengt, nod) l)in,ingefügt iDQt: ,KIPctori ilf'lhi Im]). Maj. et alli Principi Gennani cxhortatione del corregere il stato Christ., et quello in uioglio refonnarp. Kt articoli li quali se hanno a tractare in el Concilio, par cagione di consorvar la pace et unione de' Christiani." fjür bie ©enauigteit ber iBefe^reibnng tonnen toir nidjt bürgen.

SJcmevfung. 3n ^Betreff bes Ü6erfc^crä ift iimn im Siinfetn. aiccfcn^ mel)ex o. a. C <B. 130 fagt: „^ä) bin jlnav in meinen iU'tmntfjnngen auf Satob 3?ebrottuö ani ^.plnbcnj, bcr bamal« '^»rofcffov in Straputg Wax, gcvnt^en , lin-il er bcutfd) unb mo^l aud) italiünifd; Derftanb, aber bctt»et}cn fann idj biefe -i)cv= mutl^ung mit feinem anbern ßrunbc". 9(nbcre ben!en an ißeato Sonito. ^ux ©cfd)id)te unfercr Uberfe^ung bcmcrft 3>eefenntel}cr ©. 131: „3>ermntT)lid) ift biefe Sdjrift gemeint in beni Index librorum proliÜMtorum, ber auf bem Goncilmm ju iribeut bctannt gemacht Ujorben, unter ber Sc£)rift: Liber inscriptus, De emen- datione & correctione Status Christiani. Sie ift unter bem 93uc^ftnben L unter Incertorum autorum libri prohibiti angcfül;rt". ä)gt. nod; Oicnfdi, S'ibcr Derbotener 33üd}er.

4. .^oc^beutfd^e Slu^gabett neuerer S^it-

(SSBir geben ^ier nur etlid)c ttiid)tigete Xrudc an.)

9t. „9tn ben jl 6^rift(ic^en ?(be( bcntfc^er Tiation || Don be§ jj 6§riftlid)en (Stanbei || »efferuug. || S). ffllartinns Sntljer. |1 [Strid)] || 5)lit || 9(nmerfungen. || [5>er3iernngen] jl ^ranffurt unb Seipjig, j] 1782. |i" IV unb 108 geiten in Cftao.

^Ttc 9tnmerfnngen foUen Uon ©. G. aBalbnu Ijertüfjren.

SS. „D. gjJartin Sutl^er'S || ©enbfc^reiben : 1| 3(n ben c^riftlic^cn 9lbel bentfc^er 5lation. II [©trtd)] || 9tuf Girunb einer genauen Steöifion be5 SBorttejtel j| nac^ ber || Dcrmcl^rten wittenberger Criginal=9fn5ga6e Sutfjer'^ tjon 1520 II mit (Jrtänternngen unb einer Einleitung || tjerouägegeben j! t)on || Dr. ßrnft .fiu^n. || [3niei gtridje] || sßerliu 1870. || SJerlag Don S. .söei= mann. " XVI unb 80 Seiten in CttaO.

9lls ein ©tiicf ber „.^iftotif^ = politifi^en Sibltot^ef ober Sammtung non .fiiuttitroerten aus bem ®e6tetc bcr föefrfjtc^te unb *politif ntter unb neuer 3«''" erfdjieneu.

aut5et§ Sßetfe. VI. 26

402 '5ln bcn djriftl. 9lbcl bnitjdjev 9iation Bon bec- d)riftl. Staube? a?etjramg. 1520.

6. ,An den christliclien Adel || deutscher Nation || von des christlichen Standes Besserung |1 von || Martin Luther. || (1520.) || [^cvjicvung] || Halle a/S. || Max Niemeyer. || 1877. ||" VI uub 80 Seiten in Cttaö. ift No. 4 in bet Hon Sßilljelm 4*riiniic Dcranftoltcten Uovtrcfflid)cn Sanim= hing bcr ,N(.'Ui:lrucke deutscher Litteratiirwerke des XVI. und XVII. .lahr- hunderts' nnb «on SB. SJrannc fcUift hcmbcitct.

3). „9(n bcn || djviftlidjcn ?Ibcl bmitfc^er 5iation || Don bc5 cf}vi[tli(^en Stanbe? 3?cfframg. 1| SBon D. 9JJavtin Suf^ev. 1| 33eax-beitct, folnte mit ßinleitung nnb (h'tiintcningfn berfcljcn '! Don '^'vof. Dr. ,(?av( 3?fnrntf). '' [£tvid)] j| •Öaüc 1884. iin-rcin für ;)h'fovmatiünygi-id)id)te. |/' XVI nnb 114 Eeiten in CftoD.

äioTi bcn Srfjriftni bc? fficvcin? für iHffotmationogefc^idjte bie Bifttc.

2)0^ be? ;Ki'forniator-:- ftoffgmicittigcS iMidjlcin an bcn ?lbcl gntgcgnnngen IjcrDovvufen mürbe, nun- jn cvR'avtcn. ßitcvft trat 3iof)ann (vcf bamibcv in bic 2d)vanfcn mit „2)es fjcilgen Goncilij ^u ßoftenij, ber I)et)lgcn 6l)riftcn[)cit, Dnb ()ori)l6bliri)cn fot)^cv5 Sigmnnbs, Dn nnd) bc*5 ücn^fdicn ?(bcl5 cntfdjfdbignng", !C. äßir DovUH'ifon in 5?ctvcff it^rcr nnf bic Einleitung .yi t'nttjcr-: £d)vift „Don bcn ncncn örfifcficn ^.Butten nnb l'ügcn". 3f)ni folgte lijomnS lllnrncv, bcv, oI)ne fid) ]U nennen, eine C5-vninI)nnng ridjtet „?(n bcn ßvofenu-djtigften Dn S:nvd)Iüd)tigftc abel tütfdjer nntion . . . iD^bev ben jevftörcv bc§ glaube* djvifti, ^Jlavtinn lutt)cr" jc. nnb faft gleid)ieitig fd)vieb .Ciievomjmne C^^mfer „SO^S bae Dndniftcnlid)c 6nd) Wavtini Vnteve yingnftinev«, an ben IclDtfdjcn '.'(bei au^gangen iiovlegnng" k. fimfcr rief mit feiner „Verlegung" einen Ijeftigcn Sdjviftcnnn-djfcl 3lDifd)cn iljm nnb ,?utl)ev l)cvDov, in iDcldjcm &it[)cr nebcntici aud) 'DJlnvnev abfertigte, Dgl. „?(uf •baS übevdjriftlid; , iibevgeiftlid) unb iibcrfünftlid) 'i^ndj 5^orf Pinfcr« \\\ l'eiplig ?lntlDovt S. 9Jl. 8." Stngviffe 9(nbcrev nnf ttjU, luie bee Inberinn« in feinen Diev ^pvcbigtcn „^n befernng ber ^ntiffen", l)at bcr ilfcfovmntov gän^id) unbead)lct gel äffen.

Unter ben £onberan5gaIicn gctiütirt A bcv ^'ang bcS Uvbrnrf-J, B ift Don l'utt)er fdbft bnvd}gcfcl)cn nnb um einige Stürfe Dcvmetjrt nuivbcn, G folgt B, 'i* föicbev C, nnb 6 gicbt faft genau A loicbev. Cb bic übrigen Sluegaben auf A ober B yivücfgctjen , läßt fiel) leicht on bcni i'orhnnbcnfein ober i^ct)len bcv ^iif'i'i'" '" B erfcnnen: il)r in-vljältnifj nntcv cinanbcv ]u nutevindjen, mürbe un*5 Ijicr ^n iDcit fütjren.

2;ic Öjefanuntansgabcn ber SßcvEc Sntl;ev§ bringen nnferc Sdjrift nad) B. unb \\vcix bic äl*ittenbcvc-^ev IS.'iS II). VI iM. 5r>9^ 5!i2'', bie Senaer 15.">r) II). 1 331. 319''-348^ bie l>lltenbnrger It). 1 ©.480-510, bic Ji'cipjigev II). XVII ©. 457-490, bie aüaldjfdjc II). X ep. 296-390, bie (Svlangcv, 3;entfd)e £d)viften Söb. XXI <B. 277 3G0. äion fonftigen Sonimlungeu, bic fic enthalten, nennen tuiv nod) „Sie bvei grüben ;)icfovuiation-:'fd)viftcn l'uHicvc- Dom 3nl)vc 1520: '5(n ben d)viftlid)en IHbel bcntfri)er 'Jintion Don bc>i d)ri)tlid)eu Stnnbc'^ in-ffcrung', 'ä5on bcv babl)lonifri)en Cs5efongenfd)aft bcv .<?ivrf)c' unb 'iüon bcr gvcihcit eines 6()viftenmenfd)en', für ba5 beutfd)c "i'oU f)cvanC'gegeben Don Lic th. il l'emmc. ®ütl)a, 1875", 100 fic fid) £. 5 -72 finbet. 2er ai3ibuiungc>bvicf fteljt ond) bei ScSÖcttc, Dr. "Mavliu Sintljcvs ihicfe, II). 1 S. 457f.

9ln ben d)tiftl. 9lbc( bciitidjet «Ration »Ott be§ d^riftl. ©tanbc§ »efferung. ir,20. 403

Uiiferm Xcrt liegt A ,yi (iinmbo, in hcn 3i>jö^fn natüvtid^ B: triv h(xM= ficfjtiflni fovi^fnltifift r5, C iinb (^' ; i'in.icüic C'cänrti'ti ,ycl)en li'ir iiod) au« F iinb 1 an.

yibmcid)onb üou nnfciTni fouftigcn 'iHn-fa(;vcn bieten luir eine gvijfeeve SüUc öDU farf)lir()en 5lnmevfnngcn: es frijien nnS bkö bie ©igcnovt ber ©djrift unb bcv Stanb ber Jvovfrijnng in 'i^etveff if)vi'v .^n evfovbevn; umv f)a&en fie aber bnrcf) .'pinUH'is aui Ü^enratljs Vlnc-gabe, and; \w nns bie borl angefütjrten Cueilen ,511 Giebotc ftanben, ränm(id) befdjväutt nnb biefclbe alfo in ber .öinfidjt nu'fjr nur ergänzt. 9}iand)e ^|.!nntte bleiben jebod) nod) nufyifiellen.

26'

404 ''^11 beit d)ti|ll. 'Jlbcl beutjdjcx 'Jiation Bon bcs djviftL Stanbe? SBetjerung. 1520.

5(n bcu (£()rtft(itf)cu 9(bct bcutfrficv 9iattou

üon be^ (5^f)riftlirf)cn ftanbc^:? bc[|cru«rt:

2). üöiartiuu^' Sut^cr.

Dem 'Jlcf;tparn unb iütrbtc\eii t)crrcn, (Sr^Jtcolao öon '^Imüborff, *

ber ijeljltgen fd^vifft Cicentiat iinbüuint)cni ,}u äßittenberg, inel)nein

befunbevn qiinftiqcii frcunbt. as wn i- o o i*.

' .> 1 » I 2). 5Kartxnu§ Sut^er.

l'Jlab unb fiib gotttu juöov, ^Ic^tpar, tnirbiflcr lieber Ijcrv unb fvcunt. lu

. 3)ic -icit bc§ fdjtöcljgcns ift novgnngcti , unb bie ^ctt ,yt= *vfö. 3, 7. gJIg^g^,^ rcbcn ift fommcn, ak- CvcclcfiüftC'j fagt. ^^d) i)ab unfevm fuv= iui)mcn nad) jujammcn tvagenn ctlid; ftiid P()viftlid)S ftaitb§ ücijcvuiig bclciiigcub, beut (5l)ri[tlid)enu \Hbcl binitid)cv ':)iation fuvljulcgcn, ob got InoU bod) buvd) bcu (cl)cu ftaubt fciucv fird)i'u Ijclffcu, feintemal bcv gciftlid) i-' ftaub, bem c-? bitlidjcr gcbuvt, ift gaulj uuad)tfnui Itiorbcn. Seubc hai- ülle-J ctnr luivbc, baffelb .yivid^tcu unub luo not ift jubeffcvn. ^si) bebend tool, baS un)rf,5 uit Inirt uuOorUicljft bletjbeuu, al? Oorutef,^ id) mid) ,iiil)od), bao id) l'oradjter, begebucr uu'ufdj foldjc l)ol)c uuub gvoffc ftenbc ttjav auvebcu iu f^o tvefflid)en groffcn fadjen, alö luere fouft uieuuiut iu bcv luclt, bau Soctor ■■"> l'ut()cv, bev fid) bco (^l)riftcnlid)cu ftnub-? auue()UU', uuub f^i t)Lid)lUH-ftenbigcu Icuttcu vabt gebe. ^W) liif] mein cutfdjulbiguug auftel)cu, Dorluelifj miro U'cr bo loil. 3d) tiu üilleidjt meinem got unb bcv Jnelt nod) eine tovl)eit fd)u(big, bie fjnb iri) uiiv ilit fuvgenommcn, f,]o miu'-J geliugenn mag, vcblid) Imlcn, uuub nud) ein mal l)offuav lücvben, geUjugt mir uit, f]o Ijab .id) bod) ein tiüvtcil, -'■■■ bavff mir niemaut eine !appcnu fauffenn, und) ben famp bcfd)eren. (?» gilt aber, Hier bem aubern bie fdjcllen aufuupfft. \j\A) muf,^ ba-- fprid;Uuirt er= fiiUeun 'iBoÄ bie Uiclt ,yifd)affcuu l)at, ba muf^ ein mnnd) bei) fein, unb folt man l)l)u balui mnleu\' (Vv t)ot lool mcf)r mal ein nar Uicl)i5lid) gcvebt, i.(£or. 3, IS. unub Hicl mal lueljf^e lent groblid) geuarvet, Uiie ^hiuIuo fagt 'mer bo Uni toiXM K'"' "^cr mnf] ein nar Uievben\ '.llud), bietueljl id) uit nUciu ein narr,

1 :i Tic iUicvjrfjrift ift bem Sitc( cntipvtc^cnb flcjelit, finbet (idj nticr in bcn Sonbevoiiä- flolicn bc§ Iti. 3a[)i-l)uiibcvt« l)ict iiirfjt 4 „3l)fiiiS." ftcl)t in bcn aSittcnOcviicv Sonbcrbrncfcn übet jcbcv Seite bcö Icrtcä ',) f?vib unb gnob I 22 (v)orlucl)J3 It 2!) in ja bor molcn 1

') Unlcinijd) cntipvid)t obigem ©priid)loort 'Monacbus semper praesens'.

9In ben c^tiftl. 9Ibc[ bcutfcO« !Rntion tioii bcs djtifll. Stnubcs SBcffcrung. 1520. 405

fonbevn niidj ein c^cfcfjiüorncr S)octor bcr t)et)Ucicnn fdjvifft, bt)n irf; fro, bns ftcf) mir bie (]eU'cvnl)cl)t (\\bt, tm'l)iicm cl)b, eben in bcv fclbcn nnrn luctjf^c, gnut^ ,5Utl)iinti. .^sd) 6it, liuiUct inid) cntirfjiilbii^cii bei) bcn meffig borftcnbif^cii, bcn bcv ubii1)od)lun-ftcnbi(icu ginift unb gnab Ivel)],} id) nit .^laiovbtcncn, \mld) id) fjo offt mit gvoficv miil)c crfud)t, nlu fort and) nit mcl)r babcn nodj adjtcnn )üil. föot brlff um, ba« lüiv nit nni,5ev, loubcrn nllcin feine clive fudjen. Linien. 3n SBittenberg, l)m 1'lngnftiner C^tofter, nm abcnt S. jotjanniij boptiftac. ^m loufent tunffl)iiiibcvt nnb .^lüen^igften ;3av.

Der aücrt'urdjleiid^tigifton, (Brofjiiicditicjiftcn Kevferlidjcn 21Tajeftct lm^ (£Ijnftlid?cm ^l^eI beutfd^cr Nation.

®. JÜSartimip TCutJjcr.

Tuih nnb ftcvtf öon Sot jubor, 3(ncrbuvd;(eud)tigifter, gncbigftc, licbenn l)evnn. Gg tft nit au[5 (antter fnrmili nod) fvebet gefdjef)enn, baS id; etjnigev armer menfd; midj nnterftnnben, fnr elnrn I)of)cn iBirbcn 3n rcbenn : bie not unb bcfc^hjcrung, |bie nlle ftenb ber C?()riftnil)t-'it, ,5ut)or beutfdje Innbt, brucft, nit allein midj, [jonbern tjberman belnegt fjat, biet mal ,511= fd)ret)cn unb t)ntff bcgcren, tjat mid) aud) i^t .^loungen 3U= fd)rci;cn unnb ruffen, ob got Ijemanb ben geljft geben »oolt, feine f)nnb jnrcljdjen ber elenbcn 5fation. (5-ö ift offt buvd) (5oncitia ctlDOy furgclüant, aber buvdj etlicher menfd}cn lift betjenbigtid) bort)l)nbcrt unb l)mmcr erger >uorbcn, loilc^er tud unb bof,5f)eit id; iljt, got t)c(ff mir, burd)(endjten gebcncif, nnff bns fie crtant t)l)nfurt nit mctjr fo l)l)nbertid) unb fdjeblid) fein mod)ten. Wot Ijat um ein jung-j eblif3 btut 3um t]enbt geben, bamit biet Ijcrtjcn ^n grofer guter [)offnung crlucdt, baneben luil fid;y jljmen, ha-i unfer ba|u tt)un, unb bcr jcit unb guabc nu^lid) brandjen.

Xas crft, haä in biffer fadjen furne{)mlic^ ,5utl)un, ift, bao tuir nnä Ijfjc furfet)cn mit groffem crnft, nnb nit ctlna» anljeben mit bortrütoen groffcr nmdjt obbcr tiornunfft, ob gleid) aller loelt getnalt unfer loere, bau got mag unb lüit'j nit Icljben, hai ein gut Inerd lucrbe angefangen in Hoitraloen cljgcner madjt unb ooruuufft. 6r ftoffet jn poben, ba tjitfft ntd^ts für, toic t)m jjjiii. pfatm ftet: &•:- loirt fein fnnig beftc()en buri^ feine groffc mad)t, unb spi. 33, le. fein tjer burd; bie grofjc feiner fterrf. Unb auf^ beut gvuub forg id; fei; co t)or|cl)tcn himmen, ba^ bie f^curcn furften fcljf^cr gribrit^ bcr crft unb bcr anber unb oit mc[;r beutfd;er fetjf^er f^o jcmerlid; fein Oon ben i^epften mit fuffeu trctten unb Oorbrurft, für h)ild;cn fic^ bod; bie trelt furd)tct, Sic I;abcn

o iDoit BC -1 tt)cl)f,5Uc^ nit C luilt^s ii^ C 7 SBittcmficta C 12 'Bltxd unb

gnob 1 gntbigifte C 15 eWcvn iSC 26 gnab BC

406 3'« i"-'« lijtiftl. SIbel bcutidjct '•Jlntioii uoii bei ä)xi\H. ©tonbe^ SBcjjcrung. 1620.

ftd; Dillcidjt üoiinfjcit auff l)t)rc madjt inct)v bnit aiiff got, bvimib l)abcu )ic niuficii faUcii. llnb Uhvj i]ai ju unicrii jcitcii bcii bhitfeuffcr ^uUum icciiiibum fjo i}od) erljabcu, bau baö id) beforg, Jvaticfvctd; , 3^ciitid;cn uiib äViicbigc ()abcu auff fid) fclb balnct? föö fdjhigcu bic fiubcr ^'i-ujauiiu ^Utci unb üicv^ig siidit. 2u,2i.taufcnb :3l>-'iiclitcu, bai um6 biVj fic fid; auff t)l)rc ftciirf uorltcffcun ^<,uhk. jij.' .'■

3)a5 un» aud) uit fjo gelinge mit biffem ebten Blut Karolo, muffcu tüii geluifj fein, bai W'ix tu biffev fad) uit mit mcufdjcu, [pnbcrn mit bcu fuiftcu bcr Ijellcuu Ijaubcleu, bic lüol mugcu uiit fvieg uub blut Horgiffeu bic tuclt eifudeun, aber fic laffcn fid) bamit nid)t u6ci1üiubeu. ^JJtan mufj l)ie mit einem norluig let)plid)cr getüalt, in bemutigem luirtrcilucu gottiö, bic fad) an= gm)ffcn, uub mit ci-uftlid)em gebet l)ulff bei) got fud)enu, unb uid)t-5 auberä in bic augcn Silben, ban ber elcnbeu 6t)rifteuf)cit jamer uub not, unangcfct)cu Ixiah "bofj Icut lun-bicnct f)abcn. Wo bai nit, [50 fol fid)ö fpiel tuol laffcn aufaf)enu mit gvoffcm fd)eiu, abci; luen mann t)l)ncin tumpt, foUen bic bof^cii geift ein fold) l)nung 3urid)tcn, ba^ bie ganl^ toclt muft ^m blut fd))iiebcn, »■'^ unub bcnnod)t bamit uid)t'j auf3gerid)t: brumb laft uuc- f)ie mit fuvd)t gotti-j uub lüet)f3lid) t)anbelen. ''^)i)e gvoffer bie gelralt, l)l)c gvoffer ungtud, tuo uit in gotti'j furd)t unub bcmut gcl)aubclt Juirt. fQaimi bic JSepfte uub 9ünncr bif3l)ci; mugcu buvd) tcuffcly ^ulff bic funig in eiuauber lücrrcn, fic mugens üud) uoc^ Inot ttjun, f^o Unr on gottiS ()ulff, mit uufcr mad)t unb fünft farcu. »

3)ic iHümaniften l)abeu brcl) maurcu,- mit groffer bcl)eubideit, umb fid) jogeu, bamit fic fid) bif3l)cr befd)u^t, bai fic nicmaut t)at mugcuu icfin-micrenn, baburd) bic ganlj (?f)riftcuf)eit gretnlid) gefallen ift. 3'i"i CTften, meu mau ()at auff fic bvungeu mit meltlid)cr geumlt, l)aLieu fie gefeld unb gcfagt, IneUtid) gclualt l)abe uit red^t ubir fie, fonbcvn lüibberumB, gel)ftlid) -■■^ fei) ubir bie )ücltlid)e. 3iii" anbevu, f)at man fie mit bev Ijcljligen fdjvifft luült ftiaffeu, fcljcn fic ba fegen, (Vv gepur bic fd)rifft nienmut anfjtuilegcnu, bcn bcm Sapft. 3"^ britteu, bretuet mau l)f)n mit einem Goncilio, fjo citid)tcn fie, cS muge nicmaut ein ('i'LUuilinm bevuffcu, bcu bev 2?apft. 'üllf^o l)abcu fie bic bvel) vutten uno beljmlid) geftoleu, bau fie mugcu ungeftrafft m fein, unb fid) in fid)cr befeftuug biffev bvel)cr nmut gefetzt, alle bubcvcl) uub büf.5l)eit 5utvel)bcn, bie luiv bau ilit fcl)en, uub ob fic fd)ün ein Goneilium muften mad)eu, l)aben fie bod) baffclb ;,ulun- mat gemad)t, bamit, bau fic bic fuiftcn ,5ul)ov mit el)beu liorpfIid)teu, fie blel)bcu .julaffeu, luie fie fein,-' bariui bcm 33apft üoEcn gclualt geben ubir aEc ovbuung bcu Goucilii, alf^o bai a- gleid) gilt, cy fein Uil Coueilia obbcv fein (5oncilia, on ba-5 fie unc' nur mit laiüen uub fpicgelfed)teii bctiiegcn, f^u gar gveulid) furd)ten fic bcr l)aut

2 .fccunbum" fcljlt in 1 15 ^ivun!^ C 29 mii^e C ol brcl) mour ß 32 »ii fte^ Ic^en i 36 Dil Soncila A

') ;Hiri)t. li) beginnt bic Cftjätjlung bou bcm Jtanipf ,)luiirt)cn bcm Stamme 4'c)ijnmiu unb bcm übrigen :3»racl. ■) (Siclje bic (5inlcitniig 2. "-Uö, »gl. bnjn S. 2r>s ben "JliK-brucf

„«iegel". ') SJgl. ®. 258.

9lii beit t^riftt. 9lbel bciitfdjct 9Jntiou Do» bei djtiftl. Stnnbes SJcffEtunfl. 1520. 407

für einem redeten ficljcii Konctlio, unb i)abm baniit tiiiiig iinb iurftcn id)od)tcr flcmad)t, bivj [k cilclubcit, Uu'rc luibbcr c^ot, f,^o mau l)l)ii uit flcl)ord]tc in allen foldjen )d]alrfl)nfftii]eii, Uftiflen ipngniifen.

9lu t)elft uns got unb geb un» ber y3afaunen eine, bo mit bic mauixn .f)ierid)o lonvben nmbUuu'ffeun, btis toiv bif^c ftvoercn nnb pnpl)ven mnnicu nu^3»i- cso- umbblaficn, unb bie (5t)iiftlid;en ruttcn, funb juitiaffeiui, io']] nuidjen, bcä teuffel§ lift unb trug an tag 3ubringcn, auff baä irir burd) ftraff un-s beffcrn, unnb feine f)ulb luibbcr erlangen.

äBoUcn bic erftc maur am erftcn angrel)f fcnn.

Man l)atö erfunbcn, ba-5 2Japft, Sifdjoff, 5priefter, Ätloftcr bold Irirt ber gct)ft(id) ftanb gciicnt, Jynrften, .Sjcrn, (janblloerd-i unb ntferlcut ber toeltlid) ftanb, tviidß gar ein fel)n (iomment unb gtetjffen ift, bod) fol nicmant barnb fdjuc^tcr loerben, nnnb ba-j an\] bem grunb: £an alle Gl)riften fein lDar= Ijafftig geliftlid)-:' ftanbü, nnnb ift unter t)t)n fein untcrfdjcljb, bcnn bec^ ampts

15

ii tjalbcn allein, Inie -IhiuIu-j i. Gorint. rij. fagt, bao luir aEc fampt et)n Gorpcneot. n, feinn, bod; ein Ijglid; glib fein epgcn Inerd Ijat, bamit ec- bcn aubcrn bienct, bau ntad)t atlis, ba^ luir eine tauff, ein ßüangelium, cl)nen glauben baben, unnb fein glet)d)e Pljriften, hn bie tanff, (i'Pangelinni nnb glauben, bie madjen allein gciftlid) unb (51)riften nolrf. Sa-j aber ber ^apft obbev iMfcfioff falbet,

20 blatten madjt, orbinicrt, U.H't)l)et, anbero bau Iet)en fletjbet, mag einen glet)fner unb olgot.am madjen, madjt aber nbmmcr mcf)r ein Pf)i'iftcn obbcr gel)ftlid)cn menid)en. lern nad; fjo Serben luir aäcfampt burd; bie tanff ,3n prieftern gen)el;l)ct, toie fanct ^dn i. 5pct. ij. fagt 'ti'i\x feit ein tuniglic^ pricftertl;um, i wt. 2,9. unb ein priefterlid; fnnigrel)d;', nnb 5lpoc. 'Su l;aft nuä gemad;t bnrd; bein otfb. 5, 10.

25 blut ]u prieftern unb tunigcn". bau 100 uit ein l;ol;er ttiet;en in nn» loere, ben ber öapft obber 3?ifd;off gibt, fjo luurb nt;mmer mct)r burd; i^apft-j unnb 5Sifd;off mcpljcn ein prieftcr gemad;t, mod;t aui^ nod; mcfj l;alten, noc^ prc= bigcnn, nod; abfoloiercn.

S)rumb ift bc-? 3?ifd;off'3 h3et;l;en uit anbcrs, ben aU löcn er an ftat

unb perfon ber ganzen famtung cl;nen aufj bem Ijauffen nel;me, bic alle glcid;e gcluatt (;abcn, unb l)l)m befill), bic felbcn gclnalt für bie anbcrn auf5ljurid;tcn, glcid; alä \vm i!cl)cn bruber, fnuigeo finbcr, gleid; erben, einen erluclctcu, bao erb für fie ^uregieren, fie tuercn l;t)c alle funige unb gleicher gcloalt, unb boc^ einem ,5urcgieren bcfolcn »inrt. Unb ba-j id;ä nod; flerer fag, Ä^en ein

35 l)eufflin fromer (Il;rifteu lcl;cu liuubcn gefangen unnb in ein liuiftenel; gefegt, bic nit bet) fid^ tjcttcn einen gclncljbeten prieftcr oon einem S3ifd;off , unnb Unirben alba ber fad;en cl;nii5, ertuclcten el;nen unter l)l;n, er luere cl;lid; obber nit, unb befill)cn i;m baä ampt 3U tcuffen, mcfj f;alten, abfolincrcn unb prc= btgenn, ber iner lüarl;afftig ein prieftcr, alö ob l;l;n alle S5ifd;offc unnb 58epfte

1 für einen 6 fd^eiid^ gemalt I" (d§eü 9ema(^t I 2 glotDBen C 3 liftigen Se=

tticgnuffcn F lüftigen Ipülgntficn I 7 (ift unb trud I 12 baruml6 t^füd) werben K bar

ab \\ä) \d)iü.tjm 1 (Sovpet jciub t 04 bodj einen <i oU einen SJijcfjoff

408 5ln bcn c^riftt. 3lbcl beut|cf)ct Station üoit heg c^tiflt. ©tanbc« SScjjctung. 1520.

t)ettcit gctüclj^ct. 2)al)cr futtipty, ba-j in bcr not ein Ijgüc^cr teuffcn nnb ab= folDievcn fon, baSi nit mnglicf) Ircrc, loen h)ir nit alle pvieftev loeren. Solche grof,} gnab uiib gcinatt bcr tauff nnb bes 6livi|"tlid)cn ftanby l)abcn fic unö bnvd)y gcl)ftlicf) vccf)t ia\t nibcrgclcgt nnb nnfiefant gcmadjt. Vlnff bifjc \mX}i]C crlüclctcu lior^etjtcn bie (iljriftcn aufj bcm l^auffen l)l)rc iBi)d)off nnb prieftev, s bie barnod^ öon anbcrn y3iid)offen Innvbcn bcftctigct on alles pvangen, bah i^t regirt, ©,30 Inavt fand 9lngn[tin, '^Imbrofin«, (5l)priannä iBifc^off.

Sie Jncljl ban nn bie lucltlidj gemalt i|t glctjd) mit nny gctaufft, t)at bcn jelbcn glauben unnb ßbangel^, muffen niiv fte laffen priefter nnb 23ifc^off fein, nnb l)r ampt ^elen al'3 ein ampt, ba5 ba gebore nnb nntjlid) fcl) bcr m (5l)ri|tentic^en gemeine. Xan Waa aufj ber tauff frodjen ift, baö mag fid) rumen, bn§ fc^on pviefter, 58ifd)off unb ib'apft gelDel)t)et fcl), ob »rol nit einem pglidjen jljnipt, fold) ampt ^n üben. San loci)! mir alle gleid) pricftcr fein, mufj fid; niemant felb erfur tt)un unb fid) untcrtpinben, an nufjer be= tüilligcn unb evlnelen bau .^ntljun, bc3 Ivir aEe glepdjcn geloalt l)aben, 2)en i-^ loa'i gemel)ne ift, mag niemanbt on bcr gemcpne \viilm nnb bcfcl)lc an fid) nel)men. Unb loo Cy gcfd)cl)e, ba^ l)cnuinbt erloelet ^u fold)cm ampt unb burc^ feinen mifjpraud) lourb abgefegt, fjo luerc cl)r gleid) luie üort)l)n. Srumb fott ein prieftcr ftanb nit anber'3 fein in bcr 61)riftcul)cit, bau als ein amptman: locil er am ampt ift, gcfjt er üol)r, Wo el)r abgefelit, ift el)r ein balor obbci bnrger luie bie anbern. IHlfjo loart)afftig ift ein prieftcr nl)mnier prieftcr, loo er abgefegt inirt. 3lbcr nu t)aben fic ertid)tct ßaractercü inbelcbilee, unb f(^loet;cn, baä ein abgefcljtcr prieftcr bennod)t etmac- anbcr-J fcp, ban ein fd)led)ter lel)e, '^a fic trcUnnct, i^a mng ein prieftcr nljmmcr mcl)r anberc- bcii prieftcr obber ein lel)' locrben: baS fein oUeö menfdjen crtic^te rebe nnb gefeli. -'s

S30 folget auf] biffem, bae Icpe, prieftcr, furften, bifd)off, unb Une fic fügen, geiftlid) unb loeltlid), fcpncii anbcrn uiilcrfd)el)b put grunb liuirlid) baben, bcn beä ampt§ obber Incrdia l)alben, nnnb nit bcä ftanbä balbeun, ban fic fein alle gel)ft(id)-^ ftanbiJ, inarliafftig prieftcr, bifd)off unb bcpfte, aber nit gtcid)ä epnerlel) loerdü, gleid) loic aud) unter bcn pvieftcru unb uiuud)en nit

•Hom. i2,4n el)ncrtel) locrr! ein l)giid)er l)at. Unnb bao ift fand ''Iniul ))io. jij. unb *'^°'^''^'t. (forint. rij. unnb ^4-^etruy i. '^.k-l. ij. U'ie id) broben- gcfagt, bao loir alle ein

i.iBctt. 2.3 covpcr fein bcü bcubtü ^u'fu (5brifti, ein l)glid)er bcu anbcrn glibmaf,;. l^brifluo l)at nit ,5)öcl) uod) ,5lüel)erlcl) art corper, einen lücltlid;, beu anbern geiftlid). ßin l)eubt ift unb einen corper l)at er. 3,".

4 butd^ ge^fttic^ C 7 war janct ' 'J (yuangcUi AB(,'G 20 abbct (.' 22 inbc= tibilc!; AliCK 24 3a 'n lucitiicut I" 3a fic tvciimcul 1 (f-i mul) (' 25 niciijdj cibicfjtc K 29 fllcidj'j ftanbö \iV (öicUcidjt vidjtifl, B9I. iini^ftc S'\k, mcrtwüvbig , bafe 1", joiift H folgciib, Ijict mit -\ ftimmtl 32 i. Sßct. iij. ABS i. $c. üj. V baobcii gfagt 1" olcn gcfagt 1

') (5-. Jtul)n, ©.8 uitb ©. U() feinet Slusgabc, fiiibct bie stelle iiiilictfläiiblicl), bie bodj flnt (lemig ift: Ps mag (und) tbmifdjct Cc(;te) ein '^'rieflet uinimet luicbev l'aie tocrbcn. -) Seite 407.

an bcn d^tiftt. 9tbct beutjdjct gjnlion Bon bcs c^tifil. ©lanbcS ffieficriing. 1520. 409

&let)d} tric ttio bic, f,^o mann iljt flcljftlicf) f)el)ft, obber pricfter, bifc^off obbcr bcpft, fciu üon bcn onbcrn (^Ijiiftcn nit tnctjttcr nocf) iDivbificv cicid)cl)bcn, ban bno fic bai loort flottiö unnb bic facrnmcnt füllen tjanbeln, bau tft l)l)i; Jüctcf unnb anipt. VUfjo l)at bic locltlicf; iibirfcit bau fdjluert unnb bic rnttcnn

•■> in ber l)anb, bic boi.jcn bamit .jnftiaffcnn, bic frunimcn ^yifdjuljcn. Sin frf)ut'tcr, ein fdjtnib, ein balur, ein l)i"(licl)cr felju-s Ijanbtlucrcfü ampt unnb tuercf l)at, unnb büd; alle ejlcid] cjcliic^ljet pvicftcv unb biidjüife, unnb ein Ijqlid) fol mit feinem am^t obber iDcrdE benn onbevu nutjlid) unnb bieuftürf; fein, bau ai']]o niellcvlel) tuevrt alle in eine c^cmcljn qeridjtct fein, Icljp unb feilen ,5ufobbern,

1" gleid) lüie bic glibmaf] bcs corpery alle cljniS bem anbevn bienet.

5iu fid^, toic 6()i"iftlidj ba» gefegt unb gefegt fei), Uietttic^ ubirfcit fei) nit ukr bic gepftlictcit, fol fic auc^ nit ftvaffenn. Xa-5 ift eben fjooit gefagt, bie t)anbt fot nidjt-j ba|u tl)un, ob bas aug gi'of,; nobt let)bct. 3fty nit un= noturlid), fd)>iicl)g und)tifttid^ , boS ein glib bem anbern nit l)elffen, feinem

!■■' oortevben nit Ineren fot? ^a l)l]e cblcr bas glibmaf? ift, l)f)e mcl)r bie anbern l)^m Ijclffcn foücn. l^rumB fag irf), bie lücil meltlid) gelüalt Pon got georbnct ift, bic bof.^en ,?uftraffeu unb bie frumcn ,5ufd)uljcn, f30 fol man l)l)r ampt laffen frei) gef)n unöort)pnbert burd) ben ganljen corper ber Gtiriftcnticit , nie= mantä angefe[)en, fie treff 23apft, 5öifd)off, Pfaffen, mund), 5Jonnen, obbcr tcas

:o ift. äBen fo bais gnug tuere, bie loeltlidj gcloalt jufjijnbern , ba-j fie ge= rtnger ift unter beu (St)rifttic^en em^ten, ben ber prebiger unb beic^tiger ampt obbcr gel)ftltd)e ftanb, ]]o folt mann aud) tiorl)l)nbern ben fd)nel)bcrn, fd)uftern, ftcl)nmc|enn, iji)mmerlcutcnn, tod;, feinem, balürn unb alle ,?citltd)en l)anbt= Itercfcn, bas fie bem Sapft, 5öifcf)offen, 5pricftern, 5Jhind)en tcin fc^u, fteiber,

25 t)auf,3, effen, trinden mod)ten, nod) Ijpnf;; geben, i'effit man aber biefen (epcn l:)t)rc Inercf unbortjinbcrt, Inas machen bcn bic 9iomifd}en fd)rel)lier mit l)l}ren gefe|cn, ba§ fie ft(^ auf.itiiben aufj bem tüercf Inelttic^er 6t)riftlicf)er gcttjolt, baä fie nur frei) mugen bofj fein, unb erfüllen Inno fanct ^Vter gefagt l)at:2.wr.2,i.3. (iö Inerbcn falfd) mcpftcr unter md) erftebcn, unb mit fatfd)en, ertic^tcn lüorttcn

3(1 mit euc^ umbger)en, eud) pm facf ju oorfeuffcn.

3)rumb fot toclttid) Gljriftlic^ geinalt l)t)r ampt üben frep unDor^l)nbert, unangcfet)en oM ^apft, bifd)off, prieftcr fep bcn fic trifft, luer fd)utbig ift ber tepbe: luaä gciftlid) rc^t ba loibber gefagt l)at, ift lauter ertic^tet JJomifc^ t)ormeffent)cit. ben atfo fagt fanct 5pauct aüen 6l)riften '©in pglic^e feete (i(^<Röm. i3,ift.

3'> i)cilt beö Sapfte auc^) fol untcrtf)an fein ber ubirfcit, ben fie tregt nit umB= fonft bo§ fd^toert, fie bienet got bamit, ^ur ftraff ber bofen, unb ,5U (ob bcn frumen', aud) fanct 5petru§ '©e^t untertt)an alten menfd)lid)en orbnungcni.*cti.2,i3. umb gottis tnilten , ber f,50 f)aben tuiP. 6r l)at§ aud) üorf unbet , ba3

i Sljjo (' ö ftummcn Bcjc^itmcn I 9 jufoibcrn I' fürbern I 1 1 gcjctj C U t)c(i|itmcn 1 1& gcfjen BC 28 föd), fcUcrn K toc^, tcUcrn I 30 umbgccn, im \ai Bctfauffen 1 84 jant ijiauct C .35 nit DEtgcbenä I 37 otbcnungen BC

410 iUi bell rijiil'tl. 9(bc[ bcut|d)Ct *Jintiou Uon bc-i djtiftl. ©tonbes 9?cifetunfi. 1520.

!ummeii trmibcn iolä) mciifd)Cii, bic bic lucltlid) utnvfcit linivbcn fuvndjtcnn

2.>Bcu.2,io. ij. 5|}ct. tj. lüie ban i-(fid)cl)enii ift bind) gel})"tlid) rcdjt.

3Ufo nteljn id), biffe crftc paptjx maux lici, barn^bcv, fcl)titcmal lucültd) T)irfd)afft ift ein mitiilib Inorbcu be§ 6liviftlid)cit ßovpcvci, imiib luic Uml fic ein Unjplid) \wxd l)at, büd) gcijftUdjy [taiibo ift, banimb i)l)v lucvrf jot fiel) unliDrl)inbert gctjcn tu nEe glibmafj be§ gniitjen corper§, ftraffcn unb tvcljbcn, lim c-j bic ld)ulb Hüibiciiet obbei not fobbcit, uuaniieiebcn ä^apft, 33i)dioff, piicftev, fie bielucii obbei bannen, »nie fie luoUcn. Xa l)ei tompto, hau bie fdjulbigcnn prtefter, [30 man fic in ba§ lüeUlid} vcdjt itBerautloortct , .yitior cntfetit Uieibcn pitefteilidjei linibeii, bac- bod) nit ied)t lucie, \vo nit .^nfor auf; gottidjci oibuung ha-i lueltlid) fdjtiicit ubii bie felben gclDalt bette, fe ift Qud) 3iit)icl, büä man f30 I)od; l)ut f|et)ftlict)eu icdjt t)cbt bei geiftlid)cn fiel)beit, leljp unnb guttei, gciab alv loereu bie lel)en nit aud) fjo gciftlid) gute (itiiiftcu al« fie, obbei aia gel)oitcu fie uii^t-i ,5ui Üidjcn. ÜBaiumb ift beiu lel)p, leben, gut unb el)i 1,50 fiel), unb nit hü'2 inct)ue, fjo luii bod) gleid) (5t)iiftcu fein, gteid) tauff, glaubenn, gepft unb alle bing baben ? ÜBiit ein piicftei eifdjlagen, i]o ligt ein lanb pm :,Autcibict,' luaiumb and) nit, tuen ein balüi eifdjhigen luiit^ loo fnnipt bei fold)o giof; unteifdjcpb untei ben glepd)eu 6l)iiftenn? allein aufj menfd)en gefcljen unb tid)ten.

(iy uuif; aud) fein gnttei gepft fein, bei fold) auf^ljug eifunben unb bic fuiib fiep nufticfflid) gcuuid)t pat: bau [50 toii fd)ulbig fein, loibbei ben bof^eu geift, feine tueidE unb looit ]u ftiepttcn unb pl)n öoitiepbcn, Une luii uiugen, al-: uuö Ppiiftuo gcpeut unb feine '~.?lpoftel, luic temen )uii ban bahn, baö l'üii füllen ftil palten unb fd)luepgen, luo bei ilnipft obbei bie fcpnenn teufclifd) iBovt obber töeid; fuinepmcu? Suiten tuii umb§ mcnfd)en tniEcnu gotlid) gepot unnb limipcit laffen npbeilegen, bei luii in bei tauff gefd)Uioin pabcn bep iuftcpen mit Icpp unb leben, fuiUmi luii lueien fd)nlbig aliei feien, bie babuid) Doilaffcu unb Doifuiet lüuibcn. 2)iumb muf,} ba-j bei peubt teuffcl felb gc= fagt pabcn, bai pm geiftlid)enn ied)t ftet,- SBcn bei ij^apft fjo fd)eblid) bof,? Uieie, bat' ei gleid) bie felenn mit gioffen pauffen ^um teuffei fniet, tnnb man ppn bcunod)t nit abfeljcn. X'lnff bieffen ooiflucpten tenffelifd)en giunb baluen fic ju üiom, unnb mepncn, man fol cpc alle tüclt jum teuffcl laffen faicu, ben ppici bubeiep mibbeiftieknii. lucn (•:- gnug Ineic boian, baC' einei ubei ben anbein ift, bammb ei nit ^uftiaffen fep , muft fein C^piiften ben aubein

™2'J^''J%*-ftiaffenu, feintemal (Sl)iiftui3 gcpeut, ein pglid)ei fol fid) ben uutiiftcn unb gcriugftcu palten.

:) iapitcn niaiir 1 .'> bovuniti ciiluct lucvd l 8 brculucn (' 17 „Ijm" fct)U in 1 l'J iticujdjcu flcjoljtcn 1 -Jü gcjdöluowit K ,J1 bciiiiocl) (' 35 fid) bcii lucniaflcit nd)lcii I

') illfll. „lic bcidjlocnmivii biv l)oi)ltiii'ii ;)iu. -)i(\]." 1521 9}l. ^Tüi» in bcm 'JU'jdiiiitt „aioii mibillidjciii ö»ti-'ibi.t unb uibcvli'iiuiK.i bcv biciift iioltc->". -') l'it^t 4U c. .Si V,\\>.\.

üügl. oben «. 'SM uiib :i3ciiratl) S. b4 "Jlnni. II.

%n bell d)tift(. ?(be( beutjcl)« 5latiou uoit bti d)ti|"t(. Staube* 93c|ferung. 1520. 411

äßo fiinb ift, ha tft fdjon !cin be^clff mti)t luibbcr btc ftvaff, aU and) fanct Wrci-jüiiiiC' Id)n1)t)t, bao Unr U'ol ntlc fiUnd) fein, aber bic fdjulbt mad) ciiicii itiitevtl)aii bcm anbcrii. 5)hi icl)cu \inx, »nie )ie mit bei (il)iiltciil)cit umbfial)it, iicnicn l)f)u bic fvcil)cit, ou alle belucijiuiu^ auf,] bei fdjiifft, mit cljgencm frcUcl, bic got unb bic 5tpoftcl tjabeii untevluorffcn bem tiieltlidjcii fdjlneit, ha-:> iitbcfoigcn ift, co fcl) bc-5 ti-ubtdjrifto fpiet obbci fein iiel)ftci üoiUnifft.

S)ie anbei maui ift nod) lof^ei unb uutuc^tigei, ba5 fte aEein loollen mciftci bei fd)iifft fein , ob fie fdjon l)l)i leblang nidjt-S bil)nnen lernenn, Oormeffeu fid; allein bei ubiifeit, tändeln fui um mit uniunfdjampten luovtten, ber SSapft mug nit ijiien ijm gtaubeun, ci fei) bof,} obbei fium, mugeu bef= felben nit ein budjftaben anlKljgen. Xa l)ci fompt cö, bo3 fiolnl fekiifd) unb undjiiftlid), ja uniiatnilidjc gcfeti fteljen ijm geiftlid)cn icd)t, baDon itjt nit not juiebcnn, 'i)an bic tueil fie ad)ten, bei Ijclilig gcift tafj fie nit, fic fein f^o ungeleiet unb bof^e h)ic fie fnnben, »uciben fie fnnc, .^ufelien loaö fie nui Uiollcn. Unb loo ha-5 Uicic, limtm U'cie bie l)et)lige fdjitfft not obbei nuljc? laffct fie unö öoipicnneun, unnb benugen an benn ungcleictcn l)ein ]u 3{om, bie bei l)el)lig gct)ft l)nnenl)at, bei bod) nit ban fiunu- beiden mag l)nnen Ijabenn. äßen idjy nit gelefen l)ct, Ineie mt)« ungleublid) geftief,5enn, has bei tcuffel fütt ju iKom fold) ungcfd)idt bing fuiluenbenu unb anl)ang gelrinncn.

S)od) ba§ lüii nit mit tooitten toibbci fic fed}ten, luoUen loii bie fd)iifft f)cx biingcu. Sanct 5paul fpiidjt i. (»üiint. liiij. 'fp l)emant ctlna-j beffciö i.iioi.H.so. üffenbai lüiit, ob cl)i fd;on fild unb bcm anbein ]ul)oict ijm gottiä looit, fo fol bei eift, bei bo lebt, ftilfd)h)el)gen unb Uiel)d)en'. äßa§ iueic bifj gebot nuti, f,50 allein bem riugletubcn lüeie, bei bo lebt obbei oben anfilit? >'lud) 6l)iiftuä fagt ^^i-'ba"- Di. baC' alle (iljiiftcu foUen geleict lociben Hon got, f,}o 3ci)- s, 45. mag t)l)c gefd)el)cn, bas bei SSapft unb bie feinen bof,] fein, uunb nit icdjte 6l)iiften fein, nod) Don got gclcict icd)teu Ooiftanb baben , luibbcinntb ein geiingei menfdj ben ledjtcn ooiftanb l)aben, luaiumb folt man i)l)m ben uidjt folgcnn? f)ot nit bei 5öapft öiet mal gc^iiet? Itiei toolt bei (5l)iiftenl)cit t)elffenn, [30 bei S?\ipft l)iiet, U'o nit einem anbein mel)i bau l)l)m glaubt tuuibt , bei bie fc^iiff t f ni fic^ Ijettc ?

£iumb ift0 ein fieOel eitid}tc fabel, unnb mugen aucf) teincn bnc^ftaben ouff biingcn, bamit fic bclueicnn, ba5 bcs Stapft« aßein fei), bie fd^iifft auf,5= ^ulegen, obbei l)l)i au^^legung jubcftctigenn , Sie l)abcn l)l)n bie gelualt fcI6§ genommen. Unb ob fic fuigcben, e-j lueic fanct ^etei bie gemalt gcbcun, ba »'"'")■ is.». l)^m bic fd^luffel feint geben, ift» offcnbai gnug, ba-j bic fc^luffcl nit aEein

2 mac^t BC 7 »ottouff I 8 noe^ böfcr unb untoglicfict I 10 taucEd BC mit umjcv(i$am()tcn unaicOtigeu aortcn I lo gcje^t C Hi Watju C 18 ftume ^crfeen A ftummc l)ctljcii 1' '20 unsjcjdjitft imgcljöitc bing I 22 i. Gotint. iiij. ABCK 30 Ijot nit BC

36 Ca inetc bcm ^eiligen iöapft fonctg '^sctto bic gcraoU gcgeicn ttotbcn, ols im bic jt^lüficl jcinb gegeben ttotbcn. 3l"t wl offenbar 1

412 9ln bcn djttftt. ?lbcl bcutid)ct gjation ton bc-!- c^tiftl. Stntibej- SPcifctimg. 1520.

üRottf). 18,18. fand ^Vtvo, ioiibcni bcr (^niition i'^cmein t^obcn feint. Iav|n bic fcf}(uffcl nit

3or). 20, 23. onff bic larc obbci rcgimcnt, fjonbcrn allein anff bie funbc jupinbcn obbev

lofcn gcorbnet fein, unb ift cl)tcl cvtirf)tet bing, toa§ fte anbcr§ iinb Jnct)ttcr

Sic. 22, 32. auf] ben fcijliiffcl ijtin ,]nfc^vcl]benn. Saö aber (^l)riftnö fagt 311 ^'ctro '.^d)

t)ab für bid) gebeten, bay bein glauti nit jurgelic', mag fid) nit ftrcctcnn anff .=. bcnn Stapft, feintemal ba§ tnelircr tct)l ber 9?epft on glauben gelticfen fein, Irie fic felb befcnncn muffen: fo l)at (?l)viftus and) nit allein für 5petro gc=

3oi|. 17, 9.20. betten, fonbern and) für aüe 'Jlpoftel unb Gtjriften, loic er fagt ;jol)an. j-Dij. '3?atter, id) bitte für fie, bie bm uiir geben Ijaft, unnb nit allein für fie, fon= bcrn für alle, bic burd) t)t)r Inort glclnbcn in uiid)', 3ift ha?-' nit flar gnug gerebt ?

S^euff bad) bei) bir felb, Sie muffen betennen, bae frumc ßbriftcn unter una fein, bic bcn red)ten gloubcn, gclift, inuftanb, Inort unb mel)nung (5brifti I)aben, ^t)e luarumb folt man bcn ber felbeu limrt unnb borftanb Dorlücrffen, unnb bem Stapft folgen, ber nit glaubcnn nod) gelift bat? loere bod) bao bcn ganzen glauben unb bic (it)riftcnlid)en firdjc lunleugnct. 3tftn, (i-c. mufj tjljc i"* nit ollcin ber i^apft rcdjt l)abeu, 150 ber artitfcl redjt ift '^yd) gleub ein t)el)= lige Cfbriftlidjc lird)e', obber muifen alfio Men '.^\d) gleub in bcn bapft ]U 3{om', unb alfjo bic (ibriftlidjc fird; ganli in einen menfdjen ^iljen, loild)^ nit anberci ban teuffelifd^ unb f)cllifc^ Ijrtumb luere.

Ubir bac', i]o fein mir i)bc alle pricftcr, luic broben ' gefagt ift, alle 20 einen glauben, ein (vtiaugclp , eincrlcp facramcnt babeu, mie foltcn mir bcn nit aud) baten mat^t, ^ufdjmcctcn unb urtcljlen, mao bo rcdjt obber unred)t

t.eor. 2. i5.t)m glaubcnn Uicre? loo blcl)bt baä mort *.|.Hiuli i. t^orint. ij. '(Sin gciftlid)cr

2.aov. 4,13. mcnfd) ridjtet alle bing, unnb iuirt Hon uicmantv gcrid)tet', unb ij. Gorint. iiij.

'mir l)at>en alle epucn gcpft bcc' glaubenoV mie foltcn mir bcnn nit futen f<;o 2.1 Itol alä ein uugteubigcr bapft, loay bem glauben eben obber uneben ift? Slufj bief^cm allenn unb tiiden anbern fprnd)cn foUeu mir mutig unb frei) inerben,

s.iioi-. 3, w.unub bcn geljft ber frel)l)cit Uoie l)l)n '|niuluc' ncuiu't) nit laffcn mit cvtid)ten luortten ber Jöcpft abfdjrcctcn, fonbern frifd; l)l)nburd) aUiS, loaä fic tl)un obber (äffen, nad) unferin glcubigen Oorftanb ber fd)rift rid)ten, unb fic ',mingen so ^ufülgcu bem bcffcrn unnb uil l)brcm el)gen lunftaub. l'iujtc bod) bovl,u'l)tenn

i.mof.21,12. Slbrabam feine Sara l)oren, bic bod) pbm bertter untcrrtorffcn mar, bcn tuir pemant auff erben : f^o tuar bie cfell)nue ^i*alaam aud) flugcv bcnn ber ^^ro= pl)cta fdbcn .s>at got ba burd) ein cfdinnc rebd gegen einem ''|hopbcten, Inarumb folt er nit nod) reben funucn burd; ein frum mcnfd) gegen bem ^s

w^'ofn S: ^^"^ft "^t"" ''i"c* 'i^'^"l l*i'ittt i'T't* '-Pi'*"' 'il'^ """• Dtrigen", «nl.ti. S)rnmb geburt einem Dglidjen (5briften, ba-j er fid) bc-? glaukno annebm, 3u= tiorftd)cn unb bovfed;ten, unb oüe Ijvtnmb ^uoorbannncu.

8 georbcnct C y fjunbctnn (' m flciiug P 11 Tciicf boc^ <' is in eine A in einem Itc 20 otien nefnnt I 21 (SBnnnelii AHCC 22 ^an mad^t I 25 ott

einen f •'!•"■ tnmmcn Ali(S tiinncn Fl

') ®. 407.

9lit faen c()tift(. «bei beutfdjet 5Jniioii Hon bf? c^tiftt. ©toiibe? »ffjcrung. 1520. 413

Die brittc innuv fettet bon l)t}r fclöa, too biffc erfte jh50 fattenn, bau Juo ber bapft »nibbcv bie fct)rifft l)nnbc(t, fein lüir fdjulbifl, bcr frfjvifft bei) 311= fte()cii, l)l)n ftviifien imb ,5Unii(icit, nad) bcm Umrt Cvljvii'ti 'JJtntt). rbiij. 'iimbicjet wotm.is.is. bein bnibcv luibbcv bid), fjo c\anc\ l)l)ii iinb fac\ö l)l)ni ,5loifd)cn bljr uiiiib l)f)in Qttein, £)oret el)v bid) nit, 1,50 m)iu noc^ einen obbcv ^lüccn jn bir, Ijovet ev bie nit, [50 ^ac\ ey ber flemcljnc, l)oret er bie qcmcl)nc nit, f,]o t)aÜ t)[)n ali einen l)cl)ben'. §ie Uiirt befoljlcnn einem l)Citid}enn fltib, fni' hau anbcr ju^ forgenn, luieöil ntet)r fotten toir bar|u tl)un, \vo ein gemein vegierenb gelib ubcl finnbcU, \mldyi bnrd) feinen I)nnbel Hicl frfjaben nnb cvgetnifj gibt ben onbevn: fo( id) l)l)n ben üovf lagen fnv bev gcmeljne, fjo muf,} id) fie ja äu= fantmenn Bringen.

Sic fjokn anc^ feinen grnnb ber fdjrifft, ha^i allein bent 5Bapft gepnr ein ßoncitinni 3nbernffen obber beftctigenn, han aUcin ijljre eigene gefelj, bie nit tDel)tter gelten, ban fjo ferne fie nit fc^ebtid) fein ber 6t)viftenl)eit nnb gottiö gefettenn. \vo n\x> bcr Stapft ftrefflid) ift, Ijoren fold) gefetj fdpii auff, bie tnel)! fdjeblidj ift ber C5t)riftcnl)cit , t)l)n nit ftraffcn bnrd) ein goncilium.

©30 lefjcn toir 5tct. jD. ba-3 bcr ^Ipoftct ßoncilium nit fanct 5peter [)at «pgW. 15. c beruffen, fonbern atte apoftet unb bie cltiftcn. Wo nto fanct ^^-^eter bas attein l)et gcpnrt, Jücrc hai nit ein ß'tirifttid) ßoncilinm, fonbern ein fetj^fd) t5on= ciliabnlnm gc>ücf3en. 5lnd) ba» berumptiftc (Joncilinm ^JHcennni l)at ber S^ifc^off 3U 'kom nod) beruffen nod) beftctigct, fonbern ber tctjfjer 6onftan= tinn?^ unnb nad) l)l)m öicl nnber tel)f3er bcffelben gleidjcn tfjan, ba-j bod) bie Qllerd)riftlid)ften (>oncilia genicf3en fein. ^Ibcr folt ber bapft allein bie gdüalt t)abcn, f3o nuiften fie atte le|rifc§ gclcefcn fein. 3tud^ tuen id) onfe()c bie Poncilia, bie ber bapft genxadjt t)at, finb id) nit bcfonbcrS, ba-j brt)nncn ift auf3gcrid)t.

S)arnmb, \x>a bie not fobbcrt nnb ber bapft ergerlic^ bcr ß^riftcnljeit ift, fot bartni tl)nn )uer am erften fan, al-j ein trclo glib bc« ganiicn corpers, baS ein red)t frei) (ioncilium tnerbe, föild) niemanbt fo tnol üormag alo ba§ hjcltlid) fd)ttiert, fonberlic^ bie nietjl fie nu and) mitc^riftcn fein, mitpriefter, mitgcl)ftlid) , mitmed)tig in atten bingen, unb fot l)t)rc ampt unb merct, ba§ fie üon got l)abcn ubir l)berman, laffen frei) gel)en, too Ca not nnb nu^ ift 3ugct)en. äBcre ha^i nit ein unnatnrlid) furnel)mcn, f30 ein fetor in einer ftabt anffgienge, unb t)berman foft ftitte ftet)enn, (äffen für unnb für brennen )vai- bo brennen mag, attein barumb, ba§ fie nit bie madjt bcs iönrgemct)fter>j l)ettenn obber hau fclür oittcidjt ann bcy 33urgcmel)fter5 l)anf3 ant)ubc? 3ft "it ^ie einn l)glid)er burger fi^ulbtg, bie anbern 3ubeliiegen unnb bernffenn? hjic liiel met)r fot ba§ in ber gcl)ft(id)en ftab Cfirifti gefd)elien, [30 ein fetor be§ ergernif3 fic^ ert)ebt, fei) an beä S^apftö regimcnt obber luo tuotte. 5)effelben gleichen gefd)ic§t ani^, f30 bie fel)nb eine ftabt überfielen, ba lior=

35 6rl)nncn mag F Surgcvmeiftci-s C 30 Sutgcrmeifterä C 38 bev etgcrnüg I

414 -'In btii d)vift(. 9(bc'l hcutidjcr '•)intioii nun bf§ djviftl. Stnnbo? S^cflcning. ir)20.

biciict bcr cTiv iinb bnncf, bcv bic nnbcvn am crftcn auff (mnt^t. iimvinnfi folt bcn bcv nit cl)rc l'ovbicucii, bcr bic IjcUifdjcn fcljnb öorhinbct, unb bic d^riftcn cvuicctt iinb benifft?

SnC' [ic aber l)()rc ficltialt rinnen, bcr [icf)v nit ,^l)mc loibbcrtsufccfitcnn, ift flor ittc()ty flcrcbt. Cfs liat iiicmant in bcr 6l)riftcnl)cit flclnalt, fdjabcn ,511= 5 tl)un, obbev fc^abcn ,^itlnercn öorpietcnn. ift fein ticioalt in bcr firc^en, bcn nur jiir bcifcrunf^. Srnm'b Ino fid) bcr Stapft Umlt bcr flcUmlt t)rand)cnn, .^utncrcnn ein frei) Concilium ,yimnd)cn, bamit üorl)l]nbcrt murb bic bcfjcrunc^ bcr firdjcn, fjo fotlcn luir l)f)n nnnb feine c\cUialt nit anjelicn, unb luo er bannen unb bouueru iunrb, folt man ba« furad)tcn als cin§ toUen tnenf(|en i" furnednicu, uub l)l)n , in a,oüh:- ,]nliorfid)t , Inibbcrnnili bannen nnb trctibcu, mie man niafl: bau fold) feine Dormeffeuc flclnalt ift nid)t-J, er l)at fie and) iiit, nnb Inirt balb mit einem fprudj ber fdjrifft nljbcrf^clcflt, bcun 5|.UiulU'3 ,]u

2.(ior. io,s. bcn (^orintbcrn fa^t '(^)ot bot uns c^climlt flcbcn , iiit lunortcrbfn, fonbcrn

,ytbcfjcru bic djriftenl)cit\ Ül^cr Uni über biffen fprud; bnpffen ? be-? tcnffcU i'^ unb ®nbd)riftc§ (^etoatt ift§, bte bo tncvet tüa§ jur befferung bienet ber d)riften= l)cit, barumb \)[]x (\ax nit yifolgcn, fonbcrn Uiibberlmftet)cn ift mit let)p, flut unb altem tnaö tuir Pormuc^enn.

Unb Wo flicid) ein Inunberljcidjen fnr ben Stapft mibber bic lucltlid^ fle= Inalt (iefd)cl)e, obbcr liemanbt ein ploc^ Unbbcrfnrc, Inic etlid) mal fic rumen w c\efd)cl)cn fei) , fol mau boffelb nit anbcre adjtcn , ban al-; bnvd) bcn tcnffcl ftefd)cl)cn, umb nnfcrö glanbcnä 3U got gebredjcn, loie baffcUi (^"briftnc! por=

ajiatti). 24,24. funbigt bat ''JJJatt. jjrüii- '®^' loerbcn htmmen in mcljuem uamen falid)c 6l)riftcnn nnb falfdjc propbetcn , ;icbd)cn unb mnnber tlnui, ba-J fic aud) bic

2.2tiE(i.2,9f. auf,5ermeleteu modjtcn Dorfnren, unb fand X'^nü fac^t bcn ibcffalouiccnf. bas s.-, ber ßnbdjrift hjcrbc burd) 5atanam med}tig fein in falfdjeu muuberbcbd)en. Srnmb laifct \im bai- fcft b^Ücnn, Pbriftlidic geUmlt mag nidjtv »nibbcr

2.(ior. i3,8.6t)riftunt, mie fauct ''Iniul fagt 'mir üornnigcn nid;to mibbcr tsbviftum, fon= bcrn für (£l)rtfto ^ntljuu'. Xbut fic aber ctma» Jniber Gbriftum, fo ift fic be-3 Gnbdjrift'j nnnb tcuffcl'S gcUmlt, nnb folt fic lininbev unb plagen regnen nnnb fd^loffcu. 'iBuubcr unb plagen bcUicrcn uidjtc-, fouberlid) in bicfjer lelitcn

2.ai)cfi. 2,9. crgiften jett, üou mild)cr falfdjc Iminber Portnnbet fein in aüer f(f)rifft: brumb muffen mir uuy au bic liunt gottic- fjatten mit feftem glauben, f^o tnirt ber tcnffcl feine munber mol taffcn.

.s^ic mit, l)off if^, fol ba-3 falfd)c, lugcnliafftige fdjredcn, bamit uns nu 3:. lange jeit bie 5)iomer l)abenn )d)nd)tcr nnb blob gclniffen gcnuidjt , crul)bev

<i ju loccrcn obcv uctbiclcii 1 10 imb oudj bonncrcii 1 24 niid) bic crniiijcrloc'

lottn (; 20 Sl)ciia(oiuccn. A ibcv Strid) ,5eiflt luic fcci '©ciT.' = 'Wcncjiä' miv bic "JUitiivjiiiifl

an, nid)t ctnrn ä'cvbopliclimn bcv S<iid)ftoliciis ; alfo Wäre l)icv ciitmcbcv '3l)c(ialoiiiccnicvir |ciiic Jlrotm, bic bei ?iiU)cr Ijbdjft jcltcn uovtommcii biivftcl obcv 'IfjcfjntonicfiifibU'j' nufiidöjcn) 5()cf?n^ loni. Itc Sl)cf|nloniccnn <S -M vcftiicn unb idiicfjcn, lunnbcv !•' rciincn xn\i> fdjlofjcn, jo mcrJ, boä Wiinbct I :!1 Ictftcn tiofiften jcljt I --iC, fd)ciid) unb 6Iob K jdjclo unb 6l6b I

%n bcii rfjriftl. ?(bcl bciitfc^cr 'Jitttioit uou bc? ri)ri|'t(. ©tnnbe? S?cjfermiq. 1520. 415

liefen, iiitiib baö fic mit iiii':' olU'n flleicf) bcm fcf}lticvt itntcvlviorffen fein, bic fd)rifft nit inadjt Ijnbcii mii^ljiilccicn biird) Iniittcr f^clxintt on fünft, iinb feinen cietnatt l)aben, ein l^oncilinm ^nlueven obbev nod) >)()veni nmttuillen fifcnben, t)inpflid)ten nnnb feine fiTl)l)cit nel)nien, nnnb luo fic ha-i ttjnn, ba-J fie Uiar=

.'■ i)affttg bes (inbtdjrift-- nnb tenffele gcmeinf d)a ff t fein, nidjtö Don 6t)vifto, benn bcn nnmen l)abcn.

5in liioltcn mir felicnn bie ftnd, bic man biltid) in bcn C^on = eilten folt t)Qnbcln, unb bamit ä^epft, (^arbinel, ÜMfdjoff unb aüc gcle= reten folten billid) tnci nnb nad)t iimbflat)n, fjo fie ßt)riftnm nnnb feine fivd)

«« lieb t)ettcn, Itio fie aber bnö nit tl)nn, ba5 ber t)nnff nnb ba'5 tticltUd} fd^toett bor^n tl)ue, unongcfelien tjijx Bannen obber bonnern, bcn ein unrcd^ter bon ift bcffer, bann ,^e()en rcdjtc abfolution, nnb ein nnvedjte obfoüition evger, ban 3et)en rechte bon. Savnmb laffit uni anff tüadjen, lieben Sentidjeii, unb got Tnel)v ben bie menfdjen furchten, ba-j mir nit tcl)ü)afftig txierbenn aller armen ''Mi* :i.29.

1* fccten, bic f50 fleglid) biird) bas fd)enblid), tenffclifd) rcgiment ber 9{omcr bor= lorcn tnerben, nnnb teglid) mcl)r nnb mein" ber tenffel ]unt}mpt, fo anber§ mnglic^ tnere, ha-i fold) l)cÜifd; rcgiment modjt erger Jrcrben, ba-J ic^ bod) nit bcgreiffcn noc^ glcnben fan.

^nm erften ift§ grctuüd) nnb crfd}recf(id; an^ufetjen, baS ber nbirft in

20 ber ßljriftenbcit, ber fid) C^fjriftt iUcartnm nnb fanct ^tkx-i nad)folger rnmet, f]o tncltlid; nnb predjtli:^ feret,' ba§ ^^n barinnen fein funig, fein fel)f3ev mag erlangen nnb gteid) Iricrben, nnb in bem 'ber alTerficljügift nnb gcl)ftlid)ft' fid) leffet nennen, tueltlidjcr mcfien ift, ban bic loclt fclber ift. (ir trcgt ein breljfeltig fron, tno bic l)od)ften fnnig nur ein fron tragcnn: gleidjt ftc§ ba§

25 mit bem armen 6l)rifto unb fanct ^\'tcr, fo ift-^ ein nein glcidjcn. Wan plerret, e-S fei) fetirifd), mo man balnibber rebt, man mit aber auc^ nit t)oren, toie undjriftlid) unb ungotlic^ fold) tüef^en fcl), ^d) ^alt aber, Inen er betten mit tt)rcncn folt für got, er muft i)l)c fold) fronen ablegen, bie Ineil unf}cr got feinen f)offart mag (el)ben. 5hi folt fein ampt nid)t5 anber-S fein, ban

3" tegti^ tnel)ncn nnnb beten für bic @l)riftcnt)ett , nnb ein ercmpet aller bemut furtragen.

fet) Inie t)t)m tnollc, fp ift ein fold)er prac^t ergcrlid), unb ber bapft bei) feiner fccl felideit fd)ulbig, t)l)n abtjulegen, barumb ha-i fand 5|3aul fagt 'Cvnt=i.if)cfi.5,22. l)oltct eud) für allen gepcrben, bie bo ergerttc^ fein', unb 9{oma. pf. Inir foüenMum. 12, u.

12 „teäjte" fc^tt in I 21 }iixet F 22 bcn atter^citigftcn unb gcifttidjftcn fidj

lagt nennen, unb er boc^ lucUüc^cr WcjenS ift I 24 rou C tragen, jo gleichet I 28 mit treuen F mit treten I

') ä^ntic^ im Vadiscus f. Hutteni opp. ed. Böcking IV @. 183. Sllnea? ©ittitu§ in feiner „(Scrmonia", 9Juäg. uou 1-51.5, 5B[. 18": ,Quod si videres aut celebrantem Ro- manum pontificem aut divina audientcm. fatereris prof'ecto non esse ordineiu, non esse splendorem ac magnificentiara nisi apud Romanum praesulem' ; ebenba: ,Si Christus pauper et Immilis aiiiiariiit, non quidem, ut nos paupei-es esaemus, id fecit".

41G ^tn iJf" rfjtiftl- 'Ititl beiitlc^er gjation Hon be? c^riftl. ©tanbc? SBefjerimg. 1520.

guttiä fuvhjenben, nit aUctn fiiv (^ottiö aiicicn, fonbevn anäi für atten mcnfrfjcn. 65 lücvc bcm Ü3apft nnuci ein gcmeljnc bi)d)otf f von , mit fimft unb l)cl)licfcit folt er sroffer fein fiir anbern, iimb bie fron ber t)offart bcm ©nbtcfjrift lajfciiu, luic ba tl)an l]abcn feine öorfaven für etlid) l)unbcrt jnrcn. Sic fprcdjen, er fei) ein t)err bcr »üclt, bao ift crtogcnn, bcn 6l)riftu§, bc-S ftatt)atter unb an\pt= 5

Sof). 18, 36. man er fic^ rumet, fpradj für ptato "5Jiciu reid) ift nit öon biffcr lüclt'. (&^ tan l)t)c fein ftatljalter liict)tter regieren ben fein t)er. Ch- ift and) nit ein

i.sor. 2, 2. ftatf}altcr bco er^ebtenn, fonbcrn bcc^ getrenljigtcn (>t)rifti, toie 5pauluc' fagt '^ä) i)ab nid)t§ Be^ euä) toolt luiffen ben ß^riftnm, unb ben felben nur qI§

wi. 2, 5ff. gecreu|igten', unb ^f)i(. ij. "JHfjo folt t)t)r cud) ad)tcn, lüie l)I)r fct)t in 6t)rifto, bcr fid) t)at cnttebigt, unb ein fnedjtifd) geperbc nn fid) genommen', item

i.eov. 1,23. i. 6orint. i. 'lüir prcbigcn (5t)riftnm bcn gecrenijigtenn". 5i1d mad)cn fic ben ^'apft ein ftntljeltcr bca ert)ebten 6l)rifti l)m Ijljmel, unb ()at)en etlidj ben teuffcl f]o ftarct laffcn in l)l)n regieren, bad fie getjalten, bcr Stapft fei) ubir bic fönget l)m I)l)met, unb l)l)n .jugepicten t)abe, initd)« fein cl)gentlid; bie rcd)tcn i^ iDcrdE bca rcdjtcu ©nbtdjrift».

^uin nnbern, Inotin ift baö Polg nu^ in ber d)riftent)cit, ba§ bo f)el)ffet bie ßarbinel?' bnci Uni id; bl)r fagcnn. äBclfd) nnnb bentfd) Innbt l)aben biel rel)d)er f (öfter, ftifft, (et)en unb pfarr, bie l)at man nit lüift bof^ gen 9{om jubringen, ban baä man Parbinat mad)t, unnb ben felben bie i^iftumb, 20 tloftcr, prclrtturn 3uel)gen gebe, unb gotio bienft alfo ]\i poben ftieffc. brnmb fif)t man i|t, i>a§ äBclfd)Ianbt faft lonft ift, Üofter öorftoret, biftiimb üorl^cret, prelaturn unnb aller firdjeu lunf,]e gen 9fom Ijogen, Stet UorfaUen, laub unb leut üortorbcn, ba fein gotti-j bienft nad; prebig met)r gal)t. limrumb? bie (^'arbiual muffen bie gutter f)ü6cn. Stein %nxä [)et älH'lfd)lnnbt f3o mngcn •-'.'■ Dorterben unb gottiä bienft nl)ber(cgcnn.

yfu Inelfd) laubt auf,igefogen ift, tommcn fic l)nf3 bentfd) lanbt,- beben fcl)n fcubcrlid^ an, aber fcl)eu luir ju, bentfc^ laubt fol balb bcm )üelfd)en gleid) Incrbcn. loir b^benn fd)on etlid) ßarbinel: loa» barl)nncn bie !;)iomer fudjcn, füllen bie trnncfcn Tcutfd)cn nit Dorftcben, bifj fie fein biftum, tlofter, :!"

Dan. 11, 39. pfarr, let)en, beller obbcr Pfennig nu'br biibcuu. S)er Ü-nbtd)rift mnfi bie fd)etj ber erben l)cben, tnie luufnnbet ift. gel)t ba"^cr: man fd)eumet oben ab Don ben biftnmen, flofteru unb lehnen, unb Uieit fie nod) nit aUe-5 ll)nrcn gar üorfdjeinben, mie fie ben äLH4fd;en tban Ijabcn, bvand)eu fic bic lüeil fold} l)el)ligc bel)enbirfeit, ha-:- fic 3c()en ober jlucnljig prclaturen ^ufammen 3:. toppein, unb lum einer iglid)en ein jerlid) ftuct rcl)ffenn, bao bod) ein fnmnta

2 eine (-iriiiOjiic e 8 t^axifti 1! II lypcxi ISC 22 jirtjt man iK' :!:'. all-i 1! q16 C :!4 tl)iivicn gar wx icfjanbcn F biivffn nar licfdjncibcu 1 „buvcn gav liovfdjiufnbcn"

C^rt. 'äuäg. „bürfcu gnv »crjcOotcn" 58 „(ian,i 311 »cvjdjUngcn luoßen" S 'i't ini ^rlion .M'.('(^ bo!j fif X- I •'(; (oppolcn liC

') JlncQl ©itüiii» in (oinct „Wcvmanin", 'JluSgnlH' Hon V>V>, SSI. I8i>: ,Sed dices: (Jiiiil opiiü est tot viris l<aiclinalibu.s itcl? Respondenius: ()i)ii.s est, si volumus iudicare iiuiiuliiiii". «) iügt. iScniatI) ®. S7 9litm. 17.

5lii ben cf)riftt. 9lbc( bcutidjct 'Jintioii Don ba djriftl. ©tniibeS SBeffctuiig. 1520. 417

bxau]^ Uieibe. 'iprocbltcl) 311 äOiilipurfl flibt tnuiciit c^ulbcn, bie ]u ^abmUixg, Qurf) ctttQa, 5JJcn^, iricv luib bcv mcl)r: jn inoci)t mau ein tniiiciit ^ulbcit obbcr ]([)m ,5uiaimucii bvinijen, baiiüt ein (5nrbinal fid) einem vcljdjen tnnirtc gleid) l)ülte ^u Diom.

s äßen lüir nu bes gclüonen, fo hJoKen h)ir brel)ifi9 obbcr bier|ig ßorbinel

anff einen tag mad)en,^ nnb einem geben ben ^JJinndjenbcvg ,5n S^aBenkrg nnb bas biftum 3U ÜBnr^bnrg bat^n , brau gefjengt etlid) rel)cf)e pfarn, bij.j baS firc^en iinb ftet truft fein, unb barnad) fagen, Inir fein ß^rtjti SSicani iinb tjirten ber fc^aff Gtjrifti, bic tollen, boUen Xeut|d)en mnffeuÄ luot (ctjbcn.

1" 3id) rab aber, ba» man ber (iarbinal Ineniger mndjc, ober la),5 fie ben

bapft öon feinem guttc ncren. 6r hserc übrig gnug an fij, unb ein l)gtirf)cr ■^et beö jarÄ taufent gnlben eint,u!ommen.''^ $lBie fommcn toir Icutfd}cn bar^n, boy )uir fold) rcuberel), fdjinberel) unfcrcr guter Oon bem bapft let)ben mnficn? tjat baö tunigrcie^ ]n i^xandxdd.-) fid)5 ertocret, hjarnmb laffenn luir Seutirfjen

15 unä atfjo narren unnb cffenn? toere oEis treglid)er, h)en [te baä gut allein uns alf30 obftolen: bic ürc^en OorltJuften fie bamit, unb berauben bic fc^aff ÖI)rifti t)t)rer frumen l)I)rtten, unb legen ben bienft unnb toort gottiä n^ber, unnb rten fc^on !cin ßorbinal luerc, bie firc^ tcurb bcnnoc^ nit öor= fincfcn , f^o tf)un fie uidjtÄ ha?^ ^ur c§riften(ieit bienet , nur gelt unnb tjabber

20 iücf;en umb bie ä^iftnm unnb prelaturen trel)ben fie, bau aud) lool ein i^lict)er reuber t[)un tnnbt.

,Sum brittcn, toen man beä ba;ift§ boff lief? ba§ Iiunbertc tet)I btetjbcn, unb tf)ct ab nelun unb nelonljig teil, er luerc bcnnod) grofj gnug, antmort jugcben in be§ glauben» fachen. 9iu ober ift ein folc^ getourm unb gcfc^lourm

25 in bem Sfom, unnb aUeC' fic^ bepftifd) rumet, ba-i .ju y:abt)lonicn nit ein fo(d) tocf^en gelücfcn ift. ßa fein mel)r bau bret) taufent Stapft fdjrel)ber altcin, iDcr Inil bie anbern ampt leut jclenn, fjo ber am^jt fjobiel fein, baä man fie faumct jclen fann?^ loilc^e alle auff bic fttfft unb lct]en beutfc^-S laubtS Inartten, loie luolff auff bie fc^off. ;3d) adjt, ba» beutfc^ lanbt i^t lueit met)r

30 gen fRont gibt bem S3apft, bau bor ,3el)tcnn ben fel)fern. 3a es meljneu etlid;, ba'j jerlid) mel)r bau breljmal l)nnbert taufent gnlben aufj beutfd) lanb gen 9iom fommcn,* lautcrlic^ borgcben-J nnb umb fonft, bafur toir nid)t bau fpot

1 SBabcnberg C SamSerg I 5 ba§ gctuunncn F 6 unb einen 6 ffllumJ^Betg BC

Samberg I 10 miiiber maäie I 11 feinen (E 12 giilbcn uff^eScng 1 24 ge=

loiitme I „unb geit^tuurm" fef)[t in I 32 „Borgebcnä unb" fe^tt in I

') ^apft ScD X. etnannte 1517 an (finem iage 31 Jiaxbinäle unb joU Don iljnen für bie rotf)en .g>üte bei 300 000 S^ntaten eingenommen i)aben, f. (S-. ®. (Jl)prian, 5iü^lii^e Urtimben II S. 15 , lig(. Ilutteni opp. ed. Böoking IV S. 188. -1 »gl. igenratl) ®. S7 «nm. 17.

^) ügl. (Sicvmonia (Juec Siluij 1515 331. 1 ii''if., h)o ber päpftlidie .^lofljnlt beidjtiebcn Itiirb, ber eine gar ftQtUidje S^l)' üon tSdjreibcrn aufroeift, futnie Senratl) £■. 88 9tnm. 18 unb ©.95 9lnm. 36. *) S'^x 58ered)nung biirfte bie latelle in Gravamina Uermanicae Nationis

cum reraediis et avisamentis ad C'ae.saream Maie.stateui, Selestadii iiupres.sum in officina

iBut^erS SBerte. VI. 27

418 -tn bcn d)vifi(. %M bi'iitiri)cv ycntioti luni bc? rfjtiftl. Stntibci- S^füfviiiifi. l-")'20.

iinb frfjmmij cvlatiflcii, iiinib Unv tiorUnmbmt iiiio iiorf), bn§ fuvftciin, nbc(, ftebt, ftifit, Iniib imiib Iciit nrm Inerbeii, Iniv foltcti uiiv ttüvUninbiTii , biv?

Xk luclil Uiir bau l)ic in bnö rccfjtc fpid fiimmrii, Uiollcn Unr ein Uu'nifl ftil lialtcn, iinb um ief)cit laffen, toic bic Scutidjcu nit f,^o ganli grobe navti .-. fein, ba» fie Stoinif^e p radtief gar nic^tö tüiffen obbcr UorftclKii. ^^ri) Kog l)ie nit, baö 3n JHom gottio gcpot nnb d)riitlid} rcdjt Uoradjtct ift, ban f3o Uiol ftct fS itit nit in ber t^l)rii'tenl)eit, fonbevlid) ^n iKom, baö tuir Imn fold)cn l)ot)cn bingcn flagcn modjtcn. ;^cf) fing and) nit, ba§ baS natnvlid) obbcr tneltlid) redjt unb üorniinfft nidjti? gilt. (S^ ligt nod) aUcs ticffer ijm grunb. ^d) f^^fl' '^'''•^ fif ^'U' cpgcnn frtid)tct gel)ftlid) rcd)t nit linltcnn, ba-r- bod) on iy()m fclb ein lantter tl)rannel), geljtierel) unb 3el)tlid)er pradjt ift, mel)r bann ein red^t. 2)nS Iroltenn Inir fel)cn.

(?C' l)aben Uortieliten bcntid)e fcpt^er unnb fnrftcnn Inu-luilligt, beni Stapft bie V'lnnaten ' anfj allen leljenn bentfdjer '.Hation einljnnelinu'nn, bao i|t bie >' t)elffte ber ^inf,3 bcä erften ^au^ auff einem l)glict)en le^cn: bic öorloiUignng aber ift a(f]o geid)el)en, ba-5 ber (mpft bnvd) fold) grot^ gelt folt fanden einen fdjat^, juftreljtten mibber bie 2uvcfen nnb nngleulngen, bie (>l)ri|"tenl)eit 3n= fd^u^en, auff bas bem abel nit 3nfd;nier linirb allein 3uftrcittenn, fonbcrn bic priefterid;afft and) ctlna-j barlui tliet. Sold;er gntter, einfeltiger anbadjt ber so bentjdjen ^Jcation liaben bie äx'pfte baljn brandet, bafj fie bif^ ber mebr ban i)unbcrt ^ax fold) gelt eingenonuncn unb nu einen fdjnlbigen, oovpflidjten 3ini3 unb anfffat; hxan}] gcnuidjt, unnb nit nilein nidjto gefamlet, fonbern barauff geftifftct uiel fteub unnb enipter Iju Üiom, bie bamit jerlid) alc- aufj einem crbljinf^ 3ubefolben. üßen man nlo Inibbcr bie Tiuvrfen ftreijttenn Uor^ a-. gibt, fjo fcnbcn fie erauf] botfdjafft, gelt 3ufamlcn, oiel mal and; ablas I)erauf3

6 Somifti^ HC „obbcv uorftrtjcu" iXjlt in I 7 „nit" jclilt in I 1^ eijviftcnljdt

3u fccjii^ivmcu I 24 bvauff (v 20 Ijcxnui} fiotjc^afft V

Stliüreriana, )8l. A 4-' bifticii: „lioniuinia (Acnoa Silvio to.stc) suiiia quiiujuaginta i'jii- scopatus liabef. L'iitljcr« ?lnnflliL' ift idjlucvtid) ja I)od) gi-fliiffcii.

') ^Ind) SBciirntl) ©. 8s f. 9(iiiii. 19 fjnt 'iHiUimiciiü in |cincv . Gii-id)irf)to bc? Ivicntcv Äoiicill (Lib. II c. 8 § 4) eS in *Jtbvfbo gfftctlt, bnf; bic 'Jliinntfni'rtriirio \n oHu'cfint bo* liivfrii- fvicgc-5 l)ätton Ucvlm-nbi't luevbon Jollen nnb nntcv biofi'v 'i'obintinnii bev SUm Hon bcn >5tiinbi'n iibctluii'ji'ii luovbtn fcifii. ilüfUridjt ift ,',ii n;iicvjil)i'ibi'n ,\Hiijrt|i'ii Vlnniiton illtorcv unb fpiitfvi'r .3i'if; iDcnigftcii« l'lcitjt in 4H'nviitl)>^ 'Jtotc iiuflnv, luic bic "Jlnnatcn folloii flCiU'n bic liirfcn W- ftiiiimt gducfcn fein, lucnu fie fdjoii jn Einfang bcc- i:!. oal)vl)Hiibert-> enunljnt locrbcii, luofetn bct glcid)c ^Begriff bcni lUn-sbrnd jn 03innbc gelegen, gidjcv ifl e?, bnfj bic ©tnnbc nuf bem IHeidjstngc ,jh 9lugebnrg l-'ilS bicfclbc 'Jlnfdjnnnng luic Vntl)cr bnuon ftotten; fie inndjtcn gclteub (f. 3. 3nnffen, JVvnntfiirt* i)iciri)-;cini-cipoiibcin 11 «?. 9,^0), bnfi bic ".Hnnotcu „cvftlid) nit niclir ninnti ein flcin ".'(nial)! J»iil)v yi' ai>ibevftiinb ber 2iivteii gctuilligt" nmvben , fie „büd) luvlu'v cllun Dil nnb long 3'il|v imb ;\('\t gcgcluMi" feien „nnb ni'd)". *i!gl. bn^v' „Tic liefd)Uicviiiigcn be« I l)a>)ligen ;ii6. Üicij. inib befon= , bcvlid) gntj Sciitfdjev ^ihr- [ tion", !r. jn älUnm« im ;Mcirt).>tiig V>21 ^l. >j<ii''f. nnb bn-5 WrnDnnicn dt? annufis nnf bcni ;Hcid)-Stng v" "JiiivMl'cvg IM'l'f. Huttcni o]ioivi i'd. iJüi'kin^ IV '2. 20(jf.

Sin bcn d)riftt. Slbd boiit|d)or 'Jintion uoii bf« djtiftl. etniibeS »e)jmmg. 1520. 419

ge)d)icft, eben mit bcv iclbcii fnv6, lüibbcr bcn iiirdon ,5ii[ticl)tten, infl)ncnb, bic toHen 2)cutfci^en foÜcn uncnblid) tobftocfnnrn blel)bcn, nur ^mer gelt geben, l)vcm iinaiii^)pi-i'ri)(id)nn gcljtj gniig ttjiin, ob toiv glcid) offcntHd) fclicii, ba» luibber 'Jlnnaten, nod) nbln« gelt, nod) oUiä anbev cinn Ijellcv lüibber bcn

■'. Suvcfcn, ionbcvn nl^nnuil in bcn facf, bem ber poben aufj ift, fumpt, liegen unnb tiiegcn, fcljcn unb inad)cii mit uns bunb, ber fie nit ein bavbreit 3ut)altcn gebcncfcnn: ba-5 mui? bavnad) bcv l)cl)lig nam M)i'ifti unb fand ^^ctri aUi§ tl)an büben.

^ie folte nlu bciitid)e ''Jintion, ^-^ildjcff unb Jvin'ften, fid) oud) für

1" 6t)viften leut t)olten, unb ba-:; Hold, ba-; l)t)n bcfulcn ift, in lcl)plid)cn unnb geiftlid}en guttcvn juregiicn unnb fdjulunin, für fcilrf)cn Tel)ffenbenn luolffcn befd)ivmen, bte fid^ unter beu fc^affs flelfbern bar gebcit ol-s titjxttm unb re= gicvcr. Unb bic »ucil bic '^Innatcn f,^o fd)impflid) mifjpvaudjct Ircvbenn, nudj nit gcbalten tun-? lunpnnbcn ift, \)l]x Innbt unb leut f3D jcmcrlid), on nUi-3

'■• red)t, fd)inbcn unb Ijorterben nit ju laffenn, fonbern burc^ ein feljfjerlid) obber gcmclincv *J!ation gcfcl', bic '•Hiinatcn bcvanffcn bcbaltcn' obbcr mibbcrumb nbc= tl)un. S^an bic Incil fic nit tjalteu, ttmi' Dorpunbcn ift, l)abcn fie aud) fein red)t ju ben ^Jtnnatcn, f,]o fein bie S3ifd)off unnb durften fc^ulbig, folc^ bie= berep unb rcubcrcl) ^nftvaffcn, obber l)bc .^ulucvcn, Unc bny rcdjt fobbcvt, ba=

20 rl)nncn bcm iöüpft bcl)ftct)cn unb ftcrcten, ber öiüeidjt foldjem uufug allein iufd)li)ad) ift, obber, Ino er ba§ tnolt fc^u^cn unb t)anbt)abcn, al>3 einem luolff unb t;;vanncn tncreu unb toibbcrftetjcn, ben er fein gctoalt bat, bof^co ,yitl)uu obber iuüorfedjtcn. 'Jlud) fp man l)be tnibber bie 2uvtfcn Irolt ein foldjcnn fd)a^ famlcn, foltcn mir billid) ber mal cbufj Un^ig locrbcn, unb mercfen,

-ir. bo§ beutfdie 5Jation ben fclben bafj beluoren tunbe ben ber Stapft, fel)ntcmal

beutfd)e ^iation fclb öolcE guug bat .-^um ftrcljt, fjo gelt furbanbcn ift. ©»

ift mit ben 'Jlnnatcn, loic mit aubcrm mandjcn ^Womifdjen furgcbcn gemeft ift.

Stem barnad) ift gctel)let toovbcn baB ^sat jtoifdjcn bem Söapft unb

regievenbeu bifc^offen unb ftifften, haS- ber bapft ferf)S ^Jtonat bnt l)m jar,

30 einen umb hcn anbern, juDorUn)t)en bie leben bic in feinem Tionatt üovfüUcn, bamit faft aEe leljen l)l)nein gen 9{om toerbcn gebogen, fjonbcrlid) bic aEer= beftcn pfrunb unnb bigniteten.^ Unb »nildje ein mnl f]o gen 9Jom fallcnn, bic tummen barnad) npmmcv luibber evaui3, ob fie l)l)ufurt nbmnicr in be» Stapft» 'JJlonat üorfallcn, bamit ben ftifften Ptel jutur^ gefd)id)t, unb ift ein

3^ re(^te reubere^, bie t)^r furgenommcn tjat nic^t-J ^crauffenn julaffen. Sarumb

11 regieren unb 6ejci)irmen I 12 „6ejcf)irnien" feljlt in I 21 molt 6efci)innen I 26 Borf)anbenn C

•) Tajj bic ''.'Inniitcn „,5n ioldjer (frpebitiou (gegen bie Jürten'i, bapi fie aufgeiejl unb üerorbnet, im Oicid) bleiben" joUten, jorberten jc^on bie Stönbe ju Slngebnrg 1.518, \. 3. ^anfjen, Jranffnrts ;)ieicl)8correiponben,5 II ©. 991. -) Sgl. Hutteni opp. ed. Böcking IV S. 199f.

:i*enratl) '5. 89 X'lnm. 20.

27*

420 •l'i i5''ii cl)ri|U. aibct bciitjrijcr Diatioii Don bc-> djtiftl. ©taube* Scijcrmig. 15'20.

ift fic faft iTtjff, uiib ()oc() ]c\t, hai- man bic 2?apft '"Mionnt gor nbctfiuc, iiniib nUie, nm^ babui'dj geim yfom fmiimeiiu ift, luibber craufj veljfie. Xcn j^iiiftcn iinnb 'UM foUen broB fein, ba^ ba§ geftoten gut toeib hjibbcr geben, bie biete gcftvafft, iinb bie \)^xi- miüiidc- mifjprauffjen, urtaub-J bevaiilit meibcn. ,^ic[t iinnb gilt Cv, fjo bcv ^apft ha- anbcrii tago feiner crlticliiug reget iinb gefelj s madjt in feiner Ganceltel),' baburd^ unf^er ftifft unb pfrunbt geraubt Inerben, ba t)er fein rcd)t ^u ijat, fo fot a öicl inet)r gelten, fjo bcr feljfjer {^oroluä bc-- anbevn tagö feiner h'onung reget unb gefclj gebe, burrf) gant;, beiitfdje lanbt feljn let)cn unnb pfrnnb mel)r gen 9(om laffcnn fumnieun bnrd) ba-j S^npftv 5Jtonat, unb Inas I)t)nein himmen ift, Inibber frei) tcerbe, unnb non ben 9{o= m mifd)en reuber erlofjet, ha ]n er red)t l)Qt Oon nmpt Inegenn fel)nio fd)lnerbtc'.

9hl l)at ber Siomifd) gel)t? unb raubftul nit müd;t bcr .^cit errtiartten, bo3 burt^ büpft 9Jtonat alte le^en t)^netn temenu, eijni-j und; bcm aubern, fonbern eistet nadj feinem unfettigen tuanft, bns er fie alle nuffc- fnrtjft t)i)ncin rel;ffe, unb Ijat uüir bie lUnnaten unb ^Jfonat ein fold) fuiib erbadjt, ha-i bic l•■ Ic^en unb ^frunb uoc^ breljcrtcl) loe^fjc ju Siom bcbafft Jocrben.-

3um erfteu, f^o. ber ein frei) pfrunb l)at, ya 3iom obber anff bem liiege ftirbt, bie fetb muf', cluig ei)geu lilei)bcn beo 'Jiüniifd)cn 'reubifd)en' ftnlo folt iä) fagen,^ unb tDoUenn ben nad) nit rcubcr t)cl)ffcn, fjo folc^e reubere^ nic= mont t)t)c gcliorct und; getefjen l)at. 20

^uni anbern, f^o ber ein tel)cu l)at übber ubirtumpt, ber be-j Stopft obber ßarbinet gcfinbt ift, obber fo er juoor ein tcl)eu t)at, unb barnad) bapftä obber ßarbinatc- gcfinbt luirt.* 9iu loer mag beC' bapfts unnb ber (5arbinel gcfinb jelen , 130 bcr '4?apft , locu er nur fpaljicreu rel)t , bei) brcl) ober üier taufcnt maul rcl)ttcr umb fid) l)at, trot; allen fet)f5eru unb fuuigen? £cn (Sl)riftu§ ss unb fanct '^dct giengcn jufuffcn, auff baS tjijxc ftatbalter befte me^r 3U= prad)ten unb prangen betten. -Jim bat bcr gel)^ Uiel)ttcr fid) crflugct, unnb fdjüfft, hai aud) l)erauffen uicl hm namen l)abcn bcpftlid) gefinbü, )uic ^n 9{om, ha-j nur in allen ortten ba» blofi fd)alrfböfftig tnortlin 'a^apfts gcfinb' aEe le^en an ben ;Komifd)en ftul bringen unb cloiglid; befften. Set)nb bas 30

2 ^eiauij UC 22 3n I oniMaubc: „2ic man gamitiavcä iicnt"

') 33gl. SBcntatl) ®. 9(i 'iUun. 40, baju itod) „Sic bc(c^iBcniiigi'ii bcc- IjiHjligcn !K5. iUci)." IÖ2I m. »iij''. ») 5ügl. llutteni o])p. ed. Bcnkin.;,' IV 5. -JUO. ^} ä!gl. „Tic bc=

jdjloetiingcn bcs pal)ligcii iRo. ;Kft)." 1521 S(. 3?ii": „4<äpftlid)c t)iil)litfal)t iej,it imb otbiitiott, iDami nl)ti gaQftlittjcr jii ;)iom ftirbt übet nuiicrt()nlbc» ;Kotn niiff bcm locg mit tob abgcct , fo ircr l)ailigtl)(iit fomilinriä unb bicnft Uctujoubtct golucfcu ift ober iiit , bnjj nllo fciuc bcncficin unub Cfficia, ji) jcijcn gtofi ober gering, bapftlirtjer l)iH)lig{l)ait jii uerlV)rt)eH l)ai)mfnüen". (frtueitert uorgebrarfjt nnf bem 5iürubcrger ;Keid)->t(ige Bon 1522 unb 152:!, unr nngebeutet in lliitti'iii opii. ed. Bücking IV ©.204. *) Inrüber loiirbe nielfiiltig filiigc erhoben, ficl)e

SIBimpl)clingä Hesiionsa &e. in „öiermnuia (fuec SiUiij". 1515 a?l. Miiij'', 3- ^- Unppen-J .ftlcine *Jiiiri)lc)"e II ©.412, Uutlcni opp. od. Böcking IV ©.200, „Tic beidjmeningen be-5 Ijaijligeu M. !Hei)." 1521 331. S^ij^f. nub bie liravainina nuf bcm '•Jiiirnberger iHeidjjtng Bon 1522 unb 1523, bgl. SBenratl) @. 90 9lum. 21.

9tn ben rijtiftt. 'ülbcl bi-utjdjer ^(ntion Hoii bcs ri)ti|"t(. ©lanbe? iPefjftimg. 1520. 421

iiit liorbrtcfjlid^c teuffeltfcljc fuiible'? Sc^en inir ,511, 1,50 fot 'DJtcnlj, ^JJiagbcCntrg, .•balbcrftab gar fe^nn gen 9{om fummcn, iiniib ba§ (Farbinolat t[)cur gniig hcliiili't iiH'rbcnn.' Tcirnndj loüücii iuir nll bciitid;c 55ifcfjoff Garbinel mad^enn, hai nid)tv cvauffcii btcljfae. ■> 3iim bvittcnn, too iniiB ein U'l)en ein Ijabbev fitf) ,5U !Hom angefangen,

)xiilä)5, id) ad)t, foft bic gemeljnift nnnb groffift ftraf,^ ift, btc ^jfninbcn gen 9Jom 3uln-ingcn. S^an ttio f)ie fein tjabbcv ift, finb man untjelilid) buffcn ,3U 9{om, bie fiabber anf,5 ber erben groben, nnb pfrunbcn angrcljffenn, ftio fic nur niollenn, ba manc^ frnm {jricfter feinn pfrunb muf3 Dorlierenn, obber mit

1" einer fumma gelts benn l)abber abefnuffenn, ein ,]cl)t lang. Sold) (et)en, mit l^abber red)t obber nnredjt lnn1)afft, niuf3 and; beo Jliomifdjen ftulö emig eljgcn fein.- (£■§ tnere nit Uninber, ba§ got öom f)l)mel ft^lneM nnb IjeHifc^ fehir regnet, nnb Si'om in abgrnnbt luirfendt, inie er Hortojtten 3p^Pi"n U"!^ (^0= i- ™»f- i^. morren tl)et: Umy fol ein inipft in ber (?l)riitenl)eit, locn man feiner gctralt

i-' nit anberS Brautet, bann ju fot(^er l)cntt 6of,]f)eit, unb er bie felben fd^u|t nnb f)anbt()a6t? 0 cbetn fnrften nnb [)ern, loie lang toolt t)f)r elnr lanb unb Unit foldjen reljffenben lüolffen offen unb frei) laffen?

S)a nto folc^ pradtid nit gnug lt)ar, nnb bem gel)^ bie 3eit 3ulange toart, alte biftum t)t)nein 3nrel)ffen, f)ot mein lieber gel)t3 bod) fo biet erfnnbcn,

20 bau bie biftumb mit namen erauffen, nnb mit bem grunb unb bobenn 3U JRom fein, unb ba-j aIf3D fein S^ifc^off mag beftetiget tuerben, er fanff ban mit gioffer fumma geltä bau |3allium, unb t)orpfIid)te fid) mit grctolic^en el)bcn 3U einem el)gcnen fnedjt bem Stapft.-' Xa ber fumptC', ba§ fein 3?ifd)off lüibber benn '-J3apft tl)ar Ijanbeln: bau l)aben bic ^Konter and) gefnd)! mit bem

25 et)be, unb fein alfo bie aller rel)d)ften biftumb in fd)ulb unb öorterben tummen. 5Jtcn|, ijox iä), gibt J3:taufent gutben.* S)ou fein mir t)l)e 'Konter, al-^ mid^

1 tcüilijdje füll!) I :! alle BC U gcmctjn ift unb gvoffift ftvaff ift C cbctcn BC 17 „unb frei)" fcf)lt in I 19 t)at BC

') 9Ubrcd)t uoii 'i^vaitbt'nburg, Srjbijdjoj öon ÜJfagbcbing xuH) Diainj unb Stbiniiüftratot »DU .riol6erftabt, lunv 1518 itax-biiuil geluurbcii. -) 3n 2ßimp^cüng§ IJpsponsa ätc, ©et=

moitia (fncc Äiliiij 1515 3?1. M'', beißt cö: ,Lites infinitae, contentiones et rixae. nmcores et odia inter Christi ministros susoitantm-, nutriuntur atque foventur", unb 3*L Miiijl»: „Imiietret natio nostra, ne sacerdotia jjinguia possidentibus senio vel morbo confectis iniquissimae lites moveantur, sub quarum pendentium typo versipelles, nullo iure freti, in praemortuorum beneficia vel iura subrogentur". ') SBgt. ©. 31G. Hutteni opp. ed. Böfldng IV ®. 179. Über baä ^^aüimn f. »curatt) 2. 91 Sliiin. 22. *) 3n ber ©cbrift bon bem *|5npfttf)itm ,511 Mum oben @. 288 biefj es: „Diainjer iBic-tbnin ()nt bei 51ienid)en=Ö)ebenfen fiift ndjt 3:ifd)ofmäntcl nns 9ioni getauft, bereu ein jcglid)er bei HOOOO föulben gcfteljt". .^utten jagt im Vadiseus (Hutt. opp. ed, Böcking IV @. 192f.): ,.Superioribu5 annis cum strenuus qui- dam dignus hoc honore episcopus [£ictf)er Don Sfcnburg] a Romano quidem pontifice con- firmari sustineret, pallium vero emere nollet, in eoque perstaret, ipsum quidem anathe- mate confixit pontifex temporis eius, successores vero, quod in contumaciam hanc semel consensisset ecclesia Moguntina, dupli in perpetuum damnavcrunt: cum prius X millia statuissent enim, XX nunc millia exigunt', unb etttiQä lDeitext)in : „Nunc repertus est Mogun-

422 9tn ben ^ttftl. 3tbet beutj^ft gjatton öon bei äjx\\ti. ©tanbeä SBcifcruiig. 1520.

bimdit. ©ic I)aticnö lool tunlicittcn fctjt l)m gctjftlidjeii vccf)t, bas paUium uinb)Linft .^iigcbcun, bc» iöapftö gcfinb luenigcrit , I)abbcr minbcrn, bcn ftifftcn unb btid)offi'ii l)l)ie frel)I)ett lafjeit: ober hau luolt uit gelt tragen, brumb t|t bnc- bkit unifcrct unb ift bcn bifdjoffcn unnb ftifftcn aller geltjalt genommen, fi^cn lüic bie (Sifren, Ijoben luibbcr nmpt, madjt, nod) lucrrf, fjonbern regicrnn s alle btng bie ^cnbt buben ju 9{om, anc^ fd)ier hcä Kuftev» unnb ©locfncrä ampt in allen !ird)en, alle l)nbbcr rtcvben gen IHom ge|ogenn, tljnt l)berman bnrdjo bapfty geliuilt, tmi er luil.

äßa§ ift geft^eljcnn in bieffem ^axti ber S^ifc^off ju ©trafjbnrg trolt fein ftifft orbenlid) regieren unb reformieren in gottiö bienft, unb ftellct etlic^ m gotlid) unb ßljriftlid) artirfcl barlju bicnlidj, '^Ibcr meinii lieber bapft unb ber lietjligc 3{omifd)e ftul ftoft jn pobenn unnb öorbompt fold) t)et)lige, geiftlid) orbnung ganti mit einanber burd) anlangen ber prtefterfd)afft : ^ invi bcpft bie fd)aff Plirifti geliiel)bet, f^o fol man priefter mibber Ijtjren el)gen bifdjoff fterrfen unb tjtnen nngeliorfam in gotlid)en gefeluni fdjuljcn. Sold) offentlid) gottiä 15 fdjmad) loirt ber (fnbtdjrift, boff id), nit t)orncl)mcn. Xa l)abt l)l)r bcn bopft, lote Ifyx t)abt getuollet. SÖarumb ba« ? (vi) luo einn fird) Irnirb reformiert.

3 l)t)r frci^cit (' .'> amjitc, nocf) ntncl)t 1 I0 gejc^cn Bejc^ljrmen I

tinus senex qui mpiuinit outavuin ab hoc Alberto vidcrR sc Moguntiae eiii.scopum". lau X.'ut()i'V nt'ct bei iillor iUn-roiiiftiinmuiiij nidjt (1114 •riultcii gcidjcipft l)iit, ift in bct „'i'criiittft: iiidjUiig" gcjeigt. äiJQl)rjd)eiitlid) ift il)rcr bcibct CitcUt ayimpljcliiig? Ö5iitnd)tcn Don l-MO, bas i()nen in bcm 'Srfjlcttftiibtct Srucf ber Gravaniina Germanicae Nationis üotliEgcn niod)tc; Ijier Icfett luir nämlid) 81. Aiij»: „Seiles Moguntina, ut dieitur, olini solum dedit decem iiiilia florenoriuu. (juae cum quidani ilüc electus dare renueret sicque usque ad niorleni suam per.sisteret , electus jiost euin, confiruiationis cupidus, so opponere tiuiuit sodi apostolicao, olTerons aiitiquam sunnuaiii, puta decem niilium florononiiii, is nee confii'uiationeni impetrare potuit, nisi et reliqua decciu milia siniul rcdderet, quae adliuc extabant a suo praedecessore nondum persoluta: sicque cogeliatur dare viginti milia florenorum, quae tunc indubie in registrum caincrae signata sunt et usque ad nnstram aetatem a singulis arcliiepiscopis exacta, et neduiii viginti milia, sed et viginti quinque pioptor nova of'ficia et novos pontiticum familiäres. Tandem exerevit summa u.sque ad viginti Septem milia. quae ardiieiiiscopus .lacobus [Uon S^icbenftrin] cogebatur nuper persolverc. Sicque in vita unius hominis se])ties viginti quimim' milia a solo ai-cliiepiscopatu Moguntimo pro confirmatione archiejiiscojii Roiiiam (ler- venenint". Ö5taf 2;ict^cr »Ott 3ifnbiirg Ivrnrb bcn 18. 3«'" 14-VJ crlunljlt , 'JJintEgtnf '}llbrcd)t Don SBranbcnbiitg bcn 9. 2)läri) ir>14: bcibe cingcjdjloijcn, lontcn c* nrfjt (frjbifdjöfc, bie iitnct= ()nlb tioii ftlun *;0 3iit)tcn bcn l'lain.^'t Stiit)l bcfticgcii tmtten ; 2l>inibl)fliiig fd)ricb unter ■JUbtedjt-; aUirgängcr, Uriel Ucnt Wemmingen, fonntc nlfo bei gleid)em '^Infiing-j^rnnft nur 'sci)ties' jogcii. 5Bgl. (yerinanin tfnee äiliiij 1.515 iöt. Miiij-' unb 5<enriit() ®. 91 Slmn. 22.

') ä!gl. 1t SWeitc 1 e. 459 unb ftolbe, 'JJlnrtiii i.'nti)er @. IWT, ?(nm. ©, 2.5(i. .^lieromjinn-J (finjer in (einer Sdjrift „2ß3b' ba-i Imdjriftenlidjc biid) SlJnvtiiii Snter-s SlngnftinerS, nii ben Ieiutid)en ?lbcl nnfjgaitgen Vorlegung" 1521 3<t. Wij^: „ll^er l)iit bein bifd)off Jiu iStrnfebnrg feiim otbnnng luibcr bie freljljeit bct ptiftcr auffgcljabeii (nio id) nnbcrft niti) ijvrc) bann t'eo?"

9(11 bell rijviftl. •UM bciUirf)« '■Jiiüiüii dliu bfö djriftl. ©taubes Sße|fevuiig. 1520. -123

lucvi' ba-5 eiiiicl)iicuii fcvlid), baj JKoiu muit lnKcicf)t ouc^ brau: barubcr foU mau cl)c fein pvicftev mit bcm anbcvn (\)m-:> bk\]kn Inficii, iinb »nie fic Ui]i)(x niHninct, furfti'u iiniib tuiiifl iincin)",} iiiad)cim, bic luclt mit (51)iiitcii ülut cviiiUcnn, bae l)l)e lüt bcr ei)riftcn cl)iiirfcit bcm ()e^lt9cn 9{omiid)cn ftucl

■■ bald; icformifvii jufdjaffcn gebe.

ibMf,5()cv []abm luir üov[tanbcii, luic fie mit bcii pireuubeti Ijanbctu, bic öoi-fallcii iinb lo),] »uevbeii. Tai crfeUet beut aarttcti gel)!? gu Incnig Ion, bavumb t)at cv fein fiu-fid)tirfctt j;vt^el)gt aiid) in bic (ctjen, bic iioc^ bcficiicu iciii buvd) l)l)vc furUic)"icv , baö bic iclbcii niid) Ipf; fein muffen, ob fie fdjoit

1" iiit lüf] fein, iiub bac- iiuind)ciicl) Iticljfjc.

3inn cvftcit Iniirct er, Wo fette prcbciibeiiii fein obber iSiftumb, biird) einen alten ubber fvnnrfen obber and) mit einer crtidjtcu untndjtictcit bcfeffenn, bem felbcn gibt ber l)el)ligc ftnel einen (5oabjutür, btvj ift ein mitl)clffer, on fcincnn Inillcn unnb bancE ju gut bem ßoabjutor, barumb baä etjx bc» Sapft-3

1 gefinb ift, obber gelt brumb gibt, obber fonft mit einem lliomifdjcnn fronbienft Oorbienet Ijat. 1a mufj ben abget)n frei) crmclung beü (Sapittel-?, obber redjt bc», ber bie pfrunbcn ^at 3uliorlel)l)en, nnb alli-j nur gen Sioin.

3um anbern t)el)ffet ein toortlin 'CHnnmcnbcn',' ba-3 ift, tuen ber S3apft einem Garbinal obber fonft feiner einen ein reid), fet (5(oftcr obber lirdjen bc-

-'" fill)et 3ubel)alten, gleid) nl-j lueu id) bir l)unbcrt gnlben ,]ubc^altcn tl)ct. Sif,5 l)et)ft ba§ ßlofter nit geben noc^ borlcl)l)cn, aud) nit öorftoren, nod) goti-5 bicnft abetl)un, fonbcrn allein ,jubcl)alten tt)un, nit baä crf,5 betüoren obber baloeu fol, fjonbern bic perfon aufjtrclibcn , bie guttcr unb jinfj einnct)men, unnb urgent einen apoftaten,'-' t)orlauffen numdj Ijljnein fc|cn, ber funff obber

r. fedjC' gnlben be-J o'i'-'Cä' npmpt, unb fiiit bcv tageä in bcr lird}cn, öorfanfft ben pilgern 3el)d)cn unb bilblin, bac- tuibber fingen nod) Icfjcn bafelb mel)r gefd)id)t. ben, Ino ba§ Ijiefj glofter Öorftoren unnb gottiä bicnft Qbtl)un, f3o mnft man benn '-J?apft nennen ein üorftorcr bcr C?l)riftenl)cit unb abctf)eter gotti-j bicnft, ben er trcljbet furluar mcdjtig: bai} Inere ein Ijarttc fprad; ju

:i» 5Kom, brumb muf,] man nennen ein ßommenben obber bcfc[)lung bau Glofter 3ubel)alten. Xif]er flofter tan ber 5öapft Oier obber mclir in einem ^i-ii^ .i" ^omnu-nben nuidjcn, ba eince mcljr ben fedjä tanfent gulbenn l)at eintummen. "Jltfü mc()rcn fie ]u 'Mm gottiä bicnft unb ert)altcn bic ßloftcr, S)a§ lernet fid) in beutfdjen lanbcu and).

■■>:' 3""^ brittcnn fein cttid) leljcnn, bie fie l)cl)ffcnn ineompatibilia, bic nod)

orbuung gel)ftlid)-:' redjtü nit mugen mit cinanber bel)alten mcrben, al-j bo fein 3tt)0 pfarren, jtüct) biftumb, nnb ber glcidjen. .öte bre^ct fidj ber t)el)ligc

7 9iu er fcUct ABC ju tucuiä tafa C 11 fcigtc pveficnben I 12 uutöglicfjeit I

17 jutjov liefen A(5. 2c> ben Vitgcv BC ben Vilflviu I 28 unb attottcv I :_!2 mclji-

ban I5C 30 9et)fttii| rcdjtä lilJ

') S>g[. SBeiitatf) S. 9'2 91nni. 24, bn3u nod) „1k bcidjlui'viuicicn bc-;- Ijaviligcn ;Ko. Siel)." 1521 f&L 58iij''. ■-) »gt. iBcnratl) Z. 92 91nm. 25.

424 5ln ticti cf)rift(. 9(bc[ brutfdjct Diation Don bei rf)rift(. Stonbe? SBeffcrung. 1520.

9{omifc^c ftiicl unb cicl)lj aV]^o au]] bcm flciftlicf)cu vcc^t, ba-i er t)f)m glo^cn lundjct, bic l)cl)iicn 'uuio' unb 'iucorpovatto',' ha5 i[t, bii'? er üict iiicompatibiUa in cl)nQnber kt)bd, bn« ein§ be§ onbern gtib fei), unb al\o glci(^ aUi ein pfvennb gcacf)t tncrbcn, i]0 fein fic nt)mmer incompatibilia, unb ift bem [)ft)= ligenn geliftüdjcu rcd)t gct]olffcn, has cS nit mel)r binbct, ben nticinn bei) 5 benenn, bie fold) gtofjen bem bnpft unnb feinem ©atario nit abefanffcnn.'^ 2)cr ift aud) bie unio, bas ift Doreljnignng , bnä er foldjer Iet)en üiet ,5U= fammen toppelt als ein trnnb l)ol^, nmb tnitd}? !oppelC' tuiUen fie für ein tet)en gel)atten inerben. '^Ufjo finbt man Inol einen Gorttfnncn ,^u 'Hom, ber für fi^ allein jyij pfarrcn, öij 5prebftet)en unnb Eliiij pfreunben bnrljn u' t)at,'' Unld)« aKe§ Iiilfft foW) ntetifterlirf) glnf,] unnb l}elt, ba-3 nit tnibber rcd)t fei). älHi'ö nlu (Sarbincl unnb anber pretaten l)abeun, bebcnct ein l)glid)er felb§. ©jo fol man ben S)eutf^en ben Beuttcl rennten unb ben fu|el öortrel)faen. Ter gtofjen eine ift oud) "'.Jlbminiftratio', baä ift, ba§ einer neben feinem biftnmb, '^Ibtel) obbcv bignitet l)abe niinb nlli-j gut bcfilu', ou bas er benn i'» nnmen nit f)nk, ben aüein abminiftrntor. Ten eS ift ju JKom gnng, baö bie mortlin fid) Inanbeln, unnb nit bie t()nt, gleirf) aU Inen id) leret, bie l)nr= liiirttl)n folt bnrgemel)fterin l)el)ffcn, unnb bod) blel)benn f^o frum ai-i fie ift.

2.!Bctr.2,3. ©old) ;)hnnifd) rcgiinent I)at fnnct 5peter Horfnnbet, ba er fagt ij. 5ßet. ij. '©§

Inerbeu falfd;e mel)ftere fnmnien, bie in gel)licrel) mit ertid)ten liuirtten nbir 20 end) l)anbelen Inerbcn, l)f)ren geluinft 3utrel)bcir.

ü-ö l)at nud) ber liebe a{omifd)e gel)li benn praud^ erbQd)t,* baö mau bie pfrcunb unb le^cn öorteufft unb Ie^t)ct auff fold)enn öortcil, ba§ ber Por= fenffer obber f)anbtf)ierer brauff '6et)clt benn anfnl unnb jufprnd), bn§, f,^o ber befilun- ftirbt, bac' lel)eu frei) Inibbcr t)el)ni fterbc bem, ber c-J imrbpn Horfaufft, '-s Porti()cn obber Porlaffcnn I)at, bamit fic aufj ben pfreunbcn erti gntter gemad)t bnbeii , baö niemant mel)r barlnt tumnien tau, ben Ineldjen ber inirtanffcr baffelb lun-fanffeu Inil, obber fein rcdjt baran befd)cl)bet an feinem tobt. Tn= neben fcl)nb ^I)r öiet, bie ein letjen bem anbcrn anffgeben mir mit bem titel, baran er fein f)eller cmpfc()et. ö^§ ift and) nlu alt Unnben, ba-3 einer bcm '" anbcrn ein letjcnn anffgibt mit üorbe[)alt ctlid)er fummeu ^erlidjy ,il)nfe-3, Irilc^S Port^eitten Simoucl) >nar,' unb ber fturflin Piel mcf)r, bie nit ^nrliclcn

TOottd. 27,35. fein, unb ge()n alfo oicl fd)enblid)cr mit ben pfreunben nmb, benn bie I)cl)ben unter bcm (Srcut^ mit (51)riftu-3 flcl)bern.

10 'l!tocl)ftel)cn (.' yliii pftcimbcn 6 K! bcii fcrfcl rniimon I 2ii in gftitiglcit 1

23 pfnmb (' tittjm ftctbcn (' 2ii pfvimbfu 1«'

') Sgl. SBcnratt) ®. 93 9tiim. L'7. -) Itgl. acurall) e. 93 Jlmn. 28. ») .fiioviii

biitfteu mir eine *)!üti3 3ul)nini5 luui bei W\d imr iiii-j Ijubcit. ') ilSfll. „2if bofrtiUifniiuicii

bi's l)nl)ligcit ;)ie. ;)iel)." l.")21 4M. iMiij'' in bem ?lbid)nitte „Soll licvfoiiffiiiig bcv *|>iviiiibeii, niid) niif jufiiiifftigc bctrljuiig". ') ■0""''"* Vailiscus Ijeifit e*: ,.siinoiiisiinim verbo

(luidem dctestantur , re autem vera unum coluut et exeirent', j. Hutteni opii. ed. Böcking IV @. 185. Sgl. Söcntntf) ®. 94 «itm. 30.

?rn bell grifft. 9lbft bcutft^cr Ülation bon be3 c^riftt. ®tnnbe§ SBeifcritng. 1520. 425

l'll'cr alli'j »Ddy lni,j()cv flcfaf^t, ift f'ift n^t iiiib ivlüoiiiid) luurbcn ,511 9iotn. ^J!oc^ cinis l)at bcv c\(ii} cvbadjt, ba-S ic^ f)off fot bao tctit fciiiii, baniii c()r fvlinivt^. Xa 33apft l]nt ein cbliö funblin, bo-s t)cl)fift '|Vctorati5 rcfcr= öQtio, bns ift fcincä gciniit' fiivbc()alt, et propviiiö motuä, minb eigener miittoil

s bcr getralt.' SaS gelict nlfjo 511: SL'enn einer 511 yjom ein lc[)enn erlanget, baC' l)[)m ttiiit fignirt unnb reblicljer tucljijc ,3ngc)rf)rie6en , tote ba ber brauc^ ift,^ f.50 fnmpt bcn einer, bcr ge(t bringet obbcr ionft norbienet f)at, ba nit üon 3nfagenn ift, unb begert baifetbig Ichen Hon beni Impft, £30 gibt er t)t)m, unb nl)tnpt§ bem anbern. ©prid)t man bcn, er fje^ unred^t, f^o muf,5

in ber allirfictjligiftc batter fid) entfdjnlbigcn, baS er nit i]o öffentlich mit geliialt Inibbcr rcd)t tjanbcÜen gcftrafft loerbe, unnb fpridjt, iix l)ab in feinem l)cr^cn unnb gemut baffelB letjcn l)f)m felb§ unb feiner öotlcn getoalt fnrbet)altcnn, f^o er bod) fein IcBtag ^uPor nie bation gebadjt nodj gefioret (]at, unb ftat nu rtlfjo ein glofjlin funben, bac- er in cljgcner perfon liegen, triegen, unb t)berman

>5 cffcn unb norren mag, unb ba§ aüiö unOorfe^ampt unb offcntlid^, unb tütl ben nod) bad Ijcubt ber (?()riftcnn()ett feinn, leffit fid) mit öffentlichen lugen bcn bof^cn gcl)ft regieren.

3)if3er mntloillc unnb lugcnljafftige furbcl)alt bcö Sapftö madjt nu ,5u ;}{om ein fotd) tocf^cn, ba-j niemaut baOon rcben tan. S)a ift ein fauffen,

20 tiorteuffen, ltied)f3clin , tanfdjen, raufdjen, liegen, tricgcn, rauben, ftelcnn, prai1)teu, Ijurcrct), buberel), anff aüertet) it)el)f3 gottis üoradjtnng, ba§ nit munltd) ift bem gnbc^rift, tefterlid)cr 3uregicren. ift nichts mit S^enebig, '^Intborff, 'iiitatjx gegen bief3em 3«vmarrft unb tauffS lianbet 3n 3{om, on ba§ bort bod) Pornunfft unb red)t geljaltcn fnirt, l)ie gel)t c-J »nie ber teuffet fclba

25 toil. llnb auf3 bem nteer flcufftt nh) in atte toelt gleid)e tngent: folten fid^ fold) Icut nit bittid) fnrd)ten für bcr rcformatiou unb einem freljcn Goucilio, unb et)e uHe tunig unb furften in etjuanber l)enctcn, baä l)l)c nit burc^ t)^r ct)nidcit ein ßoncilium toerbc? äBer mag let)ben, ha^i folc^ fein buberel) an tag fomme?

3u ^u le^t ^at ber ^apft 3U biffcn allen cblcn lienbeln ein cl)gcn faufft)auf3

auffgcrid^t, baö ift beä £atarii l)auf3 3U 9{om. ' Tat)^n muffen alle bie tummenn, bie bieffer h)el)f3 nad) umb lel)cn unb pfrunb l)anbeln, bem fclben mufj man fold) gtof3en unnb l)aubtl)ierung abfauffeu, unb mad)t crlaugenn, folc^ l)eubtbufaerel) 3utrcl)bcn. @5 Inar Oor^el)tten nod; gncbig 3U 9iom, ba

35 man ha-i rcd)t muft tauffcnn obbcr mit gelt nl)bber brucfen. Slber i|t ift fte fjo foftlid) tuorben, baö fic niemaut leffit buberel) trcl)benn, es muf3 mit

6 toitt tcfigniEtt I Ki aUcrljeljUgiftc BC 12 „Boücn" fetjtt in BC 19 Jcuffcn,

Bottcuffcn BC 22 lefterlic^ BC 23 ^avniard C 27 et)onber AC 2S on bcn tag ß

32 ben felBen E (folfc^c Sluflöjung beä SlbtürjungSflrid^ä in ABC)

') Sgl. Hutteni opp. ed. Böcking IV @. 213if. Senratt) ®. 99 «nm. 48. "-) S?gt. SBEntof^ ©. 94 3tnm. 31, @. 98 ?lnm. 4-5 unb <B. 99 'Jlnm. 46, futoic Semmc ®. 31 9lnm. 1. ') Kgt. SfUTütf) ®. 93 3lnin. 28.

42ii 'lii btii djvifH. 'Jlbct hcutjrfjcr Sfntioii iioit bei- rfjtifti. Stonbe-:- SPcijctuiig. l-')20.

lumiiuMt öov crfaufft Incrbcii. 3ft boy nit ein f)uv(]aiii3 iiBir oUc t)iiv()ctt)i',cv, bic l)rmaiit cvbciicfcu mod)t, 1,50 lüdjfj id) nit, luaö ()nrl)cUif3cr t)cl)ijcn.

.'paftn IUI gelt in biffem fianij, fjo fanftu jn aUenn ben gefagten ftucteu fnmnten, nnb nit allein ]n ben ielden, i^onbevn allcrlet) nnid)cr Inivt [)ie nnib S^elt rcblid), nl'j geftolen, geraubt gut gered;tfcrtiget. .Sjie lucvben bic gelubt .-. auffgeliebet, l)ie benn niundjen frel)t)eit gekn aufj ben orben ,5uget)enn, ^ie ift fcljUc ber el)elid) ftaub ben getjftlidjen, tiie mngenn Intvn finber el)lid) ttierben, nllc unel)ve nnb fdjanb t)ic 3n Inivbcn fommen, aller boiyx tabel nnb mal I)ic juritter ge)d)lagen unnb cbel tnirt. .^ic nm]',] fid) ber el)clid) ftanb lel)benn, ber in üorpottcn grab obber fonft ein mangel l)at. D toilc^ ein idjetunei) m nnnb idjinbcrel) legirt ba, ba-i ein fd)ei)n tjat, bae alte gct)fttid) geieti allein barnnib gefeljt fein, ha-i nnr Hiel gcUftrid luurbenn, baraufj man )idj nuiij lof^cn, lücr ein (St)riften fein fal! ^a l)ic trirt ber tcuffel ein l)cl)ti9 unb ein got baiju: liui-j l)l)mel nnb erben nit Innnuig, i>ai- nonnag hi']] tjauf^. (S'» l)el)nen (Jinnpofitionec', freijtidj eonipolitionec-, ja cnnfufiones.' C lüie ein li )d)led;ter fi^a^ ift ber ,30! am 3{cl)n gegen bief^em l)cl)tigen Ijaufje!

■Jüenuint fol adjten, ba\' id) juoil fage. ßy ift allio offcntlid), ba« fie felb 3n 'Kom muffen betenuen, ec' fei) grenlidjcr nnb meljr, ben l)emant fagen fnnbe. ^sd) l)ab nod) nit, n)il auc^ nodj nit rnrcn bic redjte t)elgrnnbfnppen lum ben perfonlidjen laftcrn. ^d) rcbc nur Oon gcmclinen, lenfftigen fadjen, su unb fan fic bennodi mit limrtten nit erlangen. 6^ foltcn bifdioff , priefter= fdjafft unb 3iU'or bic Xoetorec' ber llnilierfiteteu, bie barumb befolbet fein, l)t)rer pflidjt nadj Ijicloibber eintred)tlic^ gefd;rieben unb gefdjricn t)abcn. ^^a loenb boy blat umb, fjo finbiftu eci.

{^•i ift nod) bay 93aletc babpnbeiin , ba-? muf^ id) and) geben, la nn 2.'. ber unauf3mef3lid)e gepti nod) nit gnug l)et an allen bif^en fd)eticnn, ba billid) fid) brcl) medjtige tunige lieffcn an benugen, Ijebt er nh) an fpld)e feine benbct juPorfcknn unnb innfauffenn bem /vocfcr ]n ''^(ugfpurg,''' bay nn biftumb nnb Icf)en ,5nlunlei)l)en, tau)d)en, fauffcn unb bie lieben banbtl)ierung gepftlidjcr gntter tret)ben eben auff ben rcd)ten ort ift tummen, unb nn auf^ ge\)ftlid)eii :'« unnb h:)eltlid)cn gntter eine banbtbierung liunben. 'Jiu mod)t- id) gerne ein ]]o

2 ^ut^eljfjcr ^cl)!fcii A c< ouffgcljc^et U 7 cljüc^ ftaiibt 151' lii „mau" fcl)U iii HC i:! fein (ot IW 29 juDottcljou I!

') aSgl. 5i<ciirntl) ©.94 'äliim. ;W: „C'Diniio.-iiliones 1)ti|ifn bii' ii^ctvüflc, lucld)C jüt bic t^tluitfimg Uuii Xic-pciijcu 9c,ial)lt (üctbcii". V.'utl)er.> aBurtipirl 'aiiiivuittium"'?, ja coufiifiinu'i' (önnte mon bcutfd) ction loicbctgcbcii ■3.fcrrl)tu)igcii , ja itcrfcljtuiiflcir obct 'Gnoitfiingcii , ja Söcthjirtutigcii'. ') .f)uttcn \ac^i im Vatliscus: ,[tii .sine rovehro nos arliitrantar, ut,

pccuni;i luiii cjuid iianitiir. iil non esse vendi ac emi persuadeaimir, luiii aiieo aperte tiiciant lioc, ut Furclicris etiam lieiieliciniuiu miiuliiiatinni-in inrinittant", f. Ihitteni oi(p. eil. liöeking IV S. IS."). ii»ci ber iH.*al)l l^ljriftu^il)-^ Uüii ^tnbiüii ,iiiiii 5<iid)of l'oit VliiiVi; biirg ctflütle öffciitlid) ein 5"99f'^' ft '("l"' i»'" *+'<>Pf' ""^ ^f" »f'"!"' im ^ciitol.

9lit bfii d)rifü. 9lbrt bcutjrf)« Aktion Bon bei rfjtiftt. Stanbe? SBejfctung. Iö20. 427

f)oc^ tiornunfft tioicu, bie cibcndcnii inodjt, linv^ iilu l)i)nfuvt fiiubc c|cicl)cl)ii bind) bcnii DiDiinidjcim c\cl)^, bai nit (\cid)fl)cii fd), es tucvc bau, bas ber gorfci iciiic bi'l)bc iiniib iili' cl)niflcn l)niibc[ mid) l)cmant fori'rtjt obcv bor- faiifft. ^sd) mcl)ti, )cl) anfj ciibc fummcii.

."■ Xan loa» fie mit abla», 6itl(cu, LHndjtbvieifcii, biittcrbvicffcn imb aiibcr

ConfcfftoiialilniC' tjnbcu in nllcri lanbcii (-(cftolcn, iiod) itctcii uiinb cridjinbcn, ad;t id) al-5 flirfiocvd, iiiinb glctd) al-j mcii man mit einem tcnffet in bic l)cflc iDurff, 5Ht bn» fic locnig tragen, beu fid) liuU baüou crt)atten funb ein med;- tiger fiinig, fonbevn bao er gegen bie obgefagten id)efif(niie fein glel)d)enn l)at.

w 3rf) icf)iiicl)g aud) nod} ,5nr jcit, luo [oldjä ablao gelt f)i)ii fummen ift: ein anbcr mol Icit i<i) barna^ fragen, bcn ßampoflorc nnb 33et öibere unb etlid) mci)t orttc »niffen Inol etUms brnmb.'

Tk meit bcn inld;-? teuffeliid) regimcnt nit allein ein offentlid) ranbcrcl), tricgerct) unb tl)ronncl) bcr f)cUifd)en pfovtten ift, f3onbern and) bie (5f)iiftcn^

i.i l)cit on lcl)p nnb feel bovtcrbet, fein Inir l)ic fdjnlbig allen üleif.j fnrtnitucnben, fold) jamcr unb jurftinnng ber (il)riftenl)eit ^ulocren. SÖoUen lüir luibbcr bic 2urdcn ftret)tten, [50 laffet una l)ic anl)eben, ba fie am allerergiftenn fein: I)encfcn toir mit rechte bie bicbe unnb fopffen bie rcubcr, Inarumb foltcn loir frei) taffcn ben !;Komifd)en gel)^, ber ber grofftft bieb nnb renber ift, bcr auff

2u erben tummcn ift obbcr fnmmcn mag, unb bac- a\i\a in Cffjriftnc' unb fauct 5ßeter§ ^el)ligem namcn ? tocr fanfj boc^ rjuletjt lel}bcn obber fd)!ucl)gcn? ift *if)c geftolen unb gcrnnbt faft alli-j \va-j cljr l)nt: ba-? ift pl)e nit onbcri?, nnld)C' auf5 allen t)iftoricnn lienicrct Inirt. Gc- ijat l)l)e bcr ä*apft foldj grofj gutter nit fanfft, bac^ er Hon feinen officüi - mag auff I)eben bei) .^ctjen t)un=

2.-, bcrt tanfcnt Xncatcn, on bie obgcnanten fdjeligrnben unb fein lanb. S]o l)at'3 l)()m (51)riftn'5 unb fanet ^ktcr and; nit auff geerbet, f,]o l)atä xfym aud; niemant geben nod; gclit)cnn, fjo tft§ aud) nit crfeffenn noc^ erjerct. Sag bu mir, lüo l;cr mag erf5 l;abcn? baranf,^ mercE, lna-5 fie fud)cn unb mcl)ncn, lücn fie tcgatcn eraufj fcubcnn, gelt 3ufamlcn toibber beu Inrden.''

Sßic tool nu ic^ jugcring 6l;n, ftuö fur^utcgenn, jn folc^cö

gretrlic^ä tpcf^ens bcffcrung bicnlid;, tril id; boc^ baö narn fpicl f)l;nanf5 fingen unnb fagcn, fjobil mein borftanb bormag, Ina» tuot gefd;c()cn mod;t nnb folt öon loelttidjer gctoatt obber gemeinen ßonctlio.

35 3i"n crftcn, bo'j ein l)glid; ?iuxit, %bd, Stat, in t)l)ren untcrt()oncn

frifc^ an borpiet, bie 2lnnaten gcnn iHom jngeben, unb ftc gar abctt;uc: bau

6 cvfdjlinbcn, adjl icf) F 7 aU itc^ttjctd I 'Jl tict)ligc AB J^cUigcn C ^cljligen ß

ober Berfd)>DciäEn I 27 crjatct I 3:i Sfmcin i"-'

') SBgt. 58entQt^ @. 95 ?lnm. 35. .^ier jrfjeint fid^ ber ©influfe ber Epistola ex Uibe bon 1518 311 bcrtatfjcn, loie aud) in bcm uadjftfolgonbcn Slbfa^. -; Sögt. SSenratt; e. 95

9lnm. 36. ') larübet War jcitljcr tjäufig gcttagt ttiorbcn.

428 ?(n bcn ä)xiiÜ. 9lbct bcitt|d)cr 5intioit »Ott be« rf)Tift(. Stnnbc? 3?cf|ctuitg. 1520.

bcr Bapft f]at bcn pnd brocfjcn itiinb ein vcubcvcl) gemacht 01115 bcn 'JUinatcn/ ]u id)nbcn iiiib fiijtiiibcn gcmclju bcut)cf)cv Tiatttm, gibt fic feinen jrcunben, iipifcnfft fic für grof^ gelt, nnb ftifft officio brnnff, brumb l)Qt er ba5 recfjt batiu Durloren lutnb ftrnff Oorbienet. £30 ift bic loeltlicf] gelnatt fc^ulbig, sRöm. 13, 4. ,5nfd)u|en bic unicfjiilbigen nnb Incrcn bos nnrecf)t, tnic fanct ■'^Vinfnö 9fo. riij. 5 i.sBctt.s.u.lcrct, unb fanct 'ipctcr i. ''|Vt. ij. ja oud) baö gcDftlid) redjt nn. q. Inj. bc filii'S.^ S)a '^er fummen ift, ba>3 man fagt 3um Stapft nnb bcn feinen "lu oxa, Xu fott betten', ^nm felif^er nnb ben feinen "lu protege, Tn folt fc^nb>cn', 5n bem gcmcl)ncn man 'In labora. In folt cvbet)tten\ Siit alfo, ba-? nit ein ijglidjer betten, fdjn^cn, crbctjttcn folt, ben e-i ift alliö gcpct, gcfi^uljt, gcerbcljttct, hier in 10 fet)nem incrrf fid) nbet, f^onbevn ba-j einem l)glid)cn fein Unnd ]ngecl)gcnt merbe. ,3nm anbcrn, bic lueil bcr Stapft, mit feinen lKontifd;en pracftirfen, commenben,' abjntorljcn,* referbation,^ gratül crpectatibi§,* SapftS ^Jlonat,' incorporation, union,- pcnfion, paKüj," G'anceHel) regctch'" nnb bcr glepdjen bnberel), oU bcntfd}e ftifft on gclimlt nnb rcdjt ,5n fid) rci)ffet, nnb bic fclben 15 9Jom frcmbbcn, bic nid)t'3 in bcntfd;en lanben bafnr tt)nn, gibt unnb t)or= feufft," bamit er bic orbinarien beranpt pbvco red)teii, madjt an\] bcn bifd)offen nur Giffcren nnb olgoticn, unb alijo mibber fein eijc^cn gcljftlid) redjt, natnr unb Dornnnfft banbclt, hai- ju Ictd bat)l)n fnmmcnn, baS bic pfrennb nnnb lct)cn nur groben, nngclcrctcn 6-fetn unb bubcn jn JHom bnrc^ (antter gel)| --u öorfanfft toerben,*'^ frnm geferet Unit l)fircr Horbienft nnb !nnft nid)tc' ge= nieffenn, babnrc^ ba-:- arm Polrf beutfdjer 'liation gnttcr, gcleveter prcLatcn mufj mangeln unb Oortcrben, fp fol l)ic bcr (5t)riftlid) abel fit^ gegen t)^m feien als Inibber einen gcmcljncn fel)nb nnb ^uftovcr bev P()riftenl)eit nmb ber armen feden l)el)l luiUen, bic bnrd) fold) tt)rannel) uorterben muffen, fetten, « gepietcn unb bororbenen, ba§ l)l)nfurt fein lcl)cn mct)r gen Siom getiogen, fcinfj meljr brpnnen erlangt Un-rbc anff feincrlel) mebije, f^onbern mibbcr Oon bcr tt)rannifd)en gclnalt eranf] rncft, bcranffen bebauen, nnb bcn Crbinaricu l)l)r rcd;t unb ampt loibbcrftattcn, fold; leljen jnöororbencn, anff-3 bcft fic mugen, in beutfdjer 9ktion. Unb mo ein (Jurtifan eraufj fcmc, boS bem felbeu ein 30

4 (d^ulbig, ju ieie^irmen I G i.fet. üj ABC5 S iefd^innen, 36 bein I 10 ficttcn, 6eid^itntcn I oUcä HC gcbctt, bei^ivmt I Ki ftcmbcn BC

') Sligt. ®. 418f. ■-) i'gl Corpus iuris canonici, Decrcti II. part. ca. 10. qu. 7.

'Filiis vel ncpotibus'. Don l'iitl)ct ungcttaii aU 'de filiis' bcjcid)iict, f. 2<cnrntl) S. 9(i Sluin. ;57. ') asgt. S. 423. •) Sgl. S. 423. ») aSgl. @. 425. «) ä!gl. a3ctiratl) vS. 90 Slnm. 39 iiitb bn,5u iioc^ aiMnUntjcliitg* Responsa et replicae iit „ßicttnaiiia (Jncc Siliiij" 1-51.5 a^(. Miiij"f. uttb „1k bc)rt)tucriiitgcit bc-J t)ni)(igeit 9iö. :Rci)." 1")2I 5*1. .^itüj"f. Scmme @. 28 Slimi. 2. 'I llgl. 2. 419f. ') Übet ^tiforpüvatiott uttb Utttoit i. @. 424. ") »gl.

®. 421. '" ä!gl. @. 420. ") Sgl. „tie bfid)lDcniitgnt bc-> liniiligcn -Mo. lUfli." 1521

Sl. ■£>iiij''. '-) (*beiibn Sl. S8ii'>: „(*^ lucvbcit bic '4.Sftiitibcit Iciitjdjcv "Jinticit ^ti ;Ki>iii

ctlDnti 5'iid)ifiiinai)itctit, ;\nlditcvit, *^.>fi|tevit, Pfdtrcljbctit, tgtolfncc^tcn, Itaboiitcit, unb anbcru uugclcttftt unb ittigcidjirftcti ^u-riottcit lu'vlicljcn, uiib jii jcijtcii bntnt, bio ittt 2fiitid)co gqüiig jciiib".

?lii bell c()tift(. ?(bi'l bciitidjcr '■Jintiuii Hon be? rf)ri|"tt. etnnbe? 58effcruitg. 1520. 420

ernft befel gefrf)el)c, abljuftctjen, obbcx in ben 9{el)u uimb ba-5 iicl)fte tDaficr 311= fpvincicn, unb bcii ;)iomiiri)cn bcin mit fiec^cl inib bi-icffen .^im fniten 6abc juvcn, ijü Uniibcim fie ,511 iliom meicfen, bciö bic Tcutjdjeii lüt aUcl^cit toi unb bot fein, fonbcvn aud) ein mal I5l)viften tnorbcn locren, als bic ben fpot unb

.'. fcfjmal) beo Ijcljligcit namens (^ijrifti, unter luildjem fold) buberel) unb feel bovtcrben gcfdjic^t, nit mel)i- 3ulcl)ben gebenden, got unb goti-i el)re mel)r adjten, ben ber menfdjen gclnalt.

3um bvitten, baö ein fcl)).^ciiid) gcfe^ au)"5ga^e, feinen iyifdjotf mantel, auc^ feine Bcftctigung ijvgent einer bignitetcn, fnrt an anl'j IKom ^uljolen,

10 fjonbern bas man bie orbnung beo aü.erl)el)ligii'ten unb berumptiften (5oucilii SHceni »nibbcr anffridjt, bari)nnen gcfeljt ift, ba» ein S^ifc^off fol beftctiget tncrbcn bon ben anbern ^lueen nebften obber öonn bcm (fr^bifd^off. inen ber Stapft fold) unb aller Concilia ftatnt Inil 3urct))jen, Waa i[ty nu|, ba-i man ßoncilia t)a6c ? obber \vn Ijat ^l)m bic getoatt gcBcn, ßoncilia fo jubovac^ten

1.'. unb ,]nrct)iien? S50 melir tl)un loir abc alle 53iid)otf, (?rt,bifd)ofi, '^Primaten, mad;en cljtel pfarrcr braufj, hau ber Stapft allein jcl} ubir fie, tnie er bod) t|t ift, unb ben bifrijoffen, er|bi1d;offcn, primaten fein orbentidje getoalt uod) ampt Icffit, allie ,]u fid) reljifit, unb l)l)n nur ben nauicn unb lebigen titcl blcl)ben Icffit, fjo lueit anc^, hai hmä) fein ejcmption ^ aud) bic floftcr ''ilbbt

•20 unb prelaten ber orbenli(^cn gctuatt ber Äifdjoff cntjogcn, unb bamit fein orbnung in ber d)riftcnl)cit blcljbt, baraufj bau folgen nuifj, loic erfolget ift, uadilafj ber ftraff unb frel)l)cit, übet juttjun in aller Hielt, bas id} furtüar beforg, man mug ben bapft nennen l)onüncm pcccati. äßcm fan man frijutta-swi. 2,3. geben, baä fein judjt, fein ftroff, fein rcgiment, fein orbnung in ber (Sl)riften=

25 tieit ift, ben bem iSapft, ber burdj fold) fein cl)gcn oormeffene getoalt aüenn prclatcnn bie Ijanbt jufdyienft, bic ruttenn nljmpt, unb allen untertt)ancn bie ^anbt anff tt)ut, unb fret)l)cit gibt obber borfcufft?

S)od) hai el)r nit flag, er Incrbc feiner ubirfcit beraubt, folt bororbnct tnerben, bas Wo bie primaten obber (irtjbifd)off nit mudjtcn ein fad) aufj=

30 richten, obber unter t)l)ncn ftc^ ein tjabbcr crl)ub, haä al« ban bie felb bem a3apft lüurb furtragcnn, unnb nit ein pglid)c flcljne fad), toie Oor^c^tten ge= fi^ad) unb bay l)od)berumpt goncillj 5liccnum gefegt l)at, tvaä aber on benn Sapft fan aufjgcrid)! lücrbcn, baö feine tieilicfeit nit mit folc^en geringen fad)cnn bcfd)lt)eerb Incrbc, f^onbcrn Ijljrcy gcpctö unb ftubirn, unb forgcn für

35 bie gan^ 6t)riftent)eit, toie er fid) rumet, luartten mugc, tuic bie 5lpofteln

treten 5lct. bi. unnb fagten: 63 ift nit rcc^t, ba» toir bah toort gottis laffcn?U'9M.6,2.4. unb bem tifd) bienen, tuir tuoltcn an bem prebigcn unnb gepet l]angen, unnb ubir baö hJcrcE anbere bororbncnn. 31ber nh) ift 9{om nit anber5, ben bc§

19 fjo weit, ba§ BC Iloftcr, %U C 27 fret)^it C 29 wollten C 32 gon=

citij ABCß 35 älfioftcl BC

') fflgl. »entütt) £. 97 9lnm. 42.

4:10 9111 heu rfjriftl. 'Ülbd bciitjdji'r "lintioii noii bw d)rii"l(. StanbcS SBcflctiiiig. 1520.

©üangelii unb flcpctä Doi-adjtiuiii, unnb tiefd) biciift, bns ift jcljtüd) a,\ü-:\ minb rcljmct fid) bcr XHpoftcl iinb Stapft rotvincnt ^iifüinincii , luic (^"hriftu-ö unb l'udfer, l)l)inet unnb l)ctlc, nndjt uniib tag, unb i)cl)ft boc^ 6t)rifti Dicoriul unb ber 'Jlpoftcln niidjfolrtci'-

^nm uicrbcnn, bao öororbnct luerb, bao fcinn Uieltlid) iadj c^cn'üiom s ^ogen Incrb, fonbcrn bic felbcn nlle bcr lücU(id)cn gcrtiatt kfienn/ h,ne fie felfa-j fctjcn in l)l)vcn flct))"tlid)en rcd)ten, unb bod; nit (lalten. Xcnn bcc- Stapft ompt jol fein, ba-J er ber allergclcrtift in ber fc^rifft unnb n.iarl)afftig, nit mit namen, ber allerljctjliciift regiere bie fachen, bie ben glauben unb t)el)ligc-3 (e6en bcr C5l)ri|tcn betreffen, bie *|'riniatcn unb (vr^bifd)off bntin t)altcn, unb m i.sor. c, 7.mit l)f)n brl)nncn tianbeln unb forg tragen, »nie fanct '^^aut i. (Sorint. Pi. leret, unb tiertiglid) ftrafft, ba« fic mit Uicltlid)cn foc^cn nmbgiengcn. 3)an es bringt nntreglid)en fdjaben allen lanben, ba§ yi <Kom fold) fadjcn tttcrbcn ge= lianbclt, ba grofy toft auff galit, batsu bie felbcn rid)tcr nit iuiffen bie fl)tten, red)t unb geUmnl)eit ber lanbc, ba-j mct)r mal bie fad)cn jlningeu unb jitjcn '•'^ nodj X)ijxm red)ten unb opinionen, bamit ben partet)cn mufj unred)t gcfrfjcljcn.

Sabet) muft man and) Porpictcn in allen ftifftcnn bie greUilid} fd)inbcret) ber Dfficicl,- bao fic nit mel)r, ban bc-^ glauben-5 fad; unb guttcr fittcn fid) onnemen, Itia-S gelt, gut unb let)p obber e^re antrifft, ben lueltlicfien ridjtern laffen. Sarumb fol bie meltlidjc gcUmit bc>5 bannen unb trcpbcn nit ge^ -i» ftatten, tüo e-j nit glalnben obber gutti-j Icbcnn antrifft. Oicijftlidj gclualt fol

S attiTgttertift H 12 umijicngcii (' 14 bov gvojjc V laiib B('

') ülUnipl)cUn(! in feinen Kcsiionsa et repliciic ad Aeneain Silviiini, „Öerinanici Unce ©iluij" löl.'» !i*l. L4^f. flagt: „Uausae, etiaiii prophanae. npihiin per appfllatione.« illuc [Romain] traliuntur .... Operosum sano est, Itoinam ouinium causarum iure fori per- tractandarum pondera solani sustinere. At sunt praeter iniperatoriam iurisdictioneni in nostris (pionue terris claris.simae luotropoles, iurisprudentia et integritate iudicum sutl'ultae, ad cpias a nostri.s i:atliedralil>us, quae proximam iudioandi .sedeni liabent, si «luispiani se opprossuin ratus f'ncrit per appellationeii\ reliit^inui haliere posset. Queni- libet autem nostratiuni vel proplianuiu proxinio .suo iudice oontempto i)ro re levissinia ex vindictiie quaiuloque Hvore et propria in persona (uti expertus suni) ad Konianuni triljunal tralii aequuni esse divus Beruhardus neqnaquani iudicabat .... Quocirca si (Jaesari, si nostris arohiepiscopis et episcopis sua iudiciaria potestas inconcussa uianeret, .saerosancta sodes apostolica tanto lalioruin pondere ac niolestia nequaqum obroeretur". Sutl)ev bemerft in feinen Operationes in psalmos (j. SJb. V) jn ''IM. 4, ti: ,Ex quil)us in- telligiinus ehaos illud et tartarum t'orensium causarum et Honuuiaruni artiuiii cum universis libris, st^'lis, nioribus, usilius, iuribus iustitiisque suis esse rem peregrinam christiano honiini et ab ecclesiasticae vitae sinceritate alienam ... In quam tamen hodie sie incunibitur Romae et episcopalibus curiis, ut . . . lites litibus emant, omniuui iurgia et rixa.s ex oninibus mundi angulis ad se advocenf. Unb „üe befrtjlrevungen bei f)nl)ligen !Hö. Diel)." ir)21 ftellen aU etfte Jovbernng a^l. 3<^ nuf, „bnfi fii»nev, ev fen getjftlid) ober lueüliri), nnib fiiyn geiiftlid) ober lueltlid) )nrt)en inn evfter verijtliettignng gen ;lioin (jitievt loetbe". iLigl. 'i^enviitl) S. !)7 Vliim. 4:'.. '•) Wegen bie Scl)inberei ber Cifieinle

t)aU( ber iHeforinatüv jdjon I.'.IH feine Stimme crtioben, j. nnfere Wefnmmlonsg. '.8b. 1 S. ii'Uff. iügl. „Tic befdjtoernngcn be* bmjligen SHö. iHclj.» 1521 »l. (Jüij-ff. i8fnrfltl) S. 98 «nni. 44.

yiii bni rf)vifl(. ?(bc( bciitiri)cv 'JuitiDii vuii bc? c()Ti|t(. Staube? S^eijcrinig. 1520. 4P,]

get)[tlic^ flut vexieren, Une bno bie Uorminfft Icvet, (\i'l)i'tlidj c\ui abcx ift iiit gelt iiod) (cl)plicl) hinc\, f^onbcrn (\la\ii) unb gutte Uierrf.

©nd) iiiodjt malt floiinni, bn« fnd), bie bo lel)fu ober pfroiiiib (n'tvfffcii, fiiv &ifd)ciiicn, evlUiiidjoffcn, ^lUiniatcit flcljanbctt Univbcn. Sriimb tuo cv fein mod)t, ,5iifd)d)bcn bie t)ebbcr uiib trieg, ba§ ber pntitat in föermanieii' ein gcmel)ii (^oiififtorinm l)ieltc mit nnbitori6u§, Pnnljelcin , bev, tuie ,^u ))iom, fignatuvaci grntiae nnnb inftitiac'^ mvrct, 3U >t)i(d)em bind) Vlppellntion bie fad)cn in bentidjeii lanben toiirben orbciilic^ hxaäjt nnb trieben, tüildj mnii nit, luie ]\i ;)(om, mit jnfeflii^en !vid)end'en uimb Raben befoltcn miift, babiivd) fie geluouten red;t nnnb nnvedjt boifeiiffeim, luie fie itjt ,511 yiom luufjen tl)iiii, banttnb ba§ l)f)n ber SSapft !etn folt gibt, leffit fie fidj mit gcfd)cncfen fetb-? meften, ben cg ligt Ijtje 511 ^Jom niemanbt ettoa« brau, HmC' rcdjt oöber iin= rec^t, fonbevn lüa-5 gelt obbcr nit gelt ift, fonbern modjt ba-S tt)nn bon benn ?(nnatcn, obber fonft ein )tieg erbenden, tüic bün Inol mngen hie I)od)bürfteii= biger unnb in ben fadjen baf] crfaven, ben ic^ bin. 3'd) ^^'l n"^" angeregt nnb itrfad) ,yigebenrfen geben t)aben bcnen, bie bo miigen nnb genetjgt fein, bcntfdjer 'Jlation ^ntjelffcn, iüibbcriimb (5'[)riftcn nnb frei) Incrben nod; beut elcnbcn, l)el)biiifd)en nnb niid)riftlid)em regiment bc§ !öapft?'.

oiim fiinfften, ba« feine rcferbation mel)v gelte, nnb !ein letjen mcl)r bel)afftet luerbe jii ^Kom,'' e-j fterbe ber befiljer, cS fei) l)abber brob, obber fei) et)nf3 (Jarbinaly ober 3?apft§ gefinb, nnb haS man ftrenglid) üorpiete nnb Inere, ba§ fein (^iirtifan onff l)rgent ein let)en tiabbrr anfal)e, bie frnmmcn priefter ^n (?itirii, tribntl)rii nnb anff-5 contcntirn trel)ben, nnb luo bar nmb aufj 9iom ein bau ober geifttic^er ^luanc! feine, ba§ man ben borac^te, als tüenn ein bieb l)enianbt in bnn tl)et, brinnb baö man l)f)n nit tnolt fielen laffen: ja man folt fie t)art ftraffen, ba-J fie be-i ban§ nnb gotlid)S namen-5 f,5o fefterlid) mifU'i'oi'rf)cn. l)f)i'e renbcrcl) ^uftercfen, unb mit falfc^em ertidjten brelnen nnf,5 treiben moücn bal)l)n, ba-J tüir fold) Icftening gotlid)-? namen nnb mifjprand) ^"l)riftlid)cv geloalt foUeii lepben nnb loben, nnb t)l)rer f(^ald= f)eit für got leilljafftig Inerben, fo luir l)l)r ^ulueren fiir got fd)nlbig fein, Inic fonct *|>aul 9{o. i. bie fetben ftrafft, fie fein be§ toby tüirbig, ba-J fie nit aüetniHüm. i.ss. fold)v tt)un , f^onberii and) baS fie borUiiEigen iinb geftattcn fold)v ,5ntt]nn. 3nbor aber bie liigenbafftige 'IJeferbatio pettorali-? ift iiiilel)blid), ha burd) bie (*"t)riftenf)eit f,io Icfterlic^ unnb offentlid) Inirt ,')iir fd)ma(^ unb fpot gefctit, ba-5 l)l)r ubirfter mit offentlirf)en Ingen fjanbelt, unb uinb ba§ borflnd)t gut l)bermün nnbDrfd)ainpl belreiigl nnb narret.

3um fed)ften, ba§ aud) abtl)an iDerben bie cofii» vcfevbati, bie beljaltcn feH, bamit nit allein biel gelt bon beim lentten gefdjnnben Itirt, f,5onbern

8 tvic6c (' 1:; %bex biffc niodit mnii 6ejo[bcn Iftott „ionbcvn moc^t ba? tl)im") HC

14 fjoc^uorftenbigcn HC 20 begafft I5C :i4 ei)viftcl)cit (-' -i.j gut gunft Ijberman A6

') äigl. aenratl) <B. 98 9lnni. Aö. ■') iHgl. oben <B. 42-5. ^) Sgl. 33enrat()

S. 99 VMnm. AS, bnjii oben 2. 420 f. uitb 424.

432 9iii bcti rljviflL X'lbcl bciitid)i-r 'Jiatioii Don bc§ c^tiftt. (slnnbci SBciietiing. 1520.

üicl armer gclüifjeu üon bcii louttri^ten tljrnniicn öorftridt luib uortüirret, ju untvcgUcficm fc^aben ^^re§ glaubend ju got , fjonberltc^ bie Iecl)crli(^en, fiubifcfjeiin fcl, bic fie auff btaf^cnn mit bcr biilla (Stmae bomini, ' btc nit lüirbig feiun, ha5 mann C6 tcglid; funb ui-nncim folt, tcl;lücl)g bnn fjo groffc fcl, bie ber 58apft mit fcl)nem ablaö nadjlclfit, alo bo fcinn, fjo l^cmanb tior= 5 !^^nbert ein pilgcrljn gen Üiom ober brecht ben Siudtcn loeere obber felfc^t bee ii^üpftc' bricffe. Sie narrenn un^^ mit 130 groben, toüen, unbef)enben ftncfen. T^oi^oina unb (iiomorra iinnb alle junb, bie loibbcr gottio gebot gc= fdjeljen nnb geid;ef)en mugen, fein nit cafuö referOati, aber toas got nie ge= potten bat unb fic jelb crbad)t bnbcn, hai- muffen cafu» referüati fein, nur i" ba-i man nicmant Ijljnberc gelt gen 'Jtom jubringen, hau fie für bem Wurden fieser in iDoEuft leben, unb mit \)i)mi lofjen, unnützen buüen unb brieffe bie loeü in l)£)rer tl)rannel) bel^alten.

2ült uu billid; ein fold; miffen bei; allen prieftern obber ein öffentlich orbenunge fein, boö fein l)cl)mlicl)e , unoorllagte funb ein furbetjatter fal ift, i-' unb ein l)glid)er priefter geloalt l)at, allerlei) funb juempienben, mie fie Ijmer genennet luerben, luo fie l)el)mlid; fein, auc^ loiber 3lbt, iöifdjoff uodj ^^apft geloalt Ijat, ber eine ^t)m furluibel)alten. unb )vo fie ba'ö tt)etcn, f^o l^clt unb gilt nichts, loeren aud; brumb jnftraffen, alo bie on befeU) in gottiv geridjt fallen, unnb ou nrfad) bie armen, unlunftenbigen geioiffen Ourftriden unnb 20 befdjioeren. 2Bo aber öffentlich gi'offc fnnb fein, bcfjonber tnibber gottis gebot, ha tjaU mol ein grunb, cafuy refcroato-; juliabenn, bod) auc^ nit jnoiel, anc^ nit auf,) el)cjener geloalt on urfad), Xan (5l)riftu'j Ijat nit tprauncn, fon= i.*ftr..',,3. bern borten in feine firdje gefegt, loie fand '^ulrny fagt i. '^^d. ult.

^um ficbenben, ba» ber 3{omifd;c ftuel bie officia '^ abtt)ue, baö ge= •.».', linirm unb fdjlüurm ]u ;)iom luenigere, auff ba-j ha ib'apftv gefinb mugc öon bec' bapft el)gen gut crneret »oerben, unb lafj feinen l)üff nit aller fuuigen Ijoff mit prangen nnb foftcn ubirtretcu, angefel)en, has fold) locfjen nit allein nie gcbieuet bat .jur fad)en beo L^briftlidjen glauben-i, fjonbern fic auii) baburd) Oürl)i)nbert am ftubiru unb gepet, bao fie felb-j faft nid)t-j mebr unffen Oom 3u glauben jufagcn, loildjö fie gar groblid) beloepffet l)aben in biffem letiten ']iomifd)enn (^oncilio,^ barinnen unter oielen finbifebenn, leljdjtfertigen artirfel aud) bü» gcfeljt l)aben, bao beo menfdjen feel fei) unfterblid;, unnb ein priefter

7 Slarteim je iftott „Sic naircii") 11 fiiv bcn lurdtcn ß (fuv bc "Jutdcn A)

14 (oU nun I IG jucnpicnbenn V 25 a6ctl)uc !$(' :52 Ictji^fcrtiäcn A

') S3gl. iöeiiratl) ©. 99 9tuin. 49. Icr Sfcfotmntor gab fic, nU ot 1521 untov bni bovin licrbainnitcn Jtdjcrn nuniontlid) aufgeführt luürbi'n, mit fpöttiftljcii ^in'incvfiingi'n lH'vfol)CH l.'i'J'i fclbfl l)ftnn-j nntft bcin litcl : „4<iilla O'üoiiac Tonüni, biiä ift bif :4^iiUii lioni '.Ubcnbfvcfji'u bf» nllctl)ciligftcn §cttn, bc» 'l^npft*, uctbcntfdjt burc^ aJinrtin Sntljcr". *Jhit ctlunljnt, nidjt )ial)cr bcjproc^cn, loirb bie ä*uUe in .£)nttcn^ Vadiscus, f. Böcking, Hutteni opp. IV e. 244. ^) aigl. oben £. 427. ') Jn« ßatcvün = ßonci[ 1512 1517. ajgl. 4<cnrntl)

e. 100 9lnm. 50.

'Hn bfii ctjviftl. 'äbd bcutfcl)fr ^Jdition üon bfS d)tiftt. Stanbei »cücriina. 1520. 43.3

l)l)c ein mal i)m Monat fein flcpct 3ufpred)cn fdjulbifl ift, \vH cv fein (cl)cn nit lunlievcnn. äßa§ foltcn bic Icut ubir bcr 6f)nftcnf)cit unb glaukn-j fadjen rtdjten, bie, nov flvoifcnt flcl)l'„ a,\\t nnb iDcÜIidjcv prnd)t cvftorft unb Horblenb, mu aUcrcrft jcljen, bic iccl )et) unftcitiüd), luild) nit ein ßcringe id;niod; ift aUev (^l)riitenl)eit, fo fd^impflid) ju 5)fotn mit bcm glauben um6flat)n. öetten fic uu lüeniger gut unb prangen, fo modjtcn fic pafj ftubieren unb ketten, ba-S fie luirbig unb tud;tig louvbenn, bc-3 glauben jadjen 3ul)anbetn, luie fie Oovtiel)ttcn luaren, ba fic 5öifd)offe unub nit funige aller funige jufcin fid) öormaffcn.

^um adjten, hai' bic fdjtiieren, grclolidjcn et)be auffgel)aben tnurbcn, f^o bic Sifdpff bcm Üxipft .^u tt)nn ge^inungen, on aUi-3 red)t, bomit fic glcid) lüic bie fnedjt gefangen trcrbcn, loie ba» untudjtige, ungetarte capittel 'Sigut= ficafti'' Oou el)gencr geloalt unb grof,^ unluirftanb fctjit. ^^ft-3 uit gnug, ba» fic unn-3 gut, let)p unub fccl bcfdjlncrcn mit t)iclcn l)l)rcn tollen gefeiten, ba= burd; ben glauben gefc^toei^t, bie 6l)riftent)cit öortcrbct, fic ncmen ben aud) gefangenn bic pcrfon, l)l)re ampt unub Inercf, bnrtui aud) bie ;^suöcftitur , bic nortjeitten ber bentfd)cu fetjficr gcmcficn, unb in grancfrcidj unb etlid)eu funigreic^ noc^ ber funige fein? S)ar über fic mit ben fcl)fern grof,5 hieg unb t)obber gcljabt f,5o lang, bif] ba§ fie fie mit fred)cr gclualt gennmmen unb bcl)altcn t)abcn bif,3l)er, gerab al» mnften bic 3)eutf(^cn für allen (S^tjriften auff erben be§ 23apft§ unub Siomifdjcu ftnlcy godcl narn fein, tl)un unnb Icljben, \vah fonft niemant let)ben noc^ tl)un luil. Sietneit bcu btf] ftncf cl)tcl getnalt nnb rcuberel) ift ju l)t)nbcrmffe bifd)offlid;er orbcnlidjer gclüolt unnb .^ufdjabcn bcr armen fecten, ift ber fcl)f,5cr mit feinem abel fc^nlbig, folc^ tl)rannel) ,5U= Jrecrcn unb ftraffen.

3um neltnibcn, ha-i bcr 2?apft u&ir ben .ftet)f,5cr fein getnalt I)abc, on büv er t)t)n auff bcm altar falbe unub frone, linc ein 3?ifd}off einen .ftnnig fronet, unb t)i)i nit ber teuffelifi^en t)offart l)l)ufurt jugetaffen tccrbc, ba» ber fet)fier bc§ bapftä fueffe fuf,5, obbcr ju feinen fnffen fitjc, obber, tnie man fagt, l)l)m beuu ftegretjff t)altc unb ben ,5aum feine-5 maulpfcrb», tuen cljr aufffi^t, 3u= rcl)tten,^ noc^ biet Iteniger bcm Sapft f)ulbc unb trcloe untcrtcnicEcit fdjtücrc, tüie bic bcpftc unüorfc^ampt furueljmcn .^ufobbern, al-J betten fic rcd)t barljn. ift baC' cüpitel 'Solite',^ barl^nnen bcpftlid) gclnalt nbir fcljfjerlid; gcloalt erljcbt rttrt, nit eini» l^cEer» toert, unb aUc bie fid) brauff grunben obber bafur furchten, bic VDel)l ci- nit anbcr« tl)nt, ben bic t)cl)ligcn gotti» lüort

3 etftocfct C 7 bc-3 glauten^ BC 12 iintostiaöe I ir, baiju C 21 q,aäcU

Tiorrn F gondctnortcn I 32 pfobbci: BC

') Decret. Gregor, üb. I. tit. C. cap. 4. 5ßg(. §iittcnl Vadiscus, Iro c? f)ei§t: ,Con- cilio in tantum atlversantur, ut audiaiu episcopos (lermanos cogi nunc in confirmatione ut iurent nunquam futuros se concilii autliores", (. Böcking, Hutteni opp. IV ©. 179. ^) a.!g(. „a3ap|'t-3 gcpvoitg !c. 'Snxä) aBenccäloum Sincfm", StraBburg 1539 9?(. 3:ija. ^) Decret. Gregor, lib. I. tit. 33. cap. (i.

Sut^ctä SBerfe VI. 28

434 •'" tifit rijviftl. 'Jlbcl bciitjrfji'r yiatioii Don he-5 djtiftl. ©tanbe? SBcifcvmig. 1520.

^lüingt iinb bringt Don li(]rcnt rcdjtcn Oorftanb auff t)f)r ctjgcnc trclnm, Inic id} boc' anzeigt l)ab l)iii latciii.'

<Bold) uUxiä)\wnäl\äj-j , ubirt)od}:nutigy, ubirfrcüclid)» furnetjincn bc» S?npft§ I)nt bcr tcuffti crbad)t, boviiiibcv mit bcv ;,cl)t bcn (ynbd)ii!"t cintsufiiven, iiiib ben Stapft ubir got juvljebcn, linc bau idjoit liiel tl)im iiiib tf)an linbcn. •'• gcpiirt nit bcm S?ap|t, fid^ juvfjcbcn ubir lücltüdje gOualt, bcn aüeiu iu gcifttidjcn auiptcu, nl^- bo fein prcbigcn unnb abioUncrcu: iu nnbcru fturtcn

,^J,".'t";Jt3'j:fol er brunber fein, tnie SpauUiä 9ioma. riij. unb i. ^pctruo ij. leren, als id) broben- gefngt 1:iabc. i§t ift nit ein ftatfjatter 6f)rifti l)nt liljmel, f3onbern atleiu (>t)rti"ti auff erben InanbcKenb, ban Gbriftnci t)m Ijtjniet, tu ber regierenben i" form, barff tel)ui-:i ftattjalterci , [pnberu filit, fil)et, tl)ut, lüeljf,^ unnb Uorniag aUc bing. 5lber ct)r barff feljn in bcr bicncubenu form, otC' er auff erben gieng, mit crbcl)ttcnn, ^jvebigen, leljbcn unb ftcrbcn: f^o fcreu fic cv umb, nclimeu 6()rifto bie l)t)melifd) regiercnbe form unnb geben fie beut 2?apft, laffen bie bieneubc form ganlj uutergct)cu. 6r folt feljier ber inibberdjrift fein, ben !■■ bie fdjrifft f)el)ffit X'tntidjrift, get)t boc^ alle fein tocfjen, toetd unnb furncbmen loibber 6t)riftum, nur Cniriftu-S tuef^'n nnub Inercf ,]uliovti(gen unb Horftoreu. ift and) Icdjcrlic^ unb finbifel;, ha-i bcr iJ3üpft auf,; foldjeiu Uor- btcnbtcu, öortereten grunb fid) runtet in feinem S)ccretal '5^>aftoraliC'','' er fcl) beö fel)f,5crtunibc' ein orbcn(id)er erbe, fo (ebig ftnubc. äk>er t)at ec- l)()m so

i'uc. 22, 2M- geben ^ fjatC' b"t)riftuö tl)an, ba er fagt 'bie furfteun ber l)et)beun fein l)ern, l)t)r aber folt nit fjo fein"? |)at§ l)t}m fanct $Peter auffgecrbct? "JJiid) luir= breuffet, ba-i lüir fold; unt:iorftf)ampt, grobe, tolle lugen muffeu l)m geliftlidjeu red;t Icfjcn unb tereu, bat^u für (il)riftlidj lere l)altcuu, fjo bodj teuffelifd) lugen fein. äCMldjcr art anä) ift bie nngel)orete lugen 2)e bonationc ('>on= 2r. ftautiiii.* mufj ein befunberc plage öou got gclnefeu fein, ba§ f3ooiel iHirftenbige teut fid) l)aben laffen bereben, fold) lugen auffluiuebnten , fo fie bod) fjo gar grob unb nubel)enb fein, ba-i mid) bundt, e-j folt ein trunrfenu baUir bc^enber unb gefd)irfter liegen funben. äßie folt beftan bei) einem tcl)f3cr= tl)um ^uregiercn, prcbigen, beten, ftubieru unnb ber armen Inartteuu, luild) m anipt auffy aller el)geiitlid)ft bent ü^apft ,iuftel)cn, unnb l'ou C'>l)rifto mit fjo

Miattii.iiMü. groffem ernft auffgelcgt, baö el)r and) tiorpot, fie folteu nit rorf, nit gelt mit fid) tvageu? 3eintemal ber laumeub foldjcr anipt Uuntteu fan, ber epu epnig'? l)auf,\ regieren muf,;, uunb ber bapft luil fel)f,',ertumb regiereu, bartui bapft bkn)beu. 6s l)abcn bie bubcu erbadjt, bie unter bcv iÖapftv nameun gerne r.

I »on l)f)vcn .\(S (vö \fyxc HC) S i. ^'ctni? iij. AHCP irf) bavoticn (icjant F idj bo

oben flcjaflt I 9 ftntljcttct HC 10 niifj ctbeii wrluanbclct F

■) ©ie()c »b. II S. 217n. -) Siclje oben S.409. ») Cloment. lil.. II.- tit. 11.

(11,11.2: ,No8 taiii ex .suix'rioiitatp, fiiiani ad lMi]ioriiiiu non Ost (luliiiiiu nos liaboio, (|uam ex potestiite, in (|iia vaeante linperio lni)ienitori .surcidinuis, ... de IVatrum nostroruni consilio drilanuinis »V'c." *) ®ifl)c (*iiili'iliiiiii olu'ii S. liSli.

'iln bcn djriftl. 9tbcl bcittiri)« ^Jintion Uott bc3 d)rift[. StnnbcS a^cfictimfl. 1520. 435

I)cvn lücrcn ubir bic Uic(t, mib baS bovftovct SJomiicf) rcid) biircf) bcn ä^npft iiiiiib naiiu'u ßtniftt tuibbcr aiiffvidjten, lote Hör (iclucf^cn ift.

^']iiin ,^fl)cnbcnn, bad fid) bcr ä^ipft cntfjatt, bic tjaubt auf.i bcv i'uppcn 3i()c, fidj fel)iüv titele- uiit'n'linnbc bcc- tiiiiigrcid;';' 311 9Jcnpcl iiiiiib Sicilicn." '. (ir l)at eben 130 ötel tcd^t bvann aU \d), teil bcnnod;t üc[)cnt)crr broOev fein. (f'j ift ein rnnb unb (^ctualt, toie faft alle nnber feine cintter fein, bvnmb folt l;l)ni bei- fel)f3ev fold^ö leljcnC' nit geftotten, unb tüo flefdjeljn luere, nit mel)v boi-Joitligen, f3onbcvn ^£)m bie S3ibUen unb betbud) bafur antuljnenn, bo§ ef)r lueltlid) t)evn laffc lanb unb lent regieren, fjonbcrlic^ bic t)l)m nietnaut geben

lu Ijat, unb er prebige unb bette.

©old; mcl)nung folt aud) gcf)altcn lücrbcn über S3ononicn, Linola, S.Un= cen^, Sfabcn, unb aUta loa» ber Stapft in ber ^ilnconitaner 5}larcE, Sfomnnbiol unb ine()r lenber luclfi^i-J lanbs mit gclualt cingcnomnicu, unnb mit unredjt befiljt, balui loibbcr alle gebot C?l)rifti unb fand !:pancl-5 fid) brct)n menget.

!■• ben alf30 fagt fand ^aul 'DHcmant toidclt fic^ in bie tocltlid^cn gefdjefft, betaiim. 2,4. gotlidjer rittcrfd^afft loartten fof. 5hi fol ber 33apft hai^ l)enbt unb ber crfte fein in biffcr rittcrfd;afft, unb menget fid} mef)r in lueltlid) gefd)efft, bcn fein !cl)f3cr uod) Innige, t)^e f3o muft man l)t)m erauf3 ^elffcn, unb feiner ritter= fd)afft toarten laffeu. G'^riftu» aud), bcy ftatf)alter e^r fic^ rumet, toolt noc^

20 nie mit locltlic^em regiment 3ufd)affcn t)aben, f30 gar, ba-3 er 3U einem, ber

ein urteil bon t)'^m ubir feinen bruber bcgeret , fprac^ 'h)cr ^at mic^ btr 3U s-'uc. 12, u. eiuei.: ri(^tcr gemacht?' ^ilber ber bapft fcret eint)in unberuffcn, unterh.iinbct fid) aller binge, mie ein got, bifj ba§ er felb nit mef)r \wt)i], Ina-:- (Jljriftua fei), be» ftattjalter er fid) aufftoirfft.

25 3uiit e^tf ften, ba5 bas fufjfuffcn be» Sapftö auc^ nit met)r gcfc^e^e.^

(Js ift ein unc^riftlic^, ja ßnbc^riftlic^ crempel, ba^ ein armer, funbiger mcnfd^ t)l)m leffit feine fnf3 fuffen üon bem, ber Ijunbertmal beffer ift bcn er: gefd)ic^t ber gehjalt jueren, luarumb tl)ut ber SSapft auc^ nit ben anbern ber l)el)Ucfeit 3ueren? .r-ialt fie gegen anber, (Jbriftum unb ben 3?apft: (5f)nftu§3oii. n.iff.

■M lüufd) feinen fungcrn bie fuf3 unb trodnct fie, unb bie iungcrn loufd)en fie t)l)m noc^ nie. Scr 33apft al» ^ol)cr ben ß^riftus teret bo§ umb, unnb leffet eS ein grof3 gnabe feinn, t)[)m feine fuffe 3utnffenn, ber bod) ba§ biUic^, f]o Ijcmanb bon l)l)m begeret, mit allem bormugen loeeren folt, h)ie fand ^paul unb a^arnabas, bie fi(^ nit toolteu laffeu el)ren aU got bon ben 3U Sl)ftri»,

5 benno^ BC 16 rittcrfcöoff ABCß 17 tittcvjt^aff AläCS 28 ber »oft A

31 i)f|n C 32 Jein fuffe C 34 ati gott I

') S«gl. 9?cnrQtt) ®. 100 9lnni. 67. =) Sögt. „Sapft? gfpteng jc. iTiitcl) aßencce.lnum

Cintfcn", ©traßburg 1.5:39 a?L ßi'f. Hutteni oiip. ed. Biicking IV ®. 18:'. unb 3. 248. 2ie Epistola ex Urbe 1518 fdjlicijt in bitterftcm Spott mit bcn Sßotten : Dignura erat tanto suiiiptu, tanto emenso itinere Romam obequitare ad osculandos putrides pedes Leoiiis", f. 3nl)rliüif)er bc§ beutfc^cn Kcic^? unb bot beutfc^cii fiiri^c im 3"tnt'« ^'^^ SJeformntion I e. 2(14.

28*

436 5ln bcii rfjtiftl. 9lbfl biMitjcIjcv Tiotioii Won bfs cfjriftt. Stnnbfä Sgcfiotiing. 1520.

5(TOf(f), 14, fonbcvn ipvoc()cn 'luir fein gleid) mcnfrfjcn nie- li()v\ 9Uicv iiuf^cv frfimctjdilcv {)alicii-J fjo l)Dd) inadjt, iinb um einen abtt^ot gcmad)t, ba-j nicmant fid) fjo furdjt für got, nicmant l)t)n mit foId[)cm geperbenn et)ret, qI§ ben Sapft. 3^0-3 fnnnen fic Inot (cl)ben, n&cv gnr nidjt, 150 bee S^apftc' pvad)tcn ein liar^ breit Umrb abbvodjen. Inen fte nu (iljviftcn loecven unb gottiC' c£)vc liebev 5 t)etten ben X)i)x cl)c\enn, linivb bcr Stapft nl)mmev fvolid) tnevben, Um er glimv mnvb, ba-3 gotti^ ctjvc üovadjtet unb feine cl)gene evfiadenn tueve, tnnvb and) nicmant laffen l)t)n et)ren, bif^ t)er Uormerdt, ba& goti-j cl]ve Inibbcv cvtiaben nnb groffev ben fein e[)vc hjcre.

S^er fclbcn grof3 cvgevlidjen (loffart ift nnd) ba-J ein fief^lid) ftncf, iaB •« bcr Stapft pfjm nit leffit beniijienn, hc\-i er reptten obber farenn mnge, fjon^ bcrn, ob er luot ftard nnb gefnnb ift, fid) bon menfdjcn aUi ein abtgot mit uncrf)orter prad^t tragen (cffit. Sieber »nie repmct fid) hoä) fold) 2ncifcrfd)c l)offart mit Pbrifto, bcr ^nfnffcn gangen ift, nnb alle feine 'Ülpofteln? ÄL^o ift ein lüeltlid;er fnnig gelncfjen, bcr i]o lueülid) nnb pred)tig pl)e gefaren bat, >■ al§ ber feret, bcr ein f)en6t fein Intt aller bcr, bie toeltlid) prad)t borfd^mabcn nnb flieben foKcn, ba>3 ift, ber C^()riften'? -Jiit, ba-3 nn-ä bao faft fol bemegen an pl)m felbo, f^ionbcrn ba-i Uiir biliid) gottic« jorn fnrd)ten foUen, f,^o mir fuld)er l)offart fd)mepd)len nnb nnfcrn borbricf;, nit merdfcn laffen. @s ift gnng, bao bcr bapft alfjo tobet nnb narret. Qi- ift aber 3ubiel, i]o mir ba-s 20 biUid)cn nnb borgnnnen.

San mild) (Jbriften bcrlj mag obber fol ba-S mit Inft fel)en, ba-? bcr i^apft, inen er fic^ teil laffen commnnicicrn, ftiüe fiiit aia ein gnab ;,'snngticr, nnb leffit l)l)m ba-J facrament bon einem fnicnben gebengten (^arbinal mit einem gnlben roljr rcpd)cn,^ gerab alv locrc ba-3 beplig facrament nit loirbig, 2s baä ein bapft, ein armer, ftindenber fnnber, auffftunb, feinem ®ot ein el)r tl)et, f;50 bod) alle anbcrc (^"l)riftenn, bie biet bcpligcr fcinn ben bcr allcrbep= ligiftc batter ber bapft, mit aller cl)rbictnng baffelb empfal)enn ? Univ locrc cv mnnber, ba-j \uk- got allefampt plagt, bau trir füld)c nnel)re gottio lepbenn nnb loben in nnfcrn prehiten, nnb fold)cr feiner Oorbampten boffort nn-3 tel)l= 30 Ijafftig mad)en bnrd) unfjcr fd)mcl)9en obber fd)mci)d)len?

'illf^o gcl)t auc^, tuen er bas facrament in bcr proccffton umbtrcgt, i)l)n mnf^ man tragen, aber ba-j facrament fiel fnr l)l)m Inic ein fanbcl tiicpiifj anff bcm tifd): fnrtUid), (Vl)riftno gilt nid)t-3 ^n ;)iom, ber bapft gilto allev= fampt, nnb mollen luiy bennod) bringen nnnb bcbveloenn, mir follen fold) (vnb= '^ ri)nftlid)e tabbel billid)cn, prepffen nnb cl)ren, mibber got nnb aUc (M)riftlid)c lere, .sjelff nn got einem frepcn CHmeitio, bac* c-? ben '^Mipft lorc, Unc er and) ein menfd) fcp, nnnb nit mel)r bait got, mie er fid) nnterftcl)ct jn fein.

10 »on 5ict 6i§ 3. 08 fct)It in .VF! in uotiff)mcf)cn C 22 locM) f 21 tcffct C 29 nnct)vc floltc-j ('

') Uigl. „il'npft« grpvcng ic. 2'nrrij äl*fiirc->liinni VinrtVn", Strnöt'iirg 1539 Söt.Siiiij".

3ln bell d)riftl. md bnitfdjcr 5Jation Uuii bc3 djrtftl. ©tnitbeS SBeffcnmg. 1520. 437

^um jlüclfttcu, ha^j man bic Jnalfartcu gen 9iom oBcttjct, obbcr iüc= mant lum d)c^c!U'r furUnlt obbcv anbndjt limlleii lk]}(, er luurb bau .jiil'ur Don feinem pfaiver, ftab obbcv nbirljcvn erfant lynigiam unb rcblid) urfad; I)abcn. S)a» fag id) ntt bavnmb, ba§ Irolfavten bofjc fcl)n, f^onbcrn baä fic ju biffev

5 ^eit itkl gevatten, ban fic ^n Siom fein gut ercmpcl, f^onbcrn cl)tcl crgcrnifj fctjen, unnb iuie fie felb ein fpridjlüovt gcmad}t l)abcu 'y)l)c ncl)r ^Jiom, Ijfje erger 6l)riftcn', Bringen fie mit fid) öorndjtung gottiS unb gotti» geboten. ''Man fagt: Incr baö evfte mnt gen ;Kom gotjt, ber fuc^t einen fdjnltf, jum nnbern mal ft)nb er l)l)n, jum brittcn bringt er l)()n mit cranf^. -^Ibcr fic

lu fein nn? fjo gcfc^idt luorbenn, bas fic bic hxct) rcljf,] anff ein mal auf3rid)tcu, unnb t)abcn furttiar unö fold) ftudlin aufj üfom brai^t, Irere beffcr, 3iom nie gcfe()cn nod) ertaubt.

Hub ob fc^on bieffc fad) nit hjere, fjo ift boc^ nod^ ba ein furtrefftidjer, nemlic^ bic, ba^ bie einf eltigen ntcnfdjen baburd) üorfuret tncrbcn in einem

15 falfdjen niaf)n unb uuHorftanb gotlid;cr gebot. San fic mel)uen, ha-j fold) luaEenu fei) ein foftlid; gut luerc!, bay boc^ uit loar ift. (^» ift ein gering gut tond, ju mc^x mallen ein bof^, oorfurifi^ tocrdf, ben got ^at es uit gc= potten. (Jr f)at aber gepottcu, ba-ä ein man fcl)ui'5 liiel)beä unb finber Inarttc, unb 'man bcm el)lic§cu ftaubt ^ugepurt, habet) feinem nef)ften bieucn unnb

20 Ijelffenn. 9{u gefcf)i(^t C3, ba§ einer gen 9iom hjatlct, öor^eret funff|ig, ^un= bert, meljr obbcr hjcniger, gulbcnn, bas l)t)m ntcmant bcfolf]en tjat, unnb Icffit fein tücl)b unnb finb' obber l)l)e feinen uefjftcn bal)el)men nobt Ictjben, unb mcl)nct bod) ber torid)t mcnfc^, er Inol fold)e unget)orfam unb Oorad)tung got= lieber gebot mit feinem cljgcnmiUigen Inallen fd^muden, fjo bod) ein lauttcr

25 fiirtuit; obber tcuffely öorfurung ift. Ta baben nu jugctjolffcn bie 33cpfte mit l)bren falfd)en, ertidjteu, ucrrifdjcn gulben jaren,- bamit ba^ nolcf erregt, üon gotia gcbotten gcriffen unb ju ^f)rcn ct)gcn Oorfurifdjenn furncbmcn gc= logen, unb eben baffelb angerici^t, ba^i fic foltcn Oorpotten l)abcu. 5lber es bat gelt tragen unb falfdjcn gemalt gefterdt, brumb t)atä muft fortgal)cu,

■M fei) toibber got obber ber feclen ^e^I.

5old) falfd], liorfurifd)cn glauben ber cinfeltigen ß'briftcn auf,5|urottcn, unb tvibberumb einen rcdjtcnn oorftanb guttcr merd auffluric^teuu, foltcn alle toaEefart n^bergelegt tnerbcn, ben ift fein guttiö ntt br^nnenn, £etn gepot, fein gef)orfam, fjonbern unlicf)lii^ urfad) ber funben unnb gottiy gebot juOor^

3= ad)tung. Sal)cr fummen fjo Diel betlcr, bie burd) fold) mallen untjet)lid^ buberet) trel)ben, bie betteln on not leren unb gciDoncnn.

S)a tumpt ber frei) leben unnb mebr jamer, bie id) itjt nit ,5elcnn mit. 23Jer nu tooU toalten obber mallen geloben, folt Dorl)l)n feinem ^Jjfarrcr obber

4 bovuni C iotjc fet) 13C 19 nc^iften C 20 g^vcm jU3C6 34 gel^otiamt) I

feiiöcta(^tuii8 C tctncii unb getoonen be§. I

•) ä!gl. Moriac encomium Erasmi Roterodaiiii declaniatio, Argentorat. inense Octobri 1.512 331. Eiij*. -) SJgL Seurotl) e. 101 31nm. 59.

438 3'i> !"•'" djriftl. 3(bcl bciitid)cr 'Jintioii Hon beä cfjtiftl. etniibi-Ä Sefjetung. 1520.

ubivl)crii bk miad) auljcljgcu. gunb firf)6, ba-3 ciJ3 tl)ct unib fiutti-j incrÄta UiiUenii, baö bn§ fcl6 ijclubt unnb Uunct bmcf) ben pfancv obbcr iibivficvn nur ftifd) mit fiiffcn tvettcu toiirb ak- ein tcuffctiirf) gcfpcnft, unb l)()m nnkligt, bn5 gelt unnb bic crtajt, [50 Imr Inalffart gcl)orct, an gottiä gebot unnb tanfcntmal bcijcv tiicvtf ankitcgcnn , boj ift an bic feinen obber feine neljfte ■• aimenn. 3i^o ei"f3 aber aufj furlni^ tt)et, lanb unnb ftcbt 3ubcfcf}cnn, mag man l)bm fcl)ncn rtillcn laffenn. .s^at ex]] aber in ber !randl)cit gelobet, baä man bie felben gclulib lun-piette, borfpredje unnb bie gotti-3 gebot bagcgcn empor l)cbe, ba§ er {)l)nfnrt l)l)m benugcnu laffe an bcm gclnbb in ber tauffc gcfd)cl)en, gottis gebot ]n l)alten. S^ocf) mag man t)bm auff ba-i ma(, fein i" gctoiffen ^nftiUenn, fein nerrifcf) gelubb laffen anf^ridjtenn. -Jiiemanbt loit bie rid)tige gcmeljne ftrafj gotlidjer gebot hjanbeln, tjberman mac^t l)t)m fclb nclt) tueg unb gelubb, ali I)et er gotti-j gebot alle tuilnpradjt.

larnad; fummen loir auff ben groffcun Ijauffen, bie bivi biet geloben unb ba-j nicnig l)alten. 3iti^"et "it, licbenn f)crn, ic^ me^n toarlid^ gut, ift bie bittere unnb fnff,3e loarl)eit, unnb ift, baS man t)lic nit met)r bettet ßlofter balticun laffe, l)ilff got, er ift fd;ou biet juoiel. ^i^ ^^olt got, fie loerenn alte abc, obber l)l)C auff jtoecu obber brcl) orbcnn Ijauffet! {)at nid)tC' gutv tl)ann, co tl)nt and) ntjmmer met)r gut, l)rrt)e lauffenn auff beut laubt. Xrumb ift meinn ^Habt, 'JJIan fdjlag 3cl}en, obber loieüiel l)l)r not ift, ■-■« auff einen bauffen, unb mad) (\)\n5 branfj, ba§, gnugfam borforgt, nit betteln burffe. O ea ift t)ic üiel mct)r an|iufef)en, loos 9cmel)nem l)anffenn jur fclicteit not ift, ben tuaS fanct ^i-'i-mcifcua , Xominicuä, 5luguftiun-j ' obber l)he ein menfd) gefegt I)at, befonbern loeijl e-ä nit geratten ift l)l)rer mebnung uad). Unb ba» man fie uberl)cbc prcbigen§ unnb bel)d)ten§, fe tncrc bau ba§ fie 2-^ üon Ü3ifd)offeu, pfarrenn, gemepne obber ubirtcit batui beruffenn unnb be= gcret Unuben. ^^ft bod) aufj foldjcm prebigen unb bepdjten nit mel)r bau e^tcl t)af3 unb neljbt jloifdjen pfaffen unb muudjcn, grofj ergernifj unb l)l)n= bernifj bco gemeinen Oolrfo erUmdjfjcn, banüt e-j loirbig Unirbcn, unb lool üorbicuet aufflml)oren , bic loci)! fein mag lool geratten luerben. (Es bat nit -i'i ein ungleid) anfeben, ba» ber t)cl)ligc 9{omifd)e ftncl foldj I)cr nit umb fonft gcmel)ret l)at, auff ba-? nit bie priefterfdjafft unb biftnm, feiner ttjrannel) nn= lepbig, einmal l)l)m 3nftarct lourbcn, unb ein rcfornuition anfiengen, bie nit Ireglid) feiner bci)ticfeit loere.

Siabel) foltcn and) auffgcbaben loerbcnn f30 mand)erlel) fecteu unb uuter= a fdjcljb eljnerlcl) orben-?, Unld)e 3uloel)lcnu umb gar geringe urfari) fid) erbaben,

5 nc^tftc C 10 flcfd^ccnii (' 11 anfjvitljtciin A 14 flclottni (' gut gotlcä ift iittctc (• 8»'. fi if bic lautet 1 17 Ijljv ift l!l' it ift I 21 „bao' icl)lt in C

20 al)ctl)c6c (' l)l)cii)cl)G ß 20 uold C :J4 lucrcn C s:> aiiä) niiff Ijabcu werben C

') Stifter (*4lufluftiiiU9 allctbiiigä mir ucviiieiiillid)) bct imd) iljiicii bcnnuutcii 2<ettcl: :nöiid)->oibcii.

9tu bcit djtiftl. 9lbcl bc)ii(cl)cr Sintioit Don be-J djriftl. ©tonbci Sbc|fctuna. 1520. 439

ittinb nod) ütcl geringer ftd; crfjaltcii, mit unfaglidjcm Kjofj unb ncljb gegen- nnber ftrel)ttenb, |,io bod) nirfjtö befte liu'uiger ber (?()riftlid)e glnnO, ber on alle 1'old; uutev|d;eljb Uuil In-ftnt, niiff kljber feljtteu untergal)t, uuub ein gut Kt)riftlid) IcBen nur und; ben cu)"5erlid)en gefe|en, lucrcEen unb lue^fjeu gc= ■■ fdjeljt unb go)ud)t luirt, biiDou iiit niet)r bau glel)iinciel) unb feelen Dorterben folgen unb erfuiiben luerben, luie bau für angen ijbevman fidjt.

{&ü muft auc^ bem S3a|)[t borpotten ineiben, meljr foldjer orben auff^ luifelien obbcr beftettgen, ja kfoten Inerben, ettid) at)eluttt)un unb in Wenigere ,ial ,ui3luingen, feintemal ber glaub (5l)rifti, linld;er allein ba-j (jeiititgut ift

1" unb on eljnigerlel) orben beftet, nit Joenig fat)re leljbet, ba-j bie ntenidjeii bnrd) iioHiel unb maudjerlel) Uierd unb lüel)i,5en leid;tlid; Dorfurct tucrben, uiel)r ouff fold) loerrt nnb luelji^c ,5nle()eu, ben anff ben glauben ,]uad)ten, unb Ino nit \V(\}^]c prelateu in floftern fein, bie bo niet)r ben glaubenn, ben be-5 ovbeuy gefeij prebigen nnnb treljbcn, ba ifts nit muglid;, ba§ ber orben folt nit

'•■' fdjeblic^ nnnb Uorfurifd) fein einfeltigenn feelcn, bie anff bie luerrf allein adjteu Ijaben.

9hl ntier ^n unfern geilten gefallen fein faft an allen ortern bie prelaten, bie ben glauben gef)abt unb bie orben eingefelit l)aben, gleidj loie lunk'iteu bei) ben finbern Don Sfiotl, ba bie better abgangen luaren, bie bo gottis Inerd

■M uub luunber ernennet Ijatten, fjo balb anfiengenn l}l)re Ünber auf,^ unborftanb gotlid)er luerd uub glanbeuy abtgotterel) nnnb el)geue menfdjlidje Uierd anff= tiurid;ten, alf.jo and) ilit lel)ber fold) orben unöorftenbig luorben gotlidjcr locrd unb glanbenS, nur in l)l)rcn eljgeu regeleu, gcfelien nnnb luelif.jen fidj jemerlid; uuirtereu, mul)en unb erbel)tteu, unub bodj nl)mmer ju red;teni öorftanb cljniä

SS geiftlidjeu gutti-s tebenö fummen, luie ber 5lpoftel ij. Simot. iij. tiorfunbigtLMim.3,5.7. l)at nnb gefagt 'Sie t)aben einen fdjciii ciuis geiftlid;en leben-?, nnnb ift bud) uid;t5 bal]l)ubenn, lernen Ijmmcr unb l}nnncr, uub hnnnieu bod) nit bal)l)n, ba-? fie luiffeu, iua§ limrbafftig geiftlid) leben fel)\ f^o luerc a beffer, ba.; fein tlofter ba Uiere, luo fein geljftlidjer norftenbiger ijm yi)iiftlid;eu glauben iprelat

regieret, ben ber felb mag nit on fdjaben uub öorterben regieren, nnb ijolnel mel)r, f.unnel er beljliger unb etjniö guttenn lekn§ fdjel^net in feinen eufjer- lidjen merrfen.

Inere nu'l}niy bcbeucteua ein uottigc orbuung, befjonbern jn unfern fertid)en ^eijtten, ba-J ftifft unub tlofter Uiibberuntb linirbcn anff bie tneljf.je

35 tierorbenet, luie fie luaren Ijm anfaiig bei) benn ^Ipofteln nnnb ein lang ^eit f)ernad), ba fie alle fre^ luaren einem Ijberman, brljnnen jubleljben, f,3o lang e>3 l)fim gelüftet. 2)an tonö fein ftifft unb flofter anber^ genief.^en, ben (5l)rift= lid;e fdjnlenn, barljunen man leret fdjrifft nnnb 'judjt nad) öljriftlic^er luel)f,5e, unub Icnt anff erljog, ju regiereu unub prebigeu? luie loir lefjen, bas fand

2 ftrcljüen BC 8 afifeiitljun BC lu ctjiicrlclj ovbcii C 11 bcrfuvct C 16 o(|t I)n6crt C 21 aligottcrct) C 24 tjii rccfjtcit C 33 bebundEenä C 30 einen »)bctmon 6 (eine ^berman ACj barljnncn C 37 floftern C

-14(j '•Jlii bni djtiftl. Slbcl beutfdjcr 'Jicititm neu bt« d)tiftt. Staiibcä acjfetung. 1520.

eignes in btc fcfiuk giciig, unb uod^ fcl)cu in ctUd}cnn ivatBcn ftoftcrii, alö ju öuebüngborg unnb ber glci)d)eii. guvlüar folten alle fttfft unb tloftcr and) fjo frei) fein, ba§ fie got mit fveiicm UnUcn nnb nit getürrnngcn bienftenn bientenn. X'lber bavnad) t)at man e^ gcjafiet mit gclubbenn unb ein einig ge= fendnifj braufj gemacht, bas mä) bie felbenn mcl)i; bann bie tauft gelubb toiit ■■> angefelicnn: loas a&cr für frudjt braufj ift himmen, fcl)cn, i)Dren, lefjcn unb erfaren U)iv teglid) uu'l)r unb met)r.

2id) ad)t lüol, fold}er mein vabfd}tag fcl) auffö aKeitorlid^ft angcfcf)cn: ha frag id} i|t nit und). 3^) i-'n'^t h-''"'-' i"'d) gut bundt, liorluci-ff Incr eo tütt, id) fief) loot, luic bie gelubb mcrbcn gebaltenn, fjonberlid) ber teufdjcit, i" bie fjo gemeljn burc^ fold} flofter toirt, unb bod) Hon (itirifto nit gepotcn, mm. i'j.fjonbern faft tuenigen geben Inirt, h)ie er felb unnb fanct ''^^aui fagt. i^sä) ftolt i.cov. 7, v.gcrne l)bcrman gel)olffen fein, unb nit fangen laffen (5l]riftlidjc feelen burd) menfdjlidje ei)geue erfunben \x>t\}i]c unb gcfeli.

3um t)ier|c()enbcn, tüir fc^en aud), tüic bie ^jricftcrf d;a ff t gefallen, is unb mand)cr armer pfaff, mit Iveib unnb finb ubirlabenn, fein getniffenn be= fd)>ueiet, ba bod) nienuinnt jn t[)ut, l)l)nen juljelffenn, ob Ijljn faft lool 3U= l)elffen loere: left Stapft unnb i^ifdjoff f)ie gel)cn Wü'i bo ge^t, forterben lt)o§ bo oortirbt, 2,50 loil id) evvebten mein gelniffenn, unb ba-3 maul frei) auff= tl)un, efj Ooibricf} ^apft, ä5ifd)üff obber loen loil, unb fag alfjo: ->«

1)a§ nod^ 6[)riftu§ unb ber 'Slpoftel einfc|enn ein l)glid)e ftabt eine»

xit. 1,5. Pfarrer obber S3ifd)off fol t)abeu, tnie flerlid) ^ipanlu-j fd)rel)"bt lit. i. unnb

ber felb pfarrer nit gebrnngen, on ein el)lid) uiei)b ^nleben, f^ouber uuige

'•|'i'"-,%'-j:e^m» l)abenu, tuie fanct '^Hml fd)rel)bt i. limot. iij. unnb üt. i. unnb fprid)t:

ßy fot ein Söifd)off fein ein man ber unftrcfflid) fei), unnb nur eljuio el)lid)en 25 mcl)b« gemalt), lrild)y finbere geborfam unnb ,5nd)tig fein 3C. Sen ein 53ifd)off unb pfar ift ein bing bei) fanct ^4-^aut, loie bac' aud) fanct .Ciieronimin-s be= töcret. 5l6cr bie 33ifd)off bie itjt fein, Inc^fj bie fd)rifft uid)t'j oonn, fjonbcrn fein lumn (?t)riftlid)ev gcmel)n orbming gefeljt, baö einer ubir Oiel pfarr regiere.

'^llfjo lerenn loir auf,} beut \Hpoftel flevlid), bao in ber (5l)rifteubeit folt 31 alfjo 3ugal)eun, ba§ einn l)glid)e ftat anf^ ber gemel)nn el)nen gelereten fru= menn burger erioellet, bem felbenn bao pfar ampt l'efilbe, nnb l)bn Oonn bei gemel)n erneret, l)t)m frei) milfoer liefj, eljclid) ju loevbenn obber nit, ber nebeuu l)l)m mel)r prieftcr obber S)l)aconn l)ette, and) el)lid) obber loie fie looltcn, bie ben bnnffen nnb gemepn l)ulffen regieren mit pvebigen nnb facramenten, loie 3; ben nod) blieben ift in ber fried)fd)en fird)en. Xa fein nu beriiad) malv, ba fjo biet oorfolgung unb ftrel)tte» loar lüibber bie !e^cr, üicl l)cl)tiger bettcr

2 CiicbUiitiorg liC lii idj fic^ liCC fimbcrtitiö C 1.5 pticftcvidfjaff 15 IG arme G 19 Mcrlirbt (' '21 nod) CM)viftuä (' 23 011 cl)Ucf) HC ioiibcvit HC 2.". cI)cli[I)iMt C

flcf)ottom, jü^tig unb in allen biUidjen bingcn gcfölgnig jcin k. 1 28 bie ßollidjc (c^vifft I 31 gelctlen 0

Slii bell (tjriftl. 3lbct bcul|d)Ct 9intioii Hon bc-5 djriflt. ©taiibcä SBcffcrutig. 1520. 1 H

flctncfcn, bic fid) freljJinllifi bcö cljtidjcnn ftanba üorijcl)I)ct f)abcuii, ouff bas fic

beftc ba]] ftubicvctcn iiub licvcljt lucvcit aiiff nllc ftiinb ,',iim tob uiib \x\m ftrcl)t.

Sa ift u>u bcr yfomiid) ftiicl nul5 ctjgcncm ftcDcl biel)n gcfnUeii imb ein

gemein gebot brau)3 gcmnd)t, Hoipottcii bcm pvtcftcv ftnnb e()liri) ,^iiictn: ba-j

5 l)ot l)[)n bcr tciiffct gft)el)itcun, luic fanct 5paiiliiy i. limot. iitj. üortiinbigtii''"'«''-^- 'fe lucrbcu tummelt Icvcr, bic teiiffclo (crc bringen unb öorpictrn cl)lid) ]iu lücrbcn jc' babiird) tcl)ber i]oimi jamerij crftanbcn, bas nit .^urljelcn ift, unnb bat baburcf) urfacf) geben ber friedjfrfjen fird^en fic^ obtiu|onbern, unb unenblid) 5tr)itradjt, funb, fdjanb unb ergerniij gemebrct, Inie bau tlnit alli-i, \va5 ber

"I tcuffel anfaljet unb treljbct. ÜBaä lootn hiir nfti l)ic tl)un^

^ä) xab, man madjv tüibber fret) unb ia]] einem Ijegtic^en fein fiet) lDil= fore, ebtid) obbcr ntt el)ttd) ]umcrben.' 5llicr ba muft gar niet ein aiiber regimcnt unb inbnung bcr guttcr ge)d;cl)cn, unnb bau ganlj gcl)ftlid) rcdjt ^u pobm get)en, unb nit nid Ic^en gen 9iom fummen. 3d) beforg, ber gel)^ fei)

!•'• ein nrfad) gcmcf^cn bcr clcnben, unlcufc^en fcnidjcit, barauf', bau gcfolgct, baö ijbcrman l)at moUcn pfaff Incrbcn, unb t)bcrman fein tinb brauff ftubicren laffcn, nit ber metjuung, tcufd) jutcben, baS tnol on pf äffen ftanb gefd)el)cn tunb, fonbcrn fid} mit ,]el)t(id)er narung on erbel)t unb mul)c ,5urncren luibber ba-3 gebot gottiv Öen. iij. 'Su folt bcin brot effenn tjm fdjmcljf} bei)ni-3 ange- iinoi. 3, xa.

20 fid;ta', E)abenn l)()m eine färb angcftrid)cn, al» folt tjijt crbeit fein betten unnb mefj i[)alten.

^sd) Iaf5 bic aufteilen Stapft, Jb'ifc^off, ftifft pfaffcn unnb mund), bie got nit cingefebt bnt: babcnn fic l)lin fclb-j burbcn auff gelegt, fjo tragen fie fic auc^. ^ä) tuil reben Hon bcm pfarr ftanb, ben got eingcfe^t l)at, ber ein ge=

35 nicljn mit prcbigcn unnb facramcntcn regicrenn muf^, bei) l)t)uen moncn unb 3Cl)tlid) fjaufj t)attcn: bcn felbcu folt burc^ ein Ct)riftlid; (iontilium nad)= getaffen merben fret)l)eit, el)lic^ jutnerbcn, ,5ut)ormel)benn ferlidcit unb funb. ben bie lucil fic got fclb nit Horpunben ijat, [50 fol unb mag fic ntcmant tiorpinbcnn, ob er gleid) ein cngcl 00m l)l)mcl ftierc, fd)mel)g bau bapft, unb

3a h)a§ ba gegen ^m geiftlid)cn rcd)t gcfcbt, fein lautier fabeln unb gcfd)mc|.

Sßcljtter rab id), loer fid) l)t)nfurt Uiepben leffit ,5ur pfarr obbcr auc^ fonft, ba-3 er bcm S3i)d)off in feinen locg gercbe, fcufdjeit juljaltcn, unb t)att ^^m entgegen, ba* er fotd) gelubb jufobcrn gor fein getoalt ^at, unb ift ein tcuffclifd) tl)ranncp, fold)'3 ^ufobbcrn. ''33{uf5 man aber obbcr mit fagen, mic

35 etlic^ tl)un 'Cuantum fragilitaä bnmana pcrmittit', f]o beulte ein pcglidjcr bk fetben toort frc^ ncgatioe, ib eft, 'non promitto caftitatem', ben fragititaä

2 befter tof} C 4 borau^ C 7 nit ju erbeten C nit ^u jctcn F nit urteilen I 8 ttieä)i,icn ABG tricc^jcn C fricd)ij(^cn Fi 9 attcä C 15 leujc^ljtit E ly on artcit unb ntuf)c ju crncten C 19 gottcä V bcinc» C 22 ftifft, pfaffcn BC 24 pfar ftenbt C

27 funbe C 30 red^t gcjc^ C unb fc^Wc^ BC 32 fünft C 35 fo bcutjcfjc 1 t)9lic§ev BC

•) äigl. Böcking, Hutteni opp. IV S. 199.

-142 •''" bell djtiftl. 9tbcl bcutjdjct 'Jiatiuii uoii bc-i djtiftl. ©tanbe^ SBcfjctuiifl. 1520.

!^iimaua noii pevmittit taftc niucve, fonbevn allctit aiigclica fortitubo d ccleftiö öiituö, auft baä er ein frct) gcloiiicu oii alle gclubb bef)altc.

^sd) luit iiit rabtcu, nurf) iiit luccvcii, hci-s, fjo nncf) iiit Uicl)6cr inbm, cl)[id) tücrbcii ubbcv oii lucljt) blrtjbcu, ftei bao auff ein gemein Gljriftlidj ürb= niiiig unb el)ntä t)glid)cn beffern tiovftanb. X'lbcr bem cicnben I)auffen luil id) mcl)iien trclucn rabt nit bergen unb l)l)ren troft nit liorlialtenn, bie bo iljt, mit Uiel)b unb finb nbirfallen, in fdjanben unnb iefjlneereu gelinüeu filienn, ba3 man fie ein pfnffenn t)nre, bk Ünb piaffenn fiub fdjilt, unb fag ba3 für nanu l)offred)t fret).

lluiii fiubt mnnd)en frnmmen Pfarrer, bem fonft uiemaub fein tabcl m geben mag, ben ba^ er gebredjlid) ift uutib mit eiiunn lueljb jiifdjanben nunbeiui, teild) bod) bel)be alf30 gefl)nnet fein in l)I)rc» bcrijen grunb, baä fic gerne Uiolten l)mer bei) eljnanber bleljben in redjtcr el)lid)er treln, Uum fie nur ba-j mod)teii mit glitten gelniffen tl)unu, ob fie aud) gleid) bie fdjaiib muffeun offentlid; tragen, bie ^rtiel) fein geUiifjlidj für got cl)tid). Hub l)ie fag id), bas li luo fie 1,50 geflinnet fein unb alfo in ein leben fummeu , ba-j fie nur ijbr ge= miffen frifd) errebteu, er nelim fie 3um el)lidjen lueijb, liebalt fie, unb leb fonft reblid) mit l)[)r, loie ein el)lid) mann, unangcfetien, ob haö ber 33apft tvil obber iiit Init, fei) luibber gel)ftlid) obber fleifd)Iid) gefeli. (i-? ligt nu1)r aiiii beljuer fcelen felirteit, ben an beu tljrannifdjen, el)gengelueltigen, freiielid;en -.n gefel'.eu, bie ^ur fettcfeit nit not fein, nod) Pon got gepotten, unb folt eben 2. TOoi; i-',tt)un alä bie finber Pon 3frael, bie ben '^legipteru ftolen l)[)rcn Porbieiiten Iol)u, obber loie ein !ued)t feinem bofiUiilligen l)ern feinen Porbienten lolm ftule, alfjo ftiel and) bem i^apft bein el)lid; loepb nnb finbt.

-iüer ben glauben l)at fold;» julnagenn, ber folge mir nur frifd), id) luil -■.•■ l)()n iiit Porfureu: l)ab id) nit geloalt alo eiiin iMipft, )]o liab id) borf) gelinilt alv einu (^l)rifteu, mepnem iu-l)fteu .juljelffen unb rabteii Pon feineu fuiibcii unb feiiideiten. Unnb bay nit on grunb uiiiib urfad). ^um erftcnn, !nn pt)e nit ein pglid)er pfar epuiv Uiepbe-j mangeln, nit alleiiiii ber gebvcd)li(teit, f^oiibcru Piel mel)r bec' baufibiiUen l)alben. £ot er beu ein luepb bnlli-">i, unb ::" l)l)m ber Stapft ba^ juleffit, bod) nit ^ur e{)e baben, loa-j ift ba§ anber-S ge= tl)au, bau ein mau nnb luepb bep eiuanber allein laffcn, uütib bod) Povpieten, fie folteu nit fallen, oben alo ftro nnb felor ^nfammen legen, iiub Porpieteu, fot luibber raud^enu uod) brenneun? ^'^nm anberu, bau ber i^apft fold)o nit mad)t l)at ^npietteu, alo luenig ali5 er madjt l]at ^nPorpieteu effen, trincfen x-. unb ben naturlid)enn auf',gang obber fepft luerbenn, brumb ifty niemaubt fdjnlbig vipalteuu, uiiiib ber U.Mipft fdjulbig ift aller funb, bie baluibev ge= fd)eben, aller feeleu, bie baburd) Porloreu fein, aller geloiffen, bie baburd) oor= loerret unb gemartert feiun, ba-? er Inol lengift luirbig loeere, loer Dbn aufj

1 foiibciit allen A 7 ubivinllciib A li; (iininicii 1«' 1 7 fiiictjct icbtcii !•' 18cl)Clirt)C 19 flcijdjlift H 20 bem lljraimijriji'ii C -i:, frid) I! M ucvfuvcii (' 27 lucljiicii iidiiften C 2'J ciiiii lueiicä C Ol Iju clje C 32 unb ein lucljli U 35 jii gebieten, als lueniflc 1

35 1.

9(ii bell djriftl. ?lbcl bcutldjcr 5Zntiuii Uoii bcä djtiftl. Staubet i8c|feruiig. 1520. ) 1:;

bcr h)clt Hortrickii ()ctti', fn Inct clcnbcr fcdcii er mit bcm tciiffcUicfjcn [tiict ciUuivfit i]at, lutc luül id) l)oif, bao l'icU'u flot mi i)l)rcm ciib giicbigcr fei) (^c= )ocf,5eii, beim ber iöap[t oit l)l)rcm tcbeiin. fe ift luid) nie giittii iinnb luirt nt)nimcv mel)r au)] bcm iöapftiim iiiib feinen gcfelien tummenn. 3"i» bvittcn, •■> ob fdjon bec' iBapftu gefc^ baluibber ift, I50 bod) cinn cl)lid) ftanb loirt Qn= gefangenn mibber beä 3?ap)"ty gefeti, ift fd)on fein gcfelj an']], unnb gilt nit mel)r, ban gottiö gebot, bcr bo gcbcnt, ba'i man uub \w\}b nicmant ld)el)beii fo(, gcl)t loeljt u6ir be» Söopftö gcfc^, unnb mufj nit gottis gebot umb bcswiaiui 19,6. bepftlidjcn gebotttg toiUcn ^urifien Incrben nnnb nadjblcljbcn, tnic Inot üit

111 toller oi'i'iftcu mit bcm ü^apft Ijnbcn 3i"pi-'bimcnta erfunben, iiiib baburd; öorl)l)nbcrt, ^urtcljtet, bornjerrct bcn etjltc^enn ftanbt, baS gottiö gebot ift brob ganl! untcrgaugcnn. 2.'BaS fol id) Diel fngenn? fein bod) in bcm gnnljcu gel)ft= lid;en iJ5apft'3 gefetj nit ,5)00 ^icljllcu, bie einen frnmmen l^l)riftcn modjten unter= lücljfjcn, unb Icljbcr f^oDiet Ijrriger unb fcrlic^cr gcfcli, ba-i nit beffer iDccrc,

15 man med)t ein Siottcn fjauffen brauf,?.

8prid)ftu aber, i&ä fei) crgerlid^, unb niuf] ,5Uüor bcr iBapft brljnncu bifpcnficren, Sag id), tvas crgermfj brennen ift, baä fet) bc§ iHomifdjcn ftucly fdjulb, bcr fold) gefe| on rcdjt unnb Inibber got gcfcljt t)at, fnr 90t unnb bcr l)cl)ligcun fdjrifft ift tein ergeruif,]. l'lnd) Ino bcr il?apft fan bifpcnficren

2u umbö gelt in feineu gcltfudjtigen, tl)ranni)d)cu gefeticun, fjo tan and) ein l)egltd)cr (5l)riftcn umb gottie unnb bcr fcelcn felicfcit luillcnn eben in bcm fclben bifpcnficrcnn. "Sjan (5l)riftuy Ijat uuo frei) gcmad)t Uou allen mcnfdjcn gefe^cn, ^uöor n)o fic Inibbcr got unnb bcr fcelcn felidcit fein, luie ©at. b. »"' ■'•, i. unb i. Soriiit. j. fand 5|laulu» Icret. i.tsov.iMjf.

25 3 um fnnfflicbcnbcn, Ta» id} aucf) bcr armen ftofter nit forgef].

f)at bcr bof] gepft, bcr ulu alle ftciib burd; mcnfdjen gefe^ Oortoerret uub uutregtic^ gemacht l)at, ouc^ etliche 6btc, (Sbtiffeu unb prclatcn bcfcffcn, bavi fic l)()rn brubcrn unb fd^Un-ftern alfo forfteben, baö fic nur balb ,^ur belle farcn, uuub ein elcnb löcfjcn and; Ijie füren, tote ban tt)nn alle teuffcly mcrtcrer.

5lcmUc^ Ijabcn fte tj'^n furbet)altcnn in bcr hdä)t alle obber p()e ctlid)c tob= fmib, bie bo t)cpmlic^ fetnn, ba-i bie fein bruber bcm anbern fol anffloficn bei) bau unnb gcl)orfam. 5lu finbct man an allen ortten nit alle jett (i-ngcl, fjonbcrn and) flepfc§ unb btut, bie cl)c aEe han uub breUien Icpben, el)c fic bcn prclatcn unb bcftimptcu bcpd)tigeru pbr bcpmlid) fnnb Inoltcn bcpd)tcuu,

35 gcl)u brauff juin facrament mit folrfjen getoiffcuu, baburd) bcn fic irregulärem ^

1 »othc^bcn C 5 cf|cUc§ BC ü ficfttid^en C 10 einen Kottcn BC 5<"iff™

barauff F 18 jolc^ä gefelj, unrcii^t C 19 „c§" fc^U in BC 20 feinem C 21 Ijglidler C unb fcelcn C 24 i. Eorint. ji. AI5CE 26 Bctttcrrct unnb untreulict) C 27 S6tc,

Gbtifdjcn C 31 ben onbct C 35 fold^em C

') ,Irregularifcas quasi privatio regulae et irregularis privatus regula dicitur. Contraliitur autem irregularitas in genere tribus modis, scilicet ex delicto, ex defectu corporis, ex defectu sacramenti, sed sijecificando coDtrahitur in casibus 26", f. Summa summarum quae Silvestrina dicitur in bcm SlDfdjuitt De irregularitate.

441 '^tii heu djtiftl. 9(bcl beutjdjei- 9intioii nun bc-3 d)rift[. ©taube« SBcflcvmtii. 1520.

tüci-bcit, iiiib bi-C' \amcxa üiel meljr. D blinbc Ijljrttcnu, o toUc pvclcücun, 0 i"cl)ficnb hJolffc!

.Sjtc fag iif;: lücnn bic funb offcntüd; ift obbcr betaut, [50 ifto bi\i\d), baö bct pxclat allctn fic ftraffc, unb bic fclbcii allein intb fein anbcvc mag er 1)1)111 iuvbcl)altcu unb auf3|ii)en, bei l)el)mlid)cn bat er tcinc gclualt, liu-ni,; i glcid) bie ergiften funb Uiecrcn, bic man finbct übber finben tan, unnb luo ber prclat bic jclbcu aufj^eugt, fjo ift er ein 2i)ran, bat fein nit rcd)t, grcl)fft in gottic' gcnd)t. S30 rabt ic^ ben felbenn tinbeln, brnbern unnb fdjlncftern, tüoUcn bic ubirften nit taub geben jubcidjten bic bci)mlid)cn funb, luild)cm blu Initt, )')0 nijm fic fclber, unnb tlagc fie beinern brubcr obbcv fd)lTiei'ter, bcm m obbcr bo bu Inilt, laf^ bid) abiolDirnn unb troftcu, gand unnb tt)u brauff InaS bu milt unnb folt, glcub nur feft, bae bu fel)ft ablotoirt, fjo t)at nit nobt. Hub ben bau, irregutaritct obbcr lDa-3 fie mctir brclnen, laf] bid) nit betrüben noc^ l)rrc nmd)cn, fic gelten nit lueljttcr, ben auff bic Dffcntlid)en obbcr betauten funben, fjo bie l)mant nit loolt befcnnenn, es trifft bid) nid)t». i-' älHi-3 ni)mi]ftu bir für, bu blinbcr prclat, burd) beiu brelncn f)el)mlid) iunb ^niDcren? lafj favcnn Waa bu nit offentlid) crt)aUcn tauft, ba-3 gottiy geridjt unnb gnabc and) jufd^affcn l)abe mit ben bel)nen. ßr l)at bir fic nit fjo gar in bcine bnnb befolbcn, ba^ er fie gant) auf] feiner gelaffen babc. ;Ja bu buft bas n}cnigcr tel)l unter bpr, laf^ beiu ftatut ftatut fein, unb l)eb fic nit in -m ben l)l)mel, in gottis gerid)t.

3um fcd)feef)enbenn, lücere aud^ not, ba» bie ^ai-'tag, begeurfnif^, feelmeffcn gar abet{)ann obbcr l)f)e gcringert Inurbcnn, barumb, bao luir o-ffentlicf) fel)cn für augcn, bao nit incl)r, ben ein fpot braufj Inorbcn ift, bamit got I)od)lid) erzürnet luirt, unb nur auff gelt, f reffen unb fauffen i's gcrid)t fein. älMiö folt got für ein gefallen brpnnen baben, locn bic elcnbcn ingilien^ unb llieffc" fjo jemerlid) gefd)lappert nierbcnit, nod) gelcficn nod) gebettet, unnb ob fie fc^on gepettct luurben, bod) nit iimb gottie Irnlleu aufj frepcr ticbe, fjonbern umb gclt^ lüillenn unnb Porpflid)tcr fd)ulb Oolnbrad)t luerbcn. diu ifto bod) nit muglid), bn-^ got einn lucirt gcfaüc obbcr ctliuiü su bei) l)l)m erlange, ba5 nit in frel)er liebe gcfd)idjt. Z]d ift^^ l)bc d)riftlid), ha-j luir alli-? abtbun obbcr pbe locnigcr mad)en, loa» luir febcn in einen mif^praud) fummen, unnb got mcbr crluirnet ben uorfunet. Ü'-j locrc mir lieber, ja got aiigencl)mer unb oicl beffer, bas ein ftifft, fird)e obbcr flofter alle l)l)rc ierlid)e nicf} unb bigilien auff einen l)auffen ncl)mcn, unb bicltcn s,-. einen tag ein rcd)te iUgilicn unb '3Jicffc mit l)crl!lid;cin ernft, anbad)t unnb

3 ift iiUi^ C 8 finbcrn (' 9 bic obcvftcii nit uvtnt) nfiiicn 1" liMldjcii ('

13 ittcflulctitct Al!ß l.T »jcmoiibt nit I! iiirmanbt nit V 20 bcin ftntnt, fein ftatnt, unnb f)c6 (' beiu ftatnt fein, unb l)cb V 24 mel)v, bou HL' 27 gcjdjnattcvt lucvbcu, iwebct flc^

teicn I :!2 ober nett) lucnigev (' SUigilic C ^CTcIid)cm C

') ajgl. «cnrotl) S. 102 Sliim. 68.

*Jlit bfii rijviftl. *Jlbcl boiitid)ct 'Jiatioii Hern bc« ri)rift(. Stanbci SBclJcnrng. 1.j20. 44r,

glaukn fiiv attc t){)vc lüoltt)ater, bnii ba-ö fic ijtir taul'cnt iiiib tniitcnt nlic 3inr einem l)(\lid)enn eine bcüonbcvc gelten on fold) anbadjt iinb fllnubcn. 0 lickit (^iviften, c-5 lirtt i^ot nidjt au Diel, üonbcrn nn lnot betten, ^^a er öüvbampt bie langen nnnb inel qepeeten Diatt. in. nnnb iac\i 'fie luerben nur ™n_|''_i-^c- '.

5 tnetir pct)n bamtt üorbiencn". ^Jlber ber flcpt!, ber flot nit fann traluenii, ridjtet fold) luefcn nn, l)nt ior^e, er mnfte tjnnflev-J ftcrben.

3nnt jibenljetjenben, 'Man ntnft nud) abett)nn ettid) pene obber ftraff be-3 c\etftlid)en rerf}t, i^onberlid) bnö unterbiet, loild) on aüenn iUicljtiel ber boi,} ael)[t crbadjt f)nt. oft bn« nit ein teuTfeliid) Inercf, bn-j nuin eine funb

10 beiiern mit mit üielen nnb c^roffern funben ^ tv.j ift i)t)e arofjer »nnb, ha^ man gottiö >Dort nnb bienft id]\vc\)o.i obber niberleflt, hm ob einer jtwnljiii Ikp^k t)et erUnircit nnff ein mal, fcijluei)« ben eineun pricfter, obber fleljftiid) flnt bet)ültenn. (y« ift and) ber tunten tngent eine, bie l)l)m gel)l'tlid;enn red)t flelernet loerben, ben bas gepftlid) red)t bei)ffet and) barumb gel)[tlid), ba§ es

15 tompt tion bem geljft, nit Honn bem l)el)ligen gepft, fjonbern Hon beni boi,^cn gepft.

STen 5b\in mnft man nit etjr geprand)en, ben Ino bie fdjrifft Uicpf^et \u^

prandjen, ba-J ift Inibber bie bo nit red)t glemben obber in offentlid)en fnnben

leben, nit umb§ äcljtlic^ gnt. '^tber n\v ift§ umbfevct, gleubt, lebt l)berman

mie er hjil, eben bie am mepftenn, bie nnber lent fd)inben nnnb fd)enben mit

20 bannen, nnb aUc han i^t nnr umbi 3el)tlidj gut gangljafftig fein, Unld)-:? mir and) niemant, ben bem l)el)ligen gel)ftlid)cn unred)t ju bamien babenu, baHon id) lort)t)n pm fermon' loeptter gefagt i)ahc.

3:ie anbern ftraffen nnb penen, fnfpenfion, irrcgutaritct , aggraöation, reaggraüation, bepofition, bliren, bonncr, üormalebepenn, üorbampnen, nnnb

25 \mv3 ber fnnblc mepr fein, folt man Ijelienn eil tieff begraben in bie erben, ba-i aud) pt)r nam unb gebed)tniv nit mel)r auff erben mere. 1er bofj gepft, ber burd)§ gepftlid) rcd)t ift tof,5 morben, l)at fold) grclnli^ plage nnnb jorner in baä l)pmelifd) reid) ber t)epligen (51)riftenpeit brad)t, nnnb nit mcbr ban feelcn üorterben nnnb ppnbcrn baburd) 3ngerid)t, ba3 mol mag uon ppn oor=

:.o ftanben Uierben baö tuort (il)rifti '•JJtattpei iiüi- '^(^) end) frf)rifftgclereten, pt)r ».tti,.23,i3 pabt eud) genommen bie getoalt juleren, nnb fd)tiffet jn ba^ bpmelreid) für ben menfd)eu, pbr gel)t nit ppncin, unb Incret ben, bie ppnein gcpen'.

^nm ad)tiet)cnbenn, ba-J man aUe feft abetpet nnb aüein ben Montag betitelt: toolt man aber ppc nnf]er fraloen nnb ber groffen pepligen fcft i)aU

35 tenn, ba-j fie all nnff ben Sontag Unirbcn üorlegt, obber nur bes morgen» jur ^DJlefj gepalten, barnad; liefj ben ganpen tag merdel tag fein. Urfad): ben at§ nu ber mifjprau^ mit fauffenn, fpielenn, muffig gang unnb aüerlep

2 einn fceiunbeve C 7 cttic^c BC 8 juitbcttic^ C 9 tciiffetic^ C 12 iBcpft C HbarumC 18 umi öct)t(icl^ C 20 uinS§ 6cl)ttic^§ C 2 1 ben ben Zeitigen C 2:i it«-- giilivitet irrcsiilititcr 1? ivvcgiilaritcr C jc^cn olcn ttcff F üö nUc C

') 3m „Ervmon uon bem SBcnin" oben S. ^>'''\\-

446 'Hn bfti ri)TifU. 'UM bcittfd)cr 9inticm Don bf?- rijviftl. etnnbc§ SPffletuttfl. 1520.

fuiiii (^nl)t, iio ciijuviicim luiv mcl)v 6uit oiiff bic ()cl)Itfimn tag, bcn auff bie anbevnn, iinnb fein gan^ iimbfevct, bciS l)cl)Ug tng nit l)cl)li9, mcvcfcl tag l)cl)lifl fcl)nn, uiib got nod) feinett l)cl)Iigcti nit allein feiti bicnft, fonbern gvof,; nneljve gefdjidjt mit ben öielcn [)cl)ligett tagen, »nie toot ctlid) tolle prelaten itteljnett, lueit fie fanct ötilicn, fnnct ii^arbavcn, itnb ein Ijeglidjcr nad) feiner :< blinbcn attbadjt ein fcft mad)t, l)al) gar ein gut Irterä t£)an, f^o er üici eilt befferö tl)et , \vo etjr ,5U crcnn einem l)el)ligen atif^ einem licl)ligcn tag ein lücrrfel tag mad;t.

S)at3U n^mpt ber gemct)n mann ,^liiecn lcl)p(id)enn fdjabcn ubir biffeti gcl)ftlid)en fdjaben, S)a'3 er an feljner cr6el)t innfenmpt tnirt, balju meljr nor= lu ^eret bann fonft, ja and) feinenn lcl)p fd)Uied)t ttnnb ungefd;idt maäjt, luic luir ba-j teglid; fet)cn, unnb bod; iticmant jubcffcrn gcbendt. Unb l)ie folt man nit adjtcn, ob ber iöapft bic fcft cingcfctit t)at, obber eine bifpenfationn itnb Urlaub t)aben muft. äiiaS )üibber got ift unb ben menfdjen fdjeblidj an tet)f) uixb fcci, ^at nit allein ein tjglid) gemel)n, rabt obber ubirfeit geUialt !■ ab|uit()uit iiitb Uiecren on luiffen unb »üillen be-? S^apftö obber 3?if(^offö, \a ift oiidj fd)ulbig bei) feiner feeten felitfeit, baffclb ,yiUieeren, ob gleidj ä^apft unb bifdjoff nit iDoltcn, bic bod) bie crftcn folten fein, folc^S julucrcn.

Unb juöor fotte man bic {ird)tüel)c gan^ aufjttigen, fcl)ntemal ftc uit anbcry fein ban rechte tabcrun, olartnarrft unb fpicl l)offe tnorben, utir ,iur 20 mel)rutig gotiy unel)re unb ber feclcn uiifclirteit. gy t)ilfft nit, ba>; man Uiil atiffblaf.^eu , eS ^ob ein gutteu anfang, unnb fe^ ein gut Incrd. .^ub bod) got fein epgeit gefetj auff, bac< er Dom l)l)uiel berab geben bet, ba (•:- in einn unf.jprand) norferet luart, unnb feret tiori) teglid) umb, Um§ er gcfctjt, ,^uprid)t löa§ er gemacht l)at, umb beffclbcu öortcretcn mifiprauc^S tüittcnn, lüic l)m •.'■'■ <Ui. i9.'.'7. yiiij. pfaltu ftet Honu l)l)m gefd)rieben 'bn Uortereft bid) mit ben Horfereteit'.

^tim ueunljebenbcn, ®a-5 bie grab obber gelib Unirbcn geenbcrt, in lüildjen ber el)lid) ftaub luirt öorpotteit,' abi ha fein gcfatterfd)afften, ber nierb tinb brittc grab, baö Itio ber ih'apft 311 iKom brt)nnen mag bifpcufieren iimbö gelt nitnb fd)cnblid)en üorfcufft, ba-i and) bafelbö mug ein l)glid)er pfarrcr .m bifpcnfiercnn umb fonft unnb ber feeleu felideit. ,^^a luolt got, ba-? allio, lüQg man ju atom muf3 !auffen unb bcn gelt ftrid, ba-i gel)fttid) gefeit, lof^cit, ba-S ein l)glid)cr pfarrcr ba-S felb on gclt mod)t tlntn unnb laffen, al-? ba fein abUvJ, ablaf^brieff, butter brieff, utefjbrieff, uitb loa-J ber CHmfeffionalia'- obber bubcrel) mcl)r feinn 3U 9i'om, ba ba§ arm öolcf mit inirt bctrogcitn unnb tunb» 3.-, gelt brad)t! 2)au f30 ber ä^apft mad)t bat, fein gcltftrict unb gciftlid)C itelj

1 rvljimcini 1! cvtjimiicmi (' :! iiocf) fcinfin (' ö igtic^cr HC 9 2nvliU C

iiljcr (' 10 ortest (; bnvju C otovftit (' 19 tivcJjluO) (' 20 ronboii AlUP

23 ^ct, bn« c? I«; 24 iimt) bo§, lunS C 21; bcn Hfrfnotcit (' :!<i «cvtciifft (' bofiflbSC

') äitjl. Siiiiima siiiiun;i,nim (niai" Silvcstrinii iliciliir in bcni Vllijriinilt Vc iiiatri- inonio. •i^i'nvnll) ®. lO.'J ?liim. 74. "-) iüal. 'i<i-nrntl) S. lo:! «nni. 75.

'^lit bell c^tifft. 9lbd bfutfc^cr Slnlion noii bc? rfjriftl. Stanbel Scücrung. l-"i20. 447

('gcfe^' fott icf) fnt^en) ,5uöoifauffen um6§ ßctt, (int ciclrifjltd) ein l)forrcv niel tnc()r dcluoit, bie fclbenn juvciiifcn iinb umb ciottiä toiUcn mit fiificn ,]utvctcim, l)at cv nbcv bn-5 nit gclnalt, 150 l)at and} bcv bapit tcin flclualt , bic fclbcn buvd; feinen icijeublidjcn oarniardt ,]nlun-fenftcnn.

S)al)l)n getjorct nnd), ba§ bie faften tonrbenn frei) geloffcn einem l)bcnnan otoikm:,,!!. nnb aKevlcl) Üiet)f; frei) flemadjt, Unc bnS CfDangclinm gibt, ban fie ielb ]u ;)iom bev faften fpotten, laffen nno bnuffen olc fveffen, ba fie nit t}[)x fd)nd) mit lieffen fd)mievcn, Horfeuffcn nn-S bainad) frel)l)eit, bnttev nnb aUcv(el) jneffcn, [50 bcv l)el)lig v'lpoftcl fagt , bn§ Iniv bc-J nllio ^nüor fvetjljeit (inbeni.Gov.m.M. Qnf3 bem (fDangclio. ^Jlber fie t)übcnn mit t)i]xtm gcljftlic^cnn vedjt nnc- gc= fangen nnnb gcftolcnn, anff ba-S loirs mit gett toibbcr !enffen muffen, I)a6en bamit f,p biob, fc^odjtcv gemiffen gcmadjt, ba-J nit gut melir bon bev felben fvel)()eit ^npvebigen ift, bavumb bac- fid) hau gcmel)nn üolct [50 fnft bvl)nnenn evgcrt, nnnb adjtet für gvoffev fnnb bnttev effcn, ben liegen, fdilueevcn obbev nnd) unfenfc^eit tveliben. &•:- ift bod) mcnfdjenn töcrcf, lona mcnfdjen gcfcM t)abcnn, man leg ec\ loo man ()t)n tnit, nnb enftef)t nl)mmcv nichts gnt-J bvnnfj.

,3unt ,5ftienljigftenn, Snä bie luilbcn ÜapcUen unb feitfivdjen limvbcn 3U poben öorftovet, ntj bn fein, ba bie netnen lualfavten t)l)n gntjen, aLk'lf,]= nnd)t, etevnbevg, 2vicv, ba-3 ©vtimtat unb i^t 9Jegcnfpnvg,i unnb bcv anluil Diel mel)v. C trtie fd;Uiev, elenb vcd}cnfd)nfft tücvbcn bic ^ifc^off muffen geben, bie fold)» teuffet» gefpenft julaffen unb gcntef,] babon cmpfnngen ! fie folten bie e-ftcnn fein, bnffclb .^uliicevcn, \]o mcl]ncn fie, c-3 fcp gotlidj , bcplig biug, fel)cn nit, bac> bcv teuffcl fold}-^ tvdjbt, bcnn gcl)^ 3nftcvtfen, fatfdje, cvtid;tc gtaubenn nuff^uvidjten, pfarr üri^en ,5ufd)toc^en , tobevnenn unb ^uvcvel) 3u= metjvcn, nnnnl; gctt nnb evbcl)t öov'licvcn, nnb nuv bn-j nvm Hold mit bev nnf,]en umb fuven. öcttcn fie bic fdjrifft fp Inol gclcf,5cnn al-i bn» Dovbnmpt gcpftlid) gcfc|, fie liiiften ben fad)cn rtot juvabtcn.

(fy f)ilfft and) nit, bac' lininbcvljclidjcn ba gcfdjclicn, ban bev bof^e gcl)ft fnnn toot tininbcv ttinn, tnie unn-j (it)viftus oovfunbigt t)at lliatt. vviiij. tocnwntiri. 24,24. fie ben cvnft batui tbctten unb öovpottcn fold) tr)cf',en, bic Innubcv folten bntb nnffbovcu, obbcv Uu-cvc c-? oon got, c-i linivb fid; nit ()i)nbcvn Inffcn buvd) ^^r HDm'ö. 5. 39.

4 ^uöorfauffcn C 12 fo btob, id)tüä) acmijjcn F jo tolb i'c^c» gclniffcn I 24 (jurct) C

') SUgt. Hutteni opp. ed. Böcking IV ©. 233. SBcntatl) S. 104 3tnm. 76. SBci 3{cgcn?= bürg ift Ijicr an bif ai>cillfiil)vti'n „ju ber idjöncti llinrin", ciiict nit bcr ©tctie bcr icrftcvtcn jiibiid)cu Stjiicigoge 1519 cvvidjtcten tjörjftncn .UnpcHe 3U beuten. 3n bcrjclbcn loatb nnd) einem Dom Siott) ber ©tabt 1522 üeranftaltetcn Srurf om 25. 3)Mrj 1519 ba? crfte "Jlmt ber ^Jleife getjalteii, U7ib fd)on am 23. Stptil tf)eitte ninn 27 000 id)"i "nttt bic aBallfaljrer nul, uou bonen bnl'ci jcbod) iiori) ettno 23 000 unbcrüctfid^tigt blieben. Sift)e Historia ivfnniwtionis eccli'siastic-ae Ratisl)oneiisis 1792 S. 8ff. 9?enratf)-> 3Innal)nie, Sntfjcr mijcf)tc 1518 in 3lng3= bnrg genanere 9lu->tnntt über bie iRegen-Unirger i!etl)'i'tii>iK bnxd) ben .'Hauptmann Juctj-j er; ballen Ijabeii, gel)t jurücf nnf äjjaüfnf)rtrn jn ben ßeibcrn ber Ijeiligcn (Jmmerane, bie jc^on länger beftanben; bagcgcn \px\d)t über ba-3 „itit" gerabe bei „Siegensburg".

448 *'" ^'" djviftl. 9lbe( bn:tjd)cr 9Jatton uon bcs d)rift(. StanbeS SBciJcTimg. 1520.

uorpicttcii. Uiib iucn tcin anbcr 3cl)cf)cnn Wem , bn-S iold)§ nit öon c^ot fe^, lücvc bas flimg, bas bic Tiiciifd^en toücnb on üorniinfft mit £)auffcnii, luic bae fil)e laiiffen, Unld;§ nit muglirf) ift niiü got jcin, fjo liat a\iä) got nit baUoii (\cpotten, ift fein c^cfioiiam, tcin tiovbicnft ba: brumb folt man fvijd) brci)n gvcl)ffen unb bcm üotd loccrcu. Scn loas nit gcpottcn ift nnb fid) trcl)l)t mc()r ban gottiv gepot, ha.^ ift getinf3lid) bcr tcuffet fctbC'. ^^ud) fjo gcfdjidjt bcr pfavtivd)cn nadjtcil bran, bQ-3 fic locniger gect}rct Ircrbcn. Summa fum= mnvnm, (>••: fein 3ct)d]cn ciniv groffeu Unglauben*? ijm inUct, bau luo fic red;t glcubtcnn, t)cttcn fie alte bing in ^t)ven c^gen firdjcn, ba 5t)n l)t)nn gcpottcn ift ,5U9cl)cn.

yibcv Ina» fot id) fagenn? ein t;glid)er gcbcndt nuv, luic cv ein fold; nial= favt in feinem Ire^fj auffrii^tc unb cvt)alte, gar nidjtC' forgenb, Inie ba§ öold rcd;t glclvbc nnnb lebe, bic rcgentcn fein luic bao Ooirf, ein btinb fuevt bcu aubcvn. ^^a IDO bic toalfavttcu nit lüollcu angcl)cn, l)ebt mau bic l)cl)ligcu au ,^uit)cbcn, nit bcn f)el)ligcnn .5U c()reu, bic luol an l)t)r crl)ebcnn gnug gccl)vct iDurbcn, fonbcvn gcleufft nnub ein gelt bringen auff^uridjten. 1:a t)ilfft nlu ÜMipft nnb &'ifd)off ju , t)ie regnent ce '^Ibtae, ba tjat mann gclts gnug ,yi, -Jlbcr limy got gcpottcn l)at, ba ift niemant forgfcltig, ba Icnfft uicmaut ual), ha f)ot nicmanbt gelt 3U. ''^td) ba» Inir fjo blinb fein, unb bcm tcuffel in feljncn gefpeuftcn nit allein feinen mutinillen laffenn, f^onberu awä) ftcrrten uunb mcljrcn! ^^d) luolt, mau licfj bic lieben l)cl)ligcnn mit fribcnu uuub ba§ arm üold unborfuret. äßildjer gcl)ft l)at bcm SJapft gctoalt geben , bic ()cl)ligcn ^urbebcu? lucr fagtö l)t)m, ob fic l)cl}lig obbcr nit t]cl)lig fein? fciun f,5ünft nit funb gnug auff crbcnn, man muf^ got audj Oovfudjcn, in fcljn urtcljl fallen, unb bic lieben l)e^ligcn ju gelt Iu|cn auff fc^enn?

Srumb rab id), man laf] fid) bic f)cl)(igcn fclbc' er()cbcn. Z^ got allein folt fie crt)cbcn, unb l)cglid)cr blcl}bc in fcljncr pfarr, ba er mcljr fiubt, ban in allcnu lualf irdjeu , lücn fic glcid) aUc ein Inaltird^en toceren. S^k fiubt man tauff, facramcnt, prebigt uub bciueu uebften, mild)ö groffer biug fein bcu alle l)ci)ligcu Ijm l)l)mcl, bcn fic alle fein burd)-? luort gottio uuub facra= meut gct)cl)ligct morben. Sie loeljl loir bcn foldj groffe biug oorndjtcn, ift got in feinem zornigen uvtel)l gcrcdjt, ba§ er Porbcugt beiu tcuffel, bcr mvi l)l)u uuub l)cr furct, limlfart auffridjt, ^"apcllcn nnb firdjeu aubcbt, f)cl)ligcu crl)cbuug ,5urid)t, nnub bcr uarulocvrf mcljr, bamit Unr, anf3 rcdjtcm glaulu'u in nein falfdjc mif3glaubcn fal)ren, gleidj lüie er Hortjcljtcnn tl)ct bcm Polet Oon Csfracl, ba-? er Ponn bcm tcmpct ,yi .'öicrufalcm au uulu'blid) orttcr \>o\ furct, büd) in gottio namen uub giittcm fdjciu bcr Ijcplirtcit, baunbbcr alle 5]iropl)cten prebigteu uub brob gemartert inorbcn. iHber it^t prcbigct nicmanb baloibber, teö foltcn l)l)u Pillcidjt ilMfdjoff , pabft, pfaffcu nnb muuri) aud)

4 Bc^ovfaml) I 18 nad^ f 24 nit (imifl iiinb liC 2.'> flclt {ufjcii V atH fouljcii 1 34 iinb bc-3 pluiibcvÄ tncr 1 :!s gcmartcr ('

3ln bcit djtiftl. 9lbct bcutidjct 9}ntton Don be-s d)rift[. StonbcS aBciierima. 1520. 441)

marteren. 2)cr ort inufj iljt auä) ^Intontnuy 311 J^o'-f"^' »»"^ ct^W) '»'•'')'■" ^et)lifl unb crfjaBcn tnerben, auff bas Ij^re f)et)Iidett ^um rl)um unb flelt bteitcu titiigcn, bie fonft nllein 511 c^otti-j c[)rc minb giittcm crempcl f)ct gcbicm-t.

llniib ob fdjon l)cl)Iifi''it crljcbcn üor^cl)ttcu tucrc c|ut gclöci,5cit, i]o iftS

5 boä) i|t nt)tnmer gut, gicicf) luic Oiel anber bing bor|el)ttcn fein gut getoef^cn, unb bod) nU) crgcrlid) unb frfjcblic^, aU ba fein fcljrtag, fivdjenfdjalj unb jterben. Ten c& ift offenbar, ba§ burd) £)el)ügcn er[)c6ung nit gotti-? elire noc^ ber 6f)rtften lieffcvung, fjonbcrn gelt unub r[)uni gefnc^t toirt, ba§ ciun tixä) toil etttiüs bef3onber§ für ber anber fein unb f)a6en, unub l)I)r Iet)b Jnere,

10 bay ein anber be-J gleljdjenn Ijette unb Ijfjr fortctjl gentetjn liiere: fjo gar f)at man gel)ftlid)e guttcr ]u mifjprauc^ unb getninft jel^tlidjer guttcr Oororbcnet in biffer ergtften le^tenn je^t, ba§ aüis, Jta» got felber ift, muf3 bem get)^ bicnen. 3(urf) f^o btenct fold) fortetjl nur ^ur 5hiel}erelj, fecten unb tjoffart, ia^ ein tird) ber anbcrn ungleid) fid) unternanber üorarf;ten unb er£)e6en, ']]o

15 bod^ alle gotlic^e gutter, alten gemein unub gleich , nur jur etjnideit bicnen foüen, ba l)at ber Stapft auä) luft ]n, bem le^b toeere, ha^ aüe ß^riften g,lct)ä) unb eljniy Ireerenn.

Öie ^oret l^er, ba§ man abttjun folt obber öorad^ten, obbcr l)f)c gemct)U mad)en aüer firdjen fret)tieit, bullen, unb loaä ber Stopft borfeufft ]u 9Jom

20 auff fet)nem fdjinbleid). 3}cn fjo er SBittenBerg, .öalle, 3>enebig unb 3uOor feinem 9iom üortcufft obbcr gibt ^n^uWa- priDilel), abta§, gnabe, fortct)(, facul'ateC', tuarumb gibt crf,5 nit aücn firci^en in gemet)n? 3ft er nit fc^utbig allen (fl^riften juttjun umb fonft unb gottiö millcn alli-S tra^ el)r Oormag, ja aud) fein blut für fie 3uOorgiffen, fjo fag mir, tnarumb gibt er obbcr t)or=

25 !eufft bifcr tirdjen unb ber anber nit'? ober muf3 ba§ Dorftudjt gelt in feiner

l)ct]licteit augenn fjo ein grof3 unterfc^et)b mad^enn unter ben 6f)riftenn, bieepii. 4,4f. alle glcid; tauff, loort, glaub, (51)riftum, got unnb alle bing [)abcn? Sßil man un§ ben aller bing mit fe()enben ougen blinb machen unb mit Xitjmr tJornunfft töricht madjen, ba§ mir fold)en gct)^, bubercp unb fpiegel fechten

30 foUen anbetten ? Gr ift ein Ijtjrtte, ja mo hu gelt t)aft, unnb nit mcl)ttcr, unb fd)emcu fid^ bennoc^ nit folc^ bubcret) mit t)l)ren bullen unf3 ^Ijn unb ■^er furcn. Qi- ift pt)n nur umb haä Oorfluc^t gelt 3utf)un, unb fonft nidjts mel)r.

1 Antonius C 7 offinBar (' lii gemeine BC 12 in biffer legten ctgiftcn BC

13 ^iir ^»eljetlcl) fecten C iba~ .ßomnta fjinter „jttcliercl)" fe^tt in AB(S) 14 untcrcinanber B untcvc>)nonber C 20 feinem fc^inbband I 28 „machen" fe^lt in BC 31 aufä f)\)n

') glitten im Vadiscus : ^jSIuper fratres praedicatores Antoninum quendam suum cum vellent divmii habere, a Maximiliano jietebant literas ad Leonem X., quibus illi comraendaret caussam eam. in qua notum est quam pecuniam profuderint paulo post', f. Hutteni opp. ed. Böcking FV ©. 232f., tro angcmcrft toirb: .Antoninum, ord. S. Dominici, archiep. Florent. f a. 1459. canonizatum a. 1523", ögi. SSenrat^ ©. 105 9tnni. 77. ßuttjer tDoi burt^ Sittiefter ^prieta? nn i^n erinnert loorben, f. oben @. 339.

fiut^erä SBcrfe. VI. 29

450 5ln bcii c^tiftl. 5lbcl bciitjctjct 3intioii Uon bcJ c^riftL Stmibc» a^eijerung. 1520.

S30 rnb iä) ba-?, 150 folc^ novit tvtxä nit Initt nbctfian, bn-j ein t)(^lid) fvum (Sl)riftcn nicnfd; fein angcn anfjtljn, unnb Inf] fid) mit ben ^Ifomiidjen buUcn, fiegel unb bcr glc^fierci) nit Ijrr^cn, Uctjb bat)ci)mcn in feiner firdjcn, unb ia)] l)f)m fein tanff, Cniangcli, gtinifc, Gtiviftum unnb got, bcr an ailcn ovttcn gleich i|t, ha^j kftc fein, unb bcn '.b'apft blctjbcn einen blinben fnrcv ■> bei- filinbenn. tan bljr loibber ©ngcl noc^ Sapft fjobiel geben, nlö bl)r got in bct)ner pfar gibt, ja er uorfurct bid) imnn ben gottidjen gaben, bie bii nnib fonft tjoft, aufj feine gaben, bie bu feuffeu niuft, unb gibt bl)r btel) umbs golt, feit umbc' flcifc^, fc^nuv umb ben beutet, toadjfj umbä t)onnig, Joort unibs gut, t)ucl)itaben umb ben geljft, toie bn für äugen fibeft, unb Units n> bennod) nit merrfenn: foltu auff feinem pevgnmcnn unnb luac^-j gen bl)mrf farenn, fjo toirt bir bev loagenn gar balb ]upred)en, unb bu in bie t)eUe falten, nit in gotti-3 namcn. Siafj birfj nur ein gelnifj reget fein, h)a§ bu öom Stapft feuffeu muft, baS ift nit gut nod^ Don got, bau rtaS ouf,^ got ift, ba§ Unrt nit aliein umb fonft gebenn, fonbcrn alle luclt luirt brumb geftvafft unb '•'• öorbampt, ba§ fie nit t)at Inolt umb fonft anffnebmcnn, als ha ift hai. C^lmugeli unb gotlidie luerd. Sold) lun-furerel) bi'ben loir Horbienet umb got, hah Wix fein l)ei)ligis Inort bcr tauff guabe Dorad;tet babcn, loie fanct ^^.miuIu» 2.zf)cii. 2, [agt: @ot tüivt fcnben ein f reff tige l)rrnng allen ben, bie bie hiarbeit nit l)aben

auffgenommen ^u pbrer felidcit, auff bao fie glctoben unb folgen bcr lugen -'» nnb bubereljen, Inic fie loirbig fein.

3um Eji. ift Inol ber groften not cline, bac< alle bettele!) abtl)an tüuvben in aller 6l)riftcnt)eit, fott l)t)C niemanb unter ben (5t)riftcn betteln galin , c-S lucre and) ein Iet)d)te orbnung brob ^umadjcn , men mir ben mnt nnb ernft ba^u treten, ncntlid) bas ein t)glid) ftab l)l)r arm leut Oorforgt, ^^'• unb !et)nen frembbcn betler julieffc, fie bicffen loie fie holten, e>3 hieren tral= bruber obber bettet orbeu. ^--j funb l)l)e ein Pglid) ftabt bie Dbren crueren, unnb ob fie ,5U gering mere, bas man auff bcu umbligenbeu borffen and) ba§ nolc! bormanet balut gcbcu, muffen fie bod) fonft fouiel lanblanffer unb bofer buffen unter bes bctteln-i namen erneren, fjo !unb mau aud) miffcn, nnld)c m tnarl)afftig arm loeren obbcr nit.

Sjo muftc ba fein ein t)orh)cf,^cr obbcr Oormunb, ber alle bie armen fennet, unb lr>a§ ^t)n not toeu bcm 9{ab obbcr pfarrcr anfagt, obbcr Itiie ba§ onffc- bcfte mod)t Horjrbnet merben. <Si- gcfd)id)t, mel)niv aAjUn, auff feinem l)aubcl fooiel buberel)eu unb triegerel)cn, als auff bem bettet, bie bo alte lcicl)tlid) '■■ Jücren 3nliortrcl)bcn. \'lnd) fjo gefd)id)t bem gemeinen üold ttiel)c burd) f30 frei) gemel)n bettclnn. ^^d) babo ubirlcgt, bie fuuff obbcr fcd)o betlel orben fonimcu bcsj jaria an einen ort, ein i)glid)er nu'l)r bau feri)i' obber ficben malen, balju

2 oiifft^uc HC .■! fllcficvel) AC ll jcf)niit iimi bni fi-del 1 18 l^elitigeS V

22 oUc Octlcrtcl) V

*^ln bell djviftt. '•UM bciitirijov ^Juilimi Hon bcv d)tift(. ©tanbeS ajcüetiing. 1520. 4r,]

bic flciiu'liiu'ii bcttclev, botidjafftcn ' iiiib luaHelirubcv, hai fiel) bic vccl;iuiii(^ funbcii l)at, iuic ein ftnb lu't) fcdjljin mal ein \ax flcfd)i'^t luirt, ou limö bct nieltlid)eii iibivfeit (\(pm\ niiff H', iinb id)ct',unii c]c()cn Uiirt, uiib bcv Dioiiiiidjc ftiicl mit fciiiev \mx raub'-t, imb )ie ininulUid) Uoviji'ljrcn, bnö imjrf,; bcr groftcn gottiä löunber etniS ift, Une njir bod) blel)ben nuigcn uiib cvncrct Jücrben.

Tiqs aber etlid) mcl)nen, c-i Unirbcn mit bcr lücl)i,5c bic armen iiit IdoI borforgt, unb iiit üo grofic fteljnen l)ciif,]cr uniib tlofter gcValuet, oud) nit fjo rel)d)[id), ba-S glaub id) faft hJol, '^siU bod) aiid) nit not: luer arm tnil fein, folt nit reid) fein, \v\[ er aber rcid) fein, fo grciff er mit ber I)anb an bcn Pflug, unb fud)ä l)l)m felbö auf,} bcr erben. Qu ift gnug, ba» ,^imlid) bie armen borforgt fein, ba bct) fie nit ^unger§ ftcrben nod^ erfrieren, fugt fid) nit, bas einer auf'? anbern erbeit muffig ge[)e, reid) fei) unb tnot lebe bei) cini-3 anbern übel leben, luie iiit ber Horterct mi),]praud) gcl)et. bau fantt 5lNanl fagt 'incr nit erbeutet, [}ol and) nit effenn\ ö» ift niemanb bonn ber 2.xficfi. 3,10. anbcrnn gntter ,]nlcbenn bonn got bororbnet, bcnu allein benn prebigenbcn nnnb regierenbenn prieftern, Irnc fanct ^^auln-; i. (Forint, ir. umb l)t)rer gel)ft=i.tfor. 9,14. Kd^enn erbet)t, toic aurf) 6I)riftu§ fagt ,]u ben "^Ipoftetn '©in t)glid)er tüircfer suc 10,7. ift Ibirbig fet)ni5 lonf)-?'.

Sum rrij. (i'v ift aud) .yibcforgenn, haä bie biet 'JJteffcn, fjo auff ftifft unb tlofter geftifft fein, nit allein tocnig nut,! fein, f^onbern groffen ]orn gottic erltierfcn, Terl)albcnn cs nnljlid) Ibcre, bcr fclbcnn nid)t met)r ftiffteu, fonbcrn ber geftifftenn biet abctl)un, feintemal man fil)t, luie ftc nur als opffer unnb guttc Incrcf gel)altcn hicrbenn, fjo fie bod) facrament fein, glcid) toie bic tauff unnb buf^, toild) nit für anberen, f^oubcrn allein bem ber fie cmpfel)et nuli feinn. 5lber nu ift cingcriffen, ha§ ''i'ccf? für lebenbig unb tobten mcrben gel)altcn, unnb alle bing brauff gegrunbt, barnmb l)l)r aud) f,50bil geftifft loirt, unnb ein fold) liicf,5enn braufj Inorbcn, Inic luir fel)en. 2;od) bilj ift biüeid)t noc^ -liifrifd) unnb ungel)oret bing, f3onberli(^ bcncn, bie bnrd) fold)cr 'DJieffcu abgang forgenn, a rterb l)l)n l)t)r l)anbtberg unb narnng nl)bergclcgt, mufj id) lDel)tter babon jufagen fparen, bifj ba^ tbibber auff tum

18 gin tjebcr orficiter I 21 ttogcr S

') 9{id)tig ticrmutl)ct Sciitall) <B. 105 9riiiit. 79 unter bcn 'a3otjd)aften' Ijiev bie .statio- narii, tigl. „Sic befd)n)evnngen bcs ^al)Iigen 9Jö. 9Jc^." 1521 331.6'', too c3 tjcifet: 9lac^ bcm nnd) bie ©tationiercr, fo bütd) bn§ lanb l)lin unb hjibet ir fnmlung fudjen, mit item ein- id)vrt)ben, pctten, üit gclt§ üon ben leiittcn pringeu, unb gtofj .^nbulgen^ fiirgebcn, bcbnnrft nn-3 not fein, bat inn und) fütfefiung liltfjnn unb inen fcIlidje-S uit mer bex map jügeftaten, bann ethinn ift fant 'ülntl)onin-> botfdjnfft aüain umb ge.jogcn, Ijeijunb tommen bar ,51! be-ä l)ailigcu gni|t4, S. .Sjufjvedjtö, S. 0>"oruelin-> unb 2. äinlcutin jc. gefonbtcu, bar bürd) ba« gcmnyn ninfeltig fold mit bel)cnbigtait umb fein parfdjafft betöret Wirb", ffbenba 3?1. S^i'. Sie Kon a3enrat^ über bal Ireiben folc^cr 'a3otfd)aften' au* bct (Jrlangct Stuigabe angejogenc ©teile fief)e bei uu-S oben ®. 44.

29*

452 9(n bell djriftl. 9lbo( bfiitfcfjcv ^uition öon bcs d)ri|t(. etnnbc? a^t'ficviitifl. i:.20.

rechter tiovftniib, Itia-J iinnb Ivo 31! bii- Wa']] fliit fct). Ö^-S ift Un)brv nit Uiel ;3ar lang ein Ijonblncrcf ,]cl)tltdjcr nnning bvoni] Uuivbcn, ha-i id) l)l)ntni-t tcolt rabten, ef)e ein f)l)vtc obber fonft rtcvrfntan, c()c ein prieftcr obbct nuind) Itievben, er iniffe ban Horljtjn lool, \va-i nieiiliaüen ]el).

3icf) tcbe aber l)ic mit nid;t Hon ben alten ftifftenn nnnb tt)unien, uiild) •'. on 3Uiel)fiel baranff fein gcftifft, bau, bic Jnel)! nit ein Ijcglid) finb l'om 'älbel C^'rbs befi^cr nnb regierer fein fol nad) bcntfdjer nation fitten, in ben felbcn ftifften ntod)t norforgt inerben, nnb al ba got fret) biencn, ftnbirn, nnb geleret leut Uierbcn nnnb ntadjen. l^sd) rebe Hon ben ncluen ftifften, bie mir onff gepet nnb nief.jtjalten geftifft fein, burc§ toitc^cr epnipel and) bie alten mit ni g(el)d)em gepet nnb ^J3ieffen tiefdjtüeerct Inerben, ba§ bie felBen fein nnl', fein obber gar Inenig, iDielool t'i and) l'on gottio gnaben fompt, bau fie 311 lefet, hiie fie Inirbig fein, fnmmen anff bie t)efen, baS ift auff ber (5l)oral fenger unb orgel gefdjrel) nnb fantte, falte mefj, bamit mir bie ^eptlidjen geftifften jinf] erlanget nnnb tiortKl)rct Inerbenn. '^Id; fold; bing folten '-13üpft, ^-iiifdjoff, i-» boctore» befe^en «nb befdjreibcn, fo fepnt fie, bie es am mct)ften trcljbcn, laffen-3 l)ntmer et)nl)er gal]n, tnas nnr gelt bringt, fnret pmmer ein blinb ben anber, ba-5 mad)t ber get)^ nnnb ba3 get)ftlid) redjt.

6u mnft aber aud) nit mctjr fein, baö einn perfon mel)r ben eine tl)n= merel) unb pfrcnnb bette, nnnb fid) meffige-J ftanb-j benngen lieffe, hai neben -m l)bm aud) ein anber etluaö l)a6en mod)t, nnff ba-? abginge ber enfd)nlbignng, bie bo fagcnn, 8ie muffen 3U l)I)rcC' rcbtidjen ftanb-j erlialtnug met)r ben eine l)abcn, man mod)t reblic^enn ftanb f,}0 grof3 meffen, es Jüer ein ganlj lanb nit gnng 3n fepncr entf)altnng, f3o leufft ber gel)|t unb ()epmlid)e mif3tratii 3U got gar fidjer bancben Ijer, ba-i tu offt loirt für nobt beü reblid)enn ftaubö w anliogen, baö tantter geljtj nnb mif3traiu ift.

3um rriij. 2^ie brnberfdjafftcn,^ item alifaS, al'laS brieff, bntter brieff, mefibricff, bifpcnfation nnnb Univ bco bingo gleid; ift, nur alli-ö evfenfft nnnb umbbrad;t, ba ift n\d)U guttiu: fan ber ilnipft bifpenfiern mit bpr in putter effcnn, ''JJfef3 t)oren 3c. f30 fol evfj bem pfarrer nnd) laffen fnnben, 30 bem erf3 nit madjt Ijat 3uuet)men. ^\d) rebe aud) lum ben bruberfd)afften, barl)unen man Q'6laf3, 5Jtef3 nnnb gntte loerdf anfjtepUet. l'iebcr bn liaft in ber tauff ein brnberfdjafft mit Gbi'ifto, allen engein, l)e!)ligen unb b'briften anff erben angefangen, l)alt bie felben nnnb tl)n l)I)r gnug, fjo tjaftu gnug brnberfd)afftenn, lafj bie aubern glepffen »nie fie tooUenn, f3o fein fie gleid) :!^ Voie bie 3al Pfennig gegen bie gulben. ÜIhi aber ein fold)e luere, bie gelt 3U= fammcn gebe, arme lent 3nfpel)f3en ober fonft penuinb inbelffen, bie »nere gut,

8 gclcttC 1 1 ficfcOlucat ( l:!tcmcu(' 2 1 lua§ riobcu P 24 cvr)nrtinia UCP 28 atlc§ crtrcndEt I

') i'gl. H'uKjcto „Sctiiioii Uoiti iSafrnincnt bc-3 SicidjiiainC. IMjvifti unb uoii boii SBviibcv: frfjaftcn" iHb. II ®. 754 ff. S>qjii 33ciitatl) e. 100 *!liim. 80 unb «fiiimc ©. 5:i.

3ln bell djtiftt. Stbcl beutjdjei: ''Jirtüuii Uuii bc-i djriftl. iStaitbcä a3cijctmi3. 1520. 453

unnb [)ct i)l)v ahUvi luib lioibiiift l;in t)ljiitcl. 5l0cv iljt icitia c5 ßoEatioii uiinb feuffcvcl) bvnu[5 Inorbcnn.

^uliov l'olt mnit furjciiii'u a\ü] bciitfdjcn (nnbcnn bic kpftlidjcn l&ot= fdjafftcu mit l)l)veii fncuüc^cn,' bic fic um umb ßvo)] gcU üüifauffcn, hau bod} lauttcr biibcrct) ift, atfjo ba fein, baä fie gelt iict)meu iinb niadjcn unrcdjt gut rcdjt, lof^cnn auff bic cljbe, gelubb unnb bunbt, ]uvcl)ffcn bamit uiib lernen ,^urcl)iien tvcln unnb gtauB, untercnonbev ^ugefagt, fpred)en, ber bapit I)nb'3 gctnalt. 3)n§ t)el)ffet fie ber bofjc gel)ft rcben, nnb öotfeuffen uns; fo teuft li)d)e leix, netjnien gett biunib, baä fie un§ funben leren nnb jur f)ellc furcn.

Söcn !ein nnber bofier tuet rtcrc, ber bo betoerct, ba§ ber S3apft ber rcd)t 6nbd}rift fei), i]o Inecre eben bifjcy find gnngfam, ba^ ju Bclocren. •Öoreftu c3, bapft, nit ber aller[)et)ligft , f3onbernn ber aüer funbigft, bas got beljncn ftncl bont f)t)ntel auffy fdjircft jurftore unb in abgrunb ber fjcll fcnd, h.icr l)at bir getnalt gebenn, bid) jurbcben ubir bcl)ncn got, bnä 'jUpvedjen unb tof3en, ba§ er gepottcn i}at, nnb bic ßtjriften, fjonbertid^ beutfc^e Dlation, bic Don eblcr nntur, befteubig unnb trclo in nllcn f)iftoricn getobt fein, ,5U= leren, unbeftenbig, meljneljbig, öorrctl^er, liofjbidjt, tretülofj fcinn? @ot l)at gcbottenn, mon fol el)b unb trclü galten auä) benn fe^nben, unb bu untcr= lüinbift bid) fo(d)i5 gepot 3u(of,3cn, fc^ift in bel)ncn !e|rifd)en, enbdjriftifdjcn becrctatcn, bu t)abft fein mad)t, unnb Icugt burd} bein i)ai-i unb febber ber Bof,5 Satan, al» er nod) nie gelogen ^at, ,3U3ingft unnb bringft bic fc^rifft nac^ Lcincm mutUnllen. 'M] C^tjriftc, mein f)er, fid) atjob, la}] f)cr bred;cnn beinen jungften tag, unb ^nvftorc be-3 teuffelÄ neljft ]u 'Kont: Ijic fi^t bcri.iiKit.s.sr. menfd), baoon ^paulnö gefagt fjat, ber fidj fal ubir bic^ ert)ebcn unb in beljncr Ürdjen fitjen, ftc^ ftellcn al*3 einenn got, ber menfi^ ber funben unb fun ber Dorbamnifj. tvai- ift bcpftlic^ gctoatt anberä ben nur funb unb bofjbeit (creu unb mct)ven, nur feclen ^nr Oorbantpnifj furcn unter beinern namen unb fc^ctju'^

2)ie tiuber üon Jifracl mnftcn üorljet)ttcn t)altenn ben eljb, ben fie bcnsoi. a, isf. ßjabaoniten, t)l)rcn fci)nben, nnbelouft unb betrogen tf)an Ijcttcn. Unb ber funig ^cbed;iaö nuift jemerlid; mit allem oolct Oorloreu toerben, brumb ba§2.ßtin.2i,au. er bem !unig ju 33abl)lonienn feinen el)b brat^. Unnb bei) un§ bor ^unbert 3iaren ber feljne tunig ^u $olcn unb Ungern ä>labiflauä Icljber mit fjo oiel

5 unvcc^t gut gut BC ü tcuffctijc^e BG 17 nicnctjbig BC 6oi3»oi[^t C 21 noc^ nit BC 22 IJEtab BC 24 fii^ jot C 27 beinen namcn 6

') 3n bcm Sumuiarium facultatum Reverendissiiiü D. Cardinalis de Campegio legati de latere per dominum nostrum dementem Papam Septimuni concessarara fiiibet fid) unter ben etwa fuuf)tg 9tummetn ,3. 3?. bic 3>oümnrf)t ,Relaxandi iuramenta quaecunque ad ett'ectum agendi ac excipiendi vel simpliciter, si videbitur expediro, dummodo alicui magnuni praeiudicium non flat", unb gecjen (^nbc Wirb bemcrft: „Per aliam bullam con- ceditur facultas absolvendi ab Omnibus casibus contentis in bulla quae in coena Domini legi consuevit et commutandi quaecunque vota exceptis religionis et castitatis votis". »gl. nod) Scnratl) @. 107 3tnm. 83.

454 9'» i5"i d)xi\ll. 9lbcl bciitjdjcr Sintioii i'oii bc* djtiftl. ^ctanbcs Scjietune. 1520.

fcl)ni§ Holtfo cri(f)(nflcn lüQvt fom linden, banimb baS burd) ^Bepfttid^c bot- fdjatft iinb C^avbiiuil cv fid; lief,} Uorfiivctt, unb bcii ielii^ni, mitilidjcn liortraei iiniib t'l)b, mit bciii 2iivdcn gcmadjt, juxxlifj. Ser fvum fci))]ci- Sigmitnb l)ct fein gdid md]x uaä) bcm Goiicilto Gonftanticnfi, baviiuu'ii er bvcd}eii lief^ bie buifcn ba-j gclcljb, ]]0 ^uitjaniü §u)3 unb .S^icvonljnio geben tiniv, nnb ift '■> alter jomer jtuifd^cti Scfjmen unnb un§ baraufj erfolget. Unb ju unfern 3el)tteu, I)itff got, Um-i (5l)riftüd)c. bhit-j ift Horgoffen nbir beni eijb unb pnnb, ben ber iöapft ^nUuö .^linfdjeu beut fcljfjer lllnvirnilian unb funig l'ublrng Oon grandreid; mac^t unnb linber jureif,]! äßie modjt id)ö ala erljeleu, tpa» bie bepft lioben jamcr angeridjt mit foldjcr teufflifdjen Hormeifenbeit, eljb nnb "^ gclubb ,5linfdjen groffen Ijern ^uveljlfen, barauf] fie aly ein fdjijmpff madjen unb gelt balju ueljuien. ^d) l)off, ber jungft tag fet) für ber tl)nr, (•:- fann unnb mag l)l)e nit crgcr tüerbeun, ben c-i ber 9(omifd)C ftnet treljbt. (Hottio gepot brudt er unter, feiun gepot erl)ebt er bruber: ift ba-? nit ber (i-nbdjrift, fjo fag einn anber, lüer er fein mnge. £od; banon ein anber mal meljr '■'^ unb beffcr.

3um rriiij. 63 ift l)ol) 3ei)t , ba^ Inir and) einn mal ernftlid) nnb mit Joarl)el)t ber 2?cl)emen fad; furneljmen, fie mit nn-J nnb nn-j mit ijbncn juüoreljnigen, bü5 ein mal anfflpren bie grelulidjenn lefternng, t)af5 nnb nel)b auff bel)ber fel)tten. od) Uni nun)ner torl)el)t nad) ber erfte mein gutbunden -" furlegen, mit uorbebalt epnfj l)glid)en beffcrö Dorftanb.

^um erften muffcnn lüir luarlid) bie »narbcit befcnuen, nnb unfer rcc^t= fertigen laffcn, beu 5yel)emen ctloa6 ^ugebenu, nemlid) ba-j ot^bumn-'-^ •'Öuf,^ unnb ,S3ierünt)mnä Oon 5prag ju (ioftnitj linber 33epftlid), Cl)riftlid), iUn)f,5erlii^ gelel)b unnb et)b fein lunpraub, bamit Inibber gottic- gepot gctd)eben, unb bie -^ y3el)emen l)od) ju bittertept luirnrfac^t fein, unnb >üic iüol fie folten Uolfommeu getucfcn fein, fold) fd)tiiere nnred)t unb gotti-? ungcl)orfam fon ben uufjern gelitten l)aben, f^o fein fie bodj nit fd)nlbig geloefjen, foldjo jubillidien nnb al§ red)t gctt)an befenuen. ^^a fie folten uac^ l)eutig» tag» brob laffeun kt)b unnb leben, el)e fie befenuen folten, bai red)t fei), fepf^erlid), bepftlid), ^'briftlid) »o gelepb bred)en, trelolofi baluibber banbeln. Tarumb loie UuU c-j ber i^ebemen ungcbult ift, fjo ift» bod) mel)r bes iöapft-? unb ber feinen fd)uU, aH ber jamer, all ber prluml) unb fcclen üorterben, bao fepnt bem fclben l^oncilio erfolget ift.

^ä) toit l)ic 3oI)a"i"§ §"13 artidel nit rid)ten, uod) fein prtumb Oor- fed)tenn, Inie Inol mein lunftaub nod) nid)tv prrigio bei) pljni fnnbenn bot, unnb id)« mag frolid) glaubenn, bau bie nidjto guttic- gerid)t, nod) reblid) l'orbampt l)aben, bie burd) l)l)rcu trclulof^enn l)aubel (5l)riftlid) gelel)b unb

1 WpMä C 3 ben luidfcii 6 ibc Suvdten AU) 4 Gonftanticfi, .VW Gonftniitini, G 5 3ol)on. ABCtt 7 uüiv bcii cijb uil'iv bc c»)b AlJl 9 nUii ciljclcnn C 17 ^um

jjjiij. A '^oö^ Ij'i' l*t; 20 mein (jcbiiutfcn 1 24 Goftcnlj I

aiit bcit (f)tift(. 9lbct bciitidjct Siatiüii Von bcs djriftl. ©taube« aScffctung. 1520. 455

gottis gebot ubirtrcttcit, im iliu'l)tfc( iiu't)r lunn bof^cn gcl)ft, ben bom {)cl)(i9cu gcl)ft bcfclfcu gcluci.icn )ctnu. (i'a lüivt nicmanb bvnnn ,^tüol)ffc(n , bns bcr bcl)lig gctft nit tiubbcr gottiö gcpot Ijnnbcit, [50 ift nicmaiibt [50 imlüljüciibt, bdä gclcl)b iiiib tidu brcd}Cii )cl) U'ibcv gottiu gcpot, ob fie glcid) bcm tciiffel 5 felb§, fd^>BCl)g einem teilet toere jugcfagt, fjo ift aucf) offiubar, ba§ ^ofjoiuii .r-)uf,5 unb ben S3cl)emen fold) gcleljb ift ,]ugcfagt unb nit get)alten, fonbcrn bavuber er üovprennct. ^\d; mit aud) ^"sol)anncm .Sö"i5 fel)ncii l)ct)ligen nocf) ^Jtarterer mai^en, toie ttüd) S?et)emen tt)un, ob id^ gteic^ befcnne, bas l)f)nt nnrcdjt ge)d)cben, nnb fein hid) unb lere nnrcdjt fovbampt ift, ban gottiä

10 gcviit)t fein t)rt)ittliri) nnnb eridjverflid) , bic nicmant ban ci felb allein offin= born unb aufjbrncfenn fol. Xa§ loil id) nur fagcnn, er fei) ein fe|er, Inie bof5 er t)mcr mod)t fein, fjo ()at man l)l)n mit nnvcrf)t nnb inibber got öor= prcnnet , nnb fol bie i^etjemcu nit bringenn fold)ü ,5ubillid)enn, obbcr Irir tummcn fonft iH)mmcr mel)r jur etjnicfeit. @>3 muf] unnö bie offcntlidje lüar=

••■^ l)cit et)niy mad;cnn, nnnb nit bie et)gcnfl)nnictcit. 60 t)ilfft nit, bas fic ^u ber ,3cl)t t)abcn furgelnrnbrt , bo'j ct}ncm fckr fei) nit ^jnbaltenu baä gclel)b: ha§ ift eben f.jo oiet gefagt, man fol gottiö gepot nit Ijaltcnn, anff ba^ mau gottis gepot baue, üs t)at fic bev teuffcl toll nnnb töricht gemacht, bog fic nit babcu gefcbcnn ltia§ fie gerebt obbcr get()an baben. 6elel)b bauten I)at

20 got gepoten: ba-? folt man ()altenn, ob glcid) bie Inclt folt untergeben, frf)lricbg ban ein Ie|er lofj hjcrben, fjo folt man bie fc^er mit fd^rifften, nit mit fetor ubir''nnbcn, loie bie alten Octter tban l)abcnn. äCcn c-S fünft iucrc, mit fcltir fcljcr nbirtrinbcnn, f]o luercu bie l)enrfcv bic gclcrctiftcu boctorcs anff crbcnn, burfftenn tnir aud) nit mebr ftnbicrcnn, fjonbcrn tuilc^er ben anbern mit

25 gelralt ubiriininb, mod)t i)l)n oorpreuucnn.

3um anbcru, bas >icl)f,5er unb gurftcn l)l)nein fd)ic{ten ctlid) frum oor= ftenbig S^ifc^off unb gelerctcnn, bc^ lel)b leinenn ßarbinal norf) bcpftlid) bot= fd)afft, norf) tcbcrmebftcr, ben bas Oolcf ift mcl)r bau ,5utiiet ungelcret in (5brift= lid)cn fodjen, unb fnd)cn and) nit ber feclcn t)el)l, f^onbcrn, lüic bes Stapft»

30 bcuc^lcr alle tt)un, t)br el)gen getoalt, nu^ unnb e^re. ©tc fein aud) bie l)cubtcr gemcf,5cn bif^c-S jamers .^u (^oftnili. Ta» bie felbcn gefd)icttcn foltcn erfuubcn bei) ben iBebemen, luic umb l)bren glauben ftunb, ob es muglid) iDcvc, alle t)f)r fecten in eine zubringen, öic fol fid) bcr Stapft umb bcr fcelen tüillen ein ,]cl)t lang feiner ubirfeit cufjcrn, unb nad) beut ftatut be

35 allcrd)rifttid)ftcn C^oncili 'Jüccni ben 3^ct)emen ,5ulaffcn, einen terl;bifd)off ju ^4.Hag auf3 l)l)nen fclbs jurmcleu, Inild^cn beftctige bcr 5Bifd)off ju Clmut! in -JJtcbrcn, obber ber 33ifcf)off ju ©ran in Ungern, obbcr ber ^ifd)off üonn @ne,3cn in ^^^olcn, ober ber 3?ifd)off yi ^Jtagbeburg in beutfdjcnn. ;|\ft gnug. Inen er öon bifjcn, einen obbcr 3mccn, bcftctigct Irirt, loic ju ben jctjttcn

*o fand 6l)priani gcfd)ad), unb ber bopft l)at folc^ä fcini» juhjcrcnn: luccrct er

a

5 3o^on. ABCß 7 3ot)an.ABCß S «Icrtercr BC 31 (Soften^ I 4U gcjc^a^ ß

456 3in bell djtiftl. 9lbct bcutfc^ct 91atiou »on beä rf)ttftt. @tonbei Sejfetung. 1520.

c5 aber, f,p tl)ut er aly ein lüolff iinnb tl)rait, unb fol l)f)m niemaiit folgen, uiib feinen bannen mit einem Inibber bannen 3uruif trel)ben.

Socf) ob man fanet ^V'ter-i ftncl ^u el)ren teil folcfjy tt)un mit miffen bc'j bapft'j, taf3 id; gcfd)et)cn, f.jo ferne, ha-i bie 'i?el)emen ntt einen lieller brnmb geben, nnb fie ber bapft nit ein l)arbrcit Oorpflidjte, nnterloerff mit el)ben '• unnb borpnnbnifj feiner tl}ranncl)en, Irie er anbern alten bifd)offen tüibbcr got nnb rerf)t tlint: loil er nit taffen l)l)m genngen an ber ef)rc, bao fein gc= luiffenn brnmb gefragt Joirt, [^o lafj man Ijljn mit feinen eljben, redeten, gefet;en unb tl)rannct)cn ein gut ^ax ^aben, unb lafj gnug fein an ber erloelung, nnb bac' blnt aEer fcelcn, fjo in ferlicEeit bleljben, ubir feinen baUj fd)vet)en , ban "> niemant fol nnredjt bemiLligen, nnb ift gnug ber tljrannel) bie el)re erboten. lücn ^^e nit anberä mag fein, tan nodj lool bes gemel)nen öotcfs erlnetnng nnb beloiüigung einer tt)raunifd)en bcftettigung g(eid) gelten, bod) Ijoff id), e3 fol nit not l)abcn. föü Joerben Ijlje ,]u leli ctlid) ^Konu'r obbcr frum bifdjoff nnb gelereten bepfttidj tljrannel) mcrdEen unb luecren. i''

3»d} loil and) nit rabtenn, bau man fie jloing, bel)ber geftalt be-j foera= menty abluitliun, bie loeljl baffelb nit nndjriftlid) nod) fcijcrifd) ift, f,5onbcrn fie laffenn blcl)bcn, Joo fie loollenn, in ber felbeii luel)fjc, bod) hau ber nelu bifd)off brob fet), bau nit unel)nicfeit umb fold)er U)et)f3e fid) erl)cbe, fonbern fie gntlid) nnterloeifj, ba§ feiiüC' nit l)rtumb fei), gleid) tnie nit ,^loitrad)t m mad)en fol, ba^ bie pviefter anber loeljt fid) flel)beu unnb perben, ben bie lel)enn. Seffetbeu gteid)enn, ob fie nit loolten i){Dmifd)e gciftlid)e gcfe^ auffuel)nien, fol man fie and) nit bringen, fjonbern .^um erften Ununebmen, ba-3 fie pm glauben nnb gotlid;er fd;rifft red;t hjanbeln, ben (5l)riftenlid)er glaub unnb ftanb mag tool Beftan on bc§ S3apft3 untrcglid)enn gcfeljenn, ja er mag nit 25 inot beftann, e-j fei) ben ber 9}omiid)cun gefeli loeniger obber feine. Ülnr feinn in ber tauff fret) luorbeuu, unnb allein gotlidjeun liuntten untertl)ann, loarunib fol uuö einn menfd) in feine loort gefangenn ncl)menn ^ luic fand 5paulu3 '■ Xi '5,^1; t'^S*^ ';^sr fel)t frei) luorbeuu, Werbet ^^e nit £ned;t ber menfd;enn', bau ift ber,

bie mit meufdjen gefeljen regieren. ^i»

älk'u ii) luufte, has bie 5pigl)artten feinen prtumb t)etten pni faerament be» ^^Itari», ben haä fie glcubten, fep Uuirl)afftig Prot unnb UU'in uaturlid) ba, bod) brunber loarpafftig flepfc^ nnb blnt C^brifti, loolt id) fie nit lun- lücrffen, fjonbcrn unter ben i^ifd)off ,5U ^U-nge laffen fummen: ben co ift nit ein artictd beä gtaubenö, ba§ brot unb luein nid)t loef.jenlid) unb uaturlid) 35 fei) l)m faerament, Unld)ö ein luabn ift fancti 2l)ome unnb be-j i!3apft-:5,' fün= bern bau ift ein artidel beo glaubeuü, bau in bem naturlid)eu Prot nnb U'epn h)arl)afftig uaturlid) fleifd) nnb blnt (5l)rifti fei), fo folt nuin bulbeu bepber

14 folt C 3u tdjt 1! (jitlctjt C 2i bau 1! baim C 35 ,nid)t" Bor .H)ctjen=

tief)" fi'l)lt in ABC (iiljcvf)aii))t luol)l in allen Sonbctbrudcu bei fec()ö3cf)nlcu 3<i^vI)U"bcvtö) G

') üigl. Söciitot^ ©. 108 Sinnt. 88.

9ttt bctt tl)tiftl. ?lbc[ bcutidjet 5ktion uon bcs c^tift[. Slatibe^ SBcjjcrung. 1520. 457

fet)tteix lünl)n, bifj ba§ fte ct)ni§ tüiirbenn, bielücljl fein fcilicfeit brau liflt, bu gicubft, boy brot ba fet) obber tut. 2jcu loir miilfc» inclcv(cl) Jücl)Ue uiib ovbcii lcl)bcii, bie oii fc^abni bco fltaubciiy fein. SGo fie cikv nnbcr-j glcubtcn, lüolt id) fic lieber biauifeii lin)fcu, bod) fie iiiitcvluel)iieii bie lüavtjcit. 5 aßQ§ mef)r Ijrttjum unb .^lüifpaltirfcit in 5öcl)cmfii crfuiiben löuvb, folt

man bulben, bif,^ brr C^-vljbiiri)off luibbev eiiigefeffcn, mit bcr ](\]i bm (jnuffcn luibber .yiiameiui bredjt in ein cintvedjtigc lere, (y-- mil furiuar nit mit gc^ iDott, nodf) mit tro^cnn, nod) mit e^Ien Uiibbcr üoriamlet Ireiben. 6g mufj UH'ljÜe unb tnnfftmuticteit t)ie feinn, Ttuftc bod) C^ljiiftuy i]o lang mit fernen 1" jnngein umbgat)n, unb ijbren Unglauben tragenn, bifj fie glcubtenn feiner nffevfteutnif,]. äßcre nur toibbcr ein orbenlid)ev y3i)d)off unb regimcnt brl)nnen on iKomifd) tl)ranuci)en, id) f)offt, ey folt fd)iev beffer iDcrben.

Tic ,5el)tlid)en guttev, bie ber firdjenn getref^en fein, folten nit auff-3

ftrengift luibber fobbert Inerben, fpnbern bie Witfi Mx Gl)riften fein unb ein

15 l)glid)er bem anbern f(^ulbig ift ,^uf)elffen, t)abcn h)ir toot bie mat^t, umb

el)mtfeit tüillenn, t)hnen bie felben ,5ugeben unnb laffen für got unnb bcr toett.

lan (it)riftu^' fagt 'mo jlueen mitct}nanbcr eljniö fein auff erben, ba bin ic^ wattD.is.ao.

in l)l)rem mittel'. äBolt got, lüir ttjctcn auff bet)ben fel)tten ba|u, unnb mit

bruberlidjer bcmut einer bem anbern bie l)anb rclidjet, unb nit auff unfer

20 getnalt obber red)t uns ftcrctten! bie lieb ift mel)r unnb nottiger, ben ba»

Sapftum ]u 9{om, toitdjä on lieb unb lieb on S^'apftnm fein mag. 3<^ h)il

t)ie mit ba» meijne balju tljan baben: Iffiubert cv ber '-i^apft obber bie feinen,

fie Serben redjenfdjafft brumb geben, bav fie loibcr bie lieb gotti» mel)r ba5

tfyTC, ben l)()r5 net)ften gefuc^t ijabcn. ©5 folt ber Stapft fein Sapftum, olle

25 fein gut unb eljrc üorliren, too er ein feel bamit modjt errebtcn, 5hi liefj er

cl)e bie iDClt untcrgabn, cl)C er ein t)arbrct)t feiner oormeffenen geiralt licfj

abbrechen, unb teil bennod) ber ijitjii^it fein. .&ie mit bin id) entfc^utbigt.

3um J5Ö. S)ie uniüerfitetcn borfftcn aud) Inol epner gutten ftorfen reformation. 3^ irtiM,? fagenn, es oorbrief^ men es teil, ^sft boc^ alli», 30 tüa» baö bapftum bot eingefetit unb orbiuiert, nur gerieft auff funb unb ^r= t^um jumebrenn. SÖqS fein bie llniDerfiteten, tno fie nit anbers, ban bifjber, bororbnet, ben, mie ba§ bud) 53iad)abeorum fagt, ©ijmnafia gpbeborum et-'-3«ii«-4,9- ©reee glorie, barljnnen ein frei) leben gcfuret, ftenig ber t)et)ligen fc^rifft unb 6^riftlid)er glaub geleret toirt, unb aHein ber bltnb f)et)bnifd)er mel)fter 35 Striftotelcc^ regiert, aud^ Inelittcr beu Gbriftu»? .^ie loere nu mein rab, ba§ bie budjcr '^Uiftotele-j, 5pbificorum, ''JJtetapljpfice, be 3lnima, (itbicorum, toiidyi bif^lier bie beften gebalten, gan^ Inurbcn abtljan mit allen anbern, bie Don naturlidji'u bingen fic^ rumen, fo bod) nid)tC' brl)nncn mag geleret toerben, lüibber üon naturlidjen nod) geiftlic^cn bingen, ba^u feine meljnung niemant

1 bu älfloft •-' - "ierte^ »cijije C oierctlct) wcijc I 0 „mc^t" fc^lt in BC

13 jcqlii^c't A Slriftoteliä BC

458 9In t)cn d)x\iti. Slbct beutfdjcr *!)iatiDii Doit bcc d)viftt. ©tnnbcs SBcjjmmg. 1520.

bti,5l)ci' bovftaiibcn, uiib mit iinmikr cvbcit, ftubicvu imb foft fjooicl cbler ,]cl)t uiib fcck'u iimb fonft bcUibcit gclucücn fctu. ^\d} baiffis fügen, ba§ ein topffcr mc[)v fünft l^ot bon natnvlid)en bingen, ben in bcncn budjer gefdjvieben ftet. Gc' tl)nt mir tnclK in meinem bertien, ba-i ber üovbaniptev, l)ocf)mntiger, fd)alcfl)affliger l)eibe mit feinen falfdjen liuivten fobicl ber bcften (st)riften luu= 5 fnrct unb narret l)at: 90t Ijat unä alfo mit l)l)m plagt umt unfer fnnb toillen. l'eret bod^ ber elenb menfcf) in feinem bcften bnd), be 'Minima, ba§ bic feel fterblid; fei) mit bem (5orpcr, Inie liml biet mit borgebenen luorttcn l)t)n l)obcn rtolt crrebten, al» l^etten Unr nit bic f)cl)Iigcn f (grifft, bartnnen tnir nbirveid)tid) bon allen bingen gcleret loerben, ber IHriftotele-j nit ein flct)nften 10 gerud) l)l)e empfnnben t)üt, bcnnod) l)at ber tobte l)el)be ubirlrunben , unb be-j lebenbingen gottic' budjcr borl)l)nbert unnb faft untcrtrucft, bas, tücn td) fold)en jamer bebencf, nit anber« adjtenn mag, ber bof,5e geift l)ab ba-s ftubiern f)erel)n bradjt. Xcffclben gicidjen, ba» bnd) (ytl)icornm, erger ben fein bnd), ftrarfü ber gnaben gottio unb (5l)riftltd)en tugeuben entgegen ift, ba» bod) and) ber ii beftcnn cinis toirt gcrcd)nct. nur Inetjt mit fold)en bnd)ern bon alten (5t)rifteu! Xarff mir niemant anff legen, id) rebc jubiel, obber borlnirff baä idj nit loiffe. l'icbcr frennb, id) ti.iel)f,3 mol Umc- id) rebe. ','lriftoteleo ift mir fo hjol Mant, al§ bir unb bet)nis gtel)d)en, icf) t)ab t)t)n and) gclefjen unnb get)oret mit met)rem borftanb, bau fanet ll)oma§ obber Seotu-i, beä id) mid) :'o on l)offart rnmen, unb loo eo uobt ift, Uml beloei)l,\en fan. ^ui) ad)t nit, bas fjobicl [)unbert jor lang f,]obtel l)ot)er borftanb bri)nnen fid) erbel)ttct fjaben. Sold) einreben fed)tenn mid) nbmmer an, Inie fie Inol ettoan tbau Ijabeu, fcintcmal ee am tag ift, bac tuol mcl)r Drtumb mel)r l)unbert jar in ber toelt unb uniocrfitetcn blieben fein. 25

'la\i mod)t id) gerne lel)bcu, baä l'lriftoteleä bnd)er bon ber Vogica, ;Kt)etorica, !:l.Noetiea beljalteu, obber fie in ein aubcrc furli form brad)t nulUid) gelcf.icn luurbcn, junge lent pubeu, luol reben unb prebigeu, aber bie Kom- ment unb feeten muften abetl)an, unnb gleid) Inie (5iccroni5 9il)ctoriea on com= ment unb feeten, f^^o and) IHriftotcle-J logiea einförmig, on fold) grof^ eomment 30 gelef.ien luerben. '.Jlber iljt leret man loibber reben nod) prebigen branf,i, niib ift gant^ ein bifputation unb mubcrcl) braufi^ )uorben. 3)anebeu bet mou nu bie fprad)en latinifd), fried)fd) nnb bcbreifd), bie nurtbematice bifeiplinen, biftoricn, niild)':? id) befilt) borftenbigern, nnb fid) felb lool geben lonrb, f.^o man mit eruft nad) einer rcformation trad)tet, nnb furloar bicl brau gelegen ^j ift, ban bie fol bie d)riftlid) jngent unb uni',er eblift botet' , barinnen bic C^brifteubeit blebbt, geleret nnb bereitet Inerben. ^arumb id)>j ad)t, bao fein bepftlid)er nod) fci)iVrlirf)cr tnerdf mod)t gefd)el)cnn, bau gutte rcformation ber nnioerfitetenn, loibbcrumb fein tcnfflifd)er, crgcr »riefen, ben unrcformicrtc uniberfiteten. ••

2 ein I^ofncv iiicv 1 lu 'aviftolilcu AG i;7 in cinoiibcv (luij C 30 atiftotctiä C yj roibbctum U

9(ii bcit rijriftl. "Jlbol btutjcljct 'Jhitioii Hon bc§ (I)rift(. ©tanbcä SBciJctung. 1520. 459

Die th-^tc Inf,; id) l)l)r fnniltctt'u rciormicvcit , bie ^uviftcii unb 2l)co= logen n^m id) für mid), unb fnn ,inin elften, ba'5 gut toerc, boö geiftlic^ rcd)t lHiu beut elften tnidjftnkn bifj nii ben legten Univb lugvuub anf^getilget, foubevlid; bie Tecvetnleu: ift nn-j übrig gnug in ber '-biblien gefd)rieben,

5 inie lüir un§ in allen btngen t)alteu füllen, fo l)l)ubert foldjci ftubiern nur bie ()et)ligeu fdjrifft, and) ba-J me()ver teil eittel geili unb l)offart fd)merft, unb ob fd)üu oiel guttiC' brljnucn nieerc, folt (i- beunod) biüid) uutergeljen, baruuib ba§ ber 83apft alle gciftlic^ redjt in feljuis tjerljen faften gefangen {)at, baä t)l)nfurt et)tel nnnulj ftubiern nnnb betrug brennen ift. .öent ift gel)ftlid) rcd)t

II' uit bau in benn bud;ern, f,3oubern Uniu in be-s bapftü unb feiner fc^meljdjler niutniil ftet. .'oaftn eine foc^, t)m geiftlid)en redjt grunbet anffs aUer beft, f^D l)at ber Söapft bruber -Scrinium pectoris, baruad) uiuf^ fid) lencfen aEeö redjt nnnb bie gaul^ie ioelt. 5hi regieret baffetb ferinium oielnml ein bubc unb ber tcnffel felb, unb leffit fid) prel)ffeu, ber beljlig geift regier cü: f^o

15 go^t man nmb mit bem armcnn Oold Gbrifti, fe|t tfi^m l'icl redjt unb l)clt !c^nt§, ,^tinngt aubcr ,5uf)alten obber mit gelt ,yilof,5en.

Die nieljl ben ber 3?npft nnb bie feinen felbft ba^ gauli gcl)ftli(^ red)t anffgef)aben , nit ad)ten nnnb fid) nur noc^ l)()rent eljgen mutlnil l)alten ubir alle Hielt , follen toir l)t)n folgen unb bie bud)er aud) liorUicrffeun : limrunib

folten loir öorgebcuü brennen ftnbiercu '. fjo fnnben Unr and) ul)mmer mel)r bc§ Sapft mutttiil, Uiild)ö nu gcl)ftlidj red)t »oorben ift, nuf,]lernen. 6^ fo faP gar batjpn in gotti-s nameu, bau Ijnf^ tcnffelo nameu fid) ergaben bat, unb fei) fein boetor Deeretornm mel)r auff erben, fjonbern allein boctoreu ferinii papaliö, baä fein be§ bapft§ tjeui^lcr. Wtan fagt, ha^ fein fet)ner

2:i tueltlid) rcgiment l)rgenb fei), bau bei) bem lurrten, ber bod) Iviber gct)ftlic^ nod) loeltlid) rcd)t bat, f^onbern allein feinen '^Uforan, [50 muffen Inir be= tcuuen, ba§ nit fd)eublid)er regiment ift, bann bei) uunS burd) gel)ftlid) unb loeltlid) red)t , ba>s fein ftanb mel)r gat)t naturlid)er nornunfft, fd)lticl)g ber l)el)ligen fd)rifft gemcf,',.

so Dou Ireltlid) redjt, bilff got, loie ift iai- and) eiuu luilbnif^ toorbcnn!

löie tüol ed öiel beffer, funftlid)er, rcblid)er ift, ben bau gepftlic^, an lüilc^em ubir beut nameu nid)tu guttis ift, f^o ift fein bod) aud) oiel ,5Utiiel Inorben. g-nrloar, oornunfftige regentcn neben ber bci)ligi'n fdjrifft Inerenn übrig red)t gung, lote fonct ^aud i. ßorint. öi. fagt '3ft nicmanb unter eud) , ber bo 1. isot

35 mug feinis nebften fad) rid)ten, bau l)br für l)el)bnifd)en gerid)tenn muffet l)abbern'r i&ä buudt niid) glcidj, has lanbred)t unb lanb fitteu ben fel)f3er- lidjen gemel)nen rechten Inerben furge|ogen, unb bie fel)f,5crlid)eu nur ,5ur not brand)t. unb niolt got, bau, loie ein i)glid) lanb feine el)geu art unb gaben t)at, alfjo üut^ mit el)genenn fur|cn rechten geregiert lourben, loie fie geregiert

lo regiert C 21 bcä JBotjfti BC 2.5 regiment ntjcnbcrt iel) F 32 ubir ben

namcn (5 (ubir bc namcn ABC) 34 5^auct ij. ßorint. »t. AB6 *)Jaul ij. ßotint. »i. (J

460 3Iit bcn d)riftl. 9tbe( bciitfdjct 9iatiou boii bc* djviftl. Staiibcä SBcÜctung. 1520.

fein ticJuefjtnt, cl)c foUf) rcdjt ictn crjunbcii, uiib nocf) on fic biet Iniib rcfiirt lucibcii! 2)ic tDclitlcufitigcti uiib fern gcfiidjtcit rcdjt fein nur bcidjlDcvuiig bcv Icut, iinb mct)r l)l)nbcvntf3 bcn forbcvnng bcr fadjen. 3)oc^, id) l)ofi, jcl) btfe ^ad) fdjon tum anbcvn ba]] bcbndjt unb angcicf}cn, ban id)u mag anbringen. 5

5Jtctne IteBcn Sfjcologcn Ijaficn fid^ anf^ bcr mnf)c unb crbeit geicl^t, laffen bie iöiblicn iiml rügen nnnb leficn fententiac'. Oid) nteljnct, bte iententic folten ber «nfang fein ber jungen i^eologcn, unb bie U?'i61ia ben boctoribua blcl^ben, fjo ift§ umb!crct, bie SSiblien ift ha^ erft, bie ferct mit bem S5acca= lariat baljin, unb fententic fein hau te|;t, bie bteiyben mit bem boctorat emiglid), m batju mit foldjcr l)ciligcr pflidjt, haä bie iBiblicn mag mol lei3cn ber nit pricfter ift, aber fcntentia^i mufj ein priefter lefjen, unb tunb tool ein e()lid) man boetor fein in ber iBiblien, aU id) fct)e, aber gar nit in fentenciiy. äßa» folt um gluc! Iribberfaren, loen mir fjo borferet I)<.inbeln, unb bie bib= lien, baö t)el)lig goti-J mort, f,5D enl)t)nbern fc^en? S-alju ber bapft gepcut mit bieten geftrcngcn Inortten, feine gefe^ in ben flauten unb gerid)ten jutef^cn unb prandjen, aber bc^ ©bangelii toirt menig gebad)t: atfo tt)ut man and), baö ba5 (ibangctinm in feinten nnnb geridjtenn Uml muffig unter ber bancE l)m ftatnb ligt, auff ba§ be§ S3apft'3 fc^cblidje gefeti nur allein regieren mugcn.

©,50 mir ben f)aben ben namen unb titel, bac? mir lerer ber I)et)ligen -m fdirifft Ijeljffenn, folten mir Unulid) gc^mungen fein bem namen nad), bie l)el)= ligcn fc^rifft unb fein anbere leren, h)ie tool au^ ber l)oc^mutige, auffgeblafjncr titel jubiel ift, bao ein menfd) fol fid) vnmen nnnb fronen laffen ein lerer ber l)el)ligen fdjrifft, hod) merc tu ju bulben, men ba-J Joerd* ben namen be= ftetiget. 3Ut aber, f,5o fententia§ allein l)irfd)en, finbt man mel)r l)cl)bnifd;e --'s unb menfd)lid)e bundel, ben l)el)Iige, getoiffe lere ber fd)rifft in ben 2l)eologen. mie moUen mir l)l)m nu tt)un'^ id; 4uel)f;, l)ie feinen anbern rabt, bcn ein bemuttig gepet jn got, ba§ un§ ber felb Soctorcü 2t)eologic gebe: Soctoreä bcr fünft, ber (yrtjuel), ber 9ied;ten, ber ©ententia;? nuigen ber bapft, iMjfjer unb Uninerfiteten mad)cn, aber fd) nur gemif,^, el)nen Soctnrn bcr I)el)ligcnn 30 fdjrifft Uiirt bir niemanbt madjcnn, benn allein bcr I)el)lig gcl)ft lunn l)l)nu-l, 3oi). 6, 45. mic Kl)riftuö fagt 3ol)an. bi. 'Sie muffen alle bon got felber gclerct fein'. Vhi fragt ber t)et)lig get)ft nit nad) robt, braUm parretl)cn, obbcr mnS be§ prangen ift, and) nit, ob einer jung obbcr alt, lel) obbcr pfaff, mund) obber 4.!i»oi.32,:i8. ipcltUd^ , Sunpfram obbcr ct)lid) fei), ^a ef)r tebt bortscitten burd) ein (SfcH)n 35 mibbcr bcn ':l.H-opl)eten , bcr brauff rcl)t. ÄhiU got, Unr meren fein mirbig, bas unC' füld) boctorcv? geben mürben, fie mercn ja let)cn ober pricfter, cl)lid) ober iunpframcn! mie mol man nu ben l)cl)tigen gel)ft ^mingen mit in bcn bapft, bifd)off unb boctoreö, f^o bod) fein 3Cl)d)cn nod) fd)cin ift, baö er bei) l)t)neu fei). ■»

17 boä etoanactii AWK iiuic oicii fdjon 1) ;i3 Viiiictl)t'i AliC(S pavclcii I

%n bell rfiriftl. \>tbe( boiitirf)et ^intiou noii bc-j rfjtifK. Stnnbc? S8c|icruitg. 1520. 461

Die Sljfologifdjc bndjn miift mnu nudj teciiificvn iinb erteilen bie beftcn, bnn ind lmrf)cr inarijeit nit gctcret, Ott Ui^cn and) nit, f^onbcrn qiit biiic\ iiiiiib üfft Iciicim, Uiic mcnic^ fein ift, bnö iiind)t gclcrct in bcv fdjrifft uub fnim baliii, ^mt c-j foltcii aUcr l)ei)liivii bcttcv fdjviftt nur ein ,^el)t ianci, mcvbcn

r. flelcf^enn, ha butd) in bie fc^rifft fummen, fjo (ef]en toxi fic nur, ba-J Unr barinni-n Ut\)bm uiib nl)nnncr in bie id)rifft tummcn, bnmit toir erleid) benen feljn, bie bie lucge 3el)d)euii anjel)en, nnnb limnbeln benu »neg bennod) nljinnicr. S)ie liebenu öettcr f)abeu nn6 Wolim in bie fdjriftt füren mit l)t)rem id)rel)ben, ijo fuvcn mir uno bnmit eraufj, i]o bod) nüein bie fdjrifft nni^er lrcl)ngQrt

10 ift, bari)nncn Inir all foltcn uns üben nnb cvbeljttenn.

fyur alten bingenn folt in ben i)oi)m nnnb nl)bern fdinlen bie furnef)mft nnb gemelinift lection fein bie fjeljlig fdjxifft, nnnb ben jungen tna'ben hai ßüangetl), llnb tuolt got, ein l)glid) ftabt f)et and) ein nialjbidjulcn, barl)nnen bc5 tags bie niet)blin ein ftnnb bae CfOangelium tjoretenn, Inere ju beutfrf)

1'. obber latinifd)! gurttiar bie jdjnlen, man nnnb fraUien (iloftcr, fein tiorlun)ttcn branff angefangen, gar nufj loblidjer, (^fjriftlidjer mcljnnng, tnie tnir lcf]cnn Hon fanct \Hgne-j nnnb mctjr ^el)ligenn, ba Innrbcnn ticl)ligc Oiimpfralnen nnnb niarterer unnb ftunb gan^ tnot in ber 6f)riftenlieit. 9lber nn ift nit mel)r, ban betten nnb fingen branf] toorbenn. Sott nit bitlid) ein t)glic^ Pbriften

20 tnenfdj bei) feinen ncton obbcr 3el)en jarcn tniffen baö ganii l)cl)lig (Joangclinm, ba fein nanten nnb leben tjnnenn ftet? Seret boc^ eine fptjnnerin unnb nctte= rlj-ne l)f)r todjtcr baffelb tninbitierd in jungen jaren. 9lber nu Iniffen ba§ gDüngetium and) bie grofjen gclereten, prelaten nnb bifdjoff felb-? nit.

£) tüie ungleich faxen toir mit bem armen jungenn ^auffen, ber uns

2.', fccfofjfcn ift, 3n regicrn nnb nntcrlxiel)f,5en , nnb fd)>Tiere red)nnng bafnr muf^ geben »üerben, baä >uir l)t)n ba* lüort gottii? nit fnrlcgenn, geid)id)t t)t)nen, lüie ^ieremtas fagt Iren. ij. DJiein äugen fein öor tüet)nen mub Jnorben, mein.eia8ti.2,iif. ei)ngett)et)b ift crfd)rodcn , mein (cbcr ift auf,5gefc^ut auff bie erben umb be^s üorterben-j tniltenn ber tod)tcr met)ni-J t)otd5, ba bie jungen nnb finblin üor=

3'i torben auff alten gaffen ber gantien ftabt, fie fproc^en ju Dbren muttern 'lüo ift brot nnb Ireinr nnb t)orf(^mad)tcn al^ bie OorUninten anff ber ftraffen ber ftabt, unb gaben ben gcl)ft auff l)m fd)of5 t)t)rer muttcr. liefen elenbcn jamer fel)en mir nit, Inic itit aud) ba« jung üold mitten in ber 6l)riftenl)eit öorfd)mad)t unb erbermtic^ Dortirbt gebrechen» tjaibm be5 Söangclii, ba» mon

3.". mit t)f)ncn l)ramer tret)bcnn nnb n.ben folt.

''Mx foltcn aud), too bie t)ot)en feinten ftel)ffig ireren in ber t)cl)ligen fd)rifft, nit ba^t)n fc^idcn l)berman, Inic i|t gefc^ic^t, ba man nur fragt nad) ber menigc, nnnb ein l)ber tnil einen boctor I)aben, fjonbern aüein bie aller= gef(^idtiften, in ben flel)ncn fdjnlcn Oor lool crljogen, baruber ein furft ober

1 „S^cologiic^e" fc^lt in AG 4 oüct ^ctjligenn alt »ctter BC 5 in fc^rifft BC

6 lomtncnn C 13 ßBangclii ÄBC6 21 fpinnctin unb nc^cttn I 23 flein flotnma

l)intct „flcleretcn" in ABC'g 38 altergcic^idiftcn A aUerjc^idttiften B

462 9Ii' fcicii rijrifll. 'Jlbi'l bciitidjcr '-Juntion Hoii bcö djviftl. Stanbe? SBelffviiiig. 1520.

xaht einer ftabt fo(t od^t ijaben, unnb nit julaifcn juicnben, han luol gefd^icEte, IDO aber bie f)el)lige fc^nfjt nit xcgievct, ba lab id^ fuvtnav niemanb, ba» er fein finb Iil)n tljue. Ö--3 mni^ tuntcrbcnn alli-j, iriaei nit gottio tocvt on untcvlaii tm)bt: bvnmb fcl)en tuiv and;, tvac^ für öolcf toirt unnb ift in ben l)ot)en fdjnlen, ift nicmanb fdfiutb, ben be» hap^U, bifdjoff unb ^jrctütcn, ben 5 fold) bc-3 jungen tiolrf-j nu^ befotilen ift. S?an bie t)ot)en fdjulen folten er^it)en cljtcl l)od)Dürftenbigc leut in bcr fdjrifft, bie bo mod)ten '-J?ifd)off unnb pfarrer luevben, an ber fpi^cn ftel)en ioibbev bie te^er unnb teuffei unb aller iuelt. Vtber »00 finbt man bas? 3id) f)ab grof,3 forg, bie t)ot)en fdjnlen fein groffe pforttcn ber Ijelten, f^o fie nit emfyglid) bie tieljlig fd)rifft üben unb treliben w tjnii junge Oold:.

3uin sjtjt. ^ä) toetifj tool, baS ber 9{omifc^e l)auffe toirt furtocnben unnb fjod) auffblaf^cnn, toie ber ÜMipft Tinbe ba§ fietilige ;)i'omifrf)e reirf) Oon beni friedjfdjen feljfser genumnien, unnb an bie 5)eutfd}enn brad;t, für loildj e^^re unb toolttiat er billic^ untertl)enidEeit, band unb aUe» gut on ben ;Seutfc^en >& tiorbicnet unb erlauget tjaben fot.^ Serlialben fie Oilleid)t allerlei) fuvnelimcn, fie ,]urefornüeren, fid) unterlninbcnn locrbcn, in ben niinb 3ufd)lal)en unb nidjt-^ laffen anfet)en, bnn fo(cf)ö ätomifc^» rel)d)§ bcgalningen. 5luf3 bief.^em grnnb f)aben fie bif.iber ntandjen tlieuven teljf^er [50 niuttoillig unb ubirntutig lior= folget unb Oorbrurft, hai jamer ift ;,ufagen, unb mit ber felben bel)enbideit fid) so felb 3n ubirl)ern genmdjt aller locltlidjer geUmlt unb nbirteit loibber ba-J l)el)lig (ioonge(l), barunib id) auc^ baDon reben mufj.

(^5 ift on 3)oel)ffel, haö ha-i redjt iHomifd) ret)d), balnni bie fd)rifft ber *■ !^^o(. 24, |)topi)eten Shimeri rrüij. unb 3)aniel Oorfuubct baben, lengift Uorftmet unb ^|,™-^^'«ein cnb tjat, toie SBolaanr 9iumcri sjiiij. tlar öorfunbigt l)at, ba er fprad) 25 '(l^v Jücrben bie IKomer tummen unb bie '^\nbm Oorftoren, unb barnad) Uu-rben fie and) unter geljen', unb ba;; ift gefd;el)en burd) bie OJetta-j, ^Linbcrlid) aber, i>a^ be§ JurcEen reic^ ift angangen kl) taufent jareu, unb ift alfo mit bcr ^eit abegefallen l'lfia unb 3lffrica, barnad; lyrancia, .Siifpania, .iuleld in-nebig auff tummen, unb nid)ty mel)r p ;Kom blieben Oon ber Dorigen geloalt. -m

S)a nu ber 33apft bie .Üriedjcn unnb ben te^fjer ju Ponftantinopel, ber crtlid; ;i{omifd)er felif.^er loar, nit uuid)t nad) feinem mutloillen ^loingen, bat er ein fold)-:- funblin erbadjt, l)l)n beffclbcn rel)d)-j unb nameno berauben, unb ben S)eutfd)cn, bie ,]U ber 3cl)t ftrcl)tbar unb guttics gefd)rel) reid) luaren , 3U= locnbeu, bamit fie beä 9{omifd;en rel)d)ö geloalt unter fid) bred)ten, unb Oon 35

4 bnvumb iS 10 t)cl)ti9C C 12ff. Scv gonjc abjcfjnitt „3um sjöi." fcl)tt in A

10 erlangt C 22 edangclii li(C<

') ^n „&mmma (*iicc (Siluij" 1.j15 331. Cr' Ijcifet f-i: „Duo et (luidom maxiiiia et singularissima sunt beneficia, quae vobis, o Germani, Romana sedes contulit: aU.enim, quia vobis Christum praedicavit, verum ot sinf,'ul;ueiu ileum, altorum, (|uia Kninununi jiuperium ex Graecis atl vos transtulit." SJgl. Decret. Gregor, lib. I. tit. G. cap. ;J-1. unb unlero (?intfitiing oben S. 397.

91n bcii djtiftl. 'Xbd bciitidjcv ^Jintioii uoii be« c()tift(. ©tonbc? Stcjfmmg. 1520. 463

1)t}xm ()enbcn yilcficii c\ic\\a,c. Uiib ift and) alfjo gcfdjcticn: bcm fcl)i,icv yi (Soiiftaiitiitopel ift-3 ciciiummcn, iinb uns Xcutirf)fn bev tmm iinb titcl bcijclbcn 3iifli'lcf)viebcn , fein bamit be-5 i^atiftö fiicdjt unirbcii, iinb ift im ein anbev aicmiijdj Xiid), ba-i bev bnDft l)at aiiff bie Xcut)d)en Oamet, ben if)cne-5, ba?

.'. cvft ift longiä, lüic gefaxt, Untergängen.

5Uf;o fielt nu bev Diomifd) ftiiel feinen mutUnttcn, 9{oin eingcmimmcn, ben bcntfd;en teQl3ev eviiufj tviekn, iiub mit el)bcn Uorpflidjt, nit l)nnen ]u "Siom. jutoonen. Sat Diomif^er fel)f,5cv fein, nnb bennoc^ iKom nit l)nnen {)a6en, bavtui nUeljeit l}nf5 bapft-5 nnb bev feinen nintloillen linngen nnb luettcn,

ifi bao lüir ben namcn l)aLien, unb fic baö lanb nnb ftebt, ben fic nllicit nnf]ev el)nfcltirfeit mif3praud)t i)aim ju l)t)rein ubitutut unb tl)ranncl), unb t)Cl)ffen un» toUc leutfdjen, bie fid) effen nnb uarvcn (äffen Inic fic inollen.

9hl tüolan, got bem t)cvn iftc- ein ttein bing, rel)d) nnb fuvftentljunt i)t)n unb t)ev rtevffcn, Qv ift [50 ntilb bev fclben, hai ev ,3nliiel)lcn einem bof.ien

!■. iuffen ein fnnigreid) gibt unb nl)mpt-j einem fvnmen, 311 ineljten buvd) Oov= rctevel) bofev, nntreluev mcnfdjcn, 3nh.iel)(en bnvdj cvben, toic miv ba-i lcf3en in bem funigveid) 'l^evfen lanb-j, Äviedjeu unb f oft alten m)d)cn, unb Saniel ij-^™- 2^21. unb ttTJ. fagt '6v monet ijm f)t)mel, bcr ubir nllc bing t)ivfd)et, unb er allein ift, bev bie fnnigrcicf) Oorfelit, t)t)n unb f)ev irivfft unb madjt'. Tarniub mie

20 nicmant tan ba-? für grof3 adjten, bao l)l)m ein reid; mirt 3utcl)Uet, f5onbevlid} [50 cv ein 6l)riften ift, fo mngen Iriv l^eutfc^en aud^ nit tjod) faren, bas unä ein mW 'Momifdö reid) ift 3ugemenbct, ben c*3 ift fnv feinen nugen ein fc^led)tc gäbe, bie ev ben altev nntud)tigften bü§ mef)rmal gibt, mie Spaniel üif. fügt J-m. 4, 32. '5lttc, bie Quff erben inonen, fet)nb für feinen äugen al§ ba^ nid§t§ ift, unb

2.S er ()at getnalt in allen rel)d)en ber menfd}en, fie 3ugebcn Inildjem er mil'.

älMc lüol nu ber iöapft mit gemalt unb unred)t bai Siomifc^ ret)d} obber be» IRomifc^cn rct)t^ä uameu t)at bem vcdjten tit)i]n gcroubet unnb un§ S)eut= fdjenn 3ngemenbet, fjo ifto bodj gelnif], bac' got bie iöapft-3 boijlieit ()t)rt)unenn l)at gepraudjt, bcutfdjer Station ein fold) rcic^ 3ngeben, unb noct) fall beo erften

3u Üiomifc^cn rcl)c^S ein anbers, bas i|t ftel)t, auff^nrid)ten. Unb mie tuol lüir ber S^epftc bof3t)eit t)l)rl)nncn nit uvfad) geben, nod) Ij^re falfd) gefud) unb me^nung öorftanbenn, l)aben loir bod) bnrct) ^epftifc^e tucfe unb fd)aldei)t mit un|et)tic^em blut borgiffenn, mit unterbrudung unf3er fvel)l)eit, mit 3ufQ^ unb raub aller unf3er gutter, f3onberlid) ber firdjen unb pfreunbcn, mit bulbenn

3.'. unfegtid)er triegerci) unnb fd)mac^ föld) ret)d) lei)ber al|u tt)etor bemalet. äiUr ^aben bc'^i rel)c^5 nameun , aber ber i^ipft l)at unfjer gut, elire, lel)b, leben, feele unb allt§, h)a§ tüiv ^aben. f30 fot man bie S)eutf(i§en teufc^en, unnb mit teufdjeu teufd)eun: ba? baten bie S^epft gefudjt, ba-J fie gerne fcpf3er mcren gelueft, nnb bo fie bau nit Ijaben moc^t fdjidenn, tjobcn fie fic^ bodj

40 über bie te^f3cr gefegt.

18 ]^et|a§et C 32 fc^otd^^e»)! C

464 9tn bcn djviftt. ?lbe[ bnitfdjet Nation »oit bc? cfiriftt. ©tatibcl SBeffcnitig. 1520.

S)ie lücljl bcn bind) gotti-o gcidjit! uitb boi]n menidjen gcfiid), on iinfjer fdjult, büy n-ljd) iinC' gcticii tft, Inil id) nit raten, bafjel6 favm 3ulaf)i'n, f5on= bern in gotti? fordet, fjo lang t)£)m gefeit, rcblid; icgicrnn. Sen, tuie ge^ fagt, e-J ligt l)l)m nirf;t§ bran, tno cinn ret)d) l)cr fnnipt, ein" tfit*-' bcnnod^ regiert Ijabenn. .Soaben>3 bte ^epft iinreblid; anbern gcninnmcn, fjo tiabcun r, tDtrf,3 bod) nit nnrebltc^ gelüunnenn. (S§ tft un§ burd^ bofjtüitligc menfdien auf] gotti-J linllen gebenn, bcn felbcn Unr ntcftr nnfelicnn, bcn bcr ^^cpfte falfdje nietjming, bie fte barl)nncn gcl)abt, felby feljf^er unb nicljr ben fcl)f,5er ju fcl)n, unb un§ nur mit bem namen effen unb fpottenn. S)er !untg ju a^abl)lonien I)attc fein retjd) audi mit rouben unnb gemalt genummenn, bcnnod) motte got i'^ Tan. 2, 4sf.baffclb gcrcgiret liabcn burd; bie t)el)ligcu furften Sanicl, '^Inania, iHfaria, 9JUfael: bicl mel)r mil er Don ben ßljriften beutfdjen furftenn bif3c-5 rct)(^ gc= regirt tiabcnn, ej t)ab§ ber Stapft geftolcn obber geraubt, obber Honn nem-3 an gemadjt. (?■« ift nlle'3 gotti? orbnung, mild) el)c ift gefe^ebcn, ben mir brumb t)abenn gemift. »

Serl)albcn mag ftc^ ber Stapft unb bie fel)nen nit rumen, baS fie bcut= fc^cr 5Jation l)aben grofj gut ttjan mit öorleljben bifjcs ^omifdjcn rct)c^c§: ^um erftenn barnmb, bac- fie nid)t'^ guti-j unS bnrtjnnen gönnet l)aben, fon= bern l)aben unfer einfelticfcit baxtjn mifjprauc^t, ^^ren ubirmut mibber ben rcd)tcn IRomildjen fctjier ^u Gonftantinopel ^nfterdcn, bem ber ^i^apft fold}» m gcnontmen l)at mibber got unb red}t, bac- er fein gemalt Ijatte. 'S^un anbern, ba^ ber Stapft baburd^ nit uns, fonbernn ^^m felb§ baS fetjfjertumb jueligenn gefudjt bat, pbm ,5u untermerffenn all unfjcr gemalt, fret)l)eit, gut, lct)b unnb feele, unnb burc^ unfj (mo es got nit l)et gemctiret) alle melt, luie bav flerlidj in feinem ©ccretaln er felb erdetet, unb mit manc£)en bofjen tucfen an niclen 25 bcutfd}en fcl)f]crn tiorfudjt bat. 'i{V]o fein mir S^cutfd)cn l)i>bfd) bcntfd} gc= Icrct : ba mir l)ormcl)net tjcrn ]n luerben, fein mir ber aller liftigiftcn tt)rannen fncdjt hjorben, bnben ben namen, titel unnb mapen be» Iclif^erttinmbo, aber ben fdjati, gemalt, red)t unb frel)l)eit bca felben !)at ber S3apft, fjo frift bcr iöapft ben fern, fjo fpielcn mir mit ben lebigen fdjalcn. »o

S,5o Ijclff nn-j got, ber fold) reid; (mie gefagt) unä bnrd) liftige tl)ranncn l^at 3ugcmorffcn unb ^u regieren befolcn, ba§ mir auc^ bem namen, titel unb mapcn folge tl)nn, unnb nnfer frel)l)cit crrcbtcn, bie Siomer ein mal laffen fdjen, mao mir bnrd) fie Hon got empfangen bnben. Sinmcn fie fid;, fie l)aben un§ ein fet)f]ertumb jugemenbct, loolan, f^o fet) alfo, laf3 ja fetnn, fjo gcb sa ber ä^apft l)er ^Kom unb alli-j, ma« er bat Oom fepfertum, laf^ nnfer lanb frei) Hon feinen uutreglidjen fdjetjen unnb fdjinben, gcb mibber unfjer frel)l)cit, getcalt, gut, el)re, kt)b unb fcele, unb lafj ein fepfjcrtumb fein, »nie einem fel)f]ertumb gcpurt, auff ba-i feinen morttcn unb furgeben gnug geirfjcbe.

äim er aber ba-j nit tl)nu, mao fpiegclfid)t er benn mit feinen falfdjcn *o ertic^ten Joorttcn unb gcfpngniffen ^ ift fein nit gnug gemef^cn bnrd; fjoHiel

17 ve^a^S C

%n bcii cf}tiit(. «bc( bcultdjet ^iatioii Hon bc-J d)vift(. ©tmibei »cfjcvuiifl. 1520. 4(j5

f)unbert jav, bic eble Üktion Mo groOrtd) mit ber naiven iimti jufurcn, oii aIfcS niiffl)orciiu? (vj, fol^^ct nit, bao bev .^.^apft io(t ii6ir beii fcl)i 5er fein, btu-imU) bav er l)l)n fronet obbev madjt. ban bev propljct fanct Snnuiet ialbct nnb fronet ben fonifl Sauf unb S^aUib au']] flotlicfjcm bereit), unb lüar bocfj :■ l)l)n nntertl)nn. llunb bev \)xopi}d hintan falbet ben funig Salomon, tunr bavnmb nit^iibiv l)l)n gefeljt. Astern, fanct CHifeu-j (ief,^ feiner fne^t einen falben ben funig ot)cl)u üon ^sfrael, bennod)t blieben fie unter l)t)m geljorfam. llnnb ift nocf; nie gefd)ef)enn in aCcv toelt, ba§ ber ubir ben funig hjeevc, ber l)l)n hjel)l)et obbcr fronet, ban allein bnrd) ben elinigen 9?n)3ft. !>' _5iu (effit ct)v fid) felb breij t^arbinel troncnn ,5uni Jöapft, bie unter

l)t)m fein, nnb ift bod) uidjt beftc toeniger ubir fie, loarumb fott cf)r ben tüibber fein eljgenn (vyempel nnb aller loelt nnb fd)rifft nbung nnnb lere fidj ubir tnettlidjen gelualt obber feljf^ertumb evl)eben, aUein barunib, ba-j er t)l)n fronet obber Uietj^et? ßg ift gnug bai^ er ubir Ijljn ift in gotlid)en fadjen, !■■ ba^ ift in prcbigen, leren unb fncrament reljdienn, in loildjcn and) ein Dglic^er '^ifdjoff unnb pfarrer ubir l)bevmau ift, glcid) mie fanct ^Imbvofinc in bcm füiet ' ubir benn fetjfjcv Ibeoboftuo, nnb ber propljet 9!atan ubir XaOib, unb eamuel ubir 3aul. S^avnmb laft ben beutfdjenn fcljfjer redjt nnnb fi'et) te^f^ev feinn, unnb feine gelöalt nod) fdjtoevbt nit nl)bevbruden burd) fold) ■20 btinb furgcbenn a?epftlidjer beudjlev, al-^ foltenn fie auf^ge^ogenn ubir i>a^ fdjUierbt regieren in alten bingenn.

3 um yyoii. Seo fet) gnug gefagt üon ben gel)ftfic^eu geprec^en,- man

tnirt unb mag l)t)r mel)r finben. Wo bif^e lourben red)t angefel)en, tooUen anä)

ber >iieltlid}en einiS kt}[}] antic^gen.

i:> ^ 3iim crftcn ineve tiod) not ein gemel)n gebot unb Bchiilligung beutfc^er

Slation luibber ben ubirfdjlneuglidjen nbirfluf^ unb foft ber fleljbung, baburdj

fjoütel Slbel unb xet)ä)^ öolcfÄ oorarmet. öat bod) got un«, lt)ie anbcvn

lanben, gnug geben, inoEe, dar, ffadjf^ unb aÜi-S ba-5 ,5ur ilimlidjer, erlidjer

flelibung einem l)glidjen ftanbt reblid) bienet, bac< mir nit beburfften, f'50 gretr)=

30 ticken groffen f(^a^ für fe^ben, fammet, gulbenftud, unb toaä ber ouf3len=

bifc^en timliv ift, fp geubifc^ öorf^utten. ^d) ad)t, ob fd)on ber Sapft mit

feiner untregtic^en fdjinberct) uuä Seutfc^en nit beraubet, betten miv bennod)

iite:^r ban ,5uüiel an bifsen f)et)mlid)en reubevn, ben feljben unb fammet fvemern.

£30 fe£)cn mir, bae baburd) ein ijglic^er loil bem anbern gleid) fein, unb bamit

35 ^offart unb nel)b unter un-j, Irie mir Dorbienenn, erregt unnb gemebret toivt,

4 ttoren BC6 10 '3iun ß 17 ftuet u6ev C 21 legicrn C 22 3um mi A Sunt jMt. [ßbij.] ß 26 u6etflufä B 28 aUi§ toal C 34 be anbetn A ben anbern S

') Süchtig faßt Sentme ©. 68 !^ier „®tu^t" in bem Sinne Bon „Seicf)tftu^t" unb m-- toeift aur ©ad)e auf bie betannte (hjäWung ton Jlmbroiius, 58ijd)of ju ^JJoilanb, rate er ben Äoijer XfjeobofiuÄ locgen ber graufamen 9!iebermefeelung Oon 7000 5men)"d)cn .ju öffentlicher ßird,enbu6e genbtfiigt f|a6e. =) Sa ber Bort)ergef,enbe 3lbid)nitt in ber UrauSgabe fef)It,

fo gefjcn bie äi^ortc f)ier über benfelben ^intoeg auf bie oorljer entroidctten %ninttc. £ut:^er§ SBJerle. VI. oq

40(3 -fn bm c()riftl. 9tbc[ beutjdn'v 'Juition uon bc§ c^rifK. ©tanbc? Sffjetinig. l-.'>20.

tviläis alti'S iinb biet inc[)r jamcr tuol nad) blieb, fp bcv fiirltiiti un§ (iefj an bcn guttcrn, Dort got geben, bantfbarlid) benngcn.

S)effelbcn g(e^i^en toere aud) not, toenigern f|)ecirel^, bal auc^ ber gvoffcn fd)iff cinic' ift, barlinncn bn§ gc(t auf] bentfrfKn (anben gcfnret inirt. (S§ Ined^ft nn-j i}t)c l'on gotti-j gnaben me(}r effcn unb trincfen, unb fjo fofttid) ^ ;inb gut, aU urgent einem anbern lonb. 3^ tt)irbc t)te t)iEeid)t ncvrifcf) unb unnutglid) bincf furgcben, nlS inolt irf) ben gvoften banbcl, fauffmanfd)afft, nljbcv legen. ^^Iber id; tl}ne ba-j nu'ljne: luivtc' nit in ber gcmetjne gepeffert, fjo beffer fid^ felb, tun ei- tt)nnn Uiil. ^ä) |il)e nit bil gutter litten, bie t)^c in ein lanb fonmien fein bnvd) fnuffnuinfrijafft, unnb got Oorlfeitten fein liold Don Sfracl barnuib oon bcm nicl)ve Uionen lief,; unnb nit üicl fnnffnianidjafft trel)bcnn.

■Jlbcr bnS gvoffift nnglud beutfdjer 5iation ift gctinj^lid) ber 3l)nf,5 fnnff: too ber nit Inccrc, mnft nuindjer fein fel)ben, fantmet, gulbenftnrf, fpecerel) unb aUerlel) prangen Hiol nngefaufft laffen. (Ir ift nit uiel nbir ()unbert jar ge= 15 ftanben, unb l)at fi^on faft alte furften, ftifft, ftet, abel unb erben in armut, jnmer unb liorterben brad)t : folt er nod) bunbert far fteben, f.^o Uicre eS nit muglid), ba-j beutfc^ lanb einen Pfennig betiieltc, loir mnftcn nuv geloif-ilid) untercinanbcr frcffen. S)cr teuffcl t)at t)^n erbad^t, unnb ber Stapft \vd)( getban mit feinem beftettigcn aller Uiett. Tarumb bit id) unb vnff bic, fcbe » ein l)glid)er feine ebgen, fetner finb unnb erben forterben an, bao t)bm nit für ber t^ur, fonbern fd^on l)m ^auf,^ rumort, unb tbu bar|u fctjf.^er, furften, ^crn unnb ftebt, baö ber tnuff nur auffo fdjirft Uicrbe norbauipt nnb biinfurt 'erloerct, uuangcfcben, ob ber bapft unb all fein red;t obbcr unrcd)t batoibber fe^, fein leben obbcr ftifft brauff gegrunbet. ift beffer ein lel)en in i's einer ftat mit rebli(f)enn crbguttern obber lunf^ geftifft, ben bimbert auff ben ^infifauff. ^sa ein lel)en auff bem ^ynf^fauff erger unnb fdjloercr ift, bau 3lricutig auff crbguttern. ("vurlimr cv um)] ber jinf^fauff ein figur unb an= Ijepgen fein, ba-i bie Inclt mit fd^locren funben bem teuffei Oorfaufft fet), baB 3uglcid} 3et)tlid) unb gepftliri) gut uno muf3 gepred)en, nod) nierrten mir nic^t». m

.Soie mnft num mcrlidj and) ben ^•udern unb bergleljdjen gefelfdjafftcn ein 3amm l)nf3 maul legen, äßie ift§ muglid), ba-ä folt gotlid) unnb rcdjt 3u= geben, ba-o beb cDui-j uu'nfd)en leben folt auff einen banffenn [50 groffe fuuiglidj guttcr bradjt Unnbeuu ^ ;,^^ri) loelif', bie red;nuiig nit. '.Jlber bao Uorftebe id; nit, mie num mit bunbcrt gulben mag bc§ javifj crlt»er6en 3h)ent3ig, ja ein 35 gulb ben anbern , unb bao allic- nit auf3 ber erben obber inm bem fil)c, ba tac- gut nit in menfdjlidjer mili, fjonbern in gottiv gebencbepung ftcbct. ^d; bcfi(t) ba§ ben Jneltborftenbigen, ^ä) aU ein I^cologuä l)ab nit mel)r bran i.3;()cii.5,22. .^i'fti^'iffen, ben baj bof3e, ergerlid) anfeben, baUon fanct ^^auluv fagt '.s'iuttet

cud} für otleii bofien aufeben obbcr fdjepn'. Tao toepfj id) luol, ba--^ oiel «

21 jein et)9enn C 23 aiiff Jdjivft BC .11 luftli^fii C

9(n bell d)rift(. Vlbel bfittic^cr 9iation iwii bd rfjviftl. ©tanbc-5 »cjfcriing. l.';20. 4ß7

gotlid;er lui'crc adn loerrt me^ven unb fauffntanfc^afft tnljnbcvn, unb bic uicl Beffer tljun, bie bcr f(f)riftt noc^ bie erben evbcl)tten unb l)f)r nnrung brau),} fuc^en, tnie ,^ii nnö unb nllcn n^ingt ift in 5lbam 'Dormalebcl)et jet) bic erbe, i.ffl'oi a.nff. tocn bit brl)iincnn cxbeljtift, fie fol biv biftel nnnb bornen tragen, unb in

:. bem fd)lnel)i3 bel)uis angefidjts fottu effenn bein brot'. (v-j ift nod) öiel lannbt, bn§ nit unibtrietien unb gccl)ret ift.

folget uad) bcr mtf^prauctj frcffenu unb fauffcn§, babon \mx Scutfcfjcn, at§ einem fjonbern tafter, nit ein gut gef(^rct) ^aBen in frembben lonbcn, lüilc^cm mit prcbigcn f)t)nfurt ul)mmcr ^yirattcn ift, fjo faft e-j cingeriffen unb

10 ubcrbnnbt genommen Ijat. Üi Incre bcr fct)ab am gut ba-j gcringft, lucn bie folgenbc tafter, morb, el)6ruc^, ftclten, gotti§ uncf^rc unb alte untugent, nit folgetcn. i^5 mag ba-S Ineltlid) fdjlncrt bie ctiimö treren, fonft toirtö get)en, loie ßl)riftuy fagt, ba^i bcr jungft tag lüirt tummcn, lüic ein l)cl)mtid)cr ftricf,2uc. 21,341. toen fie toerbeu trinden unb effen, fret)en unb bulen, batocn unb pflanzen,

15 fauffen unb Dortauffen, loie ban i^t gct)t, f^o ftard, baä id) furtoar t)off, bcr iungft tag fei) für ber tf)ur, 06 man iDol am Incnigfteu gebeudt.

^u Icijt, ift boa nit ein tjentcrlid) bing, ha5 mir (5f)riftcn unter uns foUcn Ijalten fretje, gemct)ne fraloenl^cuf^er, f,5o mir fel)nt oHe jur feufd^eit getaufft? ;fid) mct)f5 Inol, luaS et(td) balm fagen, unb nit et)ni§ boldg ge=

20 tuontjeit Inorbcn ift, and) fd)merlid) abl3ubringeu , balju beffcr ein fold)§ , han c^Ud) unb junpfrah) perfoncn obber no(^ cl)iiic^er ^ufd^anben madjen.' Sotten aber (lie nit gebenden Inelttid) unb ßfjrifttic^ regimcnt, toic man ^em fetben nit mit folc^cr (jcljbnifdjer tncljf^ mod;t fnrtummen? .'pat baä oold Oon i^fracl mugen Beftet)cn on fotdjen unfug, tote folt ba^ ß^riftcn öoW nit mugen

2r. and) fjoOiel tfiunn? !^a Une Ijattcnn fid) liicl ftebt, merdt, fted unb borffcr on fold^e tjeuf^er, toarumb foltens grof,5 ftebt nit aud) battcnn?

^ä) toit ober bamit unb anberu oben angeijcljgten finden angefagt fjaben, toie öiet gutter toerd bic tocltlid) ubirfeit tf)un moc^t, unb \va5 aEer ubirfeit ampt fein folt, baburd) ein l)glii^cr lerne, toie fd)redlid) fcl), ,5nrcgiern unb

30 oBen an fi^enn. 3i\r5 l)nlff-J, ba-J ein ubirljcr fjo t)ct)lig toere fnr fid) fclb§, oI§ fanct $pcter, too er uit ben untertl)anen in biffen finden f(cl)fftg .^n^eiffen gcbendt, toirt l)f)n bod) fein ubirfeit borbammen, ban ubirfeit ift fc^ntbig ber unicrianen bcftee ju fuc^en: toen aber bie ubirfcl)tcn brauff bed)t, toie mon ba^ junge öotd erlief) jufammen bred)t, tonrbe einem t)gli(^en bie I)offnung

3.'i el^lid)§ ftanb» faft tooi Ijd^m tragen unb toeeren ber anfed)tungen. 'Jtber

0 ba§ nit untgcätet i[t I

') ätnco? ©itöiuS in feiner „GSetmania" Wnlgabc bom 3- 1-515 S8I. L»: „Legiim latores, dum duo mala imminere concernunt et altorum posse lege vitari, alterum omnino ferenJum esse, id lege auferunt, quod perniciosius animadvertunt. Hinc publica lupa- naria in ciyitatibus constituta videmus, ne iuventus libidinis impatiens legitimas matrimonionim faces iiTumpens adulteriis cuncta permisceat aut virginibus vim inferat, licet fornieatio prohibita sit".

30*

468 >lii hfii d)viftl. ?lbcl boiitiilior ^Jicitioii \mn bc-5 rijrifll. Stnnbe-j SBcffcvmifi. 1520.

iljt gat)t c§, bao ibcrmnn 3111- pfaffcvct) iiub Tiuiiidjerct) flctiot^cn luivt , unter tfildjen ic^ btiota, bev liiinbivft Mn anbei urfad) Ijat, ben biiö (lefnd) bev unrnnfl iinb ,]tocl)tfeI, l)nt ctilic^cn leben firf) erlialten: bnmtb fein fic juDor Uiilb cinitii iinnb InoUen (tnie man iag,\) aui,5bubeini, 1,50 fid)-? bicl mcfiv btincin bubet, luie bic erfavuni-\ Uicl)),iet. M) befinb bac- ipvidjlnort luarbafftiü , bn-ö ■', lior,5Uict)ffeln nuK^et ba^ inet)ver tel)l tnnnd) unnb Pfaffen: bnimb qabt unb ftaf)t aurf), Inie toir fcf)cn.

V>d) Inil aber rabteit tvciultd], umb bieler funb, bie groblid) cinveljffen, ,^u mcl)ben, ba-5 nnbbcr tnob iiod) ntel)b(in ftc^ jnr fcufctjeit obber c\el)ftlid)em (eben norpinbe Uor bveliffifl joren. Ü'-J ift and) ein fonbeve t^nab, Inie fanet i.üov. 7, 7. *4-''iiicl fagt. Tavnmb linl(f)cn 90t nit fonbcrtid) balui bringt, laf,] fein geljftlid) Inerben unb geloben anftebenn. ^\a hJe^tter fag ic^: loen bu got f.^o Icenig tralüift, bao hu bid) nit mngift t)ni eblidjen ftanbt crneven, unb allein nmb befjelben nnf,5tvaliien Unit gepftlid) merben, f,io bit id) bid) felb für bein cl)gcn feele, bn Uioltift ja nit gebftltd) Inerben, f.pnbern Uierbe ebe ein bolur ober k. tva^ bu uuigift. Xan \vo einfeltig traU) ^n got feinn mnf;, , in ^eitlidjer narnng ,]ucrlaugenn, ba mni5 fretjlii^ ^cbenfeltiger- trnttien fein, in gel)ftlid)em ftanbe ,5ublel)ben. SraUnftu nit, bao bid) got niuge neren ,5Cl)tlid), Inie Iniltn l)ni tralüenn, ba-j er bid) ert)alte get)ftlid^'? 3lc^ ber unglaub unb mifjtraln uortcrbet all bing, füret wni in alle jamer, Inie Inir in allen ftenben feben. 2,1 (v.j tocre Uiol uiel Hon beni clenben lücf3eu 3ufagen, bic jugent l)at niemanb, ber für fie f orget. ge^t ^be§ ^t)n , tote ge^t , unb fein l)l)n bie nbir= feljten eben fiooiel nnli, al-j Uieren fie nid)t§, f3o bod) ba-j folt bie furnebnift forg be-J iBapfti-, 3?ifd;üff, berfdjafftenu unb (5oucilia fein, ^ie moUeu fern unb lnel)t regieren, unnb bod) fein nu^ fein. Q h)ie fel^atn toiltpret Unrt, 2.-. nnib biffer fad)en Inillen, fein ein berr unnb ubercr pnt blnnel, ob er fd)on got felb buiibert ttrd)en baloet unb alle tobten anfflnetft!

5^ao fei) bitj mal gnng: ban Inas ber >neltlid)en gclualt unb bem '.Jlbel ,5utl:)un fei), l)ab id) nu'ljuy buncfeuj gnugfam gcfagt Ijm bnd)len bon ben guten Inercfeu,' bau fie leben and) unnb regieren, bao e-j U'ol beffer tud)te, bod) ift rw tein glel)djen Uu'ltlidjer unnb gcbftlidjer mii3prendje, \vk id; ba felb anljepgt l)abc. 3d) ad)t aud^ lool, ba§ x^ ijoä) gefungen i)ah, biel btngs furgeben, hau nnmuglid) loerb angefeben, biet fturf 3n fd)arff angriffen : Une fol-id) l)m aber tbun ^ ^d) bin ec- fdjulbig 3n)agen , funb id), ']]o Inolt id) and) alf3o - tl)unn. (Sy ift mir lieber, bie Hielt 3nrne mit mir, ben got, man tnirt mir r, l)be nit mebr, ben bac> leben tunben uebnu'un. Cu'l) l)nl' l'if3l)er biel nml frib augepotteu mepuen niibber)ad)ern , aber alo id) febe, got btit niid) bnrd) fie 3lüungenn, baö manl piuer Uu-ptter anffljntbun, unb pl)nen, tnepl fie nnmnffig

U\ ljc>)Iic()cr (• L'.'j luilpvct lU' 28— ;12 äWn „bnu lunl bev l»c(ttid)Cll ftrluntt" 6iv

,an^c>)9t f)a6c" fcfjit in A unb fi (in P ift bie Steüe jeborf) in bev einlcitnnfl tcvmcvft)

') Sicf)c ©. 202ff. in^bejüiibcro fiiv ben fplgcnbeii Il)eil be-5 gn^cS S. 259ft.

91ii bell d)iift(. Ülbel bciitfc^et gfotion Hon bc-- djrifU. ©tnitbel Öejjeniiig. 1520. 4(j9

[etil, .^iivcbcii, bcUcii, )djrcl)cu iinb fd)rcl)k'ii !\iuirt flcbcii. iBotnii, id.) luel)!,^ nod) ein liblcii üint 'iRom umtb Don l)()iu'ii: jurtct fic bac ü()r, id) Mla l)l)!i au(^ fingen, nnb bie notten niiff-j Inidjft ftljnimenn, luivftcljft mirf) loo(, ticdeC' Üiom, \ma id) nteijne.

-ihid) l)ab id) mein ld}xel)bcn Diel mal auff evfentnii5 nnb Hovfioi cr^ tjütten, ba-5 alliö nit rtel)olffcnn, »nie mot and) id) loel)!",^, fjo mein iad] red)t ift, ba« |ie anff erben mui] bovbampt, nnb allein Oon (iljxifto l)m l)l)ntel 90= red^tfcrtigct Joerbcnn , ben bae ift bie ganlj fd)iifft, ha-: bcr (5^1)riften nnb C[)viftcn()eit fad) allein lum got mnf} gevid)t luevben, ift and) imd) nie eine Don menfd)cn anff erben gerechtfertigt, fjonbcrn ift alljeit Inibbcrpart ^u grofj unb ftard gctocf^en. ift auc^ mein aller grofte forg unb furcht, ba» mein fad) modjt nnüorbanipt 6let)6en, baran id) geUnfUid) ernennet, bau fic gotte nad) nit gefalle. Xarnmb, lafj nnr frifd) el)nl)er galin, ca fei) ^apft, S?ifd)üff, pfaff, mnnd) obber gelercten, fie fein bas rcd)te uolcf, bie bo foEenn bie Uiar= f)cit öorfolgcn, toie fie aliieit tljan Ijaben. Ojot gc6 nn-J allen einen C?l)rift= lid)en Porftanb, nnb fjonberlic^ bent öl)riftlid)en "ilbd beutfd)er 'Jiation einenn red)tenn gel)ftlid)en ntut, ber armen tird)en ba'5 befte ,5ntf)un,

Sn SÖittemberg, 3m ^ax m.'£).u-

i k mcl)nc C 10 (jcvcc^fettiget (' 19 Scr Sditu^iat; „3u SBittcmtctg !c." fcf)It

in A uiib G

Quaestio circularis de sigiiis gratiae.

1520.

®D Wenig Unv aiicf; einen ftrengcn 2?etuei5 bafür ,5U liefern üevniögen, glauben wir bo^ naci))tcf)enbe 6ä^e atä ©ruubinge ju einer ba§ „53otfpicl üon bev Babiyionijdjen Wefangenfd)aft bcv .Hivcf)e" uorScreitcnbcn SiSpntcitiou betracJjten jn toUeu: it)r '^\\i)a\.i l^at jo mand;e 'äntlänge an jene berütjnite Sdjtift beo 9ie= forniators. Siiiier ftammen fie au§ bem Saläre 1520. SBir fe^en fie in bie geit, wo hai 3?üd)tein „an ben ifiviftlid)en Jtbel" gcbrudt loavb, unb lno Vntf)er ftd) icreitö äu neuem äb'affengang luiber aium rüftetc.

A. „CHRISTIANISSI || MI VVITTENBERGENSIS GYMNA || lij, multarura

Difputationü paradoxa & plane enigmata in 1| Papiftica illa niendacijs confufilTima Ecclelia: uulgaria jj uero ueraj Giirifti Ecclcfiaä pronüciata. At(5 ex his |1 lector iudicabis, quid agatur in uere Chriftia- || na l'chola, quäij lurretica lit Lutccia, & || onines filiaj eins. || AYCTORES SVNT, II Martinus Luthcrus. || Andreas Caroloftadius. || i'liilippus Me- lanchthon. ifcc. ||« 8 33Iätter in Cuart, (e^te (Seite teer. Sün Gnbe: „EXGVSAE ANNO DOMINI || M.D. XXI. MENSE || SEPTEMBRI. f

»l. aij».

3- 58. 3ücb£rcv , ^cadjvic^tcn .iut «iri^cu = , &ctc^ttcit= unb Sürf)ev = SE|c^ic^tc 58b. TV SKtborf 17(iS S. 74 , ift geneigt, in gtfuvt ben SiudEott 311 crHicfcn; %. B. Sommer, Sutl)ei-brucEe jc. ©. 132 llx. 253, nimmt „SBafet Sei Slbam $ctvi" an: luiv ftinimcii tetjtcteni ici.

B. Lulheii, Melaneh. Carolostadii &c. Proposiliones. Basileac M.D. XXII.

(f. 33b. I S. 620 f. unter G) m. C 8». G. Proposiciones a Marti. Lutliero dispulatae. Witcbergac M.D. XXX. (f. S3b. I ©. 222 unter U) 331. B G-'f.

D. Propositiones a Martiiio Luthero disputatae. Yitebergac M.D. XXXI.

(f. 33b. I ©. 222 unter C) 331. B 6>'t".

E. D. Martini Lutlieri &c. disputationes &c. Basileao M.D.XXXVIII. (f. 33b. 1

S. 222 unter D) 331. G 8\

F. Propositiones D. Mart. Lutli. Vitembergae M.D.XXXVIII. (|. 33b. 1 S. 143

unter A unb B, bie l^ier nicEit üon einanbcr atjlueidjeu) 33(. D 6*.

G. Propositiones thcologicac revercndorum viroruni D. Mart. Lutli. et

D. Pliilii)pi Mclanlh. Witcbergac 1558. (f. 33b. I <B. Uo unter C) 33(. D 8".

Quaestio circularis de signis gratiae. 1520. 471

^hi^cvbcm ftcl;en im|cvc Söijc in bcit latciuifdjcu ll^eiku bcv SBcvfc 2iitf)evö, unb ,5ttiQr ed. Wilebcrgae l.'>4.''> I 5B(. (;(;i:i,x.\ii''f., ud. Icriae 15.56 1 5öl. c;cca:.xxiii''f. iinb ed. Fraiicofurti ad M. (?og. (h-taiigcv Vluegabc), Opp. lat. var. arg. IV ©. ;i.38f.

B ift am \ gcfloffen, D unb F au§ C, E aii5 D, unb G folgt einer ber ätteven ©cfammtauegaDcn, 'lon bcncn bie 2Bittcnbergcr fid) an F gefialten, bic 3ienaev an bic 2Bittonbovgcv; bie (Sriongcv Slusgabc mill i()vcn Icrt nad; C, F unb G geftaltct Ijabcn.

SBiv kgen C ju ©runbc unb ucv^cid;ni'n bic l'eoavten bcr Srnrfc A, B, D, K unb F )o)cie ber ed. Wileberg. 1545, nad) Welc^cv aud) ber Xitet oben gcbitbet ift.

QYAESTIO CIRCVLARIS.

Sexta feria, D. M. Luth.

1. Sacrameuta gratiae Christi pa.s.sione et moiie virtutcm es.se sortita, coucedimiLS. 5 2. Sed non esse talia nisi in uuvo testameuto, nee statim post lapsiun

Adae fuisse, negamus.

3. Idem Christus eademque fides ab Abel in finem mundi per varia seciüa regnavit in electis.

4. Sed alia et alia eiusdeiu Christi et fidei signa fuerunt, quae vere i" sacramenta gratiae dicuutur.

5. Nou ergo mutatae cireuncisioDis aut obiatiouLs in baptismum caussa fuit gratiae donatio.

6. Sed voluntas sohl Dei, quae pr<;i diversitate temporiuu et homiuutn diversis signis gi'atiam suam contulit.

1.1 7. Neque enim Sacrameuta unquam gratiam aut remissionem peccatoriuu

dederunt, sed sola fides sacrameuti.

8. Sacramenta veteris legis, per (juae gratiam Deus non dedit, sola caeremonialia Aaronici sacerdotii fuerunt.

9. Hae enim iusticiae carnis fuerimt, qiiibus fuit impossibile auferri 20 peccata, sicut nee per nostras caerimonias.

1520.

If. 3n A ftc^t unter bm „ÜISPVTATIONES D. MAUTINI LVTHEKI." unjer Sc^tijtftücJ nur aB ^PRLMA." liejdt^net; J3 ^at i:^m bie Überi^riit „DE SACR.VMENTIS PROPOSITIüNES LVTHERI." gegeben, ed. Witeb. 154.5 „QVAESTIO CIRCVLARIS de siguis gratiae &c. D. Marti. Lutli. Amio JI.D.XX." 2 Feria Sexta, D. Jlartini Lutheri F 3 3n B finb

bic So^e mit römiic^cn Siffet«- w *-' ""b D gar ni^t numcrirt 7 Habel ed. Witeb.

15 gratiam fcftit in E 18 cerimoiiialia Ali 19 Haec euim BDE 20 ceremonias F

caeremoiiias ed. Witeb. 21 ,1520' fc^lt in ^VB ed. Witeb.

Disputatio de baptisiiitite legis, lohannis et Christi habita.

1520.

9?ncI)foIgnibc gätif fd)lie§cn Unv an bic üDvT)a-ijcT)eitbcn an: bic älteftc SQmm= limg \}0\\ 21)ft''", iii ifeldjer fic Uinfoiitiiuni, Ijält biefflbf Cvbiiung iniie. ffinc näfierc S^cftimmuiig if)vcv 3(6fafiiingC'Vit fcljlt uns: bte äBittcnbcvgcv (Mcfnnnnt= auc-gnbc fcfet fie in bas ^ai)X 1520, geling mit 5Rec[)t; üevmutljttcf) gcljijrt unfcr SdjviftftücE li'ic baö üovige ju cincv Md^c üon 2)ieputationcn Xintljevs über bic Snfrantcntc, bic mit bem 2)rncE feines „Sovjpidg bon bei- bab^Ionifc^en öcfangeu= fdjaft bcr ,Hird;e" cnbctc.

^^l u § g Q b e n.

A. Clirisliauis;siiiii Wittenbergeiisis Gymiia^^ii multarum disputatiouum para-

doxa. M.D.XXI. (f. 1)m S. 470 unter A) 231. aij^f.

B. Lutheri, Melanch. Carolostadü &c. Propositiones. Basileae M.D.XXll.

(f. SBb. I ©. 629 f. unter C) m. C 8'' unb D».

C. Proposicioiies a Marti. Luthcio disputalae. Witebergac M.D.XXX.

(f. Sßb. I ©. 222 unter B) 231. B 7'> f.

D. Propositiones a Marliiio Lutliero dispulatac. Vitebergae M. D. XXXI.

(f. m. I 6. 222 Unter C) 331. B f.

E. D. Martini Lutheri &c. disputationes ifcc. BasileaeM.D.XXXVIlI. (f. f&b. I

©. 222 unter D) 23t. D^f.

F. Propositiones D. Marl. Lutli. Vitemborgae M.D.XXXVIU. (f. 33b. I <B. 143

unter A unb B, bic l^icr bbaig gtcid; finb) m. D 8" f.

G. Propositiones tlieologicac rcverendorum virorum D. Mart. Lulli. et

D. Philippi Mclanlli. Witebergac 1558. (f. 23b. I ©. 143 unter C) 231. E 2»f.

Sateinifd) finbet man unfcrc Sii|c in liinttjcr-j 3[ßer!cu od. Witcbergae 1545 I 23(. <:c(:i.xxiii"f., od. Icnac 1556 1 23t. cct:c;uxxiiii'' unb cd. Francoliirti ad M. (fog. Grianger Ausgabe), Opp. lat. var. arg. IV <B. 341 f., beutfd) bei SBalc^ 2t;. X Sp. 2612 f.

2)a§ 23crt)ä(tnif5 bcr Vtuögakn ju cinanbcr ift Ijicv basfclbe iric bei ber Quaestio circidaris de signis gratiae <B. 471, Uie*I)alb »nir barauf tjcrli'cifen.

Unfcreni Icrt liegt G ju ©runbc; fouft beriicffidjtigcn nnr nod) A, H, |), K unb r fcninc bic cd. Witcberg. 1545, bcv loir and) bcn litel oben cntnommcu l^oben; B nnb F fdjreiben ftet§ baptizandi JC, E unb F )tet3 loannes jc.

lu

Dis))utatio tlc baiitismati' li'{,'is. luhaiinis i>t Clii-isti habita. 1520. 473

DI8PVTATI0 DOCT. MAR. LVTHERl,

Dco favente, Fcria sexla futura.

I. JjOX l)a])tl,sina carnis, lohaiuKW haptisma poeniteutiae, Christus baptisiua gratiai' lialjet.

s 2. Solius Christi baptisma sacramentuiu est propter verbiun, (iiiod iu

illo et uon in aliis opci-atiir.

3. Bai)tisina legis membra, vest^'s, ^•asa lax-abat, tiguraiite spiritii exte- rioreui opcsriuii sauetitat«m et legis velamen.

4. Baptisma lohaiinis, revela(a f'aoie legis, omues peccato immergit et gratiae avidos lacit.

5. Baptisma Ciiristi peecato niersos et avidos gratiae educit iustilicatos et Uüvas creaturas facit.

6. Ut baptisma legis poeniteutiaiu uoii praestaljal, sed niagis prae- sumptioueui, douec in baptisma luhannis desiuebat,

IS 7. Ita lohauuis baptisma gratiara uon praestabat, sed magis despe-

rationem, donec ad Baptisma Christi pertiugebat.

8. Nihil repugiiat Christi baptismati pertiuacius quam baptisma legis, et niiiil prouius cedit quam baptisma lohamais.

9. Noii tantum propter usum baptisaudi in Cliristo futurum lohannes 30 baptisabat,

10. Sed ut tani officio proprio (juam niinisterio occidentis literae hu- müiatos ad Cln'istum praepar;iret.

II. Videtur Christus baptisma lohanuis uon evacuasse, sed addito verbo vitae seu promissionis perfecisse.

12. Ob quam caussam baptisati a lohanue denuo baptisaudi fueruut baptismate Christi.

SS

1 f. 3n A ift unfcv ©djriftftüd unter bcn „DISPVTATIONEÖ D. MARTINI LVTHERl." mit JBejuo auf baä »ovige einfach atä „ALLV." bejei^nct; B ^ot it}m bic ÜbErid^tift „DE BAP- TISMATE." gegeben, etl. Witeb. 1545 „DISPVTATIO 1). MARTI. LVTHE. De baptismate Legis, luliaiiiiis, & Christi, liabita Anno M.O.XX." fjraglit^ ift cl Bei F, ob, toie in bcr förlanger 3lu§go6c gefcfie^en, bic Sa^rjoi)! „M.D.XX." j" ''^r Überfc^rift unfcrcr ©ä^e bort ,DISPVTATIO 11. MARTIni Lutheri." ju 3iel)cn ift, ober, rtas Wa^ri^cintid^cr, ju bem baietbft Bor^erge^enbcn ©tüde 3 3n 1^ f'nb bie Sä^e mit römifdben 3>fffrn, in C, D unb F gar nic^t numerirt 21 quam mysterio AB [in bcr SPorlage fjot jebcnfatlä mlsterio geftanbcnj litere D

&J^J&^"'&Hj^^o&^o&yj.&^o&^o'&^o^

(SrBtcten (Oblatio sive protestatio).

1520.

^m ^Begriff, äiiv Ävönung bc§ ucugetoätilten fiaifei-e aiifjubred^cn , Ijatte Äuvfüvft Si'icbvidj öou Sadjfcn l'utfjcrs ©(f)rift an bcn t^viftlicfjcu 9(bc( cuipfaugcn. Sßtc gro^e .f^offnung iiinn aber auci) auf Siax\, „ba-3 junge cble 33Iut", fetitc, uod) Dcnietr) nid)tä beffcn Stimuiuug uub Stellung ju ben borin Uorgcfrfjlngcnen 3{e= formen. So Voax ein ©ebot bcr l'orfidjt, UH'nn ber \?urfürft burd) @corg Spalatin bcn Sicformator ju einem ©djrciben nn ben Aiaifer uub ju einem öffent- lid^en „Erbieten", beffere SJleinung t;bren unb annef)mcn ^u looUcn, beftimmtc. 8utT}cr tam bcr SBcifung feine« Sanbe§t)crrn nadj.

2)en bargeftcllten £ad)Dcrl^alt,' für bcn mir fein au§brüdtid)e§ 3cu9"i6 bc= fi^en, folgern Wir barauö, ba^ £'ut^er bcibe Sdjriftftürfe an ©palatin, burd) ben ber finrfürft niciftcns mit bem ^Reformator öerfel)rte, ^nx AUuTeftur unb feineren, b. '^. biptomatifdjen, Öeftaltung emfanbte. 5lm 23. IHuguft 1520 fct)rieb er bem= fclbcn : „Elogion et literas ecce mitto corrigenda", Sagi barauf: ,Vcnisse ad te liteias meas cum elogio et aliis credo. Tu, quaeso, cura, ut diligenti lima cxpolias oinnia", unb am legten bei 9Jlonat§ : „Mitto elogia excusa et literas ad Franciscum Si(_-ciiigcrum et ad tlaroluin liiipcratorcm''. (^ür einen 5^rief an Sirfingen bcburfte X.'ntf;er feiner Tjiififdjen .^panb: fo crgiebt fid), bafj unter ben literae, lüclrfje neben bem clogioii Spalatinö gleite unterworfen tpcrbcn, ein ©djrciben ad Caroluiii luipcratorein ,yi t)erfteT;eu i|"t, unb bie^ ift bcr 13ricf bc-j 5)(efornuitore an .Rort V. Dom oO. ?(uguft 1520. über baä elügion aber, ba^ bamit ha^ „(Jrbictcn" gemeint fei, benimmt uns jebeu 3*i"'>fi't ^'c ?tntmort, iretd^e Sirfingen !i!ntbern unter bem o. 'JioOembcr 1520 crtljcitt l)at, barin ei^ bei|t: „^d) T)ab eUier letztes fcbrciben alt)ic ,5U (iotn empfangen, bnffelbig fampt eun-r augefdjlagenen P-nbfd)i'dbigung unb erbieten gelefen, l'lnd) bas anbringen 'J.lcagifter Oieorgen Spülatini gcljijrt". (is be<iiet)t fid; bicfclbe ffkx auf ben il^rief, meldten i.'utt)cr bem

') ma% Senj, ÜJfartin Sutljcr (2. 9liifl. SBcrliii 1883) ©. 94, nuf fotfdjcm Intum fnficub, fiiibi't S,'iitl)orä £rf)vctbcu nii bcn .ftnifev „in offcitlinrnii ,;^iijniiniioiil)iiiiiV' mit bcv ".JliiliH'fi'iitjcit bcs .fiiftomjiiiiis 4Uiiiiiiet, faifcvlidjcu !i<otfd)nftet-j an Jiiivfiirfl Jricbvid), in äLUttciil'ciij Sauuat 1520: a fteljt al'ci; bn.jit in biivdjaii-: feiner 5*eiicl)iiii3.

Gxbictm (Oblatio sive protestatio). 1520. 475

©palattu ,^uv i^fforgung an Sicfingeu ,^ugcf(^icft f)ath', iinb mit bcm ,5uglei($ elogia excusa an jenen abgegangen loarcn.

©0 fielen bcnn i'iitljcrs £d)retbcn an Siaxi V. botn oO. ?üiguft 1520 nnb ba^ „©rbieten" it^rer Gntftel^iing nad) in engem ^ufi^'ni'fii^^ang. 33eftätigt ipivb biejer buvrf; ben Snljatt; hev latciuiidje Ini bcibev Srfjriftftürfe ftimmt in ©ebanfcn unb SBortUerbinbnngcn auffaUenb iibercin. ^'utl;er felbft fdjeint il)n nod) bnvd) ben eigen^önbigen l^crmcvf auf einem ereniplar beä llvbrurfs öon bem „ßrbictcn", ba§ bei' befonnte Sovtdjer in bev 9{cforniation§(iteratuv @. Seefcnnieijer befeffen l;ot, bezeugen jn liioüen: „Stent bas 3d) a(6 fclig loer bas 3d) ben ^ulngcn] Tomifrfjen !ünigt tunbt toavnen »or ben vomaniften [bal] ba^ Sung ebct plüt 5lit forfurtt lüivtt".

5lacf) obiger ßnttrirflnng ift bn§ „Erbieten" gegen &nbe ?(uguft 1520 berfa^t unb bevöffentlid)!,^ unb »rir tonnen bev 9Infic^t tion Äolbe uid^t beipflichten, ba| fdjon nnmittetbav nad^ bem 9. 3!uli niebergefcf^rieben fein bürfte: bcr 58vief Sutl^evä an Spatatin, auf ben er fic^ bafür be.^ie'^t, Ijat ]'max 3(nf länge an bas „(Jrbieten", aber bis ju ben oben ange,5ogcnen Stellen ücriantet nickte üon einer folc^en Schrift.

Sgl. C. (J. götfiemonit, 5ieue§ llrtunbenbud), §Qiiitnirg 1842, ©. 2 (Jlurfütft gticbtic^ au feinen SBtuber ^crjog 3o()ann ben 25. Stuguft 1520). ttöfttin I ©.365 f. 9tu5 Sut()erä »tiefen: Sc fBdk I @. 480. 481. 482 ober ©nbcts, SuHjetä »rieftoec^fel n ©. 464. 466. 471. ©icfmgen-3 ?lttttoott: Ser etftc l^eil ber »üd)er 3){attin 8utf)erS, CHäleben 1564 »1.27» ober ©nbcr» a. £. II ©. .506. !i2utf)ctÄ äJcrmerf : 2f)co(ogifcf)e ©tiibicn unb .ftrititen 1828 ©. 370 3lnm. ftolbe, ^iattin Suttjct I ©. 387 in bet Slnm. ju ©. 266.

Sobaib ber Äurfiirft bQ§ „Erbieten" gebrudt er'^alten fiatte, richtete er an feinen Sad)ttiatter in 5H'om, luilentin öon 2eut(eben, ein Sdjreiben, um in fc hiibcrung auf einen S3rief besfclben feine Stellung ,3U fintier bar3u(cgen, unb ber= toieä tiierin auf bei Meforniators „'lU-oteftation ober (Erbieten, fo er offentlid) im Sruct taffen anege'^en". 2Sm September fd)on fannte Sodann @rif at§ gebructt Sut^erä „proteftacion unb bc^eugnu^", baft „er Uioit lieber in ber ftill bleiben unb in bem luincfel". „^33tartini Xinttjers mancherlei) bn(^(in Dnnb tractetlin" in ber 91u5gabe üom Cttobcr 1520 bringen ba§ „(Srbieten" bor ber „33orrebc"; jebenfoUS toar e4 für,; nod^ ?(bfc^(uB ber Sammlung bem S)ructer zugegangen unb U'avb fo nod) nadigetragen. 'ilaä) SicEingeue oben erloätjnter l'introort an Sut^er mu§ man annebmen, bofe es in Äoln burd) 9[n)d)log befauut gemai^t ttjorben; ba^ '^icr aud) ber Äaifer erhalten, t|at (Snber§ .jloar bct)auptet, bod) nic^t beloicfen. Später überfanbte t'nt^cr, ba es fid) um feine Berufung üor ben ^eidjetag ]n 2i3ovm§ l)anbeltc, feinem .Qnrfüi-ften unter bem 25. Januar 1521 abermals ein gebrucfteä (frcmplav, erbbtig, alles bas jn ttjun unb ju laffcn, baS er mit Sott nnb d)rift[id)en STjren öermöge; ob inbe§ bie§ bas S($riftftütf fei, lPc(d)e'S ber .ttaifer nad) 3?erid)t beS püpftlic^en 5hintiu5 .'pierou^mus 3lleanber ^erriffen unb ,5u iöobcn geworfen, fte£)t nod; in {yrage.

') SBou felbft jcvfättl bicruad) bic Satumsbcffiinmung am ©d^tufe be» lateinifi^en 2ejtc» in ben bisl)crtgeti (Sefammtaujgaben, |. unten.

476

Prbieleil (Olilatio sivo iirotcstatio). 1520.

ajgl. i.'utt)erä Slßerfc, ^em 1555 1 3^1. 227»: .Riitfürft J^vicbrid) an ieutletuMt, mU U'id)l tiom 1. ©eptembet 1520, looljl beuljcl) in'tfnftt. Mv ©d)titt „Ta (jcilfleii ßoitdlij hu Goften^ !c. cntidjulbigiing" liteltürtjeitc. C^-iibcrsi, i'utljcvs !J?tterioccl)ffl II e. 470. Ic Üßctte 1 e. 54'J: ba,5U flolbo/nJavliii ßutl)cr I S. 391 ^Xiini. jii ©. 320; «oftliii I 2. 419. 424, ilatfoff, Sic ®t>)ejd)cit bc-ä 5hmtiiiö ?lli'aiibcr (.finKf 1886) ©. 51, uiib (^nbtxi a. C.

SBoii beut 0" vbictcii " liegen iiu'5 ücvfcfjicbeiic 2crte Dot.

1. ,tinnbf(f)riftli(f)et (fiitwtivf.

3Bie üben fle.^eigt, veidjte bev iKeiovmatüv jeiii „(irbietcit" im CMitmiivf bem S^jalatiit ein, um ec- feiner \n geftalten. 9hin t;at ©. S. föj^Jriau ein Sdjviftftiirf nnf(^cfnnben, Uou bem ev cvflrivt, bafi eo SntTjcr cigcntjänbig gcfdjvicbcn, nnb bajj Spalatin mit feiner ^''^'»'^ ■^'V^h 9i-'i'-'t>t 'w^'i-' „L)<Jclor !\Iaitiiuis Luther bffcntliri) erbieten. 1520." (^5 \vnä)t bebentenb uon bem lert bes Urbnirfe ab unb tragt ein fd;arfercä Sepriigc üon be5 ^KcforinatarÄ (Eigenart: linr glauben barin jenen (fntlüurf 3U erblicten.

35eri.iffent(irf)t T)at 6. £. (fl)t)rian bic§ ecf)riftftüif nacf) bem Original unter ben „5Jii^Iid)en Urfitnben ,ytr (<-rIäuterung her erften ;)iefDrniatit:inSgetd)id)te", bie er ,yt „2ß. 6. Jenijelö Ijiftorifdieitt 3?erid;t bom 9lnfaug unb erften lyortgang bcr ^Kcformatiun" aUi IHnliang gefügt, unb ]\vax in beffen crftem SruiJ 0)ütt>i 1717 £.487-491; Ijieraus ift C5 in ben aubcru Srucf beä „'43Brid)t'5" Seip^ig 1717 ©. 493 497, in bie Sei^j^iger (viefammtauSgabe ber Söcrfe SutT^erö SuVpI. S. 115 f. unb Don 2öatd) I^. XV ©. 1655 1659 aitfgeuLintmen; ber britte Truif bes „iBerid)ts" i'eip.^ig 1718 <B. 493 497 giebt nadj beffen anberiit Xritef ititb bie (frlaiiger l'lusgabc, Seutfdjc Sdjrifteu 1.5lufl. «b. XXIV <B. 12-14, 2. l'liifl. 5yb. XXIV ©. 14-16, nad) 3Batd}.

äöir tiefem beit Icrt iiad) beut erfteit Srurf bes „l^cric^te" oljite jKücffii^t auf bie anberen, bcren Slbloeid^ungeu Don feinem ä^elang; loir Dcrmeiben jebod) bie K. S. Ptjprian uitb feiner ^icit eigene l'tnmcitbnng fateinifd)er 'i'udjftaben , um fie uuuijtl)ig.

'V)iieitti iglidicnii, ber bifj biidjlin liff^et ober l)inett, ü)u idf) '.Ulartiititv Vut()er "Jliigitfttner, cieiuiiit Toctor ber l)el)ligeu frf)rifft a'ri)uiteriiit, lote id) itii beljleitfftirt bret) ^Viv tut ntlev aitffl)ineittt sUiid) erbotteii l)ab (u frib uimb licrt)or, balui inel)u fad) l)iiu -'bifpittatiüu imnb ctlidier llniberfitettcii urtel)! tiegebeitu , uuiib l)()e, f30 biet niljr initglid) getuctjen, allicljt fierne erfimbeit loere, bev luft iiiib (ick 3UV rüge unb [tille l)abc, Dai- aüa hnxd) ncmcliufj meiifd)eii fctjiiby \!i)t iiiiub bDf}l)cl)tt bürf^cbcuy f5cfd)cl)cn, itiiiib itod) fcljn aufflioreitit für aiigeit ift.

Grbietcn (Oblatio sivo i)rot(>statio). 1520. 477

luid) lüctjttcr iiiinb u>el)ttcv l)iin unvuge ,iuiciff3cn. Xann bab maa, iä) auff iiici)n i^eUiiiiicii lai^cii , bao id) iimi) nie Dun mcijiicii ftjnn flcfafictt, ctttoaö Hon beut bapitum nod) aller fciiucv ^ciunUt ,511 bcnd'cti: t^ä Juerc fiivluar Itioü olle^ no^ bliebeiin, l)cttc iiit ber iicl)bl)tub uunb (i)xg,(\]i], fid) öcvmcBeii, nii :. m\)x cl)nt'n prcl)f? erdinfienii. 3d) 6i)mi nüci)n, iinnb %o üictl mibbevindjev mid) Bo {IvclDlid) aiitaftcn. 5hi fic nit indjr funbcmi, laffcn fie bic fad) iaüm, itnnb f)e6cn an mctjn Ie6cn ]u fc^maljcn, fpredjenn, id) jel) pcljfftfl, xad) fcüg, unnb uicl bcr namcn mdiv.

5inn ift'j i)()c nit nicl)n fnrnefimcn (^flneffen, mct)n Ie6cn nnb ()cl)(irfct)tt 1" (bcr ic^ ntl)r fclbv rcl)ber allui nnbclonßt btjnn) anff^urnffcn obbcr fd^u^en. 3a t)ctt id) mic^ beriel)cn, bas id) unter bic getereten uerftcnbigcn foüt Rcljclett merbenn unnb el)ncn foId)cn namen uberfiimmen, alö bon bem fid) el)n menfc^ bcffcrn fünbe, furUiar id) InoHt mit (^ott(id)er fiutff met)n tare fTnd)tbarlic^cr ftcf)anbeltt [)aben.

I.-. Diu fefie ic^, bae uiel)u felbe groß berad)tung, bic ic^ allein bof)l)n gcrid)!,

inid) fd)netl auf; ntci)ncii fcl)nbcn ^u loBcn, nit gar richtig gelDcffcn ift, unnb bcr boßc fci)nb, bcr nit auffborett an',ufed)tcn, buvd) fold) nerrifd)e benintt unnb niel)ny iicrad)tnng iu nac^tcl)!! mct)ncr guttcr Icrc (bcr ic^ uiidj nit iicr= fe^en t)nn nuir fcDn) gcpraud)t t)att.

m S;ert)alben bitt id) alle mel)n frennb unnb fcl)nnb, Jnoltten ntl)r nod;

frib unnb rüge gönnen, unnb Wo id) 5UöiU tf)an, tne^nB auff-^ beftc au-Jlcgcn, 5Ingcfef)en bau id) aüexjn, ber aud) flcbfd) unnb blutt, auß febnent felß gc= fprungen, Uubber ßo biet groffjc gclertc boBtoiltige menfc^cn f)a6 muffen on mcbncn h)illen ftrcl)ttcn. (vä follt i)l)e billig nit tnunber fl)nn, ba§ ^0 nicü.

2:, re\)ffenbe äi^olff cl)nen bunb bellen, and) beDffcn jnningcn. ^d) Ijab nod) fernen mit gleichem maß, ba mtji mit gcmcffcn, be|iall)ett. ^c^ erbiette mic^ and) nod) gegen Ijbcrman, ba-j beftc jnljorcn unnb anffncl)mcn: bann ic^, bas (>5ott niel)B, W "it 3"'iie U'ollt undjriftlid) banbcllnn, obbcr baS leren, rebcn rinnb ft^rct)bcn, bas )ribber gott unnb ber feelen felitfel)tt toeere. Sßo ml)r

30 aber frib nnb rüge nit Voilt gelaffenn rterbenn , %o bitt ic^ , ba§ l)^m nicnianb fnrnel)m mid) mi'ibe obbev matt 3U machen: Sann ntcl)n get)ft, mir öon ©Ott geben, al^o ftet)t, baä id) el)e bie gan^e SÖelt üertralo mube mad)en. 5JIcin felB, barauf ic^ haW, ftett feft, tnirb mt)r and) nit ttianden nod) finden, ob glcl)d) alle l)ellifd)en pfortten ba nnbber ftret)ttcnn, ba^ aUeß

3r. bl)nn ic^ getoiff.j.

fic^t mic^ nichts an, ba^ diüd) m^r fd§ult gebenn, ic^ tooll mic^

anntaffen großer fiunft, bcnn alte Sßellt f)ott, unnb allein fet)n lux muiKli.

■Öett man mid) l)nn mct)nem toindcl (affenn, fie teeren teol für ml)r blicBen

meljfter ju Sfvacl, nnb ic^ toa-S ic^ teere. ftnnb bic 6f)riftlid)c tear^el)tt

41 cl)n maE allcl)n auff Sanct ^kuel, 'Jlbcr cl)n mal auff Sanct 51tl)anafii, item

478 6tbieten (Oblatio sive protestatio). 1520.

4.!Koi.22,28. Quff S. Sluguftini': ^a f)at cl)it mnl cljnc (*fcll)mie ttiibbev ben propf)ctcn gcrebt. äßcr ltiel)§, n)a§ @ott biird) im^ hiivdfcn tntE? ©r ift eben bcvfelb @ott, ob rttt)i- 9lcl)(^ ^imber icl)n, bocf) fcljnc crcatiir btct}ben -mufien, iinnb erfdjrcdflict} ift Ijiin fetjnenn cjcvidjtcnn über bcv mcnfc^cn finber.

S)a§ tniU itf} gittter mei)ming l)berittann furgclegt t)abenn, fic^ felb ,511= :, bclDiivcn für fvebclcm urtcl)ll iinnb fcvlicfcl)tt l)nff5 inib neib^. 23ttt gar bemutig iinnb freuntlic^, niemant luoll fid) jit ml)r 1)0^ obbcr ungunft tiov= fe()en: bann mel)n mutt ift 3U fvolid) nnnb ^u groß bn|u, ba^j id) Ijcmanb •mod^t tjcrtdid^ fc^nb fc^nn. 3c§ Ijah andj nidjts fiir augcnn, bcnn bic fad) bcr Kiarbel)tt nn l){)r fclb, ber idj auß l)crk'ii Ijolb bljnn: Unnb ob lä) umb 10 t)l)rer loiUcn jun)cl)len bt)n obbcr fcljn lourb ,',n frei) nnnb frifdj, Inoltt ntl)r baffelb ep iglic^er freuntli(^ ber|el)l)en. '^ä) h)el)§ tjijm nit me^r jnt()nn. ©otteg ioiEen gefc^c^e auff ber erbcnn loic tjnt f)l)mclt. 3(menn.

2. ®nitt Bon 1520.

3ii bcnt ir>20 ücvöffentlic^ten Scj't muffen Irnr iiad) bcn oben aiigcfübvtcn Griffen Sut^erS an Spolatin bic am furfürftlic^en .f)ofe gcfcf;affenc ober tocnigftcng gebilligte JVorm cvtenncn. Slücm U>cvmutTjcn und) timrb ev hciitfd) nnb latcinifd) qI'3 '^Uatnt gcbviirft. 3Bir bcfifecn aÜcrbingS feine yiuegabc bcr "Hxt; aber ba|, njie luir gefeljcn boben, SicEingen Sutbcve „angettblngcnci (Svbictcn" gelefcn, nnb Strar ,511 einer ,Scit in fibln, too ber .fi'aifev iiub uicle 3-ürftcn k., einbeimifd;e unb frembe, bort umreit, legt un« biefc 9(nimbme 311 imbc. 3?ei bem bcutfdjen 2ejt tonnte übi-igcne bcr erfte Cuartbrnct .jnm ^Infdjlag Oernjcnbct merben.

S)eutfcf)c 3lu§gaben.

A. „2)octor Wortinnä fiutbcr || 9lngnftinerä ßr- || bieten. |i" Sitetrücffeite bcbrudt. 2 'i^tättcr in Cnort, leljtc Seite teer.

SPci bcm Übctgnng Hon bcr .itocitcn jiiv hritten ©citc |'tc()t in fiiifiit uii? uorliegi'iibcii ts'vcmpinv in bcm äßoxtc „nici)^ i nnng" bns g nm l^nbc Hertclirt, in einem anbcvn ricl)tig; fünft ift bnvcijau« fein llntcrfrt)icb. Srncf Hon 3o()cinn (Siviinenbctg in SlUttcnbcrg, näf)ev bcf(i)ricten uon -iL u. loinniev, Sut^crbrncfc jc. S. HO f. <J(r. 107.

li. „Soctor 5Jlar-- || tinn§ Sutber |1 9(uguftiner§ || erbieten. |," 9)lit litel- eiufaffnng. litchürffcite bcbrnrft. 2 iMättcr in Cuart, tc^te (Seite iecr. Xie Ii)pcn öljneln bcncn iüalcntin Srijiimann* in Scipjig.

C. „S)DctDr gjiartin In \\ tbcrä ?f«S"= II fti«""« || erbie |1 ten. |i" 531it 2itct=

cinfnpng. litetrüdfcitc bcbrncft. 2 ^ötötter in Cuart, le^te Seite leer. 3;cbcnfa(l« fein äßitlcnbctgct Stutf.

D. „Soctor 9«artini ]| 8ntT;cr (f-rbietcn: || ©ompt ber ^tWcUa^ H tion ober ^2^e^-

ruffnng an ein fre\) öbriftüd; || Concilinm. || ©efcbricbcn, onb crftlirt)

•) SEÖaljric^einlic^ ftnnb in bcv .f>nnbfcf)rift „?ltl)nnnfi"' nnb ,;Jing«ftin"', bn* ift ,;}M)iV iiafin*" iinb „"Jliiguftinnc.", luu« nbcv Don (5i)pviiin nid)t vicfjtig nufgetöft »ovbcn.

erbieten (Oblatio sivi' jirotestalio). \r,20. 479

im bvurf auSgangen || im jax M.D.XXI. || äßittekrg. || 1548. ||" 3)av= iintov ein iölnttcfjcu. 8 iMättcr in Citavt, leljtc Seite teer. 9[m Cfnbe uiitcv einem ii3lattd;eii : „öebrurft ^u äöitteüevg buvrf; ■'gan'5 l'iifft, |j Anno M.D.XLVIII. II"

Über bcm i 3. 2 bfS 3:iteU fefjU ber *;!imft. tai „(frbietfit" ftef)t iöl. '•Jtija bi* *}liij''. Siltd) bic irrige ^eitbeftinmunig f)icr, bnfj bcibe Scfjriflen „erftlidj im Xriicf aiic-geiiniigcn im 3iaijx l"i21", ift aöfller, Repert. typogr. 9tr. 18:i4 bi-i 1806, ücvfüf)rt morbcn, A bis C als 1521 crjt^ieiicu 311 bc,)cid)ticn , unb (*tiber« ift iljm in bet jtociten Sluflage bcr tntnnger 'üluägabe gefolgt.

A evfüüt, tiou unfercv Üennuf^ung eine« ^piafaty abgefeljen, alle (yovbcntngen au einen Urbriief. .f)ienind) ftefjt hn* „(Erbieten" in „'D3Jartini iiinf^erl mand)evlel) bndjlin tinnb tvactetlin", iUn^g. bom Oftobev 1520, S3(. ij*" tii§ iij'' unb ift auf- genommen in „Geoi'gii Spalatini Annales Reformation is ober 3al)rbüd)ev öon ber ^Keformation Sutfjeri, au§ £'id)t geftcllet Bon G. <B. (i\)pxian, l'eipjig 1718", ©. 7 11. SUon ben GJcfammtauSgaben ^at bie Söittenberger 1554 VII St. 97»f. l^ier unb ba geünbcrt; nad) i£)r ridjtet fid) bic Jenaer 1555 I $81. 348''f. ; bie S^eip^iger ©nppl. <B. lltjf. bejeidjnet A unb D aty il;re Vortagen; bie äBalc^fc^e 11). XV <B\). 1653 1655 t;at SpalatinS lert abgcbrudt; bie &r(anger, Seutfdje Schriften l.^lufl. 58b. XXIV <B. 9-11, 2. gtufl. 33b. XXIV ©. 12-14, bietet A.

2ßir tegeu A ju @runbe unb öermerten bie Sesarten öon B, einige meuigc auc^ bon ber Senaci^ ©efammtauägobe : ba jeboc^ in B burd^gängig ber Umtaut fet)tt, fo üer,ieiel)nen Itjir berartige 3lbuieid)uiigen öon A nid)t befonberä.

Satetnifc^e 3tu§gabc. A. „?(b Sereniffimü '^U-incipem 1 1| S:nnt So. Parolum. V. || 9if;o. 6'ae§ 3mpe. || '.)lug. .'pifpaniarum )c. SRege : || '^(rc^ibueem ^luftrie k. || 2)octoris 5Jcar= tint II Suf^eri 6pi-- || ftota. || @t eiufbem 3)octoriö Wax^ |] tini [sie] Vutt)cri C6to= II tio fiue prote= || ftatio || SBittenbcrge. || 3).5Jt.X.\". I," 4 iBlütter in Cuart, le^te^S 58tatt teer.

t 1)al kiwn *4-'»ntt in 3-11 ""*' 12 bc§ Jitcls. Jie , Oblatio sive pro- tcstatio" ftel)t 9?l. ^Xiji' bi§ ?liii''. Srurf lt)n^rfct)eintic^ Bon §an« Ofrofc^auer in 31ng«burg.

Unter ben ßSefammtauSgaben bringen ben lateinifi^cn Sejt ed. Witeberg. 1546 II St. 45^ f., ed. len. 1557 II St. 2 68'' f. unb ed. Francofurti ad M. (fog. ^■-- langcr 9IuSg.), Opp. lat. var. arg. V ©.4 6; bcutfci^ überfe^t "^aben ii}n bie Senaer 1555 I St. 393*- 394" (= St. ?)''?)^ii* bi§ ^j^yijtij"), bie yiltenburger Hl). I (g.343f. unb bie !i?cipjiger I^. XVII ©.290 f.

SBir liefern ben 2ert naä) bem uä^er befc^riebeuen alten S)nicf A unb notircn bie SeSai-ten ber Senoer unb (Srtanger @efammtau§gaben.

480 (*rtneti'n (Oljlatio sivo piotestatio). 1520.

^ä) ^}tartiniiö i'iitl)cv, 'iliipftincr , cnBcutt nüen bcn, Mc biß )mcl)n itf)icl)[ien lucrbcit Icfeen obcv iHiven Icijcn, bic gnab bciJ ■■ aUincd)ti9en @otte§ iinb ntclin oviufe gcbetli, iiiib fug l)f)ncn Im linficnii, büi?, ncirf) bcm burd) mcl)n 3?utf)Icin, Infjficr an tag foinmen, icf) mir uilcr unb gvöficv Unit iingiuib, iingunft, 3orn unb untoiUcn cvvcgt, ai%o ba§ ic^ nii faft bei) brel) ^ovcn üon hjcgen ber gotttidjcn unb (^Hangclifdjcn lt)arl)ct)t iincnbtlui) iiiib inuiiifftHirlicf) iiovfolgiing, jrf)titc()iiiig, fnt)V unb aEcS udfU, hivi meljn lüibcrUicrtigcn evbcucfcn unb nu§= fl)nncn mögen, crlliben liafc, unnngcjclien, bnS id) bod) l)t)c ungern unb Unbbcv meljn luiEenn mid) nn tag gctcn l)ab, unb nid)t anbev?, bau burd) ber anbern 3umni[tgung, gcloatt unb bctrieglid)en nad) tradjten gebrungen, gcidjrlitien i)ab, alles baö id) ge)d)rieben t)aB, unb nl)e nid)t'j fercr unb mcrer begert unb ge= ir. Unmfd^t, bann ba§ ic^ al§ ein begebener man in eljuem nnncfeÜ t)et)mtid) unnb unbe!ant blct)ben mod)t,

\Hud) ba-j id) mit Öiott bcni ülmed)tigen unb meljnem geUnfien Uiart)aff=^ tig(id) gctieugen, unb mit bil erbarer, 6t)rtftlt(^er, {)od)gcIarter unb norftenbiger tcut erfentnui5 unb nrtel)l erljalten mag, bao id) mid) nl)e anbero betill)ffen 20 unb unterlmmben, luie id) and; i)e nod) nid)t gern anbev-j tl)un InoLt, an tag jugeben, bau bie tv-iiangelifd) gottlid) töarl)el)t Iniber bie mand)feltige mife= gläubige luenung, l)rtt)umb unb mel)nung menfd)lid)er geieli unb orbnung, ja öorfuriid)er, ferlic^er unorbnung, bau got mel){3, bao mir t)e Ijerlilid) let)b )el)n jolt, ba5 id) mit »niUcn unb furfatj une^rifttid) banbeln, obber abn ba§ leren, 25 ^rebigeu, fd)ret)ben, rebcn, anff bcm prebigftuU ober in ber' fd)nU unter h)el)icn )üolt, ha^ Jüiber gott unb ber feclcn felirfeljt tuere,

3u bem, bay id) mid) ^u met)rmaln mandjfelbiglid) erboten l)abe, alo cl)n untertt)eniger, ge()oriamer fou ber ()el)ligen (il)riftlid)en fird)cn, ber ic^ Hormittet'^ gottlid)er l)iilff erfterbeu Iril, mo id) lior mel)nen Inibberlitertigen 30 funbt unb mod}t, 3u)d)UHn)gen unb in rUie .iuftecn, mid) beijercr unb 6l)ri|"t= lid)er met)nung aufe ber t)Cl)Iigen fc^rifft anlernen unb unterUict)Bcn laffen, mid) in öffentlicher bifputation lulierboreu geftaten, aller uinuirbed)tigen Uni^

1 f. Un?CTC iilicvici)vift ift 2l>icbcvl)i)liiii9 bei litclv , fiiibct fid) olu'v in bcn einjclbrndcn Ijict nid)t .i „3ficju6" fcfjU in 3cn. «u?-9. unb es ftcl)t bafiiv „M.D.XX.'- 9 nun 15

14 „3iinöti9nn9" 3«"- Vln-Sfl. 2;i l)itlium B 28 ntandjfclbifl H .il „in Siugc" 3cn. auög.

©tbteten (Oblatio sive protestatio). 1520. 481

Dcvfitetf) cvfcntm'ifj ,yicv(el)beit , Uov uuliotbccf)tic(cn gictjcijcn gcliftücfjcn unb Uicltlidjcn ;)ücf)tevn, niiff el)n frei), fidjcv unb flemigfatn glel)! toiHiglid; unb beim'itiglid) für luifommcii, iinb l)l)r Horfjor unb urtcljfl nnliuncnicn, unb \]o id; nad) crbarcr uorU-gnng mit bcftonbigcn gruub bcr l)cl)ltgcn fdjrifft nnrcd)t bcfunben unb ulicrlonnbou linirbt, niid) untcrt[)cnif(lid) laffcn tucljBcn unb iui'l)ni--? fnrnnncnv, bno Infjlicr, on runi ,]nrebcn, nUcin c\oi ]u lob unb gc= nu'l)ncr (_^l)riftcnl)cl)t ]u gntt, troft unb I)ci)l meinem aljb unb pfUidjtcn nad), ak- ei)n armer Soctnr bcr i)ci)tigcn fd;rifft genant, on aße fnd;ung unb begir cijgeneu rnm-j, loBy, nnt;, unb luirtci)l-^ gclneft, gel)orfamliri) ablniftecn. ^\ft aber aUcv ^o gar uorgcblid) unb unfrndjtbar bei) nieljncn InibcrUicrtigen an= geiel)eu, bav fie mid) barubcr für ein fetier, .5ubrcnuer bcr (?(iriftlid)en ei)ntrad)t, ergerlid)cn, nngntigcn, i)rrigcn, red)tflüd)tigen unb untjellidjcr anber nnuicl)f5e l)el)nitid) unb offentlid; on nnterla-j fdjelben, hai- id) l)f)u bod) alte-? Ijon Ijcrljen bortieljl).

2}erl)albcn and) menigiiri) nnib gotti*? luiEen bttt, cu bafnr t!ni)a(ten, ha'i id) uod)mal'J mcl)neö Hörigen UnUenÄ unb erbieten?' bl)n, unb fid) betnaren Dor frebelm nrtei)l unb ferHdel)t bc-j t)af5 nnb nel)bc', llnb ob ic^ biBf)er ju Uicljtn l)()re^ bcbundcno ]u ernftlid) obber fd)inipflid) gefd)ric6en f)ett, obber aber and) f)l)nfnr |d)rel)beu Ixuirbt, mir bao frcnnttid) ,]niiort;cl)f)en , l)n an- feljung bao e-!' aUe-S allein ber (sl)riftlid)en lüarl]ei)t unb nit mel)nem lob ober genljcfe ^n gutt ge)d)een ift, nnb norf) gefd)icbt, unb boö id^ %o ijod) unb nicrdt'rf) bnrd) InelfaltigS fd)meeIid)S, nngegrunbt&, nufd)icflid)§, uud)riftlid)S, gotti-? leftcrlid)-; id)rel)ben nicl)ncr gcgente\)l bartiu Dornrfad)t Iperb, unb niid), Itio id) in anber tncgc in fie getragen Uunb, umb gotteS Iniücn entfd)ulbigt ,]nl)aben. Xa-S bl)n id) über gottlid) belonuug unib fie alle feniptlid) nnb el)nem l)ebcn in fonberl)el)t mit meinem armen gebett gegen gott ^uöorbicnen loillig. Somit gefc^ce gotte-5 tniü anff erben, toie t)m t)l)men. 51§M5{.

2 gniiginm B ;J ovteil li 9 eljacncä 1! 10 nnie()Eii li 1:1 an imterlo« K

14 tiov^cl)dj li l.j gotea 15 18 „obcv 311 f^impfflic^" 3c"- ?iii-59- 19 „hinfiitt"

3en. ^Jlulfl. 22 „imgcidjiiKic^v" Sen. ?liisg. 27 'Urnen, ^mdll. 11

üutftevä SÖevfc. Vi 31

482

Stbietcn (Oblatio sive protestatio). 1520.

D 0 c 1 0 r i s Martini L u t li e r i Oblatio sive protestatio.

Martinus Lutherus Augustinianus precatur omniljus hanc pi'otestationem vel lecturis vel auditui'is

Gratiaiii Dei, offerens orationes suas »

indignas.

tlitis aliquot meis Incuhrationibns et lilx'lli.'i hact«ius )it mnltornm ita magnoruni inclignationeni, odium et irani con- traxi, adeo iit peiio nunc toto tricnnio pro divi^ja et iMian- gelica vei-itate infiiiitas et peqietuas pei-secutione.s, contu- nielias, disoriniina et quiefjuid maloruni a meis adversaviis ex(>ogitari jiotuit passus nc liodie quidcin cvaserini.

Neque enim mihi profuit, quod invitus et nolens in pulilieum ]iroo:rcssus, neque seens fpiam meonini eniulorum vi, tVaudihus et insidiis adactus .scripsi quicquid seripsi, niiiil aliud unquam vel pveeatns vel i5 secutus quam nt velut liomo aliene voluntati devotus in aiiaulo aliquo latens et obseurus latcre possem.

Nee mihi fuit saluti, quod Deo Optimo Rlaxinio et mea eon.^eieiitia teste vere testari, sed et nmltorum prohorum, gravium, ('In'istianoruni, eni- ditissimoruni et periti.s.simorum iuditin et sententia possim as.sequi et ohtinere, iu nie nihil unquam eouatuin, sicut ne nunc quidem prudens et de industi'ia velim, edere aliud quam Euangelicam et divinam vcritatem contra tarn niulti- plices superstitiosas opiniones, errores et sententias humanamnn constitutionum et ordinationum, imo seducentium et periculo.-<arum inordinatiommi: Deum enim testem Jialieo, mihi ex animo dolere, ut volens et ex ])i-ofe.s.so ini]>ie « vel agam vel docero, eoncionari, scribcre, loqui, sive pro eoncione sive in scliola profiteri velim, quod vel Deo vel saluti aniinanim esset contrariuni. Sed ne lioc (|uidem ]iroMiovi, quod nie sepeiiunieni et iiiuitifariain ob- tuliiiin, ut liliii< >iip]il(x et ol)ediens Saucte Eeelesie Catholiee, (pialis Oeo ()|ilimii Maxim«) adiutore mori volo, taeiturum, si ])er meos adversarios so lieeat, quieturuniijuc, me permissurum nieliora et Christ ianiora ex saeris

1 f- 3" Ä finbct \\it) fjicr tcin 6e?onbcrct 2itct S'^it^lfn 3- 2 inib :1 in cd. Ion.

lioä) : IIIICS\'S.. in c-(l. Eilaiig. : lesiis. :! .Viigiistiiiiaims jclilt in i'<l. Ion. 11 ciniiliinid

<'cl. Ion. (fo auä) nnriitoliifnbv ftct« für (piioiiuiill :30 taoiliniuii fc()lt fticv in od. len. unb

ift fjintcv bcn 'Jiedpniolj (icjctjt, luo mit lucitevcv \!lfnbcvung e* tautet : nie taeitunim (inietinunuiuo ac |)crniissiuMin

(frfaicten (Oblatio sive protestatio). 1520. 48,'}

Htteris doeeri et in.stitui, in puhlica.s dispiitationes descensurum, omniiim iiiii- vcrsitatum non siispecturiim cognitioiicm et sententiam passurum corani iioii snspoetis et equis, sacris et prophaiiis, spiritualibus et sccularihiis Tiulicihu.s sub fide publica idonea et sufficienti Condiietu Yihcn, et lil)ciit<T et liuiuiliter s comparituruni , eonimque cognitioneni et sententiam acceptunim attjue adeo, .si iustis et houcstis confutationibiis, ratioiiabilibu.-; cansis sacrariim litteraniiii me et iuiustiini invenerint et viceriut, .-^iippliciter ])rel)iturum me ddcenduni et a meo proposito, qund hacteuus, quod citra iactantiam dictinn sit, tantuni pro gloria Dei et saliite, commoditate, .solatio et fdicitate totiiis Keipublice

"J Christiane pro meo offitio ut immeritas Sacre Theologie Doctor nominatiis sine omni spe et expectatione private laudis, questus et coramodi habiii, obedientcr desisteudi.

Verum tantuni abest, ut hec onuiia vel minimi apud meos adversai-ios momenti fueriut, ut hee omnia Offerenten! hereticum, schismaticum, scauda-

J5 losum, impiuni, en-abunduni, fugientem leges et innumcrabilibus aliis modis tarn publice quam privatim peiiiotuo criminentur: id quod tamcn eis ex oorde ignosco.

Quapropter omues per Deum obseero, ut sibi certo persuadeant, hodieque mo eiusdem esse et voluntatis et propositi, sibique caveant a temerario

2" iuditio et discrimine odii et invidie. Quod si videor ipsonmi iuditio interdum vel scripsisse vel scriptmus maiore sive severitate sive ioco quam deceat, mihi lienevolenter ignoscant, tum quod lioc dumtaxat pro Christiana veritatc et non pro mea vel laude \-el utilitate factum est et adhuc fit, tum (juod tarn insigniter et atrociter multiplicilms ignominiosis, indoctis, ineptis, impiis,

2'' blasphcmis ot saorilegis meorum emulorum scriptis motus ad hec impclkir. A (iuiljus si alius describor, oro, ut me excusatum habeant. Xam preter divinam remunerationem paratns sum et universis et smgulis orationibus meis minimis referre gratiam.

Ita Dei fiat voluntas sicut in celo ita ot in terra. Amen.

1 omniura Academiarum ed. len. 3 sed aeqnis cd. leii. imb ed. Erl.iiig. 4 3n

ed. leii. unb ed. Erlang, ift hinter idonea et snfficicnti ein .Romma gefegt 7 ut iiiinstLini

ed. Ten. 18 liodie adhuc me ed. len. 21 sine ioco A 22 duntax.nt ed. Icn.

27 reiiumerationem A 29 3n A fte^t eine Seite tiefer noi^ : Finis. 2ie cd. Erlang. f)al biel SDäort jii imfcrcm Sc^riftftiicE gejoflen, gc^t ater mo^t fieser auf bcn noüenbeten Sniif ber 9tulgo6c A. Sarunter ^at bann bie ed. Erlaiig. naä) ber cd. Icn. noc^ ben d^ronotogifc^ fotffi^en 3ufoti: Datum die 17. lanuarii, .Vuuo M.D.XX.

?lnin. Jic Se§orten ber od. len. l.j-57 fiiib genau oud) bie ber ed. Witeb. VA5.

De captivittite Babyloiiica ecclesiae praeludiuiii.

15^0.

^efreiuitß bcv Äircf)e üon 9{om, bem £i^o bc^ Jlntirfjviftc', wax bas ^icl beS 9icformator5 flelrovbcii. ^\n feiner Sd)rift „nu beu rfjviftlirfjen 9-lbeI" Ijntte er bie bvei ^DJiniunu, U'eldjc bny IniÜluevt bilbeteii, uiebevöevifieii. ^i'tjt bvnufl ev in ba§ Cuiueve bev piipftifd;en ;]n.nnglniv3 Vox: bns 3cd;, un'ldje'j :Koni ben Seelen auferlegt fjattc, mnßte jcrbrocfjcn luerben. V.'utt)er fdjritt bn.ju in feinem „5>or= fpiel tion ber Bnbt^lonifdjen @efnngen)e{)aft ber .ftird)e": ec- irnr ein Stüif öou bem Sieblein , ba* er -Korn in ben fjödiften Tmten fini^en U'olüe.

^unnc^ft nimmt ber IHeformator barin feine fvüfieren '^'Infiernngen über ben "ilbiaf, mib baS ''|»avftt^um als ;\n milbe jnrütf: bnrd; feine ©efliier (^eniitfjicjt, immer 3elef)rter un-rben, ertlöre er jetjt ben Vlblaf; für eine fd)änblid)e %ni= (^ebnrt röniifdjer Sd)mcid)ler iinb ba-3 'ij.vapfttfjum für ein ftartes ;)ianbneft be^ rbmifc^eu iBifdjofe. Sann menbet er fid) jn ber cigentlid)en '^Infgabe feiner Schrift: er greift bie tird)liri) angenommene Sefjrc tion ben fieben Satramenten an, bnrd) iueld)e ;Kom ba^ gan.v Seben ber ('»'fjriften an fid) fettete.

tH iL'aren nidjt plbljlidj it)ni getummene Ölebanlen, bie Suttjer (jier entUMdelte. Sd;on Dor einem Saläre Ijattc er über bie 33n|e, bie ioufe iinb bas 5rbenbmaT;l Sermone UeröffentUdjt, benen nad)malä Siilje ]\\ feiner in-rbamninng entnommen Unirben, nnb feinem ^rennbe Spalatin, bem fie gefallen, batte er ba-:- 'J.H'gebr, and) bie übrigen Saframente alfo ]u beljanbeln, unter bem IS.Sccember 1519 barnm abgefd)lagen, weil er für fie feinen fd;riftmäfiigen ©runb fiabe, ja if;m ,ingteid) gefd)rieben : .Quae aiiteiu de sacrainenlis Ulis soptem faimlali Uli sunt, alio tom- pui-f .aiulic«'.' Selbft ber 'Jlnc-brnd im litel, tiH'ld)er bie Sage ber .Üird)e fo be- bcntfam be3cid)netc, finbet fid; bereit« Bor. Sntt)er fagt in feiner l'.i^suliitio super proposilione Xlli. de poleslate papae 1519 nic^t üT)ne 53ejic()ung anf bie ,ftird}e: ,Absil, alisil isla plus (piaui Baliylouica caplivilas'. nnb ^oT}ann Sonicer fprid)t

') mnm ili.'im), *JJinrtiii Siitljcv, 2. ^liifl. Ä'vlin 188:5 ©.104, meint, Sitt()n- l)nlH' bn<-, lunÄ fv in fi-iiifiii „liovipid" nii ben Iiiri gab, „mit feinem Pr. ['.] ^^Miili^ipii« oft nnb frf)avf lu-fprorf)fn", fo ift bie» flmx cm firf) ,yi lievnmttifn, aber nu? ber >2 teile oben aiifloioflenoii S^viffe*, bie er bnbei im 'Jliige l)nt, folgt boii) mir ein ''|>inift, nniiilirf) bie ivviige bon bev i^e- beiitiiiifl bei geiftliri)fn '.'Imte« nnb feinem 'i!evl)(iltniij jinn nllgemeinen '|>vicftcvll)iim ber l'iljviftfn, f. ®. iHictfd)cl, Siitbcr nnb bie Orbinntion, iLUttenbcvg 1883, S. 31f.

De captivitate B:ilpylonica ccclesiae praetudium. 1520. -185

in feiner beii I.oiini l-")20 evfd^icneiieii Sdjvift Contra Roinaiiislani Iralicm AiigLisliuum Alvelilciiscui, li'O.yi l'iit()cr itjm bie SEivicu geliefert, üoii einer ,tota liodJL'inac Eccicsiae lonui, sab iloiiiaiiu puiititice captivitatem plus (|uaiii Liaby- loiiicain scrvientis".

SBgt. t'icbli'iu Uon ;lioiti ()icv ®. 4i)i). Sctmune Bon ^n\ic, 2nufe imb '?ltH'iibmn()( 4*b. II <S. 709ff. T^-tff. Tosff. i.'utl)ct an Spolotiii Xt äUette I 3. :f7.'* = {^iibcr*, i.'iitl)cr* ^ticf- luidiii'l II ®. 279, Xic^l. boju Itöfttin I ®. 30i;. 3(iK-briicf 'Captivitas Babylonica Ecclesiau unfcre Öcfniiimtnii^gabc i'b. II <2. 2L"i iiiib i.'£micev'5 aiigcfiiljrte Sd;tift 2:*l. E) <)".

3005 Sutljer Bcfonbers beftininite, Uon ber (^iefangenfdjaft ber .Rird)e jn fd)rei6en, luar ber 5Jlifebrond], U'eldjer mit ber Weiie getrieben umrb, bau, unc er ielbft crfidrt, „Oiottee leftanicut burd) ^JU-nidjcnfatjungen in ben Xienft bee fdjnii^ beften ©cloinncs geftcllt tüorbcn". Sen änderen 3tn(a|, bamit l^crUorjutreten, gab eine 'Jlb^anblmig ^JtbctbS mit folgenbem Üitel:

„TRAG II latus be cömunione Sub ütraqiie || Specic qnantü ab laico^, 9(u er facriä littcrig clt= || ci pDffit, Gljriftil Tjanc, üel pcepiffe, uet pcipe II re bebuifje, & qb i rc "^ac fenticbü pie 1| fane, eat^olicc fil, iu3;ta ücrttatc ]| euangclicä 31uper ebitns |1 31 gratrc 3Uigufti= || no 31 U iiclbia= II UD 3r5= || cU || fcano ve || gulavie Dbfer= || uätte Sancte 6ru= |] ci§ Saert bibtiorr (Fano= || iii* i?cctore. |! c Siufticauum oratorc ne contemiiaö. || O'orun belcre T)nnc titulü, quis ambigit? I, '^*)a(. rrrüij. ü c 3jnimici mei üiiiüt i jfirmati füt fup mc, t mt'tip[ica= || ti fuut qui obcrnt mc iniqiie. Cut rctribuFd mala ^ bo- 1| niä bctra'^ebat milji, qn't fcqbar bonitatc. *Jk berelin= Ij quaö me büc bcus mc' ne bifcciferie a me. Si'dcbc T ab= |[ iutorü mcü, bne be' falutis luee, ucc timebo quib füciat \\ ftultue Ijduio. "" litclrücfieite bebrudt. 28 iBtättcr iu Cuart.

SSoran ftel)t unter ber Übcrid)rtft „Epistüla luuiiilis et incuUa ad Iinpera- torcm suniniuin Poiüilicon" btc Söibmuug ,Oinnipotcnli suinino optiiiio deo cicatori, gubcrnatori, consci-vatori reriiin oiuniuni , goneris liumani adsertori Ciiristo IHSVH Virginis pui-issime Mariae Ijlio", mit bcm Saturn ,Ex Liptzk Convento noslro IVatrum niiiiorum Regularis observantic sanctc crucis tue, Anno postquam ex virgine natus es Millesiino cpiingentesimo vigesimo Nono Kalcn- daruni luliarLim'. Tavauf folgt in einem 9lbfd)nitte ,Dc nomine lesii' eine mnnbertid;e )l?egrünbung ber Sd)reiblDeife IHSVH, btc 3(lüelb I)infort mit i<orliebe anlücubct. 'ilaä) einer Invocatio, Praefatio unb Protestatio theologica wirb cnbtid) bie Pro))ositio aufgcftettt, bie ben Segcnftanb bes 5)lad)U'crf§ angtebt, uömtid): , Christus IHSVH, generis linniani pientissinius et ainator et adsertoi', eucbaristie sacranientum sicut nunquani sub specie panis ac vini pariter, sie nee unquani sub specie una tanlum , 5uis a fidelibus surai precepit, ceu iubere nee debuil, Soluni inefl'abilein eucliarislic et utilitatcni et dignitateni exprimens, spirituisancto ut rectori, ecclesie sponse sue ul matri pie, mortaliun devotioni auiorose ut liliis probis non tarn usum quam utendi modum ordinandum reliquit, consecrandi autem officium in sui memoriam solis sacerdotibus precipiendo tradidit'. SJcn ßong be§ S^elncife« braudien luir nidjt .^u öcrfolgen, ba 'i^utfjer iu feinem „5>or= fpiet" nur auf einige Stellen 5Rüdjid;t ninnnt; bie 3lrt, wie er i^u filtert, ift nidjt

486 Do captivitate Babylonica ecclesiae in-acludium. 1520.

U'eiciitlt($ öevf(^icbtu Don bcv 5}}Qnicv in feiner ,DeL-laralio super aposlolica sudc" iinb in feinem „iöüc^tein uuu beni päpftlicfjen <Btnl)i(", bie mir in ber ßinleitung ,5n i.'utf)cr5 «d)rift „ücrn bent ^4-'npfttt)nin yi ^Koni" gcfcljilbert I;abcn. Tiirgenb^ gebcnft Sdüelb einefe ^'''tßi^'ii'-iiii'n mit Oüinien.

Sut^er Ijnttc SÜUclbe Iraftat balb nad) feiner i>eriiffentlid)ung in .öänben. S)en 22. ;3nli 1520 beridjtet er barüber an Spalatin; „Lipsensis asinus in mc novuui nigitum blasphemii.s refertum ctlidit de utraque specie communionis".

Sc aöette I S. 471 = tfnbcr?., l'iitrjer-j öiicfTOcdjfcl II <B. 446.

^]u gleicher oeit mirb er aud) bie >id)rift eines C^remonefcre evTjalten Tiabcn, lt)eld)C er in feinem „iun-fpicl" ^irmv feiner äßiberlcgnng, aber bodj ber öriüiKjnnng lüürbigt. Sin feinem 5i?rtcfc an ^ofiann l'oigt üom 3. Jtuguft 1520 [teilt er ben Scrf affer neben ^((üetb, tubcm er fcf)reibt: ,Scribil contra me Lipsensis asinus niulto.< libios , et ([uidam in Italia Greiuonae contra me scripsit indoctissimiis, sine nomine, credo ordinis Praedicatorum esse', S)as Söert ift an töetjalt ben ©eiftcspvobnttcn i'llbelbs ebenbürtig; fein litel lautet:

„3ieuDcatio llfartini l'utljerij |1 'Jtngnftiniaui ab fanctaä || Scbcm. ||" Iitel= rürffcite bebrudft. 22 2?(ättcr in Cuavt.

Xrutf UcrmiiKjIiil) Uon grniiccäco iKictnrbu bn l'ouorc in Cteiiiona.

4'>erausgegebcu ift bie «djrift Uon bem Äanoniftcn Sebaftian ("yerarins unh .&ieroni)mu5 , a3ifd)Df üou ö'remona, geloibmct. Üion bem "Jtamen bc» i'erfaffcr« ucrrötf) etUHic- ber ©rnfj ]u 'Jtnfang: „("y. .^. ^talno. M. V. Kernmnu "lieetc agcre: non altn ia\>cxc: feb Ijnmilibus- confentire". 3(m «djinffc finbet fid) ba» Satum: „Srcmone I folenitate ©toriofe Uivginie t martljrie Sine 6ecitic Siomaue. 5)1.3). 3tX." Xarau reitjen fidj nod; für uns Ijier uiiwidjtige iu'igüben.

Ze äßctte 1 S. 4?.') = ß-nbcr*, t'utl)cri 3?ticfH)cdjicl II £. 4-J."it.

&ubcr§, Si'uf^ere 5J5riefmed)feI 11 <B. 527 ff., bringt 3(nfang unb (vnbe ber „iRcbDcatio" mit einer G^iuleitung, unb ^icar unter bem 20. ^foücmber 1520. SDen 3Bibcrfprnd), ber .jlüifdjen feinem Satnm unb Sintlicrs bor bcmfclben fd)on erfd)ic= neuen „lUirfpiel üon ber babljtonifdjen CDcfangenfdjaft ber ,«ird)c" befteljt, fjat er ertonnt, meife itju aber nid;t ,^u befeitigen. oW"iid)ft lä^t er es im .;^meifct, ob borbefd)riebener SrucE bie bon Sutljer in feinem „iiorfpiel" mit bem gteidjen litct augefüfjrtc Sdjrift fei ober eine anbere, bicilcidjt eine .^toeitc ?(uf(agc; bann ipicber fragt er, ob etlua iu ber .'Zeitangabe am «d)tnffe ein Srifdfcljter fterfe unb „MD XIX" fjeißen muffe. XcictW fommt, bafi er a. C S. 456 in ber oben aus Cutl^er§ JBrief an Si'ol)'!"» 5?oigt bom '■]. 3(ngnft 1520 ongCj^ogenen Stelle eine anbere £d)rift becfelben O'remonefer-j bermnt()et. äöir feilen T)ier bie <Bad}c meljr berioirrt aU gelöft.

Cffcubar gcljt l'ntljcve iJtugerung im U3ricfe An ^oi)ann i^oigt auf bie in feinem „iforfpicl" erU'ätjnte Revocatio Martini Lutlieri ad sanctani scdem ; benu H)X ^nljalt ftimmt genau baju. Pnbers Ijat aber bie banmtigc ,>5eitred)nnng nid)t bcad)tet. *4>i'9vam fagt in feinem Caleiidarium chronologicum, Yiennae 1781, ©. II : „Pisis, Seiiis, Lucae \,c. amms a 25. Martii ita inclioatus est, ut inlegro anno calculum Florcntinum praecesscrint , et hie vocatur calculus Pisanus". 91ad) bem calculus Florcnlinus begann bas ^aTjr mit bem 25. Wixx^, ber auf ben

De ciiptivilate Balij'lonica ecrlesiae iinirhuliuni. 1520. J87

l.Sii'iini; uiiicvcv jcljigen 3lvt ,^u rccf)iicu folgt, iiacl) bcm talculns I'isaiuis alfo mit bem 25. yJlär^ üurljcr : Ijiclt \\d) nun bcv :i5cvfaffer bcr „Sicüocatio" oii beii calculus Pisanus, ]o xüd)k fein Saljr 1520 Dom 25. 9}täv,? 1519 Ui ,^um 24. ^JJldv^ 1520, unb ba bcv iag bcr vüiniidjcn Pncilic auf bcn 22. (uirf)t, luic (fiibcvs fotjt, bcn 20.) Tuiücmbcv fällt, fo gctjövt feine Sdjrift nod) ine ^al)X l-M'J. Somit finb aüt Sdjtuierigfeitcn gd^oben.

lUm nät)cvcv Savtogung bcs Snfjultö feljen mit ab, lüeil bas „iUn-fpict Don bev tiabl)loniid)en Oiefauiicufdjaft" auf i()n nn-nig inving nimmt. 3"ni Wcgcnftonh feineä Singriffs Ijat bev Gremonefer üon l'utljcvs £d)riften gcmad)t bie Responsio ad dialoguin Silvestri Fricialis, bie Resoluliuuus disputationiiiii de indulgentianiin virlute, bie Acta Augustana/ bie Appcllatio ad conciliuiu unb bie Sä^e l'io veritate iu(|uircnda et tiiuoialis conscientiis consolandis, fämmtlid) auS bcm Saljre 1518 ftammenb.

GScnouutc gdjriftcn f. in unferer ©cfammtQuägote »b. I S. 044 ff. I ©. 622 ff. II ©. Iff. II ©.:J4ff. mtb I ©.620 ff.

Sctst fnnmtc bcr iKcformator nidjt länger, fein „^orfpict" au.^uftimmen. "Jiidjt oljnc Wrnnb fnfetc er es latcinifd) ab: e4 mar ;l{ürffid)t auf bcn „gemeinen y .Ciaufcn", für beu mand)c '^»nnftc barin nud) ]u ftarfe Speife maren; „er l)attc bcfonbcrS auf bie ©ebilbctcn abgcfcljen", fagt &. '|Uitt. 3lm 5. 3luguft 1520 tljeiltc iC'ut^er bem Spalatin mit: „Alveldio non respoudobitur, sed occasione eius dabitur in luceiii, quo magis vijjcrae iinleiitiir". 5'infci-' •f'*""'^- l^^ic f'-' li'^i'- iDuntc er feine Sdjrift balb in bie ipreffe geben. Jaft mit iu-bauern, ba'^ C5 ,5U langfam gclic, f(^rieB er fdjon am 31. beäfetben ^Jbnatä an Spalatin: „Du captivitale eccle-Mae paruin excusum est" ; unter bem o. Cftober melbete cril)mbann: ,Liber de captivitate Eeclesiae sabbalo exibit et ad te initletur". jEer bc,H'icl)nete Sonn= abenb fiel 1520 auf beu 6. CttoBer: bic5 ift alfo bcr lag, an bem bie ,5tDeitc ber fog. großen 3iefürmation'3fd)riften am i'idjt trat, ^-^ngccignct Ijat fic ^^nf^cr bcm .'pcrmaun lulid) üon Steinljcim, bcr 1510 nadj Sßittcnbcvg jurüct- gefetirt toar, mo er fcfjou früljer bcn Stubien obgelegen.

SBflI. &. ^Uitt, (Einleitung iu bie Sluguftana I ©. IÜ'2. Sutljets Sdjtcibcn lioni 5. Slugiift 1520 f. (5'nbctä, Sutljcrs sStiefiucdjjct 11 ©. 45Gff., too baä Saturn ridjtig In-ftiinint ift = 2e aBette 1 ®. 484 f., too unter bem 8. Soptcinlu-t 1.j20. Tic bcibcn anbeten Stellen Te SOette I ©. 482 ober (Jnbcv-5 a. 0. 11 ©. 471 unb 1c ÜÖctle I «. 4'Jl obev l^nberf- o. C. II ©. 487. Über .f)ermanu ~Iulid), fulueit er I)ier in iBettndjt fontmt: Corp. Bef. I ©p. 14(5 'ÜlMm. ****), Andr. Altliamcvi vita od. liallenstadius 1740 •£. 73, Altium academiae Viteliei-gensis ed. Foerstemann 1841 ©. 25, Sie Baccalaurci unb Magistri bet SäJitlcnberger pliitofopljiidjen gatultöt 1.503—1517, ücröffcntlidöt Bon 3- ilöftlin 1887 ©. 11 unb loannis Uerberi de lati- uitate Lutheri oratio 1755 ©. xxi.

aSir l)aBcu oben angebeutet, maruni ber ^Eeformator fein „Sorfpiel" niii)t in bcutfdjcv (£prad)C Ijerau'jgcgcben. !ScnnDd) erfd)ien barin, motjl erft 1521, i/ unter bem litet „i'on bcr babi)lonifd)en ©cfänguiB ber Äirdjc, Soctor ''Blartin

1) Sie Acta Augu.stana Ijat er nur in bem Sßb. II ©. 4 unter F licfdjrietieneu Irurf bcnu^t; boTjer fennt er Sult)erg batin befiubtidje Sticfe an (Jajctan unb feine 9lppeUatiou uon bem ße^teren an bcn 5pnpft, Weift nbcr bon beuT iBreoe Seo-j X. an Gajetau, bn-j barin fel)lt, allein burd) baä (Ücrüdjt.

488 De captivitate Babylonica ecclesiac praeludium. 1520.

l'utfjcvs". Sil fcincv „^Intmott bciitfd) auf .fföuig ■*petnvici)§ Don öngtauh 5yud)" 1522 äiiljcvt fiel) V.'utl)a- über bcii uiignuiuntcn Übcvfctjcv alfo: „SÖictiml)! iclj bac- ■/ X'idjt iüd)t frijcii, i)at mive bod) iiidjtC' gcfallcu, ba^ es ücrbciitfd)et ift, nuc- bcr Ihfad), baji i'e iitciii giftiger i^cinh i1)an l)at , luid) ,511 fc^änbeit, imb gav feiten troffen ivirb, nmc- id) felb nid)t uevbeutfd;e".

^.'utljer befeljnlbigt ben iUu'vfe^er uidjt fadjlidjer Jälfdjung, obgleid) i!erfel}en Uorlicgen, bic bcn Sinn ucrfcl)ren iinb alfo baljin gebogen iDcrbeu tonnten ; bennod) crblidt er in iljni einen bitteren Wegner, nnb er Ijntte @rnnb bn,in. fe umr ^'2t)oma5 iHnrncr, ber fid; bereite in nietjrercn Sdjriften iriber iljn geirenbct Ijatte. 31uf Vntbero obige 33enierfung Ijin nuidjte er fein .spc()l mein' barane, ba^ er ber Übcrfetjer geU'efen. ;3ii bcr Sdjrift „Cb ber Afönig ans Ci-nglanb ein l'ügner fei ober ber X.'ntl)er" 1522, bie ofjnc ä'i't'ift'l bon it)in Ijerrü^rt, ertlärt er, iinnanf @. 0'. Sßnlbau iuerft uneber (jingcu'iefen , nl-> einer bcr Untervebner: „Tnfj er [i'ntl)crj fagt, id; l;cib iljni bie babl;lonifd) Oicfaiignifj ncrbcutfdjt, itjn ,yi fd^önben, bQ§ gcftonb id), l)ah aber feine Sßort nit gcfätfcfjt mit cinigerlci UnliHil)rl)cit, bann allein fein lateinifdje 3Sort nad) meinem 'inn-mögen ^n Sentfd) gefpriuljen. 3ft if;m baöfelbig U3ud) ,;u Sdjanben, fo tjat er fid; felbcr gefdjänbt, unb nit id), bann iä) feines 93nd)5 fein Wacher, fonber ein Solmetfd) gemefcn bin".

2roij fdjeinbar trcffenbcr 5)icd}tfertigung feiner Überfeijung unir lUnrncrä 3lbfid;t getuifj nidjt, ber Sac^e bee :lu'fLn'nuitLiV'j bamit jn bieneu: er, bcr, nni mit Oi. ii'eefenmeljcr ]\i reben, „fünft fcljem nnb nod; je^t bcn alten OUaubcn Ijcftig unb bei^cnb, in £d;impf nnb ß-rnft, üerfüdjt", tonnte nid)t üf)nc .pcinitücte eine in ben 23cftanb ber t;crgebrad)ten fird)lid;en Sogmcn fo einfc^ncibenbe £d)rift ver- breiten uiollcn. iicrmntfjiid) redjncte er auf bcn „gemeinen •kaufen" : VutTjcr foütc bem i>olfe, bae bcn (lieljalt feiner £d;rift nidjt .jn prüfen ucrmod)tc, alc- (5'mpbver U'iber bie Äir^e unb itjre Sa^ungcn crfe^cinen; e-ä mar fo in bcr Iljat baranf irbgefcben, „if^n ]u fcfjänbcn".

1'luffiiüig ift, bafi l'iurncr fiel) Dun einem ^.H'rbadjt .yi reinigen gcfiul)t l)at, ben i.'utf)er gar nidjt auf it)n gdoorfen. 2afj er nrfprünglid) an 'L'utber'j tebrift eine (Välfd)ung Ijat begeben luoUeii, bafür Ijabcn mir ein nnantaftbarci ocugnifj. W\d)c[ 3ti)fel berid)tct in feiner „Vlutloort auf ifjoman 9]lurnavs murnarrifd}e 5pl)antafei" 1523 an einer Stelle, bic bisljer unbcad)tet geblieben: „Tafj ber llturnar fagt Don feiner iierteutfdjnng eines iBüdjliuc-, gcnuid;t ,5U Vatcin uon bcm l'utl)cr laut :)iaubc toirb als fotd)C5 'bic bcutfdjc babylouifdje Öiefängnift' beaeidjuct], t^ut er al-> ein nnfcbaml)aftigcr llienfd). 3^ann er t)at'j nicf)r' gefälfd)t, bann gc= tcutfdjt. «ein .s>inbgfd)rift l)ab id) gefel)en, in bcr id) fein a3oebeit erfunben bab. Söiemol)! nit alfo getrurft loorben ift, als bicfer (lölfd)er gcfälfd)t bätt, unb fo mau il)n befe übertoinbcu mag mit feiner .ii;ianbgefd)rift , bie er in bie Sruderei ücrfanft l)at für uij Ohübin als ein recl)t getcntfd)t äl>ert, nod) bannod) ift er fo unuerfd)amt, bafe er fold)s melbcn bcbarf, gicbt über bae für, Ijab folid) tSäU fd)ung gntmittiglid) bem \.'ntt)cr \i\. Veib ,^ugerid)t". .tiicr l)aben mir uoUes Mid)t über bcn Sad)PerI)alt.

ilgl. SliitlDottt bcittid) MilQVt. V.'ittl)ct-- niiff .Höiün .f-iciuid)* Hon t'iiflcllaiib Inid) , litcU rücffeitc glcid) 311 Sliifoiig. '•Jiadjvidjtcii Uuii I^onia» IKiinievä ,1'ebcii unb «cdjviftcn (()crnii4= gegeben Don &. L*. äOiilbau), 9iüriibcrg 1775, £. 90. 9luKB0Vt %\)d)d Stl)tcl* bff boctor 2()omau ?31uvuatc< miiriiavvtirt)o pljaulofci) jc, iBl. Cij».

De captivitate Babylonica ecclesiau liiacliKliuni. 1520. 489

lliilcr bell iiiiVil)(igcii ä'CH'vfi'it, in bcitcit iiicljr obcv luciiiiict iiii'iiüljvlid) bic Sdjtift „i'i'ii bct L'iUiijluiiiidjcii Wcfttiigoiiidjait bct.ftivdjc" iH'jpvodjm tuivb. iicmicu luit mit .Uoftliit* „l'iatliii l'utl)cr", bcii ftctcii 5>cfllcitcv uiijctci- (Scfniniiitniivönfac, 2?b. I S. 'Mm. :i<)7ff. gut bie iindjfolflnibc '^Bit'liogrnpljic Ugl. iiodj licjoiibctC' 65. 5iJci.')ciiiiici)cr , iiittevnrgcidjidjtc ber SJticjinmmlimncii iiiib eiiiiflcr Sdjrijteii Don Dr. 9J!ai-tin l'uttjev, ä>ctlin 1821, «. l:>4 1-57.

l'atciiiifdjc ?lu§gabcn.

A. ,DI': CIAI'TIVITATE ,'; BABYLONICA |; EGCLESIAE, || Pra?ludiimi Martini ||

Luthuri. II Vuittembf■l■ga^ |> Wit litckinfaffutifl. 44 35Iättcr in Cimvt, leijte Seite leer.

Xrud uuii Hiddjior l'eüljcv in aBittcnbcriv änil. St. u. Somiiici:, l'iitljer; bnirfc !C. S. 87 9ir. 108 imb *Jtr. lö'J.

B. ,ÜE CAPTIVITATE || BABYLONICA || EGCLESIAE. || prseliidium Mar-

tini 11 Liitlieri. I] Viiillfinbergae. \\' ?)lit iitcktiifaffung. 44 iölättev in Cnavt, (c^te Seite teer.

Srurf Don 53ield)toi; Sott()ct in SllMttenbcvg. litclcinfnijung loic in A, mit uou bcm fdjoit gciptungcncn .^iDljftorf nbgc.jogcn.

C. ,DE CA II PTIVITATE || BABYLO || NICA || ECCLESIAE. || PRAELV-

DIVM II Martini Lutheri. || V H* Sluf ber Jttelfütffeite 2ufi)tx^ Silbniß mit bei' Unterjc^rift : ,Niimina coeleftem nobis peperere Lutlicruni, ij NoCtra diu niaius f«cla videre nihil. || Quem fi Pontilicuni crudejis dupriinit error, || Non feret iratos impia terra Ueos. I," 40 33(ättev m Cnait. ?(uf ber [e|tcn Seite nuv: ,LAETA || LIBERTAS. j," «uf ber torle^ten Seite ein CoWi-^iutt, barüber bie 23ncf)fta'6en ,RSM, |j" unb nnter itjm bie Dicr iiers.^eilcn am Sdjiuß ber Scf}rift Suttjcre.

.fiül.ijdjnttt nuf bei Uutlcijti'ii Seite: 3»" f'd) bciljeiibc .'pu:tbc.' Stud Uou 3o()nnu *4>tüB in tittaßüiirg, og[. bie JSemettung mitei c 3- •§• Stuß tjal in Contimiat. tertia coiument. du natalitiis liljrorum, Öiotfja 174o, .^utten fiit ben .^etnuägcbct gefjattcn, locit bie 2i)pen mit bcm Stuct bct Bulla Leonis X. contra errore^< Lutlieri et soquaciuni, toeldjcr mit bcjfen Sianbnotcn baju flUä= gegangen, übereinftimniten: ein ju id)h)od)et Spchjci-?.

D. ,DE CA II PTIVITATE || BABYLO || NICA || ECCLESIAE ]] PRAEH"-

DIUM, |[ Martini Lutheri. H" 9-(uf ber litelrücficitc i'utrjere iBilbnife unb barunter: ,Nuinina coeleftem nobis peperere Lutherum: {j Noftra diu malus faecla videre nihil. || Quem fi Pontitlcum crudchs deprimit error: \\ Non feret irato.s impia terra Deos. li' 3'i Cuart. 9(uf ber (ejjten Seite nur: ,Laeta libertas. [" 9(uf ber uorlefeten Seite ein öol,ilel)nitt, unter n!cld)eni bic üier IVre^eiten am Scf)Iu§ ber Sdjrift Sutljere. 9tm (Snbe ber brittte|ten Seite: ,Fixis. j."

@o nad) Panzer. Ann. tyi.ogr. IX £. 18of. 9tv. 2o2: Deimutljlid) :W33lättcr, ba, bai etftc unb teljte nidjt gctedjnet, pagg. 1 lis angegeben luetben; bic .fiol.j: fdjnittc )Bo()t wie in C.

E. ,DE CAPTl II VITATE BABY || LONICA EC- || CLESIAE- PRAE-

LVDIVM II MARTINI LVTHERI. IJ" 9(uf oer Iite(rüct)eitc i'ntljcrs 33ilbni)3 mit ber Unterfdjrift: ,Numina crelenein nobis peperere

') ^. (i. &. -^^MiUii, aiud) ,5U .sjcibclbcrg hjai 2octot iljattin l'uti)« ©.92, crtläit bic ^unbe für £ömcn.

490 De ciiiitivitate Biiliylonica ecdesiae iiniclmliuni. 1520.

Lullieruin, |] Noftia diu maius I'ecla iiiilcrc nihil. || Quem ii F'ontificum crudelis dupriinct error, || Xon feret iratos iinpia terra ilcos. ||" 58 9?lättcr in Cuart, Ic^tes 33Iatt leer. 3lni enbe: ,Fli\lS PRAE- LYDIO, II quod te docere poteft lector qualis || res tota f'utura fit. li" '^a-i jiDcitc SStntt bcr Sage H ift in ciiiiiicu CfrciiUjInvcii ,Aij'', in anbctn „Bij" fignitt. 2tiict üon '^Ibnui *4>cti-i in y^njcl.

F. „o Sc cQptiuitatc. j| Jßabilunica @c= || ctefiae: '|>vae(u !| biiim Maxü || ni

Vuttjcri. II •!■ II c'iiüittcubcrgc. || •.• i;" ^JJiit litctcinfaffuiig. 30 Slättev in Cuavt, Ictjtc Seite leer. Ttad) beii Uier iUevejeiku am Sdjiii^ bev Sd^rift Suf^ere noc^ folgeiibcs @ebid;t:

„c 3(b ßcctoreiii. Sßl crfitS inanilogie aiiimi Dtgor ürtibus. ciii S 3( öcri errautt coguitiunc bi U

iK cguQ fiipcrftitio fua protjbokn' impia veri X X cgiüca nugiftvepae flinuit Diiibm td;o( G

3 pfie üfi^ fuit l)QUvivc e foiitibus eiTo 9t

*}t Oll mcbiocvi« I)onüä fomiiia ntcva fcqii 3i 11 enim (utl}cviu5 fincm (öetevi priusüf 11

S ubiato) babit Iji-o (cctor aiiüce iiuili S"

ftcin aöiUeubi'vgcv Ixnd.

G. ,D. MARTINI || LVTHERI DE CAPTIVITA-- || TE BABYLONICA. || AD-

VERSVS CATHARLWM || Rerponlio, in qua Danielis iuxta uifio || Gliristianilliuie explicalur. || DE LIBERTATE CHRISTU || ana, Moni- menta oninium longa jj pra'clarißima. || '^ \\ ANNO M.D.XXIUI. |t« Wit liteleitifaffimg. litetriicffcitc bebnidt. 154 ißlättcv in Cttau, te^tc ceite leer.

llnjcrc Sdjvifl bou bct litdvütfjcitc Lu* 'j^l. H 8». Tnid uoii äOolf Äöpffel in Sttnfebuvg. ;jn Lutheri ojjp. lat. var. aig. vol. V. ed. Fnuieolurti ad M. (iog. L^vlnngcv '.üusgabL') ©. 14 f. ^lueimat bcidjricbcii.

2(U'5gaben bcr beutldjeu iibciicl.!unfl. a. „i'tiii bei ^3abl)lüiiifd;cn gefengt || lui^ ber .ftivdjcu, Soctüv lUnvliu Viu Itjers. " 2:aniutcr X.'utl)er'J inlbuiji. 72 iMättcr in Ciunt. '.'Inf ber Ictatcn Seite nur: „J){. £. lU. [j IHit guuilt .man gwalt ucrtribcn fül, II Saö fdjiut an bi^cn Ijunbcn luut. || 35cl) gtiialt Ocvnunfft l^at ficincn plal^. " (Jtjriftuä mod)t friiib [sie], bev teufet Ijatj. |1 |.Ool,ifd)nitt] '■ •ticrobce o DniiiiÜer fiubt, U'iubt? |1 äöaö fbrd)ft l^ljiiftu'j bir tum ^uQ,]ä)= |[ 9Ut uimpt er au bie tübtlid)cit ' üDer gibt bas x\)ä) ber feligfeit i|" ' 33 in bcni crftcn SUorto tnnn nud) aii äl^ gotefcn loctbcn. *..'nt()cv-> iPilbnife auf bcin litcl nnb bet .söo(\id)nitt auf bov U'litcn Si'itc fiub nou bonii'Uu'n Stürfcn luic in C: luid olfo nun :^tci()ann 'J-'rüfj in Strofjluug. ugl. bic '.i'i'nicvfiing untere, „luiubt?" in ber nicttlfliten o''''^' 'f' li'biglid) bcr ;linunieviiiiniiifi luegcu in a bn()in gcftjjt, gel)brt nbcv ju bcv brittlelücn.

') 3^ic 5!i'r>J5cilni „.^lerobc-j k." bitbcu rigcntlid) bi-n 5d)Uif! bei 2ri)vifl *v'nll)t'v-- unb gcljorcu bcninod) uidjt in bic bibliügtnpbijdjc ii*cid)rcilMiug; fic inuütcn nbct bct (*inrid)tung bc» Xturfco lucgcn Ijicv unb in bcn fulgcnbcn \Uu-'giUicn liiucingcjogcu lucibcn.

De caiitivitatc Rabylonica ccck'siau iiraoUuliuui. 1520. 191

b. „55DU bcr 5Ba6i)Ioiiifcf)cu gcfciiflt |1 nufj bcv .Hivcljcii, Soctoi ^JJlavtin ^'u=

tf)n-i. ij" Scuuutev Vutt)cr5 U3ilbnife. 72 «lattev in Cuatt. 5(iif bcr testen ©eite nur: „;)i. S. W. |1 'JJlit gwalt mau gimilt uertviku fol, II S;aä fdjiut an bißcn l)unbcn wol. || iün) gU'alt ücrnunfft f)at fkincn pia^. \\ (f(;ri[tu5 mad]t frib, bcr tcüjcl Ijalj. iJ [■riol3)ci)tüttJ ^, .'pcrobcä 0 unuiittev ftnbt, || 3öa5 forcEjft Ctjviftuä bir htm ^ügfdjipinbt? || 'Jlit nimpt er an bic töbtlidjcit || iSer gi&t ba« ri)cl) bcr fcligfcit. , "

35 in bom crftcn ißottc fnnii and) aii gcU'ii'U rocrbcii. l'iitl)cto Silbiiift auf bcm Xitol uiib bot .'poljfdjiiitt auf bcr Icljtcn Seite fiiib Hon bciiielbcii rtüdfii Wie iit C: Ixud nlfo üon ^joljanii 'ßxü]] in SttaRburg, Hßt. bic 33eiiictfuiici unter c.

c. „SBon bcr SSabljlouifdfjcu gefcngN || uu§ bcr Äirdfjen , Sloctor *)]lartiu \.'u-

tljcrs. t" Saruntcv Sutl)cr>i iMIbiiiß. litch-ücffeilc Bcbrucft. 70 iB(ättcr in Cuart, Icijtc Seite leer. 3üif bcr Uürlctjtcn Seite nur; „Scu gc= roalt man bultig leiben fol, || ünb fc£)üttcn üff bcs fcl)nb3 f)aubt fot. || So fl)gt bcr cf)riften mcnfcf) mit gott, || ob fci)on bas ift bcr irclt ein Ipott. II 9J S M II [ipol,iid)nitt| ;[ .Ocrobc-j o guttloBtcr finbt, |i ipas forc^ft (5f)riltu5 bir föiTt ,5iigid)minbt ? || "iJiit nimpt er au bic tDbtlid}eit || bcr gibt baä rcid; bcr fcligfcit. "

a> in bem ctften äßorte taiui niid) n(-:- äß gclefen tt)etben. l'utljere SSilbniß nuf bem litel iiiib bei ijoljfdjuitt auf ber kjjteu Seite fiiib i'un beiiiclüeii Stöden luie in C, Ulli- bnf; bcibe fjicr meljt iicvl'Mudjt cridjeiiien uiib bcr leljtcrc jdjon geipnltcu: Srud alfo uou Suljnmi "4>rü{s in gtrnfstuirg.

9(. ti. Joiiimcr, gittljcrbrude k. £. 88 f. 5cr. 170, Bcrluirft mit Siedjt i'eefeu; mel)et« 9lnfid)t, ba^ bcr Xnid in it^iifet gcmndjt fei: er felbft cnttdjeibct üd) für ^Dljonu ©d)ott in Strajjburg luib flüfet fid) bafür Quf bic 2l)pen: Ijierbei trifft ber .glinitici* nuf bic ficinc C»iir|il>)d)rift in bcii lliarginoticii unb auf bie 'iUi- bcutnng inidjtigcr Stellen burd) an bcn 9!anb gcieljte ©dniefüfje unb ^länbdjcu mir für \Unegabe e ]u, itidjt für a nnb Ij, luo fid) jebod) bicicUicn Vettern finbcn. SäSir ijaben uus bnrdj ba-s iBilbiüf; *>.'ut()er* ücftimmcn [flfjcn, ion)ol)t für c 0(5 für C, a unb Vi 3ul)nnn '^»rüij nnjniicljmcn, ba e-;- bis jc^t nur in einer Sd)rift mit öoUcm ^mpreffum nadjgcttiiefen ift unb Ijicr er aU 2ruder be.jeidjnct toitb, lig(. 'Jl. D. Sommer a. £. ©. 2VS ju 5ir. 2; überbie* Ucrraaubtc fdjon bäumte ijol)ann edjutt efu anbcrec- 3?ilb *^'ut()crä in 4iul,)id)uitt .yim Sdjmud ber <St- icngnific feiner 'Ihcffe.

d. „Udu ber 5Babitonifd)cn gefcugf= || nu§ bcr Äird;cn, Soctor ^Kartin l'u-

tl}crö- " Sarnnter l'utbcrö iBilbniß. 72 iStättcr in Cuart, te^te Seite (ccr. 3(m ß'nbe: „■^'x'robcs 0 öumiltcr ftubt, || SÜas fürd)ft GI)riftu5 bir Eum .jügfdjWinbt ? || '.Hit uiuipt er au bic t6btlid)ait || Scr gibt bas rcl)d) bcr fcligfait. ' "

Srud üon :äörg 5iabtcr in Slugc-burg. äJgt. 3(. ö. Sommer, Sutl)crbrudc !c. Ä. 89 -Jh. 171.

e. „SSdu bcr U3abl)louifd)cu gcfcncf= || uuß ber .Hirrficu, Soctor -BJartiut S^u=

tljcrö. |i" darunter V.'utl)cr5 5?itbuiB. 64 Sldttcr in £uart. 9(m @nbc feine SSerS^citcu, fonberu nur: „ginis. "

Irud üon SilPau Ctmar in Slugsburg, ftiic id)uu 33eeienmei)cr , L'itterar-- gejdjidjte jc. S. 140, öermuttjet Ijat.

492

De captivitate Babylonica ecelesiae inaeluilium. 1520.

5Jltt bell 33üai'nlagcii bcv bcibcii Söittcnbcvgcv i'(u5ga'6cn A uiib \i Ijai bei ütctcit Prcniptavni eine iltiid)ung ftattgcfuiibni. Um nun Iicftimmcn iu töiiiicii, wie tucit bie« bcv Jall, ftcUeii nur Ijicv bie uüttjigen Weiuijcidjcii jutammcii, uuibci bcv fenfvcd}tc Stvic^ bcii 3ei(euabfd)lu^ anbelltet:

aiuög. A.

Ittel A

SI. Aii'^ 3. 12 quam 1

B" 3- laicis non

Bii" o- 15 Primo, quod

C' üüvte|te S- opinio- |

Ciii" te^te S- expectäs

Dil" 3. 13 uolunta- 1

0 4" Ic^tc 3- priEualcrc, |

E*" le^tc 3- tcRaiiiunti, hoc |

Eii" le^te 3- inconlamiuatuin |

F* 3- 4 apollolicis

Fii» 3. 9 uei'bum

3. 7 Eiüigulico

Gii'' 3- 3 uoLieiidi

H"" le^te 3- quicciuid ad |

Hü* le^te 3- Bethauen mo- |

I'' Ic^tc 3- i'1« hoininuiu |

lii" Ic^te 3- Icges hominü, |

K* Ic^te 3- pi'ouiiffiöes

Kii* tc^tc 3- effuixerunt, i

L-'' Ic^te 3- beginnt uieiüa

Lii" le^tc 3- beginnt uirlus iidei

3(u5g. B.

litet B

m. Aii^ 3. 12 queam | B" 3' 1*^ 'aicis Bii* 3- 15 Priiuo. quod C' Ic^te 3- opinio- | Ciii* Ic^te 3- expectans Dii" 3. 13 uolüta- 1 D 4* te^te 3- pualerc, 1 ' E"* feljte 3- fli'ä cxpolitiöes | Eii" te^te 3- faeraincntü | F" 3. 4 Apoftolicis Fii" 3. 9 uerbü G* 3- '' EuangcHco Gii* 3- 3 uouedi H'' bvitttetste 3- quicc|uid ad

Hü" üievtle^te 3.

BethaUL'ii 1110-

1'' leiste 3- hüdiu, quod i lii* le^te 3- condeudi. & | K* Ic^tc 3- ©nüffiones Kü* lefete 3- affinxcrunt. | L" lefete 3- ttcginnt craiuenla Lii" le^tc 3- beginnt lus üdei

A fommt öfters, ß feiten ungemifdjt Uüv. Unter ben l'lusgnben, bie 31. ü. 'Soiniiicr, ^„'iittjerbrnife S. 87 anffiil)rt, ift '.'ir. IHi» rein A, '3ir. ItiS bngegen ■^at nur ben crften inigen öoii A. Uu-j traben aiiBerbem Premblare Uingelegcn, WD aUc§ B angeljürte, wu unr ber fünfte 53ogeu ucm A, bie übrigen uon Li, nnb Wo bie ael)t erften Don L!, bie brei leljten Uim .\ geiiDinmcn iimrcn.

2:üfi A ber Urbrnef ift, ergeben bie 'L'esarten : babon ift B nbgebrmft. lai 2ilerl)Qttnifj ber übrigen 3tuögaben ,\n il)nen nnb unter einanber bcftimineu wir nicfjt uäl)er, ba bei iljnen aus A uub B geinifdjte Cheinplare benntst fein fännen; unr fo üiel fteljt feft, hü^ K aus ('■ nnb Ci ans E gcfUiffeu.

©Duft finbet fid) nnferc Sd)rift lateinifel) nod) im Tom. U. oiuuium opeium Mai-lini Lulheri Wilebeigac 154Ü il3t. Ü(j''-y:3" = Wilebeegae 1551 3?(. 63'' -8S'', nad) .V mit ^luslaffuug etlid)er für bcbeuE(id) gel;altcncr gtcllcn, im Tom. II. om- niuiu operuin Ü. Marl. Lulh. ieuac 1557 33(. 273^-301'' mcifteuS nad) ber ed. Witebcrg. ttjeilweife nad) A, uub in D. Marliui Lulheri opera latina vae. arg., vol. V. Francofuiti ad M. (foQ. ßvlanger 3[nsgabc) S. lt> 118, luub .\ nnb ed. len.

') 9Uif SSI. U4» fiiib bie fünf Icjjteu Seilen in .V biivri) auffnllciib t)äiiftgc SliiUiciibiinci Doli ^(bbtcbintiucii in B, um i^lcicljcu Stitcimbfd)lu(j 3U crjictcn, in uicr .iufamiiieiiflcbtängt.

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 403

Untov bni 2Linbi'Viiii-3i^ciLu~ii bov boiitfcljcu iUu'vii'ljinui (jciltcii luiv a für bcn Urbnicf; fjnt iiu>3 abcv baüon miv ein ffljv bcfcftes (hTiiiplav uov;^i'lo(\iMi. .fiievBoii fc^cint b im Xcrtc fid) uidjt lucfcutlid) ,^u imta'idjcibcii , (■ batjcgcu ift ciiu' mnic, tiH'ttugleid) nidjt ocvbeffcrtc iHuftngc; <1 imb p '^abcn a ober h bcnufet.

9fuf OJniiib bcv iUu'vii'ljuug ilhivticve bviiigt in uerftäiiblldjevcm Xi'utfd) im- fcvc £d)vift bie ','lltciilnivficv Wciamintau*>gaiic II). VI £. 1;;71--1417, baiiari) bic Seipjigcv I^. XVll £. 511 bb9 uiib Iciebev ctiuae gcänbcvt bic 2Balri)id)i' If). ^'-'^ Sp. .5 1.53. Tiad) bcm Intciniirijen Uvtcrt Ijnt bio nlti- iUn'vidjiiug tifboutcnb umgearbeitet 2. l'emme, Sic brci grofjcn ;Keforinnticin5id)riiten Vuttierö k. (f. £.402), njo fie an ,yueiter Stelle ©. 81— 17o ite[)t, jebod) mit gnnilidjeni V(ii5)rf)hiü einiger Sii^c im yit)fd)nttt üon bcr G()c.

2Bir (iefcrn ben 2crt öon A unb Dermevfeii bie l'lOliicid)ungen baöon in B iDcgen be§ oben bnrgetegten 'iH'rl)ältniiie-j beiber 'Jlnegnben ]u einonber aiid) in fväircn, meld)c mir foiift nid)t ,5h beadjten pflegen, nnr nid)t bei nnberer ;Cuiter= pnnftion ober bei blojjer änbernng ber großen nnb fleineu 5(nfang5bud)|"taben. l'ln|erbem notiren mir in beni gemöbnlirfjen Umfange bie Veearten Bon C, E unb ber eil. Wiiclic'i-g. 1.54.'); ()in nnb mieber bcrürflid)tigen mir aud) bie pü. Witeb. 1.5.")1, bie ed. len. nnb me()r iiod) bie pd. Erlang. Vluf bie bontfdje Überfeijnng nef)men loir, bfl fie für ben 2ert feine i>ebentnng f)at, nnter ben iad)lid)en Vlnmcrtnngcn 'inv,ng.

i!on bcr rcformatori)d)cn in'bentnng be§ „iiorfpiele" ^cngt beffcn 'Jlnfnabme bei ben ^yertretern bcä römifcf)cn Stauben».

,(?num erid)icnen, marb in berjoglid) fiicbfiidien ?anbe5tl)ci(en «erboten, tüir miffen nid)t, ob tjon meltlicber ober öon geiftlid)er Seite. 5}iitte Sccember l.''>20 tccifcrte fid) fd)on ber pcipftlidje ^Jinntiue .OiiTonljmne 9lleanber in einer Sitmng beÄ foiferlid)en 'Jiatbee :\u Ä^ormc- über i'ntf)ere „gotteäläfterliri)c Sd)rift »on ber babt)lonifd)en ©efängnifi", morin er tebre, baß in ben ?vä(ten, in meld)en ber ^^Hipft biepenfiren tonne, and) jebem !i?aien feinem 5iäd)ften unb fid) felbft gegenüber freiftebe. 3n feiner großen ;Kebe auf bem ;){cid)5tage nm l-'i. rvebrnar 1.521 manbtc er ficb befoubere beftig »viber mef)rerc ')f^\mtic bcrfelben unb betlagte fieb namentfid) über bie Strafibnrger 9(n'3gabe, Iro man „.^nleljt am Pnbe ,5mei ■C^nnbe gebrnrft, bie fid) mit einanber beiden, mctctjc bie '^.^faffen nnb Vaien be^ beuten", fiaifcr Äarl^ V. 53cid)tDater Sobanu ©lapio crflnrtc bei a?eginn feiner iferbanbtnngcn mit bem furfrtd)fifcfieu .ffan-jler GSrcgor 3?rüd bef)nf5 bcr 3?ernfnng Sut()erl uad) Sßorm«, bajj er „etliiau" ob beffen Sd)riftcn „bpd)lid) erfreuet" morbeu märe, med er barane „Uermerft ein ebles ncuee ®en.nid)fc, baPon bcr .Rircbc nu^bartid)c yfrüdjtc biitteu fommen mögen, aber ba er ha?! 53ud) de captivitate Babylonica getcfen, märe er nid)t un-niger crfd)rocfcn gemcfen, a(§ b^ttc i^n einer mit einer ©eigel Dom .s>anpt bie ]\\ beii ö-ü^en gebanen, micmobt er es nod) nid)t glauben moütc, baß fid) \.'utber ba.jn betenncn mürbe". Ch-aemuö fab fein Streben, jum fyricben ju mir!en, jc^t für crfolglo5 an: üor ber iH'röffentlid)nng ber Scbrift „Pon ber bobl)(onifd)cn Sefängui^" f)abc ficb bie Sacbe uod) bciten laffen.

ajgl. jiim a^ctbot bcv 2d)rift Je SBctte I £.517 ober (Jnbeve, l*uti)er2 a?nefrocd)iel II ©.498. Slleanber: ßolbc, 9JiQrtiii l'iitf)«, ®ott)n 1883, I S. 296. oOaff. .Ralfoff, Sic 2c= pcjcftm bc§ 5hmtiu§ Sllcmiber, §aUf 1880, 2. 31. gbrftcmonn, Kienes llttuttbcnimrf), .6am- burg 1842, ®. 33. ©lapio: gbvftcinnnn n. O. ©. 30. 6ra?mu6: Sßricf bc«iclben an bie !8blDcncr itjcologen 1521 in Epistolae Evasmi ad cliversos. Basi]eae 1521, i£. üCO.

494 De captivitate Babylonica ecclesiae pvaelucliuru. 1520.

3n offentlicfjev Sd^vift trat juevft bic ^^-'avifcv Sovtionnc gegen bcs ;Kcfov= iiiatovS „iiürfpicl" auf. Unter beni Jitcl „Dctermiiiatio theologicae faciiltatis Parisiensis super doctrina Lullieriana liactemis per eam visa" üe§ fie bicfelbe im SIpvil 1521 evfd)cinen. Sarin f}ci§t ei Don S'utl)cr, nad^bcm er t)orf)er möglidjft öioler Äc^erci bo^id^tigt luorbcn: ,Ncc tarn pestifeiam doclrinam evomuisse con- tentus, librum insuper odidit, si lifiilo creditur. cui de captivitate Babylonica nomen indidit, usque adeo variis respersuui erroribus. ut iure cum Alcliorano conferri mereatur". Senigeniii^ tcarb benn oucfi eine äiemtid^e Slnja^t öon ©ä^en fiut^evS für toürbig erflnrt, „bcn rödjenbcn (Stammen übergeben p werben".

SSgl. bie C^iiilcituiicj ,511 „(yiii llvt()ci( ber If)coloflcii ju ^^■■imi k." in iinffver G5einnimt= niiöcintie iBb. VIII ig. '2ö.jff., in-HH'ionbcrc beti bort nufgefüfjvti-ii Urbriicf bcv DetLM-minatio theologicae lacultatis Parisiensis 3^1. aiiiiaf. (= Corp. Ref. I 2p. y70).

Um biefelbe 3fit Iiatte 3o!§ann Cod^leuS, cinft freierer 9{id)tnng, einen Sin- griff gegen S?ntf)cr5 in feinem „iiorfpiet" bnrgelcgte Sebre bom Vlbenbmnbl geplant. Gs foHte mol^t baS sacrificium intellectus Werben, ba-J er, burd; eine Somljcrrnftetle in (Vi-"finffiirt a. iöi. betel^rt, 3{om barbtingen wollte. (S($Dn Oor bem 9}eid)5tage p SÖorme batte er brei 5?ücber bariiber noflcnbet, in benen er n. ?(. t'ntberä gorbernng, ba^ ^u jebem Safranu-nt ein gijttlid;crt iierbei^nngemort nacbgeunefen ipcrben muffe, ali ©inbilbnng bel^anbelte nnb jeigen itiolltc, ba^ mit ber Sengnnng ber iranäfnbftantiation baä Sfbenbtna'^I a(ä Satrament felbft gelengnet Werbe. Tiod) 1.521; batte er bies fein 2Berf nid)t beranogeben fijnnen, ift and) fpäter nidjt bajn gefonimen. Sn'iger SÖeife fjat iPeefenmeyer in Ö'odjtene' £d)rift de gi-atia sacramentüi-nm Don 1522 ba§ eine ber brei 93üd)er finben Wollen; biefelbe gcfjt Diclnief)r gegen ^.'ntl^ers Assertio omiiium ai-ticulorum per bullam Leonis X. 110- vissimam daninalorum.

a>gl. 5. ©eft, 3ol)nn"c--' 6d(1;1öu§, Cppclit 1886, S. 9 ff. äJccfcnmc^cv, 2ittcvargcfd)id)tc !c. ©. 143, unb De gratia sacramentorum liber unus Ipan. Cochlei, Argentinae 15'2'2, 331. H i,|".

Pirof.es ?lnffeben niad)te nnb Don bemnu-nbcr Söirfnng für ben Giang ber iKeformation war bas lUuftrctcn iöcinrid}5 Vlll. Don Ci-nglanb, ber ben Sbeologen auf bem S^rone fpielte. S)cn 20. 9Jioi 1521 wanbte er fidj an .«ilnifer Äarl V., Weld)er fid) bainalc- nod) in SÖorniv anf bem •Keid)5tagc befanb, mit ber '"Fialjnnng, nicbt ]n bnlben, bafi bem bentfdjen (^ieblüt \!ntl)er'j .^letjerei eingeimpft Werbe, fonbern feine üerberblid)en 33nd}er fammt ibm felbft, Wenn er fid; nid)t befel;rc, foWeit mögliri), mit Tvener nnb £d;Wert p Dertitgen. SSenige läge ,^nDor War in l'onbon on Vntber-j Sd)riften bemgenuifj bereit« Derfabren. Jlllcin bamit begnügte fid) ber .^ünig nid)t: er warf fieb and) jnm 'J.H'rfed)ter ber i'eljre Don ben fieben £afro- menten wiber ben .lieformator auf. ^^m 3uti 1521 erfd;ien im ®rnd:

„ASSERTIO SEPTEM SA= || cramentoruni aduerfus Mailin. |1 Lutherfi. iüdita ab inuictif= || fimo Anglife et Fran= |1 ciffi rege, et do. Hy= j| bernia? Henrik |[ eo eins no || mini? || 0= || ctauo. f" ?Jlit 2iteleinfnf= fnng. 80 IMntter in Cunrt, bie (eijtcn a>Dei iUiitter teer. \'lm (vnbe: ,.\piid iiirlytam nrbeni Londinuiii in anlibus Pynfo- || nianis. AN. M.l). XXI. i|n;u-l() Idiis lulij. II Cum priuilegio a rege indidlo. 1"'

') SBir litfc()rniifoii iiii.> niif bie Ü*efrt)vciliiiiig be* Ihbntd'S: bic Srt)vitt ift mifbcvljolt aufgelegt, aud) in mctirevo 2pMd)cn iibcvfcjjt »ovbcn.

De captivitate Babyloniea eeclesiae praeludium. 1520. 495

©d^ön gcfdjvicbcn unb präcfjtig eingcbuubcu, nluT mit einem profobifd^ fc^lev= ifüitcn Siftidjcm fle,5icvt, umvb bas SBevf nou bciii ciigliidjcn Wcioubtcn in ;K'üin, Süljn (ilnt, und) einer fd)luül)tigcn bliebe üur uevfanimclten .Viarbinätcn fcievlid))'t bcm ^apfte, bcm oud) getuibmet mar, iibevveit^t, unb bcr 5papft beftätigte feinen 3nf)a(t bmxf) eine ii?ulle bimi il. Cftubev 1521, gemiil)vte „fvaft ieinev npoftolifel)en SÖürbe" allen, bie lefen, einen 5lblnB üon 10 2ial)ven unb ebcnfouielen Cnabvn= geneii nnb tievlie'^ bem Äönige ben xitd ,Fidei defensor", ben C^einrid) unb feine 9iad)fo(ger and) und) bem ^Ibfall 6^ng(anb5 öon ;TJom beibehielten. 3n einem be= fonbercn i>vebe an .söeinrid) VIII. ertliivte l'eo X. bcffen 5)3nd) für nntev bem a3ei= ftanb beä Ijeiligen Oieiftes bevfafjt, UHiljvenb l'lnbeve fpgleidj ftavt ,iRH'ifetten, ob es ttbevljanpt bie 3lvbeit be5 .ftönigo fei. Übevluiegenbc Wvünbe fpvedjen bafür, ba^, üornefjmlid) 3iot;n tviff^ev, iBifdjof üon 9{od)efter, bev fpötev aud) gegen Suttjevs fdjavfc ©egenfd^vift bie iievtfjeibigung bc5 93nc^e5 übcrnaf^m, baton betf)ciligt gelüefen.

Sgl. 6-. ®. gt)pvinn, 5iiiti(id)f llrfitnbfn ic. 11 <B. 2'22ff. -I. Lewis, The Life of Dr. John Fisher. London 18.55, vol. 1 S. lOTff. W. Ro.scoe, The Life and Pontificate of Leo the Tenth, Heidelberg 1S28, vol. 111 6. 45 ff. iiccfcntnctjcr, Sittftnrgffc^idjtc !c. S. 143 ff. ßöftliil I ©.074 f.

(Hm Spätgeburt nnb bennoc^ ganj unreife f?rud)t antireformatorifi^cu Seifte? ift folgenbe Sd;vift:

,'^ CAPTU II VITAS BABYLO-- || NIGA MARTINI || Lutlieri, ex ipfir- fimis facra; || fcriptur» fententij.s pla= || ne didbluta. |j (. ".) jj AVTHOF!E F. HENRI- II CO Helmefio Germipolitano. || AEDITIO PRIMA. || GO- LONIAE APVD lASPAREM || Gennepsum. || Cum priuilegio Ga-f. Maieft. il ANNO M D LVII jj' 136 SSlätter in Cftaö, le^te? «latt leer.

i^on ?nt1jerS „3?orfpicl", gegen ba§ c8 gerid)tet fein foll, fommt feV" inenig bnrin Bor, unb mae baran« nngcfüljrt mirb, ift mi^nerftanben ober üerbreljt. P5 ift ein 3?ud) öoll elenben Refd)impfe-3 über ben 3ieformator, ben ber i!crfaffcr aller ed)anbtf)aten, Uietdje in ber S?ibct ern?iiljnt merben, bejidjtigt, unb nur bap, nid)t etum jur 3Biberlegung ber ?lnfid)ten Snt^erS, merben ipsissimae sacrae scripturae spiitenliae beigebradjt. S)er „erften 9tuggnbe" ift fdjloerlid) eine 3ttieite gefolgt.

5iel)men mir baju .^mei llrf^eile Bon Wänneru, meldje ber römifc^en .ffird)e treu geblieben finb, bie fidj aber ber 5){ad)t be§ ©eifteg in ?ntl)er5 Schrift uidjt Berfd)loffen ! .Oeinrid) foriti, gctuijfmlicf) ölareau genannt, eljemale .^lumanift, fpiiter abgefagter A^einb ber Jlieforniation, änderte in einem ißriefe an lUrid) 3lBi"9''. 5^!ari5 ben 4. ^uli 1521: ,Ego sane Lutheri pene milla habeo npora, excepta iinica captivitate Babyloniea, quae inilii tarn impense placuit, ut illam ab initio ad finem iisqiie ter magna admiratione logcrim : ubi, Deum testor. discernere iicqueo, an ernditio illa summa animi istam libertatem, an ea Tca^qi^aiu iudiciiim vincat, ita ex aequo mihi certare videntur". .^aSpnr Gontarini ertlärte bem *|>npfte fiantlll., bcr ifjn ,vnn .<?arbinal gemadjt l)ntte: t'ut^er l}abc tDol)l förunb geljabt, fein 5J3ud) 'Bon ber babijlonifdjen (viefangenfdjafP \\\ fc^rcibeu ; beun nidjtö tonne erfonnen merben, ma'5 bem ßefelje Pl)rifti meljr miberfprcdje, at':- bae £i)ftem, monac^ bie (iljriften bem '.papft untermorfcn fein folleu, bcr bto| nad) eigenem

496 Ps cnptivitate Babylonica ecclesiae iirnohulium. 1520.

(i-rmcffcn Öicfctjc luadjen, abfdjaffcn uub Don beiijelbcn bispcufiren föiiiie, eine ßvöBfvc Äned)tfrf)oft a(5 bicfc (jätte iibcv bae d)vift(id;c 'Holt iiii^t ücv^ängt lucrben mögen, äigl. Ziiin.n'lii opera cur. Sclniloi- Ä: Schulthess, vol. VII 2. 17i>. 2cv *4»(H'fl '"lö bn? goncil non :5ami5 , S'fip3ig 1^09 ©. 385.

i'on ber SBirfimg, tucldjc imferc Sdjrift g(eid) nni^ itjvciu Ch1d)eincn niif finjcdie 3''itfl"iofH'ii aueübtc, (jiittni irir in bor 2?etc(jvuug 3of)nnn y.Migi'ii()agcu5 ^iiv Sad)c beä ;>iiiovmator5 ein 3?ei)piel, wenn bie (fvjci[)lnng bcs Saöib Cl)l)tväul babon im Sßefentlidjen anf lüirflidjen i'orgängcn berufen foUte. .Ciicrnad) crtlävte *J^ngenf)ogen beim evften S'iivdibliittevn be? l^udjee „lion bev baIn)lonijd)en GJe= fnngenfcfiaft" beffen Un'vfnfjev „am fjaftigeni ?.'hit[;c" fiiv ben ävgften .^{e^er, mibcr= rief ntier fein Uvtfjeii, nie er ben 3nf}alt nii(;cr geprüft I)atte, iinb crfannte in l'ntfjer „ben einigen iüann, ber in ber berbtenbeten nnb in (T-infternif, nerftriiften aBelt bie redjte 2ßa[}r(jeit )el)e".

3}g(. Drtvidis Chytraei 9ieh)r ©nc()|jen=P1)voiticn 1597 If). I ®. 37:! iiiib bnvi ß.'äi.S.SSogt, 3of)nmic-5 5Pngcnf)ngnt, Cfl6ctfc(b 1807 ®. 29f.

war in ber Kjat eine iReformations^fdjrift, bie 2nU)ex in feinem „'•Sox' fpicl" lieferte: fie fteUte ben SatrnntentÄ&egriff flnr unb feft; babnrd) Warb fie für bie Sel)rentu'idlung in ber eUangeIifd)en .(iire()e fon fjbdjftev i'ebentung. .fUiftlin 3cid)net ifjr SÖefen nnb if;ren SBertl; in folgenben SÖorten: „Tie gaii.je lHu§fü(}rung [über bie fiebcn Safvnmcnte] I}at eine ebcnfo ernfte unb würbige wie fefte nnb energifd)e .Haltung; inbeni fie mit Iicf)t»o(Ier, iuot)l bnrd)bad)ter ?(uö= einanberfetjnng anf bie Sßorte ber beiligen Sdjrift unb bie (jier gegebenen 'i^rincipien firf) grünbet, .^eigt fie jugteid) öoUe 53efannt)ri)nft mit ben ©rnnben ber ©egner unb eine aud) ben fc^olaftifdjen .<?ünften gewadjfene Sialettif. Unter allen wiffen= .fd)nftlid) tI;ecilogifdjen Sd)rifteu futtjerS fteljt fie an erftcr Stelle, Wiitjrenb fie ju-- gleid; überall flav nnb warm bie einfacben, d)riftlid) religiöfeu Sntereffen geltenb madjt. ^\)X 3"l;nlt ^eigt audj bei aller Sdjiüfe gegen bie rbmifdje 3vvlel;re nnb iqraunei bodj wiebev eine fdjonenbe 9iü(ffid)t foldjcn än^.crlidjeu 5>ränd)eu gegcn= über, bie trol! ibre« ;',ufamnu'nbange'> mit jener uod) eine beffere S^entung yilief^en über bereu fofortige i^efeitigung wenigftenö nidjt fdjledjtljin geforbert febien".

Sögt. Loftan I e. 309.

ßnbtid) fijnncn Wir niet)t unerwnl)nt laffen, bafj Sntl)erc- „"i'orfpiel" bon Giuigrn wegen ber Slnfangeworte bem (h'aemns ,;ngeid)rieben iiwrbeu. ß-raemus berid;tct barüber felbft an '^niuluc' 3?pmbafiuc', yinberleebt ben -J:!. September 1521: .Niiper in frpqiKMüi convivio quidam rogavit nie, fiuod (!SSo! iiiitiiim Captivitatis Babylonicae. Ad id rospondorc mihi saiip ppi-qiiam difficile fuit. De luilla re minus cogitarani. Post roganti. riir id f|uaprt'ict . fassus esl qiiosdam fuisse snspioatos, hoc opus rssn nicuni , quod iniliinii osset 'Vclini, nolim', non ad- nioduni ahliorrens ab oxordio Pancgyrici mei, quo Philippo ex Hispaniis reverso gralulor, qui sie incipit 'Velis, nolis'. Bella conieclura !'

Ügl. Eiiistoliio D. Erasiui ad divi>rsos, liasiloae 1521, S. l^9j.: \H:ibciltnngrn nild) in oubcri'n i^vifftn bc? t^rnSmii*.

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuui. 1520.

497

DE CAPTIVITATE

BABYLONICA ECCLESIAE

Praeliuliiiin .Martini Lutlieri.

IHESVS.

Martinus Lntherus Augustinianus Hermanno Tulichio suo Salutem.

rliin, nolim, cogor iudics enulitior fieri, tot tantis- f]nc> niagistris eertatim me urgentibus et exereenti- biirs. De indiilgcntiis ante diios annos sfripsi, scd SIC, ut me niUK- miriini in inoduiii pdoniteat editi lil)el]i.' Haerebani enini id temporis niagna r|iia- daiii superstitione Romanae tyraunidis, iiiide et in- diilgentias iion peuitiis rciicicuda.s esse censebaui, cjuas tanto hominura consensu cernebam cojnprobai'i. Xec miruni, qiiia snlns tnin volvcbani hoe saxinii. At postea, boneficio Svlvc.-^tri^ et tVatriim adiutiis, qui strenue illas tutati sunt, intellexi, eas aliud iion esse quam meras adulatonim Romanonim ini- l^ostiiras, quibiis et fidein dei et pecunias homimiin perderent. Atque utinain a Bibliopolis qiieam impetrare et omnibus qiii legenint persuadere , ut uni- 30 versos libellos meos de indiilgentiis exurant et pro omnibus qiiae de eis scripsi haue propositiouem apprehendant :

INDYLGENTIAE SVNT ADVLATORVM ROMANORVM

NEQVICTAE.

Post liaee Eecius et Emser cum coniuratis suis de primatu Papae me SS erndire coepenint.^ Atque hie etiam, ne hominibns tarn doctis ingratiis sim

aDorbcmcrfung: mo nur ed. Witeb. ftctjt, ftimmcn bic 3litSgaben uon VA5 imb 1551

übcrcin.

1-3 2ie Ü6crfd)vift ift bem Sitet beä ilrbnicfä entfpvcc^cnb gejc^t, finbct fit^ abtx an nnfem- SteHe in feiner bcr ginjclausgaben; in bev cJ. Witeli. lautet fic toie oben, bie ed. Jen. f)at für g. 0 : Praeludium D. Martini Lutlieri. ulii praecipnc de natura, nuiiiern et usu Sacra- nicntoruin agitur &c. 5 Augnstiuianus fe^tt in ber ed. Witeb. 17 .lue.ani meras B

19 quem impetrare ß 24 Emserus ed. Witeb.

') SBcvmilf^Iid) meint Sutljcr feine Resolutione.s dispntatiomim de indulc'Pntiarum vivtute 1518 f. *b. I S. 522 ff. '^) Silncfter ^iriera*. ^) ^nxd, bie Seip^iger lih

putation 1519 imb bie in goige berfetbcn Don Pcf nnb Cfmjer aiilgegangenen ©trcitfc^riften toiber l'nt^ev.

»ut5cr§ Wnte. VI. " .39

498 De captivitate Babyloniea ecclesiae praeludiuni. 1520.

coufiteor me vakle promovisso eorum opera.' Nempe, ctim Papatum iie- gassem divini, admisi esse humani iuris. Sed iit aiidivi et legi subtilissimas subtilitatos istoruni Trossuloruni , qiiibns suiun Idolum fahre statmiut (est eniiu niilii iiigenium in liis rebus n<in usquequaquo indocilo), sein mine et i.TOoj.io.stf. certus siiiii, Papatum esse regniun BabvloDis et potentiam Nimroth robust! s venatoris. Proinde et liic, nt amicis meis omuia prosperrime cedant, oro librarios, oro leetores, ut iis quae super hac re edidi exustis haue pro|)osi- tionem teneant:

PAPATV8 EST ROBVSTA YENATIO ROMANI EPISCOPT.

Probatur ex rationibus Eccianis, Emserauis et Lipsensis Lectoris m Biblici.2

Nnno de utriusqne sjieeiei ronininnione niiiii sfhola hiditur et de non- nullis aliis nuiximis rebus: liie labor est, ue et lios frustra Cratippos meos audiani. Soripsit quidani fVatei- Cremoneusis Italus revocationem Älartiui Lutheri ad sanctam sedeni,^ hoc est, qua neu ego, ut vei-ba sonaut, sed qua i:. ipse me revocat: sie enim Itali hodie ineipiunt latiuisare. Soripsit in me de utraque specie sacramenti frater alius, Lipsensis Germanus, leetor ille, ut nosti, totius Canonis Bibliei,* faeturus, ut audio, adliue maiora et mira mira- bilia. Itahis sane cautus nomen suuni obticuit, tbi-te exemphun Caietani et Sylvestri veritus. Lipsensis contra, sieut decet streuuiuu et ferocem Germa- 20 num, multis tituli versibus nomen suum, \itara suam, sanctitatem suam, seientiam suam, officium suum, gloriam snani, lionorem suum, pene et Calo- •podia sna (•elel)ravit. Hie procul dubio nou medioeria discam, quandocjuidein ad ipsuui filium dei scribitur nuneupatoria Epistola:^ tani familiäres sunt bi saucti Cüiristo regnauti in eoelis. Deinde trcs milii jiicae'' liie videntur 25 lo(|ui: una l)eue latiiia, alti'ra melius graeca, tertia optime Haebraica." Quid hie mihi, Hermanne mi, agendum putas aliud (juaiu ut aures arrigam? Res Lipsiae agitur per obser\-antiam sanetae Crucis.

Hacteims ego stultus seusi, pulehrum fore, si pro laieis utracjue speeies sacramenti porrigenda statueretur Concilio generali.'* Haue sententiam frater :w plus quam doctissimus correctiuMis dicit,* Netjne praeceptimi esse neque eon- sultum sive a C'iu-isto sive Apostolis, ut utracpie speeies ))orrigatur laiiMs, ideocjue Ecclesiae relictuin iuditio, (piid hie facicndum omittendumve sit, eui necesse sit obedire. Haee ille.

ü Nimbrotli K 7 supia liae ed. Witcb. l.')r>l 2C ebralca eil. Witub. 32 sive

ab Apostolis cd. Witeb. :sy cnnimittendumve od. VVitcb. l.'iöl

') IJalirf) in b iibevifjjt: „bc!fiiii irf), bn? irf) ir irf)ribfn |(1: ir idjcl] luift (iffiivbfvt tjnii". ') '•ilm-iuftimis \UUiolb. ") giflic (i-iiUcitmid ®. 48(if. ') £ifl)f (i-iith-itiinn 3. 4.<". f.

'J ilfll. 15-iiiUMtinifl S. 48."). ") iiicai'. in licil „ajjclrn", in 0 „nlftovn" iibftict.it. ") Spott

über bn* (yfiiiljd) bi'v bvci Spvndjcii in boiii "Jlbfiljuitt i\o nninino .b^su j. tviiili-itmig ®. 485. •) Sögt. ibb. ir Z. 742. ») -itfil. -.Uluclb* Sdn-ift »^l. «" !• 3: 4^'. (B". Öiii".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 409

Rogas forte, <|ii:ic iiiteinperiae hominem agitent, aut contra quem seril)at, (lainuarim iiniiis speciei iisiim et Ecclesiae iudicio reliquerim utrinsqiip usniii h;tatu(ii(lnm,'- id (|iiocl et ipso conattir asscrorc, co ipso contra nie jiMü'iiatnrns. IJcspondco, id goinis dispiitandi oiiinihus familiäre esse, qni contra

6 Luthcrum scriliunt, ut hoc asserant qiiod impugnant, aut fingant quod impngnent.

Sic Sylvester, sie Eceius, sie Emsrr, sie Colonieiiscs quoque et I^ovanienses,

a (juorum ingenio si hie frater rceessisset, contra Lutherum non seripsisset.

Sed aceidit iiuic honiini ali(iui<l i)rae caeteris foelicins. Cum enini

esset probaturus, ne(|ue praeceptum neque consnltum sed arl)itrio Ecclesiae

in relictum ntrius speciei usum , inducit scripturas, quihtis probet, praecepto Christi esse unam pro laicis statutam speciem, ut sie verum sit, novo hoc scripturae Tnteq)rete , unam speciem non praeceptam et sininl praeceptam esse a Christo. Huius genere disputationis novae, scis, ut Lipsenses isti Dialectici pecnliariter ntantur. Nonne et Emser, cum priore suo libello pro-

i'i fiteretur, sese candide de me loqui, et a me eonvictus de tetenüma invidia foedisque mendaciis, in posteriore me confutaturus utrunque plane confitetui-, et uigro et candido animo sese scripsisse?^ Bonus scilicet vir, ut nosti.

Sed audi nostrum speciosum speciatorem, apnd quem idem est arbitrium Ecclesiae et praeceptum Christi, rursus idem praeceptum Christi et non

20 praeceptum Ciu-isti, qua dexteritate probet, unam tantum speciem laicis praecejjto Cliristi, id est arbitrio Ecclesiae, dandam. Literis enim maiusculis signat in hunc modum 'FVNDAMEXTVM INFALLTBILE'.* Deinde tractat^ c. vi. lohan. incredibili sapieutia, ubi Christus de j)ane coeli et pane3oiiG,3r..4i vitae, qui est ipse, loqiiitur. quae verba homo doctissimus non modo ad

2^ sacramentum altaris trahit, verum et hoc f'acit, ut, quia Christus dixerat 'Ego 3oii. 6, 5i. sum pauis vivus' et non 'Ego sum calix vivus', concludat, uon nisi unam speciem sacramenti pro laicis eo loco institutam. Quod vero sequitur 'Caro Zou. s, 55. mea vei-e est cibus et sanguis mens vere est potus', item 'Kisi manducaveritis Soi)- 6, 53. carnem filii hominis et biberitis eius sanguinem', cmn pro utraque specie

30 videretur fraterno cerebro invicte contra imam jnignare, Hui quam foeliciter et doete eludit in hnnc modum, Quod Christus bis verbis alind non voluit, C|uam, qni unam speciem accipei'et, sub eadem utrunque, eamem et sangm"nem, aceiperet! Haec ille pro fundamento suo infallibili tam digne'' sancta eoelestique observantia structurae.

1 intemperies E 2 iuditio B 17 ut iiostri eil. Witeb. 1.J45 23 coeli et de

pane ed. Witel). 29 cum fc^tt ed. Witelj.

') Sfn ber nltcn Übctje^img ift non übergangen: „fo icf) hod) ucrmorffcn (job bcn brnd), bas fncrnmcnt nnbcr finctlci) geftalt ,511 nitpfnfien" b. '-) 3]gl. 3?b. II 2. 742. ') Sßgl.

imfetc (Jinleitung ju Ad rtpfroceroteni Eni.spnanum M. Lutheri additio VA9 iBb. II ©. G.'j.jff. «) illluclb« 2d)vift m. »''. ••) (Sbcnba »I. SSüj^f- 33 4i>. 6ija. 6iijb. ji.. ^itj". g4äf.

') digne tnirb in bcr ed. Ei-lan.Lf. qU 'JlbBcvb gefaBt, es ift nber 1 = dignae) StbjettiD unb gct)5rt 31t stnicturae; liberfe^e: „fyiinbamfnt eine? bcr t)filigni unb t)iniinli|(^cn Obfcronnj fo toürbigcn ^Queä".

33*

500 Re captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

3oi). 6. Ex isto mmc disce et tu queso nieciim, Chnstum c. vi. lolian. jirae-

cipere unam spceiem, sie tarnen, ut lioc ipsum praecipere sit id quod relinqui arliitrio Elcclesiao, ad hee, Christum in oodeni capitiilo loqui duntaxat de laicis, uon de presbyteris. Xani ad hos non pertiiiet pani.s vivus de celo, id est luia species sacramenti, sed forte panis mortis de inferno. lam quid 5 de diaconibus et hypodiaeonibus ^ fiot, qui iieque laici sunt neque sacerdotes? hos oportet hoc cximio autcjre ncfpie una netjue utraquc speeie uti. Intelligis, mi Tuliclii, morcm tractandae soripturae observanticimi et novuni.

3oi). c. Sed et lioc disces, Clvristum lolian. vi. de sacramento eucharistiae loqui,

3of). fi, 29. cum ipse doc-eat, se loqui de fide inearnuti verbi, dioens: Hoc est opus dei, lo ut credatis in eum quem ille misit. Verum huic Lipsensi Bihliornm pro- fessori hoc douaudum est, ut e quolibet scrijiturae loco probet (juodlihet. Est enini Theologus Anaxagoricus, immo Aristotelieus, cui nomina et verba transposita eadem et oninia significant. Sic enim aptat scripturae testimonia per tütum librum, )it, si velit probare Chnstum esse in sacramento, ausit n incipere 'Lectio libri Apocalypsis beati lohannis Apostoli': quam enim hoc verbum aptc diceretur, tarn sua dicuntur omnia, et existimat homo prudens, copia allegatoruni se haue suam maniani ornaturnm.

Praetereo caetera, ne tc eneceni sentina huius gi-aveolfntissimae cloaeae.

i. Cor. 11,23. In fine'-' Panlum i. Corint. xi. adducit, qui acce))isse a domino se et tradidisse so

C'orinthiis et panis et calicis usum dicit. Hie iterum noster speciator, sicnt

ulii(iue scripturas egregie traotans docet, Paulum ibidem permisisse utranque

speciem, non tradidisse. Quaeris, unde jirobet? E capite suo, sicut et illud

3oii c: Johan. vi. Nam hune lectorem non decet rationem reddere eorum quae dicit, cinn sit de professione eorum, qiii visionijbus suis omnia probant et doceut.' si Docemur ergo et hie, Apostolum eo loci non ad universos Corinthios scrip- sisse, sed ad laicos tantum, ideo sacerdotibus illic nihil permisisse, .sed j)ri- vatos esse nniver.so sacramento, deindi' (|Uod nova graimnatica 'Accepi a domino' idem sit quod 'permissum est a domino', et 'tradidi vobis' id est 'permisi vobis'. Hoc, rogo, insigniter nota. Nam hinc non modo Ecclesiae, 3o sed cuilil)et passiin ncbuloui licebit, hoc magistro, jtermissionem facere ex nniver.sis jiraeceptis, institutis, {inliii:iti(inil)us Cin-isti et A]>o,stolorum.

Video itaque, hominem Inmc angclo Satanae agitatuni et eos ([ui colhi- (iunt hoc (|na('rere, ut per me iiomen aucujx'ntm' in numdo, (piasi digni iiicrint cuiii [..utluni congredi. sed f'rustrabitur eos spes sua et contempti 3.i non iiiiHiiiiaburilur a mc inqier|n'tuuin. Una hac contentus ei-o responsione ad universos eonuii llbros. C^uod si digni sunt, (pios ('iu'istus ad sanani

3 ]iaoc B tlumtaxat C C iliaciiins pt liypinliiicoiils cd. W'iteli. 1(> loanuls liK

2C CO loco cd. Witeb. 15.51 30 !ii |icr|ictiiiiin CK cd. Witcli.

') S" 'j: „3i$nS gf|d)id)t bann mit bm cunngclifrn imb fpiflelcven?" ') 3?l. Siij».

') ®cineint ift bev Crbrn bfr gronji^trincr.

De captivitate Babylonica ecdesiae praeluclium. 1520. 501

nientem reducal, ovo, ul u\ laciat jniscricDidia siia: si digni iidii sunt, precor, nt 11011 crssciit scriburc talt's libro.s, vi liohto.s vcritatis iit iion alio.s iiiLTcaiihir legere. Viilgo et vere dieitur:

Hoc .scio pro certo, quod, si cum stereore certo,

5 Vinco vel vincor, semper ego maculor.

Dciiide, (juia video, illis otiiini et eliartas abiindare, dabo uperam, iit negotium .scribeiidi luibcaut eopio.sum. Praecurram euim, ut, dum gloriosissiiui vlctores de una aliqua mea haeresi (ut eis videtur) trium})haut, ego Interim novani moliar. C'upio cnini et ego, hos insigues bellorum duces luultis (itulis

10 ornari. Itaque, dum illi murmurant, a me laudari iitriustjue speciei coiii- mmiionem et in raaxinia ista seque dignissima re foelicissime occupantiir, ego procedam et iam conabor ostendere, omnes esse impios, qui utriusrjue speciei commuuionem laicis denegant. Quod ut commodius i'aciara, i)rac- ludam de captivitate Ecdesiae Romauae, suo tempore daturus j)lu-

15 rima, ubi Papistae doctissinii hunc librum superaverint.

Hoc autem facio, ne, si pius aliquis lector mihi fuerit ol)vius, offen- datur sterctiribus istis a me tractatis et iuste queratur, sese nihil legere, (juod aut ingenium colat et erudiat aut saltem occasiouem det eruditis cogitatio- nil)us. Scis enim, quam ini(juo auiino ferant aniiei, me occui)ari istorum

2u hominum sordidis strophis, qiias ipsa lectione dicunt abunde coufutari, a me vero meliora expectari, quae Satan per eos tentet impedire. Horiim cou.sUia tande'ii statutum est sequi et rixandi iiiveliendiijiie negotium crabronibns istis relinquere.

De illo Italo fratre Cremonensi nihil dicam, Quod homo simjjlex et

35 Idiota aliquot locis rhetoi'icis me conatur ad sanctam sedein revocare, a ()ua noudum me recessisse mihi conscius snm uec ullus commonstravit. Agit enim potissimum locis illis ridicidis,^ quod gratia ])rofessionis meae et Im- perii ad Germanos trauslati debeam commoveri, videturque omnino nou tani mei revocatioiiein (juam laudes Gallorum et Romani Pontifieis seribere vo-

30 luisse, cui permittendum est, ut hoc qualicunijue opusculo obsecjuiimi suum testetur, nee meretur dure tractM'i, cum niüla uialitia videatur agi, nee eru- dite confiitari, cum mera inscitia et im})eritia nugetur omnia.

Principio oeganda mihi sunt Septem sacramenta et tantum tria pro tempore poneuda, Baptismus, Poenitentia, Panis, et 35 haec omnia esse per Romanam curiam nobis in miserabilem captivitatem ducta Ecclesiamque sna tota liliertate spoliatam, (juauquam, si usu scripturae loqui velim, non nisi uuum sacramentum habeani et tria signa sacramentalia, de quo latius suo tempore.

2 veritatis nou E 20 refutaii ed. Witeb. 2.5 Iuris ed. Erlang. (»erbtUdEll 36 tota fe^It E ') 3n ber Revocatio Martini Lutherii ad sanctam sedem SSI. eiij''ff. f. Einleitung ©.486 f.

502 L)i3 captivitatL' Babylonicii ecclesiac i)ivu'lui.liiun. 1.J2U.

Nuuc de f^acrameiito paiiis, omiiiiini priiuo.'

Dicaiu itaque, quid et in lioc sacrameuti ministerio meditatus pronio- verim. Natu qvio tempore .sermoneni de Eucharistia- edebain, in ii-^u euiii- luuni iiaerebaru, uihil de Papae sive iure sivc iuiuria sollicitus. At uuiie, provocatus et exercitatus, immo per viin raptus in hanc harenani, dabu libere 5 quae sentio, rideant sive plorent Papistae vel universi in ununi. 3uii- G. Primvm, c. vi. loiiaunis in totum est seponendum, ut quod nee syllaba

(juidem de sacrainent(i lo(piitur, nun modo (juod sacrameutum nondum esset institutum, sed multo magis quod ipsa senuonis et sententiarum cou.sequeutia 3ofi. 6, ü3. de tide, ut dixi,' incarnati verbi Christum loqui clare ostendunt. Dicit enini lu 'verba mea spiritus et vita sunt', ostendens se de mauducatit)ne s[)irituali iiKjui, qua, qui comedit, vivit, cum ludaei de carnali eum iutelligerent ideoque litigarent. At nulla manducatio viviticat nisi fidei. haec enim est vere spiri- lualis et viva manducatio. Sicut et Augustinus dicit ,'ut ijuid paras ventrem et deutem? crede, et manducasti'. 8acramentalis enim non vivificat, cum 10 multi manduceut indigne, ut non possit de sacramento intelligi hoc loco locutus.

Sunt sanc (|uidam liis verbis ad sacrameutum docenduni abusi, ut et Decretalis 'dudum' et multi alii. Sed aHud est, abusive scrijjtura«^, aliud, oDf). 6, bi. legitime iutelligere, alio(piin, cum dicit 'Nisi manducaveritis carnem meam et 20 biberitis sanguiuem meum , non iuibebitis vitam', omnes inf'autes, omues in- tirmos, omnes absentes aut quoquo modo impeditos a sacrameutali maudu- catione damnaret, quacunque fide praestareut, si sacramentalcui mauducationem ibi praecepisset. Sic Augustiuus li. ii. contra lulianum ex luuocentio j)robat, etiani iufantes eitra saeramentum manducare cameni et bibere sanguiuem 25 Christi, id est eadem fide Ecclesiae comnnmicare. Sit ergo rata haec sen^ Soft. 6. tentia, c. vi. loliaunis niiiil ad rem f'acere. Unde et alias scripsi, * Boemos uüu posse pro utraque specie tuenda huic loco fideliter inniti.

Duo ita<jue sunt loci, (jui de hac re clarissime tractant, Scriptura Euan-

1. cdv. ii.gelica in caeua domini Et l'aulus i. Corint. xi. t^uos videanuis. Consonaut 3u

"^J^ijj*- jj- enim .sibi Mattheus, Älarcus et Lucas, Cluistuni dedisse discipulis omnibus

~"'^- --'• totum sacrameutum, Et Paulum utranque tradidissc partem certum est, ita

ut uullus tarn impudeutis frontis unipiam flicril, qui aliud diceret. His adde,

^jj''''-j'*'^^- (juod Mattheus rel'ert, non de paue Christum dixisse 'mandncate ex hoc

omnes' sed de csUice 'bibite ex hoc omnes', et Mai'cus item non dicit 'mau- 3.s ducaverunt omues' sed 'bil)crunt ex eo onmes', utcnpic imiversitatis uotam

2 in liuius sacrameuti K 7 luaiiiiis E 2U aliuciui ed. Witolj. 27 loaiiuis E

Boheraos ed. Wiieb. '2'J 3u bcv ed. leii. ift B0lt)cr VK (OE.NA DU.MINI alä Üljcr(dörift

ciii9c|c()oJicu uiib i()v Ijat \iä) bic ed. Erlang, angcfii^lojfcii

') a3orftc()citbct Sotj Ucttritl bic Übor(c^tift, h)ctd)i; iitnii und) bcm i!ctia()ri.'n bei bcit aitbereit ©alvamtiiti'n Ijicv ctlumtcn juUti'. -) £. Sb. II £. 742ff. ■') .sielje Ijicr

<5. .500. ') Sicljc l)ier S. 80.

De (iiiitivitatp Babylonicii (x-desiiic pi-auludiuni. 1520. 503

ail ciiliccni , nun ml paiiciii [loneiis,') ((luisi spiriUis fiituriim liuc Hchisma pracvideril , ((IKmI c-alicis cnmmunidiK'iii |)n)liil)crct aliquiluis, (Hicin ClirisUi.s umnilnis volucrit ussu fommuueni. Quiuita, putas, furia in iiu.s iusaiiirt'iit, si vocahiiluiu 'oinnes' ad pauem et noii ad calioem positum invenissent? nulliini

5 iiobis prorsus cftugium relintjuercnt, daiiiarent, liaercti(-os decerncrcnt, scliis- maticos dainiiarent. At cum a noi^tra parte .stet contra ipsos, iniUo ."iinuut st'se claiidi .syllogisnio, lioniiucs lilKTrimi arbitrii etiani in iis qiiae dei .sunt luiitandis, renmtaudi.s et omnibii.s confundcndis.

Scd fiiijic me ex adverso stare et duniinos nieos paj>istas interrof^are.

10 'riitiim ^acranientiim seu utraque species in coena dumini aut datuiu est soii.« presbvteris aut simul laici.s. Si solis presbyteri.s (id euim volunt), iani iiiilli» modo licet ullani .spccieni dari laicis. Non enim temere dandiim esl , ciii Christus ])rima in.stitutione non dedit. Alioquin, si unani Christi institu- tionem permittinuis mutari, iani universas eins leges fecimas irritas, et i|ui-

15 übet audel)it dicere, se non ligari ulla eins lege aut institutione. Uua enim iudividua tollit, in scripturis maxime, universalem. Si sinnil et laicis, iani inevitabiliter sequitur, laicis non debere negari utnuniue >-pecicm. Quod si denegetur dari peteutibus, impie et contra Christi l'actuni, excmpluni et in- stitutioneni agitur.

«0 Ego fateor, ista me ratione, mihi invicta, superatuin nee legisse nee

audivisse nee iuvenisse quid contra dicam, Cum hie Christi verbum et exemplum stet firmissime, ubi non permitteudo sed praecipiendo dicit 'Bil)iteimatt6.26,37. ex eo oiunes'. Si enim omnibus bibendum est et illud iiou possit solis presbyteris dictum intelligi, certe impium est, laicos petentes ab eo arceri,

25 etiam si angelus de coelo hoc faceret. Nam (|Uod dicuut, Ecclesiae arbitrio relictiim esse, distribueudam utrani speciem, sine ratione dicitur, sine autori- tate producitur et eadem facilitate conteiunitur qua probatur, nee contra ad- versarium aliquid facit, qui verbum et factum Christi nobis o])])onit: (juare verbo Christi est referiendus, at hoc iiou habcnuis.

30 Si autem utra species potest uegari laicis, poterit eis et pars baptismi

et poenitentiae tolli eodem arbitrio Ecclesiae, cum ubique sit ])ar ratio et potestas. Quare, sicut totus baptismus totaqiie absolutio, ita totum sacra- nientum panis est omuibus laicis daudum, si petant. Satis autem miror, eos asserere, presbyteris nullo modo Heere in missa unam speciem aeeipere sub

35 peccato mortali, nulla alia causa, nisi quod (ut onines unanimiter dicunt) utraque species sit unum plenum sacramentum, quod non debeat dividi. Dicant ergo mihi, quaeso: cur laicis licet di\idi et solis eis non dari inte- grum sacramentum? Nonne suomet testimonio confitentur, aut laicis dandam utrauque speciem aut uua specie non dari eis legittimum sacramentum?

13 Alioqui ed. Witeb.

') ponens, in b „jüjc^tomcnb" Uetbeutjdjt.

504 t)e captivitate Babylonica ecdesiac iinieludiuui. 1520.

(iuuiuudu in proisbyteris uon est sacrameutum plenum uua species, et in laicis est plenum? Quid mihi arbitrium Ecclesiae et potestas Papae liic iactatur? Non per haee solvuutur verba tlei et testinionia veritati.s.

Ultra sequitur: .si vini speciem j)ote.st Ecclesia tollere laieis, potest et pauis speciem tollere, ergo poterit totnni sacrameutum altaris laicis tollere s et Christi iiistitntioneni penitus in eis evaeuare. 8ed qua, rogo, autoritate? Si autem non potest panem aut utruuque tollere, nee viuum potest, nee potest haberi, (piod hie dici potest adversario, cum eandem in utra, quae in utraque specie, potestatem esse oporteat: si uon in utraque, nee in utra. Opto audire, (juid hie adulatores Romani veliut dieei'e. lu

Sed quod maxime omnium lu-get peuitusque me coueludit, Christus

aRattD.36,28. dicIt : Hie est sanguis mens , qui pro vobis et pro multis eftundetur in remissionem peccatorum. Hie clarissime vides, sanguinem dari omnibus, pro tjuorum peeeatis fusus est. Quis vero audeat dipere, pro laicis uon esse fusum? An non vides, (juos alloquitur dans calicem? Noune omnibus dat? is Nonne pro onuiibns fusum dicit? 'pro vobis', inquit, esto, sint ii sacerdotes,

S3iattf).26,27.'et pro multis', ii non possuut es.se sacerdotes, et tamen dicit 'Bibite ex eo omnes'. Vellem et ego hie uugari facile et verbis meis illudere verba Christi, ut mens nugator faeit. Sed scripturis redarguendi sunt, (|ui scripturis nitun- tur contra nos. 20

Haec sunt (piae me prohibuerunt Boemos damuare, ipii, sive siut mali

sive boni, certe verbum et factum Christi habeiit pro se, nos autem neutrum,

sed tantum inane illud hominum conuiientum 'Ecclesia sie ordinavit', cum

. nou Ecclesia, sed tyranui Ecclesiarum citra eonseusum Ecclesiae, id est

populi dei, i.sta ordiuarint. 25

Obseero autem, (juae est necessitas, quae religio, quae utilitas, laicis negari utranque speciem, id est signum visibile, quaudo omues conceduiit eis rem sacramenti sine siguo? si rem coucedunt, (juac maior est, cur siguum, ([uod minus est, non coucedunt? In onmi euim sacramento signum, in(|uan- tum signum, incomparabiliter minus est (juam res ipsa. (^iiid ergo pruiiibet, 30 in(juam, minus dari tjuando maius datur? nisi (juod mihi liac permissioue irati dei vidctur coutigisse, ut esset oecasio sehismatis in' Ecclesia, qua signi- ficaretur, uos re sacrameuti iam dudum amissa proi>ter signum et id (piod minus est contra rem maximam et solam puguare, sicuti (juidam pio ceri- mouiis j)ugnant contra charitatem, immo cei)tum vid(^tur hoc monstrum ' eo 35 tempore, ijuo pro divitiis muudi eepimus contra Christiauam charitatem in- sanire, ut deus ostenderet hoc terrifico siguo, no.s signa maioris ducere quam

U peiiitusfiue nee conclvulit t' peuitusque liaec coucIudit K 12 effumlitur ed.

Witel). l.") allutiuatur !•; 21 llolieinns eil. Witeb. 27 uegare ed. Witeh. Ulib

ed. Erlang. 34 caeremoniis ed. Witeb. 35 coeptum VE 36 coepiinus t'E ed. AVitcl«.

') nionsti-uni, in li Tjict luie und) iiiibcv^jluo biud) „inii(',luuiibci" iiboiii'l;!.

Do captivitate Babylonica ccelesiiiL' luaoludiuni. 1520. 505

res ipsiis. Qiiau pcrversitas, si baptisando cuncedas fidcin dari l)a])lisnii, ueges autem siguuni fidei ciusdein, iil est, ai|itainl

Ultimo, stat invictus Paulus, oinuium ub.strucus ura, i. Curiut. xi. 'Ego i liovn.ss. aecepi a domino, quod et tradidi %-obis'. Non dicit, ut e suo cerebro irater '

5 meutitur, 'permisi vobis'. Nee est verum, propter contentionem illoiuin utrauque spcciem donasse, primo, quod textus ipse indieat, m^n de utra()Uc specic! fuisse conteutioneiu, sed de coutemptu et invidia abuudantiuni et egeutiuni, ut clarus est textus, diceus 'Alter csurit, alter ebrius est, et con-iiiot. 11,21. fuuditis eos (pii non liabcnt', -deinde, quod non loquitur de prima sua tra-

lu ditione: non enim dicit 'aceipio a domiuo' et 'do vobis', .sed 'aecepi' et 'tradidi', .seilieet in initio pi-aedicatiouis, longe ante hanc contentionem, signi- Hcaus utrauque .speciein eis tradidisse, (juod 'tradidisse' est 'praecepisse', sicut alibi utitur eodeui verbv). Nihil ergo sunt (piae fraternalis fumus^ hie de permissioue sme seripturis, sine ratione, siue causa conglomerat. Adversarii

15 non querunt, tjuid ipse somniet, sed quid scri|)tura in his iudicet, ex «jua uec ajjicem potest producere j)ro suo somuio, cum illi tanta fulniina pro sua tide proferant.

Surgite ergo hie, universi adulatores Papae, in uunm, satagite, defeudite vos ab impietate, tyrannide, laesa maiestate Euangelii, iuiuria fratemi op-

«u probrii, qui haereticos iactatis eos, qui uou seeuudum merum capitis vestri somnium contra tarn patentes et potentes scripturas sapiunt. Si utri sunt haeretiei et schismatici nominandi, nou Boemi, non Graeci, (juia Euangeliis nituntur, sed vos Koniani estis liaeretici et impii sciiismatiei, qui solo \'estro tigmento praesiuuitis contra evidentes dei scripturas. Eluite haec, viri.

55 Quid vero magis ridicuhuu et fratemo isto eapite dignius diei potuit

(juam Apostolum particulari Ecclesiae, scilicet Corinthioruin, ista seripsisse et permisisse, non autem universali? Uude haec probat? Ex solito penu, nempe pi'oprio et impio caj)ite. cum universalis Ecclesia Epistolam haue pro se acceptat, legit, sequitur in omuibus, cur non etiam in hac parte?

30 Quod si demus, uuam Epistolam alitpiam Pauli aut uuum alicuius locum nou ad universalem Eeclesiam pertinere, iam e\aeuata est tota Pauli autori- tas. Corintliii enim dieeiit, ea quae de fide ad Romanos docet non ad se pertinere. Quid blasphemius et iusanius hac iusania fingi possit? Absit,

3 i. Coriut. ii. ABCE 12 is ti-adidisse B 22 Boliemi ed. Witeb. 29 acceptel, legat, sequatur E

') Sllüetb in ieiner Sdjtift SL Siij^: -Corinthii sicut errarant in sacrauu'nto baptismatis et luatrimonii. ita et in sacraiuento Eucharistie erraverunt. Ideo antequam illis sub utraque specie communionem permisit, dixit 'prinium quidem convenientibus vobis in eeclesiam audio scissuras esse inter vos et ex parte credo.' . . . Postea de Eucharistia agit, permittens illis communionem sub duplici specie ut ecclesie parti- culari propter eorum erroneam contentionem." -) i'ratex'nalis fumus, in b: „bct bttöudjt btübct".

506 De eaptivitate Baliylonica ecclesiae praeludium. 1.520.

ahsit, iil ullus ai)ex iu tutu Paulo sit, (juem noii debeat iinitari et servare Iota univer.'^alis Ecclesia. Non sie .senseruut patres iisqiiu in liaec teinpura 2. iim. 3, 2. periculü.'.ia, in ((uibiis pracdixit Paulus futiu'o.-^ esse blaspheiuos et caeeos et iiiseusatos. Quorum unus hie frater vel prinuis est.

Sed demus iusaniam haue iutolerabilera. 8i particulari Eeclesiae per- s misit Paidus, recte ergo Graeci, recte Boemi f'aciunt, etiam te autore: sunt enim particukyes Ecclesiae. quare satis est eos uou agere contra Paulum, salteui permitteutem. Porro, Paulus periuittere uou putuit alitpiid contra Cüiristi iustitutuui. Oppouo igitur, Roma, tibi et omuibus tuis adulatoril)us hos Ciu'isti et Pauli sermoues ]iro Graccis et Boemis, uec poteris uuo pilo lo moustrare, potestatem tibi esse datam liaec mutaudi, niulto minus alios propter tuam praesumptioueni ueglectam haereticos criminandi, sed tu digiia es im- pietatis et tyrauuidis crimiue accusari.

Ad haec legiunis iu (Jypriauo, (jui unus contra ymnes Komanistas satis poteus est, (jui lib. v. sermoue de lapsis testatur, multis iu Ecclesia illa nsuin is fuis.se laicis, ctiam pueris, utranquc s[)cciein, iumio corpus dumini in manu dari, ut j)er multa exempla docet. luter caetera e vulgo (piosdam sie in- crepat: Et quod uon statim domini corpus in(|uiuatis manibus accipiat aut ore polluto domini sanguincm bibat, sacerdotibns sacrilegus irascitur. Yides, hie de laicis cum loqui sacrilcgis, (jui a sacerdotibns corpus et sauguinem 20 accipere volueruut. Habes hie, adulator niiser, quod gannias? die, et iiunc sanctum mart^Tem, imum in Ecclesia apostolico spiritu doctorem, esse haere- ticum et in particulari Ecclesia permissioue iisum.

Recenset ibidem liistoriam se teste ac preseute l'actam, ul)i diaconum caliccin int'anti puellae dedisse, immo r'eluctanti eidem int'udis.«e sanguinem 25 domini apertissime scribit. Idem de saucto Donato legitur, cuius calicem l'ractnm, O miser adulator, i|uam frigide^ cludit! 't'ractum', inquit, 'calicem lege, sauguinem datum non lege'.-' Quid niirum".' «jui in sacris scripturis intelligit (juod vnlt, etiam in historiis legat quod \iilt. Sed uun(|uid per hoc stabilitur arbitrium Ecclesiae aut cout'utautnr luieretici? m

Verum haec abunde satis: non enim ut illi respouderem haec Cücjii, (|ui diguus non est responsionc, sed ut rei veritatem ajicrirem.

Concliido itaquc, Negare utranquc speciem laicis esse imjiium et tvrau- nicum nee iu mann ullius augeli, ueduiu Paj»ae et Concilii euiuscunque, ncc

6 Buhenii ed. Witel). 10 Bohemis ed. Witub. 19 irascatur 10 24 diacomis

alle 3lu§8ol>cn 27 calicem ego E W stiliilitet ABC ed. Erlang. -il caejii 1!

') quam frigide, in h „Inie latu" übcrfc^t. -) 'ätlDcIb I)altc in feiner Sdjvift

581.(0" bic iyefd)id)tc mit bem .^erbtodienen .ftcld), mic fie fid) nnd) Gregor, in diul. nudj in bev fofl. Lonibardica liistoria fiiibet, nl^ (*inlunnb gegen bie vöinijdic ^>rnyij bei bct 9Uienb= niQljtafeiev aiigcfiif)tt : ,Historia Ponati habet: Cum diaconus administrai-et Christi san- guinem poiiulo. imi>ulsuiii all intidelibus jiassus ladens vitreuin IVegit ealieem, riiieui sanctus Uonatu.s rciiaravit," unb bnnn ,iiiv älMbevlcgung br.jfeU'en (jinyigcfiigt: ,,Hc(>arationem calicis in Gregorio lego, sed administrationem sanguinis non invenio'.

De Liiptivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 15'20. 507

luoror (lonciliuni Constiintiense,' <'iiiiis autoritas si valct, <iir iinii valet et Basilit'iisi.s, (|iio(l contra .statuit, Bocmis liceru ntraiujiiu spfcicni siiscipere, «juod multa dispiitatione illic oljteiituin est, iit extaiites aniiales et literae Concilii jjrohant? quod Adulator^ iste igiionins addueit pro huo somnio: adeo

5 prndeiiter oiuuia tractat.

Prima ergo captivitas luiiiis .sacrainenti e.st quo ad eins sab- stautiam seil integritatem , i|Uaiii iiolii.s al)stulit Jiomana tyraiiiiis, Noii (piod pecceut in Christum qui una specie utuntur, cum Christus non preceperit ulla uti, sed arbitrio cuiuslibet reliquit dicens 'Quotiesctm((Ue haec feceritis, iisot. ii,;ii.

111 in mei menioriani f'acieti.-;', 8ed quod Uli [jeccant, qui hoc arbitrio volentibns uti proiiii)cnt iitranquc dari: culjia iion est in laicis, sed sacerdotibus. SacranuMituni non est sacerdotuni sed omniuni, nee domiui sunt sacerdotes sed niinistri, debentes redderc utranque speciem petentii)us, quotiescunque petieriut. Quod si hoc ius rapuerint hiicis et vi uegaveriut, tyranni sunt,

15 laici sine culpa vel una vel utraijue carent, fide iuterim servandi et desy- derio integri sacramenti. Sicut baptismum et absoUitioneni debent peteuti, lau(juani ius hal)euti, ipsi miuistri, quod si uon dederiut, peteus pleuuin iiabet fidei suae meritum, ipsi coram Clu'isto servi neiiuani accusabuutur: sicut olini in Eremo saucti patres in multis annis uou communicaveruut ulla specie

so sacrameuti.

Ita(jue uou hoc ago, ut vi rapiatur utra(jue species, ijuasi uecessitate praece})ti ad eam cogamur, Sed couscieutiam instruo, ut patiatur quisque t\Tauuidem Romanam, sciens sibi raptum j)er vim ius suuni in sacramento propter peccatum suum. tantum hoc volo, ue ijuis Komauam tyrannidem

25 iustiticet, quasi recte fecerit, unam speciem laicis prohiljeus, sed detestemur eam uec consentianuis ei, tarnen feraiuus eani non aliter, ac si apud Turcam essemus captivi, uIk neutra specie liceret uti. Hoc est, quod dixi,^ mihi pulchruui videri, si generalis Coucilii statuto ista captivitas solveretur et uobis Christiana illa libertas e manibus Komani tynuuii restitueretnr et

3u cui(jue suum arbitrium jietendi uteudiijue reliufiueretur, sicut in baptisuio et poeuitentia relinquitur. At nunc cogit siugulis annis uuani speciem accipi eadeni tyraimide: adeo extiueta est libertas uobis a Christo douata: sie meruit imjiia nostra ingratitudo.

2 Basilien. ABCE, luas Wir, Weit coi'cilii autoritas ju ergänjcn ift, mic oljcn aujgetöft ffoben ; Basiliense ed. Witeb. unb ed. Erlang. Boheinis ed. Witeb. 7 trauuis B 9 eui-

libet E Quotienscuiique BE 10 Sea (oni Sanbe be§ un§ Boilicgcnbcn Sj:emplotÄ vtt-

tnutl^tic^ Bon bcm 2Bittcn6crgci fiorreftor geticfJErt Sed) quod A 12 ueque domiui E

1.3 quotienscunque E 14 pecieriut B 22 paciatur B 20 ue consentiamus CE

') 9UBc[b ()attc fid) am Sdjluffc feinet Scf)rift auf ba-j Decietum Constantiense . iit toelc^cm bie (Jntjieljuiig bec- i'aicntcldjä beftätiflt ift, berufen. -i Adulator, in b ^iet butd)

„fu|enftric^er" gegeben, Voxljn butc^ „liebtofeer" ober butd) „fdjmeijc^let". ') ©ielje S8b. II

©. 742.

508 De captivitate Babylonica ecclesiae iiraeludium. 1520.

Altera captivita.s eins de in .sacranit'nti luitior est, ([uod ail cun- scientiani spectat, sed <|uani niulto omnium periculosissimum sit taugere, iieduni daimiare. Hie Viglephistii et sexceuti.s nomiuibus haereticus ero. Quid tuiii? po.st<^uam Komauus Episcopiis Episcopus esse desiit et tvraiiinis factus est, non fonuido eins universa decreta, cuius scio non esse potestatem s articulos novos fidei ooudendi, uec Cuucilii qiiidem generalis.

Dedit mihi qiiondaui, cum Theologiam seholasticaui haurireni, ueca- siüuem cogitandi D. Cardinalis Cameraceusis ' libro senteutiarum quartu, acutissime disputaus, multo probabilius esse et minus supei-fluoruni mira- culorum poui, si in altari verus panis veruraque vinum, non autem sitia lu accideutia esse astruereutur , nisi Ecclesia determinasset coutrarium. Postea videns, quae esset Ecclesia, quae hoc determinasset, nempe Thomistica, hoc est Aristotelica, audaeior factus sum, et qui inter saxum et sacrum haerebam, taudem stabilivi couscieutiam meam senteutia priore, Esse videlieet verum panem verumquc vinum, in (juibus Christi vera caro verus(jue sanguis non is aliter nee minus sit quam illi sub accideutibus suis pouunt. (juod feci, quia vidi Thomistarum opiuioues, sive probentur a Papa sive a Concilio, mauere opiuiones nee fieri articulos fidei, etiam si angelus de coelo aliud statueret. Nam (jUod sine scripturis asseritur aut revelatione probata, oi>iuari licet, credi non est necesse. Haec autem opiuio Thomae adeo sine scripturis et !o ratione fluctuat, ut nee philosophiam nee dialecticam suam novisse mihi videatur. Longe enim aliter Ai'istoteles de accideutibus et subiecto quam sauctus Thomas lo(|uitur, ut milii dolendum videatur pro tanto viro, (jui opiuioues in rebus fidei non modo ex Aristotele tradere, sed et super eum, (|uem non iutellexit, conatus est stabilire iufoelicis.simi fundameuti infoeli- 25 cissima struetura.

Permitto itaque (pii volet utranque opiuionem teuere: hoc solum nunc ago, ut scrupulos* conscientiarum de medio tollam, ne (juis se reum haere- seos metuat, si in altari verum pancm verunKpie vimun esse crediderit, sed ]il)erum esse sibi sciat, eitra [lericulum salutis, alterutrum imaginari, opinari .w et credere, cum sit hie uulla uecessitas fidei. Ego tameu meam lumc jiro- seijuor sententiam. Priuuun, nolo eos audire nee tantilli facere, qui elama- turi sunt, hoc esse Viglephisticuni, Hussiticum, haereticum et contra Ecclesiae deteruiiuatiouem, cum hoc non faciant nisi ii, (pios multis modis haereticos es.se couvici in re iiidulgentiarum, liijero arbitrio <;t gratia ilei, operibus bonis .15 et peccatis &c. ut, si Viglephus .semel l'uit haereticus, ipsi decies haeretici siut et pulchrum sit ab haereticis et pcrversis sophistis culpari et crituinari,

4 Tyrannis ed. Witeb. 10 sula fclött ed. Witeb. 'J7 retineie ed. Wittb. 32 tau-

lillii 15 -l."! lib. aib. Alil'K Liberi aibitiii ed. Witeb. imb cd. Kilaiig. :>(> liaeietici sunt B

') 5piet« b'Stia»), öfll. 1^. l\ä,adtxi, iJJetcr Hon 'älilli, &oti)a 1877 ©.321. -) ^n b:

„irv.ilücljfi'l".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiura. 1520. 500

((iiibiis placnisse siinmia inipietas est. Praeterea, qiiod .suas senteutias non alia re probare uec contrarias alia ratione improharo possunt cpiam diccndd 'hoo est Yigicphistieuni, Hiissiticum, liaoreticiiiu'. Hoc enim eliiinhe in sinniiiu seniper natat saiiva atqiie aliud niiiil, uhi, si pctas scriptiiram, dicunt 'Nos

5 sie sentiniiis, et Ecclesia (id est, nos ipsi) sie detcrniinavit': adeo liomines rcprohi circa fidem et }t\credibiles nobis .«ua jiiiantasmata aiitoritatc ecclesiae pi'o articulis tidei audcnt proponcrc.

Est autem mcae sententiao ratin nia^na, iniprimis illa, quod verbis divinis non est uUa facienda vis, ncfiue per iiomineni neque per angeluni,

in sed quantinn fieri potest in sinq)Hcissinia significatione servanda sunt, et nisi manifcsta circunistantia cogat, extra graniniatieani et propriam accipienda non sunt, ne detur adversariis occasio universani scripturam eludendi. (.\w> consilio recte Origenes olini repudiatus est, (jnod ligna et oninia quae de paradiso scribuntnr, granimatiea loentione contempta, in allegorias vei-terit,

15 cum hine ])ossit duci, ligna non esse creata a deo. Ita et liic, cum f^"'*"- ;jia"''f4'22 gelistae clare scribant, Christum aceepisse panem ac benedixisse, et ^J^'t'""" 5,p^-J''';/4g über et Paulus Apostolus panem deinceps appellent, veriun oportet intelligi ' '^"•".sa- panem verumque vinuni, sieut verum calicem (non enim calieem transsub- stantiari etiam ipsi dicunt), transsubslantiationem vero potestate divina factani,

üo cum non sit neces.se poni, pro figmento humanac opiniouis liaberi, quia nulla scriptura, nulla ratione nititur, nt videbimus.

Absurda est ergo et nova verborum impositio, panem |iro speeie vel accidentibus j)anis, vinum pro speeie vel accidentibns vini accipi. Cur non et omnia alia ]iro speeiebus et accidentibus aeeipiunt? Quod si caetera

25 omnia constarent, non tarnen liceret, verba dei sie elevari et cum tanta iniuria suis significationibus oxinauiri.

Sed et Ecclesia ultra mille ducentos annos recte credidit nee usquani uec unquam de ista transsubstantiatione ' (portentoso scilicet vocabnlo et .somuio) memineruut saueti patres, douee cepit Aristotelis simulata philosopliia

30 in Ecclesia grassari in istis trecentis novissimis annis, in quibus et alia multa perperam sunt determinata, quäle est, Essentiam divinam uec generari nee generare, Auimani esse formam substantialem corporis huniani, et iis siniilia, quae nidlis prorsus asseruntur rationibus aut eausis, ut ipsemet confitetur Cardiualis Cameracensis.^

35 Dicent fortassis, periculum Idolatriae cogere, ut non sit panis et vimim

vere. Ridieulum hoc valde, cum subtilem philosophiam de substantia et accidentibus laici nunquam cognoverint uec, si docerentur, capere possint, et

6 citra fidem B 7 amlent obtrudere ed. Witeb. 8 aitem sententiae meae ratin CE 11 circunstantia E IG et et aetuuni B 17 adpellcnt ed. Witeb. 20 opiniouis

liabeii debet, quia E 25 clevare ABC ed. Witeb. «tlb cd. Erlang. 27 credit ed. Witeb.

29 coepit CE ed. Witeb.

') b giebt ista transsubstantiatio burd) „jemlidje Berenbning". ^) Sgl. ©.508 9tnin. 1.

510 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

idrm sit pcriculuni salvi.s uccideiitiljiis quac vitlent, (|iio(l in substaiitia <(ii:iin iioii vident. Si enim accidentia non adoraiit sod latentem ibi Cln-istiim, cur adorarent panem, quem uon vident".'

Cur autem uon possit Christus corpus suum intra substantiani pauis continere sicut in accideutibus ? Ecce ignis et ferrum duae substantiae sie s miscentur iu ferro ignito, ut quaelibet pars sit f*rum et ignis: eur non multo niagis corpus gloriosum Cbristi sie iu onuii parte sulistantiae panis esse possit?

Quid facientV Cliristus ex utero matris uatus creditur illeso. Dicant et hie, carnem illani virginis interim fuisse annihilatam seu, ut aptius diei lo vokuit, transsubstautiatani, ut Clu-istus, in accideutibus eins iuvohitus, tandem per accidentia prodiret. Idem dicendum erit de ianua clausa et ostio mouu- menti clause, per quae illesa intravit et exivit. Sed liinc uata est Bal)y]onia illa philosophiae istius de quautitate contiuua distincta a substautia, donec eo ventum sit, ut ignorent et ipsi, quae sint accidentia, et quae substantia. >•' Nam quis certo monstravit unquani, calorem, colorem, frigus, lucem, pondus, figuras esse accidentia? Denique, accideutibus illis in altai'i coacti sunt fin- gere novum esse ac creai-i a deo, propter Aristotelem, qui dicit 'Accidentis esse est inesse', et iufinita monstra, quibus omnibus esseut Hberi, si simpli- citer panem ibi esse verum sinerent. Et plane gaudeo, saltem apud vulgum -'n relictam esse simplicem fidem sacramenti Iniius. Nam ut non capiunt ita nee disputant, an accidentia ibi sint sine ^ substantia, sed simplici fide Christi cor])us et sanguiuem \'eraciter ibi contineri crcdunt, dato ociosis illis negotio de eo quod continet disputaudi.

At diceut foi-te, Ex Aristotele doceri sulnectum et praedicatum propo- 25 sitionis affirniativae debcre pro eodciu supiiouere, seu (ut bestiae ipsius verba ponam ex vi. nictaphysicorum) 'Ad atlirmativam recjuiritur extremorum com- j)ositio', quam illi exponunt ])ro eodem suppositionem : (juarc, dum dic" 'lioc est corpus meum', subiectum non possc jiro ])ane supponere sed pro cor- ])ore Christi. 2"

Quid hie dict'nuis, quando Aristotelem et luunanas doctrinas faeinms tam sublimium et diviuarum rerum censores? Cur non explosa ista ciu-io- sitate in verbis Christi simpliciter haercnnis, jiarati iguorare, quiequid ibi fiat, (iontcntique, verum corpus Christi virtuto verborum illic adesse? Au est necesse, modos operationis diviuae omnino comprehendere ? a:.

Verum quid ad Aristotelem die^unt, (jui subiectum omnibus ]iraedi- camentis accidcutium tribuit, licet substantiam velit esse prinuun subiectum? Unde apud cum 'Imc aibuiH\ 'Imc magumu', 'hoc ali(|ui(r sunt subiecta, de

9 faccrciit od. W!tcb, \:,:,l l:} per fcfttt cd Witoli. IS esse, .•iccic.ail AI',

esne accroiiri od. I'.rlang. ao cro.'iii, adco K 20 arfiniiativo 11 :'.:) quidcniid od. W itoli.

') a]icUeicl)t ifl sivo julejcii; ahcv alU- i)lii«gal)fn Ijabcii sine: t'cmme S. 98 übevfcbt „ober".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 1520. 511

quibus aliquid praedicatur. Qnae si vera sunt, (iuuero: .si ideo est trans- suhstantiatio poTienda, ne corpus C'iu-isti de patie vorificctur, cur non ctiain pouitur trausaccidcntatio, nc corpus (,'ln-isti de accidente aflirnictur? Xaiu ideni periculum mauet, si per subiectuin iuteiligat quis 'hoc albuiii vcl lioc 5 rotuuduin est corpus nieuni', et qua ratioue transsuhstantiatio ponitur, ]H)iieuda est et trausaccidciitatid propter suppositionem istani extreuiorum pro eodeni. Si autem, iutellectu excedens, cximis accideus, ut non velis suhiectuni pro eo supponere, cum dicis 'Hoc est corpus meum', cur non eadeni facili- tate transcendis substantiam panis, ut et illam velis non accipi per subiectuni,

ut non minus in substantia quam accidente sit 'lioc corpus meum'".' ))rae- sertim cum divinum illud sit opus viiiutis omnipotentis, quae tantum et taliter in substantia, quantnm et qualiter in accidente potest opcrari.

Sed ne nimium pliilosophemur, Nonne Christus videtur luiic curiositati pulchre occurrisse, cum non de vino dixerit 'hoc est sanguis mens' sed 'liic Sfntto.aG.ag.

n. est sanguis mens''.' Et nndro clarius, cum calicis niiscet nomen, dicens 'Hie leor. 11,25. calix novi testamenti in mco sanguiuc', Nonne videtur uos voluissc in sim- l)lici fide continere, tantum ut crederemus sanguinem suuni esse in ealice? Ego saue, si non po.ssum consequi, quo modo panis sit corpus Christi, cajiti- vabo tarnen intellectum meum in obseqnium Christi, et verbis eins simpliciter

20 inhaerens credo firmiter, non modo corpus Clu-isti esse in pane sed panem

esse coi-pus Cliristi. Sie enim me servabunt vei-ba, ubi dicit: Accepit panem i.Cfov.n,23f. gratia« agens, fregit et dixit 'Accipite, niandueate, hoc (id est hie panis, quem aeeeperat et fregerat) est corpus meum'. Et Paulus: Nonne panis quem i.Goi. 10,1c. frangimns participatio corporis Christi est? Non dicit 'in pane est' sed

25 'ipse panis est participatio corporis Christi'. Quid, si Philosopln'a haec non capit? Maior est spiritussanctus quam Aristoteles. Nunquid capit trans- substantiationem illorum, cum et ipsi fateantm-, hie universam philosophiam ruere? Quod autem in graeco et latino pronomen 'hoc' ad corpus refertui-, f'acit similitudo generis, sed in hebraeo, ubi neutrum g-enus non est, refertui-

:io ad panem, ut sie liceat dicere 'Hie est corpus mcuni', quod et ijise usus loquendi et sensus communis probat, subiectum scilicet esse monstrativum panis et non coi-poris, dum dicit 'Hoc est corpus meiun, das ist meyn levp',<0!attb. 26,2c. id est, 'iste panis est corpus meum'.

Sicut ergo in Christo res se habet, ita et in sacrameuto. Non enim

3f. ad corporalem iuhaliitationem divinitatis uecesse est transsubstanciari hu- manam naturam, ut divinitas sub aceidentibus humanae naturae teneatur. Sed integra utraque natura vere dicitur 'Hie homo est deus, hie deus est homo'. Quod et si phUosophia non capit, fides tarnen capit. Et maior est verbi dei autoritas quam nostri ingenii capacitas. Ita in sacramento ut

40 verum corpus \-erusque sanguis sit, non est uecesse, panem et vinum trans- substantiari, ut Christus sub aceidentibus teneatur, sed uti'oque simnl manente

29 haebreo B ebraeo ed. Witeb. 30 usus felitt ed. Witeb. 1551

512 De captivitate Babylonica ecclesiae pi-aeludinm. 1520.

vere dicitur 'hie paiiis est corpus meum, hoc vmuin est sauguis mens', et econtra. Sic interim sapiam pro honore sanctorum verborum dei, quibus per humanas ratiunciilas non patiar vini ficri et ea in alienas significationes tor- queri: permitto tameu aliis opinionem alteram sequi, quae in decretah 'fii- niiter' statnitui-, modo non nrgeaut suas opiniones (nt dixi) ' jiro articulis fidei ;■ a nobis acceptari.

Tertia captivitas eiusdem sacramenti Est longe impiissimns ille abusus, quo factum est, nt fere nihil sit hodie in Ecclesia rcceptins ac magis persuasum, quam Rlissam esse opus bouum et sacrificium. Qui abusus deinde inundavit infinitos alios abusus, donec fide sacramenti peuitus extincta meras nundinas, caupouationes et quacstuarios quosdam eontractus e diviuo sacramento feeerint. Hinc participationes , frateraitates, suifragia, merita, anniversaria , memoriac et id genns negotiorum in Ecclesia venduiitur, emuntur, paeiscmitur, componuntur, pendetquc in Ins miiversa alimonia saccr- dotum et monachorum. i"-

Rem ardnam et quam forte sit impossibile convelli aggrcdior, nt quae tanto saecnlornm usu tirmata omuiumque consensu probata sie insederit, nt neeesse sit maioreni parteni librornm, qui hodie regnant et peue universam Eeclesiarnm faciem tolli et mutari , penitusque aliud genns cerimoniarnm induci sen potius rcduci. Sed Christus mens vivit et maiori cnra verbnui so dei oportet observai'e quam omnium hominnm et angelorum intelligentias. Ego mea vice fungar, rem ipsam in hiceni ]ir<iihictunis, gratisque sieut accepi veritatem sineque invidia connnunioatnrns. caetcrum quisque snae salntis rationem iiabeat: incrednlitatis snae et ignoratae veritatis cnlpam in me ne uUus torquere possit coram indice Christo, fideliter operam dabo. «b

PmxciPio, nt ad veram liberamque huius sacramenti scientiam tuto et foeliciter perveniamus, cnrandum est ante onmia, ut omnibus iis sopositis, quae ad iustitntionem huius sacramenti primitivam et simplicem humunis stndiis et fervoribus sunt addita, qualia sunt vestes, ornamenta, cantns, preces, Organa, lucernae et universa illa visibilium rerum pompa, ad ipsam solam 30 et puram Christi institutiouem oculos et animum vertamus, nee nobis aliud proponamus quam ipsum verbum Christi, quo instituit et peifecit ac nobis commendavit sacramentnm. Nam in eo verbo et prorsus nullo alio sita est vis, natm-a et t^ta snbstantia Missae. Caetera onuiia sunt Inunana studia, verbo Christi aceessoria, sine quibus missa optime potest haberi et subsistoit;. ns Verba autem Christi, quibus sacramcntum hoc instituit, sunt haec: OTatii). 20, Caenantibus autem eis, accciiit Ihesus i)aiiem et beucdixit

26 ff 'II

ac fregit, dcdit(|nc discipnlis suis et ait'Accipite et manducate,

13 iiogociorum I! 19 caeremonianini cd. Witeb. 24 iicc uUus cd. \\ itcl».

gtoifc^en 3. 2.") imb 2C iioct) bie Ü6ev)iifirlft .DK SA('l!.\MF.NT(i ALT.ViaS- in M. Ion. imb ed. Kilaiig. :!S suis foljit l'.

') S. r,07f.

De captivitate Babylonica ecclesiap pracliuliiini. 1520. 513

lioe est corpus iiienin <|uim] pro v(il)is tvadetur'. Kt accipicns iSov.n.iM. caliceni, gratias egit et dedit illis dicens 'Bibite ex hoc omnes, Hie est calix novum testamentum in meo sanguine qiii pro vobis S-'ur. 22, 20. et pro multis eff'iindetur in remissionem peceatornm. Hoc facitei.6or.ii,25.

•■. in nieam commemorationeiu'.

Qnae verba et Apostolns i. C'orint. xi. tradit et latins exjilicat, quibns 1. Goi. 11, nos oportet niti et super ea aedificari, ceu supra firmam petrani, si non volnmus ojnui vento doctrinae cirenniferri, sirut liactcnns circunlati sumus, . per im]iias doctrinas liominnni aversantinnt veritateni. Niiiil enlni in bis

I" oniissum, (piod ad integritatem , usuni et fruetuin huius saeranicnti pertinet,

niiiilque positum, quod snperfluum et non necessarium sit nobis nosse. (^ui

enini omissis liis verbis de Missa vel mecb'tatur vel docet, monstra inipietatis

d(ieel)it, ut factum est per eos, qui opus operatnni et sacrificiura ex co fecerunt.

Stet ergo primum et infallibiiiter, Missani sen sacramentum altaris esse

1-' testamentum Christi, quod moriens post sc reliquit distribuendum suis fide-

libus. Sie euim habeut eins verba 'Hie calix novum testamentum in meo suc. 22, 2n. sanguine'. Stet, inquam, ista veritas ut fundamentum immobile, super quod omnia struemus, quae dicenda sunt, lioc cnim videbis, ut subvertemus omnes hominuni impietates in hoc dulcissimum sacramentum invectas. Verax ergo

20 Christus vere dicit, Hoc esse novum testamentum in sanguine suo pi'O nobis Suc 22, 2(i. fuso. Non frustra haec inculco: res est non pai'va et imis sensibus reponenda. Quaeramus ergo quid sit testamentum, et simul habebimus quid sit missa, quis usus, (juis fructus, quis abusus eins.

Testamentum absque dubio Est promissio morituri, qua nuncupat hae-

2.1 reditatem suam et instituit haeredes. Involvit itaque testamentum primo mortem testatorls, deiude iiaereditatis promissionem et haeredis uuncupationem. Sic enim Paulus Ko. iiii. et Gal. iii. et iiii. et Heb. ix. diffuse testamentum Sii'»'- ■•■

Olal. 3. 4.

tractat. Quod et in verbis istis Christi clare videmus. Mortem suam Christus S'ft'v. s. testatur, dum dicit 'Hoc est corpus meum, quod tradetur. Hie sanguis mens, Suc. 22, igf.

30 qui effundetur'. Haereditatem nuncvipat et designat, cum dicit 'In remissionem peceatornm'. Haeredes antem instituit, cum dicit 'pro vobis et pro multis', id est, qui acceptant et credunt proim"ssioni testatoris: fides enim hie haeredes facit, ut videbimus.

Vides ergo, quod IMissa quam vocanuis sit ]iromissio reniissionis pecca-

3s tornm, a deo nobis facta, et talis promissio, quae per mortem filii dei firmata sit. Nam promissio et testamentum non differuut alio quam quod testa- mentum simul involvit mortem promissoris. Et testator idem est quod mori-

1 h-aditur ed. Witeb. 3 novi testamenti ed. Witeb. 1551 4 efluiidltur ed. Witeli. 5 mei ed. Witeb. 8 verbö ed. Witeb. 1551 circumlati E ed. AViteb. 19 impietates nt

!n boc ed. Witeb. 1551 21 res non est parva ed. Witeb. 1551 22 Qnaercnuis ed. Witelj. 27 Ebr. 9. ed. Witeb. Ebrae. 9. ed. Erlang. 29 traditur ed. Witeb. 30 eflunditur ed. Witeb. 37 mortem priiuiissionis cd. Witeb.

CiitfietS aBerte VI. 33

514 T)e captivitate Babylonica ecclesiae praeliidiimi. 1520.

turus promissor, promissor autcni victurns (ut sie ilicam) tcstator. Hoe testamentum Clu-isti praefiguratum est in omnibus promissionibns dci :il) initio mimdi, immo onines promissioues autiquae in ista nova fntura in Christo promissione vahierunt, qiiicquid valnennit, in eaqne pependernnt. Inde usi- tatissinia snnt iila in scriptm-is verba 'pactum, foedns, testamentum domini'. 5 Qnibus significabatur deus olim moritnrus. Xam nbi testamentum est, mors $c6r. 9, ir.. testatoi-is intereedat neeesse est, Heb. ix. Deus autem testatus est, ideo neeesse fnit eum mori: niori auteni non potuit, nisi esset homo: ita in eodem testamenti vooabuln compendiosissime et incarnatio et mors Christi com- prehensa est. m

Ex quibus iam sua sponte patet, quis sit usus et abusus Missae, quac digna vel indigna praeparatio. Si enim promissio est, ut dictum est, nullis operibus, nullis viribus, nullis nieritis ad eam acceditur, sed sola fide. Ubi enim est verbum promittentis dei, ibi necessaria est fides acceptantis hominis, nt darum sit initium salutis nostrae esse fidem, qnae pendeat in verbo pro- ir. raittentis dei, qni citra omne nostrum Studium gratuita et immerita, miseri- Vi- 107, 20. cordia nos praevenit et offert promissionis suae verbum. ']\Iisit enim verbum sunm et sie sanavit eos'. Xon autem aeeepit opus nostrum et sie salvavit nos. Verbimi dei omnium primura est, quod sequitur fides, fidem eharitas, Charitas deinde facit omne bonum ojnis, quia non operatur malnni, 20 immo est plenitudo legis. Xec alia via potest homo cum deo aut convenire ant agere quam per fidem, id est, nt non homo suis operibus ullis, sed deus sua promissione sit autor salutis,^ ut omnia pendeant, portentur serventurque in verbo virtntis suae, quo geuuit nos, ut esseiuus initium aliquod crea- turae eius. .. 2s

Sic Adae post lapsnm crigendo dedit hanc promissionem, dieens ad

i.iBioi. 3, !.'■. serpeutem 'Inimicitias ponam inter te et muliercm, inter semeu tuum et semen illius, Ipsa eonteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo illius'. In hoc promissionis verbo Adam eum suis tanquam in gremio dei portatus est et fide illius servatus, expectans longanimiter mulierem, qnae eonteret eaput ser- :m pentis, sicut deus promisit. Et in hac fide et expectationc etiam mortuus est, ignanis, quando et qualis es-set fntura, fnturam tamen non diflfidens. Nam talis pi-omissio, cum sit veritas dci, etiam in infi?rno servat credentes

i.mo|.9,i2ff. et expectantcs eam. Post hanc secuta est promissio alia, fiieta Noe, usque

ad Abraham, dato pro signo fi^)ederis arcii nubinm, cuius fide ipse cipostori s:,

i.Woi. 12,3. eins propitinm deiun iiivcncrnnt. Post hunc Abraiiae promisit benedictionem

4 qniilquid cd. Witeb. iinb cd. Kihiiig. 7 lieb. x. ABCIi. Kbr. 9. cd. Witeb. Ebrae. 9. cd. Erlang. SBa ^aüen oben ben 3et)lcv in im oltcn 2viicEen »cvbejfcrt 12 digna vol digna E 22 liomo opcribu.s suis ullis cd. Witcb. 2S Ipsum cd. Witcb.' :iO longanimiter Semen

nmlicris, (|uiid cd. Witcb. contcrerct cd. Icn. :12 (jualc esset rulnrum, Intunim ed. Witcb.

quäle esset tutura, l'uturaiu cd. Icn. .'Jö tide et ipse et pnsleri cd. Witcb. 1.").j1

') autor saliitis, in b „ein urt)afa Jcin3 f)e»)(6".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. SIT)

omiiiuni iicnd'iiin in sciiiiiio eins. Et Iiio ost siiins Ahrahae, in quem rec-ojiti

sunt postcri eins. Deinde Mosi et filiis Israel, praecipue David, ai)erti.ssimani.'..woi.i8,i8.

de Christo promissionrni dedit , (piii revelavit tandcni, qnae fherit jirisei.s

facta proiuissio.

5 iSio \pntnm est ad jiromissioneni oniiiiuni j)erfectissimam novi testa-

menti, in (pia apertis verl)is vitn et salns gratnito ' jiromittuntnr et crcden- tibiis promissioni donantur. Kt insigni nota disoernit hoc tcstanientuni a veteri, dum dicit 'Novuiu testameutuni'. Vetns enini testanicntnni, per MosenSiic 22,20. datnm, erat prrmiissid non rcmissionis peeeatonini sen aeteniarum rerum, sed

w temporaliuin, iiempe terrae Canaan, per (piani ncnm renovaltatnr spiritu ad haereditatcm coelestem capessendani. nnde et irrationalem pecudein in figura Christi ojiorteliat oecidi, in cuius sangiiine idem testanientnni conti rmal)atnr, ut qualis sanguis talc testamentuni , qualis hostia talis promissio. At hie dicit 'Testameutum novnm in meo', non alieno sed proprio, 'sangiiine', quo Snc 22, 2«.

i:, gratia per spiritnm in remissioneni peccatornm ad haereditateni ca]iiendam promittitur.

Est itaque Missa secnnduni substantiam suani ])ropric nihil aliud quam verba Christi praedicta 'Accipite et manducate &c.' ac si dicat 'Ecce o homo:.b'ov.ii,24. peecator et damnatus, ex mera gratuitaque charitato,^ qua diligo te, sie

20 \-olente niisericordiarum patre, iiis verljis proraitto tibi, ante onnie merituni et Votum tiuini, reniissionem omnium peccatorum tuorum et vitam aeternam, et u"- certissiiuus de hac niea proniissione irrevoeabili sis, corpus meum tradam et sanguiuem fundani, morte ipsa hanc proniissioneni contirniaturus et utrunque tibi in siguum et raemoriale eiusdem promissionis relieturus.'

2.'i Quod cum frequentaveris , mei memor sis, hanc meam in te charitatem et largitatcni praedices et laudes, et gi'atias agas.

Ex quibus vides ad Missam digne habendani aliud non requiri quam fidem, quae huic promissioni fideliter nitatur, Christum in Ins suis verl>is veracem credat et sibi haec immensa bona esse donata* non dubitet. Ad

30 hanc fidem mox sequetm- sua sponte dulcissimus affectus cordis, quo dilatatur et impinguatur spiritus hominis (haec est charitas, per spiritum sauctum in fide Christi donata), nt in Christum, tam largum et benignum testatorcm, rapiatur fiatque penitus alius et novus homo. Quis enim non dulciter lachiy- metur, imnio prae gaudio in Christum pene exanimetiir,* si eredat fide iudu-

35 bitata, hanc Christi jn-omissionem inaestimabilcm ad se pertinerc? Quomndo

1 in quem sunt recepti posteri C'E 11 capescendam ABC'E ed. Witeb. acci-

picndum piomittitur E

') gi-atuito, in b „itvlnittti^". -) ex mera gratuitaque charitate. in li „iife

gnti^cr utluittlirficv liclif". ') tibi nOicturns. iit b „i'id) toiD biv Icljc taijcn".

*) donata ift l)ior in h „fr«) cicflofat", jpntrr tocrbcn (Jormcn Hon ilnnaro in b blof, bnrcf) „gnben" übctjctit. »I „SBcv Iroft nbcv tiit iniiigflid) tufl)nen, jo uor frciiben idjicv in

6f)riftum firf) Bfriupffen", I>.

5 IG De ciiptivitate Babylonica ecclesiae pi-aeludiuni. 1520.

iion diliget tautuiii bcnefactoreiii , qui iucliguo et louge alia merito tantas (livitias et haeretlitatem hanc aotemam praeveniens offert, }>romittit et donat?

Quocirca iina et sola miseria nostra, qiiod miiltas Missas in orbo liahenius et nulli vel pauci hai« proniissioncs et divitias pro]iositas agnoseinius, fonsydei'amus et aJ>J1relleudinnl^s, cum revera in niissa aliud agi nou «iporteat 5 maiori, imnio unico studio, quam ut haec verba, has promissiones Christi, quae vere sunt ijisa Missa, ante oculos versaremus, meditaremur et rumina- remus, quo fideni in ea exerceremus , nutriremus, augeremus et roboraremus iitor.i 1,24t liae quottidiana comuiemoratione. hoc est cnim quod praeeipit, dicens 'Hoc

facito in nieam commeniorationem': hoc ipsnm agere delieret Euangelista, ut lo promissioueiii istani populo tidcliter inculcaret et commeudaret ad provo- candam fidem eoriuu in eandem.

At nunc quota pars nont niissam esse promissioneni Christi "? ut taceain iuqiios fabulatores, qui iiumanas traditiones vice tant.ae proniissionis docent. Quod si etiam haec verba Christi docent, non tarnen nomine promissionis is aut testamenti, ac per hoc non ad obtinendam fidem docent.

Quin, quod doploramus, in hac captivitate omni studio cavetiu- hodie, ne vorlia illa Clu'isti ullus laicus audiat, quasi sacratiora"^ quam ut vulgo tradi debeant. Sic enim insanimus et verba consecrationis (ut vocant) nobis sacerdotibus solis arrogamus occulte dicenda, sie tarnen, ut ne nobis quidem 20 prosint, cmii nee ipsi ea ut promissiones seu testamentum habcanuis ad fidem nutriendam. sed nescio, qua superstitione et inqiia opinione ea revercmur jiotius (juam eis credimus. Qua miseria nostra quid aliud Satan in nobis operatur, quam ut nihil de missa in Ecclesia reliquum fiiciat, curet tamen interim omnes angulos orbis missis plenos £sse, hoc est, abusionibiis et irri- 25 sionibus testamenti dei, gravissimisque idolatriae peccatis mundum assidue magis ac magis oncrari ad damnationem maiorem augendam"? Quod enim idolatriae peccatum gravius esse potest quam promissionibus dei perversa opinione abuti et fidem in easdem vel uegligere vel extingnere?

Netjue enim deus, ut dixi,^ alitcr cum hominibns imquam egit aut agit ^n quam verbo ])romissionis. Rursus, nee nos cum dco unquam agere alitcr possunms quam fidc in verbmn pi'omissionis eins. Opera ille nihil curat nee eis indigct, (|uil)us jiotius ci-ga homines et cum hominibns et nobisi]>sis agimus. ludiget autcni, ut verax in suis promissis a nobis liabcatur taüsiiue longanimiter sustineatnr, ac sie fide, spe et charitate eolatur. Quo fit, ut si gloriam suam in nobis obtincat,' dum non nobis currentibus sed ipso mise- rentc, promittente, donante ouuiia bona accipiiuns et habemus. ?>ce hie est

1 alio ed. Witeb. 15öl 10 in inoi commeiinnatiouciii ei). Witel*. 11 ist;iiii lulc-

liter populo inculcaret li 2G poccati cd. Witeb. 154ß 32 vcrbi) cd. Witob. löjl

:!Ü dum non in nobis cd. Witob.

') sacratiora, in 1> „tjcnmlDÜrbiget". '} <B. 514. ^) „bno ev jeiit fcv lutb

qloil) in im? erf)aiipt" b

Dp rnptivitate Babylonica ccclpsiac praphuliiim. 1520. 517

verus cultus ilri d liilria, <[n;mi In iiiissa (k'l)cmiis iKTSulverc. Sefl ij 11

promissionis vcrba iion Iradimtiir, (jiiae fitlei exwritatiu haben pote.st? A(, f^iiie fide (|iiis sperat? (|iii,s amat? .sine fide, s])(i et eliaritatc quae latria? Non est itaque dnbiiini, nniverao.s hodie .saeerdote.s et naouaclios cum Epi.scopis s et umniljws .suis niaioribu.s esse idolatra.s, in statu periculo.sissinio agentes ob iiauc mls.sae ,seu .sacramonti seu jironiissionis dci i<rni)rantiani, abusiducni irrisionem.

Quilibet enini faeile intdiigil, (|uiid liaec duu siuit siniul ncees.saria, promi.s.sio et fide.s: sine prumi.ssione enini crudi niliij jiotest, sine ti<le autem

lu proinissiü iuutili.s e.st, cum per fideni stal)ibatur et inipleatur. Ex qin'bus itidem faeile (piivis eolligit, Missam, eiini sit aliud niln'l (juani pronii.ssi.., liae fide sola adiri et frequentari, sine (pia <|iiie<|ui<l iuccularuni, prai'paraloridnmi, iiperum, .signuniin, gesduini aflf'ertur, ii-ritabnla sunt inipietatis niagis quani ofTicia i)ietatis, cum fere fiat, ut bis paratis exi.stiment sese legitime altaria

15 aceedere, et revera non fuerint ullo tempore vel ojiere niagis inejtti propter infideiitatem (|uain .seeuiu afl'erunt. Quantos jia.ssim videas et (jnotidie sacri- fieulos, qui, si vel iiiepte vestiti vel Ulotis manibus vel inter precandum titu- Ijante.s ' quid leviuscule erraverint, ingeuti sese miseri eriniine reos faciunt, at, quüd missam ipsani, id est, divinam promissionem, iiecpie observant neque

20 creduut, prorsus ne tantillum quideni habent coiiseientiae. O indigna religio nostro saeeulo üiunium impiissimo et iugrati.ssinio!

Praeparatio itaque digiia et u.siis legitime non est nisi fidcs, (jua ere- ditur Missae, id est, divinae promissioni. Quoeirea acce.«surus ad altare sive saeramentum aceepturus caveat, ne vacuus appareat in consjieetu domini dei.

25 Vaeuus autem erit, si fidem non habuerit in Missam seii testamentum lux- novum. Qua impietate (piid posset gravius committere in divinam veritateni quam hae iiicredulitate sua? quantum est in se, niendacem arguit et vane promittentem. Tuti.ssimum ilacjue ftierit, ad INIissain non alio aiiimo aceedere, quam si ad audieiidam (juamlibet aliam promissionem dei velis aceedere, hoc

3u est, ut paratus sis non multa operari et afferre, ,sed <imuia credere et acci- pere, (juae tibi illic promittuntur seu promi.ssa pronunciantur per ministerium .sacerdotis. Hoc auimo si uon veueris, eave acces.seris, in iudieium sine dubio accedes.

Recte itaijue dixi,'-' totam virtutem JMissae eonsistere iu verbis Christi

35 (juibus testatur remissionem peccatorum douari oinnibus, fjui credunt corpus eins tradi et sauguinem eins fimdi pro se. Atque ob hanc rem uulla re magis opus esse audituris Älissam quam ut ipsa verba sedulo et plena fide meditentur. quod uisi fecerint, frustra omnia alia fecerint. Hoc sane verum est, in omni promissione sua deus fere solitus est adiicere signum aliquod,

12 quidquitl ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 27 et hunc promittentem ed. Witeb. 1.351

32 Hoc omnino si ed. Witeb. 15.51

') inter iH-ecandum titubantes, in b „in bem gebet Bctftajgcnb". -) Sielje ®. .513ff-

518 De captivitate Babylonica ecclessiae praeludium. 1520.

cfu iiiijiumu'ntum, ct'u iiieinnriaK' proniissiouis t^unv, (iu<i tideliu.s !?ervaretur

et efficatius moneret. Sic in pronii.sf^ioue Nof data du iioii perdeuda terra

alio dilnvii) dudit arcum ^uuui in nubibii.s, (|U() dixit, .sese rccorduturuni

i.TOoj. 9, 15. foederis siii. Et Abraliae post jjroniissiouem haercditatis in semiue suo dedii

!Rid]t.6,36ff. circumcisiouem in siguacuhini iu.stitiae fidei. Sic Gedeoui dedit vellus ariduni s

et ruridum ad firinandam proniissionem snaui super viucendis Madianitis. 3fi. 7,iuft- Sic Achas per Esaiam obtulit signuui pro vinceudo rege Syriae et Saniariae, (jno proiuissioui .suae fidem in Cd firmarct. Tidia multa legimus signa pru- missiomim dei in scripturis.

Sic et in Missa, hac omniiim principe promissioue, adiecit signuni nu;- lo iiioriale tantae })romissiouis , .siiuui ipsiiis corpus et suuui ipsius sanguineni j.cot.ii,24i. pane et vino, sicut dicit 'Hoc facite in meani commemorationem'. Sic in JJajitisini) verljis promi.ssionis adiicit signnm luer.siouis in aijuam. Ex (piibus intelligimus, in qualibet promissioue dei duo proponi, ,verbnm et signuni, nt verbum iutelligamus esse testamentum, siguum vei'o esse sacrameutum, nt in lo Missa verbum C'liristi est testanieutum, panis et viuum sunt sacramcntum. Atque nt maior vis sita est in vcrbo quam signo, ita maior in testamento quam sacrameuto, Quia potest bomo verbum scu testamentum habere et eo uti absqne signo seu sacrameuto. Crede, inquit Augustinus, et manducasti. Sed cui creditur, nisi verbo promitteutisV Ita possum quotidie, innno omni -m hora !Missam habere, dum quoties voluero possum verba Christi mihi pm- pouere, et fidem meam in iliis alere et roborare. hoc est revera, spiritualitcr niauducare et biberc.

Hie vides, (|uid et quantum Theologi sententiarii in liac re praestite- i'iut. Primum, id quod sunuiumi et capitale est, uempe testamentum et 2.1 verljnm ])romissionis, nullns eorum tractat, at(juc ita fidem et totani missae virtutem nobis obliterarnnt. Deinde, alterani eins ]iartem, sciHcet signum seu sacrameutum, solum versaut, sed ita, nt uec in hac fidem doceant sed snas praeparationes et opera 0])erata, particij)ationes et fructus missae, donec in prot'uudum veneriut, et de traussubstaotiatione aliisqne infinitis metaphy- ;iu sicis nugis uugarentur, et scieutiam verumque usum tani testameuti ((uam 3cv. 2, a2. sacramenti cum universa fide abolereut, fiicerentque, ut jiopuhis Christi (nt pi'opheta dicit) obhvisceretur dei sui diebns inmuueris. Tu vero sine alios l)ercensere varios fructus auditae missae et aninuuu tu\nn iuic iutende, ut «i. ja, 5. cum Propheta dica.s et ci-edas, hie tibi a deo paratam esse mensara corani 35 te adversus onuies (pii tribuhmt te, üi qua pascatur et pinguescat fides tua. SPinttfi. 4, 4.^v'i)n autem pascitur fides tua nisi ])romissionis diviuae verbo. Homo enini non in solo pane vivit, sed in nimii vi.'rbo (jiiod ])roccdit de ore dei. Quare iii missa ante (jninia verbi promissionis te obser\atorcm esse curiosissimum

!2 in niei ciinmiPiiKiratiipiiein ed. Witeli. "JU lt;i possim E 27 oblittriaruiil I!

2a fructus, iiiis.suiii alle '.Hu>3j)at)cil ouficv K

De r;i)itivitivti' Bnliylonica pccli.-isiac prafhulium. 1520. 519

(iportet t;iui|ii;uii (i|)iil(Mi(issiiiii (•nii\i\ii, oniiiiinodae pasciiau et sauctat; ivfi'i'tioiiis liiac, u( liof prac ()iiuiil)us inaxiuii f'acias, |iluriii)iim in id coufidaP et tirniissimc in tjo liaeivas, otiani per iiiortfiii et oiiinia peccala. (iiKjd si l'eceris, lum .soliini stillas istas ut luimitias IViu'tuiiin lui.ssac, ((iia.s <juidam s etiani suporstitiose finxcruui, i<ed ijisuin foutwu ])riucipalciii vitac ohtincbis,

fideiu scilicc't vcrhi, ex (pui oiuiic Ijuuiini Huit, siciit lolian. iiii.' dieit: Qiii -äffi- 7, 38. in me credit, <le veiitre eins fluent aquae vivae. Item: Qiii biberit ex aciua, ^oO- ». u ((uam ego dabo, fiel in co lim.s aquac vivae, .saiicntis in vitani aetoruaiu.

lam diiü sunt, (jiiae .sulent nos teutare, ne l'ruetiis niissae percipiamus.

1" .Vllenim est, nos esse peccatores et indignos prae nimia vilitate rebus tautis. Alteruni, etiain si digni essemus, uiagnitudo tarnen rerum tauta est, ut natuia I)usil]aniniis nun audeat ea petere aut sperare. Nani remissioneni peecalonuii et aeleruani \ilaui (piis nou stupe.seat potius (juaiii (ii)tot, si digne [»'uselur uiaguitudu bonorum, ((uae ))er ea veniunt? habere seilieet deum patreiu, esse

15 filium, hacreilem oiiinium bunorum dei. Advei'sus lianc geminam pusilia- nimitalem o[>ortet ut verljum Cbri.sti apju'ehendas ipsunKjue uuiito t'ortius intuearis ijuain iias cogitationes infirmitatis tuae. Magna enini sunt ujicra domini, exi|uisita'- in omnes voluntates eiu.s, (pii jiotens est dare su|)ia ijuam petimus aut inlelligimus. Nisi euim superareut nustram dignitatem, uostram

20 eapacitatem, iK)strum deni(juo omuem sensuin, divina uou esseut. Sie et

Ohristus nos aiiimat ^ dieens : Nolite timere, pusillus grex, placuit euim patri suc. 12, 32. vestro ilare vobis reguuni. Haec ipsa euim exuberautia ineomprehensibilis dei in nos per Christum effusa facit, ut euui rnrsus super onmia ardeutissime (Hligamus, summa tidutia in eum feramur, omnia conlemnamus, prompt! simns

25 omnia jiro eo pati, uude et reete fons dilectionis hoc sacrameutuui est apiielhitum.

In qua re exeiuphun tibi sume ex hominii)Us. Si enim euiquam men- dieo aut etiam indigno et nialo servo legaret ditissimus dominus mille aureus, certe cum tidutia eos postularet et acciperet, nee iudignitatis suae nee magui-

M tudinis testamenti habita ratioue. Quod si quis ei resisteus obiiceret indig- nitatem suam et magnitudinem testamenti, quid, putas, dieturus est? seilieet 'Quid ad te? non ego merito meo nee iure ullo proprio aeeipio (juod aeeipio. Seio me indignum et maiora aceipere quam merear, immo contraria merui, sed iure testameuti et alienae bouitatis peto quod peto: si illi non fuit in-

35 dignum tanta tam indiguo legare, cur ego propter iudiguitatem meani cou- temnam acceptare? quin hac ipsa causa magis amplector gratuitam et alienam gratiam, qua ego sum indignior'. Eadem eogitatione ai'mari oportet et

1 omnimode C 5 superstitioiie ed. Witeb. 6 dicitur ef". Witeb. 1.551 31 dieturus esset E

') Siutl)cr (jnt 1ud1)( im Öicboiifcit nn ia'i fotgcnbe Ö"itat Ijiei ,Iohan. iiii." ftatt ,Iohan. vii.' gcje^t. -) exquisita. in li „butdjgrünbct". ^) „Sllfo beljcrfeet uns

6()vi)tus" b.

520 ^^'' liiptivitatr Da'pylnnica ccelesiae prarludiuni. 1520.

cuiii.sqiiu coiisciijutiani adversu.« uuiiic.< ^^criipiil"^: et mur.--ii>; ' suo.-- ail Iiauc Christi promissioueni iudubitata fide obtiueudam .siuunio{)ere caveudo, iie Hdutia coufessioiiis, orationi^^, praejiai'ationis quisiqiiam awedat, scd liis oiii- iiibus desperatis iu superba fidiitia promitteutis Christi. Quia, iit dictum est satis, verbum promissiouis hie solum reguare debet iu fide pura, (juae 5 est uuica et sola sufficiens praeparatio.

Videmus ex his, quam grandi ira dei factum sit, ut verba tustameiili liiiius uos caelarint impii doctores atque per hoc ipsum fidem cxtiiixerunt quautum in eis fuit. lam pronum etit videre, quid ad tidem extiuetam sequi f iiit uecesse, iienipc superstitioucs opcrum impiissimas. Ubi euim fides oeeidit lu et verbum fidci obmutescit, ibi mox surgunt upera iu locuin eins et traditiones operuui. Quibus ceu captivitate Babylouica trauslati suinus de terra nustra, captis omuibus desyderabilibns nostris. Ita de luissa eoutigit, quae imitiorum liumiuuui doetriua mutata est iu opus bouum, quod ipsi voeaut opus operatum, (juo apnd deum se.se omnia praesumuut posse. Inde processum est ad extreiuum is iusauiae, nt, (juia Missam ex vi operis opcrati valere meutiti suut, adieeeruiil, eaui uou miuus utilem esse caeteris, etiam si ipsi impio saeritieo noxia sit, at(jue in haue liareuam timdaverunt suas applicationes , partieipationes et f raternitates , auuiversaria et id genus iufiuita lueri et quaestus uegi)tia.''

Coutra lias liu'vas, quia validae sunt et nmltae peuitus(jue insederunt, 20 uLsi constautissima eura observaveris, quid sit Missa, et praecedeutium tbr- titer memineris, vix subsistes. Aiidisti euim, Missam aliud non esse quam ]n'omissionem di\-inam seu testamentuni Christi, sacramento corporis et sau- g^iinis sui eommendatum. quod si verum est, intelligis, non posse ipsum esse opus ullo modo nee quicquam in ipso fieri nee aiio studio a quo(|uam S5 Iractari (piani sola fide: fides autem non est ojtus, scd magistra et vila operum. Quis euim est uspiam lam insanus, ut promissioneui aceeptam aut testamentuni douatum vocet opus bonum, (juod suo testatori faciat accipiens? (^uis est haeres, qui patri suo testatori existimet benelacere, dum insti-unienta testamenti cum haereditate testata aeeipit? Quae est ergo impia tttmeritas so nostra, ut divinum testamentuni aecepturi veuiamus ut bouuni opus ei f'aeturi? Est ue ista ignorantia testamenti et captivitas tanti saeramenti omnibus lachr\iiiis superior? nbi de accejitis grati esse debenius, veninius superbi daturi accipienda, irridentes iuaudiia perversitate donatoris iiiisericordiam, dum Ikjc düuamus ut opus, (|U(]d aceipimus ut <liinum, ut testator iam non 35 sudruin hirgitor bonorum sed nostrorum sit aeceptur. \'e impietati istil

Quis vero uu(|uam t'uit tam dcmcns,' ut ba]itisnunn ducerct esse bonum opus, aut baptisandus crederct sese opus facere, qund pro sc et aliis deo

2 iiidubitate eil. VVileb. 1551 S iiiiiiä ductoref; H Itj iMissa C 25 quidquam

ed. Witeb. uiib ed. Erlang.

') niorsus, in li „luibcvbiffj". ■) 3n '^ „aelDiim uiib fli'i»ri)'9 l)öiibcl" iibctjc^t.

') „aäict ift abcv 1)C nljo luaiiluiti flciucjcii" h.

Dp captivitiite Dalij-lonica ei-desiac iinirludiuiii. l."i'20. 521

otfeiTet et cuinnuiiiif'aR't'.' Si i:v<^o in uiio ali(jii(i sacramciitu et testanirnin uullum est opus boiium communicabile aliis, ncc in Missa erit, cum et ipsa non sit uisi testaniputuni et sacrauicntuai. Undc luaiiifcstu.s et iinpius error est, Missani pro peccatis, pro .^atistiietionibus, pro (lelhiietis aut ijuibtiseuiiijue 5 necessitatibus suis aut aliorum offerre seu applicare. Quod faeilliiue intelligis esse evidentissiine verum, si firmiter teiieas, Missam esse ])ruuiissionem di- viuam, quae uulli prodesse, uuiii applieari, uulli sutt'ragari, uulli coimnuni- cari potest, nisi ipsi credeuti soli propria fide. Quis enim proiuissioiuin dci, qiuie uuiuscuius(pie siugulatini exigit fidem, j)otcst pro alio ae(;eptare aut

w applicare? Nunquid possuni alteri proiuissiouem dei dare, etiam iiou cre- deuti? aut possuui pro alio erederc? aut possum facere, ut alius credat? Al liaec tieri oportet, si Missani possuiu aliis applicare et coniuHuiicarc, cum hl Missa neu siut nisi ista duo, promissio diviua et lidcs luunaua, tpiae accipiat quod illa promittit. Quod si verum est, potero etiaiu pro «iliis

15 audire Euangelium et credere, potero pro alio baptisari, ])otero ])ro alio absoivi a peccatis, potero et pro alio communicare de altaris saeraiueuto, potero, ut et illi:>rum sacramcuta percenseaui, pro alio ducere uxorem, }>ro alio fieri saeerdos, pro alio coufirmari, pro alio iuungi.

Deiu'que, cur Aliraliam non pro omuil)us ludaeis eredidit? cur exigitur

2u a ludaeis siugulis fides in eandem promissiouem Al)rahae creditam? Stet ergo insuperabilis veritas: ubi promissio divina est, ilji unuscpiiscjue pro se stat, siia fides exigitur, ([uis(jue pro se ratioueni redtkt et suiun onus por- tabit, sicut dicit jNlarei ult. Qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus eritiaüavc. iß, i6. qui autein non crediderit, condemuabitur. Ita et Missaiu uuusquisque tautum

25 siiji potest utileiu facere fide pro})ria et pro uiiUis prorsus communicare, Sicut saeerdos uulli pro alio potest sacrameutum miuistrare, sed euilibet seorsum idem sacramentum miuistrat. Suut euim sacerdotes consecraudo et miuistrando ministri nostri, per (juos uou offerimus bonum opus aut communicamus active, sed per cos promissiones et siguum accipimus et commuulcamur jias-

3u sive, id quod iu laicis liacteuus permansit. Xam lii uou dicuntur bouuni l'acere sed accipere. Sacerdotes vero abieruut in im})ietates suas, facto sibi bouo opore, quod commuuiceut et offerant ex sacrameuto et testameuto dei, (juo bonum acceptum oportuit.

Sed dices 'Quid ? Nnnquid subvertes omuium Ecclesiarum et Mouaste-

35 riorum usuiu et sensum , ijuibus [)er tot saecula invaluerunt, fundatis 8U])er Missam auuiversariis, suftragiis, applicationibus, conmiuuieationibus ttc. hoc est, pinguissimis redditibus?' Respoudeo: Hoc est, quod de captivitate Ec- clesiae scribere me compulit. Sic enim venerabile testamentiun dei in im- piissimi quaestus servitutem coactum est per impiorum hominum upiuioues

1 offeret E 2 est bouum opus communicabile ed. Witeli. unb ed. Erlang. 26 se- oisiiii ed. Witeb. unb ed. Erlang. 37 reditibus E ed. Erlang.

522 De captivitate Babyloiiica ecclesiae praekuliuiu. 1520.

et traditioiies, (lui uiuisso verbi) dei .sui cordis iiolns cogitaüoiies jii'opo.«ue- nint et orbein ^seduxoruiit. Quid mihi de multitudine et maguitudine erraii- tiuni? Fortior oiuuiuni est veritas. Si pote.s Ciiristiim negare qiii docet, Mi.ssam esse testameutiuii et sacraiiieutuin , volo iilos iiislitieare. Deinde, si })otes dicere, emn faeere opus l)ouuni, (|ui recipit beuefieiuiii testameuti, aut 5 iititur in Ime ipsuni sacrameiito promissionis , volo niea libeus danniare. Cinn auteni neutruin possis, quid dnbitas eontemjita turba ad nialuin ennte, darc gloriaiu deo et veritateni eins eonfiteri/ esse scilicet liodie saeerdotes omnes in sententia perversa, quieumpie Missani pro opere dueunt , (pio snccurrant suis aut aliorum sive niortuoruni sive vivorum neeessitatibus? in Inaudita et stupeuda dico, Sed Missam si intuearis (juitl sit, vera nie esse loctituiu coguosces. Hoc fecit illa iiiniia securitas, (pia irani dei in nos grassantem non intellexinius.

Hoc auteiu facile admitto, Orationes, quas ad. missani pereipieudam cougregati corani deo eti'undinuis, esse bona opera seu beneficia, quae nobis n inutuo impartimus, applicamus et eomnumieamus et jiro invicem oiferinins, i.xim.'2', it ''^ieiit laeobus nos doeet orare jiro invicem, ut salvcmnr, et l'aulus i. Timot. ii. praecipit tieri olisecrationes, orationes, postiilatioiies pro omnibiis honiinibus, pro regibus et oinnibus (pii in sublimitate sunt constituti. Haec enim non sunt missa sed opei-a luissae, si tanien opera \()cari debent orationes eordis »n et oris, (jiiia fiuut ex fide in sacramento percepta vel aueta. Non eiiini Missa vel promissio dei impletur orando, sed solum credendo. Credeutes autem oranius £t quodlii^et opus boiuim facimus. Sed (piis sacerdotuiu hoc Iiomiue sacrificat, ut sola« orationes arbitretur sese (jüerre? Onines iiuagi- iiautur, sese oft'erre ipsuni Christum deo patri tancjuam hostiani sufKcien- -.'s tissimam et bonuni ojnis faeere oinnibus (piibus proponunt prodesse, quia cou- fidunt iu opere operati, qiiod orationi non tribuuut. Sic paulatim errore cresceute,''' id quod orationum est tribuerunt sacramento, Et (juod recipere beueficimu debent, id obtuleriint deo.

Quare acute disceriienduni est iuter testanientnni sacramentumque ij>suni su

et iuter orationes (]uas simul oraiiius, Nee id sohuii, sed scire qiioque optirlct,

orationes prorsus nihil \alere nee oraiili ipsi nee iis pro quibiis oranlui-,

nisi pi-iinum testamentiiiii tide ])erceptuni sit, ut tides oret quae sohl e.xait-

3ac. 1,0. ditnr, siciit laeobus i. c. docet. adco hinge aliud est oratio quam Missa:

oratiouem possum cxtendero in (|Unt(|uiit voluero, Mis.sam nemo accijiit nisi 35 qiii per seipsum credit et tanlum t|tiantiiin credit, nee potest dari sive deo sive homiuibus, tSed solus deus per niiuistcrium sacerdotis dat eiun hominilius,

17 (träte ed. Witeb. 27 npere opeiato ed. Witeb. l.'i.M '-Vi piaeceptum sit K

') „lun-i ,)lociffloftii, iinb ucvncljti'fl lüt bte id)iu- bte Ih'IV'iii laiifft, iiiib infcnnoft got

in feiiict luorljcit, uub Uctjiljcft bio jclbig?" h. -) „Üllju mit iittüdji'iii iiijioadjifii bifj irtialä" b.

De caiitivitatc Biiliylunica ecclexiar inin-lutliiini. 1520. 523

qui a('d|iiniit v.un Mr sola .-iiic iiUi- ii|icril)u> aiit iiicritis. X<'((Ui' ciiim iilliis amlcal taiitiini iiisanire, iil ilicat liDiiuin npus facure uiiiii, i|ui paiiper i't iiKÜuciis veiiit, acc(']i(iiriis de iiuuui divitis Ijcneticiiiiii. At iiiissa (iil dixi) ' bL'iiuficium ust pl'ullli.■^siulli.s iliviiiai', per iiuimim .sacei'dotuiii uniniljii.^ lioiiiiniljii>

5 exliibituui.

Est ('ii;<i certiini, INIissaiu noii es'^e opus aliis (■()uiiiiiini< iiMIc, scd oltic't'tum (iit difitur) fidci propriac; ciiiusiiue alendau et r<i!)ui'aiidac.

lam et alterum scaiidaliini aiiKiviMiduiu est,^ (jiiod iiiulti) i;raiidiiis est et s[)t'fi(j,si.s.'<iimim, id est, (jiiod ]Missa creditur pa.ss-im esse saci'iti<'ium,

lu (piud ütf'ertur den. lu tpiam opinioucm et vorba CanouLs soiiarc videntiir, iibi dicitur 'haec dona, haec nuuiei-a, liaeo saiicta Hacrificia', <;t infra 'haue oblatioiieni'. Item, clarissime postulatur, ut aeeeptum .sit sacriticiiuu , .siciit .saerifieiiim Abel <fce. lüde Chri.stu.s liostia altaris dicitur. Aeceduiit lii.s dicta sauctoruru patrum, tot exempla tautu.sque usus per orbein constauter

15 observatu-s.

His Omnibus, quia pcrtiuaeissime iusederunt, oportet constantissime opponere verba et exemj)lum Cliristi. Xisi eniui Missam obtinuerimus esse promissiouem Christi seu testamentuui , ut verba clare souaut, tdtum Euan- geliuni et Universum solatium aniittinuis. Xiliil eontra liaee verba permit-

20 tamus praevalere, etiam si angelus de coelo aliud docuerit. Xihil enim de opere vel sacrificio in illis coutinetin-. Deinde et exempjum Christi pro nobis stat. Nun enim Christus in caena novissima, euni institueret hoc sacra- mentum et conderet testamentum, ipsum obtulit den patri aut ut o[)us bonum pro aliis perfecit, sed in mensa sedens singulis idem testaiueutum proposuit

25 et Signum exhibuit. lam Missa quauto vieiuior et similior primae omniuni Missae, quam Christus in caena fecit, tauto Christianior. At Missa Christi fuit simplieissima sine uUa vestium, gestuum, cantuum aliarumque cerinioni- arum pompa, ulji si necesse fuisset eam offerri ut saerifitium, non plene eam instituisset.

30 Non quod calumniari debeat uUus universam Ecclesiam, quae multis

aliis ritibus et cerimoniis ÄEssam ornavit et ampliavit, sed hoc volumus, ne quis cerimoniarum spccie falsus ac nudtitudine pompae mipeditus simpli- citatem Missae araittat et revera transsubstantiationem quandam colat, si amissa substautia simplici Missae in accidentibus multiplicibus pompae

35 haereat. Xani quiccjuid ultra verl>um et exemplum Christi accessit, accidens Missae est, quorum quudlibet non alio loco dueere debemus, quam quo loco nunc ducimus Monstrautias quas vocaut et pallia altaris, quibus ipsa liostia continetur. Quare, sicut repugnat, testamentum distribui seu promissiouem accipere et sacrificare sacrificium, Ita repugnat Missam esse saeriticium, cum

13 Habel ed. Witelj. unb ed. Erlaug. 3.5 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlaug.

') Sgl. 2. -5130. -j „|)i)c ift iiud) ein fttiid) ftein bannen 511 t()un" h.

524 De caiitivitate Bahylonica ecclesiae praeludium. 1520.

illaiu recipiaimiij, hoc vero tleimis. idum aiiteni .simiil recipi et otferri uou potest, nee ab eodem .siniiil tlari et acceptari, non magis certe (jiiani oratio et iinpetrata res queuut ideru esse, uec idem sit orai-e et orata accijiere.

Quid ergo dieemus ad Canoucm et autoritates patriim? Primum re- spoudeo: Si nihil habetur quod dicatur, tutius est onniia negare (juam Missani s concedere opus aut sacrificium esse, ne verbum Christi negemus, fideni sinuil cum Missa pessundantes. Tanien, quo servenius et eos, Dicenuis ex Apostuhj

i.eot.n.joi. i. C'orint. xi. nos doceri, solitus i'uisse fideles Christi ad Missaui eougregatos secum afleire ciljuni et potuni, «juas eollectas vocaljaut, quae distribuereutur

siMid). 4,34t. in onuies egeutes, exemjilo AjMJStolorum aet. iiii. e quibiis .suniebatur id (|Uod lu eüuseerabatur pauis et vini pro saerameuto. Et qiiia liaec omnia saneti- ficabautur per verbum et oratiouein ritu hebraico, quo levabantur sursuni, ut

a.TOoj. 8,27. in Mose legimus, relieta sunt verba et ritus levaudi seu otf'ercudi, al)olito

iam dudiun usu conferendi et eolligendi ea (juae off'errentur seu levarentur.

3ti. 37, 4. Sic Ezechias Esa. xxxvii. iuljet Esaiam levare oratiouein in conspeetu dei is

*f. 134, a. pi:o reliquiis. Et p.sai. ExtoUite manus vestras in .sancta. Item: Ad te

i.lim. 2,8. levabo manus meas. i. Timot. ii. Levantes puras manus in omni h)co.

Quare vocaliula saeriticii seu oljlatiotiis ret'erri debeut non ad saeramentum

et testameutum, sed ad eollectas ipsas. Unde et reliquum est vocabulum

coUectae j)ro preciljus in Missa dicti.s. 2u

Idem i'acit, quod sacerdos mox consecrat<3 pane et calii-e elevat eiindem, ()Uo non .sese offeiTe aliquid deo ostendit, cum uullo verbo tum meminerit hostiae seil oblationis. Sed est et idipsum vel reli(|uiim ritus liebraici, quo 'levabantur, quae cum gratiarmn actionibus aceepta deo rel'erebantur, vel ad- monitio uostri, quo provocemur ad tidem .tcstamenti huius, (jiiod tum verbis 25 Christi protulit et cxhibuit, ut simul et signum eiusdem ostendat et oblatio pauis proprio respondeat huic demonstrative 'Hoc e.st corpus ineum', uos(|ue eircumstiuites ccu allo(]iiatur hoc ipso siguo, sie oblatio calicis proprie respondeat huic demonstrativo 'Hie calix novi testameuti ttc' Fidem enim in nobis sacerdos excitare debet ipso elevandi ritu. Atque iitinam, ut in .io oculis nostris manifeste elevat signum seu saeramentum, ita simul auribus iiostris ajierta altafjue voce pronuneiarct et verbum seu testameutum, i(li|uc in qiialibet populorum liiigua, quo fides exeitaretur enicatius. Cur enim liceat (iiaece et latiue et hebraicc Missam perticere, et non etiam Aiemaniee aiU alia i|uacmi(|n(' liugua? 35

(^uocirca observent sese sacerdotes hoc ]icrdito periculosissimoqne sae- cnlo, (jui sacriticant: Primum, ut verba Canonis maioris et minoris cum coUectis, quae aperte nimis sacrificium sonant, dirigant non a<l sarramenluni, sed vel ad ipsum panem et vinuni cousecrandum vel ad orationes suas.

8 non (loccri AU ed. Witel). unb eil. l'^ilang. 12 ebiaicu ed. VViteb. 14 ofl'erentur

seu levantur E 23 et ipsuin U ICliraici ed. Witoli. 3:3 exeicitaietur ACE ed. Witeb. unb ed. Erlang. 3(> sc ed. Witeb. 39 jianeni vel vimuu ed. Witeb.

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 1520. 52')

Piiiiis eniiii et viiuiin antca offenintiir ad I)enecliccndiiiii, iit per verhiiiu et orationeni .sanetificeiitiir. P(ist(|uani auteni benedictiis et eonsecratus est, iani iion offertnr scd aecipitiir dimo a den. Et in Iidc negotii) eogitet, Eiian- geiiuni esse praeferenduni onuiÜMis C'auunihus et eolJectis per lioniines coin-

5 positis: Euangeliuni autem uou .sinit Missam esse saci-ificinm , nt andisti.'

Deinde publice Missam pcrficicns praestitnat sihi non alind faeere qnam se et alios commimicare per Missam, simnl tamen orationes siia.s pro sc et aliis offerre, cavens, ne Missam offerre praesumat. Qui vero privatim niissas ])arat, praestitnat sibi, nt seipsnm commnnieet. Prorsns nihil ditf'ert iieo

III ])lns facit missa privata qnani simplex cuiusque laici de mann sacerdotis smnpta comranuio, exeeptis oratiouibus, et qnod sil)iipsi consecrat et ministrat. Re ipsa missae et sacrameuti omnes sumus aeipiales, saeerdotes et laici.

Quod si postulatur ab aliis, votivas qnas vocant celebrare, caveat, ne mercedem accipiat pro missa aut praesumat ullam vf)tivam saerificare, sed

i.'> studeat hoc totum ad oratioues referrc, qnas sive pro defunctis si\'e vi\cn- tibns offerat, sie cogitans 'Ecce ibo et mihi soll sacramentum susoi])iam, sod intcr suscipiendum pro illo et illo orabo', sie, nt orationis, neu Missae, mercedem pro victu et amictu recipiat. Xec mox'eat, quod totns orbis con- trarium et sensum et usum habeat. Euangeliuni eertissimum habes, quo

20 fretns faeile contemnes homiuum sensus et o])iniones. Quod si, nie con- temnens, pergas Missam offeiTe, non solas orationes, scito me fuisse monitorem tibi fid"lem et in die iudicii excusatum, tuum portabis ipse peccatum. Pixi, qnae tibi dicere tenebar frater fratri in salutem: tibi j)rodermit servata, tibi nocebunt neglecta. Quod si aliqui etiam damnarint haec, illnd Paidi respondeo :

25 Mali vero homines et seductores proficient in peius, crrantes et in en-oremaiim. s.ia. mittentes.

Ex isto nunc faeile illud quivis intelligit, quod usitatissimum ex Gre- gorio dicitur, Missam mali sacerdotis non minoris ducendam quam boni cuiuscunque. Nee saneti Petri meliorem fnisse quam ludae traditoris, si

30 saci-ificassent. Hoc enim operculo suas impietates quidain velant, et hine distinctionem operis operati et operis operantis invenerunt, quo secure ipsi male vivere et aliis tarnen beuefacere praesumerent. Verum Gregorius recte dlcit, at illi perverse cum intelligunt. Verissimum est enim, per impios saeerdotes non minus de testamento et sacramento dari et aceipi quam per

35 (jnosqne sanetissimos. Quis enim dubitat, Euangelium praedicari per impios? At missa est pars Euangelii, inimo summa et eom]iendium Euangelii. Quid est enim Universum Euangelium quam bonum nuntinm remissionis peeca- torum? Xt quicquid de remissioue peccatorum et niisericordia dei latissime et copiosissime dici potest, breviter est in vcrbo testamenti eomprehensum.

8 alios E IG cogitet E 30 sacrificassct E 33 peivcrsi ed. Witeb. lööl

38 qnidquid ed. Witeb. lltlb ed. Erlang. et de miseiicnrdia ed. Witeb. l.äül ') m. 524.

526 r)** paiitivitate Baliylonica ecclesiae praehidium. 1520.

Uncle et concioncs popiilaros nliurl esse noii rleberent quam oxpositiones Missae, id est declarationes pnnuissionis divinae luiiiis testanienti : lioo eniiu esset fidem docere et vere Ecclesiam aedificare. At qni nunc niissam ex- pouunt, in allegoriis luinianaruni cerimoniaruni luduut et ilhiduut.

Igitur sicut inipius potest haptisare, id est verhuni j)i-()uiissionis et •'■ Signum aquae super baptisandum ferre, ita potest et promissionem huius saoramenti proferre et ministrare vescentibus et simul ipse vesei, sicut Indas traditor in coena domini, mauet tamen semper idem sacramentum et testa- mentum, quod iu eredente operatur suum opus, in incredulo operatur alienum opus. Verum iu offerendo longe aliud agitur. Cum enim non Missa sed i" orationes offerantur den, darum est, oblationes impii sacei-dotis nihil valere, sed, ut idem Gregorius ait, cum is qni iudiguus est ad deprecandum mittitnr, animus iudicis ad deterius provocatur. Non ergo simt confundenda illa duo, Missa et oratio, sacramentum et opus, testameutum et sacrificinm, quia alterum venit a deo ad nos per ministcrium sacerdotis et exigit fidem, alterum i'' procedit a fidc nostra ad dcum jier sacerdotera et exigit exauditionem. 111 ud descendit, hoc ascendit: ideo illud uon requirit neeessario dignum et pium ministruni, hoc vero requirit, quia deus peccatores non exaudit, rjui novit ]icr raalos benefacere, sed uullius mali acceptat opus, sicut monstravit in Cayn S))r. j5, 8. (>(^ Prover. XV. dicitur: Yictinme impiorum abominabiles domino. Roma, xiiii. w Orane, quod non est ex fide, peccatum est.

Ut autem finem huius primae partis faciamus, reliqua producturi, ul)i impiignator insurrexerit, Concludimus ex omnibus his, quibus uam Mi.ssa sit parata, et qui digue communicent, nempe soll ii, qui tristes, afflictas, per- turbatas, confusas et erroneas habent conscientias. Nam ^•erbuul divinae 2:. promissionis huius sacramenti, cum exliibeat peccatorum remissionem, secure accedit quicunque peccatorum suorum vexatur sive morsu si\T titillatione. Est enim tcstamentuni hoc C'iu-isti medicina unica praeteritorum, praesentium et futnrorum peccatorum, modo iudubitata fide ei adhaeseris et credideris tii)i gratuito dari id (piod vcrba tcstamentl sonant. Quod si non credideris, mis(inani, iiunquam, nullis ojieribus, nullis studiis couscientiani ])oteris ]):icare. Fides enim sola est pax conscientiae , infidelitas autem sola turbatio cdn- scientiae.

DE SACRAMENTO BAPTISMI.

Benedietiis deus et pater domini nostri Jesu Christi, qui seciinduiii :•'• divitias miscricordiae suae saltcm hoc unicmii sacramentum serva\-it in Eo- clesia sua illibatum et incontaminatum a constitutionibus hominum, libcrumque fccit onmibus gcntibus omninm(|uc li<iniinuni urdinilins, ncc passus est et ipsnm teterrimis quacstns et impiissimis super.stitiomuii jtortentis oiiprimi, CO scilicet consilii) usus, i|U(id ]):u'viilns, qni avaritiae et su|>erslitic>nis *"

25 cnoiiens n<m habent CE

De captivitatf lJal).vloni('a occlesiai' iirnohuliiim. 1520. r)27

capaces ' noii sunt, oo volnit inili:iii d sim]ilicissima fiiU; verl)! sni saneti- ficari, quibus ot potissimiim linilii' iirodcst l)aptisnuis. Nam si adiillis ot niaionl)ii.s (loiiandnin esset lioe saeranientmii, noii videttir ]iotiiisse et eins poiseveraii virtiis et j^ldi-iu ]n\w tyraiiiiide Avaritiae et superstitidiiis, (|iiae :■ omnia diviiia nobis supplantaxit. Invenissot sine (tiibio et liie pnidentia carnis siias praeparatirmes et diüiiitates, deiiule reservat ioiies, restrietiones et si qua sunt siniilia rlietia pecuniarnni, quibus a<(na uon vilior quam nunc iiiembranae venderetur.

Verum ubi virtutem Baptisnii in |iarvub"s non potuit Satan extingnere,

111 praevaluit tamen, ut in omnibus adultis extiugueret, ut iani tero nemo sit, qui sese baptisatum recordetur, iicdum glorietur, tot reportis aliis viis re- mittendorum peeeatoruni et in coeluni veniendi. prebuit iiis opinionibns oecasionem verbuni illud periculosum divi Hieronymi, sive male j)ositum sive male intellectiun, quo poenitentiam apjiellat sceundam post naufraginm

1.1 tabulara, quasi baptismus non sit poenitentia. Hine enim, ubi in jwccatum la))si fuerint, de prima tabula sou uave desperantcs vclut amissa, sceundae tautum incipiunt uiti et fidere tabulae, id est, poeuitentiae. Hinc nata sunt votornm, religiouum, opcrum, satisfactionum, peregrinationum, indulgentiarum, seetarum infinita illa oncra et de iis niaria illa lil)rornm, qnaestionum, ojii-

20 nionum, traditionum luunanarum, quas totus mundus iam non eapit, ut in- comparabiliter peius habet Ecclesiam dei ea tyrannis, quam unquam liabuit synag'^gam ant ullam uationem sub coelo.

At pontifieum erat haec onmia tollere et Christianos omui eura ad syneeritatem baptismi revocare, (juo intelligerent, (juid essent, et quid facere

2:, Christianos oporteat. Verum unum est hodie eorum offitium, populos quam longissime abdnccre a baptisrao, et diluvio tyrauuidis suae omnes immergere, et facere, ut populus Christi (sieut Propheta ait) obliviseatur eins imper- rsfv. 2, 32. petuum. O infoelices omnes, qui hodie pontifieum nomine eensentur, qui non modo nihil seiunt nee faciunt, quod Poutifices decet, sed ignorant quoque,

nn quid scire et faeere eos oporteat, et implent illud Esaie Ivi. Speculatores eins Scj. i<\, 10. eaeci omnes, nescieruut uuiversi, ipsi pastores ignoraveruut intelligentiam, omnes declina\'erunt in viam suara, unusquisque ad avaritiam suam &c.

Primum itaque in Baptismo observanda est divina promissio, quae mnrc. is, ic. dicit: Qui erediderit et baptisatus fuerit, salvus erit. Quae promissio prae-

35 ferenda est ineomparabiliter^ universis pompis operum, votorum, religionum et quiequid humanitus est introduetuni. Nam in liac peudet univcrsa salus nostra: sie autem est observanda, ut fidem exerceamus in ea, prorsus non dubitantes, nos esse salvos, postquam snnius baptisati. Nam nisi haee assit aut paretur fides, nihil prodest baptismus, inuno obest non sohim tum cum

21 hiibeat E 27 in perpetuuui ed. Witeb. 1551 unb eil. I->lang. 32 &c. fe()it

in B 36 quidqiiiil etl. Witeb. 38 adsit ed. Witeb. unb ed. Erlang.

') capaces. in b „tierfen(ftt(^". -) incouipavabilitPi-, in b „unjügemcjfen".

528 '^ö captivitatc Babylonica ecclesiae jn-aeludiniu. 1520.

suwijiitnr sed toto post tempore vitae. inerednlitas enini eiusiiiodi mendacom argiiit proiiiissioneiu divinam, quod est siimnuim niniiium peeeatorum. Hoe pxereitium fidei si apprehenderiraus , statim intelligemus, quam ardniim «it oredere promissioni Iniio diviiiae. Humana enim iml>ceillitas, peecatornm snonun sihi couscia, dtfficillinie omDium credit se esse salvam aiit salvandam, '•> et tanieu nisi id oredat, salvari non poterit, quia non credit veritati divinae jiromittenti salutem.

Haec erat praedieatio sedulo iiicnleanda ])opnlo, assidue recantanda ista prnmissio, semper repetendiis baptismiis, itigiter excitanda fovenda(|iie fides. Sicut enim semel super uos lata diviua hac promissione nsque ad w mortem vcritas eins perseverat, ita fides in eandem nunquam debet intcrmitti, sed usque ad mortem ali et roborari, perpetua memoria promissiönis eiusdem in baptismo nobis factae. Quare dum a peccatis resiu'gimus sive poenitemus, non facimus aliud (juam quod ad l)aptisini virtutem et fidem, unde eeeide- ramus, revertimur et ad promissionem tune factam redimus, quam per pee- is eatura deserueramus. Seraper enim manet veritas promissiönis semel factae, nos extenta mann susceptura reversos. Atquc id, ni fallor, volnnt qui ob- scure dicunt, Baptismum esse prinium et fuudameutum omnium sacramen- torum, sine quo nullum queat aliorum obtineri.

Proiude non parnm profuerit, si poeuitens primo omnium baptismi sui 20 memoriam apprehendat et promissiönis divinae, quam deseruit, cum fidutia recordatus eandem confiteatur domino,'^ gaudeus sc tantum adhuc in praesidio habere salutis, quod baptisatus sit detestansque suam impiam ingratitudineni, quod a fide et veritate eiusdem defecerit. Älire enim cor eins confortabitur et ad spem miserieordiae animabitnr,^ si eonsyderet, divinam promissionem 2:. sibi factam, quam impossibile est raentiri, adhuc integram et non mntatam, sTim. 2, m. nee mutabilem ullis peccatis esse, sicut Paulus dicit ii. Timot. ii. si non cre- dimus, ille fidelis ])ermanet, seipsiun negare non potest, Haee, inquam, veritas dei cum servabit, ita ut, si caetera omnia ruant, haec tarnen eiim eredita non derelinquet. Habet enim per hane, quod insultanti adversaiio m opponat, habet, quod turbantibus peccatis eonscicntiam obücial, habet, quod horrori mortis et iudicii respondeat, habet denique, quod universis tcntationii>us sojatinm sit, nempe hanc unam v(>ritatem, dicens 'Dens est verax in pro- missionibus suis, cuius signum in Imptismo suscepi. Si deus pro mc, quis contra me?' ai

Si enim filii Israel ad poeuitcntiam revcrsnri primo onuiium exitum de Aegypto mcmorabant, et hae memoria ad denm, qui ednxerat eos, rever- tebantur, quac memoria et hoe ii^sinn praesidinm eis toties a Mose incnlcalur

10 Sic enim cd. WItcb. 1551 Ifi mnupt fflitt in od. Wlfoli. 1551 22 tandi-iii

confiteatni- IC 27 dicit fc^tt in K

') .3" '': ..l>if ifH'id 90' ucrjetje". ■) animabitur. in 1. „luiiit tuibi-v crljcv^et".

De captivitate Babylonica ecdesiae pracludium. 1520. 520

et a David repetitnr, ((uanto niagis iios nostriim de Aeg^'jito nosti-a exitnni debemus memorarc pt eins memoria redii'e ad einn, ([iii uns cdiixit per lavanrum regenerationis novac, eiiiiis memoria in iioe ipsum noljis commcn- data est! Id qiKid <imiiium comodissime liori in sacramcnto panis et vini

5 potest. Sic enim olim tria ista sacramenta, poenitentia, baptifsmus, panis, simnl eodem offitio frcriuentaliantnr et alteriim alternm invaljat. Tta iegitur de cpiadani sancta virgine, quae, quoties tental)atiir, non nisi Baptisnifi sno repngnabat, dieens brevissime 'Christiana snm'. Inteilexit enim hostis statim virtntem baptismi et fidei, quae in vcritato dei proraittentis pendebat, et

10 fngit ab ea.

Ita vides, quam dives sit iiomo Christiauus sis-e baptisatus, qui etiani volens nou potest perdere salutem suam (piantiscunque peccatis, nisi nolit eredei'e. Nulla enim peccata eum possunt daranare, nisi sola ineredulitas: eaetera omnia, si redeat vel stet fides in promissionem di\-inam ba]itisato

IS factam, in momento absorbentur per eandem fidem, immo veritatem dei, quia seipsnm uegare non potest, si tu eum confessus fueris et promittenti fideliter adhaeseris. Contritio autem et peccatorum confessio, deinde et satisfaetio et omnia illa hominum exeogitata studia subito te deserent et infoeliciorem reddent, si oblitus ven'tatis Iniius divinae in ipsis tete distenderis. Vanitas

20 enim vanitatum et affliotio Spiritus est, quiequid extra tidem veritatis dei laboratur.

Simul vides, quam ])ericnlosuni, immo f'alsum sit opinari, poenitentiam esse secuudam taljulam post naufragiimi, et quam perniciosus sit error jnitare, per peccatum exeidisse vim Ijajitismi et navem hanc esse illisam. Manet

25 illa una, solida et invieta na\'is, nee uuquam dissolvitur in ullas tabulas,' in qua omnes \-ehuutur, qui ad portum salutis vehuutur, quae est veritas dei in sacramentis promittens. Hoc sane fit, ut multi e uave temere in mare prosiliant et pereant: hi sunt, qui deserta promissiouis fide in peccatum sese praecipitaut. Verum navis ipsa permanet et transit integra cursu suo, quod,

30 si qua gratia ad navem reverti potest, nulla tabula ^ sed solida ipsa nave feretur ad vitani: liic est, (jui ad ])romissionem dei stabilem et manentem per fidem revertitur. Unde Petrus ii. Pet. i. arguit eos qui peecant, quod a.tpetr. 1,9. ol)livionem accij)iant purgationis veterum delictoriuii suorum, sine dubio ingratitudinem accepti baptismi et impietatem infidelitatis eorum taxans.

35 Quid ergo prodest de baptismo tam multa seril)ere et hanc fidem pro-

missiouis nou docere? omnia sacramenta ad fidem aleudam sunt instituta, et hanc ipsam adeo non tangunt, ut etiam assei'ant impii homines, non debere

1 exitium ed. Witel). 19 rete distenderis ed. AViteb. l.ö.äl ijc^on in b: „bein garn

uSitJveiteft") 20 (luidijuid ed. Wifeb. unb ed. Erlang. 23 pernitiosus B 32 i. Pet. i. Aßt 'F. doceri E

') in uUa.-i tabulas, in b „in bl)llenftücf". -) nulla tabula, in b „mit feinem

bt)elenftiicf".

Siitfierl WcxU. VI. 34

530 De captivitate Babylonica ecclesiiie pnieludiuni. 1520.

hominem esse certiim de remissione peccatoruin seil gratia sacraraentoruni, qua impietate orbem totum dementaut^ et sacramentum baptisnii, in quo stat prima gloria conscientiae no.strae, funditus extingumit neduni captivant, iuterim insanientes in miseras auinias suis oontritioniljus, anxiis confessionihus, cirfunstantiis, satisfacticjuibus, operibus et id geuus infinitis nngis. Esto s ergo prudens lector, immo contemptor Magistri sententianini ' libro quarto cum Omnibus suis scribentibus, (|ui tantum de materia et forma saeramen- toiiim scribunt, dum optime scriltunt, id est, mortuam et oeeidentem literani sacramentorum tractant, caeternm spiritum, vitam et usum, id est, promissionis diviuac veritatcm et nostrani fidem j>rorsus intactas relinquunt. i"

Vide itaque, ne te fallant operum pompae et liumanarum traditionum fallatiae, ut veritati divinae et fidei tuae non facias iniuriam. A fide sacra- mentorum tibi incipiendum est sine nllis operibus, si salvus fieri voles, fidem autem ijisa seqnentnr opera, tantum ne vilem liabeas- fidem, quae opus est omnium operum excelientissimum et arduissimuni, quo solo, etiam si eaetei'is ir. Omnibus carere cogereris, servaberis. Est enim opus dei, non iiominis, siout ept)- s, 8. Paulus docct. Caetera nobiscum et per nos operatur, hoc unienm in nobis et sine nol)is operatur.

Ex liis perspicuc discernere possumus, (|uid inter ministrnm hominem et autorem deum intorsit in baptisando. Homo enim l)aptisat et non l)aiitisat: 20 ]>a])tisat, quia peiücit opus, dum mergit l)aptisaudiun, Non baptisat. quia non fungitur in eo opere sua autoritate sed vice dei. Unde oportet nos baptisnuuii de manu hominis non aliter susci]>ere, quam si ij)se Christus, immo ipse deus nos suis propriis manihus baptisaret. Non enim hominis est sed Christi et dei b'aj)tismus, quem recipimus per manum hominis, Sicut 25 (juelilx't iJia ereatm-a, qua utiniur per manum alterius, non est nisi dei. Cave ergo sie discernas baptismum, ut externum honiini, internura deo tribuas: ntrunque soli deo tribue, nee conferentis personam aliam (|uani instrumentum vicarium dei accipe, per quod dominus in eoelo sedens tc in aquam suis manibus propriis mergit et remissionem jieccatorutn ])roinittit in tcrris voce .-lo iiominis tibi loqncns jier os ministri sui.

Hoc et ipsa verbn tilii dicimt, cum dicit 'Ego Itaptiso te in nomine jiatris et filii et spirilus saneti, Amen', non dicit 'Ego ba)>tiso tc in nomine UK'o^, quasi dicat 'id, fpiod fiicio, non niea autoritate sed vice et nomine dei flK'iii, ut nun aliter haix'as quam si ipse doniiiuis visibiliter fecisset. autor '.a et minister diversi sunt, sed ojius idem ntriusquc, iiuino solius autoris per

.') cliciiiiistiiiitii.s RC'IC cd. Witeb. l.'jöl linb cd. l^rlmig. IG cogens K 21 ijni 11011

fiiiigitiir ed. Witd). l.'i.'il :H et noniiiiis ed. Witeli. l.">öl

') (li'iiiciiduit, in li „(l)c tuMiiiliiiiion". -) Maufistri scntoiitinnnn, iit li „incllftfr

'4>ccter? »011 l)ol)i'ii jiiuifit", luie '|Si'tviiv Vombavbiiä in bfntjdiiMi U'iirtifvn jciifv ^nt Ijnufiii bf- ieid)nct mirb.

De eaptivitate Babylonica ecclesiae liraeludiiini. 1520. 531

iniuisterium meiiiii'. Sic eniiii ego iirbitror, 'In nomine' referre personam autoris, iit iiuii tautuni .sit noiueu tloniiiii |)ractcudere et invocare in operc sed ipsum opus tanquani aliemuii altorius noiiiino et \nce imjilerc. Quo tropo Matt, xxiiii. Christus dielt 'Multi vcnieiit in nomine meo', Et Ro. i. ^^^^"',^^'''- '■> 'per quem accepimus gratiam et Apostolatum ad olK'dicnduni Kdci in omiiii)iis gentibus pro nomine eias'.

Haue sententiam ego libentissime sequor, (juod sit ])lcnissimum solac-ii et cfficax fidei adiutorium, nosse se esse baptisatuni non al) liomine sed ai) ipsa trinitate jier lioniineni , ipii nomine eins rem gerat apud nos. Qn<>

10 oessat illa ociosa eontentio, (jua de forma baptismi, quam appellant ipsa verba, litigant, Graecis dicentibus 'Baptisetur servus Cliristi', Latinis 'Ego ha]itiso\ Item, alii rigidissimo nugaiites damnant sie dici 'Ego baptiso te in nomine lesu Christi', quo ritu certum est Apost<:)los baptisasse, ut in actis «»nirfi- io,4s. apostolieis legimus, voluntque luillam aliam deiuceps* valere quam istam

15 'Ego baptiso te in nomine patris et filii et Spiritus sancti, Amen'. Sed frustra eontendunt: nihil enim probant, sua somnia duiitaxat asserunt. Quo- ounque modo tradatur baptismus, modo non in nomine hominis sed iu nomine domini tradatur, vere salvum facit: immo non dubitem, si qiii.s iu nomine domini suseipiat, etiam si impius minister non det in nomine domini, vere

20 baptisatiun esse in nomine domini. Xon enim iu conferentis tantum quantum in suscipientis fide vel usu sita est virtus baptismi, Sicut legitur exemplum de quodam Mimo [ler iocum Ijaptisato.^ Istas et similes dispntationum et quaestiouum angustias l'eoerunt nobis ii, qui fidei nihil, operibus autem riti- busque omnia tribuerunt, cum soli fidei omnia et niliil ritibus debeamus,

quae nos facit liheros spiritu ab omnibus istis scrupulis et opinionibus.

Alterum, quod ad baptismum pertinet, est Signum seu sacramentum, quod est ipsa mersio in aquam, unde et iiomen habet. Xam 'baptiso' graeee, 'mergo' latine, et 'baptisma' 'mersio' est. Dictum est enim, iuxta promissiones di\-inas dari et signa, quae id figurent, ijuod verba significant, seu, ut recen-

30 tiores dicuut, sacramentimi effieaciter siguifieat: quod quäle sit videbimus.

Arbitrati sunt quam plurimi, esse aliquam virtutem occultam sj)iritualem in verbo et aqua, quae operetur iu anima recipientis gratiam dei. His alii contradicentes statuunt, nihil esse virtutis in sacramentis, sed gratiam a solo deo dari, qui assistit ex pacto sacramentis a se institutis. Omnes tamen in

35 hoc concedunt, sacramenta esse eflficatia signa gratiae, ad quod hoc unico moventur argumeuto, non videri alioqui qua ratione novae legis sacramenta praestarent vetustis, si solum significarent. Et liinc impulsi sunt tantum tribuere sacramentis novae legis, ut prodesse ea statuci-ent etiam üs, qui in

4 veniunt ed. Witeb. 1551 11 Latimis ed. Erlang. 16 probaut, sed somnia

ed. Witeb. 1551 afierunt CE 26 quo ad ed. Witeb.

») deinceps, in b „tjQnfurtbafe". 2) „i)U? bo ein erempel gclcicn toürt Dou einem

jiiffä bubcn, ber mit l'cftimpff getauffet toitrb" b.

34*

532 ^'^ captivitate Baliylonica pcclosiae praflmliiiiu, 1520.

pecoatis niortalilm.s sunt, uec requiri fidem aut gratiam, söd suflficoro iion (xisiiisse ohiceni, lioc est, actuale propositum denuo peccandi.

Haeo aiitera, quia sunt ini])ia et infidelia, contra fidem et naturain sacranientorum pugnantia, diligenter sunt eavenda et fugienda. Error enini est, saeranienta novae legis differri a sacramcntis veteris legis penes effieatiani 5 significationis: utraque aequaliter significabaut. Ideni enini dens, (pii nos nime per haptisnium et panem salvat, salvavit Abel per saerifitiuui , Noe per areuni, Aliraliam \wr eircnnicisionem et alios omnes per sua signa. Niiiil itaque differt sacramentuni \'eteris et novae legis quo ad signifieatiouem, modo veterem legem appelles quicquid in ])atriarchis et aliis patribiis fem- 10 pure legis o])eratus est deus. Nam ea signa, quae in patriarchis et patrihus t'ai-ta sunt, longe sunt diseernenda a figuris legalibus, quas Moses in lege siia instituit, qnales sunt ritus saoerdotales in vestibus, vasis, eihis, domibus et similibus: ab liis enini non modo longissime diffenuit novae legis saera- nienta, sed et ipsa signa, quae pro tempore deus palribus dedit in lege viveii- is siitftt. c,3Gf!. tibus, quäle fuit Gedeonis in vellere, Manne in sacrititio, quäle et Isaias

3ej.'7, lüffobtulit Achas, Isa. vii. in iis enim simnl ])roniittebatur aliquid, (pio fides in deinii exigebatur.

In hoc ergo ditt'erunt legales figurao a signis novis et \'etnstis, quod legales figurae non habent annexmu verbum jironiissionis, quod fidem exigat, ■>« nnde non sunt signa instificationis, quia non sunt sacrameuta iidei, quae sola instificant, sed sunt saeranienta operis tantum. Tota enim eoruni vis et natura erat opus, non fides. Qui enim ea faciebat, iniplebat ea, etiam sine litle operans. At nostra et patruni signa seu saeranienta lialient annexum verbum proniissionis, quod fidem exigit et iiullo opere alio inipleri potest: 25 ideo sunt signa seu saeranienta iustifieutionis, quia sunt saeranienta iustifieantis Iidei et non operis, inide et tota eorum eiltieatia est i]isa fides, non ojieratio. (ini enim eis credit, is iniplet ea, etiam si nihil ()])eret\n'. Indi' provcrbiuni illnd 'Non sacramentuni sed fides saeramcnti iustificat\ Sic circuncisio non

«bin. 1, 11. iustificavit Al)raliam et seuKui eins, et tarnen Apostolus eam appellat signa- m <'ulum institiae fidei, Quia fides in promissioncm, cui iuncta fuit circuncisio, instificabat et inqilebat id quod eirenneisio signifieabat. Fides enim fuit cir- e.uuci.sio j)re])U('ii eordis in spiritu, (piam figurabat circuncisio carnis in litera. iSic. sacrificium Abel plane non cum instificabat, sod fides, (pia sc dco totinn obtulit, quam sacrificium externum figurabat. 3'.

Ita ba]>tismus ncnninem iustificat nee ulli jirodcst, sed fides in verbmn proniissionis, cui additur baptismu.s: liaec enim iustificat et inqilct id qu(Kl

:l iisuni sacramoiitoi\un cd. Witeb. l.")"«! ."> diflcno CK i'il. Kil.aiiy. (nncft bcm Spvad^'

fleiraii^, bcn EiitT)cv niitf) rocitcvljin ico'bad^tct, tiov.vi.licfjcii) 7 llabel cd. Witcb. 8 per

aroam cd. Kilaiijj. omnes fcfjlt in cd. Witcb. 15.51 10 (|iild(niid cd. Witcb. imb cd. Erlang.

12 n fet)(t cd. Witcb. Iü51 14 novae legcs et saciiinicnta cd. Witcb. 29 circnimisio

ed. Kilanj,'. Ijo nnii) in bcil nfirfifti-n Scilfltl ÜU pmcpucii 1*. :!■! llabel cd. Witcb.

De captivitate Babylonica ecclesiae jirai'ludiuni. 1520. 533

liai)ti>mus sigiiificat. Fides oiiim est suhinersio vet<;ris lioiiiinis et emersio iiDvi lidiiiiiiis. Qiiare tieri ikhi ])ot<jst, iit saeranieiita iiova (liH'eraiit al) anti<|uis saerameiitis. Haheiit enim aeijue ])r(iinissinncs diviiias et eiiudein spiritiiin fidei, licet a Hgnri^ anti(jiiis iiicoiuparabiliter differaiit [jropter vurbmii

5 promissiouis, (|U(id est mediiiiu ' uiiicuni et efficacissimum differeiitiae. Siciit et uiiiiu |)Oinpa vestium, loenruiii, cihoriiiii et infinitarum cereinoiiiariiin siue dubio figiu'at egregia in spiritii iiii])leiida, et taineu, (juia luillum adest eis verbiim divLuae promissiouis, luilla ratione eum signis baptisini et panis conferri possuut, iiec iustifieaiit aut prosunt ullo modo, cum iinpletio eornin

1" sit ipse usus seu opus eorum siue fide: dum euiin fiuut seu aguiitur, im-

pleutur, sicut et Apostolus Colos. ii. de eis dicit 'quae oninia ipso pereunt läoi. 2, 23. usu, iuxta praecepta et doctrinas homiuiuu &c.' At sacramenta uon imj)lentur, dum fiunt, sed dum creduutur.

Ita uec verum esse potest, sacrameutis iuesse \-im efticacem iustificatiouis

15 seu esse ea sigua efficatia gratiae. Haec euim ouinia dieuiUur in iartnraui fidei ex ignorantia jjromissionis divinae, nisi lioe modo ef'ticatia dixeris, ipiod, si assit fides indnbitata, eertissime et efficaeissime gratiam couferaut. At nou iioe modo efficatiam illis tribui, probat, quod ea prodesse dicunt omuibus etiam impiis et iueredulis, modo non ponant obicem, (piasi ipsa incredulitas

20 uüu sit omnium obstiuatissLmus et hostilissimus obex gratiae: adeo ex sacra- meuto praeceptum, ex fide opus facere moliti sunt. Nam si dat gratiam milii sacramentum, quia suscipio, iam vere ex opere meo, nou ex fide gratiam obtineo, uec promissiouem iu sacramento appreliendo, sed solum signuni institutum et praeceptum a deo. ita clare vides, quam uiliil sacramenta

25 iutellecta sunt seuteutiouariis Theologis, (piud nee fidei nee pr(jmissioiiis

ullam in sacrameutis rationem lialiuerint, tautum in siguo et usu sigui bereutes

et ex fide in opus, ex verbo in signum nos rapientes, <jua re (ut dixi''')

sacramenta non niodu eaptivaverunt, sed penitus quod iu eis fuit abolevermit.

Xos ergo aperientes oculum diseamus niagis verbuni (piam signum,

30 magis fidem quam opus seu usum sigui observare, seientes, ul^icunque est promissio diviua, ibi requiri fidem, csseque utrinupie tani necessaiüuni , ut ueutrum siue utro effieax esse possit. Xeque enim credi potest, nisi assit promissio, uec promissio stabilitur, nisi credatur. ambae vero si mutuae sint, faciunt veram et certissimam efficatiam sacrameutis. Quare efficatiam sacra-

35 menti citra proniissioneni et fidem querere est frustra niti et damuatiouem

iuveuii'e. Sic Christus '(jui crediderit et baptisatus fuerit, saivus erit, qui Marc. le, w. non crediderit, coudemnaljitur'. Quo monstrat, fidem iu sacrameuto adeo

6 ocorum (1 atgciprungeii) A cerimuniaium B 1 7 adsit ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 18 probant ed. Erlang. 25 intellecta sint E 31 requirit ed. Witeb. l.j.jl 32 adsit

ed. Witeb. unb ed. Erlang.

') medium, in b „mitteil". -) <B. 580.

534 De captivitate Babylonica ecclesiae pracludium. 1520.

iiecessariaiu , ut etiam sine .sacramento sen-ai-e possit, ideo noliiit adiicere 'Qüi uon crediderit et uon baptisatus fuerit'.

Siguificat itaijue baptismus duo, mortem et resurrectiouem, liuc est, plenai'iam t'onsuniatam(|ne iustificatiouein. (^iiud enim minister puenini inimei-git in atjuam, mortem sigiiiticat, quod autem riirsum cdueit,' vitaiii .sigiiitieat. s

SRoiii. 6. 4. Ita Paulus Ro. vi. expouit: Consepulti enim siimus Christo per Imptismnm in mortem, ut, quemadmodum C'iu'istus resurrexit ex mortuis per gloriaiu ])atris, ita et nos in novitate vitac ambulemus. Haue mortem et resiu'reetioiiem a|)j)cllamus novam creaturam, regeuerationem et spiritualem uativitatem, (juani nou oportet allegorice tantum iutelligi de morte peccati et vita gratiau, sicut ii> nuilti soleut, sed de vera morte et resurrectioue. Nou euim baptismus signi- tieatio fieta est, Neque peccatum moritur, neque gratia surgit plene, donec

3!i>m. 6, G. eorpus peccati, quod geriraus in hac vita, destruatur, ut ibidem Apostohis dicit. Nam douec in carue sumus, desyderia caruis Tuovent et moveutiu-. Quare dum iucipiuuis eredere, siuuil inoipimus mori luiic mundo et vivere i^ deo in futura vita, ut fides vere sit mors et resurrectio, hoc est spiritualis ille baptismus, (juo inmiergimur et emergimus.

Quod ergo Ijaptismo tribuitur abhitio a peccatis, vere quidem tribuitur, sed lentior et moUior est siguificatio quam ut baptisnuun exprimat, (jui potius mortis et resurrectioui.s symbolum est, Hac ratiouc motus vellem baptisandos 20 peuitus in aquam immergi, sicut souat vocabuhuu et siguat mysterium, nou quod neeessarium arbitrer, sed quod pulclu-mu foret, rei tarn perfectae et plenae signum quo((ue plenuni et perfectum dari, sicut et institutum est sine dubio a Clu'isto. Peccator enim nou tam abhii quam mori debet, ut totus renovetiu" iu aliam creaturam, et ut moiii ao resurrectioni Ciu'isti respondeat, -^ cui per baptismum commoritur et corresurgit. Licet enim possis Christum dicere abhitum a mortalitatc, dum mortuus est et resm'rexit, segnius tamen dixeris <[uam si iu totum uuitatum et reuovatum dixeris: ita ardentius est, per baptismum uos siguüicari onmil)us niodis mori et resurgere in aeternam vitam, «juam ablui a peccatis. w

Hie iterum vides, Baptismi sacrameutum etiam quo ad signum non esse momentaneum aliquod negotium sed perpetuum. I^icet enim usus eins subito transeat, tamen res ipsa signiticata durat uscpie ad mortem, immo resurrectiouem in uovissimo die. (iuaiii diu cniui vivimus, senqier id agiuius, (juod baptismus signiticat, id est, morinuu' et resurgimus, Morinnu-, inquam, ss uon tantum affectu et si)iritualiter, (|Uo peccatis et vanitatil)us mundi renun- cianuis, sed revera vitam iianc corporalem incipimus relin(juere et l'uturam vitam apprehendere, ut sit realis, quod dicunt, et corporalis ijuociue trimsitus ex hoc mundo ad patrcm.

i;i et ibidem eil. Kilaiiji;. 18 Quid ergo (JK

') eihieit, iu b „ufifjot iiimlil".

llc c.iiitivitatc Baliykmica ccclcsiiio iii-,u;luiliiiiii. 1520. 535

(iuaif iiiihis caviiKlum (•>t ah iis, (jiii bapti.siui vim co rudefriTiint tenuitatis et parvitalis, iit gratiani in vn «licaiit (juidem iiifiiiuli scd po.stea per peccatum effundi, tiini alia via, ac iaiii (juasi bapti.snio pciiitiis irrito lacto, ad coelum eiiuduni. Non .sie tu arbitnibwe .sed intelligcs, eam e.sse

5 baptismi siguificatioueiu , <iiia moriaris et vivas, ideo uou po.s.se te .sive i)er poenitriitiaiii .^ive per (pianeunque aliain viaiii redire, iiisi ad vim baptismi ac deiiiio illiid iaeere, (piod baptisatiis es ut faceres, (juodqiie baptismus tuiis signitieabat. Nim(|uain Iit bapti.smus irritus, doiiec desperans redire ad salutem noliieris: aberrare (|iiideiii poteris ad tempiis a sigiio, sed mm ideo irritum

lu est sigiuim. Ita semel es baptisatus saerameiitaliter, sed semper baptisandiis fide, semper murieudum semperque viveudum. Bapti.smus totum curjjus ab- sorbuit et rursus edidit: ita res baptismi totam vitam tuam cum eorjxire et anima absorbere debet et reddere^ in uovissimo die iudutam stoia elaritatis et immortalitatis, itaque nunquam sine baptismi tam signo quam rc ipsa

15 sumus, iiumo .semi)er sumus baptisandi magis ae magis, douee siguum per- fecte impleamiui in novissimo die.

Intelligis ergo, (juiequid in liae vita gerim'us, (piod ad mortificationem carnis et vivifieationem spiritu.s valet, ad baptismum pertiuere, et quo brevius a vita absolvimur, eo citius baptismum nostrum impleamus, et quo atrociora

20 patiraur, eo foelieius ijaptismu respoudeamus, ideuque Ecelesiam tuuc liiisse foelicissimam , (piaudo martyres mortifieabautur omni die et aestimabantiu- sicut oves oeeisioni.s: tuiie enim regnabat iu Eeclesia virtu.s baptismi pleno imperio, quam hodie iguoranuis etiam [)rae multitudiue operum et doctrinarum hiunauarum. Quicquid enim vivinuis, Baptismus esse debet et siguum seu

2.1 .sacramentum baptismi implere, cum a caeteris omnibus liberati uni tantum baptisrao sinnis addieti, id est, morti et resurrectioui.

Hanc gloriam libertatis nostrac et liauc seieutiam bapti.smi es.se hodie captivam, cui possumus referre aceeptum quam uni tyrannidi Romani pontifieis? qui, ut pastorem primimi decet, uuus omnium maxime

3u debuit esse praedicator et assertor huius libertatis et scientiae, sicut Paulu.«

i. Coi-int. iiii. dicit: Sic nos exi.stimet homo, sicut miuistros Chri.sti et dispeu-itJot.4,i. satores mvsteriorum seu sacramentorum dei. ipse solum id agit, ut suis decretis et iuribus opprimat et iu potestatis suae tyrannidem captivos illaqueet. Obsecro, quo im-e (ut non dicam, quam impie et damnabiliter liaec mysteria

35 omittat docere) Papa super nos constituit leges? Quis dedit ei potestatem

4 intelligas E 13 charitatis ed. Witeb. l.j.jl 1 7 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang.

20 citius baptismo ed. Witeb. 1.").51 24 Quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang. baptismus

esse debet et Signum esse debet et signum seu sacramentum ed. Witeb. .31 ii. Corint. ABCE 2. Cor. ed. Witeb. Christi dispensatores B 33 tyrannide CE 35 super vos C

') „Sei lauft ^a' ^f« ganzen leljb an fid) gejurfet unb ingeiut)ffct , unb toibet «§I)nt geben, atio fot and) bic trofft bes louffa bein ganfe leben mit leijb unb feet tietfupffen nmib loibev uBfjnt geben" b.

536 De captivitate Babylonica ecclesiae inaeludium. 1620.

cajjtivaudao huiiis nostrae libertati^ pur hapti.snnim nobis clouatae? Uuum, ut dixi,' nobis iu tota vita ageudum est propositum , ut baptisemur, id est, iiu)rtificeimir et vivamus per fidera Christi, qiuun et uuice doctain ujwrtnit, maxitue a siimiuo pastore. At uiiuc, tacita fide, iufiuitis legibus üperiim et ceremouianim extincta est Ecclesia, ablata virtus et scientia baptismi, impedita s fides Cliristi.

Dico itaque: ueque Papa neque Episcopus ueque iiUus humiiiuiu iial)et ins uuius syllabae constituendae super Cliristianuai homiueui, uisi id fiat eiiisdem couseusu. Quicquid alitei' fit, tyraunico spiritu fit: ideo orationes, ieiunia, donationos et quaecuuque taudem Papa in universis suis decretis lo tarn iiuiltis quam iniquis statuit et exigit, Prttrsus nullo iure exigit et statuit, peccatque in libertatem Ecclesiae toties quoties aliquid horum attentaverit. Hinc lactuni est, ut Ecclesiastici hodierui strenui quidem sint tutores liber- tatis Ecelesiasticae, id est, lapiduni, lignoruui, agroruui et ceusuum (sie euini hodie Ecclesiastica sunt idem quod spiritualia), sed eisdem fictis verbis veram is Ecclesiae libertatem uon modo captivent sed pessundent penitus, etiam ))liis

1. eor. 7, 23. quam Turca, contra Apo.stolum qui dicit: Nolite fieri servi homiuum. Hoc

enim vere est homiuum servos fieri, statutis et tyraunicis eorum legibus subiici.

Adiuvant haue impiam et ])erditam tyrauuidem discipuli I^ajiae, huc

2uc. 10, 16. torquentes et depravautes illud Christi: Qui vos audit, nie audit. Magnis au enim buccis hoc infiant verbuiu pro suis traditionibus, cum Christus Ikm- dixerit Apostolis euutibus praedicare Euangelium et ad Euangeliuiii taiituiii referri debeat: ipsi omisso Euangelio suis tantum fabulis id a])taiu. Diiit

3oh. lu, 27. euim lohan. x. Oves meae vocem meam audiunt, alienonim autciii vocem

non audiunt. ideo et relictum est Euaugeliiuii , ut voeem Christi sonarent ss

i. aov. 1, 17 Pontifices: at ipsi suas voces sonant, aiidiri dcnique volunt. Apostoliis qiioque dicit, sese missum esse non baptisarc sed Euangelisare: itaque nemo est obnoxius pontifieis traditionibus, ucc oportet cum audiri, iiisi duui Euan- gelium et Christum docet, nee aliud ipse dtx'cre dcbet quam tideiii lilicrrimam.

£uc. lu, 16. Cimi autem Christus dicat 'Qui vos audit, ine audit'. Cur u<n\ Papa (juoque so audit alios? uon enim soli Petro dicit '(|ui te audit'. Deuique, ubi est vera fides, ibi et verbum fidei esse necessarimn est. Cm' ergo Pa]>a infidelis non audit quando(jue serviun suiun fideleni habentem verbum fidei? Caecitas, Caecitas in Pontifieibus regnat.

SHoiii). 16,19. Alii vero multo impudentiores ex illo Matt. xvi. Papae arrogant i)otestatein 3.-.

legum coudendai-um 'Quodcuiupie ligaveris Ä'c.' cum ibi Ciiristus de pcccatis ligaudis et reniittcudis agat, nou de Ecclesia tota captivanda et legibus opprimenda. ita (nimia agit isla tyranuis fictis suis verbis, tortis per vim ac depravatis verijis dci. Hoc sane eonfiteor, f^sse tyraunidem istam maledictam

h cerimoiiiiiniiii II 11 (jiiidiiuitl eil. Witeb. imb ed. Erlang. l^i slieniiui B

■i'i suis fabulis liiiiluiii iil t K Mi (^uaiKlociiiunu' ligavoiis eil. VVitcli. l.i.M

') ©. 534.

De captivitate Babylonica «cclesiae praeludium. 1520. 537

ferendam Cliristiauis, siciit (iu:iiiilil)ct aliam viulciitiam hiiiu- miaicli, iuxta illud Christi 'Qiii te percusserit in maxiliam dexteram, prebe ei et alteram'iünottts.sg. sed Iioc <juaeror, ijiiud ini))ii pDiitifices se id iure ))os.se et facere iactauf et rei Ciiristiauae sese eou.suleie liae Babyloue sua praesuimmt, haue ipsam 5 opinionem omuibus persuadeutes. Si enim couscieutia iiujjietatis et tyrauuidi.s ea facerent aut iios patereiiuir viiii eoriini, inter ea f<eeiiri miiiuTarenuifs, quae ad mortificaiidani vitani haue et implendum baptiHuuuu \aleut, iutegra uobis relieta eonscieutia gloriandi de iuiuria illata. .Vt uuue vohiut sie conseieutiaui hl)ertatis uostrae illacjueari, ut credauius, bene a se geri quae geruut uec

III licere ea repreheudi aut initjue gesta quaenilai-i, et cum siut hipi, videri volunt pastores, cum sint Autichristi, vohiut honorari pro Christo.

Pro liac duntaxat clamo libei-tate et couscieutia, clamoque fideuter, Christiauis uihil ullo iure posse inipoui legum, sive ab homiuibus sive alj augelis, uisi quantuni vohiut: liberi euiui simius ab ouiuibus. Quod si quae

i'i impouuutur, sie ferenda sunt, ut libertatis couscieutia salva sit, quae sciat et certo affirmet, üiiuriani sibi fieri, (juani cum gloria ferat, ita cavens, ue iustifieet tyranuum, ut uc murmuret contra tvrannideni. (^iiis enim est, ait i.'Sdt.s, i3. Petrus, qui vobis uoceat, si bonum emulati fueritis? omnia cooperantur Siom. s, 28. electis in bonum. Attamen quia haue baptismi ghariam et Hbertatis Christiauae

2u foelicitatem paiici uoverunt, nee prae tyranuide Papae nosse possunt, ipse me hie expedio et conscientiain meam redimo, compellaus Papam et omnes papistas, Quod uisi siia iura et traditiones sustulerint, et ecclesiis Christi libertatem suam restitueriut eamque doceri fecerint, reos esse eos omuium auimarum, quae hac misera captivitate pereunt, esseque papatum aliud revera

25 uihil quam regiuim Babylouis et veri Auticiiristi. Qiiis enüu est homo peceati et filius perditionis quam is, qui suis doctriuis ac statutis peccata et perditionem animarum äuget in Ecclesia, sedens tamen in Ecclesia sicut deus"? At hoc totum abuude implevit t^rannis papalis iam a luultis saeculis, quae fidem extinxit, sacrauieuta obseuravit, Euangelinm oppressit, suas autem uon

3u modo impias et sacrilegas, \-erum etiam barbaras et indoctissimas leges im- peravit et sine fine multiplicavit.

Vide ergo miseriam captivitatis uostraf, (juomudo sedeat sola civitassiaaci. i, li. plena populo et facta sit vidua domina gentium, priueeps provintiarum sulj tributo. Xon est qui cousoletur eam: etiam amici eins spreverunt eam <tc.

35 Tot ordines, tot ritus, tot sectae, tot professiones, tot studia, tot 0|)era sunt, quibus hodie Christiani oecupantur, ut obliviscautur baptismi sui et uemo prae harum locustarum, eruearuni, bruchorum multitudine meminisse possit, sese esse baptisatum aut (juid in liaptismo consecutus sit, Decebat enim

S querorCE ed. Witeb. iiiib ed. Erlang. 4 praesumant B (1 interea securi ed. Witeb. Ullb ed. Erlang. 7 implendam ed. Witeb. 1.5-51 S sie fe^lt in ed. Witeb. 1.5.51 12 dum-

taxat C 18 boni aemulatores lueritis E 23 eos fc^It in CE ed. Witeb. 1.5.51 2ii sta- tutis prnphanis peccata CE 28 tyraunus C 33 proviiiciarum L! 36 sui, ut nemo E

538 I''' ciiptivitate Balpylonica ecrlesiae piaelutliuni. 1620.

nos esse siciit parviili ha|itis;iti, (jiii millis studiis iiiillis(juc operilius occupati in omnia sunt lilieri, solins gluria baptisnii sui securi et salvi. Sumus enini et ipsi parvuli, in Cliristo assidue baptisati.

Opponetur forsitan iis quae dicta sunt l)aptisnuis parvulorum, i(ui proniissionem dei nou capiant, nee tideni baptisnii iiabere possunt, ideoijue b aut nun recjuiri tideni aut parvulus frustra ba])tisai'i. Hie dico, (|Uüd onnies dicuiit, tide aliena parvulis snccurri, illorum, (lui ntJerunt e(is. iSievU enini verbnni dei potens est, dum sonat, etiani inij>ii eor innnutare, <juud non minus est siirdnra et incapax' <inani ullus parvulus, ita per orationem Ecclesiae ott'erentis et eredentis, eui omnia pos.sibilia sunt, et parvulus tide lu iufusa mutatur, mundatur et renovatur. Xec dubicarem, etiam adultum im- pium, eadem Ecclesia oraute et oÖerente, posse in quovis sacrameuto niutari, Wntii). ■.), 1 ff. sicut de parah-tieo^ Euangelieo legimus, aliena tide sanato. Atque hae ratione libens admitterem, sacrameuta uovae legis esse etficatia ad dandam gratiam non modo non poueutibus sed etiam obstiuatissime poneutibus obicem. Quid i5 enim fides Ecclesiae et oratio fidei non tolleret, cum Paiüum Apostolum 8tephanus hac vi convertissc credatur? At tunc sacrameuta non sua sed fidei virtute taciunt <iuod taciunt, sine qua nihil prorsus tiieiunt, ut dixi.^

Queritur etiani adhuc, an parvulus nondum iiatus ])ossit porrecta ex utero manu vel pede baptisari. Hie nihil teniere iudico meamque iguorantiam m confiteor, Xec scio, an id satis sit, quod pro t\iudaniento iiabeut, Esse vide- licet animam in (jnalibet parte corporis totam. Nou enim auima, sed corpus liaptisatur ai{ua externe. iSed nee hoc iudico, (juod diount, renasci euni nou posse, (jui natus nondum sit, et si vehementer urgeat. Ideo luagisterio Spiritus haec relinquo, iuterim sineus qaenque suo sensu abundare. 25

Uuuiu hie addo, quod utinam ciuictis queani persuadere, id est, 11 1 Vota prorsus omnia tollerentur aut vitareutur, sive sint religionnm sive ])eregrinationum sive (juoruucunque operum, maneremusque in liliertate religiosissinia et operosissima baptismi. Dici non jiotest, qnantum detrahat baptisnio et obscuret scieutiam libertatis Cliristianae opinio illa votorum plus 3u niiiiio celeljris, ut Interim taceani intanda etiani eaqne intinita perieula ani- marum, quae vovendi ista iil)i(l(i iiicimsultaque temerita.s quotidie äuget. () impiissinii poutifices et inf'oelicissinii |)astores, (pii secure stertitis et in simoi- G, « vestris cupiditatibus iascivitis et niliil conipatiniini super ista euntritiiine

loseph pessima et perieulosissima. 3S

Oportuit liic generali edicto vel tollere vota, illa |)raesertini perpetua, et ad baptismi vota einictos revoeare vel diligenter monere, ne quis teniere

5 possint eil. Witcli. 19 Quaeiitur CI'^ eil. Witeli. linb eil. Erlang. ex veteio (.'

23 Sed ne hoc ed. Witeb. 25 quenique ed. Kriaug. 28 quonimcunque K ed. VViteb.

unb ed. Erlang.

') incapax, in b „uiiUetfcitgf(id)". -) >\o ]iiiral.vtico. in li „Uini bcni bcttiften".

') %l. S. .530 unb S. 532, übrigen« ein Üicbnnfi', bcv oft lu-i l'uHiov iiüifuinnit.

De captivitate Tiali^lünica t'Lxli'.siae [iriieluilium. 1520. 539

voveret, nulluni invitai'f, imnio difficilcs tarduH(juc esse ad vota perniittenda. Abunde eiiiiu vnvinnis in buptisnio et |>lus ijuam possimus iniplere, sat nefioeii liahituri, ,si liuic uni intenderinuis. At nunc niare et aridani eireuinius, ut multo.s proselytas i'aeiamus, nuuiduiii saeerdutibus, iiiuiiaehi.s , monialibiis

5 im])lemus et hos omnes perpetuis votis iueareeramus. Hio invenias, (pii disputeiit et statuaiit, opus iutra votuni esse prestaiicius upere extra et eitra vutuni et neseio quautis premiis iu eoelo aliis praeferenduni, Pbarisei eaeci et iinpii, qui ex operuni maguitudine et nuiltitudiiie aliave (jualitate metiuntnr iustitiam et sanetitatem, quae ex sola fide apud deuin niensuratur, apud quem

in iiulla est differentia operum, nisi quanta est fidei differentia.

Facliint liae bucca sua hüiuiiies impii, suis iuveutionibus opinioneni et opera hümiuum iuflaut ad allicieuduiu stolidum \'ulgus, quod specie operuni f'ere ducitur in niagnam iaeturam fidei, oblivioneui baptismi, iniuriam liber- tatis C'hristianae. euni enini votum sit lex quaedani et exaetiu, neeessario

IS niultiplieatis votis leges et opera multiplieautur, quibus uiultii)lieatis fides extinguitur et baptismi lil)ertas captivatur. Hiis blandieiis impiis nun con- tenti, adduut ;dii, lugressum religionis esse velut udvuui ba])tisma, quod deinceps licet tooies reuovari, quoties ab iutegi'o proposituni religionis reno- vatur: ita votarii* isti sibi solis iustitiam, salutem, gloriam tribuerunl,

2u baptisatis prorsus nihil reliqueruiit , quo possint eis couferri. lani Romaiuis pontifex, superstitionum omnium fons et autor, magnificis bullis et indiütis has vivendi ratioues^ coufirmat, approbat, oruat, Baptisnuun vero nemo vel memoria dignatur. Atijue iis pompis s[>eeiosis, ut dLxi,^ sequacem populuin Christi in (juascunque volent symplegadas pelluut, ut ingrati suo ba])tisnio

25 praesumaut meliora suis operibus prestare quam alii sua fide.

Quare et deus rursus cum perversis perversus, ulturus ingratitudinem et superbiam* votariorum tacit, ut vota sua non servent aut cum iugeuti labore servent, maneantque in eis immersi, nuuquam fidei et baptismi gratiam coguoscentes et cum non sit creditus cum deo Spiritus eorum, persevereut in

3u hypocrisi sua inperpetuum, et taudem ludibrio sint toti mundo semper iustitiam sectando, et ad Iustitiam uun(|uam perveniendo, ut impleant illud Isaie ii. Et terra repleta est Idolis. 3tl. 3. 8.

Ego sane non prohibuerim uec repuguaverim, si quis privatim arbitrio suo quippiam velit vovere, ne \-ota penitus contemnam aut damnem, sed

35 publicum vitae genus hinc statui et confirmari omnino dissuaserini. Suflficit cuique vovendi privata licentia perieulo suo, ])ublicam vero commendari rationem vivendi iu votis vovendis arbitror peraiciosum esse Ecclesiae et

5 oranis ed. VViteb. lö.'il 6 prestantius B 10 His E ed. Witeb. unb ed. Erlang.

20 perversis perversos ed. Witeb. 1.5.51 28 inmersi CE .30 in perpetuura CE ed. Witeb.

unb ed. Erlang. 81 ut impleatur CE 37 votis viveiidis E

') votavii. in b „gelübbnct". -) has vivendi ratione.«. in b „ein iemtirf)? leben

ber gctübben". ') ©. ö'iO unb .53:3. ') „vidjig bcr unbanctbiirtcit unb l)offatt" b.

540 captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

anirnabus siinplicibus. Priniuni, ((uod noii imrum Cliristianac vitae rt'pngnet in liuc, (|Uijil Votum est lex (juaedam cerimouialis et humaiui traditio seu preHumptio, a tjiui Ecclesia per l)a|)ti.snumi liberata est. Cliristiaiuis euini iinlli legi addictiis est nisi divinae. Deiiide, quod noii habeat exemplum in s(^riptiiris, praecipue castitatis, obedientiae, paiipertatis perpetiiae vutiim. Quod ä autem e scripturis exeinplum non habet, periculosum est, milli prorsus sua- deiidiim, niulto minus jiro vulgari et publieo vivendi geuere statuenduni, et si euilibet andere suo periculo, quod voluerit, sit permittenduui. ( )pera enim (juaedam Spiritus iu paucis operatm-, quae iu exemplum aut \i\endi inodum nequaquam sunt vocanda. w

Sed et vehementer metuo, ne votivae istae vivendi rationes religiosorum i.iim. 4,2*. siut de uumero eorum, de (juibus Apostolus praedixit: Erunt docentes iu livpocrLsi mendatiuni, prohibentes uubere et abstiiiere a cibis, quos deus creavit ad pereipiciidum cum grati;u-um actione. Nee mihi (piisquam obiecerit sanctum Bernarduui, Fraucisciun, Dominicura et similes religiouum vel autore.s ts vel auctores. Terribilis et rairabilis est deus iu consiliis suis super filios homi- num, potuit Danielen), Ananiani, Azariani, Mi.sael in Babvlonici regui (id est, in media impietate) admiui.stratione servare sanctos, cur non potuisset et hos iu periculoso vitae geuere sanctificare aut singulari opere Spiritus guljeruare, quod tanicn exemplum ' aliis fieri nollef.' Et certum e.st, nulluni illurum per ju \ota sua et religionem iuisse salvatum, sed per iidem solam, in (jjua omnes sal- vantiu", coutra quam maxime omniura pugnant speciosae illae Servitutes votorum. Sed abundet hie sensu (juisque suo, Ego quod cepi prosecjuar, cum pro lll)ertate Ecclesiae et gloria baptismi nunc loquar, iu medium cousulere debeo, ((Uüd spiritu magi.stro intellexero. Quare consulo Primum magnatibus Eecle- a siarum, ut omuia ista vota seu vitas votariorum tollaut vel uon probent et extollaut, Aut si hoc non fecerint, suadeo omuibus qui voluut seeurius salvi tieri, ut sibi ab omuibus votis, praesertim maguis et perpetuis, temperent, maxime adolescentes et iuveues. Hoc consulo primum ideo, quod hoc vitae genus, ut dixi,'^ nulluni habet in scripturis testimonium et exemplum, sed 30 solis hominum pontiücum bullis et vere bullis est inflatuin , deinde, quod procliv«; sit in hypocrisim jn-opter suam specieni et singularitatem, undc nascitm- sujicrbia et contemptus conuiiunis Christ ian.'ie vitae. Atipie si nulla alia esset causa eailem vota tollcndi, liacc una satis iiaberel ponderis, t^uod [)er ipsa liiici (1 l)a]itisuiii (Ictrahitur, et opci'a magnificantur, quae sine pernicie magni- 35 ticari nun possunt. Xam iuter nuilta milia vix est iinus, ipii non niagis o])era in religiouibus suspiciat (juam tideiu: qua insauia et sesc niutuo prae- ferunt tanquam strictiores et laxiores, ut \'ocant.

2 «iiiod iintuiii est It euieiiiiiiiialis ed. Witel). imb oil. liiliing. "21 omnes salvainur CIC ed. VViteb. 28 cuepi CK cd. Witel«. uiib ed. Kiliiiig. 2.5 iiiagiialilms Keclcsine (.'K

28 sibi a oiiiiiibuB li pieseitim 11 29 adiileseiiitcs CK :)2 hypcicrysim IJ :!7 reli-

gionibuK suscipiat C

') i;xenii)luiii. in ii „ein iiinlu'ljjpil". -) «icl)c ubcii.

De captivitatft Babylonioa orclesiap pracliulinm. Iö20. 541

(iuaro pgo nulli snadoo, imiiin oimiihus dissnadoo ingressnni ciiins- onnquo roliiiidiiis ant saeerdocii, iiisi sit ca .«cicntia pi'aeinuiiitiis, iit intcllijiat, opora quaiitniiilibet saora et ardua roligiosonim et sacordotiiin in ocuilis dci proi'siis nihil distaro ab oporibus rustioi in agro lahoraiitiH aiit niiilieris in 5 domo sua cnrantis, sed sola fide omnia ajnid eum mcn.snrari, sicut Hiore. v. 3". s, s. dicit 'Domine, oonli tni rcspiciunt fidem', Ecelesi. xxxii. 'In omni opcro tno sii 32, 27. crede ex fide animae tuae, liaec enim est conservatio niandatonim dci', immo frequentius contiiigere, nt gratins sit anoillae aut servi dome.stionm et vile opns qnam omnia ieinnia et opera rcligiosi et sacerdotis ob fidei defeetnm.

Ciuii ergo probabile sit, Vota liodie non nisi ad opernni valerc iactantiani et praesniiiptioneni, nietni lulinii est, nnsquam minus de fide et Eeelesia esse qnam in saeerdotibns, monaeliis et Episeopis et eos i|)sos esse revera gen- tiles sen hypocritas, qni se Eeolesiam ant eor Eeelesiae, item spiritnales et rectores Ecclesiac arhitrantur, einii siiit nihil minus, et hune esse vere popnlnm

15 transmigrationis, in (jni])ns captiva sunt unmia, (piae nobis in liaptismi» liliera donata snnt, relieto popnlo terrae paupere et modieo, qui, velut coningatis contingit, viles in oenlis illornni apparont.

Ex bis duos insignes errores Romaui pontificis cognoscimns: Prior, quod dis))eusat in votis faeitque id quasi solns prae omnibus Christi-

20 anis habeat autoritatem: tanta est hominum impiorum temeritas et andai-ia. Si enim votum dispeiisari i)otest, quilibet frater cum proxinio et ipse secum dispensare potest: sin dispensare proximus non potest, uuUo iure Papa potest. Unde enim habet haue, autoritatem? Ex clavibus? At heae omnÜMis (Mim- munes sunt et super peceata duntaxat valent Matt, xviii. Cum autem et ipsi TOattti. is,

25 fateantur, vota esse iuris divini, quid miseras fallit et perdit animas dispensans ' "' in iure divino, quod est indisj)ensabile? Blatterat quidem tit. de vot. et voti redem., se posse mutare vota, sicut olim in lege primogenitum asini nnita-2S«"i 12,13 batur ove, quasi idem sit primogenitum asini et votum, (piod tam constanter ubique exigit reddi,' aut si dominus in lege sua ovem pro asino statuat

30 mutari, mox etiam liomo Papa in lege non sua sed eiusdem dei eandem habeat potestatem. Non Papa hanc decretalem fecit, sed asinns pro Papa mutatus: sie insigniter et delyrus et impius est.

Posterior, quod rursus decernit, matrimouiuni dirimi, si alter, altern etiam invito, monasterium ingrediatnr, nondum cousumato matrimonio.

35 übseero, Quis satan liaee ins})irat Papae portenta? deus praeeipit liomini servari fidem et verilatem invicem custodire,'- deinde de sno quenque faeere

3 Sacra, antua E 5 apml deum C'E lere. .5. ed. Witeb. lerenii. 5. ed. Erlang.

8 s!t serv! aut ancillae domesticum cd. Witeb. 17 apparet E 23 At hac C'E ed. Witeb.

36 servare C'E f|iicmque cd. ICrlaiig.

') „ein gcliibb, bnc- fv jo bcftcnbig aUntbt^otben erforbrct iioUet)ffen" h. ») „gfgfn eilt nnbet bie movljcit uctljutcn" li.

542 De captivitate Babylonica ecelesiae praeludium. 1520.

3fi. 61. 8. 1)01111111. odit enini rapinaiu in liolocaii.stiini, ut i>er Lsaiam ilicit. At coniunx alter alteri per pactum fideni debet, ncc suii.s est, quam uullo iure pote.st dis.solvere, et (juicquid de .se facit, de rapiua facit, altero invito. Aut quare HÖH etiam liac regula, (pii aere alieno premitur, religioiiem intrat et suseipitur, ut a debitis liberetur, ut fidem liceat negare? Caeci, caeci. Quid est maius, 5 fides a deo jiraeeepta, an votuni per liomiuem exeogitatum et electum? Tu e.s pastor auimaruni, Papa? et vof5 estis doetores sacrae Theologiae, qui haec docetis? Qua enim causa sie docetis? Nempe, quod votiim meliere opere quam coiiiiigium ornastis, sed non fidem, quae sola magnificat omnia, sed opera magnificatis, quae nihil sunt rnram den ant omnia aequalia quantuni m ad ineritnin attinet.

Ego itaqiie null dubito, in votis, si recta sunt, nccpie homines neqne angelos posse dispensare. Sed liic non sum jilane mihi ipsi j)prsiiasus, an ca siib voto cadant omnia, quae hodie voventur. Quäle est illud mire ndi- culnm et stultum, (juod parentes vovent prolem vel noiidum iiatani vol in- « fantem ad religionem seu perpetuain castitatem, imnio hoc snb uullo voto cadere eertum est, et videtur esse quaedam irrisio dei, dum ea vovent, quae nuUo modo in sua sunt potestate. Ad religiöses venio, quorum tria vota, ((uo magis oonsydero, eo minus intelligo, mirorque, unde inoleverit ista vo- torum exactio: iam hoc mult« minus intelligo, quo aetatis anno voveri pos- 20 sint, ut legitima sint et valeant. In hoc placet convenisse omnes, ante annos pubertatis ' nihil valere vota eorum , licet magnam partem puerorum hie fallaut, ignaram tam suae aetatis quam rei, quam \-ovent: non enim obser- vant in suscipiendis annos pubertatis, tum professos dira conscientia, quasi consensu postea secuto, captivos teuent et devorant, (|uasi votum, (|Uod 2."' irritum fnit, taiidem ratnm fiat succedentibus anuis.

At mihi stultum \i<letiir, ab aliis praestitui termiuum legitim! voti alterius, qui sibi ipsis non possunt praestituere. Nee video, cur valeat votum decimo octa\-o anno factum, et non decimo ant dnodecimo. Nee satisfacit, quod decimo octa\o sentit homo carnem suani. Quid, si vix vicesimo aut so tricesimo senciat, ant fortius tricesimo quam vicesimo senciat? Aut cur non diffinitur aeque terniinns ])aupertati et "bedientiae? Sed qiiod tempus dabis, quo se avanim et superbum sentiat, cum etiam spiritualissimi hos aflcctiis vix deprehendant? Ei^o nunquam erit ullum votum certuni et legitinunu, nisi donec spirituales facti fueriinus et votis iam non eguerimns. Vides 3!. ita(]iie res isfas ineeitas et periculosissimas esse, unde salntare consilium foret, iias sublimes vivendi rationes votis liberas soli spiritni relinquere, siciit olim fuerunt, et ne(|ua(|iiam in gemis qiioddam perpetuae vitac inutanda.s e.sse.

3 quiilquiil eil. Witclj. quare otiam non liac cd. Witeb. löJl 7 sacmc fcfjlt in

ed. Witob. lö.jl 19 iiidi)lovcrit cd. Witeb. 1551 20 ho.-! mnlto H 23 iina rei B

27 Ae inilii F. 31 quam vicosin\o sentiat U 32 definitur ed. Witeb. paupertatis CE

') iinto annos iiubertutis, in li „Dov bcu ii1)ninmjovi'ii" iibfv(i'iit.

De captivitate Babyloniea ecclesiae praeludium. 1520. 543

Vermu haec interini de Baptismo et lihertate eins satis. Siio forte ^

vciiiciit ti'iupore vota latiu.s tractauda, iit sunt revera tractatii vehementer iiecessaria.

DE SACRAMENTO POENITENTIAE. 5 Tertio loco de poenitentiae sacramento dicendum, in qna re editis iani

tractatulis et disjiutationihns satis multns offendi, et (juid in ea sentireni, abiiude exposui. Nunc Ijroviter repetenda pro tyrannide revelanda, (jnae non parcins iiic grassatur tjuam in sacramento panis. In his enim duobns sacra- montis, qnia lucrum et (juaestus locum habent, incredibili ncgotio insanivit

in avaritia pastorum in oves Christi, (juauquam, iit iam de votis vidimus, et baptismus ut avaritiae serviretur misere occubnit in adnltis.

Primiim huius sacramenti et capitale malnm est, qiiod sacra- mentiim ipsuni in totum aboleverunt, ne vcstigio quidem eins relieto. Xam cum et ipsum, sicut et alia duo, constet verbo promissionis divinae et

li fide nostra, utrunque subverterunt. Nam verbum promissionis, ubi Cliristus

dieit ATatt. xvi. 'Quodcunque ligaveris &c.' et xviii. 'Quodcnnque ligaveritis (tc.'s«ottii,iG,i9. et lolian. idt. 'Quorum remiseritis peccata , remittuntur eis ttc' quibus pro- ao'i- io, '■'-■ vocatur fides poenitentium pro remissione peccatorum irapetranda suae tj-ran- nidi aptaverunt.i üniversis enim suis libris, stndiis, sermonibus non hoc

80 egeruut , ut docereut, quid Ciiristianis in his verbis promissum esset, quid eredere deberent, et quantnm cousolationis haberent, sed quam late, longe, prof'indc ipsi potentia et violentia tyrannisarent, donee quidam et angelis in coelo ceperint mandare et iactent incredibili et t'urentissima impietate, se coelestis et terreni iraperii iura in his accepisse atqne in coelis etiam ligandi

25 potestatem habere: ita prorsus niiiil de fide salutari populi, sed de potestate tyrannica Pontificnm omnia blatterant, cum Christus nihil de jiotestate sed de fide omnia agat.

Non enim imperia, non potestates, non douiinationes, sed ministeria in Ecclesia sua constitnit, sicut ex Apostolo didicimus, dicente: Sic nos i. eot. 4. i.

30 existimet homo nt ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei.

Quare sicut ibi, cum dicit 'Quicunque crediderit et baptisatus fuerit, salvns «morc. iß, is. erit', fideni provocavit baptisandorum, ut hoc promissionis verbo homo certus sit, si baptisaretur credens, salutem sese consecuturum, ubi nihil prorsus potestatis tributnm, sed ministerinm dnntaxat baptisantium institutum sit,

35 Ita hie, emn dieit 'Qnodcunque ligaveris etc.', fidem provoeat poenitentis, ut OTattii i6,i9. hoc promissionis verl>o eertus sit, si solveretur credens, \ere solutum se esse in coelo, ubi plane nihil potestatis, sed ministerium tangitur aiisolventis. Et satis niirum est, quid acciderit caecis Ulis et arrogautibus hominibus, ut

5 Tertio hoc loco ed. Erlang. I'j utrumque ed. Erlang. 17 loan. CE 23 coe- periiit CE ed. Witeb. unb ed. Erlang. 04 iiistifuitum A :iG vere se esse solutum in coelo E

') suae tyrannidi aptaverunt, in h „i)aben \X)t irer tQrannel) geft^vamt".

544 D^ captivitate Baljylonica ecclesiae praeludium. 1520.

, ox ]iroiiiissirtnp Uaptismali noii ctiam silii tyrannideni an-ogarint, ant si liino

iioii arrogant, cur in poenitentiali promissiono id jiraesumpserint , ciun ntro- l)i(|UC' sit par niinisterium, siniilis proinissio, oadoni saoramenti ratio, nt nnn possis negare, si Baptisrans non soli Petro debetnr, ctiam clavcs inipiu tyrannide soli Papae arrogari. 1.001.11,24 f. Jta, onm dicit 'Accipite, iioc est corpns meuni, (jnod pro vobis tradotiir,

Hie est calix in sangnine meo &c:^ fideni provocat nianducantium , nt iiis verbis per fideni firmata conscientia certi sint, sese remissionem peccatorum aeeipere, .'si manducaverint. Nee hie aliqnid potestati.* sonat, sed sohnn niinisterium. Sed baptismi promissio utennque ' vel infantibus permansit, lu ]>anis et calicis proinissio extiucta in avaritiae servitutem migravit et ex fide opus, ex testameuto saerifitium uatuni est, Poenitentiae promissio abiit in tyi'annidem violentissimam et imperiuni plus quam temporale statuendum.

Xon iioc conttMita Babylon ia nostra fideni quoque adeo extinxit, nt impudenti fronte eam negaret necessariam esse in sacramento i5 istci, immo Antichristica impietate definirct haeresim esse, si fidem neces- sariam quis esse assereret. Quid amplius potuit tyrannis ista facere, et non ¥i. 137, if.fecit? Vere super flniiiina Babylonis sedenius et Hemus, dum recordauinr tili, Zioii. In salicibus in niedio eins suspendinins organa nostra. Maledieat dominus steriles istas saliees fluminum istorinu, Amen. 20

Obliteratis itaque ae snbversis promissiouc et fide, videamus, quid sub.sfituerint in loeum earuni. Trcs partes dedernnt poenitentiae, Coutritionem, confessionem, satisfactionem, sed sie, ut in siugulis, si quid boni iuesset, tollerent et in eisdeni quoque suam libidinem et tyran- nideni eonstituei'ent. as

Prineipio, Contritionem sie doeiurunt, ut eam tide promissionis prioreni facerent et longe melioreni, nt quae 11011 esset fidei opus sed merituni, imnio non memorantur eam. Sic enini opci-ibns inliaeserunt et exemplis seripturarnm, in quibus legiintur niulti vcniam consecuti jirojiter cordis con- tiitioiicm et luimilitatem, sed non advertimt fidem, quae contritionem et au 3on. 3, 5. dolorem cordis operata est, sicut de Ninivitis lonae iii. scribitur: Et credi- deruut viri Niiiivitae in domiiio et jircdieavcrunt ieiunium &c. His auda- tiores et jieiores iiii.xcrunt (|iiaiid:uii attritioiicm, quae virtute clavium, (|uain ignoruul , llerct «■untritid: eaiii (li)iiaiit inipiis et iucredulis, ut sie universa eontritio al"ilcretiir. ( ) iraiii doi iiisusti'ntahilem, iiaecciiie in Eoclesia Christi 35 doceri! Sic securi d lidr et oiiere ein.'^ abdlito in doctrinis et opinionilius

6 traditur ed. Witel). imb eil. Kilmig. S ccrUe eil. Witelj. 12 ex sacramento

sacrificium ed. Witeb. l."i.5I 17 esse fef)tt in CK ista fet)lt in ed. VViteb. 27 longe vili- orem Alit'K eil. Kriang. (mic oticil ed. Witeb. unb cd. leu. ; öieUtidjt beffev ntilioicm) 31 lonae ii. »ciibitui- A15 lonae socniiclo sciibitni- CK lon.nc 2. diiiliir cd. Witeb. I.'>-'il (bie eil. Witeb. 1J4G linb ed. Ki-lang. folflcn W

'J iitcunqnc, in K biivd) „uiDlnnlv" niirbi'VCii'flflH'ii.

De captivitate Babylonica ecclesiao pniehuliuni. l."i'20. r)4r(

hominum incedimus, ininio porimus. Magna res est cor coiitrituin, uec nisi ardentis in promissionem et coiuminationem divinam fidei, ([iiae veritateni dei innuobileni intiiita tremefacit, exterret et sie content conscientiani, riu'sus exaltat et solatur servatque coutritani, ut veritas comminationis sit causa

5 contritionis , veritas promissionis sit solacii, si credatnr, et hac fidc lionio mereatnr peceatorum remissionem. Proinde fides ante onmia docenda et provocanda est, fide autem oljtenta contritio et consolatio inevitabili scqnela sua sponte venient.

Quare, et si non nihil docent, rjui ex peceatorum snorum (ut vocant)

10 collectu et conspectn contritionem parandani docent, jiericulose tanicu et per- verse docent, dum non ante principia et causas docent contritionis, nempc divinae coiniiiinationis et promissionis veritatem immo])ilem ad fidem provo- candam, nt intelligant, multo maiori uegotio silji \'eritatem divinam esse spectandam, unde liumilientur et exaltentur, quam peceatorum suorum turbam,

16 quae, si eitra veritatem dei sjiectentur, ])otius refricabunt et augebunt peccati desyderium quam contritionem parent. Taceo hie insuj)eral)ile calios laljoris, quod nobis imposuerunt, scilicet ut omniuni peceatorum formemus contritionem, cum lioc sit impossibile et minorem partem peceatorum scire possimus, denique et bona opera inveniantm- esse peccata, iuxta iUud psal. cxlii. Non *t. 143, 2.

20 inti-es in iuditium cum servo tiio, quia non iustificabitur in conspectn tuo omnis vivens. Satis enim est, si ea doleamus peccata, quae praesente con- scientia mordent et facili prospectu memoriae cognoseuntnr. Nain (pii sie affectiis ' est, absque dubio jiaratus est de omnibus dolerc et timere, dole- bitque ac timebit, ubi in futurum revelata fiieriut.

25 Cave ergo, in contritionem tuam confidas^ aut dolor! tuo tribuas re-

missionem peceatorum. Xon respicit te propter haec deus, sed propter fidem, qua ininis et promissis eins credidisti, quae operata est dolorem eiusmodi, ae per hoc non diligentiae peceatorum collectrici sed veritati dei et fidei nostrae debetur, quicquid boni in poenitentia fuerit. Caetera omnia sunt

30 opera et fructus, quae sua sponte sequuntur et bouum hominem nou faciunt, sed a bono iam per fidem veritatis dei facto fiunt. Sic fumus ascendit in ira eins, quia iratus montes conturbat et succendit, ut psal. xvii. dicitur: prior ¥j. is, 9.s. est terror comminationis, qui succendit impios, haue fides acceptans fumat conti'itionis nebulam &c.

35 Contritio tarnen minus t\Tannidi et quaestui, sed in totum impietati et

docti-iuis pestilentil)us patuit.^ Confessio vero et satisfactio egregiae officinae factae sunt lucri et potentiae. De confessioue prius.

19 Psal. 143. eil. Witeb. 26 propter lioc deus CE 29 quiclquid ecl. Witeli.

32 Psal. 18. ed. Witeb.

') aftectus, in b „gcaiirautigct". -) „l^oi-umb Dertrcl» mit einev geh)av|anif bem

riitoen" b. ') patuit. in b „ift unbcv fcf)lel|fft".

Stttfterä SBetle. VI. 35

540 r)*^ cnptivitat.o Babylonica ccclesiae praoludimn. 1520.

Json est diihium, oonfcsskmcin peccatoriim esse iicccssäriam et tlivinitus

ai(attii.3, G. mandatam Matt. iii. Baptisabantur a lohannc in lordane, confitentes peccata

1.3011. 1,91. sua. i. loban. i. Si confe.ssi fuorimus peccata nostra, fidelis est ei iiistns, qui

remittat nobis peccata nostra, 8i dixerimus, quia 11011 peccavimus, meiidaceni

eum facimus et verbum eins in nobis non est. Si enim sanctis non licet 5

iiegare peccatum sunm, quanto magis publicis aut niag'uis peccatis obnoxios

Watti). 18, oportet oonfiteri! Sed omniuni efficacissimc Mat. xviii. institnta confcssio i''ff.

pi'obatur, nbi Cbristus docet fratrem peccantem corrifMeiuliim , prodcnduin,

accusandnni et si 11011 audierit excommnnicandnni. Tunc euim audict, qnando

agnoscet et coiifitcl)itiir pcceatnin sunm, correptioni caedeiis. 10

Occulta aiitcm confcssio, (juac modo celcbratnr, et si probari ex scriptura 11011 possit, niiro modo tamen placet et utilis, imo iicccssaria est, iicc \-ellem cum non esse, imnio gaudeo cam esse in Eeclesia Christi, cum sit ipsa afflictis conscicntiis unicuiu remedium. Siqnidem dctcfta tratri iiostro con- scientia et malo (|Uod latebat familiariter revelato vcrl)uni solacii recipimus 15 ex ore fratris a deo prolatum, quod fide suscipientcs jiacatos nos facimus in misericordia dei per fratrem nobis loquentis. Hoc sohim detestor, Esse eam confessionem in tA'rannidem et exactionem pontificum redactam. Nam et (Micnlta sibi rescrvant, deinde nominatis a se confessorilins revclari mandant, ad vcxandas scilicet Iiominum conscieutias, sohnn poutificantes, officiis veris 20 pontificum prorsus , quae sunt Eiiangelisare et pauperes curare, contemptis. Quin ea potissimum reservant sibi impii tyranni, quae minoris sunt momcnti, magua vero passim rclinqnunt \iilgo sacerdotum, qualia sunt vidicula illa et conficta in Bulla coeiiac domini: immo, quo sit manifcstior perversitatis ini- pietas, ea, quae contra cnltum dei, fidem et prima jn-aecepta sunt, non modo sr, 11011 rt>servaiit sed et docent et jn-obaut, qualia sunt discursus illi peregrina- tiouum, cnltus perversi sanctornm, mendaces legeiidae sanctorum, varia fidutia et exercitia opcrum et ccrimoniaruin, qnilnis omnibus fides dei extinguitur et Tdolatria fovetur, sicut est dies liaec, ut poutifices liodie alios 11011 liabeamus (|uaiu qualcs olim llicroboam in Dan et Bersabee coustitiiit, vitulorum aureovum .to ministros, ut qui legem dei, fidem et quicquid ad pascendas oves Christi per- tiiiet, ignorantes, sua tantum iuventa populis in tiinorc et potcstate inculcaut.

Ego ctsi violeutiani istain reservatornm i'erendam esse suadeo, sicut et nnivcrsas orauium tvrannides ferre iubet Christus et bis exactoribus ))areiidiim esse docet, tarnen ins reservandi cos habere ncgo iiequc credo, quod nee uno a:,

2 a loaiiuo E :i i. loaii. E <! fjiiaiitci iiiimis aiijicv bcv ed. Um. alle ^luöflnlicn

iCcmntc ©. 142: „mic folltc ba IBciiiflcv notl) tl)un, bau k.", \\)xaä)üä) nid^t jiitiiifigc ÜIicv= jc^unfl) otige fic^avt, bte (djon I) aitgcnommcii, ift allein finngcmSfi 10 correptioni crc-

ilciis CE, Ijicvnacf) bie iHJev|cljiiii9 in b nnb l'on Scmmc; correptioni eedens cd. Witcb., nitv in bev Sdjveiblueife uon bev Veäavt oOen Dcvjrf)icben 12 Inio li 14 nostra ed. Erlang.

10 paratos CE 20 olVicii IJ 24 caonae 15 28 coronioniariim cd.Witel). nnb cd. Erlang. :10 lerobeani ed. Witeb. Hcr.salteao E 31 quidcniid ed. Witeli. nnb ed. ICrIang. :14 iis

cxacforihns l'E

Do taptivitato Tiabyloniea pcclosiao in-nrlniliiini. 1520. 547

apice aut Iota possuut probarc, pgo autcm contrariiiin prol)o. Primiini, Si Christus Matt. .wiii. de j)ublicis ])Cfeatis dicit, nos esse liicratos nniinuni moinu is, fratris, si correptus nos audierit, iicc i>rodeiidiim Ecclesiae, nisi audiiv nolii- erit, et ita inter fratres pcccatiim eiiieiidari potest, quaiito magis de oeenltis 5 verum erit, ipsuni toUi, si fratri frater spoute eonfessus fuerit, )it non si( iiecesse, Eeolesiae, id est, praelato aut saeerdoti (nt ipsi garriunt ' iuler- pretautes), idipsum prodere! In «juani sententiam et aliam hal)emus Ciu-isti autoritatem, dicentis ibidem 'Quodcuucjue ligaveritis super terram, ligatum üKattd.is.is. erit et in eoclis, et quodcunque solveritis super terram, solutum erit et in

10 enelis'. Hoc ciiiiu onuiilms et singiilis C'bristiauis didum est, nl)i et iterum

in idiin (licit 'Kursuin dico vobis: Si duo ex vobis consenserint super terram Wiutiiis, 19. de omni re, (inanfnn(|ue petierint, fiet illis a patre meo, qui est in eoelis', At frater fratri oeculta sua pandens et veniam petens certe cum fi-atre super teiTam consentit in veritate, quae Christus est. De quo adhuc elarius ibidem

15 praedieta confirmans dicit ^\jnen enim dico vobis: ubi fuerint duo aut tres in nomine meo cougregati, in medio eorum^ sum ego'.

Proinde, ego non dubito, eum es.se a peccatis suis oceultis absolutum, quisquis sive sponte eonfessus sive correptus veniam petierit et emendaverit coram quovis privatim fratre, quicquid contra haec insanierit pontificum

20 violentia,^ quando Christus et manifesta dedit absolvere cuilibet suo tideli. Adde et ratiunculam : Si occultorum valeret reservatio ulla, ut nisi eis remissis non esset salus, maxime illa inipedirent salutem, quae supra memoravi, ipsa etiam bona opera et idolatriae, quas a pontificibus docemur hodie: quod .si haec non impediunt gravissima, quanto minus et illa stultissime reservantur

25 leviora! Verum ignorantia et caecitas pastorum operantur haec poi'tenta in Ecclesia. Quare ego jiriucipes istos Babvlonis et Episcopos Betliavcn monereni, sibi temperent a reservandis easibus quibuscunque, deinde, de oceultis audiendae confessionis flicultatcm permittant lilien-imam omnibus fratribus et sororibus, ut peccator cui voluerit suum peccatum revelet, veniam

30 et solatium, id est verbum Cliristi, ex ore proximi petitui-us. Nihü enim agunt bis suis temeritatibus, quam ut conscientias infii-monmi sine causa illaqueent, suam tpannidem impiam stabiliaut et e peccatis ac perditione fratrum avaritiara suam pascant. sie enim sanguine animarum contaminant manus suas, et filii devoi'antur a parentibus, et Ephraim devorant ludam et

35 Syria Israelem toto ore, ut Isaias dicit. 5ff-9, 21.

His malis adiecerunt circumstantias, item matre.s, filias, sorores, affines, ramos, fructus peccatorum, excogitata scilicet per acutissimos et ociosissimos

2 Jlatth. 8. ed. Erlang. 6 prelato B 12 qui es B 15 Amen amen dico CE

19 Quidcjuid ed. Witeb. 20 manifeste B ed. Witeb. unb ed. Erlang. 27 reserv-indi B

29 cui noluerit B 30 ex opere proximi ed. Witeb. 15-Jl 3-1 devorat ed. Witeb. unb

ed. Ion. 36 circunstantias ed. Witeb.

') garriunt, in b „iX)t jc^toabcren". -) in medio ponim, in b „iu'"mittc( ivcn".

') „tone barluibev un)iitnigct bcr 58opft getunlt" b.

00

548 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludinm. 1520.

lioniiiies etiaui iu peccatis arljore quadam cousauguiuitatis et affiuitatis: tani foecunda est impietas et inscitia. Abiit enim ista cogitatio, cuiuscunque nebulouis i'uerit, iu publicani legem, sicut et multa alia. Sic enim super Ecclesiam Christi vigilaut pastores, ut, quicquid vel somuiaverint siiper- stitiouis aiit operis novi devotarii illi stultissiuii,' niox ])roditmu onient 5 otiam iudulgentiis et muniant bullis: tantum abest, ut inliibeaut et populo dei STOceram fideni et liljertatcni custodiant. Quid ouini liliertati et tyrau- uidi Babyloniae?

At ego, quicquid est cireumstautiarum, cousuluerim penitus coutemnere. Apud Christiauos ima est circumstantia , quae est, peccasse fratreni. Xulla enim persona iraternitati Christianae comparauda est, nee aliquid aliud Iheit observatio locorum, temporum, dienuu, personanmi, et si qua alia est infla- tura superstitiosa, quam ut maguificet ea quae nihil sunt in iniuriam eoi-um quae omnia sunt, quasi quid gravius aut malus esse possit fraternitatis Christianae gloria: ita affigunt nos locis et diebus et personis, ut vilescat v- fraterni nominis opinio et pro libertate captivitatem servianuis, nos, quibns omnes dies, loci, personae et quicquid extemum est aequalia sunt.

Satisfactionem quam indigne ti-actarint, abunde dixi in causis indul- gentiaiimi,^ qua egregie sunt abusi ad perdendos Christianos in corpore et anima. Primum eam sie docuerunt, ut populus veram satisfactionem non 20 intclligcret uuquam, quae est innovatio vitae. Deinde sie instant et neces- sariam faciunt, ut fidei in Christum non relinquant locum, miseiTÜne excai*- nificatis eo scrupulo conscicntiis,' alio currente ad Romam, alio huc, alio illuc, illo iu Carthusiani, illo in alium locum, alio virgis sc flagcllantc, alio coiiius suum vigiliis et ieiuniis occidente, Omnibus imo furore dicentibus 2s 'Ecce hie et hie est Christus' et reguum dei, quod intra nos est, cum ob- ser\atione ventm-mu putantibus. Quae monstra tibi debemus, Romana scdcs, et tuis liomicidis legibus et ritibus, quibus mundum totum eo perdidisti, ut arbitrcntur sese posse deo per opera pro peccatis satisfacere, cui sola tidc covdis contriti satisfit, quam tu bis tumultibus non solum taceri facis, sed ao opprimis etiam , tantum ut habeat sanguisuga tua insatiabilis, quibus dicat 'after, affer' et peccata vendat.

Processerunt ex bis quidam ad eas desperationis machinas animabus parandas, ut statuerent omnia peccata denuo esse rej)etcnda coniltenti, pro <|iiii)us iuiuncta satisfactio esset neglecta. Et quid non auderent, qui in hoc 35 iiati fuerunt, ut nihil non decies captivarent? Porro quanta, (|uaeso, pars

2 cuiuscunque nc iieljuluuis E 4 quidquicl ed. Witcl). iiilb eil. Krliiiig. scnuui.-ivoiil AH 9 quidquid ed.Witeb. unb ed.Krl;ing. 12 qua est alia iuHatura CE 15 locis, diehns CE

17 ((uidquid ed. \Vit«l). unb ed. Erlaug. 25 uuo ore dicentibus ed. Witeb. 15.")1 29 ar- bilictur E 32 venda.s f'E 33 Processerant CE

') „nllcj bn-> jl)ciiii, fo bifjoii nllct bcircd)ti(icftcii gcliibbncvcii gftrniiint t)oii nlu-rglniiboti ober iiiitoet lüctrt" li. «) ilgl. j. ül. 5Sb. I S. r,;n. .".:!7f. r,~Ö. ») „iimib iiifliigoii

mit bcm 3tt)et)ffcl crbcviiiflid) bie gcluiijcii bcv mcnjt^cii" b.

Ue captivitute Babylonica ecclcsiac pi-aeludium. 1520. 549

ea est imbiila opinioiie, sc esse iu statu salutis et pru peccatis satisfacere, si preculas a saeerdote iiupositas voceteuus murmuraverit, etiam si interim ne cogitet (juideiu vitae ratiouem emeiidare? üuo eiiim moiiiento contritionis et confessioiiis iimtatain esse vitam credunt, superesse vercj tautum, ut satis-

5 faciant pro praeteritis peccatis. Quomodo aliter sapereut qui aliud uoii doceutur? Nihil hie de niortificatione carnis eogitatui-, nihil valet exeiuplum Christi, (jui adulterain absolveus disit 'Vade et auiplius uoli pecearc', erucem 5of,. scilicet caruis mortificandae ei imponeus. Huic perversitati dedit occasioneni iion modieani, quod peceantes absolvinuis aute satisfactioneni iini)Ietan], qua

10 fit, ut magis soUiciti siut de implenda satisfaetioue, quae durat, quam de eontritioue, quam trausisse inter eontiteuduni ereduut, cum ecoutra Absolu- tionem oporteat esse, sicut erat iu priuiitiva Eeclesia, posteriorem, satis- factione impleta, quo fiebat, ut opere cessante postea magis in fide et uovi- tate vitae ^ cxercereiitur.

15

2

Verum de iis satis repetitum esto, quae sui)er iudulgeutiis latius dLsj, atque haec in totum de tribus istis sacrameutis interim retiilisse satis sit, <juae tarn multis et uoxiis libris, seutentiariis et iuridicis, traetantur et non traetantur. superest de reli<juis (juoque sacrameutis ali(juid (entare, ue sine causa videar ea reiecisse.

20 DE CONFIEMATIONE.

Mii-um est, quid iu meutern Ulis veuerit, ut sacramentum coufii-mationis facerent ex impositione manuum, qua legimus Christiun parvulos tetigisse, waic. 10, is. Apostolos dedisse spiritum sanctum, ordinasse presbvteros et infirmos curasse, siuflid,. g, n. ut ad Timotheum scriljit Apostolus: Nemini manus cito imposueris. Cur 1. Jim. 5, 22.

25 non ex sacramento panis etiam Confirmatiouem fecerunt, quando scriptum

est act. ix. 'Et cum accepisset cibum, confortatus est' et psal. ciii. 'Et panis |f"'*- »• "• cor hominis confirmet', ut sie confinuatio tria complectatur sacramenta, panem, ordinem et ipsam coufirmationem ? Si autem sacramentum est, quicquid Apostoli feceruut, cur non magis praedicationem fecerunt sacramentum?

Non haec dico, quod damnem sacramenta Septem, sed quod e scriptm-is

ea probari negem. Atque utinam esset in Eeclesia talis manuum impositio, qualis erat Apostolorum tempore, sive eam confirmationem sive curationem appellare vellemus. At nunc nihil eins relictum est, nisi quantum ipsi es- cogitavimus pro ornandis officiis Episcoporum, ne peuitus sint sine opere in

35 Eeclesia. Postquam enim sacramenta illa negotiosa, ima cum verbo, aliis inferioribus ut viliora reliquerunt (nemi)e quod quicquid divina instituit

3 nee cogitet ed. Witeb. unb ed. Erlang. 26 Psal. 104. ed. Witeb. 28 quidquid

ed. Witeb. unb ed. Erlaug. .30 Septem fc^U in CE quod de scripturis B 35 nego-

ciosa B 36 quidriuid ed. W'ifeb. unb ed. Erlang.

') „in bem giaiibcn unb bn nütoete be* leben" h. ' -) (Sief)e bic ©. .548 3{nm. 2 angefüljtteu ©teilen.

550 Pe civiitivitate Babylonica ecclesiae priieludium. 1520.

maiesias liominiltns oporteat esse conteniptum), iiistnm ftii(, ut faoilc alii|iii>(l, qiiuil tain delicati.-^ et magnis lieroibus noii C8)set molestiim, iuveniremu.'^ et uecjuaquam ceii vilc inferioribiis eommitteremiis. Nani (|U()d liumana .statuit sajiientia, oportet ut liominibus .sit honoratimi. Ita, (juales sunt saeerdote.s, tale habeant miuisterium et offitiiiin. Nam Episcopus uon euangelisau.s nee 5 animas curans quid est nisi Idol um iu mundo, habens uomen et figuram Episcopi? Nos autem pro hac vice sacramenta divinitus instituta quacrimus, iuter quae ut Confirmationem numeremus, nullam invenimus causam. Ad sacramenti enim constitutionem ante omnia reqiiiritur verbum divinae promissiouis, quo fides exerceatur. At nihil leginuis 10 Christum uspiam de confirmatione promisisse, licet ipse nniltis imposucrit niaicie, 18. mauns et Marei ult. inter signa ponat 'Manus egris imponent, et bene habe- buiit\ at haec nemo sacramento, sicut nee potest, aptavit^

Quare satis est pro ritii (juodam Ecelesiastico scu cerimouia saerainen- tuli (•onfirmationem habere, similem caeteris eerimoniis eoiiseeraiidae aipiae u aliarumque rerum. Nam si omiiis alia creatiu-a sanctifieatur per verbum et oratiüuem, cur non nmlto magis hominem liceat sanctifieari eisdem, (piae tarnen, quia promissionem diviuam neu habent, sacramenta fidei diei non possunt? Neque enim salutem operantm". At sacramenta servant credentes promissioni divinae. 20

DE MATRIMONIO.

Matrimouiuiu non solum sine ulla scriptura pro sacra- mento censetur, verum eisdem traditionibus, quibus sacramentum esse iactatur, merum ludibrium factum est, de quo ali(juid videaiiius.

Diximus,^ in oumi sacramento haberi verbum promissiouis divinae, eui -.'s credi oporteat ab eo, qui signum suscipit, nee solum signum posse sacra- meutuni esse. Nusquam autem legitur, alicptid gratiae dei accepturum, (piis- (juis uxorem diuxerit. Quin nee signum est divinitus institutum in Matri- nuinio. Nee enim uspiam legitur a deo institutum, ut aliquid signitiearet, licet omnia quae visibiliter geruutur possint intelligi figurae et allegoriae rerum w invisibilium. At iigura aul allegoria uon sunt sacramenta, ut nos de sacra- inentis lo(iuimur.

Demde, cum matrimonium fuerit ab iuitio nmiidi et ajuid iniideles adhue permaneat, nuUae subsunt rationes, ut sacranieutum novac legis et solius Ecclesiae possit dici. Non minus enim erant Matrinionia patrum 35 sancta quam uostra, nee minus vera infidelium (|nani fidelium, nee tamcn iu eis pouunt sacramentum. Ad haec sunt apud fideles (|uoque inipii coniuge.s,

1 opporteat 15 12 niaiius &c. et Mar. ult. CK 14 ceicniouia ed. Witeli. imb

od. Erlang. ceremoniis ed. Witeb. unb ed. Erlang. 2(i i)üsse fcf)lt iit E 34 iiulli IC 87 impiae ed. Witeb. 1551

') „!Ea§ t)at nicmaii? cim incrniiieiit jügcjdjtömpt, ali aiid) nicmnits jujdjtäiiicii mniV b. ^) ©icljc Ijict 3. 9 f.

De captivitate Babylonica ecclesiiie pracludiuui. 1520. 55 1

quibusvis gentibus peiores, cur liic sacramentuiii dii'I dehct, et jiou apiul geutiles? Au de baptismo et Ecclesia sie migabimur, ut, siciit (luidain delyraut, Imperium temporale non esse nisi in Ecclesia, ita raatrimonium iioii esse sacraiueutum uisi iu Ecclesia dicamus".' puerilia sunt liaee et ridicula,

5 per quae nostram iuscitiam et temeritatem iufidelibus risui exponimus.

At dicent 'Apostolus dicit, Ephe. v. Ermit duo in carne una, Sacra- ^Ji'')- 5.31 f. meutum hoc uiagnum est. Tu ue ergo tarn evidenti Apostoli N-erljo contra- dices?' ßespoudeo, et hoc argiunentum esse maguae oscitantiae et indili- gentis inconsultae<|ue lectiouis. Non enira habet universa scriptura sancta

10 hoc nomeii 'sacrameutum' in ea significatione, qua noster usus, sed in con- traria. Ubique enini significat non signum rei sacrae, sed rem sacram, secretam et absconditam. Sie Paulus i. Corint. iiii. 'Sic nos existimet homo i^iui. 4,1. ut ministros Christi et disjtensatores mysterioriuu dei', id est, sacrameutormn. Ubi euim nos babemus 'sacramentmn', in graeco 'mysterium' ponitur, quod

15 aliquando transfert iuterpres, ab'quando dimittit graecam vocem, unde et hie iu graeco dicitur 'Erunt duo in carne una, mysterium hoc magnum est'. Quae res fuit occasio, ut sacrainentum uovae legis intelligerent, longe aliud facturi, si 'mysterium' legissent, ut in graeco est.

Sic i. Timot. iii. Christum ipsum yocat sacramentum, dicens: Et mani- 1. lim. 3,16.

20 feste magnum sacramentum (id est, mysterium) est, quod mauifestatum est iu carne, iustificatum est iu spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentibus, ereditum est mundo, assumptum est in gloi'ia. Ciu- non et hinc octa^aml uoyae legis hauseruut sacrameutum, cum tarn claram habereut autoritatem Pauli? Aut si hie se contiuueruut, ubi oportunissime potuerunt copiosi esse

35 iu sacramentis iuveuieudis, cur illic ita luxuriant? scilieet ignorantia tarn rerimi quam verborum eos fefeUit, qui iu solo yerborum sono, immo opi- nionibus suis haeserunt. Cum enim semel sacramentum pro signo accepissent humano arbitrio, mox sine omni iuditio et scrupuli) siguum ex eo fecerunt, ubicunque in sacris literis legerimt. Quales verborum significationes et hu-

30 mauas consuetudines et alias in literas sacras iuvexerunt, easque in sua somnia transformaverunt,^ quodlibet ex quolibet facientes. Sic perpetuo desi- pimit in verbis iUis 'opus bonum, opus malum, peccatum, gratia, iustitia, virtus' et f'ere quiequid est capitalium rerum et verborum : omuibus enim liis utuutur suo arbiti-io, ex hominum scriptis assumpto, in pei'niciem et veritatis

a.i dei et salutis nostrae.

Igitur sacramentum et mysterium apud Paulum est ipsa sapientia Spiritus abscondita iu mysterio, ut i. Coriut. ü. dicit, quae est Clu-istus, qui 1. gov. 2, 7.

5 nostram iustitiam et C nostram stulticiam et E 7 Tuuc ergo E S argu-

mentum est ed. Witeb. 1551 12 ii. Corint. AC ii. Coriu. 13E 20 sacrameutum est (id

est, mysterium est) quod CK 27 suis fe'^tt in CE 33 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlaug.

') transfbrmaverunt. in b „ii)c IjqIjcu lietgftaUet".

552 JJe captivitate Babylonica ccclesiae praeludiuni. 1520.

ob id ipsiiin ctiaiii uon cognoscitiir priucipibus liuius mmidi, iinde et eiun crucifixerunt , et adhue tuanet eis stultitia, scaiidaliun, lapis oifeiisiouis et tsiguum ciii coutradicitiu'. Horum mysteriorum dispensatores vocat praedi- catores, qiiia praedicaut Christiuu, virtutem et sapieutiam dei, sed ita, ut, nisi crcdafi, nou compreheudas : ideo sacramentum mysteriuiu secretaque res 5

epf). 5,3if. est, qiiae verbis iiidicatiu', sed fide coi'dis capitur. Tale est quod praesente loeo dicitur 'Erunt duo iu earne uua, Sacrameiitimi hoc niaguum est', quod illi de iiiatrimoiiiü dictum putaut, cum ips(^ Paulus ea verba de Christo et

(5pft. 5, 32. Ecclesia indu.xerit et seipsum clai'e exposuerit diceus 'Ego autem dico iu

Christo et Ecclesia'. Ecce quam coucordaut Paulus et illi: Paulus saci-a- i" meutum maguiuu iu Christo et Ecclesia sc praedicarc dicit, iUi vero iu uia- scido et femiua praedicant Si sie licet iu sacris literis libidiuari/ (juid niiruui, si (piodUl)et iu ea vel centum sacramenta licet iuvcnire?

Christus itaque et Ecclesia iiiysteriiuu, id est, res- secreta est et magua,

quae tigurari qnidem per matrimouiuta ccu reali quadam allegoria potuit et i5

debuit, sed Matrimouimii nou iiiuc sacrameutum dici debuit. Coeli suut

?51. IS, ;. figui'a Apostolorum, ut psal. xviii. dicitur, et sol Christi, aquae populorum,

sed uou ideo sacrauicuta suut. Ubique cuiui deest et iustitutio et promissio

epi). 5, 3if. diviua, quae integraut sacrameutum.^ unde Paulus Ephe. v. verba illa de i.Koi. 2,24.matrinionio Gen. ii. dicta vel proprio spiritu ad Christum trahit vel geuerali 20

senteutia etiam spirituale -matrimonium (.'Inisti in co traditum docct dicens üvt). 5, 23 ff- 'Sicut Christus fovot Ecclesiam,^ (piia niembra sumus corporis eins, de carnc eins et de <)ssil)us eins: propter hoc reliu(piet homo patrem et luatrcm suam et atUierebit uxori suae, et erunt duo in carue uua. Sacrameutum hoc maguum est, Ego dico in Christo et Ecclesia'. "üdes, nt huuc totum tcxtum de 25 Christo velit a sc dictuui, et de iuthistria lectorem monet, ut sacrameutum in Christo et Eccdesia iutelligat, nou in matriniouio.

*Fateor quidem, et in veteri lege fuisse sacramentmn poenitentiae, imnio ab iuitio mundi. Verum promissio nova poenitentiae et donatio davium uovae legis ])ro[)ria est. Sicut enim pro circuucisione baptismum, ita pro 3u sacrificiis aut aliis signis poenitentiae nunc ciaves haljemus. Diximus enim superius,' Euudem dcnm pro diversis temporibus diversas promissiones diver- sacpie signa " dedisse pro rcmitteudis peccatis et salvandis homiuibus, candcm

2.eov.4.i3. tameu gratiam onnics acccpissc. Sicut ii. Coriiil. iiii. dicit 'Ilabcutes euudem

i.tsov. 10,1 ff. spuitum fidei et nos credimus, j)ropter (jiiod et loquimur'. Et i. Corint. x. 3,'>

12 Si »or sie fcl)lt in 1! 1:5 in eis vel K [Zutt)iX ^at \r)oi)l Sacra scriiitiir.-i aU S3c--

jic'^ungäUJOtt im ©iniic flctjabt) 17 I'sal. 19. ed. Witeb. 22 de carne eins, de ussibus

eius K 25 ut fcljlt in ed. Erlang. 28 et fcf)(t in K

') „Soll bot mnijcn iu bcii Ijciligcn ge(d)tifftcii gcluoluftct iDcvbcu" 1>. ') „bic ein

(actaniciit gi-nlicii" b. ') „&M) aX-- (<l)vi|"lu-j bfirf)iitt bic fivdjcn" h. *) Ter folgcnbc

Stbinlj flbvl bcu 3»fn"""C"l)"''a "■•'' ]A)tini bnrd) ein i<i;ticl)cii l)icrl)cr gctomiiifn ,511 fi'iii. >) @. 532. ") „oiibcttmtlidjc l)i'tl)cifjiuigcit luib jcidjcii" b, cittjprcdjciib midj ©. 55o3-t>-

10

De captivitate Babylonica ecclcsiac inarludiLuii. 1520. 553

'patres nostri oiiincs inanducavcnnil oaiidcin cscaiii s|)ii'italcm, ot cundem potum sjiiritalem bibt^Tint. Biberuut autem de sjiiritali (^)iisequeute eos petra, petra autem erat Cliristiis'. Ita Hei), xi. 'Oniiies lii defiincti sunt iion aeeeptisetbr. ii,39f. promi.ssionibus, tleo melius aliijuid pro nobis pn)videule, ne sine nobis eon- 5 summarentur. Christus eiiim beri et hodie et in saecuia, ipse caput Eoclesiae suae ab iuitio ad fincm uscpie nuindi'. Diversa igitur sifxna, sed eadem omniura fides. Siquidcm sine fide impossibile est placerc dco, «pia et Abel placuit, Heb. xi. ötbt. n, t.

Sit ergo Matrlmoninm figura Christi et Eoclesiae, sacramentuui autem nou diviuitus iustitutum sed ah hominibus in Ecclesia inventuni, igiiorantia tarn rei quam verbi abdiictis, ijuae, cum fidei nihil obsit, ferenda in Chari- tate est, sicut et nmlta alia huniaua studia infirmitatis et ignorantiae in Ecclesia tolerantur, donee fidei et diviuis literis non obsunl. Verum pro firmitate et syneaeritate fidei et scriptiirae nunc agimus, ne, si (juiti in saeris

15 literis et fidei uostrae artieulis contineri affirmaverimns et ])ostea eonvieti, non contineri, ludil)rio nostram fidem exponamus, et ignorantes rerum pro- priarum inventi seandalo sinuis adversariis et infirmis, inmio ne serii)turae sanctae autoritatem elevemus. Longissime euim disceruenda sunt ea, (piae divinitus in saeris literis tradita sunt, ab iis, ipiae per homines in Eeelesia,

20 quantalibet sanctitate doetriuaque praepoUeaut, simt iuveuta. Hactenus de ipso matrimouio.

Quid autem dicemus de impiis legibus hominum, quibus hoc vitaegeuus, diviuitus iustitutum, est irretitum, sursum ac deorsmn iactatum? Deus boue, horror est iutendere in temeritatem Komauensium

;.i tvrannorum, adeo pro libidine sua dirimentium, rursum cogentium Matri- mouia. Obsecro,' an datum est eorum libidini hominum genus, non nisi ad illudendum et quoquo modo abuteudum et pro pecuniis f'unestis «piodlibet ex eo faciendum?

Vagatur passim nou parvao opinionis liljer ex colluvie onmium hunia-

30 narum traditionum ceu sentina (juadam collectiis et eont'usus, (jui 'summa Augelica'^ iuscribitur, cum verius sit summa iilus quam dialiolica, in (|u<) inter infinita portenta, ipiibus coufessores instrui putanlur, dum ])eniieiosissime coufunduntur, decem et octo matrimonii impedimeuta umnerautur, quae si aequo et libero fidei oeulo inspexeris, videbis esse de numero eorum, de

1 spiritualem CE ed. Witeb. unb ed. Erlang. 2 spiritualem CE ed. ^N'itel). uiib

ed. Erlaug. spirituali CE ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 3 Ebr. 11. ed. Witeb. unb ed. Erlang. 7 Habel ed. AViteb. S Ebr. 11 ed. Witeb. Ebre. 11. ed. Erlang. 11 claritiite ed. Witeb.

14 synceritate B 17 uec scripturae ed. Erlang. 23 est irrelictum B 30 qu.iedam CE

') Obseero, in b „id) frog bitlirf)". -) Über bie Summa Angelica, beten 5Bcr=

faffct ?tngelu2 ßarletus, nod) feinem (Scbutt^otlc eijiatiQÜo be Claüafio genannt, fict)c JH. Stingtng, öefc^ic^tc bei populären Siteratuv be« römiidj^fanoniicfjen Äerfjt* in Seutfdjlaub k., l'eipjig lÖiJT, ®. .530 ff.

554 Do captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

i.Jtm. t.iff. quibiis Ajxjstolus pracdixit 'Erniit atteudeutos spiiitibus daemoniorimi , in liypocrisi loqueutium meudacium, prohibeucium uubere'. Quid est prohibt-ri^ uuptias, si hoc non est prohibere, tot impedinienta fiugere ot larjueo.s ponere, uc coeant, aut si coierint dissolvere matriiuouia? Quis dedit homiuibiis haue potustatem? Esto, fueriut saiicti et pio zelo ducti, quid ineam libertatem s vexat alieua sauctitas? (juid nie captivat alieuus zelus? Sit sanctus et zelotes, (]nis(jiiis volet, et (jiuintiun volet, modo altcri iion uoceat et libertatcm mihi niiu rapiat.

Verum gaudeo istis dedecorosis legibus suam taudem contigisse gloriaui. Nempe eai'uin benefitio hodie Romanenses facti sunt nundinatores. Quid no euim veudimt? vulvas et veretra.' Merx sciHcet dignissima mercatoribus istis prae avaritia et impietate phisquam sordidissimis et obscoeuissiuiis. Nihil enim est impedimeutorum hodie, quod iutercedeute niammoua non fiat Icgitimum, ut leges istae hominum non alia causa ^■k^eantur uatae, uisi ul ali(juaudo essent avai-is hominibus rapacibusque Ximbi'otis rhetia pecimiaruni '^ OTattii. 24,15. et laquei animarum, staretque in Ecclesia dei loco sancto Abomiuatio isla, 3.2i(oi.i8,6ff. quae venderet hominibus publice utriusque sexus pudibunda seu (ut seri])tnra vocat) ignominias et turpitudiiies, quas tarnen antoa per vim legum suaruni rapuLssent. O digna pontificibus uostris negotiatio, quam pro Euaugelii ministcrio, cjuod prae avaritia et ambitioue contemnunt, sumiiio cum dedecore -" et turpitudine in scnsuni roprobuni dati, exereerent.

Sed qui<l dicaiii aut faciam? Si singula persequar, immodicus crit sermo. Confusissima euim sunt omnia, ut nescias, undi' exordiaris, (|Uo procedas, et ubi cousistas. Hoc scio, uuUam rem publicam legibii.-; locHciter administrari. Si enim prudens fuerit Magjstratus, ductu naturae omnia foe- r= licius administrabit quam legibus: si prudeus uon fuerit, legibus uiiiil jn-o- movebit nisi malum, cum nesciat eis uti nee eas pro tempore moderare, ideo in rebus publicis magis eurandum est, ut boui et prudeutes vii'i praesiut (juaiii ut leges ferantur: ipsi enim eruut optimae leges, omnem varietatem casuuni vivaci acquitate iudicaturi. Quod si assit eruditio diviuae legis '■>*> cum prudeutia naturali, plane supei-fluum et noxiiuu est serijitas leges liabere. Super omnia auteni, Ciiaritas nullis prorsus legibus indiget.

Dico tarnen et (juod in nie est facio, IMonens et rogans omnes saccr- dotes et fratres, si viderint aliquod iinpedinicntuiii, in quo Papa potest dispeu-

2 proliibeiitiuin li 7 (luantuni | let (mit (iiuiutuiii fdjticfit bic Seite) A qu.iiitiini

libot Bt/'K cd. Witeb. quantuiiilibet ed. Krlang. [oüäc Vc-iavt ift uiiievc iioiljcftiuj 1 1 voii-

duiit? Vciitrcs ot ca quae vcntris sunt. Merx ed. Witob. uub ed. Icii. 17 pubbciio K

pudenda seu CE 18 et fcl^tt in ed. Witeb. turiiidiiies cd. Erlang. 19 negocialio b

20 cum decure AB 21 turpidiue ed. Erlang. 22 inmodicus C 24 58on Hoc scio

iii 3- 32 legibus indiget fc^It in cd. Witeb. imb cd. len. :)0 adsil C'E cd. Erlang.

31 legis fc^lt in ed. Erlang. :52 Supra omnia E

') „Sic f^nminglibcr iiunb ftincfciibcn tobten tcybcnn" b.

De captivitate Babylonica ecclesiac iii.iLludium. 1520. 555

sare, et quod nun est in scriptura expre.s.siun, iit prorsus ea uiniiia matri- monia confirineiit, (luae contra Ecclesiasticas vel pontificias leges <iiioquo modo fuei'int contraeta. Annent autcni fse lege divina dicente 'Quod deiLswutif). la,«. (•(iniunxit, liuiuu nun sei)aret'. C'ouiunctio enim viri et mulieris est iuris

5 divLni, quae tenet, quocunque modo contra leges hominum contigerit, debentque leges hoiüinuni ei cedcre sine ullo scrupulo. Si eniui liomo relincpiit patreiii et matrem et adliaeret uxori suae, quanto niagis conculcabit f'rivtjias et ini- quas leges homiuum, ut adhereat uxori suae! Et Papa vel Episcopus vel ofKcialis, si dissolverit aliquod matrimonium contra legem hunianam con-

ici tractum, Autichristus est et violator naturae et reus lesae maiestatis diviuae,

quia stat sententia 'Quod deus coniunxit, homo non separet'. matiii. is.e.

Adde his, quod homo nou habuit ius leges tales condendi et Clu'istianis per Christum libertas donata est super omncs leges hominum, maxime ubi lex divina intereedit, 8icut dicit Marci ii. 'Dominus est filius hominis etiam W"«- 2. s»-

. 27.

i'i sabbati, Et non homo propter sabbatum sed sabbatum propter hominem

factum est'. Deinde, quod tales leges praedamnatac sunt per Paulum, ubi i- 3;nii. 4, 3. prohibentes nubere futuros esse praedixit. Quare hie cedere debet rigor ille impedimentorum ex affinitate spirituali aut legali cognatioue et cousanguiui- tate, quantum permittunt literae sacrae, iu quiijus tantum secundus gradus

20 cousanguinitatis prohibitus est, ut scribitur Levitici xviii. ubi duodecini per-s.Woi- is. sonae prohibentur, quae sunt Mater, Noverca, Soror naturalis, soror legitinia ex uiro parente, Neptis,' Amita, INIatertera, Nurus, uxor fi-atris, Soror uxoris, privigna, luxor patrui. In quibus non nisi prinius gradus affinitatis et secundus cousanguinitatis prohibetur, non tamen universaliter, ut clanim est intuenti:

2s nam fratris aut sororis filia vel neptis ^ non numeratur prohil)ita, cum tarnen sit iu gradu secundo. Quare si quando matrimonium extra hos gradus cou- ti-actum fuerit, cum uulli alii legantur a deo usquam prohibiti, nullo modo debet dissoM propter leges hominum, cum matrimonium ipsum divinitus institutum sit incomparabiliter legibus superius, ita ut non ipsuni propter

30 leges, sed leges propter ij)sum debeant merito dirunipi.

Ita debent istae nugae compatemitatum, commaternitatum, confraterni- tatum, consororitatum et confilietatum prorsus extiugui contracto matrimt>nio. Quis enim istam cognatiouem spiritualem iuvenit, nisi superstitio huniana? Si non licet baptisanti aut levauti baptisatam aut levatam ducero, cur licet

3s Christiano Chri.stianam ducere? An est niaior cognatio ista ex ceremoniLs

1 ut ea matrimouia ed. Witeb. unb ed. leu. 2 Ecclesiasticas, fyrannicas vel ponti-

ficias ed. Witeb. unb ed. len. quoquo modo fc^lt ed. Witeb. unb ed. Ten. 9 legem pa-

palem ed. Witeb. 17 bic moderari debet ed. Witeb. 16 SJon ex affinitate Bi§ 3- ^t»

dirumpi fe^U ed. Witeb. unb ed. len. 22 ex utroque CK 29 ut fel^tt in B 31 iste

uugae B 34 levanti baptisatiun B

') Neptis, I)ier „©nfeliu", \. d. 'Mo]. 18, 10. '-) neptis, l)tcr „5Hd)te" (gegen

Scmtnc ®. 154).

556 captivitate Babylonica ucclesiae praeludium. 1520.

seil signo sacrainenti coutraeta (jiiaui (juae ex re ipsa sacramt'nti '.' Au non Christianiis est frater Christianae sororis? An uou baptisatiis baptisatae spiritualis frater? Quid insauimus? Quid, siquis uxoreui suam erudiat Euaiigeliü et fide Christi, factus lioc ipso \-ere pater eius in C'lu'isto? ;u] non lieeat uxorem eins mauere? An Paulo uou liouisset puellaui ex Corinthiis 5 ducere, quos onines iu Christo genuisse se iactat? Vide itacpie, (piam sit libertas Christiaua per eaecitateni huniauae superstitionis oppressa.

lam nuiho vauior est eoguatio legalis, et tarnen h:mc etiam super ius diAnnum matrimouii extuleruut. Nee huic iinpedimento consenserini, quod voeant religionis disparUitateni , ut uec simplieiter nee sub eonditione con- 10 vertendi ael fideni lieeat ducere non baptisatani. Quis hoe prohiljuit? deus an homo? Quis liomiuibus potestateni fecit prohiljendi sie nubere? Spiritus i.iim. 4,ij. scilicet meudatiuui in hypoerisi loipientes, ut Paulus dicit. De quibus illud *f. 119, 85. dicere oportet : Narravenmt niilii iuiqui fabulationes', sed non ut lex tua.

Duxit Patritius gentilis Mouicain, inatreni saucti Augustini, Christianam, Cur is non hodie lieeat idem? Idem rigor stultitiae, iuuiio impietatis est Irupedi- mentum criminis, scilicet ubi (juis duxerit piius pollutani adulterio aut inaehinatus fuerit in mortem altcrius eoniugis, quo cum superstile eoutrahere possit. Obsecro, unde iste rigor homiuuiu in homiues, quiUein nee deus unqnaui exegit? An iguorare se sinuilaut, Batsebaba, uxorem Uriae, ulroque 20 erimine impleto, id est, praepoUutam adulterio et oeciso viro, tanieu duetani a David, sanotissimo wo? Si lex divina haec fecit, quid faciuut homiues tyranni in suos conservos?

Censetur et impedimeutum, (juod voeant jigamiuis, hoe est, si quis alteri sit alligatu.s per spousalia. Hie concluduut, si posteriorem quis cognoverit, ;s prioris cessare spousalia. Quod plaue non eapio. Ego arbitror, euui esse iam non sui iuris, qui uni sese addixerit, ae per hoc ]>rohibente iiu-e divino debere priori non eoguitae, etiam si posteriorem cognoverit: dare euim non potuit (|Uod non habuit, sed fefellit eam commisitque verum adulterium. Quod autem aliud illis visum est, feeit, quod copulam carnis plus attenderunt <[Uam dlviiunu niaudatum, (pio jiriori fidem ])ollicitus debet seuqjer servare. Qui euim dare vidt, de suo dare debet. Et deus prohibet, ne quis li'atrem suum circuinveuiat in ullo negotii), quod servandum est ultra et supra omues onmium hominuni traditioues. Ita eredo, non ])osse taleiu salva conseieutia cum secuuda cohabitare, et hoc imj)edimentum esse onmino eoiiverteudum. 35 Si enim votum religionis faeit alieuum, cur uou etiam fides data et accepta,

1 3 seil sigiio sacrameiiti frater Christianae sororis? An non baptisatus, baptisatae spii'iluuli, contracta, quam quae ex re ipsa sacramenti? An non Christianiis est frater? Quid It [biivdj SJcrjcljung einet ^c\U an unred^lcu Cvt eiitftaiiben] 8 !8on lani niuU<i 6id

3. 9 c.xtnleruut (cl)tt in ed. Witeb. unb ed. len. su|ierius divinum B 20 Helschaba

e<l. Wileb. -24 Soll Censetur 6id S. .")."> 7 3- 1" "''"• =*'">• f'l)" '" ed. Witeb. unb ed. len.

26 priora E eam esse H 32 pruhibeat ABC ed. Krlang.

Do captivitiite riiiliylDiiii'a eeclesiae praeludiuni. 1520. 557

cum haec sit praccepti et fruotiis spiritus (jul. v., iliu<l aiüciii aihitiii lui-®n(. 5,22. mani? Et si licet uxori viruni repetere, voto facto rclijiioiiis iioii ohstautc, cur non liceat sponsae rcpctcre spousum suum, otiam secuta copula cum altera? Sed et superius diximus,' non Heere vovere rcligionem ei qui fidem f. dedit puellae, ped est debitor ducendae, quia debitor est fidei servandae, quam nulla traditioue liomiuum licet deserere, quia praeccpta est a deo. Midto niagis hie ita fiet, ut fidem priori scrvet, cum posteriori non nisi raen- daci Corde dare potuerit, ac per hoc non dederit, sed fefellerit proximani suam contra deum. Quare erroris impcdimentum hie loeum habet, qui facit,

ii) ut posterioris nuptiae nihil sint.

Impedimentum ordinis quoque meruni est hominum commentuni, prae- sertim cum garriant,^ eo dirimi etiam contractum, senipcr suas traditiones super dei mandata exaltantes. Ego quidcm de sacerdotii ordine non iudico, qualis hodie est, sed video Paulum iubere, Episeopuni unius uxoris vinun i- S"«- s, 2.

15 esse, ideo non posse dirimi matrimonium diaconi, sacerdotis, Episcopi seu cuiuscuuqne ordinis, quancjuam hoc geuus sacerdotum et eos ordines non noverit Paulus, quos hodie habemus. Pereant itaque maledictae iste liominum traditiones, quae non nisi ad multiplicanda pericula, peccata, mala in Elcclesia introierunt. Est ergo inter saeerdotem et uxorem verum et inseparabile nia-

20 trimoniimi, mandatis diviuis probatum. Quid, si impii liomiues illud prohi- beant aut dirimant mera tyrannide sua? Esto, sit illicitum apnd honiines, licitum tarnen est apud deum, cuius mandatum, si contra hominum jiugnet mandata, est praeferendum.

Aeque commentum est impedimentum illud publicae honestatis, quo

25 dirimuntur contracta. Urit nie andax ista impietas tarn jirompta ad sepa- randum, (piod deus couiunxit, ut Autichristum in ea coguoscas, qui adver- satur Omnibus, quae Christus fecit et doeuit. Quae, rogo, est causa, ut sponsi praemortui nullus consanguineus usque ad quartum gradum possit duccre sponsam? Non est hoc publicae honestatis iustitia sed inscitia. Cur non

30 in populo Israel, optimis ac divinis legibus instituto, erat ista publicae

honestatis iustitia, sed etiam praecepto dei proximus cogebatur uxorem 5, woj. 25, 5. proximi relictam ducere? An oportet populum libertatis Christianae rigi- dioribus legilnis onerare quam populum servitutis legalis? Et ut finem faciam istorum figmentorum magis quam impedimentorum, Dico, mihi adhuc nulluni

35 apparere impedimentum, quod contractum iure dü-imat nisi imp(^teutiam co- gnoseeudae coniugis, ignorantiam iam contracti et votum castitatis. De voto

2 voto facti ed. Erlang. S etiam si sit secuta E 6 quin praecepta B 8 fe-

fellit B 11 hominis CE 17 ista liominum B 24 SBon Aeque commentnni Vi^ @. 5öS .3. 7 legamus, Amen fcTjlt in eil. Witeli. iinb eil. leii. 2G quae adversatur AB ed. Erlang.

27 Quae ergo est C'E 28 i)reniortni 1! :jn publica CE 33 onorare B

') @. 541 f. '') „Vox ab jo ii)i' jd)ttiübn-cn" b.

558 ^^ captivitatp Bnlivlnnici ncclpaiae praeludium. 1520.

tarnen itu siira incertus nsque hodie, ut ignoroni, (jno tempore sit ceusendum valere, .siout et supi'a dixi in baptismi sacranieuto.^ Disce ergo in Iidc nno iiiatniiioniii, (juam infoeliciter et pcrdite oninia sinl confiisa, inipedita, irrefita et i)criciilis subiecta per pe.stilent<:>s, indoclas inipiasqup traditiones hominnin, qnaecnnqne in Eeclesia geruntnr, )it imlla rcmedii spes sit, nisi revocato 5 lil)('rtatis Euangclio seeundum ipsnni, extinctis semel omnibns omnium lin- minuni legibns, ouinia iudicemus et regamns, Amen.

De impotentia itaque sexiis dicendum, quo possit facilius consnli ani- mabus jicrienlo laborantibus, hoc tamcn praemisso, quod ea, quae de impe- dinienlis dixi, dieta volo post matrimonium eontraetnm, ne talibiis nllum 10 diriiiiatiir. Caeternm de contrahendo breviter (h'xerini, quod supra dixi,- Quod, si nrgeat amor inventutis et quaevis alia necessitas, propter quam dispensat Papa, dispenset etiam qnilibet fratcr cum fratre ant i]ise enni seipso, rapta per lioe eonsilium nxore de manu tvraniuoaruni h^gnni iitcmKjne poterit. Utquid enim mea libertäs tollitur aliena siqierstitione et ignorantia ? i5 Aiit si pro peennia Papa dispensat, cur non i])se pro meae sahitis coniodi- late niecum aut cum fi-atre dispensem? iStatuit leges Papa? sibi statnat, mea salva libertate vel occulte surrepta.

Videamus itaque de impotentia.

Quaero casimi eiusmodi: Si mulicr impotenti nupta viro nee possit nee 20 velit forte tot testimoniis et strepitilius, quot iura exigunt, iudicialiter impo- lenliam viri jirobare, veht tamen ])rolem habere aut non possit coutinere, Et ego consubiissem, nt divortium a viro inqietret ad nubendum alteri, con- Jenta, quod ipsius et mariti conscieutia et experientia abunde te.ste.s .sunt impotentiae illiu.s, vir antem noh't, tum ego ultra consulam, ut cum consensu 25 viri, cum iam non sit maritus sed simplex et solutus cohabitator, miseeatur alteri Nel iratri mariti, oeculto tamen mahimonio, et proles iuiputetur puta- li\-o, ut dieunt, patri. An haec mulier salva sit et in statu salutis? Respondeo ego, quod sie, Quia error et ignorantia virilis impotentiae liie impedit matri- monium, et tyrannis legum non adniittit divortium, et mulier libera est jter .10 legem (li\in:un, nee cogi potest ad eontinentiam. Quare vir debet concedere eins iuri et uUeri jiermittere uxoreni, quam speeietenus habet.

Cltcrius, si vir nollet consentire nee dividi vellet, antequam permitterem eam uri ^ aut adulterari, consulerem, 'ut contractu cum alio matrimonio aufiigeret in ioeum ignotmii et remotum. Quid enim aliud possit eonsuii x. laborauti assiduo libidinis periculo?* Scio autem quosdani movere, quml proles huius occulti matrimonii iniquus haeres sit putativ! patris. Sed si

8 etiam scxus ed. Witeli. unb cd. Ion. 19 Söon Videamus 6i§ @. 5.59 3. 10 siic-

cnrrcro fcf)U in cd. Witeb. unb ed. len. 25 Tum ultra ego consulam E

') ©. 542. 2) S. 554f. ») „ec iiitnb id) nt WoU Io|jcn erbrünftcn" b. ■•) „Wai fnn onbcr* flovnblon luovbcii rinci» nirnfr()fii, bov ftctos in nvlH'it ift bov ff()nbliif)ni ffiiflc ?" b.

Do caiilivitati' I'aliylonica pcciosiac pivK'liHliiiiii. ir)20. 550

consensn mariti i'iat, iiiii|uiis lum crit. Si aiitoni ignoranto aiit imlcido fial, iiulicct liic C'lirisliana cl lihora ratio, inuno cliaritas, iitcr iitri itiaiiis ilaimimii iiil'ci'al. Uxor luierodilatcin alionat, at maritu.s i'ufbllit uxoi-em, oanuiiio UiU> sno corpore totaquc vita fi-aiidat: an nun maius peccet vir corpus et vilam 5 nxori pcrdcus (nuini nmlior res tantuni temporales viri alienaus? Patialur ergo vel divortinm, aiit ii'rat alienos liaercdes, qiii sna culpa iiinoceiitcni piiellani fefcllit et vita painter ac corjjoris u.sn toto fraudavit, insupcr occa- sioneni pene intolerabilein adidterandi dedit: ponatur utrun(|iie in aocjiia laiu'C. Carte omni iure frans in fraudantoni rcfidere deliet, et danniuin re- in conipensai-e teuetur qui dedit. Qnid enini dittert talis niaritiis at) eo, qni uxoreui aJicuius captivam tenet enin niarito? ?sonn(> talis tyranniis uxurcni et filios et maritinn alero eogitnr aut libcros diniittci'c? Cur ergo et hie non ita iiat? Ita ego arl)itror, viriini debcre eogi aut ad divortinm aut ad alieuum haeredem alenduiu. Sie cliaritas iudicabit sine dubio. In (juo casu uxoris if. haeredem non alio aifectu ' alet impotens iam et non maritus, (luam si uxorem aegrotantem aut alio incomodo affectam totis et gra^•ibus expensis Ibveret: sna enim, non uxoris culpa eo incomodo laborat uxor. Haec pro mea virili ad informandas conscicntias serupulosas retulerim, cupiens afiflictis meis fratribus in ista eaptivitate qualicunquc solatio succun-ere. 20 De divortio etiam versatur quaestio, an lieitum sit. Ego quidem ita

detestor divortiinn, nt digamiam malim quam divortinm,^ sed an lieeat, ipse non pudeo definire. Christus ipse, princeps pastorum, Mat. v. dicit: SiquisTOattd. 5,32. dimiserit uxorem suam, excepta fornieationis causa, facit eam adulterari, I]t qni dimissam duxerit, adnlterat. Concedit ergo Cliristus divortinm, in causa 2s fornieationis duntaxat. Quare errare Papam necesse est, quoties divortinm faeit aliis causis, uec statim se tutum arbitrari debet ullus, qui pontifieia iiia temeritate verius quam potestate dispensationem obtinuerit. Sed hoc admiror magis, cur caelibem esse cogant hominem, qui divortio separatus est a coniuge sua, nee aliam dueere permittant. Si enim Christus divortinm 30 concedit in causa fornieationis et neminem cogit esse celibem, et Paulus magis 1. Gor. 7, 9. \-elit nos nnl>ei-e (juam uri, videtur omnino admittere, ut in loeum repudiatae aliam dueat. Quae res ntinam plane discussa et certa esset, ut posset con- suli intinitis periculis ^ eorura, qui sine culpa sua hodie celibes esse coguntur, hoc est, quorum uxores vel mariti autfugiunt et coniugem relinquunt, deceiinio 35 vel Dunquam reversuri! Urget me et male habet hie casus qnottidianis

4 magis peccet CE 20 devortio B ita fe^W in bct ed. Witeb. unb ed. Erlang.

21 ut digamiam malim quam divortium fe^lt in ed. Witeb. unb ed. len. digamiam malam B 2G nee satis CE 30 caelibem B

') „nit mit anbrcm nnmut" b. -) „bac- id) lieber nnd) bcv fc^eibitng fic^ toibcr ju

lifvmefjclen (äffen hiolt, bann bnf- frfjcibcu" b. ') „2l>D(t qot, baS foI(^e§ gcn^licfj er;

fiitnt unb kfc^tofjen tucv, bo mit gernbten ttürb unjaüi^ev forgfal" b.

560 De captivitate Baltylonica ecclesiae praeludium. 1520.

oxemplis, sive id singulari nequitia Satauae sive ueglectu verbi dei eon- tiugit. ^

Ego saue, (jxii solus contra onmes statuere iu liac re uihil possiim, i.Bov. 7, 15. vehenieuter optarem, .saltem illud i. Coriiit. vii. liiic aptari 'Quod si iufidfli.s

di.scedit, discedat. Neu enim .servituti .subiectus est fi-ater aut soror in eins- s rnodi'. Hie Apostolus disc-edenteni infidelem coneedit diniitti et fidel! liberum f'acit altermu aceipere, Cur neu ideui valeut, si fidelis, hoc est nomine fidelis,- re ipsa aeque infidelis, coniugem deserat, praesertim uunquam reversurus? Ego sane nihil discriminis utriuque dejjrehendere ]iossuni. Credo auteui, si Ai>ostoli tempore discessor iufidelis reversus denuo aut fidelis factus aut fideli lo cohabitare poUicitus fuisset, admissus non fuisset, sed et ipsi alteram duceudi potestas facta fuisset. Tarnen in iis nihil definio (ut dbci), quauquam nihil magis optem esse definitum, cum nihil magis me et multos mecum vexet hodie. Sola autoritate Papae aut Episcoporum liic diilfiniri nihil volo, sed si duo eruditi et l)oni viri iu nomine Christi consentirent et in si>iritu Christi pro- i^ nuuciarciit, eonun ego iuditium praeferrem etiam Coneiliis, qnalia nunc soleut cogi, tuntuni numero et autoritate citra eruditionem et sanctimoniam iactata. Suspeudo ergo hie organmn meum, douec conferat mecum aliu.s melioi'.

DE ORDDsE.

V Hoc sacramcntum Ecclesia Christi iguorat, inventumque 20

est ab Flcclesia Papae: non enim solum nullam habet promissionem gratiae ullibi positam, sed ne \erbo quidem eins meminit totum novum testa- .mentum. ßidiculum autem est asserere pro sacramento dei, quod a deo institutum nusquam potest monstrari. Non quod damuandmii censeam cum ritum per tanta saecula eelebratmii, sed quod in rebus saeris uolim luunana i's coinmeuta lingi, ncc liceat asti'uei-e aliquod divinitus ordinatum quod di\i- uitus ordinatum non («t, ne ridiculi simus adversario, conaudumque sit, ut certa et pura nobis sint omnia clarisquc scripturis firmata, quae pro articulis fidei iactamus, id (|Uod in jiraescuti sacramento pracstare ne tantillum quidem possumus. 30

Nee habet Ecclesia potestatem novas promissiones öjratiae divinas sta- tuere, sicut (|uidam garrinnt,-' (jtKjd non minoris sit autoritatis qnicquid ab Ecclesia quam (|Uod a <lco statuitur, cum rcgatur spiritu sancto. Ecclesia enim nascitur vcrbo |iromissiouis per lidcm, c(idcm(|ue ulitur et sevvatur, hoc est, i])sa per promissiones dei constiluitur, non promissit) dei per ipsam. 3j Verbum dei enim supra Eccle.siani est iiiconiparabiliter, in quo nihil statuei"e,

3 qui soli.i ed. Erlang. 4 saltem fctjlt in K C'oriiitli. B 7 .ilteiam C'E

8 dissorat AB 12 qunni(|u:im li 14 defiiiiri ed. Witel). Ifl etlani coiisiliis cd. Erlang.

32 quidiinid cd. Witcb. imb cd. Erlang.

') sivp id . . . contingit, in b „e? ciid)cf)e jod)". ^) hoc est nomine litlelis, in b „er jfl) jorf) allein mit bcm nnmmrn (ilaubig". ') ((nidam ffan-innt. in b „ftt(icl) fdjlonbfrfn".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 5G1

ordinäre, facere, sed tantuin statin, ordinär! , ticri iial)et tanqnam creatura. Qiiis (Miim snnni parentfm ji'ignit? (|nis snnni autoroni prior constitnif.'

H(X' saue habet Eccle.sia, qnod potest discernere verl)nni dei a verbis iiominnm, sicnt Angnstinns confitetur, se Euangelio credidis.se motum anto-

5 ritate Ecclesiae, quae hoc esse Enangelimn j)raedicabat , noii quod ideo sit snper Euangelinm, Alioqnin esset et snper denni cui creditnr, (|uia Ecclcsia iiuuc esse deiini ])raedicat, Sed, sicut alii)i dicit Augustiuns, veritate ipsa sie capitur anima, nt per eam de omnibns certissime iudicare possit, sed veritateni iudicare non possit, dicere anteni cogatur infaliil)ili certitudine,

iii haue esse veritatem. Exempli gratia. Mens intallii)ili certitudine |)r<innnciat, iii et vii esse decem, et tarnen rationem reddere non j)otest, cur id vennn sit, cum uegare non possit verum esse, capta scilicet ipsa et iudice veritate iudicata magis quam iudicans. Talis est et in Ecclesia sensus, iHustrantc spiritn,^ in iudicaudis et approljandis doctrinis, quem demonstrare non potest

IS et tanieu certissimum habet. Sicnt enim apnd jihilosoplios de comnnun'bns conceptionibus nemo iudicat, sed omnes per cas indicautur, ita apud nos de sensu spiritns est, qui iudicat omnes et a nemine iudicatnr, ut Apostolns i- 2or. 2, 15. ait. Verum liaec alias.

Sit itaque certum, Ecclesiam nun posse promittere gratiam, quod solins

20 dei est, quare nee instituere saeramentmn. Quod si quam niaxime posset, non tamen statim sequeretnr ordinem esse saeramentmn. Quis enim seit, qnae sit Ecclesia habens spiritum, cum in statuendis his soli et pauci Episcopi aut docti adesse soleant? quos possibile est non esse de Ecclesia et omnes errare, sicut saepius erraverunt Concilia, praesertim Constantiense,

2s quod omnium impiissime erravit. Id enim solum est fidelitcr jirobatnm, qnod ab universali Ecclesia, non tantnm Komana, approbatur. Qnarc permitto, ordinem esse queudam ritum Ecclesiasticum , quales nuilti alii quoque per Ecclesiasticits patres sunt introdncti, nt cousecratio vasornni, domorum, vestium, aquae, salis, candelarum, herbarum, vini et similium, in qnibns

30 Omnibus nemo ponit sacrameutum esse, ncc ulla in eis est promissio: ita ungere manus viri, radi verticem et id genus alia fieri non est sacramentum dari, cum nihil eis ])romittatur, sed tantum ad officia quaedam, ceu vasa et instrimienta, parentur.

At dices: Quid ad Dionysium dices, cjui sex enumerat sacramenta, inter •'

35 qnae et ordmem ponit in 'Ecclesiastiea Hierai'chia'? Respondeo: Scio, hunc solnni autorem haberi ex antiqnis pro septenario sacraraentorum, licet matri- raonio omisso senarium tantiim dederit. Niliil enim prorsus in reliquis

6 alioqui ed. Witelj. imb ed. Erlang, creditnr. sed quia E 7 Sed Oov sicnt fefitt in E II tria et Septem esse cd.Witeb. unb ed. Erlang. 13 quam indieantcc Talis C 17 est

fe^tt in CE 22 statnendis fehlt in f'E 33 pareantnr B 35 in Ecclesia Hierarchia E

') illustrante spiritu. in b „burcf) beliidjtiing be§ geift?". Sutl^etl Söerte. VI. 36

562 D^ captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

patriljiis de istis sacramentis legimus, Nee sacramcnti nomine censuenint, quoties de iis rebus loquuti sunt. Reeens enim est inventio sacrameutorum, Atque niilii (ut magis tenierarius sini) in totuni displicet, tantuni triliui, quisquis fuerit, Dionysio illi, eum ferme uiliil in eo sit solidae eruditionis.' Nani ea quae in 'coelesti hierarcliia' de angelis comraiuiseitin', in quo liliro s sie sndaniut curiosa et superstitiosa ingenia, qua, rogo, autoritate ant ratione probat? Nonne omnia sunt iüius meditata ae prope sonuiiis simillinia, si liberc legas et iudices? In 'Theologia' vero 'mystiea', quam sie inflant igno- rautissiini quidam Theologistae, etiam pcrnitiosissimus est, plus platonisans quam Christianisans, Ita ut nollem tidelem animum Ins lil)ris operam dare lo vel minimam. Christum ibi adeo nou disees, ut, si etiam scias, amittas.

1. 6or. 2, 2. Expertus loquor. Paulum potius audiamns, ut lesum Ciiristimi et hune erueifixum discamus. Haee est enim via, vita et veritas: liaec seala, per

3o^. M, 6. quam venitur ad patreni, sicut dieit 'Nemo venit ad patrem nisi per me'.

Ita in 'Eeclesiastieii hierarcliia' quid faeit, nisi (juod ritus quosdam is Ecclesiastieos dcscribit, Indens allegoriis suis, quas non probat? quäle apud

V nos focit, qui liljrnm edidit qni 'rationale divinornm' dicitur:- ooiosorum hominnm sunt ista stndia allegoriarnm. An ])utas inilii difficile esse in qua- lil)('t re ereata allegoriis ludere? Noinie Bonaventura artes liberales alle- goricc duxit ad Tlieologiam? Denique, Gerson Donatnm minoi-em' fecit 20 mvsticnm Tiieologum. Mihi non fnerit operosum meliorem hierarehiam sori- bere quam Dionisii sit, eura ille Papam, Cardinales, Arehiepisoopos ignorarit

et Episcopuni fccerit snpremum. Et quis tarn tenuis ingenii, qui allegoriis non qneat jiericlitari? Nollem ego Theologum allegoriis operam dai-e, donec consumatus legitimo scripturae simplieique sensu fuei-it: alioquin, sieut Origeni js oontigit, non citra periculum theologissabit.

Non ergo eontinuo saeramcntinn esse del)et, ([ula Dionysius aliquid describit: ali(i(|ni eur non etiam saeramentnm faeiunt, quam ibidem deseribit

V proeessioneni , (juae usque liodie )>erseverat? Quin tot ernnt illorum saera- menta, (piot aucti sunt in Eeclcsia ritus et eerinioniae. Hnic tarnen tarn 30 debil! i'nndanicnlii nixi* Caraeteres efiinxerunt , (|ii(is hnic suo saeramento tril)uerent, (|ni imprinuTentur ordinatis iiidel( liiles. Uiule,' quaeso, tales eogi- tationes? qua autoritate, (pia ratione stabiliuntur? Non quod nolimus eos

4 Dyonisio illi 15 Dionysio illo eil. Witob. 1Ü51 ö in quolibot sie E 13 enim

vila, via et 15 jier i|neni AI5 14 ad pacem, Sicut K 22 Dyonisii B 23 Ei quis C

.ilioqui eil. Witel). 30 ccrcmoniac eil. W'iteli. imb eil. Kilang. 31 alTinxeiunt 15

32 tribncrunt f'E inilelibilea ACE cil. Kilang. inilebiles 15 eil. Witob.

') „fo id)icr (inntj nüt fottcr levctt iii im ift" b. -) Uiitov bcn frftfii Triidfrjciig=

niijfit mit ;']cilaitcintu' fiiibd fid) in '•^.hiiivv-j Anniil. typogr. II S. 112 "Hx. :) au* beut 3nt)tf 1459 nngcfüt)i:t : ,Gvn.iKi.Mi dvrantt Kationale diuiuoruui otlicioiuni. Fol. 1. n. riibro: Incipit raconale diuinoruin officiorum". ') „bcr finber Senat" b. ') nixi, in b

„gcftürt".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 563

esse liberos ad fingeiulum, clicendum, asserendum quicquid vel libuerit, sed uDstrani (|iio((no lil)ortatcni assorinius, no ins sihi i])sis arrogent ex cogi- tationibiis suis articulos fidei faciendi, sient liacteiins pracsnmpsenint. Satis est, nos pro coneordia eorum ritibus et studiis atteniperare, sed Cdgi tanquam

5 iiecessariis ad sahitem, quae necessaria non sunt, nolumus. dimittant ipsi tyrannidis suae exaetionem, et nos exliil^ebimus liberum eorum scnsui oI)se- (juiuni, ut sie in pace mutua invicem agamus. Turpe enim est et iniquiter servile, Christianum hominem, qui liber est, aliis quam coelestibus ae divinis subieetum esse traditionibus.

10 Post hoe apiirehendunt extremum roboris sui, nempe quod Christus in

eoena dixit 'Hoc facitc in meam commemorationem'. Ecee liic, iii(iuiunt,i.t5or.ii,'.'4i. Christus eos ordinavit in sacerdotes. Hint; inter caetera et iioc duxerunt, solis sacerdotilms ntrauque speciem esse dandam. Denique quid\is hinc suxerunt, ut qui liberum arbitrium sibi arrogarint e verbis Christi ubilibet

15 dictis quodlibet asserere.* Sed est hoc verba dei interpretari? Responde, quaeso. Chiistus hie nihil promittit, sed tautum praeeipit, fieri istud in sui memoriam. Cur non concludunt, et ibi esse ordinatos sacerdotes, ubi im- ponens offitiuni verbi et baptismatis dixit 'Ite in orbem Universum et prae-^j"" ig.i5- dicate Enangeliura omni creaturae, Baptisantes eos in nomine &c.' cum sacer-

so dotum sit proprium praedicare et baptisare? Deinde, cum hodie sacerdotis vel primarium opus sit et (ut dicunt) indispensaliile legere horas Canonieas, cur non ibi ordinis sacramentum conceperunt, ubi Christus orare praecepit, ^'''"ö-äß''»!- ut aliis locis mnltis, ita )>raecipue in orto, ue iutrareut in tentationem? Nisi hie elabantur, quod non sit praece]>tum orare: sivfficit enim legere horas

■J5 Canonieas, ut sie sacerdotale illud 0))us nusquam e scripturis proI)etur, ae per hoc istud sacerdotium orationale non sit ex deo, sieut vere non est.

Quis vero patrnm antiquorum asseruit, his verbis ordinatos esse sacer- dotes? Unde ergo ista intelligentia nova? scilieet, quod hac arte quesitum est, ut seminarium discordiae implacabilis haberetur,'' quo elerici et laici plus

30 diseernerentur quam eoelum et teri'a, ad ineredibilem liaptismalis gratiae iniuriam et Euangelicae communionis confusionem. Siquidem hinc cepit tyrannis ista detestabilis elericorum in laicos, qua tidncia eorporalis unetionis, quo manus eormn eonsecrantur, deinde rasiu-ae et vestium non modo caeteris laieis Christianis, qui spiritu sancto uneti sunt, sese jiraeferunt, sed ferme ut

35 caues indignos, qni cum eis in Ecelesia numerantur, habeant. Hinc qnidvis

1 ilisceiuliini, asserendum ed. Erlang, quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang. 7 ut sit in B 12 dixerunt ed. Witeb. unb ed. Erlang. 14 suxerununt B 16 sui fe^tt in E suani

ed. Witeb. 1551 18 dicit CE 23 aliis multis locis, ita cd. Witeb. in lioito nüc 3tu§--

gafcen au^et A intrent CE 2G illud sacerdotium C'E 27 Quis ergo E 29 qnod elerici ed. Witeb. 1551 31 coepit C'E ed. Witeb. unb ed. Erlang. 33 qua nianns E 35 liabent E

') „ufe bcn toortcn PI)Tifti aUfntt)albcn ire fümc äüjd^opffen" b. -) „i)a~ er ein

unbegutüc^e äiDet)tracf)tt mere" h.

36*

564 1^6 captivitate B:iliylonica ecclesiae praehulium. 1520.

maiulare, exigere, luinari, iirgere, premere audent. Summa, sacramentum ordiuis pidcherrima machina fuit et est ad stabilieuda universa porteuta, fjiuie hacteuus facta suut et adhuc fiuut in Ecclesia. Hio periit fratornitas C^liristiana: hie ex pastoribus lupi, ex servis tyranui, ex Ecelcsiasticis plus quam mimdani facti sunt. 5

Qui si cogerentur admitterc, uos omnes esse aequaliter sacerdotes,

quotquot baptisati sumus, sicut revera sumus, illisque solum ministerium,

nostro tarnen consensu commissum, scireut simiü, nullum eis esse supei* nos

i.'4ättr,2, 9. ins imperii, nisi quantum nos sponte nostra admitteremus. Sic enim i.Pet. ii.

dicitur: Vos estis genus electum, regale sacordotiura et saoerdotale regnum. lo Quare omnes sumus sacerdotes, quotquot Ciiristiaui sumus. Sacerdotes \'ero qnos vocamus ministri sunt ex nobis electi, qui nostro nomine omnia faciant, i.i£av.4,i.et saccrdotium aliud nihil est quam ministerium. Sic i. Corint. iiii. Sic nos existimet homo sicut ministros Christi et dispensatore« mysteriorum dei.

Ex qnibus fit, ut is, (|ui non praedicat verbnm, ad hoc ipsum per is Ecclcsiam vocatus, nequaquam sit sacerdos, et sacramentum ordinis aliud esse non possit quam ritus quidam eligeudi Concionatoris in Ecclesia. Sic 3Rai. 2,7.enim per Malachiam ii. definit sacerdotem: Labia sacerdotis cnstodiunt scientiam, et legem ex ore eins requirent, quia angelns domiui cxercituum est. Certus ergo sis, qui non est angelns domiui cxercituum ant ad aliutl -.'o quam ad angelatum, nt sie dixerim, vocatnr, sacerdos prorsus non sit, Sicut ^oj. 4, 6. Oscac iiii. dicit: Quia tu repnlisti scientiam, repellam te et ego, ne sacer- dotio fungaris miiii. lüde enim et pastores dicuntur, quod pascere, id est ilocere, debcant. Qua re eos, qui tautum ad horas Canonicas legendas et Missas oflFerenda.s ordinantur, esse quidem papisticos, sed non Clunstianos as sacerdotes, cpiia non modo non praedicant, sed nee vocantur ad praedicandum, iiiimo li(w ipsum agitnr, ut sit saccrdotium eiusmodi alius cjuidcm status ab offitio jiraedicandi. Itaqnc horales et Missales sunt sacerdotes,' id est, Idola (|uaedani viva, nomcn saccrdotii habentia, cum sint nihil mimis, (|uales sacer- dotes Hicroboam in Bethaven ordinavit de infima fecc plcbis,'- non de genere ao Levitico.

Vidc igitur, quorsum migrarit gloria Ecclesiae: repleta est omnis terra sacerdotibus, Episcopis, Cardinalibus et Clero, quorum tamcn, quantum ad

:! Son llie periit 6i§ facti sunt 3- '' fcl)" '" f'E <' Quid si ed. Witeb. tinb cd. len. 7 Eintet baiJti.'sati sumus ein i?vflflc,icic^cn in ed. Witeb., cd. len. unb ed. r.rl.anj;. fbo bie ed. Erlang. nicf)t l^niil si lieft, fo l)at fic flcbanfcntoä nu§ bcr ed. len. iibernomntcnl 10 di- citur fcf)U in ed. Witel). unb ed. len. 11 Quaro sumus onincs .sacerdcites K l:! saeer- (lotiuin nihil aliud est E ii. (Forint. ABCE 17 concionatores cd. len. unb ed. Erl.Hng. 22 Osee B Hos. cd. Witeb. linb cd. Erlang. 24 Canonicas fcfitt in CK 28 ipfficio H 30 lerobcam ed. Witob. :!3 ([uoruni fe^lt in V.

') „Jornnib finbt fl)c U\C[\(ü lictlifriji- pvicftcr unb uu-fiijdjc pffff"" ''• ^) '•'' infinni feue plcbis. in b „Hon bou unbvi'ftni bvüinn bf-- imlcfÄ".

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 565

offitiiim spectat, nulliis iirat'dicat, iiisi (li'iiiio alia vocatione ultra ortliiiem sacranientaleiii vocetiir, sud abuiuie siio sacraiuoiito se satii^facore putat, si battülogiam Icgendariim preciim emurmurct' et ini.s.sa.s celel)ret, deiude eas ipsas horas niinquam oret aut, si oret, pro se oret, Atqiie missas «uas (quae

5 summa est perversitas) ceu sacrifitium offcrat, cum missa sit usus sacramenti, ut j)erspicuum sit ordinem, ((ui vdut saerameiituni hoc iiomiuum genus in ciericos urdinat, esse vere, mere üinuinuiiuc figmeiituin ex liominibus natum, uihil de re Ecclesiastica , de sacerdotiu, de miuisterio verbi, de sacramentis intelligentibus, ut, quäle est sacramentiim, taies et habeat sacerdotes. Quilnis

111 fiToribus et caecitatilous id aecessit maiuris captivitatis, <jUo se latius a cae- teris Christiaiiis tauquam prophanis secernerent, se ipsos sieut Galli, Cyl)elis sacerdotes, castraveruiit et celiljatu oiierarunt simulatissimo.

Nee satis erat liypocrisi et operatinni erroris iiuius, digamiam pmlii- bere, hoc est, ne quis duas uxores haberet simul, ut in lege fiebat (id enim

i5 digamiam significare sciuuis), sed digamiam inteqiretati sunt, si quis duas successive virgiiies duxisset aut semel viduam: immu sanetissima ista sauetitas huius sacrosacratissimi sacramenti tautum valet, ut nee sacerdotari possit, qui virginem duxerit, vivente eadem uxore, ac ut summiun fastigium saneli- tatis attingat, etiam is areetur a sacerdotio, qui iguoraus et merae iufueli-

20 eitatis ca.su corruptam virginem duxerit. At si sexcentas mereti-ices polluerit aut matronas ae virgines quaslibet constuprarit aut etiam Ganymedes nniltos alue'-it,^ uihil imiicdimeuti tuerit, vel Episcopum vel Cardinalem vel Papam eum fieri. Tum illud Apostoli 'uuius uxoris vir' sie inteqjretari oportet, 'id i. iim. 3, 2. est, unius Ecclesiae praelatus': iude incompatibilia manaruut beuefitia,' nisi

25 Pa]ia dispensator maguificus uni tres, viginti, centum uxores, id est, Eeclesias, copulare voluerit, pecunia vel gratia corruptus, hoc est, pia charitate motus et Ecclesiarum sollicitudiue districtus.

O dignos Poutifices hoc venerabili sacramento ordinis ! O principes non catholicarum Ecclesianun sed Satanicarum synagogarum, immo tene-

30 brarumi Libet hie cum Isaia clamare: O viri illusores,^ qui dominaminiSci. 28, u. super populum meum qui est in Hierusalem ! et illud Amos. vi. Ye vobis, simos g, 1. qui oiiuleuti estis in Ziou et confiditis in monte Saniiu-iae, optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israel &c. ! O ignomiuiam Ecclesiae dei, quam ex his monstris sacerdotalibus conti-ahit! Ubi sunt Epi.scopi aut

1 officium B 2 se fe^lt in B ö sacrificium B 9 sacramentum , et tales

habeat E 11 Calli ed. Witeb. Cybeles ed. Erlaug. 14 ut lege C'E 1.5 si quit A

si quid B 19 etiam fc^tt in ed. Witeb. 22 alluerit E impedimeiito CE 24 iu-

comparabilia maiiarunt B incon-uptibilia mauaruiit CE 2i> uui iiij E 30 Esaia B

3 1 lerusalem ed. Witeb.

') emuvmuret. in b „ufetjor murmelet". ^) „ober aud) Bit ga^encnter futet" b.

•'■) Übet bie incompatibilia beneficia fiel^e <B. 4'23f. ') „C it gcmäifjhJÜtbigm 5Böpft

biijcni factmncnt bot ««(jung" b. ') „C it Dctjpöttigc -mannet" b.

566 De captivitate Babylonica ecclesiae praelurtiutn. 1520.

sacerdott's, »jui sciant Euaugelium, ueiluin praediceut? utquid ergo sese iactant

sacerdotes? cur aliis Christianis tauqiiain laicis sanctiores et lueliores et

]i()tontiorL's liaheri volnnf? horas legere, ad (jiios idiotas uon pertiuet seil (ut

1. eov. 14. Apostolus ait) ad liugua loqueutesV Horas aiitem orare ad mouachos, Ere-

mitas, privatosque homines, et eos laicos, pertiuet. Sacerdotis inunus est s j)raedicare: cpiod nisi fecerit, sie est saoerdos, siciit homo pictiis est liomo. Au Episcopum faciat ordinäre tales sacerdotes battologos? '■ Au Ecclesias et campauas consecrare? Au pueros coufiruiare? Xon. Haec vel diaconus vcl laicus quilibet faceret. Äliuisteriuni verbi facit sacerdotem et Episcopum.

Fuglte ergo meo consilio, (piicunque tuto vivere vidtis: fugite, iuvenes, lo nee isti.s sacris iuitiamiui, nisi ant Euaugclisare volueritis, aiit uisi vos hoc ordinis saeramento nihilo laicis nieliores factos credere potestis. Non enim horas legere aliquid est. Deinde missani offerre sacramentum percipere est. Quid ergo in vobis mauet, quod non in (juovis laico maneat? Easura et vestis? Rliserum sacerdotem, qui rasura et veste coustat! Au oleum digitis is vestris infusum? At Christiauus quilibet oleo saucti spiritus uuctus et saucti- ticatus est corpore et anima, et olim sacrameutum manibus tractabat non miuus (juani nunc sacerdotes faciunt, licet nostra superstitio laicis nunc niagnum reatum iniiciat, si vel calicem nudum aut corporale tctigerit, nee Moniali (jiiidem, sanctae virgini, liceat lavare palla» altaris et lintheamiua 2u Sacra. Yide per deum sacrosauctam ordinis huius sanctitatem, quautum pro- fecerit. futurum spero, ut nee altare liceat attingere laicis, uisi dum nummos obtulerint. Ego peue dh'iimjjor cogitaus ha.s impiissimas hominum teme- .ratissimorum t\Taunides tam uugacibus et puerilibus uugis libertatem et gloriam Christiauae religionis illudeutium et pessundantium. ss

Estü itaque certus et sese agnoscat quicuuque se Christianum esse cognoverit, omues nos aequaliter esse sacerdotes, hoc est, eandem in verbo et saeramento (luocuncpie habere potestatem, verum non licere queuquani hac ipsa Uli nisi consensu communitatis ant vocatinno maioris ((^uod enini ouniium est coniuuiuiter, nuUus siugularitcr potest sibi armgare, donw vocetur), Ac so pci' liuc ordinis sacrameutum, si quicquam est, esse nihil aliud, (puuii rituin qucndam vocaudi alicuius in luinistcrium Ecclcsiasfieum, deinde sacerdotiuin j)roprie esse non uisi ministerium verbi, verbi, iuquam, non legis sed Euau- gelii, diaconiam vero esse ministerium non legendi Euangelii aut Epistolae, ut iiüdie usus habet, sed opes Ecclesiae distribui'udi pauperibus, ut sacer- ^s dotes Icveutur onere rerum teuqioralium et oratioui ac verbo liberius insteut.

2 laicis feI)U in t'E 4 ad liiiguam CK 7 battalugus alle Sluäga'bcn (fiel)C jcbDd^

bie ti(i^ti9C SSJortbilbuitfl S. 565 3- -j) 19 curpoiale attigeriut CK 'JO vigiiii A

23 terneiaiissiiiHnum B 27 esse jcljlt ilt K 31 quidquam ed. Wilcb. Ultb ed. Kilaiig.

33 pi'uprium ed. Witeb. 1551 verbi iuiquam U :i4 Uiacouiuni CK

') „iülrf)c rjc|d)h)r^I)cllcubc ptiftet" h.

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 567

Hoc t'oiiu coiisiliü k'j^iimis Act. v. Diacuiias institiitus, at(jiit; ita eiini , (jui sipgirf). 6, vel iguorat vel nun prautlifat iMumujcliiiin, non niutlo iion esse sacerduteni vel Epiöcopiim sed pesteiii ((uandaiu Ecclesiae, (jui siih titiilo l'alsu sacer- dotis et Episcopi ceu sul) pelle ovina Euaugeliiiiu oppriinat et lupuin in

5 Ecclesia agat.

Quare ii saceidutes et Episco[)i, (juibiis liodie lel'erta est Ecclesia, uisi alia rationc salutem siiam operentur, hoc est, nisi agnoscant, sese nee sacer- dotes nee Episcopos esse, doleanüjue sc uonieu gerere, cuius opus aiit neseiiuit aut non possunt implei'c, sic^ue uratiouil^us et laehryniis siiac hypoerysis

w luiseraiu sortcm deplorcnt, vere simt populiis perditionis aeternae, ac de eis

illiid Isaiae V. verificabitur 'Captivus ductus est populus nieus eo qiiod non^ci. s. isf. Iiabuerit scieutiani, et nuljiles eins interieriint fame et multitudo eins siti exaruit, propterea dilatavit infernus animani suaui et aperuit os siunu abstjue ullo termiuo, et descendent fortes eins et populus eins et sublimes eins et

15 glorios! eins in cum. O vc'rbuni horrenduni uostro seculo, (juo tanta vuragine absorljcntur ' Christiani !

Quantum ei'go e scriptiu'is doeemur, cum mini.sterium sit id, ipiod iios sacei-dotium vocamus, Prorsus non videcj, (jua ratione rnrsus neijueat iaicus / fieri semel sacerdos fiictus, cum a laico nihil difl'erat nisi ministerio, a mini-

2u steriü autem deponi adeo non sit impossibile, ut passim ea etiam nunc cele- bretur vindicta in culpabiles saecrdotes, dum aut suspenduutur tcniiioraliter aut perpetuo privautui- officio suo. Nam commeutum illud Caracteris inde- lebilis iam olim irrisum est. Concedo, ut Caracterem himc Papa imprimat, iguorante Christo, sitque hoc ipso sacerdos eo consecratus uoa tarn Chiisti

25 quam Papae perpetuus servus et captivus, sicut est dies haec. Caeterum, nisi l'allor, si ruat hoc sacramentum et commentum aliijuando, vix subsistet ipse Papatus cum suis characteribus , redibitcjue ad nos laeta libertas, qua nos omnes aecjuales esse quocunque iure intelligemus et excusso tyranuidis iugo sciemus, quod, qui Cluistianus est, Christum habet, (jui Christum habet,

30 omnia «juae Christi sunt habet, omnia jiotcns, de quo pkira et robustius, ubi ista aiuicis meis papistis displicere seusero.

DE SACRAMENTO EXTREMAE VNCTIONIS.

Huic ungeudorum infirmorum ritui duas additiones sese dignas addi-

derunt Theologi nostri: Unam, quod sacramentum appellant, alteram, quod

35 extremam faciimt, sitque nunc sacramentum extremae uuctionis, quae,

nisi in extremo vitae agentibus periculo dari non debeat: forte, ut sunt

arguti Dialectici, relativam fecerunt ad unctionem primam Ijaptismi et se(juentes

11 Esaie B 14 l'outes eius CE 21 vindicta iuculpabiles B 22 iudelibilis AB ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 26 consistet ed. Witeb. 1.3Ö1 .35 lätiuut B faciant C

37 argutuli E Dialectic B

') absorbuntur, in b „etjupfft toerbm".

568 T^^ captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

duas coiifirmatiunif; et ordiuis. Vfruni liabent liic, (juod in os mihi retun- daut, iieinpL' (|tiod autoritate lacobi AposU>li liic promissio et siguuni sit, Soc- 5, uf. (juibiis ego .sacranieiitum coiistitui luicteiuif^ dixi. Dicit enim: Si iiifirmatur quis in vohis, inducat presb}lero.s Ecclesiae, et oreut super euiu, uugentes eum oleü in nomine domini, Et oratio fidei salvabit infirmum, et alleviabit s eum dominus, et si in peccatis sit, remittentur ei. 'Ecce, inquiunt, promissio remissionis peccatorum et signum olei.'

Ego antem dico: si uspiam delyratum est, lioc loco praecipne delyratuni est. Omitto enim, quod lianc Epistolam uon esse Apostoli lacobi nee aj)ostolico spiritu dignam multi valde jirobabiliter asserant, licet w consuetudiue autoritatem, cuiuscunque sit, obtiuuerit. Tarnen si etiam esset Apostoli lacobi, dicerem, nou licere Apostolum sua autoritate sacrameutum instituere, id est, diviuam prouiissiouem cum adiuueto signo dare. Hoc enim i.iäot.u,23. ad Cliristum »olum pertinebat. Sic Paulus sese accepisse a domiuo dicit i.eoi. 1,17. sacrameutum Eucharistiae et missum non ut baptisset, sed ut Euangelisset. i5 Xusquani autem legitur in Euangelio uuctionis istius extremae sacrameutum. Sed missa l'aciamus et ista: Apostoli, sive (juisquis fuerit Epistolae autor, ipsa videamus verba, et simul videbimus, quam nihil ea observarint ii, (pii sacrameiita uuxerunt.

l'rimuiu, Si verum putaut et servaudimi, quod Apostolus dicit, (jua m autoritate mutant et resistunt? Cur faciunt ipsi extremam et siugulareui unctioncm ex ea, quam Apostolus voluit esse geueralem? Xeque enim Apostolus Extremam esse voluit et solum morituris dandam, sed absolute dicit 'Si quis infirmatur', non dielt 'Si quis moritiu-'. Xeque enim curo, quid Dionysii 'Ecclesiastica hierarchia' hie sapiat: ipsa Apostoli verba aperta sunt, 35 quiljus et ille et isti pariter nituntur, et tarnen non sequuntur, ut ap]iareat eos non autoritate idla sed suo arbitrio ex verbis Apostoli male intcllcctis sacrameutum et unctionem extremam lecisse cum iniuria caeterorum infirmorum, quil)us vi ]iropria abstulerunt uugeiuli heneficium ab Apostolo statutum.

Sed illud pulchrius, C^uod promissio Apostoli expresse dicit 'Oratio w fidei salvaljit infirmum et alleviabit eum dominus &c.^ Vide, Apostolus in hoc ungi et orari praecipit, ut infirmus sanetur et allcvic'tur, hoc est, non moriatur, uec sit extrema uuctio, (]Uod et us(iue hodie [»robaut prcces inter ungendum dictae, qiiae infirmum restitui petunt. Uli contra dicimt, nou esse dandam unctionem nisi decessuris, hoc est, ut non sanentur et allevientur. 3s Xisi res ista esset seria, quis risum queat teuere super tam bellis, ajitis et sanis Apostolicorum vcrborum glossis? Nouue hie aperte deprehenditur

4 presbiteros IJ .j aleviabit 1! .-illevabit ed. Witeb. 1551 8 uspiam deliratum B

II ciinsuetudincni ed.\Viteb. 1551 17 ^^'i^'" '=*•" •"''' Apiistuli teilt SticÖtn i" 1" ed. Witeb.

uilb ed. Kriiiiig. 18 nbservaveriiit ed. Kilaiig. 25 liie l'aeiat CK 29 ab apustido iiK-iti-

tutuiri CK :!1 allevabit ed. Witeb. 1551 .')'J allevetur ed. Witeb. 1551 35 discessmis

olic 'JluSflabcH (Obige ^.'cäovt ift uiijcvc Moiijcltuvl alleveiitur ed. Witeb. 1551 .'iO risum

pusset teuere C'E

De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 569

insipientia Sophistica, quae ut lioc luco itn niultis nWh hoc al'Krmat, (|ucjd negat scriptiira, hoc negat, qiiud ilhi afltinnat? Quin igitur gratias agimus tarn exiniiis magistris nostriw? Recte igiliir dixi, uii.s(Hiani iiisigiiius esse (lehTatuni ab illi.s ijiiam hoc loco.

5 Ulterius, si unctio ista sacranientuni est, (lebet sine dubio esse (ut

dieunt) eilficax signuni eins ((iiod signat ut proniittit. At sanitateni et resti- tutionem intirnii proniittit, ut staut aperta vcrba 'Oratio tidei saivabit infinnuni, et aileviabit euni dominus'. Quis autciii non vidut iiaiic proniissioneni in paucis, ininio nullis inipleri? Inter niille enini vix unus rcstituitur, iili|ue

10 nemo !<acrauieuto, sed naturao vel modiciuae beneKtio tieri putat: iiam sacra- mento coutrariam vim triljuunt. Quid ergo dicemus? Aut Apostokis hac proniissiouG mentitur, aut unctio ista sacramentiiiii non crit. Proiuissio enim sacramentalis certa est. At haec in maiori parte f'allit. Quin ut iterum Theologorum istorum prudentiam et vigilantiam cognoscamus, ideo extremani

15 esse volunt uuctionem, ne stet ista promissio, lioc est, ne sacranientuni sit sacramentum. Si euim extrema est, non sanat sed cedit iufirmitati. öi autem sanat, extrema esse uon debet. Ita iit horum Magistrorum inter- pretatione, ut lacobus iutelligatur sibi ipsi contradixisse et, ne sacranientuni institueret, sacramentum instituisse, dum ideo extremam volunt uuctionem,

so ut uon sit verum, sanari per eani infirmum, qiiod ille statuit. Si hoc non est insanire, rogo, quid est insanire?

Coutiugit his illud Apostoli i. Tiniot. i. Voleutes esse legis doctores, i.iim. 1,7. cum ignoreut, quid loquautur aut de quiljus afKrraeiit. Sic omnia citra iudicium legunt et se(juuntur. Eadem enim oscitantia et coufessionem auri-

S5 cularem ex hoc Apostolo hauserunt, dicente: Confitcmini ' alterutrum peccata 3ac. 5, is. vestra. Sed nee hoc servant isti, quod Apostolus iubet presbyteros Ecclesiae jac. 5, u. iiiduci et super infirmum orari. Vix unus sacerdotulus uunc mittitur, cum Ajiostolus velit multos adesse, non propter uuctionem sed propter orationem, unde dicit 'Oratio fidei saivabit iutirmum ttc.', quanquam incertum est mihi,

30 an sacerdotes velit intelligi, cum dicat presbyieros, id est, seniores. Neque enim continuo sacerdos aut minister est (jui senior est, quo suspicari possis, Apostolum voluisse, ut seniores et graviore« in Ecclesia visitarent infirmum, qui ojjus misericordiae facientes et in fide orantes eum sanarent, quanquam negari nou possit, Ecclesias olim a seuioribus fuisse rectas absque istis

35 ordiuatiouibus et cousecrationibus propter aetateni et longum rerum usum in hoc electis.

Quare hanc uuctionem eaudem ego esse arbitror, quae Marci vi. de mavc. e, 13. Apostolis scribitm* 'Et ungebant oleo multos aegrotos et sauabant', ritum

1 hoc Bot affirmat fc^tt in ed. Witeb. 1551 8 allevabit ed. Witeb. 1.361 12 iuuctio ista B 20 per eum C 37 Warei ult. C Marci ultimo E 38 oleo fc^U in E

') Confitemini, in b „iüetjeljent".

570 De captivitate Babylonica ecelesiae praeludium. 1520.

seilii'ft (|U(_'iulaiii piiinitivae Ecelesiae, (juo niiraeula faciebaut super infimiis, anatc.ie.nf. qui iaiii (ludiini detecit, «juemadmixluiii et Marci iiltiiiH> Christus donat ere- deutibus, ut ser])eutes tollant et super aegros niauus ponant &e. Ex (juilnis verbis rairum est, quod uou etiaui sacraineuta fecerint, cum siut situilis vir- tutis et proiuissionis cum verbis bis lacobi. Non ergo sacramentimi est s Extrema ista, id est fieta, uuctio, sed eousilium lacolti, quo possit qui velit

üRarc. 6, la. uti, suniptuui ac relictum ex Euangelio Marci vi. ut dixi. Xeque euim credo datuni infirniis quibusvis, cum Ecelesiae gloria sit iufirmitas et mors lucrum, Sed bis tantmii, qui impatieutius et rudi tide intirmitatem ferreut, quos ideo reliquit domiuus, ut iu eis miracula et virtus fidei emiuereut. lu

Et hoc ipsum caute ac de iudustria lacobus providit, dum promissionem sanitatis et remissiouis peccatonmi nou tribuit uuctioui, sed oratioui iidei. 3ac. 5, 15. Sic eiiim dicit 'Et oratio fidei salvabit iufirmum, et alleviabit eum domiuus, et si in jieccatis fuerit, remittentur ei'. Sacrameutum euim uon exigit ora- tionem aut fidem miuisti'i, cum impius etiam baptiset et consecret absque is oratione, Sed nititur iu sola proniissione et iustitutione dei, exigeus fidem suscipieutis. Iu nostrae autem extremae uiictionis hodieruae usu, ubi est oratio fidei? Quis ea fide orat sujjer infirmum, ut nun haesitet eum restitui? Nam talem orationem fidei lacoljus hie describit, de qua et in principio

Ma?ru',"4' dixerat 'Postidet autem in fide nihil haesitans', et Christus 'Quaecuncjue 20 petieritis, credite, quia accipietis, et fiet vobis'.

Prorsus non est dubium, si hodie (juoque talis oratio fieret super infirmum, id est, a senioribns, gravioribus et sauctis viris pleua fide, sanari .(juot(iuot vellemus. Fides euim (juid uon posset? At nos, fide hac ueglecta, quam maxime exigit haec Apostoli autoritas, deinde quodvis sacerdotum 25 vulgus per ]>resbyteros , viros seilicet aetatc et fide praestantes, intelligimus, deinde Extremam e quotidiaua aut libcra unctione lacimus, tandem etfectum promissae ab Apostolo sanitatis nou soluni uon üupetramus, sed etiam con- trario efi'ectu evacuamus. Nihilo tanicii minus iactamus, nostrum sacra- meutum, innno figmcntuni, liac Apostoli sentcutia jilusquam per bis diapason so repugnante, lundari et ])robari. O Theologos!

Igilur hoc uuclionis extremae nosli-um sacrameutum non damuo, sed hoc esse, (]Uod ab Apostolo lacobo pracscrÜMtur, coustantcr nego, cum nee forma nee usus uec virtus nee finis eins cum ntistro consentiat. Numerabimus tameu ipsum inter ea saerameuta, (juae nos constituinuis, ut sunt salis et » aquae conseeratio et aspersio. Neijue enim negare possumus, Creaturam

i.iim. 4, ij. (juamliljet per verbum et orationem sauctiticaiü, quod Apostoliis Paidus nos docet: ita non uegamus |)er extremam uuctiouem dar! rcmissionem ^ et paeem,

6 possiut K 7 Marc. ult. t' Miuci uUiiiiu E 9 sed iis L'E 11 eaule et de CE 13 allevabit ed. Witeb. lööl hesitet IJ 21 fieiit K '^i hac fcl)lt ill CE

') „bcrjüfl bor ?iiubcu" li.

De captivitate Babylonica ecclesiae priieludium. 1620. 571

noii iiuia sacrameutum sit divinitus institutuni, sed (juia .suscipiens ita credit sibi fieri. Fides cuim sii.scipienti.s uon errat, (luantumlibet minister erret. Si onim iuco hajitisaus aut absolvens, hoc est, nou absolvcns (juantuni ad luinistniiu ])ertinct, revera absolvit et baj)tisat, si credat Ijaptisaudiis et

i absolvendus, ([iiauto niagis uugens extrenia unctiüiie paeificat, etiaiii si revera iiuu pacificct, si miuisteriiim spectes, cum milluin sit ibi sacramentum I fides enim uiicti etiam hoc accipit, «piod coiitcrens aut nou potuit aut nou voluit dare. Sufficit enim uucto verbum audire et credere. quicquid enim credimus nos accepturos esse, id revera accipimus, (|uic(|uid agat, nou agat, simulet

lu aut iücetur minister. Ötat euim Cliristi sententia 'Credenti onmia possibiiiasiinic. 9, :'3. sunt', et iterum 'Fiat tibi sicut credidisti'. Verum Sophistae nostri de hac TOottf). 8, 13. fide nihil in sacrameutis tractaut, sed iu virtutibus ipsis sacrameutorum tütis studiis nugantur, semper diseentcs et umiquam ad scieutiam veritatis 2. Xim. 3. 7. perveuieutes.

15 Profuit tarnen, liauc unctiouem l'actam esse extremam, quia hoc bene-

litio minime umuium vexata ac suljiecta est tyrannidi et quaestui, relicta scilicet hac una misericordia moritiiris, ut libere possint inungi, etiam non confessi nee commimicati. Quae si permansisset quotidiana, praesertim si et infirmos sanasset, etiam si peccata nou tuHsset, quos, putas, oi'bes terrarum

20 non habereut hodie Poutifices, qui unius poeniteutiae sacramento et clavibus ac ordinis sacTamento tanti evaserunt Imperatores et principe«? At nunc foeli-^itcr habet, quod, sicut oratiouem fidei contemnuut, ita nulhun iufirmum sauant et e vetere ritu novuin sibi fiuxcrunt sacrameutum.

Haec de quattuor istis sacrameutis nunc satis fueriut, quae 25 scio (juam sint displicitura iis, qui uumerum et usum sacrameutorum non e scripturis sacris, sed e Romana sede putant petendo.« esse, quasi Romana sedes sacrameuta ista dederit ac nou potius acceperit e scholLs uuiversitatum, quibus et omnia quae habet sine coutroversia debet. Xeque euim staret tyrannis papistica tauta, uisi tantum accepisset ab miiversitatiljus, cum vix 30 tiierit inter celebres Episcopatus alius (juispiam, qui minus liabuerit erudi- toriuu Pontificum. Vi, dolo ac superstitioue tautum caeteris hacteuus prae- vahiit. Qui enim ante mille annos in ea sede sederunt, tanto intervallo ab iis, qui interim creverunt, distant, ut aut illos aut hos cogaris negare Romanos poutifices.

35

Sunt praeterea nounulla alia, quae iuter sacramenta vide- antur censeri posse, uempe omnia iHa, quibus facta est promisio divina,

8 Quidquid ed. Witeb. utlb ed. Erlang. 9 uou accepturub B quidquid ed. \Viteb.

unb ed. Eilaug. 19 quot putas ed. Witeb. 1-501 27 ista edeiit ed. Witeb. Ibbl

32 sede fct|It in CE 03 cogaüs C

572 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.

(jualia sunt Oratiu, Verbum, Crux. Xani Chri.stus urautibiis promisit exau- suc. 11, 5ff. (litiuiiein in imiltis locis, praesertim Lucc xi. iibl parabolis ruultis ad orandum noH invitat, et de verbo: Beati qiii audiuiit verbiiin dei et c.ustodiunt illud. Qiiis aiit«m perceuseat, quotie.s tribulati.s, patientibus, humiliatis proniittat adiutorium et gloriam? immo quis eniuueret oruues dei promissiones , cum s tota scriptura hoc agat, ut nos ad fidem provocet, hiuc praeceptis et niinis urgens, illiiic pi-omissiouibus et cousolationibus invitans? Siqiiidem ointiia, quae scripta .•^iiiit, aut praecepta aut pruniis.sa sunt: praecepta huiuiliaiit superbos exactionibus suis, promissa exaltant humiliatos remissionibus suis.

Proprie tarnen ea sacramenta vocari visum est, quae annexis lo siguis promissa sunt. Caetera, (juia signis alligata non sunt, nuda pro- missa sunt. Quo tit, ut, si rigide locjui voluinus, tantum duo sunt in Ecclesia dei sacramenta, Baptismus et panis, cum in bis soiis et institutum diviiiitus siguum et promissiouem reniissionis pcccatorum ' vide- amus. Nam poenitentiae sacramentum, quod ego liis tluobus acceusui,^ signo is visibili et divinitus instituto caret et aliud non esse dixi' quam viam ac reditum ad baptismimi. Sed nee scholastici dicere possunt, suam diffinitiouem posse conveuire poenitentiae, (jui et ipsi sacrameuto siguum visibile asscri- buut, quod formam ingerat sensibus eins rei, (juam invisibiliter operatur. At poenitentia seu absolutio tale siguum nulluni habet, (juare et ipsi cogentur 20 propria diiliuitione aut uegare poeuiteutiam esse sacramentum et sie numerum eorum imminuere aut aliam sacrameutorum afl'erre definitionem.

ßa[)tismus autem, quem toti vitae tribuinuis, recte pro omnibus sacra- juentis satis erit, quibus in vita uti debeamus, panis autem vere morientium et excedentimn sacramentum, siquidem in eo transitum Christi ex hoc mundo 25 menioraniur, ut ipsum imitemur, et sie disti'ibuamus haec duo sacramenta, ut l)aj)tisnius iuitio et totius vitae cursui, panis autem termiuo et morti depu- tetur, atque Christianus utroque exerceatur in hoc corpusciüo, donec plene l)ai)tisatus et rol)i)ratus transeat ex hoc mundo, natus in aeternani novam vitam, manducaturus cum Christo in regno patris sui, sicut in coena ])ro- 30 OTntti). 26,29. misit dicens 'Amen dico vobis: Amodo non bibam de hoc genimine vitis, üuc. 22, 18. donec ini])leatur m regno dei, ut ajierte vidcatur sacramentum panis ad futuram vitam acceptaudam instituisse. Tunc enim re utriustiue sacraiueuti impleta cessabit ba})tismus et ]>anis.

Finem hie f'aeiam huius praeludii, ijuod püs omnibus, (jui syn- ceram scripturae intelligcntiam germanum(|ue sacrameutorum usum desyderaut

35

4 liumilitatis ed. Witeb. 10 viam et leiiitum CK 17 (lefiiiitiuiiem etl. Witeb. unb

ed. Erlang. 21 defiiiitiouc ed. Witeb. unb ed Kilaiig. '26 meniurainus ed. Witeb. uiib ed. leii. sincerani IS

') „ticrjügt bct iiiiibcii" b. =) S. 501. ') >5. 528.

De captivitate Babylonica ecciesiae praeliulium. 1520. 573

nosse, libens et gandens offero. Est eniin imn \k[V\\ momenti (loinini nosse

ea quae nobis data sunt, iit i. (Jorint. ii. dicitiir, et qua ratiouc doiiatis uti J-^or- 2. «2

oportoat. Hoc cnim Spiritus iudicio instructi non fallaciter innitcraur iis

quae secus habent. Has duas res, cum nobis Tlieologi nostri nusquam dc-

5 derint, quin velut data opera obscurarint, ego, si non dedi, certe id effoci, ne obscurarem, et aliis occasionem prebui meliora i'ogitandi. Conatus mens salteni fuit, nt exliibereni utrunque. Non taiuen omnia possunius onnies. Iinjiiis vero et qui pro divinis sua nobis pertiuaci tj'rannide inculcaiit fidcns et über ista obtrudo, nihil moratus iudoctani ferociam, quanquani et ij)sis

10 opteni Sanum sensum et eorum studia non contemnum, sed tantuni a legitiniis ae vere Christianis discernam.

Auditum cnim audio, paratas esse denuo in nie Bullas et diras Papisticas, quibus ad revocationem urgear aut haereticus declarer. Quae si Vera sunt, hunc libelhmi \<>h) ])artem esse revocationis meae futiirae, ne suani

15 tvrannidem frustra inflatani (jiierantur: reliquam partem projirdiein cditnrus sum taleni, Christo propitio, qualem iiactenus non vidcrit nee audierit Roniaua sedes, obedientiam meam abunde testaturus, In nomine domini nostri lesu Christi, Amen.

Hostis Herodes impie,

20 Christum venire quid times?

Non arripit mortalia, Qui regna dat coelestia.'

19—22 3!ie tisr SSetäjeiten fehlen in E

') 6? ift bics her attjU 33cv* in be§ ßoüul Sebiiliii« Hymmis acrostichis totam vitain Christi continens unb ber erfte in befjen bavnu? gebilbetem Jpi)mnuS In epiphania domini. f. ^^f). 3Ba(fetnage(, 'Ja* binitid)e fiirdjt-ntifb, *i<b. I 2.4r>ff.

Disputiitio de iioii viiulicaiulo &c. liabita.

(£§ liegt ]Wax fein triftiger ßrmib Bor, iindjfteljetibe Sä^e Ijier ein3urci()en, aber li'ir glnuben fie uicfjt fpäter bringen ,yi biirfcn. Sie uu'rben in beni erften un§ erijaltenen Srurte beni 3nf)re ir)2(i jngetuiefen, nnb Cnf füfjrt in feiner „6^nt= fct)n(bignng bc§ ö'oncitii jn (Sonftnnj" in iljnen enthaltene ©ebanfen al5 öernjerf- ticfje Vlnfirf)ten ?ntf)er« an. Slbve ed)ärfe bentet nn.f eine (stimnning be§ ;Hefor= Hiator«, luie fie etum nnt bie 3''it- "-'o t*cf mit ber 33iiHe luiber itjn auftrat, in if)m f)errfc^te.

Über Cfrf? „©ntfc^ulbigung !c." ficfjf bic Pintfitung 511 ber niidjften Schrift.

A. Proposilionp? D. Marl. Luth. Yitomliprgap M.D. XXXVIII. (f. *yb. I ®. 143

unter A nnb B, bie bier nid;t üerfrf)ieben finb) '-l^t. D 7^ - Ü 8».

B. ProposilioiiPS theologifae reverendonini vironiiii D. Marl. Lutii. et

D. Philippi Melanni. Witcbergae 1558 (f. 53b. 1 £. 14:5 nnter C)

^Jiad) A ift nnfer Sd)riftftiicr anfgenonimen in ben Tom. I. omnium operum M. Liillifii Wilflifigac l.",45 iM. ccci.xxiii'*, barnne in ben Tom. I. oinnium operum D. M. L. Icnae 155C 331. (:c:(:(:cxxiiri''f. unb in B, nad) B init 33eriirf= fid)tignng öon A in Lntlieri opera latiiia varii argnmeiiti vol. IV. Franfofiirti ad .vi. (fog. Prtanger Shi^gabe) 1867 ©. 340f.

Wix folgen bent 2ert öon A unb üermerten, )ro Tom. 1. upfnim Lutheri Witeb. 1545 ablucid;!.

Disputiilio de non vindicamlo ic. haljita. 1520.

DISPVTATIO DE NON VINDICANDO &c.

a D. Marüiio Luthero hahita Anno M.D.XX.

I. C'liri.stianae religionis ciiltor illalain sihi iniiiiiaiii iifiliun ikhi iilcisr-i, verum ptiam malefaoiciitiliu.s hciiofaecro dphct.

i 2. Christi sorvns, dum aliornni in sc onmniissis ignosfit, siionini a Dt'o

veniani oertissinip aooipit.

3. Sui offensam ulciseontes et ad Doi ominivontps Christ iaui eenscndi non sunt.

4. Christianus ol) sui offonsionfni paruni, niagis oh proxinii, ast ob 11) Christi niaxime turbari deliet.

ö. Ininiioo oondonatam iniuriam, habita opportunitato, oporo non osten- dentes vorlii Dei transeTessoros arcruunlur iiidul)i('.

6. Pontifices, neglecta Euangelii praedieationn, ad ocremoniaruni onltuni

sive quannnc'unqno rcruni adnn'nisfrationpni oonvcrsi a Sannifle cum Saulo i.2am.i3,23 15 ludaeoi'uni roge audirc nicrcntur 'Quoniani abiecisfi sormones Domini, aliieoit te Deus, ne sis rex'.

7. Praodicationis ]iraooi]Mia ot sola a Christo Apostolis est facta fom- missio. Huic si Pontifices non parueriut, non modo Apostoloi-uni non sunt successores, sed et Christi desertores.

20 8. Suas traditionos aeque cum divina lege nitcntes observari non Christi

et Apostolorum, sed Satanae et Antichristoi-um vicos gererc apertis scriptu-

rarum testimoniis convincuntur.

9. Minimum Cliristi vorbiun solvens nm'versis hominum decretis nequic-

quam est oliediens. •-'5 10. Phis obedientiae cuivis verbo Cliristi, ctiam minimo, debetnr quam

totius Ecclesiae Ordination!.

II. Tnoliedicntiae crimen non incurrnnt, qni honu'nnm traditiones contra legem Dei non ducunt audiendas.

12. Inferior superiorem peccantem fraterne corripiens obedientiam illi 30 debitam exliibuisse non negatiu*.

M.D.XX.

1 2 ^ic Üfieric^vift ift i\aä) ber eil.WJtelj. sefleten. Wo nur noc^ .. ALIA" bot , DISPVTATIO" ftcfit; in A finbcn Wir 3ucrft „ALIA DISrVTATlO MARtini Lutlici-i. liabita Anno M.D.XX." unb bann noi^ „DISPVTATH» D. MARTIXI Lnllicri." 20 nbsei-vare ed. Witeb. 31 'Eie 3afiv3ot)l felilt in ed. Witeb. 3n ber (frlanger ausgäbe ift fie ju bcx Disputatio de baptismate legis, lohannis et Christi habita gejogcn, f. unjcre SSemerfung barübet ©. 473

i^on ben neuen (£^cftfc()cn iBnUen nnb öngen,

1520.

Unter '>)]lipvaHd) bce giittlirf)t'n Söovtee Ijatte 2eo X. ben ;Hefovinntov am l.l.jSimi 1520 in bcn 33ann fletftaii, bev in Äraft tvetoi foütf, falle fv nid)t binnen gefefetcv Jvvift feine „3vrtf)iinicv" iriberviefe. Soljann Ptf, nacf) ;)iom gereift, um beni *papfte fein fcfjon Bor ber .vievauSgabe in Snf nnb i'ervnf gebradjtes SBert do primatii Petri ju f^üBen ]n legen, bnvfte fid) befonbeven Pinfluffee bnranf riitjnien. ,Boii\im fuif, Ijet^t es in feinem fprai^ltc^ allerbingS entftellten, fad)Iid) aber motyt nnnngetaftet gebliebenen 9?riefe an So'^ann tvabri üoni :l. ?3iai 1520, ,me venisse hoc tempore Romain , (piod alii [einige iffarbiniile] panim penio- verunt errores Lutheranos." 6enn6 l^at er einen guten Il^eil ber in ber *^nlle Berbammten 2ä^c, beren nnfangS 38, fd)lieBlid) 41 njaren, bem „l)eiligen" Üatev unterbreitet, fo bafe berfelbe erflären tonnte, er tjabe „bie bieten nnb mannigfaltigen 3rrtl)ümer Sut^er« mit eigenen 'Jlugcn gefeiten unb gelefen".

Sgl. , EPISTOLA lOH. ECCII ÖEDIS PA- 1 pirtiee nuncii, ut iplc fciibit INVITI ilorcrip- I ta ab ipfius autographo" !c., oI)nc ^'De'fe' Hon 3Dl)anii ßitiinenbctg in älMttcnberg fttua Cftobcr 1520 gebtuctt.

tpar offenbor ein ^-eljlgriff ber rbmifd)en ,<?nrie, bafj i^d, ber fo übel beleumunbete Oiegner SntfjerS, mit ber '-iU'rüffentlidjnng nnb '.Hn«fü()rnng ber '-i^nlle in ;reutfd)lanb betrant marb. Cn- felbft bebauptet ,5lrar, bafj er fid) beffen „ge= n?ibert nnb gemetjrt". Sctannt nnt ber berrfd)cnbcn Stimmnng, fnd)te er bnrdj Überrafd)ung fein ^lü ,5U crreidjcn. 'Jioi^ lief ßerüd)t miber ßerüd)t nm, ob ber Reformator in ben 9?ann getban fei ober nidjt, al« Pd in beniljm oorgefdjriebenen (Sprengein fnrj (;intereinanber ben l'lnfdjlag ber U3ulle bemirfte, in ''JJieifeen am 21., in 5Jlerfcburg am 25., in 58ranbenburg am 2!>. September.

Sögt. 3. 58. 9iicbetct, !8ct)ttag 311 bcn ;Hcfotmntiou9itrtimbcn ic, 'Jütbotf 1762, @. 5Gf.

\Hn bem letjtgenannten Jage bcenbete (vrf überbie>> eine Sdjrift, bie, nnber einen *|*nntt in i'nttjer* 33ud) „an ben d)riftlid)en Slbel" geridjtet, fdjeinbar mit ber "i^nlle nid)t« ,}n tbun batte, jebodj mand)e Sätje beniorbob, meldje in berfelben öermorfen waren, mit Ijinrcidjenb bentlid)er Vlbfidjt, if)r ben Eingang ,^n erleid)teru, nämtid) :

„%ti beiigen Ooncilij ;, Ijn t^oftentj, ber beplgen (Uiriftenl^eit, »nb bod)li)b=|| lidjen feijfjer'ö Signinnbs, Du ond) beo 2en^fd)en ]| ^Ibelo entfdji'ilbigung.

äSon bell iiciioii Ifcfifcfieii iBii(icn uiib Ciigni. 1520. r^jy

bae in bvubcr gjlavtin I: gubov, mit ünifav[)cit, auff gelegt, Sie ]^o= ' ben Soiiinieiii .Oiifi, uiib A>icvciiH)mri uon |U-ng luibev IHabftlirf) (if)vift= lief), .ffeijji'vlidj geleibt unb eijbt |1 uovtivnubt, jüljau üdu (nf || Soctov. " iitelriitffcite fiebnirft. 8 53lnttev in Cuavt, (e^te§ 5?lQtt leev. Tniif Don ^Jinitin l'nnbjbcrfl in l'fip,5ig. S)en n. Cftobev öevriefi fie bie "^^xqic fiavl öon "JJlKtilj, ber in i'eipyg mit ^cf jnfnmmengetvoffen mar, bcvicfjtete fogleici) bavüber nn .«luvfiirft miebvid) Don Sncfjfen unb fcfjiifte fie iijni ]\i.

Ügl. e. 40L'. 404^. "JiiiljliriK Ihfiinbcii initgfttjeiU uon (v. 3. fe'ijprimi nU. 'ülnfjong ?ii m. e. len^d* .^iftoriicf)cm 3?frici)t, ßotfja 1717 S.mi (2. Tiucf, l'eipjig 1717, imb ■■..Ixna, Cfipjig 1718, ©. 4:l;iff.) Spckondoi-f. romninntavius ,]o Liitlirrnnisnin 1 2 Hf, h)o ivria „bw 2. Cftobet". ' ■*

3Bibev liovftef)enb £H\^eid)nete Schrift evfrfjien, bamit ifjv „bie Sötoen'^out a6= gebogen mürbe unb be§ Pfele Cfjven an ben lag fänien", üieneicf)t pfeubonljm, fcf)lrerlid) aber, loie man gemeint fjat, Don llvban ;K()eginc-:

„Sialognö aber ^ein j| gefpred)e. roiebcr || Soctor erfen 3?nd)Iein, ba^ ;; er ,^n cntfrfjulbigüg beS (So\u || eilij ^n goftnit; tc. anfjge^ |; fjen f)at laffcnn, gemadjt !] burd) Ctjuntjen Bon |! Cbernborff. " 9Jiit liteleinfafjnng! iitelrürffeite bcbrnrft. 8 9?tätter in Cnart, le^tc Seite (eev.

Jnirf uon ?Jicittl)eS gj.'ntcr in (Jvfurt. SUcUcv -Jir. 17:!(j mit bev irrigen 91n= nafjmc Uon 1521 aU txndjatjx. Wix hcfrfjriinfcn nn-j anf bie Ü^fidjrcibiing ber einen 9(nagabe; eine nnbcrc ). Sücller 'Jcr. nyö.

■Öier lüirb (Jrfs „Cfntfdjnlbignng be« (foncitii ]n (>onftan3" tveff(icf) 3nvücf-- getDiefen, nnb ber iUerfaifer frfjlie^t, anf SÖilibalb ipjvcfljeijmcrs Effiiis dedulatiis anfpietenb, mit ber (h-flärnng, „er fiätte nerfjofft, ifjm [(frf) foUten bie groben 9ifte nnb ;J,arfen gauj abgefjobelt fein, es^ befinbe fidj aber, baß er nod) nid)t genug gewalb-- rec^tet Jci, nnb er niüffe i^n ber^alben einem anbern ^Pceifter jn bebauen befeblen". 3n,]lPifd)en mar „ber anbere TOeifter" , ber ;l?eformator felbft, fd)on an« SÖerf gegangen, grf fjatte unter bem :".. Cftober bie 33ulle an bie UniDcrfität ^u SÖittenberg gefaubt, mie bereu «eftor, ißeter 53urd^arb, fid) nodjmale ousbrürftc, „biebifd} unb mit biibifdjen fiiftcn", nur mit einem 3?eg(eitfd)reibcn, ofjue bie x(d)ü (!d}e 3orm ber 3?ebänbigung ^n beobadjten. Mit i^r ^ugleidj nuifj feine „(fnt= fd)ulbigung bes Poncitii ]u Ponftons" bort eingetroffen fein. Sluf te^teve" nun antuiortete 1.'utf;er in feiner Sdjrift „öon ben neuen Grfifc^eu 3?ullen unb Öügen". Sen 11. Cftober berichtete er barüber an ßeorg Spalatin: ,Vfnit tandem I)ulla isla Romaiia per Eccium allata, de qua nostri scribunt ad Prin- cipem plm-a. Ego eani contemno et iam invado tanquam impiam et mendacem omnibusque modis Eccianam. Vides in ea damnari Christum ipsuni, deinde niliil afferri causae, tandem me vocari non ad audientiam sed ad palinodiam, ut scias eos plenos esse furore, caecitate et amentia, qui nihil videant neque rogitent. Agam tarnen adhuc presso nomine Papae tanquam in effictam et mentitam biillam, quanquam credo veram et propriam e=;«e eorum'. 3Jlit it^rcm literarifdjen 91nla6 unbefannt, fe^t 3rmifd}er bie Jlbfaffnng ber Sd)rift l^ntfiere fd)on in ben September 1520: nac^ unferer Darlegung ift bafür -}Jiitte Cftober aujunetjmen.

Cutljetl SBerfc VI. g^

578 i'O» '^''11 ni'iH'it C*-cfifri)cii ä*iiUfit imb l'iigcii. 1520.

Sgl. M. Lutheri opi-ra ed. Ten. 1557 II ^1.495» [ooiijajf. ;3. SB. iRicbcrer, S<el)trng jii bfii ;HcfoviimtionSiivtiinbfii jc, 9Utbovf 1762, >S. tj9. Sc äßettc I ©. 494 (= (fnbev*, l'utljer* a^rii'fiDcd)icl II 3. 490 f., tuo ©. 492 irrig hemcvtt hiivb, bof; ba? etftc gebriirftc (yrcmplnr bcv SSiidc bcii lü. Dftobet nnd) ÄUittcnberg gctoniinot). ,l'iitl)et>3 iämiiitlidjo 9i'i'rfe, (fvlnngev %\ih gnbo, bcittirfje Srf)rittcn l.^lufl. ü^b. XXIV 3.14 (2. 'iliifl. »b. XXIV 2.17: (fnbm Ijat Ijiev 3i'ini)d)cv-:- faljdjf .»'^citbfftimimiiig ungeprüft übernommen). .Uöftüti I 3. 40:'..

A. „i^ou bcn uoHH'ii C*cftTd)nin || 33iiIIeii önb lucicn S. || Wavtiiii Siitf)fv.

iUütti-niticvg. Ji" 2itclvüdtlcitc bcbnicft. 8 ißlcittcv in Cimrt.

Sriirt üon 9JJcld)ior 2ottl)er in SSittenberg. Inil. 91. u. S^oninier, l'nt()ct= brurfe K. ©. 94 TiX. 178.

B. ,/üon bcii ncuu'ii j] (vififrfjfi i«iiU ]; Icn öü (ugm- j| T. iUavtini i| l'iitfjcv. \\

äBittnUH-vg. " I1iit litclcinfnfiung. lih'lvüdffcitf bcbvurft. 8 Ü?lätter in Cimvt, lo^te§ iölatt leev.

Irnrt uon .finn-? i^rofdjnner in ^Jlugsbnrg.

C. „Ui3 be nciU |1 tuen 6-if= Ij ifdjcii i^uUcn |] tiiiiib lugen. || 3?. W<axti- \\ ni

Sut= II fyx. II 9>utttnn6fvg. i " Sarnntcr rine äu'VjiiTung. 5Jiit 2:itel= finfnffnng. iitetviirffcitc (u'bvnift. 8 9.-*tiittfv in Cnnvt, leljti' Seite leer. Srnrf uou 9Jield)ev ;h'animinger in '■Jlngc-burg.

D. „Iiifi 6ü(^lin || Uon ben netoen Mi \\ fc^cn Suiten üunb || lugcn Sloctov ||

flJavtini ?nt= || tt)ev. || Sßiftenlu-vg. ;" iUit liteleinfofjung. 2itel= vücffeitf bebrncft. S 5?lättev in Cuovt, letztes i>latt leer. Irart Don 3örg 91abler in ?lngsburg.

E. „l«on beu niinn-n M\\d}T- iBuHen Imb lügen >'[ 3;. g}lcittinn'j [si.'| | Sutfjev. \\

iUtlenlievg ," litclrürffeite bebvuift. 8 iMiittev in Cnavt, le^te Seite (ccv. _

®rncf Uon '3(bnm '^-etri in ä^nfel.

3(n A Ijnben wix offenbnv ben llvbiMuf: nn? if)ni unniittetbnv ift nur 11 ge= floffen; Fi (jnt bcinii für C. D nnb E ,5U Wvunbe gelegen.

iion ben ©efnnuntnu^gaben bringen unfeve Sdjvift bie äöittenbevgev 1554 Vit iM. IS^Ii'-lST'' nnb bie ^u'nnev 1555 1 331. ;i5G»-3Gn'' nad; A, bie 5üten= buvgev I S. 526 -531, bie l'eip,iigev XVIi ©. 318-323 unb bie SÖaldjfdje XY ep. 1674-1G91 narf) bev ^ennev, bie P-rlangcv, bentfdjc Sdjviften, 1. ".'Infi. XXIV <B. 14-28 nnb 2. Vtnfl. XXiV S. 17 31 nnd) A.

©pvnd;licb bemevfen uiiv über bie ©onbernU'jgnben : 1. ü. ('.. 0 nnb K bnben biinfigev ben llnilnnt, nnb .lUmv (1 nu-Tjvfnd) „ne" ftntt „ü", A, wie geunibnlid) bie l'uttljeviebeii Tvnde jener 3cit, nie beu Don „o" in „ö" ober „u" in „ü", fonbern nur bell non „a" in „e"; 2. in A unb I! unrb bnret)UH'g nur „ei" ober „el)" gefetjt, in E fomnit nur einnint „nlj" üov, in 0 unb D bagegen finbet fiel) tiielfnd) „ni" ober „ni)" ; 3. in V>. ('., D unb E ftel)t immer „un'ld)ev" k. ftatt „U)ild)er" je. in A; 4. bie (vubnng bee SuperlatiU'? ift in ii. ('.. I) unb E „eft", nur einnml „ift"; 5. bie ^}entrnm'5form tum IHbjeftiöen enbet in I!. C. D unb E nie in „i'5", fon- bern immer in „ec-" ; c. in Ü. C D nnb E fjei^t el ftetä „fonber" ftatt „fonbern" ober „fjonbern" in A ; 7. wo A „anbere" bat, ipenn e-i ?(buerb ift, Inutet ei in

äbii bot neuen (vrfiid)en Senden nnb l'iic^en. ir)20. .r,79

B, G, 1) unb K übmiK „aubcvft" ; s. für „ba", uhmiu cj iiirfjt mit einem anbcvn SÖDvtc yifammensefett obcv fo ju betvndjton ift, t)at E qcmeiiiiglid} „bo" ; 9. in E mivb Uiclfcicf) „oitd)" unb „flloudni" ftott „aiid)" inib „fllciubcn" (^cfcfjvicticn.

äl)iv liefern ben lert uon A nnb nfben im Sntevejfe bev £pviid)fov)d)ung bie Veenvten niler übrigen Souberbrurfe, bcfeljuinfen fie jebod) burd) yinsfdjhiB berer, bie nnter lirrftel)enbe iKnbrifen falten ; wo aber ein üon unferer je^igen yine)pvad)e at)lin'id;enber llnUant erfdjeint, bcrmerfen mir it)n, bod) bei D tonnen h.nr f;ierin nietjt genan fein, ba, mie überfjanpt in ben Ttabterfeljen Srucfen, „ü" unb „n" nidjt immer tlar ausgeprägt finb. Im SÖedjfel üon „g", „f", „gt", „d", folulc üon „b", „t" unb „bt" ober „h" unb „p" toffen loir unbead)tct; mo in einem ber Sruife eine Jyorm nur un-uig in ber Sdjreibuu'ife, nid)t lautlidj, Bon ber tioruermerften i'eeart abnn'id)!, füliren loir fie nidjt befonber« nuf, ]. >B. gleid) anfange ftefjt in D „bapfere" mit nur einem „f". 91ur feiten berücffid^tigen wir f rubere Coefnmmtanegaben.

35ou ben iictucu (^cfifrf)cmi ^uKcii nnb (unen ^. Wmtm IMitftcn

)?(§ boctov Cfcf Dem )Kom fct} fummen, Inirt mir burd) Piclc tappcrc anlicljqcu bcfiinbiflt, unter Inilcfjcn bn-J ftcrcfift ift, ba?, Cb ein" luol Port)l)u in S3el)crn, Sc^loabeii , Dftcrreid}, 9M)n, ).Kom, S^ononicn, unb auc^ nu in llccljffcn unb Sarfjfjcn ein fotd)cr fnlfd;cr mcnfd) crfennct unb facruffen ift, bev adie (cucit iinb tveugt, UiaS cv rcbt, fdjreibet unb tt)ut, tnic l)f)m bao fein '(Fanontci inboctt' unb 'Ifccius beboIatu§',' boncbcn Inel bapffer (eut er)t)el)fct f)abcn, [50 t)at er bo(^ nu tüolt 6c»net)fen fein reblirf)e Stomfart unb ijtjm fuvt^cnummen , fid; feibv mit luc^cn ubirlninbcnn, £en fo(d} Icut gi6t i|!t JKoni unb fein anber. ^)Unt cvftcn frfjrct)bt er, id) ntarfet ba-J facrament bev tauff, bac- irf) fage, neme nit alle funb a6e,^ unnb lootlc nit bie finbev Inffcn baniit begiffen. Sa fagt boctov Gd ha?- feine, p-ci finbt fid) in meinem bnd) ■' anberS, ba kvuff idj mirf) auff, td) mnij liegen laffcnn Inerc^ nit laffeii linf.

If- Sic ÜBcTJd^rift ift naij bem 2itcl in A gejE^t, finbct fidj o6ev ^ier in feiner bev Sonbevane-gofien 3 tommen BCDE »il D i bopffere BCDE „^Jtnjcigung" 3en. 3lu§a-

6cfünbiget UCK .j Satitn D ©WoBen (' ®$»oBen E 7 joti^cr li ioüidjer C erfonnet BE 6eiiiffen BCÜE 9 bavnc6en BCDE 10 njol fcemtjfcn V füvgenonimcn BfUE 11 mit liegen (' u6etwinben B ü6erltiinbcn C'UE l)e^t BCDE 12 be# tauff» E 1:3 mhüe BCDE U 2o BCDE Buc^ B 10 (len'iff BCE

') Canonici indocti, £d)vift »on 3ol)Qnn Ccolampabius; Ecciiis dedolatus, gc^rift öon aßilibalb ^'tr[£l)et)mer: bcibc bcfnnntlic^ üoü bei^enbcn Spotte* reibet ßif gerichtet. =) ajgl. 5öb. II S. 410 unb boju ben jroeiten Za^ ber a?nüe. >J 5ief)e *b. II S. 727,

auf n)eld)e Stelle aut^ Äunj Don Cbernborff in feinem „liiilogu«'' Oermeift.

37*

580 3^*011 hcn iiciifii (fcfiid)fn SBuüfn imb Ciigeit. l^iSO.

oinii nnbcvn |d)vci)['t boctov (^cf inct)r, boo irfj bte retn lioi-nicl)tc iinnb iiiinottii^ nd)tc, bie bdjdjtc beidjucljttc mib c^niifllljuiinri tiovliievtf: ' bü-S cvtid)tet er Qiiff niid), Xm mein biidjer jaqen anbcvC'.

^iiiii bvittcii fd)vci6t boctor (vtf, bnö id) üovUiirffc bcvciitinifl ,yim iacro^ TTient mit beten iiub fnltcn:'- bo-? ift nit al\\o, fpnbevn id) lere, fic fein nit gnufl. TaÄ. ober nud) betjbev c^ftalt ben lel)en ,^ngeben, iinb (^'tiviftu-? fleifd) xinb btnt unter beni natnrlid)en brot nnb Uunin gliuiben {efeerifd) fet), ba faqt er bov feine, ben er liicl)i,5 eo onber-j.

Scr art ip oiid), ba§ id) leren fol, c8 fet) gnugfam, biiv ber funber öon fnnben ia']], oh er fd)on nit rein l)abe.^ '•iJferrf, lieber menidj, Uiaö folt ein iold)er Ingener gnttio furljoben, ber f.^o unbür)d)ampt loiber ofjcntlid)e bud)er tl)at frei) auff mid) l'jo gifftig liegen?

Xarnad) gibt er mir fd)nlb, id) mod) ein nnffrubr unnb ben \!lbei Inibber ben Stapft errege, nnnb ,]end)t mein fd)rifft bat)l)nn, al-j t)et id) gefagt, ber

1 boctor E Tiil» K »ernidite (DE 2 biegte E 6eicf)ncl)t D Bctwevff CDE 3 off mia& E 3!anii BCDE 4 üovrocvffc B »erWcrffe CDE 5 fc>) BC'DE 6 gnüg D burdi banbcrC sugeben 1> 7 noteiirlic()cn B 10 rüto E 11 foidjcr Bf'DK lügncv BCDE

gütc§ 1) fürtiabcnii BCDE 12 iinticrfcfjnnit)! CD offenlidjo CD 12 thor fvctig B

bar fret) <' 13 Soriiocö H

') (irf^ Setjuiiptiingeti eiitfpvpd)cii bem ied)«tfii, fifboiiifii, ad)tn\ iiiib bvci.^chnten (Safe ber 58iiUc, Bgl. baju '-i^b. I ®. :U9. :!21f. II ®. Till, ftuiij »on Cbcvnborff wibcrlcgt fit- in fciiifin „Tinlogu*" (iu-?fnl)vlid)cv. C>" 3*'M>I9 ""f bif Mfiie ic\C[i fv: „Ta? boctov ^)lavtiiiii9 bie rctu() DOTitid)t iiiib iinnotifl odjto, tjnb id) tjn iciiiov )d)vii'tft niiljcvo iiidjt fmibi'ii , iid)tc f? ber; fjnUu'ti biivfitr, büS tjnic bii'ifv nvtirfi't ntlciii ,)ii riiiov id)mol)i' auffflflfcit luovbcit ji-l)." Ixt S<iid)m'ibiiiig bcv iBcidjtc fiiibct (id in i'iittjrvv Sovbfvutig, „aUeiii bie offfiitlid)!- juiib tju bi'i)d)ti'ii", iiiib ev fügt t)inju: „bie iDeifi man oov lool". 3;araiifl)iti iirunt iljn fiuiij üon Cbevii= bovff „ben blinben (frfcn, ber ha^ Wort 'offentlirfje fnnbe' nit »ovfteljt ober \)<i nii« uorpiettevtem gemutc nit uorftcljen mit", nnb erflövt, bofi l'ntl)ev „biis offentlirijo fnnbe l)eift, nirijt bio offentlid) 9fid)ei'n nnb bevtjnllu'n nnlnnrfenbar fein, fonbev bn offentlid) nnnb fnnbig ift, bn? ev tobt = fnnben fein". ')itinlid) lintte fdjon (fruÄmus \;iit|)ev-j "Jlii-jbvnrf luiinili'st;! poccata" in feinem 3»vicfe an (H-^bifdjof 'Jllbved)t uon 9Jiain,^, Forcen ben Ifl. Cftobev [nid)t: 1. '•JioUeinberl 1019, Uerll)eibigt; Lutlievus .stiipscrat, iios non tcneii ad coiititoiuluiu pcixata caiiitalia nisi nianilVsta. sentiens manifpsta, quae nobis confitentibus essent nota. Id quidam sie intiM-prctans, quasi manifpstu esspnt qiiap palani psspnt adiiiissa .■ vncifpi-atus pst miris uio.lis in rp non intpUpcta'. Dgl. nnd) beffen Sdjrciben nn (>iottfd)nlt :Hofemnnb, Voluen, ben 1«. Cftober V>20. Sevtuerfnng ber fteniigtlinnng liegt nnd) (frf in Viitl)er?- Vel)re, „bo* ein l)etlid)ev pviefter l)nb uolfonmuMi niiid)t, inie ber bnbl't Im cibfoluiren fnr (lein unb fd)idbf'. ,((nn^ Don Cbernbovff antlnortet: „Xoctor l'nt()er lernet fiift in nüen feine)! bnd)ern 'Jlbliiä, nl-5 ber nnberft nid)t« ift, bnn nndjlnffnng gntter luerrf ber pnefj, in elnfferfte finfternn? ber' njet)fen, nnb unfer frenlj n)iff «n? nel)inen, nnfere fnnbe mit bolbrengnng gntter toercf nnfetilgen", nnb nerlneift nnf 0'l)riftns, „ber nllen prieftern ()ol)e^ nnnb nieber-? ftnnbe-5 gtei)d)en gelunlbt nber bie fnnben geben bnt". '-) ätgl. ben fnnf,(el)nten 2nt! ber ü*nlle nnb bn.in nnfere

(ÖefiimnitnnÄgabe S<b. I £. :!:10f. shm] bon Cbevnborff: „Toetor V'utlier lebvt, bn-- mir )mi niiff fold)e bereitnng nne glniibe)i nid)t uorlnffe)!, nnd) biirniif) luivbig nd)ten follen, fnnber ben glnnbenn in bie Uorl)eifd)ung nnb geluieffe jiifngnng nnnb tuort gottes fefiet er menfd)lid)ev be^ reitung fnr". ^j Ifd l)at ViuBernugen \.'utl)er-5 im .^-^i-ini" <1p poeuiteulia *i<b. I S. :''19tf.

cntftellt, bgl. bnju ben fed)«tcii unb bierjef)nien Sab ber 'JMiUe.

Soll bfii iifui'u Ptfiid)cii SBiincii iinb Siiflcn. 1520. 581

3lbct folt tücf)to au bcit ftifftcii uub iv'i)ftlid;cn fliittcvit ubirtinnmcu. £tlie bo, bii fvummcv mau X. (icf, ^d) üac\ i'bi'u baüclb in mciucui buci)liu," bas bic quttcr bev tivdjcu, bic bcr l'lbcl bcu fciueuu ju ßut acftifft l)at, buvd) bic ;Kouüiri)cu bubcu lucibcu üovirf)tuubcu, uub bcm bcutl'djcu iHbcl aljo baä luot

•. auü bcm maul er|ogcu. ^30 ipiid)t mcl)u (Ycf, id) iiuU uit, bo-j bcm "Jlbct lucvbcuu fol. Taucf ()a6, bu fvumcv 'Homauift.

(vr ld;ilb aud} mcljuc l)offait, boo id) mid) cv()ebc ubii bic l)cl)liftcu Icvcr uub ßoncttia. Xas id) t)üfrcrtii-i uub utit utct^r laftevu fcl) bctabcu, lucliü id) uit ,^utiovfctf)tcu. ^\ä) \)ah uiid) nunuu'v l)cl)(irfcit iu tcl)ucm ftucf l)l)c bciumpt.

1" ;"il"t büctoi (yrf i]0 bcmutifl uuub l)cl)tiii, al-J cl)r fuvgibt, l)bcvmau ]n tablcu am Icbcnu, lafj id) gcid)c[)cu. ÄUr f)aubclu uit üon leben, f.joubcru Hon leren, lere blcl)'bt liuit rcdjt iu einem, ob id)ou fein leben Bof]C ift, iio ift hoiy lere tanfcut mal id)cblid)cr, benn bof^ leben: bcr fclbeu lere l)albcu tl)ue id) Wa-i id) tf)u, uuub fai5, baö D. M aber mal bcr lDart)ett fparet, id) erl)c6e mid)

i.^ nit ubir bic boctorc-3 uub C^oneilia, id) erl)ebc ßbriftum ubir alle tcrcr uub Coucilia, uub mo id) beüclbcn einen llareun fprud; l)ct, loil id) t)l)u andj ubir alle enget t)cbeu, n^ic ^].Unilu5 tf)ut ©al. i. barnmb tt)ut ml)r5 unb fand «am. 1, s. ^^ancl uit tocl)c, bai' l)t)riunc bcr lugeul)afftig munb, ein fel)ubt bcr h)art)cit, nuä bcl)bc tc^er ftrafft.

2u (Sr 3cugt crfur, ic^ l)ab gelogen, ba id) geld)ricbeu, mir Ijabcn t)l)m uit

augepotten bie bifputation:''' bas ift and) uit alf,50, uub allii5 ma>:' er in bcm felbcn t)rrigcuu bud)liu fd)re))bt, Inic ftiol baä l)ic ,5ur fad) uit bienet, uub fein mutmil nur urfad) jn liegen allcutl)alben fuc^t, id) molt i)l)r and) luot finben auff t)^n mit ftieuig fnd;cn.

2.1 S)aö id) 'i?epftlid)eu prad)t bab angriff cnu,^ tbut mel)ucm l)ern Soctor

tDcljc, uub fd)rel)bt Oiel, inie bcr iBapft [50 fd)led)t fid) l)alt iu bcr fammcr unb baf)et)mcn, gerab al-3 l)et id) gefagt, er furct feinen prac^t alle äugen blicf. atOarumb lagt er uit and), bao er imrft pm bei uub babt ift? 0 bu faltcy entfd}ulbigcn unub tolpifd)y l)cud)leu ! ^d) t)ab üon oier taufeut maulciin

30 gcrebt, lüie, toen id) gefügt "^ct, ba§ etlid) achten, fein umba 5öapft loillcn

1 uBcrtommcn B iUiexfomraen CUE 2 büd^kin Bf bucl)lcin DE 0 titc^eii A gut 1) 4 BEtji^timbcn BCDE 0 cttgocjen LSiU(Jict)lex] A „ciitjogcn" äüitterib. uub ^cn. ■Jluög.

roöU BCUE 7 l)oi^fiatt BCl) cil)cb D über B übcv CDE S 19 bcLabcn HCDE mct)Blicf| nit D 9 juucrfei^tcn C ^ct)tig[eit nt)C bcvümpt BUDE biemütig 15 bicmutig D

fütgibt BCUE ijcbcrmau BCDE ju U 11 l)anbclEn L) ^onbtcnt E nit Bom leben BCDE

fnnbet Bom Icvcn E 12 leben böß BCDE l:i niol E tl)üc icf) C U ober nioU E ..id) ergebe mi(^" bis „eoncUia" S- l'> Uk^i BCUE !•") über B übet CUE 17 über B über (DE 5(Jautuä tfiüt U tl)iit nürä U fant C 18 foul CUE nie roec BCU lugen^offt BCDE

I9baibU gefttofit C '20 ^erfür BCUE gcidöriben Ijob wir CE 22 bu^le^n B

budöleljn CUE 23 jüi^t U 2i t^ut U rcec CU 2b nodct C nodit E Baben C 29 töttJiicö BCUE 30 jc^nb E

') „-Ha heu d)vii"Uicl)cn X'lbct" \. S. 4-52. -) (ycf beruft fid) in teincr Sdjrift nuf

äteileii iu !i*ut[)erj abriefen, \. Ic 'ißcttc I 2. ;31«f. unb 5. 171; Bgl. bofelbft 5. 371. ^) <B. 420.

582 S^'on bcit neiitn Lftftjc^en SuÜcii unb Sügen. 1520.

9tom tci^lid) mcl)r bau ,5tocii|tg taufeut nmiilpfcib ^ t'tekr ßd, mic^ fic^t nit an, tüte ötct obbcr lüciiig bcr '^apit prange: lüftet cv ijljit, er Ijatte f)un= bort taufcnt mniilpferbt. .^ic foltiftii mid) ftraffeti, bivj id) fing fold) pradjt ubir itiifer ftifft, abet iiiib arm leiit gal)t; l)ie loltiftu bcn äjapft eutidjiit- bigen, auff bcr ftrafj bteljbeii, nit ineiiic liant l.ul)eu, luo bid) beiu frcüel ■=• leret l;l)()eii. Xu bift ialfd) l)m berlu-ii.

la-3 id; ba-j fai^i'unitiit bcr luci)l)uiig nit Ijaltc, luie [ie co I)alten, l)ab id) gtiug bclücrter urfadj 311, unb (id fanipt allen 5Homaniften foEcu mir nit Ipcrcn, baS alle getaufftc mcnld)eu pfaffi-''i K'i» : ^'i iDdiffift, ha-i bie idjiifft i.iüetr. i.y. ijo [crct i. 'Ikt. ij. 'J!od) fauftu bein liegen unnb gotlidj marljeit ftraffen m nit laffen.

Xa-:- id) nit gerne fc()c bie leider norprcnnen,' fpridjt cf)r, id) furd)t ber l)ant. (i'l) marumb trend)t bcn ber frcljc l)elt iljt l)nij floftcr 3U l'cppljrf,- bcr fid) für nicmanbt, and) für allen teuffctn nit furdjtenn bcrumpt mit fdjrifftcn nnb fd)rel)en^ '^d) l]ait, ha-i tcl^ier norpreunen bal)cr tum, ba-j fie fnrd)tenn, fie tnnbenn fie mit fd)rifften nit nbirlriiubenii, glcid) Inic bie papiftcn 3U ;irom, lücn fie nit mugcn ber luarljcit luiberftan, luurgen fie bie leut, unb mit bem tobt folüicrcn fie alle argument. Gin fold;cr öurfcdjter ber luarl)eit liu're meinu boctor (id and; gerne.

ilH'ljtler fd)rel)bftu, f rumer nuinn, idj luoUe beu frib bred;ern unnb m morbcrn räum madjenn, ba iä) gelerct Ijab, ein (il)riftcn mcnfd) fol fid) nit tücrenn, uod) fein geuummen gut loibbcr liolcuu.' 'iCHirumb ftraffiftu nit mottfi. s, 39.(?l)riftum, ber baffetb gelerct l)at^ luarumb flagiftn bau, id) erreg beit '.'Ibcl unb fdjlücrbt luibber beu bapft unb get)ftlideit ^ Inarumb fd)rcl)bftu nit uud)^ fern bel)uc bud)le ^ äl>en bid) mit bcl)ucr bulle ein lanbc<l)er l)et l)nf] itniffer a obber fcrder luorffcn, lueUt id) fagcn, er l)et bir rcd)t tl)au. illic bunrft bid) uu^ l)ab id) nit offeutlid) gnug in mel)uem bud)linn gefugt, baä U'cltlid) fd)merb fd)ulbig fei), bofjc juftraffcu unnb frume yifd)ut,!euu ^ * gebt bod) bac< ganlj bud)lin bal)l)n auf], ba-j bid)o and) gleid) üorbreuffit, nod; biftu f^o

2 „obbct locnig" fdjU IMDK :j foUcft bii i;(l)K jolcf) 15CUE 4 ut)cr 15 iibci: CD bctüljcr E ioltcftu IJCDE .') bin t«Bcl E (i Icrct jic'^t F. S gnüg 1) uviadjcu BCDE ,.ju" fct)U IK'DE (id itiitt ]ampt I". füllen liDE 0 luuvcn C lucljffcft HCDE l'J licr= prcnncn i'])\'. i:i (rtjc I)cU l'. Ijcljt lU'DK VcljptjiBt CE U für nicmanbt Ht'DE

für allen IICDE 1") ueibvenncn ('l>E bo linv I'. fem liCHK Ki [iinben liCHE

iifjctluinben IH'Dl'; liapliftcn (' jitSiomD 1 7 nii'ujen BCDE luibeifton C 1 ¥ jolrfjet liCE 19 aud) gctcn C 'Jü mbllc HCDE 21 bnä icf) E 22 w&rcn C luevn 1) genommen HCDE gut D ftroffcftu 1!C1)I'; 2:J ftagftu BCDE id) erger E 24 \äfxttib\t bu C nuä)in CE 2.5 6ÜUc D 20 geloorffcn CE f^on C 27 gni'ig D nicljnen Iindjicin BCDE 29 tn'idf)= lein BCDE glid) E «orbvciiffet B »crbrcüffet CDE

') Ügl. 3<b. 1 2. ti21 nnb bcn :!:i. Snli Slulle. -) 'Jind) bem abriefe StarU

uon *)Jiiltili an .«nvfürft ("^riebriri) l'on i2iid}|cii, ben :>. Cflober 1520 (f. niijcre (^inlrilnng). Ijaltc (*d firi) in Veipjig ino .Ulufter ,^1 bcn '4>'"'li't» flcflüdjtct, ba man itjn, „nid)l angcfcljfn boa ©clcit nnb feine Üiiük", bnrd) öffcnttidjen Vlnjdjlafl bcbroljt Ijalte. ') Ögl. weite blb.

>) <B. Seite 40'J.

Soll hon iifiu'n Ptfifd)«! S^ufttn iiiib Siugen. 1520. 583

bltnb unb fidjt'i lüt. lifidjts befte Wmc\a fol ein ijgüdjev leljben a,mali iiiib

inuccf)t, bic iibiitcit jol aber braiiff Umdjeu, bn-j iiiemont iiiuedjt cicid)cl)c,

uiib ob niemaiib fUi^e, fot fic bod) lucrcu, lue fic tan, fitjt unb luel))"], mic

luol bcn unlioltnntmcn fanct ^^.^auhiö t. (ioiiiit. Di. iuleifit, bao fic flagcn, i-e^-fi.iff.

abei- er lobet uit, ja ftrafit-? faft iet)cr.

Xu luel)i)ift, mein lieber yiomanift, bao bu in ber tjeljliflen fdjrifjt eben |>Oie( tauft, aU ber efct auff ber lijrcn. In uormodjtift uit brcl) 5el)lcn (Jt)rifttid) auf.jteflen, unb gtbft für ijbcrman yirid)len, leren unb tabtcn, ^Humift batju unnb fd)rel)bft in alle luett, bn tunbift altio auf^loenbig unb flcpraud)ft feiner pud)cr. Xu borfftift bec- .Kumifj uit, man fil)t co uxet)r hc^n bu fllcubft, bas bu aUts an bndjer fdjreljbft unb ierift: tuen bu bic augeu fo flci)ffic\ in bie bnd)er feveft, aU bu fic auff bic ncncrcaä üeuereis ]u l'eljptict t)affteft, bauon bu fd)vel)bft gen ^sngolftabt,' unb ber truurfc bidj meffigift, f.p mod)ftu ju le^t ertenucu bcin falfd) uuflclerct t)er|, muub unb fcbber. "^d) t)offt, 6^ fott bl)r and) beifer fein, bu l)cttift ein et)elT)cl)b, bcn ein fold; bcrumpt fcuft^ lebcnn, Joic luol bu nüdj uorfpridjft, ba-s ic^ foldjen clenbcnn gefallen prieftcr bie cf)C scratten l)abe,- bic l)()u t)^r 9iomifd)eu tljranncn unb fect morbcv gc» nommen ()abt loibber got unb rcdjt, unb norf) furtjattet .5U groffcm üortcrbcn ber fectcu.

Unb liien bn uit nctolid) oon ^Kom tummcu lücrcft, toic funbcftu f^o unüorfdiampt fd)ret)bcn,'' bas bu gteubift, ic^ tjabc prcbigt, frumc ct)leut mugen nit ielig luerbcn, bau fic inctcn burd) l)()re frnmteit tu tjoffart^ .Sjoriftn cv, lieber 6ct, luiltu t)l)e tugcu gnug Oon meljnenn prcbigten l)oreu, grog ben

1 beft locnigcv BCD bcftermcuigcr K tjegtiiiöct C tjctlic^er K gluolt CK 2 obertc^t BDE o6crlat)t C bavaun BCDE :i jot jic^ bocf) V,n>E luovcii C lucvii I) loa C (ic^t BCUE

tijet)6t C 4 uiiBoltommcn E jaiit C ij. Koiint. -VBCDE loku uiijcvc .rtorieftur) .jutajfEt BCDE .-) ieei C fcr E r, loOjficft BCDE Somonift D 7 Icljrcn BCDE Dctmöd^teft BCDE

bt^E 8 für BCDK qcbctman BDCE jutii^tcn D Sumcft BCD Siömcfl E ü botjü BCDE j^reifieft BCDE lünbcft l'.CDE gcbradjcft B gcitaudjcft C gcbrutf)eft D getrei^eft E

10 borfttcft BCDE bed Sonics BD bcä 9ioni<S (' bcö Sömeg E fi(^t BCDE glaubft BCDE

1 1 on bücket BCDE Icrcft BCDE 12 tcrlcft BCDE iv. l) i^cDpfeig BCDE 1 :i jc^tetjbEft E mcijigcft BCDE mo^teftu BDE mhätkit bu C 14 unngcicit BCDE LS boilcr C ■getieft BCDE ecWcljB BCDE jotcft BDE »cxjpri^ft CDE jölificii BCDE ptic- ftcrn BCE ptieftercu D 17 bic (Sc CE genomniEit 5anb E 18 füt^altet BDE füt-- bottcii C ju 1) »ctbctbcn CDE 2(J tonimcu BCDE liiiibeftu BCDE 21 un»Et= irfiampt BCE unwrictiQmt D 21 gtaubcft BCD gtoubcft E ic§ t)ob D cljelcüt^ BD mi'igcu BCDE 22 ftümbtcit BCE ftümlatt D .^jöreftu BCDE 23 liegen C gnüg D picbigcu CE

') l'ut^ct meint (Stfg «rief an (äeotg -ÖQUcr unb gtanj »utcfl)atb ,p Ongolftabt Bom 1. 3iiU 1519. -) fSd I)nttc in ieiiiei: „entidjutbigung bc^ eonciUi ,5U eonftanj" gcfagt,

ban „ßubbct fic^ aufi eignet gdoült Dotmift bi)e prljcftcr mit l)rcn föcf)cu feufnmcn ^ugetH'ii". 3) (frfe Söotte in icintt eben nngcfüt)ttcn Sdjtijt Uuitcn: „.'iod) gtculidjcr ift, ttic glaubn)ir= bige petjon anfecDgcn, Sic baben c^ uou i)m gcljöttl) in ber prcbigeth, bo* ecleut()e, bic |'tctl)e ec unnb ttetti einanbev gcf)nlteu Ijctten, niodjtcn nidjt ietig tocvbcn, ban fie über nl)emen fit^ bes unb fielen in iiuffiutl)."

584 Soll bcit iteiicii C^diidjtii S^iiUen iittb l'ügtn. 1520.

iHabcn' 311 Cclipjjct uiib barfiiijcii ofaiciUaiitcn- neben l)l)m, niib alle bic bind) t)f)n rebcii uiib fdjmjbenn, fjo miit baö topffcn fein >uie bic fnppcn.

Dn liicl))fii"t lind), bn^ nb(nl] fein nnh nnb bcv bnn al-i ein ftinf? mit lieb nnfftinncbnienn fein, nod) mn),5 bein mnnb nnbeiy reben, bcn bn gebendft.-' l'Ufjo tettcftu ]n Veip|d anä) mit boctov Carlftab, ha id) bic^ 3nm elften (cict eilennen.

fd)m)lift and), baä id) bem '.i^apft i-jcTiorfam ]\i fein iiortnivff,* fjo id) foöicl mal t-(elevet, and) bofien pvelaten, ja bem Iniden tjel)ovfam jnfein, S30 Ijob iiiö biffcy SBapftj peifotr' nod) nie ban mit ef)vcn gebnc^t, i^onbevn in gemein non bofien i^epften nnb fd)eblid)em bnpftnm gevebt, nber bein art fol ülfo mein luoit uorferen.

tonnbert mid), bav bn bid) nit id)emift in bein l)cr^, baö bn mir anffindift, lüic id) Inolt gern fcinn bettet ovbcn fein," f3o filinb unb tot mad)t bid) bein falfd)er fiaf], ba§ bn bas in alle loclt fd)veibft fnr ein felievep, f30 bu bod) iuül Uiel)ifift, ba-j fidj-i anbei-j l)elt, nnb i)bevman bav betteten nit fui; gut t)at, auc^ bic bettet mund) felb: bn etcnber menfd) luottift gerne anff mid) laben bie bettet ovben.

Xa-j id) löibbev bie Snrden triegcn üurtDirff, bif3 ba-j luir liorl)l)n fvnni lueibcn, nnb bavnad) mit goti-5 fnid)t an fic ^il)en,'' fot mir niemant übet

1 Se^p^ig ßCDK 2 luivt bcv Ijofcii jcljii liCDK o iuci)ft IJCUl-; 4 aiifiliu^

iiEntEii U jeljnb li ö Sllfo rebeftu C fietip^id BCDE boctott E Sarolftat C 7 ju 1)

ucvwivf CDE S iiclcrcl iiab, oui^ K U „iifi" fcfilt E lii tiQtJftuinti liCDE 11 ucv= tcvtii CUE 12 Idjcuicft IK'DE 1:; niifivupfu'ft 15C1)E 14 jdjvcilicft Lil'DE 15 fo

bod) bu tool 1) Weift IJCDE Ijebcvmau lifDE K; gut miiiid) liCDE tooltcft IK'DE

gcvn t' 17 Iiettet iubni liUDE Is ucvlDufj ('DE 19 bovuocj E gottcs jordjt liCDE

') .ficriimim "liabc, XDiiüiiitam'VOvbi'iu>, du i'vbittcvtcv Wcgitcr i.'iill)i'iv, btv iibcv lutnigct offeii iKtliorttat. -) ".Uiigiiftiit Vllln-lb. ') fi-rt t)nttc, ubluol)! er crtliivh', bnf; iiid)l

aUi'iit ^'utl)ctii, joiibctu lüden ftomiiu-u tUjriftcit bcr l'iifjbinud) bcr „".'IbUifjjiiiiiiiilci:" iiiifjfrtUcu t)abe, bod) be()auplct: „2cn nblof-, aü% reblidjev urfndje gegeben uon bem, bcr bnc- gelmilbt t)nt, ^iiöornidjtcii unb uiinüh iiu fd)ntieu bcn frummen 0'l)ri|ten floie er |l'ut()erl tl)ut), bie fid) ge: Inierlid) bcn felbigen tiueutiifiil)tu fd)l)deii, Mi anne inueiifell ein lirvig, l)orfuvi)d) , bofte mel): nuiig", ligl. ben 18. Snij bcr iJ^uUe, uub liu'iter Vuttjern liovgeluorfeu, ,',bn-} er fugt, tmiiu jnl bie t*()viftcn lernen, biiC' fie ben 3*nn nu'l)r lieben bau fuvdjten", luübci et ben 24. Snl; ber itfulle im "Jlnge ()atte. .Hun,) uoii Cbcruborff liertl)cibigt Ijier ben Iliefuruintür braftijri) nlio: „3l*et luultc jeiue erljuel) , bnrmit i)nie iciit lei)p uou bem jjeillidien tobe errcbt luurbe , nid)t mel)t lieben, bnnn fotdjten? ®o bnuu ber U^nnu und) mtl^nig gciftlid)r red)t ein crjjnci) ift, biirmit ber meiiid) Uou bem eluigeu tobe (einer jeden entlebigt tuirbt, loer nl)n fo uervifd) jeiu luült unb fein geiftlielje erl^iuel), ben *i^iiuu, uiri)t md)r lieben bnn fordjten , ber bebuvffte mit büttor (?-deu ein-> ecntiu'r-! 'Jiief)liintl!." '1 iiidleid)t itndl l*rt nnf bie Siil^e £. -"iT."« nn.

■'■) C-rt Ijatte in feiner 2fl)rift gefagt, bnf; l'utljer ben ^-nipft „mit nugd)urten leftevliuulen fdimcd)!. bot bod) feiner verfon l)iilben ein frummet l)erve ift, lluub beffcr-j leben-;- bnii Viibbcr". ,*inn,< wem Cbernborff bemerlt bn,in: „äüolt got, bn» (fcf Ijictinnen, nl-;- jnnfteut feine geluonljeit ift, nil t)c>ud)dte!" ») ä!gl. S. 42 unb biiju ben 41. Saj; bcr »ulle. ') «gl. !8b. 1

S. 535 nnb ba,in beu :'>1. £n|i ber i^nlle.

SSoit bi'ii iii'ucn Pctiidji'tt S^iifltn uitb Sügcn. 1520. 585

aufwiesen, bcii X. ßd, bcm fein lieb iiorf) liift ]nx luarl)cit l)m (lei^cn ift. ^d) iag, and) iiod),' bcr V'lbel fult mit bciii fdjlucit brclju id)[al)cii ^u ;Koni in aUc, bic C'j mit StjUicftcr - t)altcn, bei bo fagt, bci-j bic l'djvifft )cl) iintcv bnii '-Bopl't, uiiiib bcv faapft foi uiuicftrafft blcljbcti, ob er gleid) bie lüctt gar jum teuffet füret. Sold) Icve iiiib fpnidj l)ori|"tu erbar (5l)rifteii mau gern, bic fein bir tut fcljrifd), bn )d)rci)bi"tu iiidjt'j loiber. ^sd) mni] bir aber einer fein, boiS id) bir unb bel)nio glcljdjen Unbberfprcd) in foldjen teuffclii'djen leren.

^ä) l)ab and) fafteii frei) gemadjt:' bao bat fanct $aul ttjau, unb uiti ic^. -.Jlber Inao ifto uninber, bav bin mid) anlengift unb fd)mel)i|'t, \vi:\\ bn fanct '.panl unb üljriftnm lefterift, unnb bift bennodj ein erber frum (Sf)riften man?

D tuie tuetimutig biftu, armer mcnfd), Inie fuct)ftu ^^n unb f)cr, beinern net)bl)art jnliclffeu! Spridjft, id) \üoli nit lel)ben bie Sd)otaftieO'j, t.joubcrn bie (i'celefiafticoij, miberumb luoU id; bie (yetlefiaitico-i aud) nit lepbcn, iht ben bapft, itit nit ben bapft, ii}t (ioncilia, i|t nit (ioncilia, fjonbcrn luollc nur mit ber fdjrifft gel)anbelt [)aben. ^d) bit bid) nmb gottis iDillcn, mein lirt'cr (i-tf, luaä ift bir bod) mit foldjen offcntlidjcnn lugen bel)olffen, ba bu Ivol ttiel)ffift, hau anbcvS ftel)e'? ^JJccljntftu, bas ic^ mic^ fuv be^ncn lugen furd)tcn werbet ober bcltiftu bafur, bac- eo bcftaub l)aben fnube, ob bu ein ftudE Oon bcm einfettigen tiotcf mit beljncu lugen betreugift, bir ein gefd;rcl), mir ein fc^mai^ juridjft?

S)u baft uor bifjcm ^ax. ju Scl)p|ct in ber bifputation aui^ allt-3 mit liegen unb trtegen getrieben, tote bu inol tüet)ffift, unnb bcljnen rum gefudjt, and) erlangt, loo ift er blieben? bu ftl)ft, hac- got, ber bie toarljeit ift, iuibbcr bcinc lugen ftrcbt, nod) Ijoriftu nit auff mit Ingcnu rtibbcr l)l)n auftürmen. Cf'ö crbarmpt mid) bein, unb bit, lafj gnug gelogenn fein, mein (Sd, hai- bid) got ,5U leijt nit ein auber-j fel)en laffe: bn lauft mir nit fd)abcn, tl)u wa-j hu loilt, bic lücil bu mit lugcu umbga^ft.

1 „tuft 3UI-" fct)tt BUDE .5 @otc^ UC'DE \\)tüä) tjötcftu BCUE 6 fcfecri(c^ BCÜE i^rci)6cftu BCDE muß IJ 7 bcincä B(_'1)E ttljbcr jpxicf) E fötc^cn BC'E tcüffc=

tilgen BÜE 8 fvc»)9 BE jaut C tl)Oii C 9 antcügcft BCDE jt^meficft BCDE

10 iont C Icftcvcft BUE loftcrcft (' bcniio^t BCDE erbar BCDE fruiiib l' friimmct E 1-J armen B 13 roott BCDE Scoloftico^ C U toöU BCDE flegt ben CD l)c§ ben E

1.5 qc^t nit ben C l)c^ nit ben E ^c^ ßoncUia, qe^t C Ijcij ßoncitia, tjetj E ttioUc BCDE 16 gottcä BCDE 17 jölc^En BCD IS H)cl)fieft BCDE ftcc C ftet E »Bleineftu BCDE

für BDE »or C 10 l)lieUeftu BCDE barfür BCD barfüre E !ünbe BCDE 'Ju 6c=

treügeft BCDE 21 juric^ft D 22 ju D 2et)pöigt C mit tügcn D 2:! iDetjffeft BCDE tum D 24 erlonget C fiil)ft BCDE tjöreftu BCDE mit tuflcn WiberftUrmcn C

27 äüte^t D

') 2ic§ l)at Scjug auf iidi 3Bortc: „l*r [Cutl)cr] Inil ben bcutjctjeu nbct l|ejcn luibcr bic ptiefterfdjnfft feu ;)iome". ■) Ätlucftcr '^■tietni;-, f. Seite ooO. ') (fcf luarf Sutbcrn

Uüt, „ba^j er bic (iljriftenlidjcn mcjjigfeijt uorjdjledjt nnb bie jaften frei) madjen Isil".

586 Son ien neuen Pdijt^en SPuUen nnö ßügen 1520.

Ge muf,^ neben h\]x a,ani} Sel)pljcf mir fleljentyiifj i^cben, bac- icf) mid) oUtjeit nnfj bic fdivifft bciuffen Ijubc, nit bic boctovca öorleugnet in allen ftnrten, innberii bie \vn[ fie ,yiUH'l)(en c-(Cl)vvet l)aben, luolt unb mit id) fic nit in litten ftnden tjalten, nnnb tim id; einen ftaienn jpind) bei jd;rint t)ette, bo luott id) allein loibbei fic üEc ftct)en, f^o fie anberü fdjviebenn. S)if3 fein mein movt gelueficn,' mic bu nit Iinu^tcn fanft. 'ikid) fd)vei)bftn unb fdjveicft in atte melt, id) moU alte boitoieü bürmerffeu unb allein anff meijucm ji)n ftet)eu, on alle fdjvifft nnnb fpvuc^, unb madjft auf,^ ber pavtieular ein uni= ueifal batjn. ^xaa, bein gemiffen, mic cvfiar unb vebtid) bu l)l)vl)n t)anbtift, fnvd)ftn bid) nit ,5um menigftcnn fnv ctlidjen \;el)pluid)en oien^

',!lnd) idjemiftu bid) nit mir fdjulb jui^eben, id) moUe allein ob ber t)el)= ligcn fd)vifft Ijalten. äl>ie lanftu bid) felb t)ol)cr fd)met)cn, han bas bu, boctor ber l)el)ligenn fd)rifft, nit allein bid) beljniu I)anbt>iH'rct-3, ampto unb tittel'3 id)cmift obbcr furdjtift, fjonbern mir ba-s für ein labbel ^umiffift, bac^ id) in bie l)el)ligen fd)rifft mit.- ,^a id) mel)f,5, Wo bid) ber fd)ud) brudt, bu fanft nid)t3 in ber l)ei)ligeu fdjrifft, ba-j mel)f,5 id), unb r)et)jfift bod) bottor ber l)el)- tigcu jd)rifft, unb jurdjteft bel)iier el)rc. Sarnmb fpietftn mit bieten ber lerer namcn, bau man bein iu ber fd)rifft unmiffent)eit nit merden fol: bcuuod) fol bid)c> nit l)elffeuii, bu, 3?apft, boetorcv, lümcilin, numfdjen, engcl unnb tcuffel, füllet nnnb mnifit in bie fdjrifft nnb baffclb urteil empfangen. Sco unb tein Qubirfi Inoltiftu mir bic t)el)liflc fd)rifft ntf.jo iu bm minb fdjlatjen unb bie boitorCiS nit bnrd) fie rid)ten laffen^ ^Jlod) nit, lieber lS:d. 5il)c ba, l)t)rau)j fanftu nu'rden mein nnbeftenbideit, mic id) it;t boetorcy, iljt nit boc= torcö, itjt bapft, i^t nit Bapft l)üren mit. ^sd) mil bie fd)rifft l)aben auff» aller beftenbigft nnb ;uni erftcnn, 'Daruad) allio auber uebmen unnb laffen.

1 £el)>)^ig C,' fli'jciigiiiife li"K SCicügiuife (-' -J iH'rufict l!tl>K ucvlcüaiiet CDE 3 „fie" fc^U IJ lueljlcn 1) .") ftcenCD ftcu E (i U'iiaiicn r unb idjvctjft 1) ' 7 »oU BCDE Bcrwcrffcn (DE s ftfcu (' ftcu K fpvüd) HCDK 'J borju BCE bovfeu D Sic ©c=

fammtouiflobcu .jicljcu „bolju" ju bcm folncubcn Salj, inbcm fic üoiftev ein Jlomma ober einen l'uutt jcjjcu I)oublcft liCDE lii füi ÜCI) füv K 11 fdjcmeflu HCDK .i'tnct'C" 1>

wölk IK'I'. luül 1) Iti fdjvifleu D touft bu C l:i l)cilflon Hl) bcincc- tiaublwcvrfc-i 1«;|)K 11 fcfjemcft IK'liK füvcJjlcft IM'UK jümiücft HDK jumcffeft C i:. l)ailflcn l> Wa C

frfji'id) 11 h; liailflcu II l)eiffeft KC'DK Ijaitflen I) 17 fiicljlcft l> is in uievcteu C

bcnuodjt li( lii; -20 fuUet HCl) jöllcut K muffet HCDK baffclbin lUDK cin))fal)cn E

•21 anbcrfj IJDE anberft (' luoltcftu ÜDK luclteftu C „nlfio" fcl)U liCDE -J^f. „ijcljt" ftatt „i^t", ober „i^t balift" au-jgeloijcn iu c 24 auff oUcv l> uffä oUev K '2j 2avnod) E

') iügl. S8b. II @. 278. ■-) gd£» äÖotte iu feiucv „C<utfd)ulbiguiu;i be* C^undlii su

Poufliin.V' leinten: ./Jlnfeiififlid) iiiiben fic fnv, nnbevn luünevfitct loetoveo U'ffent iillein 2A)0' liiflicL'-^, bic iu bcv irf)ucl iieleficu Ijnlu'u, Sie luultcn bleubcu cuui Cv-tilefi(i|tiii->. mit benn biHtinn ber fivdjeu: l)ej)t, \o fie fclien , bm fic l)r nialjiiuiui nidjt eben iu cvl)iilteu iiioiieu, fo Intfcii fie jung unnb nit bmtote-; fallen, luoUcu bo* in olle bing nuft bev Ijeljltgcu gcfdivifft bclucrt tuevbc, unb fjo in bic fuvbtndjt luiitbt, fjo lievveiffen fie bic und) »jrcii gefallen. Slnfang-j nnbcthjotff et fein leve beut ünbft, ben et feer lobt: l)el;,t luelid)! ev luui um nnb td)ilt un."

33oii bcit m-ucu 6cfijcf)en S^uUcii itnb Sügcn. 1520. 587

tt)a§ miff) bic fdjnfjt Icrct, co l)a6 gcicfjiicbciui lucv bo looU. 3i^ ^il fel)ncn mtnjftci t)abctui, bcii mir einen, bcr ()cl)nct Cviiriftuo i)m l)i)nu'[, luic er nns wiain) :3,io. allen geputten l)cü, alle aubcrc luil id) für mitjrfjnLier l)aUen.

Sarnod; lun» bii üoa bcn fcclcn l)m fcgfelor nnb jaitagca laUcft, la|3 tc^ faxen:' man lücl)i5 tuol in aller lüclt luau id) baüon l)alt, ca barff bcl)ner (ngcn nnb bof^lieit nidjto.

Cb aber id) nnflcbultiger fei) gctüefen, bcn bu, (imi>r, 5l.Hicray unb beine gefellcn, laf.j id) bic tei^cr unfjcr bud)cr urtel)llcn.- ^Knm bn bid) faft, id) gan birf', lool, '(vcctona mobeftia'-' Wa-z ha-2 tjci))";, tuci)i"tn inol. o^) i'ui"c nüd) feijner tngent, id) rnme mid) bcr l)ei)ligen idjrifit luarljeit, ba bu für flcngft, loic bcr teufel fiir bcni Crculj, unb feUift boDou ju bifpntiern anff nu'in bo)5c-j lebenn, barl)n id) balb "bin conclubirt, Inie rtot mid) für ben mcnid)cn, bao idj nit adjt, niemanbt, gut lob, mag tabbelen: id) [)off , bn fültift and) nit lang inclufibiliä barinncn fein, lücn bn auber-- nit liegen lüottift, luie bn pficgft.

3u teilt tompt er auff bau Goftnitjer (?oncitium nnb teftert einl)er alä ein red)ter 3iomauift, nelulid; Enmmcn, fprid)t, (v-j fei) bem ^o^anni Öufi unb .Viicronpnui ha-j gctei)b nnb el)b nit brodjcn 3c.* 3;ie lueil ben mel)ncm lickn l)ern fjo luljcl ift, tüil id) mein maul red)t auff tt)un oon bem (ioftni^er ßoncilio, unb fag:

oum erften, baä id) tel)ber ]n i'eljptjrf in ber bifpufation nit I)atte ge= Icfen 3o()an. .söuf^, id) luott fonft nit etlid), f^onbern alle artirfet, C^oftni^ uorbampt, gel)altcn t)aben, tnie id; fic bcn uodj itjt l)attc, nad) bem id) beffelbcn 3o^an. |)uf3, t)od)üorftcnbigenn, eblefj, (5l)riftlid)» buc^tin, be» g(el)d)en in üicr

1 »uciU Bt'UE 1 Sovnocö E 5 botDoil BCDE 9 gonb E ^cift E ujcljft bu

«oIC lu für lil) fot CE llpoftE füt BU fr CE fcUcft BCDE jul) l'JfütBC'ü for E 10 tablcu BCDE 14 ioltcft BCDE 15 »oltcft BCDE 17 tommcn BCDE

3a^onni C Is ^iclBCl)! boim BCDE -Jl Sdjpljitt BCE Scl)iiitf D nit ^at D -J-J fünft E ju U 23 BcrboniVt CDE bcnnod) »jcgt BCDE -24 ^otfjucrfttnbigcn CDE biic^Icin BCDE

') Übet bell uon i2iitl)cr iüd)t näfyx befprDd)cncn '^>untt Tjattc fid) (frf iit feinet Sd)tift alfo gcaufiett: „3d) («B Wciben, bnc- et [Suttjet] nid)t allein alle bing auff ethen umti roil feten, jimbet and) fein lytannel) übet bic butfftigeii icclcn ijin fegfelDt btandjen mil, bic et nitt) luit baä fie gelöife icijeit Bou ijtet funfftigcn fcligteit, Sagt, fie funben one nnbertas, bte weil fie abfdjcuen tjaben Bon ber pcin, [bgt. bcn :!8. unb 39. 2a§ bet Spulte', aunb bas on= tjiüeifel bet tenffel iuitidjt, bat mit fie lang in gtoffct pelin bleiben, fio teil et, ba* man bie begengtnuä, 3iottag, feelmcffen abtl)ne, batinii btiiberlid)e lieb ben atmen feeten Imn uns enijogcn luctbc". -) lie betteffenbe Stelle in (rrf-> Sd)tift lautet; „3d) gefd)mel)ge beä, loie et ßo

nnrouife ift, unlenbenlid) unb ungebultig, wan et ttmtbt ein flein roenig angetaft, mie er hu fdjmcljen, ,5niiotf)Jotten, idjeltcn uub uotleumbcn bic Icutl) gcifilid) nnb njeltlid) jjo ged) ift, bau eine bojfe fraiu auff bem graben ein nic|t funbe ublet an% rtd)teii". ') Gd I)ob oft felbft

feine 93cfd)cibenl)eit tjetöot unb gebtaudjtc babei mit SJotliebe ben 5lu^btud 'Ecciana modi'stia", tigl. ,5. 3?. beu litel feinet Sdjtift Contra Martini Ludder obtu.sum proijugnatorem .\n- ihvani Rodoliilii Bodenstein t'arlstadium &:c. It). SBicbemann, lt. Sohö''" ^rf. 9{egcns= bürg 18(35, «.512. *) Sjgl. S. 454ff.

588 33on bm neuen Gcftfc^cn SuHen unb Sügen. 1520.

f)Uiikit jaicu iiit ift flcidjiic'bcii, i)ai gclcfjcn, toitd)» aud) im bind) gotlidicn rab in brucf nuiji^angcii,' bic limrfjcit 5u6cljcu9cii, unb alle bic in offcntlid}c fd)anbcn .^niclscnn, bic c-j üovbnmpt haben.

fe fein nit ^sol)annio .'öni; artirfel, fjonbcin (£f)vtfti, 5}.*Qnlt, Shiguftini, anffy aller fterd:i|t gegvunbt nnb unmibberftofilid) belneiet, line bac< alle 5 niuifen befennen, bie baffelb leiieiin. -Jld) limlt got, id) lucve fein Unrbig, aud) umb foldjev artirfel iPiUen uorprent, juriffen, zutrieben Uierbcn, autfc- allerid)mc[)lid)ft , luic cc' boetor lugeiuu- fefbö erbenden fnnb, unb ba-j nn)ri,^ taufent l)cli]c toftet, fic muftcn all l)eran. -Piit bao id) bauiit oi^bön. Mufj erl)ebe nnb marterer anfj id)re\)en luil, beu id) bin nit fjo jreuel, l)el)ligen 10 3urf)ebcn, aU ber ^apft mit feinen blinben papiften. ^d) lüetifj, baö got in feinen gerid)teu munberlid) unb erid)rcrflid) ift, mag tnol laffen ijemanb redjte lere Ijaben unb bvob erluurgt luerbcn, unb bod) uiemant luiffen, Wa-i er mit l)l)m machen teil.

Xarumb fag id), 5ur rebtung mel)nf5 gemiffeuv üon bcm unfd)utbigcnn n Ulli, fegen alle, bic fold) ortirfel Dorbampt bulten, bae fic linffcn follen, mie fie Gl)riftum felb-ö leugnen unb uorbampncu, unb boetor (^-rf, ber luol locljf^, ba5 fic unrcd)tlid) üorbampt fein, bod), in bo» lüiberfcrf)ten Eummen, fid) fdjemet bac' tüiberfpiel jufingen, loolt che alle tüclt mit feinen tugcn oor- blenben, ba-j nur iein ruut unb cl)re beftunb, el)e er bic H)art)cit inolt laffen 20 rec^t t)aben. (i-j ift luol loar, bau ^oi)an. .öufj cl)c oorpront ift, ben ber iapft ba ift beftctigt:'- baffelb ift eben bic f lag, baö bic buben ba regirt ()aben mit t)l)ren opinion, e()e ein rcd)tc orbnung bc-- bapftumb-j gcfd)cl)en ift.

(fr cntfdjulbigt aud) ben 'Jlbcl, ber, unb nit bao ßoncilium , ben felbcn .feu)} unb ,'r)ievonl)mum fot Oorpraut babcn.' ^Jicbcr (Jrf, ba-j ift in meinem i'.s

1 Ktl^S nun K •_' aufj gangen ift, bic K ju ficjcügen D n jctjonbe liCUK vcrbompl Cli 4 (Sä {inb K .5 on luibeiftofelitf) Dl". 6 Wer D 7 jötctjer BCDE DcttJvent t'DE

„juviffen" fe^Ü C aüviffen, jutiibeu 1) uffs K 8 lügnct HCÜK tünbt KCl JE 9 ,oU" fcljU Bt'DK bainiit ÜCDIC lu ufe K „iä)" fefttt I) 11 jütljebcn D .ju ergeben F,

l:! let DK IC gegen allen !•; ucvbampt t'DK joUcn 1!D1', 17 »evbompcn V Dct=

bnmpncn DK WaiBt L' lucljft 1'. 1^ ueibampt CDE fcflnb K fpmincn lU'DK 19 ee t'E neiülcnben ('DE 20 ee ev ('l'! -21 ee CE BerlJvent CK 22 lu'ibcnn I' 23 cc CE

•Jl enfc^utbigt E 2'> ucvVvent (' ueipmut DK

') t'utljci meint bic 2d)rift, lucldie ,;n '■.'liitnufl loJU unter bcin litet .DK CAV'.S.-V ' BOEMI(;.\. 1 l'.WLV.S rOX I ST.VNTIV.S. - im X>lngu|t b.unnf al-> .MüKi; KtiHECI | VS DE VNITATE ECCLE!5lAE. * crirt)icii. -) Vutl)er<- ougettnnbnifj geljt nuf folgenbc

SOorIc (ftfi-: „So borff er [Viit()cr| nidjt tiiimcjien bem l)ob|t ber bn regirt l)ab, bnn brci) bnbft Ijnt mau cntictit, uub ift .riufi unb .'Tiicrunyniu-i uerprant tuorben, ee bii-j ber nelu bnbft ift erluelt luovbeu, lau ba I)nt lietlid) nntiuii auf; geid)ü)fen unb evtuett bie geidiirftiften, bie fie ge; Ijabt l)at: bainin altü icl]miicl)t l)ic l'nbber nidjt bie ;Kcimer, bie lul^iel in beni tontilip lui tl)Uii l)Ottcu, iniibcr nt nntion bev l<l)riftcnl)eit, Icutidi, äl-elidi. ("^riinliüfiid) , (^ngellenbijd) .'(. bau bie Ijnbtn bie Ijanblnng be* tontilii luibcr bie bebft uub fetiev gefuert, iKeljdjt nud) nid)t Wenig lin idjuiad) bem tciitfd)cn nbel, bie ob beni eontiliü gel)nllcn Ijaben". ') «icl)c bic

vorige '.'Iniiiertung.

üoit bcn lUMifii (f(fiid)eii *^iiIloii uiib Viiflnt. 1520. 589

budjliu ' bcv l)orf)i'tcn üac^m eine, ba-j in bcii ncUicn (^onctliiS bcv ii^apft mit ben feinen lein fm)l)cit l)emanb (aifen, Honbcvn ,5iiUor mit el)bcn lun-pinben, bav fie nur rnnrien fetien iinb tl)nn, Uuio fic Uioücn, iinb l)£)v öutirvetT biivd) ben i^efannen, betvuiicn Vlbei aniu'idjten. isytk ber tel)i]cv 3ipuinb nnb

s fnvften frei) bnrfft Ijanbeln, Unc er e^ l)m fljn l)ntte, es foltc (ioftni^ iinb S^iifel Uiol oiel anbere (ünuilia, nnnb ben ln(\enl)affticvn ^Komnniften t)lir ubirmntirte ln'j.ilieit Uml rieluenic-icvt Uuivben fein.

Dtiiml) lennt boetov iS-d aber mal, hai C^oftnitj ein frei) (ioncitium fle= liiei^en fei),' nnb id; nit nnbiUid) nad) einem frel)eii (s'oneiiio ftveb, bavinnen

nit allein bie aller nnfleleretiften bi)d;on nnb t^nibiften, toUiiten 3opl)iften, h)te 3U (^oftnilj, [^onbern aud) öornunfftifle, crfarenbe Tviirften, \'lbel nnb lel)en mod)ten mit l)m rob fitjen, 5el)nb d bod) nn bal)l)n tnmmen ift, bü-5 el)lid)e mel)bcr mel)r biblien tnnben nnb (^briftlidje fadje bai,5 Oorftabn, ban boctor (^d nnb feine mitfopf)iften.

15 'Me id) and) ncfatit, bas ^ofjan. .'öufj bao PliriftUd) C(clel)b nit c^ctialten,

fjo ifts itiar, nnb boctor tecf felb-3 nit borftat, Ina-? er onl',eli;^t in bcm lati= nifdjen flelel)btv brieff.-' t?-5 ift t)f)n .luflefaflt einii (^l)riftlid) ^elelib, al-? bie lüoit flar auf^briicf'en, bie boctor i^d eherne borbeden Inolt, 'qnantnm in nobis eft et fibe-? ortbobova cviflit'. Darnmb i)ab id)i- ein (^riftlid) flelcl)b c^enennet,

■-■0 büv ift, tnic man a in ber fdjrifft finbet. ''Jim Inebf;, mann Uml, linv? b'briftlidj get}aiibe(t fieljfj. (5^ö f)at bie (stjriftenljcit nad) nie bonn foldjem redjt Relcljbt geUiift, inie id) in meinem bnd)lin liun)tter bab aniiebüt, Sp bat bie (>briften= t)eit nln inol oierljenbnnbert o^n'^in biet tetjer nbirlunnbenn, nnnb feinen nie borprant, an bie papiften ,^u (>oftniti, bie G^rifttid) geleljb geben, nnb mad)en

25 barnad) ein menfd)lid) red)tlid) flclebb brauf], mildjv met)r ein fcbein, ban ein red)t cielel)b t)el)ffit, unb nndjriftlid) ift. Xie geredjtideit , ba X. (yd fein

1 6iici)fein lll'UK f(ati l'.C'UE neülucn E 2 fmfjcit E ijcninbt liO lofjt E

jübor D BcvOinbcn CD Bcvtiiiibet E 3 tnügcn Bf'DE tuöüen BCDE 4 ufjvidjtcn E

5 biivft D biitfien E liattc (' C anbcv IM'DE 7 iiticvtin'itise li iifievniutige t'lJE mol

gftninbeit E 8 Sarum6 !■; nter ein mal E gwcicii (' 9 iiocfj cljncm E in un--

gelcvteften IWOE 11 nnniiiifitlge C'DE evfavcnb E 12 2et)b BCDE mm E boljljn E

tomnicn BCDE erliefe iDcqticv E 13 tünbcn BCDE jatft E ticvfton CE Berftan D

Ij gfiacit t)a6, ba§ E gleib C gehalten jet), jo l". 10 Bcvftabt CD Bcvftobt E latei--

nij^en BCD IT 9lcl)bt§ bricff C .iugefacit D gleljb C 18 ufebtncfen E gevn CE

»erbecEen CDE 19 gtaljb C 20 fl)nbt E ?hin E »oift C 21 ^aift C iieift E nod) nie BCDE gtaibt C 22 iiti^tein BCDE 23 nu mol E Bievt;cf)enf)unbex-t BCDE ja« BCD jor E ubcvwnnbcn B übevtDunben CDE 24 Betbrent C Bcrbrnnt DE an bie BCDE D glaljb C 2.5 bov noc^ E gtal)b C' bat ug E 20 glal)b C ^c^ifet BCIDE

') „?In bfn d)titt(icf|cn "Jlbct", cgi. S. 421 unb S. 4:«. -) gcf-5 äßortc in feiner

„l*ntid)ulbigung jc." Innten: „lex Subbct id)Vfi)t nnv nacf) el)nein freuen 6onci(io, feo bod) in etlid) tninbert jaren m)e fel)n frelierS (ioniilinni gertefen ift, Tan doftentj ift in tenlfd)en liinbni, ba mnn ber ittoincr gemalt ober anber nation fid) nit hat börffen cntfetien". ') jn Qdi 2d)rift ift ber ®e(cit^brii'f für .(pierontjmn.^ non *^5rag abgebrnrft; (5d ftiiftt fid) bei feiner 3ied)tfertigung bei (iondli auf ben JBeifa^ ^iustitia semper salva".

590 3?on bcii neuen @tfii(f)en 3<nücn iinb ßügfn. 1520.

rcd)t (^cldibt aiiff flviinb, locre bcnnod; luol Dovorttcvt, bov iiton bvumb bn« c^c(ei)b nit t)ct biirfft brechen.

'ilHinmib tiovpvant lanct XHiupiftiuii'? nit bic fckr in '^Iffricn, Umvurnb nit .söilaviuc- unb bcr l)cl)lifien Icrcv uicl met)T, fjonbcvn limvcii balnibcr, bov man fic nud) nit am c^clt ftrnffet? ba§ Uiarcn (v'ljvifttidjc )XKt\)]t mit fetsern 5 umt) 3ngct)en, ba fam nndj fnidjt öon : Irac- aber Ijic bon fommcn fd), Wfni] man Inot. Unb Ina-j niarc bcn bhitburftif^cn, nnfcttiflcn tt)vanncn ,yi C^oftni^ not, ba§ fic mit bcm tobten oorpvantcn ^^ol)an. .'pn^ 1,50 c^vcUUid) nnmenidjtid} fnixn nnb licffen bic erben mit ber afd)en fo ticff aufjgrabcn unb in ;)icl)n nicrffcn? Iniltn e-S Iniffcn? '^]f)r gcrtiiffcn forest fid) feiner nnrcd)tcn fadjen, •» barnmb erfnnben fic ein foldjc louttenb bilbe, bic armen lel)en ,]n fdjrctfcn, ba§ bic Inartjcit mit gcloalt nnb furd)t iinirb nnterbrnrft. 9iod} ()at§ nit ge()o(ffcn, norf) fumpt bic inarbeit erfur, nnb foltc allen papiften bic tilafcn berftcn, bic ftcpn loerben nod) nbir bic l)nffifd)en morber fd}rcl)cn. ''JJian t)at nn l)unbert jar gehicf)rct, nnb l)f)c mef)r getnclirct Inivt, l)(ic mctir crfnr >■'* bringt, ba-J c? offenbar loil mcrbcn, .sonffcn fad) fcp gotlid), Poftnit;er fcp tcufflifd) gett)cfen, bic Uun1)cit luil nnb mag nit Dorporgen blcpbcn.

^ä) i}abe t)orcn fagcn ' bon '?tnbrc-3 ^^rolcfj, nnfcrm S>icario, ber ein man in bcntfd)en lanbcn einfj grof^cn namenfj nnb glaubcnS gctncfcn ift, aud) Pon öiclcn für l)el)lig gcl)altcn, Ta§ er ^ur jept in unfern einem (^"lofter -.'o an ber toanb S). 3iof)nn. 3act)flvic, mit einer rof^cn auff bcm parrct gcnuitct, angcfcben nnb gefagt i]ab mc, id) Inolt nit gern bic rof,',cn mit bcn cbrcn tragen', ift er baranff Hon einem tappern feiner Pcttcr gefragt, Piaö ba-j bc- bmi. bat er alfo gefagt: Xa ^>l)an. önfj ,^n (^^oftniti ()at offentlid) bifpntirt, $ci. 34, loR. ift l)l]nt bon 3o')finue ^Q^jovic ber fprud) G^.^cd). jyjtüi. 'i^ifitabo ego ipfe -Ji paftorcs, et non popnln-S men--", fnrgcbaltcn, bat op^i"- 'Vinf^ oornepnt,

1 glaljbt (' iiff gviinbt, rocv K bcnnodjt ÜCHI". wol novuvteijU 1! luol ucviivtnmt CD ttiot Bftuvteilt K bavumti K 2 (ilnt)b <' büvjt D biivffcn I". :i Uerpront ('DE fout lU'D ■Jliifliiftin K aion „waTiittib nit" bH „liicl mcfjr" 3- 4 fel)lt 1!( DE 4 fonbcv wos b«v luibcv E •j ftvafjte E (; uniijiiflccn CK funimcn C 7 »ore bcm 1!CI) 31t D S Bcvprcntcn C oerpvanttcn DE gviUic^ E 9 fiircn CE fuvn D njc^en C «6 9m6eii E 10 flluitjen C

iinflcvedjtcn E „rcdiien" Sw« ?lii§((. 11 jotd) E 6i(b D 12 gWalf C fovt^t HCDE

V. fonipt IICDE cvfiiv I'.CD Hnfcn bvec^cn liCDE M uicv B üCcv CDE 1.". nun E

evfnr liCDE 1(1 offenbar E 17 »cvliorgen cDE 1^ l)iüi l'CDE nnjevn 1> „bcn"

ftntt „bei" JiCD 20 »ov helitig li 23 bav uff E bapffcrn liCDE ueltevn liCDE

24 3u 1) 2G fiitgerjaiten liCDE »ernennt CDE

') llber 9lnbtea? *4.irole-5 unb 3o()nnn Sntfjnrin , bie nnrtjfoU^cnb evliiö()nl luevben, fotuie über bell l)ier berü()rtcn SSorfnll fio()e bie trefflirfje 2ri)rift Uon lli. .Wölbe, lie bentfdie 'ilugufliucr^(<oni-ireii(ition nnb jol)nnn Hon Stnupil.i, Wotljn 1S79, inc-licjoiibcve S. .^2f. 3n »oüer UlHneinfliuimung mit iinfcrcr Stelle erjn()lt l*ntl)ev bie Wefd)id)tc in feiner „lyolgrcbe" Quf „C*tlid)c I *rieue 3ol)nn: 1 niS .5)ufe" V,;i7, C*rlaii(ier "iliiäiftnbe, beutfcfje 2rf)viften, 9^b. LXV ©. 79ff. eoufl ögl. bniii nod) Xe ÜUette II <S. 49:? nnb H. -.Uinrtin l'nthet'.? lijdneben. ^etauägcgcbcn Don H. l*. Jorftemnnn nnb .0. t*. iBinbfcil, ~Jlbtl). IV ©. :i89f.

Üoii bell lunicii Prfi|d)cn S?ii[len inib l'iigcii. 1520. r)fll

ftiinb tut bvl)iutcn '& noii ^lopiidic- mcitv', l)at ,\ol)nn. .^^Qcfjnric fic^ aiiff .'Olli,] ci)iicii l'it'cl (unuffi'ii, luild) cv ',uluiv in ^^^oI)nit. Aönf^ licvücrfl ()cl)mlid) bcfctjen l)ct, iiiib l)l)ii bnri) nit Inaiiict: ba bic ift fumincn, ift-? nli.p brljniicii fiinbcn, uiib ob Uml ^uiljaii. .'öuf,? rieft , fii' >oeve falfcf), anbete bibel l)ctten ■. nit aii]o, bcn er l)et eine nniicfciir mit fid) cicnommcn, muftö bod) nit liclffen, iinb nli,50 buvd) ein fat)rf)e bibcl novbümpt toerbcn. Xa tvaxi beni ^nd)nvic bie voüen ,3n c()ven geben, a(ö einem nbivtuinbcr bec< fcljcvt] Osobmini-? .söui',. 9hl iftv Unn-, alle 23i6lien auff bicifen tag in oUev ft)clt f)aben, tnic 3of)an. .•önf? gciogt, iinb nit Uiic :,"so[)an. 3flii)fli'if- Savanf^ eS fd)ein bat, Ivic bic

1" fiipl)iitcn, tibvev iad) liorl!Uiel)ffclt, mit aller lift unb tricgeret) unibgangen unb nid}t§ am lidfjt geljanbelt Ijubcn.

B]o ift ba§ fiü ganli ijberman offinbar, baS eo niemant mcbr mag Hiibbcrfpredjcn, Uiie 3ol)^iii- 'Viii^ fi-"^) 't^^rf) "ic mit fdjrifften nbirlininben: olv auä) etlid) acta fe(b§ fd^re^bcn, ift er Uorbampt Inorbcn bcitntic^er lr)el)fv iia'^

!•■ bie 0\nnrff)ern bobcnn nntcrnanbcr brob bcrabfdjlagt 'placct? ptacet ? plncet ?' unb alfo ift er burd)-^ pUicet ber ungelartcn tprannen t)i)n geridjt, on unter- ridjt, on beliicl)f}ung, on ubirloinbung, toie id) ben ge()ort ()a6 Pon mepneni iiiftitutor 3ol)an. Oireffenftcin, getcrcten unb frumen man, inildjcn id) nu mol mag nennen, bie lüciL er tobt ift, unb idjo ^u ber 5cit oon l)t)m l)orct, ba id)

20 naä) gar luenig gebac^t prieftcr, fc^lücpg boctor, ,5ult)erben.

?lli,50 ift an üiclcn ortten beutfdje-? lanbts nod) aüjcit blieben bn-ä mum= mein Oon ^obon. .s^ufj, unb bat pmcr .^ugenummen, bif^ id) and) brepn ge- fallen, erfunben i)ab, ba« er furlrar ein tbelur, t)od) crleuc^t man gelncf^cn ift, bcn aud) noc^ nit mugc ubirlüinbcn jtnentjig taufent Gden auff einen

v.'i t)auffcn gefegt, unb fein fie gelerct, fo laffen fie fid) nod) feben unb geben urfad), loarumb 3ol)an. .söuf] Oorbampt fep. ty-ä ift nit gnug gcfagt, hü-j (ioncilium f)ab§ t^an, mon muf3 grunb ankl)gen, bie lribberfad)er ,5ufd)li)cl)gen unb und fclb ^^ubefriben, bie toepl (v !unb ift, ein 0"oncilium nuig prren. 2ro^ l)ie allen G^rfcn, fpi^cn unb rtincfeln, unb allen papiften unb yiomaniften,

30 büv l)t)r ein blat 3oI)an. .Spuf^ mit fd^rifftcn umbftoft.

Trumb bettiftu, groffer fcpnb ber limrbeit, bcin febber itiol mod)t rügen laffen unb mirf; aud) bcv meinen Inartten, ober t)ettift bie mcil bein bud)

1 uff Jiug E 2 fcevuffeii BCDE .^uDov f) :1 flereavnct E tommen BCDE

4 vicfft E ö bonn er lU'DK imgefcr l!('])E modjts bodj E ß Bcrbompt ('DE

7 iifictluinbei: li übcrlninnbev ('DE 8 uff E 9 gcfagt fjat, unb E 3fti)tt';>tt " 3;av E 10 Bevjrocljffclt CDE 11 geljanbcrt B 12 «jcbevman CUE offcnbav BCUE l:i nodj

iiit BCDE u6erl»unben B üticiltiunben t'DE 14 oevbampt CE »ovben mit fjeljmticjev E

li unbet oinanba- (' 9iur jrociniol „^ilacct/" in BCUE IG ungelerten BCUE 17 ubn= luinbung B überrainbung CDE 1 S inftitutovc E getcvtcti BCUE nun E 20 noii^ gar CE toerben U 22 iiigcnoinmen BCE jügenomnicn U 23 gWefen C 24 müge BC müg D mögen E uSertoinben 1'. iibcvnnnben CDE jiucin^ig taufent C uff E 26 »erbampt CDE 27 tf)on E mu6 D jüfdjwtjgcn E 28 mug BCD mog E 29 Sru^ BCDE 31 ^Et=

teftu BCDE möc^t BCDE rüwen E 32 ^etteft BCDE

592 3-^0" f'c" iifitiMt (ycfijdjcn Snllni iiub ^üf(rn. 1520.

ebeiibiiui Del bibcnbum mit ctiam Cflcvcnbiim bc pvimatu 5pctri ' Infjcn nii taa, fimiiiicn; mic laiic^ tvifjcftii bron? I)nt bidj bcv idjimpff (icvcUicn ^ bii bift ciiicv uiiDinfdjrtinptcr fttvti, iiiib fid)l"t, bn? biv (lot }db toibbcrftct)! , bid) in oUe jdjaiib fiirct, nod) Uiiltii nit Unti cmpfnl)cn.

^ä) l)ove aud) faflcn, jD. 6(J ifab ein bnücn mit ftdj Don 'liom mibber ^ tnid) tivad)t, bie l)()ni i]0 c()n(id) fct), btic- fic Uuil mod)t and) boctov (vcf l)cl)fjen , fo tiol [\ic\m iiiib ijittnimb fie fein fol, uub cv geb fnv, ben Icntten ba-5 raaul .yiidjniievcn, |ic fotlcn flletobcn, cc- fct) bc§ Stapft» luevdf, fo e-3 fein hiflcn fpiel ift. 3d) lnf3 C'? ntli-^ flcfdjeljcn, mnf^ be-J fpielc- in f(ottio namen inavtten , tucv tvct)']], \vai- C[oüid)ix xab befdjloffenn l)at ? {>■•:- ift anff mid) lo nod) :iid)t'J flepatuen, brnmb mac\ mit mir uid)t§ fatlen.

Dai' id) aber feftifltid) flleub, c-j fct) nid)tv mit ijvncnb einer bnlien , ift bie iirfcid):

^'jnm erften, ben mein nppellatioti, nn biv? t\em,el)n C^oncilio c^eftcEet,- ftel)t nod) unOorructt, baruber id) bem bnpft mit nUen ben feinen nid)t§ ge= is ftenbiq bin, ben allein qntlidjcn lianbel: feret er aber brnber mit fleUmlt. molan lai^5 l)er braben, bcnnodj ift er nod) nit über ben peri^, nnb U'il biemit fnr tjberman offentlid) bebingt unb bie fclbi^e ^ilppeltatio, anffv bcft e-? fein fol , i'ovneUiet baben.

onm anbern, fo ift mein fad) anf,^ meiner luiUif^cn nnterlaffniii^ mel)n» m flnebigen l)ern bcr^og fyribrid) , Gurfurft ,yi Sadjfen 3C. , bnrd) anreihen t)er (^"arol Don ''JJiiltiti, bepftlid)er botfd)afft, nnff Horbornni-; be^ bodjluivbiflften in flüt Düter unb Ijern Cvrlibifd)off ]n Irier lun1)afftet,' Unld)v, nod) nnluiber^ ruffen, mir fllanbcn mad)t, ber iK'omifd) ftnel Inerb fold) ,5trieen nied)ti3 (>l)nr^ furften nit fnr olflotjen ad)tcn ober fie Dorc(eben-j bemnben laffen, mir Xentfd)en w mnften ben l)mcr narn bleljben, fjo mcl)n id) l)bc, id) fei) nnr cinn menfd), ber nit ann ,5Uici)cn obber mel)r orten ,5n erleid) mnc^e t)orl)ornn(^ ober urteil njnrtten.

^inni brüten, luer maci-j bec■^reiffen, bac- ber bapft folt nbir mid) X". tvden befeit) tl)nn, ber feine-? fel)nblid)en offentlid)en bnffi-? flcgen mir felb-5 fein

2 fommcn liCIJK (irvfiilufii lil) gnnwcii (' sicvüiucn I-: :) mnicvid^nmptcv l'UK

4 n\d)t luitj liCDE :, mit im !•: C jo fllirf) fei) K 7 fleli fiiv liCDK 8 311--

icfjmicrcim l) jöacn UCK fllnuficn l!(ü aloubcn K 58n)ift lucvcf IJCDIC 9 flottcS liCDE 10 uff K 11 nid^t? acpültjcn K 12 q,la\ii HCl) B'oiifc E mit bencn tiiUen E

14 npficüntion ouf ba§ C appcUntion ift nn bo? K \:, inmcwnctt ('l)E Sloit „bnviitcv \äi" b\i „floftonbifl Vm" 3. 10 ffl)lt l'.CDK li; jcvt E iilunlt c 17 bcmiotf)t liCDE

is licbcvmcm liCUE bie jfltiifl D 'appeüntioii E niifj dcft li u^i- Ocft 10 19 uov--

iieWfrt 11 »fviiclucvt f'l) »cvniilücvt E 2ii 3i'ii" " nnbrvfit E auf mcincv (' mfiiico t'

21 ()crcn ()cttiOfl D Avibcviti^ i'- -2 Wiltj 1«'I)E iiff E mDovmift CD 2:! D

»errafftet (DE imwibcvvi'iffct MCDE 24 ftfil CE fuld) lU'DE 2:. Dcvflcdens CDE

bemi'ii'ii D 20 muffen E imtrcu E 27 flleidjeu (' mugt HC miifl D mSgc E

Devl)övunfl CDE 29 uier li iibev CDE .■in lirfclrf) DE Imffes liCDE

') 2icl)e iinjere (finltilung £. .^TO. ^) cieljo S^b. II £. :!i;fj. ^) %!. JJutlliii I

®. 241 f.

SSon bcn neuen Prfifcfjon 2?nllcn \mi> Cügcn. 1520. 503

mafii lt)el))j, fjo bod^ in ollen fachen nit bie partel)en fcl6§, fonber unoor= bcdjtic^ Iciit fianbcln foücn, linc bo-j bie notitv iiunb nllc tecf)t c^cbcn. Tavimib ,5uüoviuuttcii, cv (icfl, tricfl, tickte iinb ,]uvid)tc aü.k- Wac- l)t)ni jctn boijcr l)aj,5 niaci angeben.

:• 3i"" tiicrbcn mit id) Con allen bnllcn, luo nnb inen fic fiimmcn, unPor^

punbcn fein, id) fctjc han bie redete Ijcubt bnEcn, lafj mid) bie abidjrifften inib (iopetjen nit nnfed^ten, unb ba-5 auf,5 ben uviadjen: ^sd) f)ab geie()en bie '.Hblao Bnllcn, ba ioibev id) anfenglid) in bifer ]ad) gctianbclt, unb metdlid) gepvcd)en unb fel)l brl)n gefnnben, balui ettid) Uorftcnbiger bcn ic^ rtiiij gc=

1" bvcd)cn in bev fclbcu einigen bullen gcfel)en. So bcn einen [50 gvoüen biidjoff ju ^DJten^ unb ^Jlagbcbuig 3u6etiiegen mit bcr fclbcu bullen bie iRomifdjcn buticu fid) nit gcfdjelDct l}a6cn, lüaJ- foltcn fic nit furuebntcn tuibbcv mid) armen bettelcr ^ Über bac- bcr Parbinal 5. 3trti ;u l'lugipurg meinen gnc= bigftcn l)ern bcr^og gribrid), 6{)urfurft .^u 2ad)fcu, mit einem offcntlit^en,

i-' erlogenen, falidjcu brene betrog, mie id) ba-J an tag geben [^ab in actic- 'Jluguftenfibuc-.' 2o bcn bcn :Komiid)cu buben fold) groife l)crn in beutfd)cn lanben muficn narren unb äffen fein burrf) l)^rc falfd)e bricffe, Sßarumb folt id) glembcu, bao fic burd) boctor (yrfcn, bcr fid) fclb in fel)ncn )nortten unb fc^ret)beu einen lanbrud)tigcn ertilugcner eröffnet bat, reblid) mit mir t)an=

20 belle furnebmenn? ,3a ift fjo gcmelju moibcn mit falfc^en bricffen auf 5 9fom f)aubtl)icren , baS gar fclbcu einer rcd)tfc^affen crfunben Inirt.

Srumb mil ic^ ber buEen biet), \vad}ä, fd)uur, fignatur, claufcl unb aEi§ mit äugen fcben, obber nit ein l)orbreit geben auff alle anbere geplerre. (fÄ barff ond) niemant tlagen, er muge nit fid)cr ,5u 93uittembcrg fummcn

2:. obbcr tüanbelu: mir b^ibcn f5o einen frumeu rcblid)cn laubt-sfurften unb ampt leut, bae bie entfd)ulbigung fein bel)clff mag [)abm, mo man mit rcd)t banbeln mil.

.Öiemit mil id) t)berman oormarnct ^abm, baS er nit, burd) 9iomifd)en t)anbel unb boctor (?cfeu befd)iffeu, an mir antauff, unnb 3utior bie 5recn=

30 tore-j, auff baS, f,^o fie ein fc^lappen brob erlangten, luiffen tragen, ic^ l)ab

1 Weift !•; unaerbcc^tig CÜE 2 ,ioüen" fe^tt BCül'; 3 jÜBcrniüttcn C jff uet--

mutten U jÜBermütten K rid^tc unb E ö tommen BCDE unDcxBunben CDE 6 l^oubt C fjopt E 7 u6 E 8 baiWibev f boioflbcv K Qe^anMt ^ab, unb E 9 feet C bar^fi BCDE Berflcnbiget CDE 10 bex ieibigen BCUE groüen brieff Bf grojjen btiefi ä" 1> groffent E 12 „fii^" febtt BCDE gcic^eü^ct C fürnemcn BCDK 13 bettet C 31t D meljnem BCD

14 griberit^ E 15 erlognen BCDE btiefje betrog BCDE 16 büben D jötc^ BCDE

17 norm D 18 glauben BCD glouben E fetb§ BCDE 19 er^tügnct BCDE 20 fÜT= nemen BCDE ufe E 21 rec^tgefc^affen BCDE 22 buHen bteljg BDE fc^nür BCE

23 uff E 24 muge BC müg D möge E SlBittenbcrg HC Söittenberg D gen Söitten-

berg E lommcn BCDE 2j wie B fo gar cljncn BCDE 2S tjebermann BCDE gewar- net BCDE 29 beic^eljffen BCDE jüoor D 30 uff E crlongen BCDE jnüfjen tragen E

'■) eict)c Ü<b. II 2. Iff. SutljerS SSJerte. VI. 38

504 SSon bm nfiim (^rfifcftfii ^^uüm unb Siigcn. 1520.

fie 311D0V öovmanct. C^v imif', nod) allil Diel ein anbeve naiven cieluinnen, fo( red^t f)l)naitf3 gafienn: ge()t olicv getoalt für, ba nodj üiel mef)v 311 fle{)Dren liii(, 150 »ualb Cv ciot, id; tuil e-J fvolirf) trogen in bem immen unijer^ tiein 3efi' ^'jviftt, '^linen.

1 »ermonet (DE „allig" fc^tt BCDE 2 ^qnoufe goti CD ^Ijnau^ gon E gtuaU C für BCDE 3 tnogen E

Adversus execrabilem Anticliristi bullani.

1520.

(Seiner Jlblücfn' bcv „Sagen" ©de üe^ ber ;l}efovmatov ben 'Angriff auf bic '>^nü( fclbft unüevjüglirf) folgen. Sa^ fic ed)t fei, be.inieifeltc ev feineettiege, bod) tuoüte er fic nidjt bnfür anevtennen: iuer o'bex- and) i(jv i'cvfaffev getoefen, fo er= tlavtc ev, er [jalte i^n für ben 3(ntid)rift. Senigenui^ betitelte er feine £d)rift loiber fie „Adversus execrabilem Anlichristi biillam'. 53lit fd)arfent Spott geißeÜ ev barin bie (Vorm ber 5Bnffe nnb befpvid)t bic fcdje cvften ber in \i)x ticrbammten £ä^c, nni feine Stellung ,in ifjncn bar:in(egen.i ^vergebene fjottc mon i^n suv 53lä|igiing gcma'^nt: „too ß^riftus crlcürgt warb nnb SJerIcugnung be§ ß'Iaubeng geboten ", tonnte er fic niefit üben.

9lni 4. 'JtODember 1520 überfanbte l'ntber bie Sdjrift feinem bamoI§ in ber ^erne tneilcnbcn ^^tunbe @corg Spatotin: ,Edidi Latinam Antilmllain. quam mitto", metbete er ifjin. 'DJkn barf barauä nidfit fd)tic|cn, haf, fic erft ba im S)rud tjollcnbet loorben; fic niu^ üictnieljr fcfion gegen ^nbe Cttobcv bie ^4>i'cffe Derlaffcn fiabcn. S)ic-3 crljcllt aii-i bem 33riefe beä '^ictcr 3?nrdf)arb, getücfenen Seftore ber Unioevfität 3Bittenbevg, an i^ajarns Spengler öom 29. tetjtercn ''BJonats. „Söie ^art ftd) aber, l^ei^t fiier, Soctor 5}lartinu§ baüor [bor ber 93annbuIIe] fnrdjt, tjafct ir respective ain guctc antttmrbt, toie er bie uniUc erponirt tiat ab- soliitf nnb respective. barinn bie lantter pitter nmrljait fo gan,; an ben tag gelegt, baö id) barfitr f|alt, ain finb modjt merten, mit tcaä muttinll mit 3m unb uns allen gcfianbelt . . . 3d) ücrpcnbt Iad)en5, fo il)r bie expositionem bullae (efen merbet, ba ift fdjimpff nnb ernft alfo gan,^ bei) einanber, quod penitebit et Papam el Eckium quidquaiu borum iiivenisse". Offenbar ift mit ber expositio bullae unfere Scfirift gemeint: ^Hicbercr, Pon bem ber Srief üerbffcntlid)t roorbcn ift, fiat bici nid)t ertaunt.

a]gl. ©..577 f. «utt)ev fanbtc bic a?uüe an Spalatin ben 11. Oftober 1520, 2e aSettc I ®. 495 ober Knbcr?, Suttjcrj Stitfltiecljiel II S. 491 : , Mitto exemplar eins, ut videas monstra

') 3n Sejug auf ben 3nl)al* Dgt. folgeubc Schriften bes iKefoxmatorä : 3äJibcr bie ä<uüe J)c§ (Jiibc^rifts 1520; A.ssertio omnium articulorum per bullam Leonis X. novis.ainiam damnatonim 1520; Gitunb unb Urfac^ aller 3lttifel, fo butd) tömifc^e SSuUe unrec^tlid) Ber= banimt finb , 1521.

596 Adversus esecvabileni Antichristi bullam. 1520.

Boniana. Qnao si dominpiitur. actum est de fide et ecclesia.' Sgcjüglicfi bct SöoUenbimg bc§ Jtucfcl: Sc aiWttc I ®. 521 ahn giibevg n. C. II ©.510, unb 3. ä<. Miebcrcr, ü^ciitvatt 311 beti iRfforrnntioiiÄiivfiinbcii jc, ?atborf 1702, S. 69f. Übcrljaupt : .(töftüii I 2.40:Jtf.

SluSgaBcn.

A. ,ADVERSVS EXECRABI- |1 LEM ANTICHRISTI |1 BYLLAM. MAR. |1

LVTHERVS. II [5Bicv mit bcn Stielen einnnbev ,5ugc!eT)rtc filecbliittdjen] || VVITTEMBERGAE. || ANNO, M.D.XX- 1' 10 9?lättcv in Ciinvt, (eijtc Seite leer.

Sriicf üoii lUcldjiov fottl)cv in ffiittonbcrg. ä'gl. ?(. u. Somnu-i:, !i.'iitf)fr^ btucfe jc. ©. 9.j 9iv. 179.

B. „abiierfug ere= || crabileiii Vlnti= ü djvifti '^uüci || War. Su= || tf)cruS.

iüttenberge. ." Wit 2ite(einfnffuiig. 10 3?(ättev in Cuavt.

5Jian taiin oiid) „aBittmOcvcic" Ifjon. 2rucf ninf)vicf)fiiili(fi nii? ^liigsburg.

C. ,>;%' ADVERSVS 11 EXEGRABILEM ANTI- || CHRISTI BYLLAM |1 MAR-

TINVS LV II THERVS. || YVITTENBERCAE |1 ANNO M.D.XX. jj« 12 «lättcr in Cuavt, (eijte Seite leer.

Sriicf uoii 9lbiim 'iH'tri in a^nfol. aig(. 31. h. lommn, i'utfjcvbvnrfi' Jt. S. 95 IJiv. 180: bas Bon if)m tnidjvifbi-nc Cf-iemplar bri; .^amburger ©tabtbibltotfjet fjnt nbfv bfntlitf) .LY- 1| TH?;i!VS' im 2itel.

3n A önlien linv ben llvbvurf: füliiot)! B als C gcl;en unmittelliav Bon A an?; B ift nad)läiiig gefertigt, C t)nt &iÄmci(en mit 3?enju^tfein geiinbevt.

äion ben @efanimtan5gaben bringen nnferc Sdjrift bie ed. Wach, im Tom. II. 154G ^l. 93"' 98'', bie ed. leii. im Tom. II. 1557 331. OOl''- 307'' nnb bie fog. Prlangev in Martini Lutheri opp. lat. varii argumeiiti Yol. Y.. Fi-aiu-ofiirti ad M. 1S6S, S. 134 153, mit feltenen ^Ibn'eidjungcn Don A.

3Öir liefern ben lert Uon A nnb geben bie Lesarten bcr übrigen *^hi5go6en mit Slnefdjln^ einiger i?erfd)iebenl)eiten in ber Sd)reibiyeite, bie )inebertet)ren, toie i. iß. in ed. Wileberg.. ed. leii. nnb ed. Erlang, fid) ftetc' quid(|iiid für quicciiild finbet nnb in cd. Erlang, bei aBövtern mit beni 3lnfang-jbud)ftaben s, ttienn fie mit ex 3ufammengefeljt finb, s ftebt, mo a in A fefjlt, olfo ox^tirigneri-. exspedare, exsecrari, exseceaiiilis. fomie mand)er ".Hlnueidjnngen in bem feljlerljaften B.

Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.

597

ADVERSYS EXECRABILEM ANTICHRISTI ßVLLAM MAR. LVTHERVS.

IHESVS.

MARTINVS LVTHEllVS ClIKISTIANO LECTORI Gratiam llliiisti in saluleiu aelcniaiii oplat.

Alna |K'rvonIt ad nie, Cliristiane Ijccfor, Exiisse BuIImiu ((u;ui(laiii advcrsiuii me penc in unniem ternun, priusquani ad nie, in nueni iinifc l'urit , et cni inaximu erat iiit'ereiida, veniret, forte (jnod, noetis et tenebrai'uin seilicet tilia, timnit Inceni vultiis niei. Hane tarnen ipsani noctnam, vix tandeni mnltum adiiivantihus aniicis, in iniagine siia datuni est videre. ^ , Q,iiae eansa e.st, nt adliiiu incertiis e.s^-e cogar, hidant &==^^~^ ne in nie Papistae mei libello (jnodam famoso et 15 anonynio, an .serio et vere sie Romae insaniaut.

Ne(jiie euim hie stilus (ut dieitiir) net^ue processiis Romanae curiae servatus est, tum, quod maxime nrget, Articulos et imponit et damiiat plane ac mani- feste Cliristiauissimos, ut mihi omuium verisimiilimiim sit, hanc prolem esse nioustri illius lohauui» Eeeii, hominis ex meudaciis, simulationibus, erroribus 20 haeresibiis(jue eonfusi et cousuti.

Äuget suspitioiiem , quod idem Eccius talis Bullae Apostolus iiiisse dicilur Romanas. Neque enini tali A])ostolatu dignior ullus A[)ostolus. Atque superioribus diel ins audieram, parturiri in urbe contra me Bullam quaudam diram et sae^•am eodem eoartitice Eccio, id quod stilus et saliva 25 indicaiit, sed (juae illie bonis et eruditis quibus(|ue viris summe displiceret euijue ditlerretur, immo opprimeretur.

Verum, (juicquid sit, mihi ineredibile non est, ubl Apostolus Eccius

auditur et valet, ibi Antichristi regnum esse et nihil uon insaniamm liomines

andere. Interim tarnen agam, ue credam, Leouem decimum, Romauum

30 Episcopum, ciun suis eruditis Cardinalibus esse harum insauiarum autores,

quod non tarn facio, ut Romani nomiuis honorem custodiam, (piain ne

1 f. Sie Üfierfc^riit ift oua bcm Sitcl in A ^eviÜErgcnomincn , finbet fic^ aBcr toi bcm %v^i in feiner bcr Sonbciauägaticn loicbcitjoU: in bcr ed. Witeb. ift MAüTlNVS ftatt MAK. gefegt; i^r fotgt bic ed. leii., »clcf)c jcbocf) bal fnlit^c Sotum „l.Decembris ANNO M. Ü.XX." ^injufiigt , unb bic ed. Erlang. 19 loannis BC 22 Apostulatu B 24 quamdani B

io rjuibusve ed. Witeb. 29 nee credam ed. Erlang.

598 Adversus execrabilem Antichiisti bullam. 1520.

superbia nimis iiiflur et diguus inilii videar talia taui pulchra, tarn gloriosa pati pro veritate dei. Si enim vere Komanus Episcopus in me sie iusaniret, (|iii.s Luthero coram deo foelitior esset, qui ob tarn manifestara veritateni a taiito vertice damnaretur? Quid enim hie optandum niiiii foret, quam ul nuuquam absolverer, recouciliarer, eommunicarer Antichristo isti indoetissiniu, ^ inipiissimo, furiosissimo? Foelix illa dies, foclix illa mors, cum gaudio et summa gratitudine deo referenda, si quaudo fiat, ut in ista causa mc appre- hendat et pordat. Sed aliis des huius nomiiiis honorem et dignum quaerit ista causa martyrem. Ego peccatis meis alia mc'ritus sum.

Existimationem igitur suam quisque habeat de Romauis, Ego, quis- i" quis fuerit huius Bullae nuthor, eum pro Antichristo habeo, et contra Auticiiristum haec seribo, redempturus veritatem Cliristi, quod in rae fuerit, quam ille extinguere conatur. Atque primum, ut nihil in mu obtineat ex omuibus quae voluit, protestor coram deo et domino uostro Ihesu Christo et sauctis angelis eins et toto mundo, me dissentire toto cordc is damnatioui huius Bullae, quam et maledico et execror velut hostem sacri- legam et blasphemiam Christi tibi dei et domiui nostri, Amen. Deinde assero et amplector fidutia tota spiritus mei articidos per eam damuatos, assereudosque pronuncio omnibus Christianis snb poena eternae maledictionis et Auticlu'istos haljendos quicuntjue Bullae consenserint, quos et his scriptis, 20 coniuncto mihi omnium spiritii (jui pure Christum cognoscimt et colimt, jh'o ethnicis habeo et devito secundum praeceptum eiusdem domini nustri lliesu

SRatifi.is.n. (Jhristi, Ameu. Haec mea revocatio esto, o Bulla, vere bullarum Hlia.

Hac mea confessione seu protestatione facta, cuius testes esse volo onuies qui haec legerint, ante(|uam ad defendendos declarandos(jue articulos 25 procedam, ali(juot argumentis in ipsam Bullam confutaudam prae- ludere libuit, (luorum prinuun nh inscitia Antichristi huius sumam.

j.<Bct£. 3, 15. Apostolus enim Petrus mandat, ut de ea quae in nol)is est fide et spe

Sit. 1,3. rationera reddere parati sinuis, et Paulus Episcopum iubet esse potentem

exhortari in doctriua sana et contradicentes redarguere. Atque haec ipsa so sunt, quae iam in tertium annum eflflagitavi et expectavi e Koma aut iis qui Komam sapiuut. Quae et observata legimus in antiqui.? patribus diligen- tissime, quoties haereses danmarent. Sed nee Apostoli qui])piaui in suis Cüiiciliis statuerimt nisi allegata primum scriptura sancta. Ita et ego cum expectarem, ut facerent iivas, scripturae testimoniis mc erudituri, ccce fece- '^ runt labrusca.-^, suis verbis nudis me i'ondemnantes, cum tot ego scripturis mea munierim.

Uogo te, Anticln'iste indoctissime, adeo ne coniunxisti cum summa in- scitia summam temeritatcm, ut ])raesumercs, omnes homiues essi> in stuport'iu

S aliis det cd. leii. 19 eterna U 26 nliquüd U 32 partibus B 3G cum

ego tot scripturis V üb adeo uec coniuiixisti t'

Adversus execrabilem Antichristi bulliun. 1520. 599

versos et te mulis tiii.s verbis contra arniatissimam .scriptiiiam triumi)li:ire credituros ? An dklicisti hunc moroni claniiiaiuli a Magistralitalibus Culo- uieusibn.s et Lovauieusibus? '

Si hoc est Ecclesiastice damuarc errores, tautum dicere 'uon placet', 5 'nugo', 'iiou volo', (juis inoilo, quis a.simis, (juae talpa, <[ma stipes nou «jueat daiuuare? Xou pudescit IVons tua ineretricea, iit .sie in pul)licü Ecclesiaf>tieu aiideas iuanibus iuermibustjue verborimi tuoruni fuuiis conti-adicere coelestiuin vorboriini iulminibu^? Plane dedecorosain et diguam Anticliristo condem- iiatiouem, 4uae tot .seripturis sibi repugiuuitibus ne iota quideiu habet, (jiiod 10 oppouat, sed uuico verbo occurrit diceus 'Ego damuo'. Quur Turcae non credimus, cur ludaeos non admittinius, cur haeretieos non honoramui^, «jm et ipsi nostra damnaut, si siitficit damuare? Nisi ideo nou eis eaediinus, qnia uon sine seripturis et rationibus uos damnaut, ipsi vero more novo sine seripturis et rationibus damnamus. Quid ergo in causa fuisse arbitrer, 15 ut haec damnatoria Bulla sie inauis et inermis et vere bulla iueederet, nisi insignem inseitiaiu, qua cum mea vera esse vidissent, et tameu pati uolleut nee coufutare possent, teutaverunt vano terriculamento perditae papyri nie terrere. Sed I^utherus, bellis assuetus, bidlis non terretur et iuter inauem papyrum ae omnipoteus verbum dei distiuguere didieit. 20 Eiusdem iuscitiae et illud est, (juod vcxante conscientia nou sunt ausi

articulos nomiuatim digerere, (juoscjue in ordines suos. Timuerunt enim, ne haereticum asserereut, (piem nee erroueum foi-tc nee scaudalusura possent ostendere. Proinde invenerunt adverbium 'respeetive', et post enumeratos articulos dicunt alios respeetive haereticos, alios erroneos, alios scaudalosos,^

2 hunc mortem C .Magistrilltatibus B 4 place B 6 raeretricia ed. Erlang.

10 Cur Turcae C unb bie ©ciammtauägaBcn 12 et in ipsi B cedimus oUc üfitigcii 3luä=

gaben 14 rationibus damnaut. Quid C 17 predite B 22 erroneum fronte B

') Sgl. ©. 170 ff. =) ^laä) Sluffütjrung bet 41 »cvbnmmten Sä^c (jcifet es in bcr

SBuHc: ,Qui quidem errores respeetive quam sint pestiferi, quam perniciosi, quam scan- dalosi, quam piarum et simplicium mentium seductivi. quam denique sint contra omnem cbaritatem ac S. Romanae Ecclesiae , matris oninium fidelium et magistrae fidei, reverentiam atque nervuiu ecclesiasticae disciplinae, obedientiam scilicet. quae fons est et origo omnium virtutum, sine qua facile unusquisque infidelis esse convin- citur, nemo sanae mentis ignorat", unb locitcrljins ,Praefatos omnes et singulos arti- culos seu eiTores tanquam (ut praemittitur) respeetive haereticos aut scandalosos aut falsos aut piarum aurium offensivos vcl simplicium mentium seductivos et veritati catholicae obviantes damnamus, reprobamus atque omnino reiicimus. ac pro damnatis, reprobatis et reiectis ab omnibus utriu.sque sexus Cbristifidelibus haberi debere, harum serie decernimus et declaramus', f. „Suüa cotra ctrote-i | MARTINI LVTHERl ET i SE- QVACIVM. !" (ßcipjiget Ixud) »1. ßaf. unb »L Bij». Sod) b"r mit ^Inmcttungcn BetfeljEncn aiu^gobe lllrii^? Don §utten fteljt bie Sutte latcinifdj in 2iM]txi aBetfen ed. Witeb. 1.546 II igt. 53b_66a, ed. len. 1556 I Sgl. cccccvii*— cccccxxa unb Opp. lat. varii argumenti, Francofurti ad M. (fog. (ftlongcr ^luegabe) 1867, IV ©. 260-304, fohjie in Hutteni opp. eJ. Böcking V S. 301— o3o.

ßOO Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.

quod est dicere 'Nos putamus aliquos esse haereticos , alios erroneos, alios scaiulalosos, Seil nescimus, (jiii, ijiiales, quanti'. O mcticulosa ignorantia, (|uaiii lubrica et lligitiva es, i|iiaiii odis liicem, iit vertis ac revertis omnia, ne capiaris sicut Protlieiis (^iiidam I nee sie taiiieu evades, imino in astulia iiui inagis coiuprehenderis et subverteris. Prodi itaque, indoctissime Auti- 5 c'hriste, doee uos sapientiaiii tuaiu : distriliue tiia i])sius verba : die, si nosti tiiipse, quid dbceris: ostende, quis sit liaereticus, (iiiis vero erroueus, quis scaudalosus, et quis sit qualiscimque. Deeet euini tani niagnifieiim damna- tdivni nosse, quid danmet: turpissimuni autcm sit damuare artieuluni haere- tieum, et eiuidem nou posse uomiuare. Xolo tautum respective, sed absolute 10 et carte doceri. Simi enim Occanicae factionis, qiii resjiectus coutemuimt, oiunia auteru absoluta habent, ut sie iocer in istam JMoriani.

Vide ergo, nii lector, insigneni inscitiam Auticliristiauaiu, (piaiii intbelici dolo se occultare praesunisit sub adverbio 'respective'. ,Non soluni eniin non docet veritatem et causam damuatiouis, sed nee errorem monstrare audet, 15 nee iiüc ipsum indicare quod damnat, et tarnen damnat. Xonne lautissinia (lanuiatio, damnare et nescire quid damnes? Xonne diseitissima oratio, l(i(|ui et nescire (juid loquaris? Quin AuticjTas integras his buUatis uiori- onibns optamus? Sic sapere et facere debent omucs veritatis ailversarii.

Sed scio, quis dolor luuoueui istam praemat. Xempe E^ccius mens 20 memor, (jnani Lipsiae pudefactus sit, dum me ob aiiiculos Huss, spuman- tibus labiis, sat plausibilitcr theatro suo hacreticum terccnties clamaret l'uriosa voce,' et idipsum postea probare non posset, cum Constautiensis damnatio a me adducta praeter spem Eccii nullum certum ai'ticulum sig- uasset haereticiun, sed et ipsa, similis Iiuic uostrae, prae sua quoque inscitia 25 alios haereticos, alios erroneos, alios otfeusivos dixisset, et Eccius his auditis, lurpissima temeritate in semet confusus, falso et mendaciter nie haereticum a se clamatuni sentiret, voluit Romae iiuic vulneri suo mederi et meudacium temeritatis suae stabilire. Sed non proticiet, prohibente Ciu'isto, mendax öophista. Expostulo enim adhuc, ut absolute, nou respective, distincte, non 30 confuse, certe, non simnlautcr, claro, non obscui'c, singulariter, non in genere dicant, quis sit et quis non sit baeroticus. Sed (piando haecTacient? Quaiulo Cln-istus et lielial convenient aut lux et tenebrc sociabuntur.

Quid ergo faciam ego iuterim? Prinuun, meticulosissimos et indoctissimos

Papistas Anticliristique Apostolos contenuKun illudamque eis cum Helia, et 3s

i.Söii. 18,24. Jicaiu 'Si Baal deus est, respoudeat: lorte ebrius est aut in itinere, claniate

voce maiori: deus enim est, forte audit'. Quid enim aliud Bullati isti asini

inereantur, qui damnant iil, (piod ncsciunt et nescire se fivtentui".' Deinde

7 veie erroueus C 14 iiraesuini)sit C ed. Witeb. uilb ed. leu. "Ji per sua C

.30 Elia ed. Witeb., ed. len. uitb ed. Erlang.

') %l. .^iir 2nd)c «b. II S. 279 ff.

Adversus execrabilem Antichristi bullaiti. 1520. ßOl

securus ero, ncc haeivticus iicc erroneus nee scandalosus habendus, donee, si non coiivictiini, tarnen siiii])Iicili'r et nndis verljis nionstnituni fiierit, in quo artieulo tali.s sini. Neciiic eniin iaiu unero Papi^^tas nieos stipites i.stos, ut probent, sed ut monstreut salteni errorem, hoc est, ut ost«ndaiit, an sciant,

5 quid lallent \[w\ niet, (^uanivc' salivani senciant. Dum enini iiiilbini dcsif^nant baereticum, mei arbitrii est, (jueiuvis oblatuni negare baereticiun et a.sserere cathülicuiu.

Sed et hanc ruditatem fenne asinina rudioreni (]uis non faveat xVnti- christo iinpüssimo et rndi.ssinio, ((uod optiuii homines disceruunt haeretieos

10 ab erroneis et bos al) otVen.sivis, bo.s a seandalosis? Qua aeuti.ssinia aeuti,«si- moruni hominuui distinetione eülliginni>< , EiToneum non esse haeretieum. Quod autem baereticum non est, quid ad danniatores Eeclesiasticos , (jiii soknn baeretiea damnare del)enf.' Nam (|uod baereticum non est, catbobcum est, Christo dicente 'Qui non est contra vos, pro vobis est'. Immo vellem iworc. g, m.

15 dari mihi ab istis viris magnificis Articuhun erroneum in Ecdesia, qui non sit baereticus"? Si enim erroneus est, nibil ditlcrt ab liaeretico nisi j>erti- nacia asserentis. Orania enim equaliter aut vera aut falsa sunt, licet atfectus in uno aliquo vero aut f'also maior et minor esse possit. Vides ergo iterum, Bullatos meos non posse articulum mibi monstrare, qui erroneus sit et non

20 baereticus, et iterum lallare sicut furiosos, qui uesciunt quid dicant, dani- uantes in ventum erroneum non baereticum, qui uon possit esse in rebus ne(}ue verbis, ut, quales simt artieuli, talis sit et damnatio.

Par sapientia est, scandalosum esse, qui nee sit baereticus nee erroneus. Detur, obsecro, ille non modo in nieis, sed in omnium bominum verbis et

25 seriptis ab iuitio mundi usque in finem. Quis ergo haec ])ortenta eogitare eoegit Papistas meos nisi inscitia furiosa? Xisi forte scandalosos appellant, quo modo veri et catholici sunt scaudalosi. Nibil enim est scaudalosius veritate, immo sola veritas est scaudalosa superbis et insensatis, sicut de Cbristo i. Corint. i. dieitar 'Nos praedicamus Cbristum crucifixum, ludaeisi. Gor. 1,2s.

30 scandalum, gentibus stulticiam', et Luce ii. 'Positus est hie in ruinam etiiuc. 2, 31. resurrectiouem multorum in Israel'. Quare cum Papistae mei scandalosos secernant ab haereticis et erroneis, (juod autem baereticum et erroneum non est, id catholicum et verum esse necesse sit, sequitur, articulos scan- dalosos ab eis intelligi et damuari catbolicos et veros. O digna damnatio

35 Papistis !

Vide, mi lector, quorsum sese rotat impietas caeca, quam seijjsam irridet et illudit, (juam tacile capitur in suis verbis, quam imprudens et stulta sit in Omnibus suis studiis: non solum uon probat errorem et scandalum, sed pro eo, ut monstret solum, impossibilia et sioi turpissime puguantia

6 haeretieum, mihi liberum est C 19 qui erroneus et uon baereticus sit et iterum C 20 l'uriosus B 21 iuveutum BC scandalosus B ' 33 esse certum sit C

602 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.

loquitur. Ubi luiuc tuiiiu iiil'oelix 'respectivt'', iufoelicis.sima bulla? quo respexi.sti ? ' in Ijaratlirum impietatis scilicet et ruditatis tuae.

Ideui diceudum erit de offensivis: uam hos neque seaudalosos nc(jue erroueos uecjue liaereticos esse oportet, cum tautis Papistis disceruantur. Quis ergo iion miretur tauta ingenia Paj)istaruni, qui iu venire potueruut, s offen.sivum esse iu Eeclesia, qiiod tarnen nee falsuni uee liaereticuni nee seandalo.sinn, sed verum, Catliolicuni, edifieatorium sit, et tarnen hoc ipsum damnant? Quis vero uou ambiat etiam ab iis insauis daninari, (jiii sua propria damnatione osteudimt se damnata probarc et prol.)ata damnare, hoc est, truneis et cautibus sese insensatiores esse, pahim cum summa sua igno- lo ininia commonstrant? Ite ergo, vos impii et iusensati Papistae, et sobrii scribite, si quid scribere viUtis. nam iiauc Bullam apparet vel inter j)utanas''' nocturuo couvivio esse egestam aut in canicularibus furiis confusam. Neipie euim idli moriones sie iusanirent.

lietonpieamus autem imprudentiam istam Antichristi in os eius, et ex is sermonibus ipsiusmet iudicemus et condemuemus eum, ut deinceps discat astutius et meliore memoria mentiri. Oportet enim meudacem esse memorem, iuxta proverbimu. Si alii sunt articuli offensivi et alii haeretici, et tu eum damuas, qui non est haereticus ac per hoc verus et catholicus, etiam si sit sexcenties ott'eusivus, nonne impudens os tuum damnat seipsum non modo 20 haereseos, sed extremae irapietatis et blasphemiae lesaeque maiestatis in veri- 2.iWf.2,3r. tatein divinam, ostenditque vere te eum esse hominem, (pii adversatur et extollitur super onme (juod dicitur aut quod colitur deus? Nonne tu es homo ille peccati et füius perditionis, qui negat deum, emptorem suum, et charitatem veritatis tollit, ut o])erationem erroris sui statuat, (|Uo credanuis 25 iniquitati, ut Paulus praedLxit? Öi enim articulus haereticus non est, nou potest esse offensivus aut scaudalosns nisi haereticis Anticlu'istis et Satanis pietatis.

Vide ergo, »juaiii pulchrc Bulla isla (inmium iuijiudentissima inq)ru- dentissLma(|ue, dum in me aliud haereticuiii, aliud otlensivum danmat, autores 30 suos veros liaereticos et adversarios dei j)alam declarat: adeo nou est scientia, non est consilium contra dominum , adeo impietas caeca capitur verbis oris gu. 27, 28. sui, adeo verum est '(pii iacit lapidem in altum, recidet super caput eins'.

Et (juod omnium j)ulcherriinun» est, liai- im])ia contradictione sua reve- lantur cogitatioiies cordium coriim, et iu'(|uitiani suani, quam volunt maxime ss celatam, maxime produnt incredibili im|iriideii(ia, es.se scilicet eos [)aratos semel uiiiversaiu veritatem (lanmarc: luin enim liaereticos asserant, (pios hereticos cstendere aut iiDmiiiarc non |)()ssuiit iicc sciunt nee audeiit . quid

3 n.im hoc ß S »mbigat li 10 iiiseiitiatores AiiV IS tu cuiiii (liiinnas li

24 eintorein ed. Erlang.

') .^»utten fragt iu ieincit *ilumcrlmigi'u \nx Skulle iiii einet bet Stellen, luo luspective batiii Uottuimiil, cbeiifallo: ,<iuo i-es])ici.sV ■) imtana = itol. i)uttiin;i, .^iiite.

Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520. 603

liinc iiitullif^inuis, iii.si esse eos toto corde adversarios Christi et paratos daiuiuire unineni voritateiu? et tanicii infuelici liy]i<ifrisi fiiigiint sese daninare haei'eses. En vobis, o Bullaros asini, discite taiidein, ([uid sit, Christuiu i;uc. 2, 34. esse siguuin contradictionis et petrani scandaii, quam subito et facUi negotio

5 dfiiudata t'st (umiis interior impietas et ignomiiiia vestra eis ipsis verborum operculis, ijuibus eani coutegere Irustra studuistis.

Habemus itaque hoc primo et evideuti arguraento, Bullam hanc nun esse nisi Autichristi, summi adversarii dei et pietatis. Agnoscat nunc eam, si audet, sive Eccius sive Papa, et seiet, quo nomine et qua opinione sit

10 nubis observandus. In unum enim cumulum hie omnia pessima nomiua couveuerunt, impietas, blasphemia, iuscitia, imprudentia, hv])ocrisis, mendacium, breviter, Satauas ipse cum suo Antichristo.

Xec minus revelat impietas ista seipsam, et eo quod nimc dicam. Decernit enim Bulla ista eximia apertis impudentissimisque verbis, esse

15 exurendos etiam eos libellos meos, in quibus eiTores non simt, ut memoria mei peuitus tollatur."^ Potes nunc, Cliristiane lector, dubitare, intcrnalcni draconem sonare per bullam istam? Vulgo dicitur, Asinum ideo male cau- tarc, quia altius orditur, et ista (juoque bulla foelicius cecioisset, si non blasphemum os suimi in coelum posuisset impudeuti ])lusquam diabolica

20 impietate, veritatem etiam confessam et probatam damuatura. Hactenus enim Satauas veritatem sub specie vcritatis oppressit, quoties oppressit. At hie homo peccati, adversarius et elevatus supra deum, posita specie apertaque fronte, idque in Ecclesia dei absque timore, veritatem Christianam et cog- uitam et probatam a seipso et omnibus damnat et exuri mandat. Quid, si

25 haec in Turcia fierent? Quo loco haec vox, rogt), digua nisi imo tartaro? Et non timetis, Bullati \os Antichristi, ne saxa et ligua sanguinem sudeut prae hon-endissimo hoc spectro impietatis vestrae et blasjjhemiae ?

Ubi es nunc, ojjtime Carole Imperator? ubi estis, Reges et princij)es Clu'istiani? Christo dedistis nomeu in baptismo, et has tartareas voces

30 Ajiticliristi potestis ferre"? Ubi estis, Ejiiscopi? ubi, doctores? ulji, (juicuuque Christum confitemini? ad iiaec liorril)ilia Papistarum portenta tacere potestis?

2 flugiuit esse damuare C 19 plasplieuiium B iuipudenti et plusquam C

25 fieret AB 27 ©tatt be§ fjragejeic^cn? fte^t in ben SlulgoBcn außer ber ed. Witeberg. ein SPuntt 30 estis fe^lt C

') Sutl)cr ^at offcnbat fotgenhc Stehe ber SuIIe im 3(uge: ,Inhibenius omnibus et singulis Christifidelibus. ne sci-ipta etiam praefatos eirores non continentia, ab eodem Martino quoraodolibet condita vel edita aut condenda vel edenda seu eorum aliqua, tanquam ab liomine orthodoxae fidei inimieo atque ideo vehementer suspecta, et ut eius memoria omnino deleatur de Christifidelium consortio, legere, asserere, praedicare, laudare, imprimere, publicare sive defendere, per se vel alium seu alios, directe vel indirecte, tacite vel espresse, publice vel oceulte, seu in domibus suis sive aliis locis puljlicis vel privatis teuere quoquo modo praesumant. quinimmo illa comburant," ^^eip^igcr Srutf iSl. C" f.

604 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.

Miseram Ecclesiam dei, lactani Satauae tantiim ludibriimi! Miseros omnes, qtii his temporihu.s viviiiitl Venit, venit ira dei iii fiueni super Papistas, inimicus crueis C'liristi et veritatis dei, iit resistaiit et ipsi oninil)Us liuniinibus, i.2:5eff.2,i6. proliihentes praedicari et doeeri veritatein, .siciit de ludaeis dicil l'aiilu.s.

Finge, (juaeso, me esse talem, tjualeni illa nialediea et maledicla Bulla s videri cupit, haeretieiini, eiToiieuin, schisiiiatieiiiii, oftensivinii, scandalosum iu aliqiiut libellis. Quid meruere libelli Catholici, Christiani, veri, ediiica- torii, pacifici? Ubi didicistis lianc religioueiD, Papistae perditi, ut propter hotiiiuem nialuiu damuetis et exuratis sauctam ca.stanKjue dei veritatein'.' Xüu polestis hoiniue.s perdere, nisi et veritatein perdatis? vus tritieuui evel- lo litis cum Zizauia? vos graua dispergitis cum palea? Cur Origenem susci- pitis iu libellis eatiiolieis, et uou iu totum aboletis? immo cur impiissimnm Ari.stotcleni, iu quo uou uisi errores doceutur, uou sidtem iu parte damuatis? Cur impias, barbaras, indoctas haereticas(jue Decretales Papae uou esuritis? Cur, inquam, haec uou facitis, uisi quod uou esti.s alia causa positi in locum i5 San. 9,27. jytujjj sanctum, quam ut sitis abomiuatio a Daniele praedicta, quae damuet veritatem, statuat vero meudaeium et Operationen! erroris? Nou eniin alia decent sedem Antichristi.

Te igilur, Leo decime, vos, doniini Cardinales Romae, et (juiouuque Romae ali(juid estis, cumpello et iu facieni vubis libere dico: »Si vestro -m nomiue vestracjue scieutia haec Bulla e.xivit, eauique vestrani aguoscitis, Utar et ego ])otestate mea, (pia iu Baptisnio ])er dei miserieordiam factus suni filius dei et cohaeres Christi, t'undatus suj)ra tirniam petram, (juae uec jjortas inferi uec coelum uec terram formidat, et dico, moueo, hortor vos iu domiuo, ut ad cor redeatis, istis diabolicis blasphemiis et plus valde nimio audacii)us 25 impietatibus inodum pouatis, atque id cito. Quod uisi feceritis, seitote, nie cum onmibus <jui Christum colunt vesti'am sedem, a Satana ipso possessam et <jppres.sam, pro sede damnata Autichristi habere, cui uon modo non obe- diamus aut subditi et concorporati esse velinuis, sed dctestamur et c.xecramur, sicut priucipem et summum hostem Christi, parati pro hac seuteutia nostra 3u stultas vestras ceusuras non modo cum gaudio ierre, sed etimu rogare, ue uuqnain nos absolvatis aut inter vestros numeretis, (juiu. ut Cruentiun vestram tyramiidem e.vpleatis, ad moi-tem nos idfro ott'erinnis. Quod sitjuid spiritus C'hristi et inqn'tus fidei nostrae valct , Ins scrijitis, si penseveraveritis in lurore isto, vos daninamus et una cum J5nlla ista onmibusque Decretalibns 35 Satauae tradimus in iuteritum caruis, ut s])iritus vester in die domini no- biscum liberetur. In iioiniiie, (|ncin vus ]terse(|uiinini, lliesu Christi doniini nostri, Amen.

Vivit enim adlnic et regnat adiuic, in (juo non dubito, dominus noster Iliesus Christus, quem et speramus j)ropediein adventurum et iuterfecturum 4u

6 Bcismaticum B lu evclletis V

Adversus execraliilom Antichristi bullani. 1520. G05

spiritu oris siii et dpstructiiruni illustratione advontns siii liiinc iHiminem peccati et filium perditionis, quandoqiiidem iipgare non possiiimis, si Pa)ia istonim portontomm aiitor est, ipsuni esse verum illiim finalem, pessimiim fumosiimqne Aiiticliristiim, snbvertentem orbera totum operatinnibiis erroris

5 siii, id quod irapletum ubiqiie videraus.

Sed quo me rapit ardm- fidei? Nondnm totus persnasiis sum, Papae esse haue Bullam, sed Apostoli illius impietatis Eccii, (jiii cum suis patril>u> fureute liiatu nie absorbere festiuat, lautans 'Deglutiaraus eum sicut infernus Spr- 1. 12- viveutem et intesmm quasi deseendentem in lafnni\ Huio enim furioso

liomiui parum, imo hierum videtur, si veritatem dei extiiiguat, modo vota impietatis et fratricidii impleat. O sortem Ecclesiae hodieniam, sangiiineis laeiu'vmis dignam! Sed quis gemitus nostros auilif.' quis ]ilorantes solatur? Inexorabilis est furor domini super nos.

Adduiit iidem homines, ut sunt admodum faeeti et suaves quoddam

15 ridieulum, quo pro sua prudentia teniperant seria ludo, seriitentes, mihi sujier omnia quae in rae contulerunt immensa studia etiam suniptum et pecuniam ad iter Romauum obtulisse.' Seilicet uova charitas Eomae, quae orbem exhausit peeimiis et vastavit tyrannide sua intoleral)ih, mihi uni pecuuiam offert. Verum hoc inclytum mendacinm seio cnius fabri sit: Caietanus C'ar-

20 dinalis, ad mendacia eomponenda uatus et formatus, functus legatione sua foelieissima, nunc Romae securus, fingit mihi per se promissam esse pecuniam, cum Au2:ustae tam sordida infamique ageret penuria, ut crederetur familiaiii suam tame oecisurus. Sed Bullam decet esse bullam et veritate et sapientia inauem, et damnatoribus istis ins est nobis mandare, ut esse veraces eos

25 credamus, dum mentiuntnr, et Catholicos, dum hacretica docent, et Christi-

anos, dum Antichristum statuunt, per illud distriljutivum universale 'Quod- a'^oitii i6,i9 cunque ligaveris', ubi, cum nihil exceptum sit, omnia per omnia eis lieent, et non potius ex diabolo conceperint, qui non solum mentiuntnr manifeste, sed, quod omnem impudentiam superat, meudaeio eodem sese ad plausum

30 populärem in raei invidiam ornant, et charitatem sese mihi exliibuisse altero iam mendatio fingnut, cum, si quid veritatis, pietatis, gravitatis Romanis istis t\Tannis inesset reliqnum, omni studio cavere debuerint, omnia ita in luce clare ab eis dici et geri, ut nee adversai-ius suspitionera haurire mali euiusquam possit. at nunc, si nihil esset aliorum, quae Bullam istani ele-

2 non possum C 5 vidimus B 14 Addunt idem C 22 augeret pennria B

30 altero meudaeio iam fingunt C

') 3n ber Suite Reifet e«: „Postquam ipsuni [Mavtinuui] citavinius, uiitius cum eo procedeve volentes, illum invitavimus atque tam per diversos tractatus cum legato nostro habitos quam per litteras nostras hovtati fuimus, ut a praedictis enoribus discederet, aut ad nos oblato etiam salvo conduetu et pecunia ad iter ne- cessaria sine metu sen timore aliquo, quem perfecta cbaritas foi-as mittere debuit. veniret*. L'eipjiger 5;rutf 931. Biij *>.

(30G Advei'sus execrabilpiii Anticliristi bulhiin. 1520.

vareiit, lioc crassuni et incptiiiii inendaoium oani levcm, vauam et falsam argiiit. R(ima, qiiaeso, mihi pecunias exliil>eret? Et unde illiid, qiiod coni- pertuni habeo, Esse videlicet per Trapezitas istos, qnnd Bancum vocaiit, definitos in Germania aliquot centenarios aureorum Siceariis, qui Lntiierum oonficerent? His enim rationibns et scripturis hodio pngnat, reguat, trium- s |)liat sancta Ula Apostolica sedes, magistra fidei et mater Ecclesiarum, iani dndum Antieiiristiana et bissepties haeretica rnnvicta, si gladio Spiritus, quod est verbuni dei, puguasset, id quod uon ignorat: ideo ne quando ad id cogatur periculi, sie furit in orbe Clmstiano, bellis, eaedibus, ernoribus, mor- tilins, vastationibus omnia involvens et perdens, adlnie tarnen sunt sanctissimi w in domino patres et ovium Christi vicarii pastorcs.

Sed age, ut et ipse coUudara, adhuc mittaut pecuniam (fidem enim seu conductum salvuiu, ne nimium eos gravem, libens resigno, cum non sit opus eo, modo propitia sit pecunia): tantum autem expecto, quanta satis fuerit^ ut, XX milibus peditum et v milibus equitum instructus, Komam tutus ire i5 queaui, qua arte mihi satis fidei parabo, et iioc proptcr Romaui, quae de\-orat habitatores snos, uulla uec servata uec servante fide, ubi sanctissimi patres o(>cidunt dileetos filios suos in charitate dei fratresque perdunt fratres in obsequium Ciu'isti, sicut est moris Eomani atque stili. Interim über ero ali istius veneralulissimae Bullae citatione. O vos infoelices nebulones, qui 20 veritate et eonscientia sie estis coufusi, ut uec mcutiri prudenter possitis uec \'erinu dicere audeatis, et tamen summa ignominia vestra quiescere neu valetis.

Affert quoque Bulla novam latinitatem. Cum enim Augustinus dixisset, se Euangelio non crediturum fuisse, nisi autoritate Ecclesiae fuisset conunotus, niox Bulla ista Inclyta haue Ecclesiam catholicam facit quosdam fratres 25 reverendissinios Cardiuales, priores ordiiunu rcgularium, Älagistros Theologiae et doctores Iuris. Quorum consilio sc natani gloi-iatur, seilieet novaiu proloiu universalis Ecclesiae. Foelix eerte partus novae illins et haetenus inauditae Eccl(>siae Catholicae, et quam Augustinus, aeerrinuis seetarum insectator, si videi'et, non dubitaret Synagogani Satanc appellare. Vide ergo insaniani so Papistariun: E(;elesia universalis est quidam pauei Cardinales, priores et dootores, forte vix vigiuti homines, cum possibile sit nulluiu corum esse membrum tmius Capellae vel altaris, Atcpie cum Ecclesia sit eomnuuiio sanctorum, ut in symbolo oramus, sanctorum eommunione, id est, Ecclesia universali, exclusos esse oportet, quicunque non fueriut in numero istorum 35 vigiuti hominum. Unde, quicquid ii senserint sancti viri, id mox universalis Ecclesia sentit, etiam si mendaces, haeretiei et Antichrist! sunt, non nisi abominabilia sentientes.

8 ad fel^tt B 9 l'uerit IJ 11 3loifdjcn vicarii iiiib pastores in B ein $iin(t, in

oUm iiSriflcn ?lH§9a6cn ein Jfomnio H tautam aiitcm cd. Witeb. nnb cd. Ion. qnantnni

8atin (' 1.5 1 milibus peditum et x milibu.s equitum C 35 exelusus H 37 Anticbiisti

nint, unn nisi abnniinaliu C

AdvPrsus execrabilem Antichrist! bullam. iri20. 007

Adco HC IiDiiiac insaniii iillus orcdere ])otiii.sset? Est nc cctcIum aut eordis eis reliqmiiii (niicqnani? Aiiotistimis de Ecclcsia per orhem difl'iisa loquitnr, Euangeliinn concorditor coiifitcnte. Nequo onini ullnm aliiini li))nim dfus voluit tanta concordia orbis apj)rohari, quaiita sacrain scripturam (iit 5 idem in oonfessionibus suis dicit), ne schismatibns occasio fieret aliis subinde reoeptis, id ((uod inijiia scdcs Romana suis deorctis qnacsivit ninltis iam seculis, et bell magna ex jiarto oonfooit. Sed universalis Eoelcsia iiondum ei consensit. Sunt enim in Oriente, aquilone et austro Ciu'istiani Euangeiio contenti, niiiil eurantes, quod Roma ex seipsa particnlari universalem Eccle-

10 siam faeere conatur et caeteras seliismaticas eriminatur, eum i])sa sit prima, qnae se a tota separavit et ad se totam rapere frustra molita est, princeps et fons omnium scbismatuni !iae t\Tannide facta.

Nemo ergo speret un(piara fbre, ut Ecclesia Catholica sapiat quae Bulla ista impia blatterat, cum nee ea quae vere est Romana sie sapiat, nee con-

15 tinuo Catbolieum babeat quiequid Romanum esse constiterit. nullus, ut dixi,' über C'atbolicus ultra futurus est, sicut neque fuit, praeter seripturam sant^tam. Romanae E)cclesiae abunde satis est gloriae, parteni esse parvam universalis Eeclesiae, suis statutis se ipsam vexantem. Cnriae potins Romanae ista Bulla est: hane enim Satanae sedem deeet talis sapientia et religio. Ijjsa

20 est, quae nititur universalis Ecclesia baberi et suas stultas et impias bullas pro Catholieis dogmatibus toti orbi arrogantissiine sed vanissime oljtrudit. Cuiu" superbia et teraeritas eo crevit, ut de sola potestate praesumat citra omnem doetrinam et sanctinioniam vitae de omnibus statuere bominibus eorumque dictis et factis, quasi ob solam potestatem aut sublimitatem Spiritus*

25 babitaeulum et Ecclesia Cbristi sit, cum bac ratione et Satanas, cum sit princeps mundi, aut Turea Ecclesia Cbristi dici possit. Sed neque gentium imperia potentes citra sapientianv et bonitatem ferunt. Tum in Ecclesia solum spiritualis omnia indicat et a nemine iiidicatur, ut i. Corint. ii. dicitur i. Gor. 2,15. Non utique solus Papa aut curia Romana, nisi spirituales sint.

30 Verum universae eorum temeritati oppono constanter inxnotum Paulum

i. Corint. xiüi. Si alteri sedenti revelatum facrit, prior taceat. Hie claj'c i Gor. u.so. babes, Papara et quemvis alium maiorem debere tacere, si alteri inferiori in Ecclesia revelatum aliquid fuerit. Hae ego autoritate uixus, contempta Bullae temeritate, cum fiducia articulos defendendos suscipio, millius

35 nudam damnationem tanti facturus, etiam si Papa sit cum tota sua Ecclesia, nisi scriptui'is me erudierit.

2 quidquani ed. Witeb,, len. linb Erlang. IS Romana B 21 dogmatls C

30 Pauli B 33 contenita B conteniptae ed. Witeb.

') ®ie^c oben 3-4. -) .^ilitfr spiritus ftffit im llvbnicf ein ftomma, iim anj«;

beuten, bofe bie« aBort 511 sublimitatem get)ört.

608 Adversus execrabilera Antichrist! bvillani. 1520.

QVOEVM PRIMYS EST:

Haereticaest sententia sed nsitata, Sucranicnta novac legis gratiara dare illis, qui uon ponuiit obiccm.'

Agnoseo artioulum menm, et quaero ex vobis, Egregii doniini respeoti- vistao, (jui ulios respective haereticos, alios erroneos, alios scandalosos decre- ' s vistis: Quo rcspicit hio articulus? ad haeresim? ad errorem? ad soaudahun"? aiit quo vos respexistis eum dainuantes ? ad scripturam sanctam? ad sanotos patres? ad fidem? ad Ecelesiam? Quin dicitis? necduni eiiini vos probandi negotio molesto, sed indicandi soluni dL'l)ituni c-xpostulo, nt sciam quid desit mihi. Vultis, infantos pueri, ut ego dicam".' Dico ergo: Hie articulus lo respectus duos habet. Altero respicit ad Papistas damnatores suos, inter quos videt alios respective mulos, alios equos, quil)us neu est intellectus, ut qui prorsus nihil intelligant et tarnen oninia damnant. Altero respicit ad SRiim. 14,23. sacram scripturam, quae docet Ro. xiiii. Omne quod neu est ex fide pec-

catum esse. Ex quo sequitur, sacramenta novae legis non dare gratiam in- i5 credulis, cum incredulitas sit maximum pcccatuni et obex crassissimus , .sed solum credeutibus. Sola enim fides non ponit obicem: caetera oninia sunt obex, etiam si obicem illum non pouant, quem sophistae somniant de actuali tantnm proposito externi peccati. Confitcor ergo, artieulnm non esse meum solum, sed veritatis catholicae et Christianac, J)uihuu vero damnatricem eins 20 e.sse bis haeretieam, impiam et blaspheniam cum munibus, (|ui eain .sequuntur, qui neglecto peccato incredulitatis insaniuut, obicem toUi, si liomo peccare <lesinat, etiam si nihil incredulu.s boni cogitet. Verum haec latius et in libellis meis probavi, et probabo, si Romani isti lallatores sua ausiiit ali- quaiido |)robare, me eonfiitaturi. 25

SECVNDVS.

In puero post Baptismum negare remanens esse peccatum, est Paulnm et Christum simul conculcare.-

Et hunc exigerem ut probarent recte damnari, si domini mci prac re.spectibus suis non csscnt cxcaccati, ut ucc hoc perspicerent , quo nomine ^n eum vclint danniatuin habcri. Nuscio enim, hacrcticus ne sit an crronens. Et (|ui(l mirum , cum nee id damnatores eins sciant? Assero ergo et hiuic iRöm. 7, 2r.. artieulnm ])er Apostolum Ro. vii. Ego ij>se mente servio legi dei et carnc legi peccati. Hie a]iertc Apostolus i])scmet de se confitctur jieccare in carne i.eor. 1,30. scu peccato servire. Et i. Coriut. i. Christus factus est nobis a deo iustitia, 3i

13 intellignnt (' dainnent ed. Witcl)., leu. linb Kilang. 14 Un. iiii. AC Ro. 4. B

Rninaii. 4. ed. Witeb. IC cum incicdulilalis sit C 18 qii.ii' Sophistae C 21 ea

»equiintiir C; 25 rcfntaturi ed. Witeb. 34 de so confitctur sc pecc.iic C

') ©iel)f 9<b. I S. 544. ') Sifl)c 3<b. II S. 410.

Adversus execrabilem Antichrist! Ijullani. 1520. (J09

sapientia, sanctificatio et rcdemptio. Quomodo autetn sanctificat sanctificatos, nisi quod iuxta Apocalypsin, qui sanctus est, sanctificetur adhuc? At saiicti-Cffb. 22, n. ficari est a peccatis miindari. Verum quid respectivistis Bullatis et Paulo Apostolo? Ip.si sunt tota Ecelesia universalis, qiionini aulnritate Paulus '■< aut stat aiit cadit, cum_sit membrum et pars Ecclesiae. Increpet dominus in te, Satan, et in satanicos istos tuos Papistas.

TERTIVS. Fomes peecati, etiam si nuUum assit actuale peccatum, moratur exeuntem a corpore animam ah ingrcssu coeli.'

De hac quidem re nihil hactenus definivi, sed copiosc satis et proba-

hiliter disputavi, nee hodie certus sum, quid cum tali anima agatur. At talpae nostrae Papales, cum needum videant, quo nomine liic artieulus eis sit dignus damnat\i visus, audent etiam asserere, quod tota Ecelesia univer- salis ignorat. Ego tarnen adhuc ista futili et stulta daninatione contempta

1-' teneo, articulum prohahiliter esse verum. Cum enim fomes sit peccatum

vere (ut ex ßo. vii. et Gal. v. probavi) et peccatum non sinat intrare caelum, ©"["'j'" sicut scriptum est 'Nihil inquinatum intrabit', arbiti'or fomitem peecati remo- Offi). 21, 27. rari iugi-essum coeli. Neque enim hie pili facio somnia eorum, qui peccatum fomitis extenuantes poenam peecati et defectuum vocant conti-a apertas

20 scripturas, quae peccatum appellant et per gratiam, quae peecati veri et non ficti .aedicina est, sanari docent.

QVARTVS. Imperfecta Charitas morituri fert seeum necessario magnum tiraorem, qui sc solo satis est facere pcnam purgatorii et im- 25 pedit introitum regni.-

Iste ex precedenti sequitur, quem aeque non assenii, licet probabiliter verum adhuc asseram, prius petita dispensatione, arbitrio meo proprio, etiam invita Bulla, quae aliam non afferre probationem potest, nisi hanc 'Xos siuuus sublimiores in Ecelesia tyranni, imo ipsa Ecelesia, ergo sumus doctis- 30 simi et sanetissirai, pleni spiritu saneto, non potentes errare, etiam si omni spurcitia omniura criminum, omni inscitia per orbem feteamus ceu lema quaedam'. Sed istis rationibus apud nie nihil promovetur, pi-omovetur autem coram illis, qui metuunt, ne, si mea sententia obtineat, purgatorium e manu Papae dilabatur, tum defunctorum vexandoriun ('redimendorum' volui dicere)

2 factus est, factificetur B 3 Bullatis cum Paulo C 4 auctorifate B 8 adsit

ed. Witeb., len. unb Erlang. 16 et ex AB 18 eorum, quibus alte 9lu§8tt6eit (ofiige

Se§att ift unfere ifonjcltur) 19 contra scripturas apertas quae C 32 promoTetur, pro- moveretur autem B

') Sie-^e S8b. I ©. 572. =) StcT)c Sb. I @. 2:34. 554 ff.

Sut^etä aSßetle. VL 39

610 Adyersus execrabilem Antichrist! bullam. 1520.

ofificia quaestnosissima, tanto damno accepto, Sacerdotes et religiöses ad fameni adigant. Oportuit ergo Avaritiam liie vigilare nee sinere suas fiivolas opiiiiones, sed turpilucrosissimas, veritate superante, occidere.

QVINTVS.

Tres esse partes poenitentiae, Contritionem, Confessionem, 5 Satisfactionem, nou est fundatum in scriptura sacra nee in an- tiquis sanctis Christianis doctoribus.^

Hie articiüus quo respectu damnetur, satis intelligo: respectivus enini est ad avaritiam. Quare et probationem eoriim respectivam scio, quae est talis: 'Si articiüus esset verus, tunc homines nihil darent pro satisfactione et 10 indiilgenciis, Nee haberemus eos amplius vexare confessionibus, oasibus reser- vatis, restrictis, ampliatis pro nostro lucro, Et sie pauperes fieremus et cultus dei minueretur in vigiliis et Missis. Sed cultum dei raiuui est impium. Quare Lutherus est haereticus', tenet consecjuentia a respectu Bullae ad Papistas et econtra. 15

Te per dominum lesum oro, si quis gravis et eruditus lector haec legeris, mihi iudulgeas levitatem et, ut sie dixerira, puerflitatem istam. Vides enim, cum iis hominibus mihi rem esse, qui bis pueri sunt et tarnen omnium virorum heroas sese iactant. Dispeream, si uou compertissimum habeo, maximos et autesiguauos duces populorum hac, quam recitavi, i)lusquam 20 septies stulta et ridicula ratiuncula motos ad meorum Ubellorum damnationem. Ego nisi iram dei super nos saevientcm flens intelligerem, qua effeminatis pueris et feei illi liomiuum ultimae ex omni terra nos subiecit, prae indig- nitate rei dirumperer.

Mea senteutia fnit et est haec, satisfactionem eam, quam claves queant 25 tollere, non esse iiuüs divini, sin esset, non posse eam tolli per claves. Si quid aliud mihi hoc articulo isti Bullatores imponunt, suo more faciuut. Quid enim rcfert, si Antichristus mentiatur?

SEXTVS. Contritio, quae paratur per discussionera, collectionem et 30 detestationem peccatorum, qua quis recogitat annos suos iu amaritudine animae suae, ponderando peccatorum gravitatem, multitudinem, foeditatem, amissionem aeternae beatitudinis ac aeternac damnationis acquisitionem, haec contritio facit hypo- critam, immo magis peccatorem.^ 35

Prob incredibileni caecitatcm et inscitiam Bullarum istarum! Rleus certe est articulus et Christianissimus, quem mihi innumerabilibus Papis et

9 quae talis est ed. Witeb. unb ed. leii. H Lutbrus 15 18 bis pueri B 23 faeci ed. Erlang. 24 dirumperet IJ

') ©idjc 58b. I @. 243. ») Sic^c SJb. I S. 319.

Adversus esecrabilem Antichristi bullam. 1520. GH

Papistis non patiar extorqueri. Hoc eniin ea doctrina egi, poenitentiam nullius esse momenti, nisi in fide et charitate fieret, qnod ipsimet doccnt quoque, nisi quod nee quid fides nee quid charitas sit aut seiunt aut doeent. ideo dum mea damnant, sua ipsorum imprudenti coutradietione damnant. 5 Dico ergo: qui poenitentiam sie docet, ut promissae misericordiae dei et fidei in eandeni non maiorcm habeat curam quam carnificinae istius, hie poenitentiam ludae Scariothis docet, pestilens est diabolus animarum et camifex conscientiarum. Lege autem libros illorum Sophistarum de Poeni- tentia, et videbis eos nee promissionis nee fidei ullam meutionem facere. 10 Has enim partes poenitentiae vivas omittimt et solis mortuis eontritionibus homines exagitant. Sed latius alias.

Sed quid denuo articulos omues probem, cum extent libelli, ubi omuium rationem reddidi abunde, plura daturus, si adversarii sua quoque in lucem dedissent. Quae est enim stultitia, ut hoc uno mihi responsum velint, quod

15 dicunt, sibi damnata videri omnia mea, cum ego in hoc ipsum scripserim, ut suos errores ipsi agnoscerent, quibus populum dei hactenus dementa- verunt! Non hoc expectavi, ut damnarer, qui seiens et prudens damnata iam olim ab eis adductis scripturis et rationibus iustificavi. Nee volui, ut tUcerent, quid ipsi saperent (Sciebam enim omnia): sed an recte saperent, id

20 quaesitum est a me, hie volui erudiri, et ecee nemo audet prodire. Quai-e vide">, asinos istos non modo mea et sua non intelligere, sed prae insigni hebetudine nee hoc percepisse, quid meis libellis quaesierim. Ai-biti-antm- enim, se tales in opiuione mea esse, apud quos sit veritas, cum nihil minus de eis suspicatus sim. Cum enim olim ab eis omnia ista scirem damnata

25 esse, non damnandus, sed velut iam damnatus ab eis jjrodii, damnationem eoriun traducturus impiara et haereticam et blasphemam, eosque, nisi ratione reddita recte sese sapere docuissent, erroris et haereseos crimine pubhce reos aeturus, ijjsi, velut ridicidus Citharedus chorda semper eadem oberrans, petito principio aliud non reddunt nisi 'damnamus, quae damnavimus', nova

30 dialectica probantes idem per seipsum, damuationem per damnationem.

O ineptissimos et insulsissimos damnatores! ubi manet illud Petii 'Semper i-i'ctt. 3,15. parati ad reddendam rationem de ea quae in vobis est fide et spe'?

Quare, cum Papista« et Bullistae isti ignorantissimi ante veritatis manifestae faciem sie sint confusi raetuque perculsi, ut pro se suaque sen-

35 tentia ne hiscere quidem audeant et meticulosissiniam haue Bullam egre emutierint, ego, inimicorum fuga erectus, hanc meticulosam damnationem vice approbationis robustissimae accepto et suam in eos ipsos retorqueo damna- tionem. Qua enim ratione seipsos possent magis damnai-e, quam, dum

7 Ischariotis ed. Witeb., len. unb Erlang. §inter pestilens est 5o5en oEe StuSgaien ein Äomma 22 precepisse B 2S abeiTans ABC

39*

612 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.

metuunt eiToris et haereseos rei inveniri, si ratiouem reddere cogerentur, ad hoc extremiim et frustraneum miseronim efFugium labuntur, ut elausis et oculis et auribus dicaut 'Nolo', 'dainno', 'non audio', 'non admitto'. Si ego sie insaniissem, obsecro, quaiita gloria in me triumpharent! Degeueres aninios timor arguit. 5

Ego itaque, ne prolixo lectorem gravem sermone, si singiilos articulos prosequar, bis scriptis testor, me omnia damnata per Biillain istam execra- bilem confiteri pro Catholicis dogmatibus, de quibus ratiouem reddidi editis libellis. Deinde, adliuc volo libellos meos in orbe vagantes vice publicae accusatiouis haberi adversus impios istos Sophistas populi dei seductores, lo ita, ut, uisi ratione reddita nie convicerint et sua statueriut, reos^ erroris, haereseos, sacrilegii, quantum in me fuerit, mihi censeantur, monens, rogans hortansque in domino omnes qui Ciiristum vere confitentur, ab eorum per- versis et impiis doctrinis sibi caveant et verum ilhim Aiitiebristum per eos in orbe regnare non dubitent. Quod si quis fraternum hoc monitorium meum 15 contempserit , sciat me esse mundum a sauguine suo et in extremo iuditio Christi excusatum. Nihil enim omisi, quod charitati Christianae debui. Porro, si alia via non queo damnatoribus verbosis et inanibus resistere, Ultimimi quod habeo expouam, Nempe hanc animam et hunc sanguinem. Melius est enim me milies occidi quam unam syllabam damnatorum arti- 20 cidorum revocare. Et sicut ipsi me excomnuinicant pro sacrilega haeresi sua, ita eos rursus ego excommuuico pro sancta veritate dei. Christus Iudex viderit, utra excommunicatio apud eum valeat, Amen.

1 congerentur B 10 adveisos B IG contemserit B 23 3n B ant (fiibe

no$: Finis.

') Cilt()CT loollte h)ot)l fjertiad) censeam ftott milii censeantur fe^cii.

1520.

3)em SReformatoi- genügte ei ntii)t, Uo% bor bcit 9(iigcn ber gele'^rten 3Bctt feine SteUnng ,^u ber Sußc, bic i'^n üetbanimte, bovgctcgt ,^u f)ah(n; cv Wollte anci) bem Saicn feinen „fdjulbigen cf)vift(id)cn 2)icnit an£iictcn" uiib il)n marncn, fid) 3U pten, ba^ i^n „bev piiljftlic^e greöct" barin ntdjt bon ber aBQ^rI)cit treibe. S)orum öerfa^te er feine bentfdje Schrift „Sßiber bie 33uüe bcä enbc^riftä". Sic ift nidjt, tvie man nac^ bem 2itel glauben fönnte, eine Ü6erfe^ung feiner öorigcn Sd^rift, fonbern eine ju befagtem ^^tcecf oorgenommcne freie Scarbettung berfelben: befprodjen werben in i^r bie jWöIf erften ber in ber 33nKe Dertoor= fenen ©ä|c.

SBgl. ®. 595ff. ßofttin I ©. 403 ff .

SluSgaBen.

A. „SBibber bie Siulten be§ enb= || c^riftg; S)octor 9}larti= || nui fiuf^er. ||

i^uittembergf. !| 3m 3ar. W. 2).Xr. j." Xitetrücffeite bebrudt. 10 SSIätter in Cnart, Ie|te Seite leer.

Stuct Bon SJielc^iot 8ottt)et in aBittenberg. Sgt. »on iTommer, Sutf)er: btuttc jc. ©. 95 mx. 181.

B. „Sßiber bie «nllen || bei gnbtd)rift§, 2)octor || «ölartinuS Sut^er. || •,• ||

aSittcmbergt. H 3m iar. DJl.S.XX. Ij" mH liteleinfaffung. litel-- rütffeite bebrudt. 10 Sßlätter in Cuart, le^te Seite leer. 9Jm 6nbe: „^ Setrucft jii Strapurg, 3n bem || fiin^e^cnften tag bei 9Jler^en. || 3jn bem 3ar. 9]i.2).XiI. |1" Srucf ber ©djüret'fd^en *prefie.

C. „c 2Bi)ber bie 33uüen be§ enbc^riftg: || SJoctor «Diartinu§ Suf^er. ||

c aSittenberg 3m iar. 531. S. XX. [|" litetrüdfeite bebmctt. 12 Slättcr

in Cuart, te^e Seite teer. 3(m (Jnbe: „c ©ctruift IjmSar '^l. S).XXI.||"

5£ruc£ öon 9lifoIau5 ßüffer quI ©insfjcim in bot a)iartgraffd)Qft SBoben.

A ift berUrbrud; unab'^ängig bon einanber finb B unb C baraui geftoffen.

Unter ben ©efammtanägaben l^at Bei ber SBittenberger 1554 VII S(. 49^—54^

A äu eSrunbe gelegen, if)r wicber ift bie 3enaer 1555 1 ißt. 360'' 366'' gefolgt,

614 SBibet bie SBuHc bei enbd^tiftä. 1520.

uiib naä) hex ^macx 'i)abcn fid} gerichtet bic SlttcnBurgcr I ©.531—537, bie Seipjiger XVII 6.324-330 unb SSßaM) XV <Bp. 1732-1752, l^tngcgen bie gr-- langev, bcutfdjc Schriften, 1. ?(iifl. XXIV <B. 35-52 unb 2. ^liifl. XXIV <B. 38-55, Ijat fid) QU A gel)a(ten.

?lKgemcin bemerten ttjir über A, B unb C: 1. 3n A tommt nur ber Umlaut öon „a" in „e" üor, in B unb C flnben fic^ „e" unb „ä" foteic „ö" unb „ü"; 2. G f($reibt „ai" unb „a\)" neben „ei" unb „c^"; 3. ftatt ber üorfilbe „üor" in A fomnit in B unb C nur „öcr" öor, mit ber ^pröpcfition „tior" jufammcn^ gefeilte Sßörtcr betrifft bieg inbc^ nic£)t; 4. für „fonbem" k. in A fte£)t in B unb C immer „funber".

3(ue)df|Iu^ c6en6c,5cicf)neter 'l.Uinfte öer.^cidjncn n^ir genau bie Sesavten üou B unb C ju unfcrm 2cj't, ben wir nad) A geben, Ijoltcn aber in Setreff be§ aBeti)feI§ getoiffer 33ucf)flaben ba§ <B. 579 onge3eigtc 3.*crfa!)ren inne. 9Inf bie ©efammtauägaben neljuien nur nur feiten 9Jüdtfid)t, Bei ber ©rlanger nur auf bic ^rocitc 3Iuflage.

SSJibbcr bic iBuKcn bc§ (^ubd)ri^:

Zlücn Wchhahcvn dbriftlidicr u?arhcit, !>en gebe got feine qnab x\n^ f ritten, Glitten. s

f-^/i^^^i|?S ift tjbcrman faft offinbar, lüic id) ntu l)nf3 bvittc ^ai' '»it ;5^)5«clK^ bem Iugenl)afftigen gefd^cffte bc§ 9lbla§, baburd) bie ß^tiften dang fdjcblid) uiib fc^^cublid) öorfurct unb umbs gclt fein, in einen liniftcn l)anbcl unnb ftiet)t fommcn bin, 'unb bic fac^ buvd; etlid) ablaä üovfc^tev, ba bic fclbcn fal)cn lo leinen grunb f)abcn, f^o tocl)t cingcriffcn, ha-i aud) bon 33cpftlid)ctn gclualt unb ftanb gc()anbctt ift, burd) Inildjcn fic allein bifjfjcr evf)altcnn, Ituvi fic nur gdoott l)aben, ob fic fd)on Inibbcr mit fdjrifftenn nod) mit nornunfft fid) grunbctcn, ja luibcr aüc fd}rifft unnb bovnunfft glaubten unnb levetcn.

Den ob fic tnol Hnffcn, ba§ 3?cpftlid} gclnalt ju mcljr niot fd)lt)crlid^ is ge^rvet, unb nod; tcglid) t)xxd, baö fic fclb nit leugnen tunbcn, Xcnnod),

If. 2ic Ü6et?dörift ift nad^ bcm Ittcl in A gcjc^t, finbct fid^ tiict otcr in Icinem bct Sonbcrbtudc 3 „35c|u§." fel^tt in 1! fowic in bct SaMtlcnbctgcr unb ^tnoct ?lu58. 4 flcb li feljn C G ^ebcnnon BC offcnboi: BC nun Sife in§ B brit BC 7 flcjdöcfften B

gefd^cfft C S »ctfütt C 9 tuicflcn B lummcn H 10 fctbcn fachen B 11 gwoU B 12 gcljanblct (' möldfjen BC 13 gcloolt BC webet BC gid^tifftcn B 14 fliunbtcn C

9((i^tifft B tcttcn C 15 bann BC gluolt B fic \tXU nit B liinbcn BC, .tunnen"

SöittcnBctgct, „fönncn" 3cnoei, „tunntcn* Gttonß« Sluäfl. 2annod^ BC

2öibet bie Sutle bc§ enbc§tift§. 1520. 615

h3D fte in »j^rcm fiirncf)men feinen tüiHen t^abm mugcn, unterfte()en fic fi(^ baffelb bcm cinfeltigcn Hold nit aüciu etnljuBilben, al§ ein unlnibbcrfpvcc^lic^c eijriftglcubigc iiiavt)cit, fionbcm rnndjen anfj bcr fetbcn 33cpft[irf;eu gduatt, iücn nnb tüo fie luoUcn, eine 6f)ri[tenf)cit obbcr 6()riftlid^e tird^e, Unb baä

5 t()un fie baxumb, bcn bii ■mit)i fic tüiifcn, nnb War ift, baö bie 9cmcl)ne gf)riftli(^e livc^c (boö ift, aEcGEiviftcn fcniptlitf) in attcv luclt) nit Ijran mag, fd;micrcn fie nn§ bo'S inant, unb onff ha'i Ij^re btinbe fuvfdjicge Donn bcm QX-menn tioM toerb fnr nntjtrig, getöiffc ef)rift(id;c Unn-fjcit anff genommen, geben fie fnr, rta-S fic alf,50 bur(^ y?cpftli(^e gctoalt, bcr l)rren mag, eintragenn,

lu f)a6 bie 6^riftlid)c «rdje, bie nit Ijrrcn mag, eintragenn, fol aEein barnmb nit ge^rret fein, ba§ ber SSapft ^^n jngefaacn ift, fnren un§ alfo mit ber nafen, Unb aU fanct Steter ^at öon l)l)n gcfagt, mit falf(^enn ertic^ten 2. «ctu. 2, luortten, nad} Ijtjrcm gct)l^, mit nnö f)anbtf)icrcn, ba§ toir ben l)rrenbcn iBapft foEen bie nnljrrenbe etiriften^eit t)ct)ffen unb öorftafin laffen, bod) nit ef)C,

15 ben Wo fie fein beburffen 3U t)t)rcm bortel)!, fjonft, luie id) gcfagt, betcnncn fie VdoI, ba§ er t)rrc unb Ijrrcn mnge.

D toa^ ^rt^umb, bofser tud unnb ftutf fein bur(^ fol^ fandet fpicl unter bem bel)ligen namen bcr 6f)riftlid)cn firc^en unb freöclcn bcbrctten $öcpftlid)cr gcttialt ^nfj arm öold trieben, lüie oicl fcelcnn öorterbet, toic öiel

20 morb gcfc^cficn unnb blut öorgoffen, tüie biet lanb aufjgcfogen unb öorterbet, ba§ greftilit^ ift jngcbenden, toMyi aüvi mit feinem anbern bef)etff ift be= ftanben, bcn ba^s fie gefilerret ^abcn, t)l}u 6f)riftli(^c tird^c, ber »apft, muge nit ^rrenn.

Sllfao auc^ ^ie, ba fie ba§ fi^iff Oorfuret Ratten, unb ba§ nadt, unge=

25 grunbt, betrieglid^ 3tbta§ anfj ticc^t bradjt, jufc^anbcn ioorben ift, bancben üicl anbcre falfi^e lere, fo fie bifjtier mit gctoalt getrieben, unb fie nu fefien, ba^ tüibber mit fd^rifften nod} öornunfftcnn bcftaf)cn mnge, tfjun fic tnie l)t)r art unb gch3onf)cit ift, fudjen tjbrcn legten be()etff, SScpftti^cn frebcl unb gclualt, nntcrftct)cn fid) mit nadtcn, gclnaltigcn, frcöctn toortten mic§ unb

30 me^ne budjle unnbertnunbenn , on ange^cl)gte urfac^ juborbamnen unnb fe|c= rifc^ jufd^eltcn, äuöorpictten unb juborprennen.

1 loa f t)crcm fütncmcn B ircm fütncmcn C mügenn B mögen C unberftecn B unbctfton C 2 bafielbig B bcn ainfertigcn V m\miin\pxtäjtii^ B 3 e^riftgfauiige C

u6 C bem fetten B gttalt, Won B 4 unb m C iohücn BC ein BC litd^ BC 5 bon biefteit BC gerne»)" 1^^; 6 ßfiriftlic^ B £ir^ BC S^riften mit ]ampt B gfitiften fam^itric^ C 7 „unb" fefiU B uff BC boä bie Hinben B fürfc^teg BC tot bem B 8 Werbe B

e^riftae^ B uffgnomen B uffgenomen C 9 füt BC 10 tix^ B 12 fönt C 14 »«= fton B eeBC 14 bann BC tta C fiebotffen C fünft BC 16 müge BC IV^tt^umC gou(ietf»)tet B 18 breüWcn B bratoen C 19 in ba§ arm C tteifien B »etberfet C

20 motb B u6 gefogen C «erbctbt C 21 gteüwlie^ B grett)ü(^en C toöl(|§ B tootc^eä C QHe§ BC anbten be^itff C 22 bann bal BC geWert C titc^ BC müge BC 24 Betfütt C Ratten B nadet C 26 an boä liedjt C 26 lex C nun B 27 toebet BC no^

mit »etnunfft C tcftcen B beftan C müge B t^unb B 28 befjitff BC 29 unberfteen B unbcrftan C nadtem C geroättigen B 30 büc^Un C un angejoigtc C äu »etbammcn C

010 aßti>« bie SSuUe fac§ (änbdjriftl. 1520.

9ht ltiet)fj id^ lool, ba§ fünft unb fvctiel jlne^ bing fein, uimb id) bcn iiiifimftigcit fvefcl ntt adjte, ©jo ift Iiudjcv üorprcnncu 130 Icidjt, ba» es nud) bic finbcv fiinbcii, fdjluclig hau bcr f)el)(ig üatter Sapft umib feine ^od^gcIcrc= tenn, Incldjcn i-i l)[)e fcpn anftunb ract)nif3 Bebenden», ba§ fie ettoa» nte{)r !nnft Betoepfcten , ben Bücher borprennenn. UBir ba§ t()Qr id) auff mein ge= 5 Uiiffen fagcn, ba-3 id) nit licbcrä f)a6cn nto($t, bcn aller meiner tnic^er unter= gang, Inild) iä) and) mir tjabe mnft laffen anfjgaljen, bie leut öor fold}cn i)rt[)unten jnlüarncn, unb in bie SiBlien jufuren, ba§ man ber felbenn üorftanbt erlangt, unb ban meine Bnd)le tiovfd^ltiinben liefj. ?Id) got, niere bet tior= ftanbt bcr fdjrifft in unS, ann meinen bud)le irere nid;t§ gelegen, unnb got w lücljfj e§, ba^ id) nit liege, Inenn fold^ mein öorbamncnn mir allein fc^abenn t^et, fjo f)ab lä) mein cl)rc unb (eben baf)t)n gefegt, bü§ ic^ nit mit einem f)ar, fo id)-J uormodjt, nüd) tnolt nufj bcm freuet lofjen, :3a ^on I)erl!cnn gerne fd)n.ici]gcnb Hon bem bcpfttidjcii fretict öorbampt mcrc. siiic. IL', 8.9. 5l6cr bie Ineil 6t)riftU'3 fpric^t 'Ircr mid) befennet für bcn mcnfdjen, ben >■>

hjcrb id) bcfcnnen für meinem öatter unb feinen (fnget, kier fi(^ mein fd)emet für ben menfc^en, be» tncrb iä) mid) and) fdjemen für ben (Sngeten gottiC'', ba^u id^ fi^ulbig bin einem Ijglic^en met)nem nef)ften feine felideit jnfobern, nnb feine ferlidcit ^nmeren, nnb id) nn getoif^ bin, bcpfttid)en fretiel unb bic feinen on gvnnb nnb urfadj, ja auf] lautier unoorftanb nnb prtbnmb miber 20 bic 6()riftli(^e toar^^eit f)anbeln, mufj unb lan id) nit fc^mepgen, bic lüarljcit fd)mel)en nnb bie fcclen Porfureu laffen, eS gef)c mir »nie got loil.

Sarumb luit id; l)iemit einem pglid;cn meinen fdjnlbigcn 6t)riftlidjeu bienft angepotten ()aben unb, fjoöiel mir 3pmpt, l)^n trehilid) toornen, baS er ntein Uorgeffe, nnb feine? fclb fecle marnebme, fid) bntte mit aüent flepf5, ba§ 25 pl)n bepftlid)cr freüel nit Don ber marljcit trepbe mit fcpnen unnb ber fcpncu l)od)brctüIid)en auffgcplaf3cn ertid)ten inorttcu in bcr Butten, bie man fagt nclölit^ auf3 'Ütom toibber boctor ^ut^crn !ommcnn fcp. fol Unffcn pberman,

1 3iun 15 2 ad^t C 3 tiinbcn B üiniicn C SBittcnBcrger unb S^nocr Slulg.

„lunntcn" (Srlongcr 9Iu§b. l^od^gelcvtcn BC i motc^cn BC metjuci B mc^nä C Bc=

bimdcnä C 5 Bciurtjftcu C bann BC VLin ba» bat B ütcr ba§ tljav C uff C C bann aüct BC 7 \vhlä)ä B toptc^c C Ijaücn gmuft B ^aii gentüft C laffen ang gcl)cn B lan

ufigan C bic tcljt C S jüfurrn C 9 cvtangc B bürfilin C idcv bcv C lu gfdjtifft B iüdjtin C h)cr C nid^ä B 11 hjann földj B 13 ic^ wctmodjt B tuölt B ufe C

lofcn B 14 gern BC fc^wcigcn B SJoblicöen B 15 bicttiicl B mid) etfent Bor B

nüd) IbcJcnt für C niönfd^en C 16 Würb B ttiurb C crlenncn Bor B iefcnncn Bor C

fcBiicm C Gngetn 15 licf^cmbt Bor 15 fdjampt Bor (' 17 tnonfdjen C hJÜrb H hjurb C

"Ocfdjcmcn Bov 1! fd)ontcn Bor C cngcln B (Sngtcn C gottcä BC 18 Sarjü B »jcglidjcn i5C

ncdjftcn V fein fcligfcit 15 jii fürbcrn 15 fotbren C „juforbcrn" 3enocr Jlnäg. 19 fein BerfcrUdjcit B fcljn fcilidjoit B jn Woren C gmife 15 'JO ufi C '21 l)anbtcn I5C

22 gcc BC gott ttjct B 2:t Ijegttidöcn BC feiner fcßä feel B fetjnä fet6 fcct C loar nem C^ i){ii C -JC trl)6c (' mit fel)ncm C „unnb bcr fernen" fcf)U C 27 nffge=

Wofen C 28 neiilolid) B niiwlii^ C ug C boctor 3Jlartinum iJuttjcr B luninicn B

t)cbcrman BC

SIßibcr bic Sude bei eiib(t)tifli. 1520. 017

ba§ ef)x mir teljtien binft brnn t[)ut, [50 et bic fveuclifdj, fc^vifcf}, Iu3ettt)off= tige 23uUc luivadjte, Inibberumb fein Horbrici,], 06 er ftc I)ocf) acfjtc. 3d) bl)ii öon i^ottiy gnabcnn frei), barff iinub \ml mtd) ber biuflcr tcljnif,] luibber trofteii mä) entfcljeii, '^(i) lBel)f3 tool, lüo mein troft imb trolj ftcl)et, ber mir Inol

5 fidler fte{)t für mcnfc^en unb tcuffeln. ^d) tuit ba» meine t[)itn, ein ijgüdjer tüirt für fid) antlnorttcnn an feinem fterbcn nnb Sungften tag, nnb ban mcljner treloUdjen tüarnnng tuol Ijnncn loerben.

S)amit afier niemant fi(^ entfd^ulbige, er Iniffc nit, toar^n er fii^ für foti^cm frcOel nnb tirtfinniB l)utten fo(, lDi( id) bic artidcl, in ber Skullen

10 borbnmpt, er^clenn, nnb ber 9{omifc^en frcueler blinbijeit nnb bof^fjeit jnüor an|et)gcn.

©ie f($rel)6cn in ber felöen 9?uücn, baä bie artifcf, fp ha nnff einem '^auffen er|elet luerbcn, etUd) fct3rifd), etlid) l)rrifd), cttlid^ ergerlid), etlid) Oor= furifc^, etttid) für ßfjriftlid^cn oren unlcljbenlid) fein, nnb alfjo fnnfferiel)

IS artidel machen. ' 3l5er fo tiorliagt ift Ijtjr el)gen ftrcff [idj fdjnlrfliafftig gc= lt)iffenn, ba§ fie nit fjaöenn botfft flerlid) nnnb nnterfdjicbüd) bie fetbeii Qr= tidcl orttern obber beuttcn, fjonbern feilen ein blinb nrtel)l in bcnn gankn ^auffen, ia^ niemanbt toiffen fann, luitdjc fie für fe^rifc^, obber tjrrig, obber ergerlid}, obber Uorfurifd), obber nnlct)ben(ic^ lüoEen gctjalten Ijaben, nnnb

20 bodj Oorbamnen, !Eamit fie ein fold) fcl)n narren fpiel trctjben, ha-i fie tnolten unterfc^ib ber artidet l)abenn, unb boc^ niemant bie unterfc^el^b laffen, fjon^ berr tjoffen, fie follen öon l)berman nmb l)f)rc§ Dorbamnenf] tüegen on nnter= fd)el)b aCe für fetjer gcljaltcn tncrbenn. Sein mir bay nit frum (ent? ^JJlit toil^er toe^fs^eit^ unb furfic^tideit fie fi(^ fel6 aufj jtoo fertidet)ten errebtcn.

25 S)ie erfte, bay fie nit muffen £)ctocl)fjen unb urfa(^ geBen l)i)rer üorbamnifj. 2)ie anbere, has, ob fie etliche für fct^rifd) an^etjgten, nit anffs mant gebrofdjen unb anber» erfunben tnurben.

2)od) fioff ic^, fold} fnrfi(^tideit fol fid) fetber ftuBifc^ in ber fhtgfieit betteren. ^ä) Jüil ^^n einenn (effct geben, hah fie Corfuc^en, \va5 fie boc^

1 boran B tuüt C freBctic^, tc^crifi^ BC 2 SBuü C fievac^t BC 3 gottei B

gotS C geuabsn C bev bingen tein§ B ber bingei loinä C totitx BC 4 loa C ftcet,

ber B ftot, ber C 5 fteet für B ftat für C monf^en (' mein BC l)egl(i(^er ttürt BC

6 antlBurtcn C 7 treüroUdjen B S cntjc^ulbig B ugt fölc^cm B für foli^cm C 12 fo bie uff B fo ba uff C eine AB „einen" ertanger ?iuäg. 13 crjöü BC etlicft tcfeetifcf) B

etliche tcfeerifc^ C irrig C 14 untciblic^ B 15 gwiffcn B 16 borfft B borffen C

unberfc^aib[i(i§ C 18 Wetd^e BC fefeerifc^ BC 19 »crficrif^ B unteibtic^ B Wottcn BC -20 \hlä) B ttößen B 21 unbcrf^cljb ber BC 22 t)cberman BC t)ere§ bcrbomnten B un unberfdjaib C 23 für tetjcrifc^ B frum tct)t C 24 loctc^er B toote^er C fürfic()tig=

teit BC ug C gferti^eitcn B 25 erft BC t)ercr Berbamnil B l)rcr BerbamnüS C

20 anbrc C etlid^ C fctjcrif^ BC onjeljgen B uffi C br&fdjcn unb onerfunbcn B 28 fölic^ B fürfidjtigtcit BC fte§ fetbä C ^übfc^ BC 29 Stott „bcttcreu" in C „er=

finben", in ben ©cfammtauägabcn „fict^örcn" (»gl. bagegen $^. Sie^, Sßörterbuc^ ju Sut^er» beutfc^en ©d^riften, £ei})ji9 1870, I ©.286)

■) Sgl. ©. 599.

618 aBiber bic JBuUe bcB enbd^rtftä. 1520.

loHen, bic lieBcn SuUiftenn, 2)en ic^» aä)t, bie S9uEc fe^ auf einenn trunicn Ql6ent obber in ben l^unbtS tagen gentad^t, unb frag fie: ©30 fc^rifc^ unb t)rrig nit cl)nerlel) ift, fjo mufj getoif^Iic^ nit !ci3vifc(j fein tons bo l)vrig tft, fol anbcv'j bcr Ijoc^bcrumpten 33uEen mct)ftcrlic^ untcrfi^ib 6eftat)n, Sllfjo toaä cvgevUd^ ift, mufj nit fe|rifd§, noc^ tirrig fein, unnb fjo fort an fein tel)l be§ 5 untcrfdjicb» mag baS anber feinn, C5 Jnere fonft fcinn unterf(^ei)b. 51u ift ba-i l)c offentlicfi »rar, JoaS nit {e|rifd) ift, ha§ ift ßtiriftUc^ unb gotlic^, ban 6atf)oIicum et t)creticunt, ba§ ift, 6f)viftlic^ unb tc|rifc^, fein toibbercinanber Such, 23. on mittet, toie G'^riftu» fagt 'rtcr nit mit mir ift, bcr ift toibber mid^', 2itcm fiuc. 9, 50. 'n)aC' nit tüibber euc^ ift, ba§ ift für cncf)'. ^arumB, toae nit tc^rifc^ hjirt "> gefc^oltenn, ha^j ift fcfion alf5 Gfjriftlid) gelobet, fct)ntcmal fein t)rtf)um fc^abet in ber firc^enn, bcn allein ber tc^rifdje. £)en, ob id^ h}ol mag ^rren, fjo i^ bm SBapft fnr I)el)lig I)alte unb t)berman für frum, fo ift ber l)rtt)umb nit te^rifrf) noc^ borbamlid^ no(^ fdjcblic^. 3tbev Joann man ^rrigc artidEet tior= bampt, ba loerben nur fd^ebtic^ lere öorbampt, bic uni^riften unb !e^er mad^cn. i-' ©olt man alle tjrt^umb bcr d^riftcn tjorbampncn, nmrb tein (J()riften Blcljbcn, feintemal nicmant on funb unb l)rtt)um'& ift. ©rumti ifts dar, bai biffe SuEiften l^l^r et)gen trort nit öorftcljn, rtiffen nit n)a§ fie loflen.

3a Ca enget \\ä) l)t)r fc^aWfjcit f)l)rl)n tneitter, unb geben ein urteil ubir ficf) fctb, boy fie fclbft bic aücrcrgiftcn Gnbtd^riftcn tc|cr fein, bie bei) unnb -'o in t)i)n fclbs bic ftar crfante toarf)eit öorbamnen unnb 3ut)orbamnen bcrcl)t fein, bau beh)el)f,5 id^ aufj l)f)rcn ctjgcn toorttenn aIf3o: 2;en bietoeit fie t)()r el)9cn geloiffcn bringt unnb 3toingt 3ubcfcnncnn, ba^ bie artidfel nit oHc fejjrifd^ nod) tjrrig feinn, burffenn fie aud^ nit f30 l^od^ fcfjcltcn, hiic hsol fie gerne treten, lucn fie nit furd^ten eljnifs anbcrn. ©30 geben fie offcntlid^ 25 3ucrtenncn, ba-3 fie bic felbcn artidfcl fnr P()riftlic^ unb red^t l)m f^erlicn Ijaltcn, unb feinen mangcl bran f)aben, bcn ba--- fie ubir l)I)rc fünft obber ttibber ^"^rc t)rrige opinien faren, ba burd) bcloegt 3U fiafg unb borbriefj, fie nit Icl)bcn mugen, unb ertid^tcn nctoc tabbcl, bamit fie fie tiorbampncn nl? crgcrlid) unb nnlcl;bclid), bic bod^ toar, red)t unb Gljrifttidj, unb nit l;rrig 3"

1 2)onn n ic^ oi^t HC uff oincm C tnidfen AB (ätlanget WuSg. truinen C (wie oteit (d^on bie SBittcnlbcTget unb bie 3fr"'cr ?luS8a6c, tigt. inter piitanas nocturno coiivivio ©.002) 2 (etjcrifi) HC '-i Ufyxi^ä) BC WoS bo C „Wol baS" Jenaer SluSg. 4 unber= fd^cib BC .l letjerifd^ BC fo fürt on B fo fürtcr on C beä unberfd^ctjbl BC 6 »er C fünft BC 5iun B 7 fe^erifd^ BC S Icljcriidj BC 10 fe^crifc^ tnürt BC 11 (5!6ri= ftentit]^ getobt C fctjleinmol B trt^umb BC 12 bann BC fcljcrifc^e BC 2'onn BC

tnog B i:j ^ebermon BC ^rtljum C H feljcrifcf) BC I.j fi^öbUdöe B Icr C

IG ijrt^um C Berbnmnenn BC 17 fe^teinniot B ^rtljum C Sarunrt BC ift ei Itat C

18 Bcrfton C 19 ti oljgct C I)ic in luctitcr C über BC 21 ,in' fc^It B »erbommen

unb ,5u licvbomcn C 22 u6 C olignen C lonn B(' 24 le^erifd^ BC bcrffen C

25 gern C wonn B fordeten einä BC 27 boron linben, bonn B über BC 'Js opinion B ietoogt C 29 müflen B mögen C ncüwc B ücrboninen B ucvbammeii C 30 uuleljblid^ C

SJÖiber bie SBuHc bc§ Kiibd^rifti. 1520. 619

noä) !e|rtfd^ fein, Units l)^r§ et)g,m bc!cntnif,^. Sein ben nu bo§ nit rccf)tc l^eubt feiere unb und^riften, bie bo offentlid) burffcn borbamnen bie tDar()cit tion t)£)n fclbS Mont, aiif,^ !ct)ncr anbcv urfad), bcn ba§ ftc l)T)n untcl)bli(^ unb crgciiirf) fein? SBar boc^ 6^riftu§, alle *l.Uop()eten unb iJlpoftctn and)

5 ergerlic^ unb unletjbüd) ben i)o^en pvicftevn unb geleieten, unb muft aud) umb feiner anbern uvfac^ ein fe|er, Dorfuver, ijniger, frebeler, gotSleftcrcr tjorbompt hserben, ben ba§ er t)f)n un(et)btid) unb ergcrlic^ toar.

3)ic toel)l ben bie 9{omif(^en lugner burc^ l)()r el)gen h)ort crfunben fein qI§ borleugnct unb Oorbampner ber bcfantenn loarfjeit, tnaruntb folt id) mid)

10 für t)i}n furchten obbcr ungcrne Ict)ben t)f)r borbamnen? ^a bel]ut mic^ got, ba§ mxä) nur foldje leut ntjmmer mef)r loben obber rechtfertigen, W'ü<i)'5 mir Joere bk l^oc^ften fd^mad^. S)oc§ t)at mid^ brungenn meinn fc^ulbiger bicnft, tjffxc foI(^e fd)aldEf)eit ju offenbarn, bie armen einfeltigcn '^erl3enn für bcm gnbtd^riftifc^en gifft ju itjarnen, bie aüeu ba§ juöorbamnen berct)t fein, h3a§

IS ti'^rem blinbcn fopff mifjfettet.

Unb ba§ t)berman muge mit fingern gret)ffenn, ba§ fte ju lom nit eine gebanden f)aben, bie Inartjeit juöortetjbingen, fjonbern attis mit falfd^em fc^cin unb ertid^tcn tnortten treljben, ©jo merdE barauff: fie geben mir felb§ QUe= fampt ge|ieugnif,3 bart)nn, ba» ic^ rec^t tf)an t)ab, ba ic^ ben ablaf,? prebigern

20 lüibberftanben \}aiie, unb befennen, ba§ t)^enc fjabcn unredjt unb falfi^ prebtgt, ia§ arm öoW fc^enbtlic^ borfuret unb bef(^ebigt an Iet)b unb feel. 9Joc^ ift nieiuant 3U 5Kom, ber bie fclben citicrt, bannet, ftraff et, tret)bet jutnibberruffen : I)ie ift niemanbt, ber für bie toar^eit emf3ig ift: ba fan man !et)ne buüen machen, bie ge^en alle fret) lebig aufj : '^ie fein fie gnebige l^erren unb funbcn

25 on britten burd^ bie finger tool fetjen, f3o bod), ioen fie frum tucren, unb bie h}ar!)eit rec^t lieb fetten, toie fie fnrgcben, fold^ lefter prebigt inibber got, ßljriftum unb feine mutter, bie feelcn 3uborterbenn, gefc^c^en, mit ber f)o^ften ftraff ftraffen tourben.

3lber ba fie felb öon mir fein antaftet, t)ilff got, ba ift ij'^cner öor=

30 geffen, ba ntuf3 fid^ nit allein 9Jom, fonbern t)t)mcl unb erben regen, ba finbt man bullen unb bannen, ba fan man f(^rel)ben, unb me^r ban alle teuffei malebe^en, 5lDcf| fc^re^enn fie ftc^ aufj für l)i}rtten ber ftraff 6()rifti

1 Ic^Etif^ fein, nai!§ taut ircr B ie^crifi^ fcljn, laut ir C fietantnug C ©ein bann BC nun B 2 t)öuiit tefeet B ^aufit tefeet C bi" bo C börffen C fictbammen C 3 unb in ielbä C u6 C bann ba§ B 4 „crgcrlic^ ift" 3cnocr Slugg. SBaä bod^ C 5 gelerten BC müft B 6 fiotä löfttcr C 7 bann ba§ B ergerlic^ waä C 8 bann bie BC 9 ticrbamncr BC

loot^ait C 10 für B Bot C föti!§ten C unscrn C 11 ftolc^ä B toöti^e? C 12 »er C looffcnfiarcnBC ainfaüigcn C eor bem BC 14 ju öerbaramcn C ISmigfettC 16 t)cbet= man BC müge B möge C ain gebancEen C 17 äÜDettcbingen BC aüeS mit B alä mit C 18 ttlj'bcn C bot uff C 19 t^on B 20 iBtjberftanben Ijob C 21 berfütt C befc^ebiget C 22 iant, fttofft, tte^bt C 3u W^beviuffen C 23 wartcit A tain SButten C 24 gccn B gon C ug C '^te finb C lünben B lönncn C ^enaei: 2lu§g. „tunnen" SBittenbergcr, „tunntcn" grtangct 2lu§fl. 25 loann B 2G fürgcbcn B 27 feijn mutet C 29 goner Betgeffen C 32 C

C20 SBibcr bie SBitfle be§ Siibd^rift?. 1520.

unb 6f)riftuä ütcarioi% unangc)cf)cn, haä fie mit fo(d)eni öffentlichen }pid i)l)r cljgcn nu| aEein fuc^eu, bk toor^eit unnb aütx Gf)i-iitent)eit nobt in ben Ininb fc^taljen, bnä fie nit l]l)vtten, f^onbcr rcliffeiibe tüolffe offcntliciicn auf] ijlircn tocrdcn crfcnnct tucrbcn, öormcffcn fid), Inir Seutfi^cn foUen ctriglidj l)()rem falfif)en fnrgebcn nnb crticfitcn toortten folgen Uiibbev got unb unfjer gclüiffen. 5

lltir ba§, auff ba» 1)[)C niemant mochte bran 3itiel)ff ein , ber Bofje gct)ft I)n6 bie 3?uÜcn gefteüet, fo ft^rcljbcn fie felb tnit nnfjgebrntften loorttenn, boa tiovbampt unb Oorpvenuet iBerbcn foEen auc^ bie 6urf)(c, ba telju l)i-t[)nm6 t)n= nenn ift.^ @t()c ba , tft baä nit ein 9tomif(^ ftudte? [50 fol ß^riftu» ben ßnbtcf)rift ftortien unnb in einem falfc^en, Ooilcreten fl)n üorftoffen. 2Ba§ i" folget l)crnul3, "^t-'" '^''••^ ößc bie biffe 3?ullcn tjolten unb t)t)r folgen, foHen got unb fein hjort öorleugnen, unnb nit mei)X ban ^rtl)um6 unb fc|cre^ leren? 3)cn f^o bie budjie fotlen tiorbampt feinn, ba tcin l]rtf)umli l)nnen ift, Unc fie tlevlicf) fdjreljben, fjo nuifj bie loarljeit Oorbampt unb Ijrtljumb kftetiget fein.

5JJan gibt mir fdjulb, ic^ motte bie lel)cn bem bopft, pfoffcn unb is mondjen auff ben balf') laben.- .'oet)ffet ben ba-S bie leiten Oorfunet unnb JBapft entfd}ulbigt, men man fie mit offcntlidjen untiorfdjampten morten frei) I)^n l)el)ffct unb gepeut bie Irarljcit unnb ted;t lere Oorpvennen, unb bie lugen unb l)rtl)umb auffneljmcn, unb in et)ven feigen, fo Oorftelje id) nit met)r beutfc^ nodf) latin. Sen id}§ bifjljer gel)alten l)abe, toev bie i)rtl)umb ubir bie marlicit 20 fep, ber leugne got unb bctt ben teuffct an, unnb bai^ mil un§ bieffe l)od)= bevumpte tliclove S^uHc mit baulichem brelren t)el)ffcn unnb jmingenn.

33if3l)er l)nben bie buben alf-jo get)anbclt, ba§ fie un-5 l)rtt)umb, mit fdjelju bev marl)eit üovbcdt, l)aben eljnbvadjt, fjo baä nu Inil offinbar mevben, unb bie fc^aldE^eit nit mag lenger fic^ öorpergenn, toild; fie bodj nit loffen 25 moflen, fo gibt t)n got einen fd;tinnbel gel)ft, ber fie l)rrc mad), »nie fie lun-= bicnt Ijaben, bas fie gleid; anl)ebcn ljl)re fdjaldljcit mit geloalt unb offentlidjen betauten i)rtf)um unb tet^erel) suoorfec^ten, unb ba^ t):^r lugen beftel)e, fein fie fo tnne, bai fie unS gcpieten, offcntli^ Mantc marl)cit leugnen unb l)rtl)umb anneljmeu. 30

1 unb ß^tif'i bicorioS B on aiigcfctjcn C 3 Wolff C 116 C i crtant C

5 fürgctcn BC 6 Hin BC uff C bavon B jloctjfftcn f tjog (' 7 ußflcttudtcn C 8 ncvbrant (; fii'id^lin C l)vtf)um V 9 ftüilin V 10 ftortjcn B flüvtscn (' »er=

fetten BC »ctftaffcn C 1 1 uolgt C ^oraujj (' bann baä B 12 l)vü)um t' 13 3;ann BC tu'idjtiu (' Ijtt^um C H tjvKjuni C 15 wöttc BC IC inüncfjen l!C uff C .^loift C

bonn baS B uctfuiit c; 17 wann B on »cr|d)ampteu C 18 Ijaift C leer C

19 l)itr)um C uff nemcn C uerftce BC 20 3;ann BC iißfjav C ic'^oltcn Tjofc C

l)rlt)uni C ü6er BC 21 leugnet B 22 btcüloen B 23 bullen atfo ge^anbtct C

t)vl()uni C 24 nun B offcnlnip BC 2.5 wotdöc B lucldf) C 26 iDÖIIcn BC ein

irf)minbelgeift li t)t maä) C 28 itt^unrt B Scftee, fein B 6eftc, feljn C 29 tun C

Ijilljum C

') aiQl. 3. Wa. =) ajgl. ©. 580. 584.

äßiber bic »iitte be§ gnbd)rift§. 1520. G21

^ä) ■^a6§ mein iaa, mä) nie kflcrct nod) gelüortct Hon mdjiicn fcljnbcn, bQ§ fic jotten fid) jclO mit l)()vcn cljgcn iDovtten 1,50 fdjcnblid) üervattcn, fcf;mc()cn imb ,511 fdjaub mQd;cn. 2iUi§ fol id; mit l)f)n ftrcl)ttcii, Jücn jie fcib frei) Bcfmnen, mtgclilüiiiiflcn, ba§ fie üorbamiicn, ha tciim l)it()umb Ijnncnn

5 ift? Sßil(^5 tuu fic fcl6 nit fd;iic6cn, tncrc cS imgtcuOHd) gclucijcn aüer tnelt. ?l6cr f,]o fol cS gafjcn oUcn, bic muttoilligtid) Unbbcr bic gotlidjc h3ar= ^cit (janbctn, ha§ fic fid; fclb id;cnbcti iinnb blciibcu, tuic gcid)iiebeit ftc()et ssciäi). io,u. Don ber gotlidjcn iocl)f3l)cit, ha-i fie oEe ju Uigncr macf)t, bic fie lüollcn fc^enbcn.

10 Sßa§ tocrc nu iuuubcr, ob furftcit, abet unb Icljcn bcn 5öapft, Sifi^off,

Pfaffen unnb 5J{und^ ubix bic !opff fdjlugcn unnb jum lanb Qufijagtcn? ift c-3 boc^ nod) nie gcfjorct luorben in bcr 6f)nften()cit unb grclotid) jnfjorcn, ba§ man folt bcm (itjtiftUdjcn boicf offcntlid) gepicttcn, tüavtjcit jiileugncn, üor= bamnen unb bovprcnnen. .öct)ffit bo» nit !e|riid;, ijnig, crgerlid), öorfuvifdj,

ir, untcljblid) ftud allen ßljiiftüdjcn oren, fo ift alit bing nclu üorfcrct. Xarauf], :^off id;, fei) offinfJav, baä nit S). 2ut()er, f^onbcru bcr iöapft idbä mit bifd;offen, Pfaffen unb 5Jhind;cn burd) bifjc lafterlid) fdjmodybullen nad) Ijtjxxm eljgen unfal ringen, unb bic lel)cn gerne auff t)[)rcn t)üli,5 laben tooltcn. älnld) ßtjriften Ijcrtj mag (cljbcn obber ()Drcn, baä man l]i]m gcpict offcntlid], on

20 aEcn fc^cin, bic marl)cit öorprenucn unb l)rtl)umb folgen, »üic bicfjc üorfludjtc,

unöorfd}amf3tc, tcuffelifdjc 23uEc tt)ut? S30 f)orc id; Inol, lücnn id; l;cttc ba5

'ßöangclium gcfd;ric6cn, fjo folt man baffelb Dorlcugncn unb üorprennen umb

mcl;nen toiEcn. C l;()r blinbcn toEcn buEiftcn, loa5 folt id; cud; flud;cn?

t)^r fet)t meljr ban aEcr malcbcl;ung bot, bas ^^r uns gcpictet, bie tnar^eit

25 leugnen unb t;rtt;um 6cl)altcn.

.Sjiemit toü id; mid; cntfd;ulbigt l;abenn, hah ein t)glid;er fid; fclb fur= fe^e unb fic^ gegen ber BuEen totffe ju^alten on feiner fcel fcf)aben. 3Iit baä iä) luolt bcn Ict)cn ftanb bamit uBir bcn gel;ftlic^en ftanb crlüccfcn, fjonbern baä Jüir Diel mcl;r für fic bitten, baä got öon l;f)n Incnbc fcl;ncn jorn, fic

30 erlofae öon bem bofjen ge^ft, bcr fie Bcfcffen l)at, toic mir aufj 6^riftlic§er trete unnb lieb fd;nlbig fein. ift mel)r han gnug, ba§ mir erfennen, mic fie Iet;ber toi unb tDrid;t iüorben fein für groffcm erfc^rcden bcr auffgel)enbcn ttar^eit, toild^ l;l;rc ftarcEc glcnl^ alfo in t;l)r gcftd;tc ftoft, ba^ t;^n grün unb

2 jelBl B 3 fc^anbcn C mit ^ncn C toann fie B fcttä B 4 titt^um C

5 SB6tc§§ BC mo B h)a C felB§ B fi^rctjBeit B wet on stauBIic^ C 6 gon C

7'^anbtcnC fetfil B ftcct B ftot C 8 ftöüen BC 10 nun B 11 Slünc^ BC über BC u6 jogten C 12 gcf)ort C greiimli^ B 14 §et)f|et BC tc^erifd^ BC 15 neüm B

Sat u6 C 16 offenfiat BC 17 5Jiün^en BC töftcrliaje B 18 gern C uff C

fB'olä)^ B SBotc^ C 19 offenttii^en C 20 ^rt^um C »erfludöte B 21 SButt C i,hx C mann B 24 t)x fcljn C gebieten C 25 itt^umfi B 26 tjegtüc^et BC fetbl B fütfe^eBC toiß C 28 Ü6et BC 29 menb C 30 crloB C ufe C 31 tteüte B 32 toxciil BC »or gvoffem BC ouffgenben B uffgonben C 33 tootc^ BC i)t ftartfe glanö C gefixt C

622 2BibEt bie SButte bc§ (änb^riftä. 1520.

gelb für ben äugen fc^ijmcrt, unb nit lüiffcn, Ica» fie fe^en, Igoren ober teben. (f§ ift ^te not, baB tvk gegen ^l^n baxmf)cv|icEeit unb nit evnft belocliüen, f3o fie anbcrfj looCen öon t)i)Xtm toEcn tücf^cn a6ftef)en, fie l)abcu inel)v ben tjljn Ijemant tl)un fon: got l)eltf t)l)n unb uuy ollen, ^Jlmen.

9iu Jüollcn h3iv feljen bie artidEel, \vHdj bie elenben l)enuncr= * lid^en Icut öorbampt ^oben.

S)cr ©rft.

t[t !c|ercl), toan man t)elt, baB bie focrament gnab geben allen, bie nit einen ligel futfterfen.'

SSiel toort fein nobt einem Ic^en biffen avtidEel juOorlleren , umb ber lo fopt)iftifd;en tooit luiÜen, bie barinnen bcrurt fein, ßur^lic^, fie leren alfjo, baä bie facrament gnab geben l)berntan , ob er fc^on nit rein für fein funb i^abe, ober and) fein gut gebandlcn, fjonbern felj gnug, ba§ er nit ein tigel furftccE, ba« ift, baB er nit einen muUoitligen furfatj ju funbigen I)abc. 2)a= loibber t)ab iä) gefagt unb noc^ fag, fei) Ijvrig unb fe|rif(f), ben ift ubir is ben abgetf)anen rigel unb bofsen fuvfa^ nit oÜcin not reh) für bie funb, baB facrament jucmpfa^en, fonbern mufj auc^ ein glaub ba fein, ber ba§ Möm. 14, 23. facrament loirbiglic^ empfalje, bie loeit fand ^^auel 9io. jiiij. faget, bau alle bing funb fein, bie nit aufj bem glauben gcfd)et)en. 3^en felben groffen rigel be§ ungtaubenä fc^en fie nit unb Oorbamnen reto unb glauben ju ben facra= 20 menten, tvaB fein mir baB für 6l)viftcn? balju bcloercn fie nict)t§, ^abcn auci^ nic^tö für \iä) toiber mic^. @ot erbarm \id) ubir folc^ blinb, elenb leut.

2)cr onbcrc.

2Bcr bo leugnet, baB nod) ber tauff in einem ijglid^en finb bletjb bie funb, ber untertrit ^Ijriftum unb fand !:pauel.^ 25

Si3ie liftig ift bie bofjl)eit, unb bof3 ift bie lift, ba§ fie aufj lautter l)af3, nur jum fd;cl)un, meinn toort nit alle rerf)t fcljen, auff ba» fie tüa§ 3U= toorbamncn t)aben! ba|u bie clcuben leut ioiffeu tool, baB bif3er articfel, Iren

1 geel HC Bor ben oujen B für bie aufien C (c^c^nct BC 3 fo fie B toötlenn BC

atftccn B abftan C bonn B 5 3!un B «jöacn Bf loötd^e BC 7 erfte B 9 für=

ftcrfcn BC 10 3fi erEIcrcn C 12 ^cbcvmon BC rcüw B 13 I)a6 C f^ gnuo C

14 fütfted BC fürfo^ BC fünben C V, \\} ijrtig C Uttx\\ä) BC bonn BC üier BC IG fütjoö BC teiim B 17 jucntpfotjcn BC IS eiitpfüljc B fönt C

?Jaut BC foflt C 19 u6 (' 20 oerbamnicn C tcüro B 21 borljü B 22 über BC

23 anbei C 24 ba C nad^ bem touff B uac^ bei toiiff C l)C9f(ic§cn BC 26 fant

$out B(; 2C ber tift B u6 C 27 uff C fie ctlooä B »etbammcn C 28 barju B hjonn B

') Sicl)c S. 008 imb 4<b. 1 S. :,U. ') eifljc S. G08 unb »b. II S. 410.

äßibct bie «litte bcs tfnbcl)rift§. 1520. 623

fie ^f)n tec[;t fc|en, nit tnein, fjonbern janct 5lugiiftin unb ^a\ü ift, bie bo leren, ba§ bie tauff aHegt aEe funb noc^ bcr fd)iilt, aber nit nod; bcm lüef^enn. (£§ blcl)tit fnnb ba, h)ic lutr alle fulen, lücn toir ,5ur üornunfjt tommcn, akr got tnil fie umb ber tauff luiücn nit rechnen, fjo tüir toibber 5 fie ftreljtten, toie id) tjm fermon öon ber tauff gcfagt.' mer fie triff en nit, loa§ funb, gnab, touff, f(i)ulb obber got ift, Srumb Dorbamncn fie einf)l)nn, bie e(enben,"bUnben ©optjiftcn. Sterbt nit funb in nnfj nad} bcr tauff, m inibbcr ftre^tten trir ban mit faften, betten unb anber ubungen?

2)ct brittc.

.10 S)er ^unbcr ber grfifunbe, ob fc^on feinn toir(ftic^ funb ba

fei), ^inbert boc^ bcn etngang be§ !^^ntelrei(^§.^

S)ie borgenantc nod)Blcl)benbe funb nac^ ber tauffc :^eift man ein ^unber, barnmb baä fie Iel)($t Inirt en|unbet ju bofjen gebandtenn. S)ie felb mufj and) rctjn aufj unb erftorben fein, el)e loir gen :^^met fummen, ben eS mufj

15 aEi§ aufjgefcgt toerbenn, lna§ unfj angeporn ift bon 3lbam. 3lber meine buHiften fagenn neljn, bormeffen fic^ in ben i}t)md jutommen, mit bem felben bofjen 3unber unb alten ?lbam, ba^ fie ja au(^ eth)a§ unflat» t)m f)^mel :^aben, babon fie ftincEen mugen. brumb mufj iä) öorbampt fein, ©ie fotten§ ober tool t)nne Incrben.

20 2)cr öicrbc.

3)te unbolfommenb liebe gottia t)m. fterben ^at mit J}^r ein groffe fordet, tbitc^e forest tnol allein moc^t einn fegfetor fein, unb li^nbern ben eingang bea ^^mel3.'

©anct 3ol)anne§ fprid^t 'too furd)t ift, ba ift bie lieb nit boHommenb,i.3oD.4,i8.

25 ben bolfommenb lieb treljbt aufj bie furcht, ben bie furcht ift ))cl)nlic^'. Siffe ■^cljligc toort ^o^jannis fagen eben ba§ bifjer articEel, unnb muffen boc^ umb metjnen tnillen borbampt Serben bon ben toUen groben fopffen, bie nit Riffen, tDa§ fie lefsen, fagen obber ^oren. Dn bo§, too 3io^anne§ fagt 'bie furcht ift

1 fönt C bie ba C 2 ber touff B no^ ber fi^utb, aber nit nod^ BC 3 ttonn B 4 fummen C um6 bei touffä B vci^en t' 5 ic^ ein fermon ton bem touff B 6 SJarumB BC öerbommen C 7 m^ bem tauff B ido C 9 S)ritt C 10 jünber ber grbfünb C

bo f9 C 12 noc^bte^benbe B nod^ He^benbe C bem touffe B ber touff C jünber C

13 müibt B 14 ug C ce toir in ^^mmel B ee ban mir gon ^t)met C tommen B bann BC 15 atteä BC ufegefegt C ongcioren B 16 ju fummen C 17 jünbcr C 18 mügcn B mögen C borumb BC 19 innen C 20 SBierb C 21 on Dottummenb C gotteä B gotä C 22 molc^e BC fegfeühir B 24 Sant C too C forest BC nit Boltummen 0 25 bann BC bottummen lieb C ufe C forest, bann bie forest B fordet, ben bie forest C t)inlia^ C 27 me^nent B 28 tto C fordet BC

1) Sie^e S?b. II ©. 731. ^) Sic'^e <B. 609 unb 58b. I ©. 572. ') ©ie^e ©. 609

unb S8b. I ©. 234.

624 aBiber bie »u(Ie bc3 (vnbd)rifti. 1520.

pct)nlid)', ha ijob id) bar^u tijan, bic furd^t nuiflc ciiin fegfetor fein, h)i(c()§ tc^ bod) ein h3a()n unb meljnfj Bcbund», nit f)ali,]fteri-td gejagt \)ab, ben id) nid mal bcfaiit I)a&, id; lüiffc nit luie l)m fcgfclor .yigofit, Inic fie fid) ]u- luifjen tiormeifcn , fjo fie Jöenigcr brmnb iDiffen, ben id): id) )üel)i3 l)I)C mcl)r brumb tocn fie. 5

S)cr funfftc.

ift nit gcgrunbet in ber fd)tifft nnb ben r)el)ligcn nltcnn levetnn, ba§ bie pnfj I)aB bvel) ftnd, bie retti, bie l}eid)t unb bie gnngtl)unng.'

Sif3Ci' articfel, nd)t ic^, fe^ batumb öovbampt, bo§ ber get)^ nit f)ungerf3 10 ftcrfi, J3onft mugenn fie liiarlic^ fein anbcr utfad) fett ant,el)gen. ®en \vo bie gnngt()uung, baä bi'ittc tcl)l ber pnf3, btictic ftnl)n, tnie fie in ber fd)rifft ftc()t, bai\ \vo fie got oiiff legt unb fobbert, nicnmnt tan ablegenn, [50 crfunb fid)5, bai alle baS affenfpiel, bas ber 23apft, bi!d)off, pfaffcn unb uiunc^ mit ben fdjiufjcin, ablas, buEcn, brieffcln, öorbcf)alten fcHcn, turljlid), bcv ganlj 15 yioniifd) ^Virmardt, ber bie luelt betrogen unb liorid)lungcn f)at, lunrben al» falfd), teuffelifd), Gnbtd)riftiid) l)rtt)utn, triegercl), üorfuruug aüer nienid)en offcntlid) cvtant. Sarumb fold) fd)anb 3ubct!cn, iftö Inarlid) not getucljcn, ()ic einen ftardenn bedet fud)cn uiinb lueren, ba-j bee 9iowiid)cn ;^3armard:tö buberel) nit an tag fummc. guriuar S). £utt)er ift biüiä) ein feiger, baö er '.'o fold) l)cl)ntlid) )(^alrEf)eit nit bcnn getcretcn in ben fd)ulcnn Icffit, fjonbcrn bvingt'5 oud) fnr bic tcljcnn l)n)3 beutfd), liiild)enn nit 3l)mpt 3uftiiffen bic ioarl)cit ju ^^r feien feliäeit.

S)a§ tuä) 9{omifd)cn bubcn got gcpictte, tnie norrct l)f)r un§ arm Icut umb unf3cr gut, el)re unb fclidcit, unb luoEet beS nod) rlium unb el)re bei) i". nnä bartiu l)aben: l)l)r ringet faarnad), ba» l)l)r auff bic fopff gcfd)tagen unb norjagt Incrbet. ^s<i) l)ab alf30 gelcret, ba§ reh) unb bctd)t fei) nit gnug, f3on= bcrn ber glaub muf3 auc^ ba fein. 9lbcr bic gnugtl)uung, bie man mit ''.?lbla'3 ablegen tan, ift in ber fd)rifft nit gegrunb, fonbern Hon ben prelatcn auff= gelegt, loild) fie mugen aud) ablegen, ^d^ luil l)ie f d))i)cl)gcn , ban fie bol 30

1 forest HC niüg li nuigc C fegfcüwr H fljn (' w6tc^3 HC 2 ein Won H

tcbunttcS B :^at§fteTrfi9 C bann H :! fcgfciiwr H 4 barumti Wifjcnn, bonn H

."1 barimifi, wonn H 6 fünfft C 7 atfltunbt C S btcü ftüd, bic rcüm H i) gnug' t^mmg H 10 ber geljt C "^ungcrftert H 11 fünft HC miigcn H niugen C Sann HC »a C 12 gnüt^unng H btit C 13 ftat, bn? C iifftcgt C fovbcit H fovbvct 0

crfunb fi^, baä C 14 aniind) HC 15 fc^Iüjiten C trieffün C Ui »crfdilunbon C

17 monfrfjen C 19 «orcn C .ba§" fcl^lt C 20 fommc H 21 gctcrtcn HC laffct H

loft C 22 roStii^cn HC ä^mmct B 24 narret B narren C 25 »oöUet H »oUcnt C

ccr C 26 tingcn C uff C 27 loerbent C gctert C reüm B 28 gnügt^uung B

29 uff gelegt C 30 tobiä) BC miigcn B ,ba3 fie bn§" SBittenSerger unb 3enflcr ?luag.

') 6icl)c S. 010 unb 58b. I S. 243.

aSJiber bic SiiUc bcS Cfiibc^rift?. 1520. G2r>

lüort(in 'Gontritiü', auf] bcv fcOvifft c(ciiummen, auff bic tctuc beuttct Ifabm, [io c-3 liicl ein anWx']] l)rt)lKt. AiiivlUid), bn-J id) md)v fafl bcii icf) iiori) l)l)e flcfaslt l)abe, £30 fpicd) idj, biiv alle bvcl) ftud:, (ümtritio, (ümicillo, 5ntt)faitio, Quff t)i)xc Uict)i,5e Oorftaiibeii, an feinem ort bcv jdjrifft ftc()t, troli bas fic s antjcljc^eun. Sic luiffcii eben üolnel Hon bcr fdjiiüt, al-j bic (\an\i Dom pfaltcr.

35er Scdjft.

3)ic vclu, bic man ,]nbcrei)t burd) cvforjc^enn, betvad;tnn(\ iinbf)af,^ bcr fnnben, Inen ein junber mit Inttrideit fcl)niv Ijcrlicu feine 3eit bebenrft, bcr fnnb civojic mcnnigc nnb nnflat lieloiqt,

'" ba^,n bie Oorlnft cloii^cv fclirfcit, nnnb getninft einiger bam^jnifj, bie madjt einen I)cnd)Icr, nnb einen groffcrn fnnber. ^'

©leid) tnic anf,] bcr fdjoncn iliofcn bic jpt)nnc gifft 3engt, nnb fic öov= fcl)vct, baranf] ba-J fvnm bicnlin fjonnig fcngt nnüorfetjrct, n(f,]o ()oCicn bie elcnbcn fdjlangen getjid^tc (»nie fie (5t)riftuS nennet! meinem Sermon Don ber W(itti).23,33.

'■■ pnf]'- and) ttjan, bavl)n id) f)ali gcteret, bie rclo folt nnf] lieb nnb Inft bcr gcred)tidcit fnmmcn, loic fic aud) fclbft fd)vcl)bcn nnb leren, nnb bod) nit Hor= ftetjcn. Unnb um bie liebe nit ift, bn blcljBt l^afj bcr gcrcdjticf'eit, \vo bcr btel)6t, ba ift bic rcUi crtidjtct, falfd), nnb mnd)t nnr l)cnd)lcr, ja groffer fnnber, barmnb bac' fie nit bcr gcredjticfcit 3U lieb buffct, Inic ^nbac- bnffc luar.

20 Scr Sicknb.

$L>ar ift ha?- fprid)Kunt, nnnb beffcr ban alte lere, bic fie bifjtjer Donn bev relv l)abenn gclerct, baoman fagt: '5h)mmer tl)un ift bie ^odifte buffe, nnb ein nein leben ift bie befte bufj, obber umli!cren ift ha^i bcftc'.^ 2'' Sft i^cr orticfcl inot nnb redjt tjorbamfjt, lafj ic^ ein Ijgtirfjcn lcl)en

rid^ten. 6ic l)aben nod) nie i]o Inol non bcr rem gclerct, al-5 bic iprtdjluort tl)un, bau fiefen idj nocf) nnb frag nid)t-3 barnac^, ba» fic bic beftc bufj oc^ten, bem Söapft nnnb l)l]n gelt geben fnr tjlirc lof3e brieffe. SHelv Icffit

1 ug C uff C tcüwc 1? xm C 2 l^aift C bonn ii^ B 3 ifob C ipiidj ('

breü ftiicE B 4 uff l)r tee^B C flot, trut; C 5 gen§ C 6 geäffte B 7 xmm B

8 Wann BC 6itter(cit BC feine? Ijcitjcnn BC 9 feljn jeljt C mennig (' ficwcgt BC

10 batfeü B »evtüft B geminnüfe C barnniS V, 12 C fpin C äciic^t Bf „feugt"

SßittenScirgex- unb 3enacT ?tuSg. 13 bar ug C faugt BC unDexfcvt C 14 ft^Iangcn

gcfüctjtc B nent C 15 gclcrt C veiilu B C 16 fommen B fctb C »erftccn B

Bevftan C 17 «a bic lieb C wn bcv bcHjbt C 18 xtüxo B etbic^t C 19 ju lieb C

SuboSbufeC 20 ®t)6cnbc B ©üficnbt C 21 flJrü^hjovt C 16 off ex C rcer C 22 big^av C x-eüra B gctcxt C 23 (joc^ftc büfe C ncilm B 25 tjeglti^en BC 26 xcii«) B gctcrt (' fpxiii^Woxt C 27 t^un B ic^ noä) BC 28 bxicff C Meiiw B laffct B (aft C

■) ®iet)c ©. 610 unb »b. I S. 319. =) aigl. 3Jb. II ©. 714ff. '■') Sicfjc S5b. I ®. 321. Sut^ctä SBcxIe. VI. 40

(52G 'ÄUbct bif a^iiüf bc§ enbd)rift§. 1520.

fid) ntt fcitffcn, lucv fte nbcv t)at, biuff nidjtey fcuffcn, 'iiOcr baö iDurb bem l)el)H(^cii ftiiel ,]u ))tom icf;obcu tl)iiit.

3)cr 3(t^tc.

9Jt)m bl)ii3 nit für, alle teglic^ funb .yibctrfjtcn, 3a find) nit alle tobfunb, ben alle tobiuub maa, niemaiit erfcniicii, iiitnb i üovl^el)ttcn bcidjtet man nur bte offentlicfjen unb luMmifte tobiunb.'

©t£)e bei, btc toKcu clcnben !opff fageiin felb», ba%^ teglid) funb fcl)n nit jnBeljdjten, unb Ineil iifjö aud) fag, mnl'j cS Hotbnmpt fein. ;^stcm fie fngcnn fclbC', baä nicmant cljgcutlid; lüiffen alle tobfunb, barnniti fie ond) nit beljdjten tan. Sa» ift and) \vax, aber nn idjcs and) fag, f50 ift-3 fe^rifd). ^Jfein lo m. 19, IS. S)al}tb ift a\hi) ntit mir ()ie Horbampt, ba er fagt '.'öcrr, mad) mid) rel)n imn mcljnen l)el)nilid)en fnnben, 2cn Uier ift bcr, ber olle funbe ertennet T

■Jlnfj bifjen nnnb anbern finden mag ein Ijeglidjer töol mcrcfen, ba^ bifjc S3nlle fei) geinadjt lum nnfl)nnigcn rafenben geljften obbev üon bem l)enbt aßer bof^tjeit, bem Cviibd)rift. Ma mago glenben, ba» fie eljnen artidel Hör-- ir, ftanbcn nnb rcd)t lunbampt l^abcn, mcn fie f30 gar offentlid) tjrren nnnb norrcn, ba-i aud) bie finber nnb narren mcrden mngen?

2)cr 9icuub.

SBen )üir fnrncl)meu allefnnb relin auf] ,^nbcl)d)ten, fjo t^un mir nit anber«, ben ba-J mir bcr gottid)en b arml)erl',ideit mollen 20 nid)t'3 laffen, bav fie üorgebe.-

S)a§ mnfj and) öorbampt fcinn, fjo bod) fand ^^nnil, fanet l'lngnftin, and^ So^an. ©crfon Icret. mufj t)t)e alfo fein, ba§ mir ber gottid)cn gnabcn Hiel fnnb laffen, bie mir nit erfennen nnnb Inijdjten fnnben, mie fie felO-3 fagen uonn ben üorgelfeueu unb nnbemuftenn fnnben. 'iliod) lallen fie 25 mibber fic^ felbS, nnb Horbamnen baffelb in biffcr ^Bullen, nnb trel)ben un§ ba()l)n, ba§ mir alle funb beremen, bnffcn, beluilen foEen, ba-j fie UuU miffeu numuglid) fein, on bao Diel gelt tregt. ÜIhi-j l'orgtbt got, Uhmi mir für alle funb gnugtl)nn? ma§ ift§ für ein gnab, bie nid)ty umtifouft norgibt? ©tl)C fo mad)euu fie einen trcmbel nmn auf; got nnnb auf; ber gnab ein 30

1 ficf) nit fauffcnn BC barfj nic^tä taiiffcnn HC 2 ftut HC 4 füv I!C 5 bann HC G tclBÜflc HC 9 wif[c (itl C 10 nun H tctjcvifcö BC 11 iax n fagt H 12 Sann H otlc fiinb C 14 SuU C vojcnbcn H f)au6t HC 15 gtonfccn HC IG mann H

17 morden C milflcn H mögen C is nciinbc H 19 SBonn H fiirncmmcn BC ng C

tfji'in 1! 20 bann bai UV luöllcn HC 22 jant ^^aul, \a\ü -Jüiftuftin l' 24 fiinben H liinncn C ÜBittciiicxflcv •Mn-Sfl. .fönneu" ^tuacr, „funntcu" ISvlnugcv -iUi-i^. 2.'i ncrflcfjucn ('

nnticluiiflcn H onticluüftcn (' 2(i «cvbammtn (' 27 tcvciilucn It 2S nnmiifllidj H on=

müftlid) C innun luiv li 29 fluilfltfii'iu H umbiuuft HC :!0 fl) ain C tvcüwbcl mau B

ufi flot nnb ufj C

•) Sio{)c »b. I S. :522. =) Sicl)f ä<b. 1 S. 323.

aßiber bic iPiiIIe hci gnbdjrift?. 1520. 627

gcftietigc gciidjtc, uiib mlimcu beiuiocf) un),5cr gut uub cl)rc für folrf) tiniffcüfcf) DovU'ljtuiigc, Uoibaimicii l)l)vc i'ljgi'ii licfoiitc Uuu1)cit, bay »uir l)l)c iiid;t5 icdjtä üuii l)t)u Iciiicii foUcuii.

3)cr ,^d)cub.

5 9Hcmaiit fein bic iuiib bovgebcii, er glcub hau, bnö fie l)I)m

Ooigcbcii lucrbcu, Uu'ii l;l)n bcr prtcftcr obiotlnert. ^a bic funb bliebe, fjo er nit glcubt, haö fie DorgcBcnn fein, beii e^ ift uit gnug bic üorgcbung uub ber gnabcu cinfluf,], fjonbcru mau muf^ gleubeu, bn-5 bie )uub üuvgcbcu )el).'

10 St()C ha, hu aluu'djtigcr got, Sct)ct ba, alle fiumme 6l)riften, ift boä

uit ciu crbcimlid), grclulid), fd;rcc!tirf) biug, bno ber (si)riftlid)e glaub offeutlirf) Oorbampt luirt üou beueu, bie fidj meljftcr rljumeu bcy lsi)viftlid)cu glaubcuü^ Sie geben fnr, »üir foUcn nit glauben, ha^i bic fuub üorgebeu fel)u, luen luir abfolbirt luerbcu l'ou bem prieftcr, i)f)e Inay foUcn Inir han tljun? bas cud)

15 got ftraff, l}()r yiomifdjeu ©ubtdjriftifdjeu bubcu uub feel niorbcr! lua-j gebt l;()r für, uns juleruen ^ Sollen tütr bcu fagcn ]u beut prtefter, tuen er uns abfoluiert, 'bu leugft au gotiä ftat uub got mit bir'? äßarnmb f)ei)ffit l)[)r nm bcu gleubeu clnrn tofjen Sntlen unub abla^ brieffcn, luild) l)[)r in bcä tcuffely uamcu oorfeufft^ -Jht I)oret ju, lieben 6l]rifteu, etlimö neloa bou

•->o 3iom: ber artictel be§ glaubenö ift öorbampt, ba tcir alle fagen 'iä) glcnb in ben t)el)Li3en geljft, ein d)rift(id)e tirdjc, tiorgcbung bcr funb'.

äßen id) >üuft, bao biffe buUcu ber iöapft ju 9fom l)ettc geben, uub uit ertidjtet löcrc bou beut erljluguer uub bofjtni^t 2). ß-den, fo toott id) raffen 3U allen Pl)riftcn, bas fie bm bapft uit aubcrft fjielten, ben hm redjten

25 ßr^cnbtc^rtft , babon alle fdjrifft fagen, unb tno er uit luolt aufft)orcu, uns alfjo unborfdjampt offeutlid) ben glauben juborpicten, ha^ ba§ tueltlid; fdjlbcrb mit freubcu Itiibbcrftuube, ntcfjr ben leiuem Surdeun: bcu bcr lurd Icffit bod) glcubenu luer bo luil, ber iöapft luil uiemaut laffcn gleubeu. .Sjelff nu, tocr fic^ ein 6f)riften Ijclt, unb ftcl)e bei) feinem glauben unb alten armen

1 geftceng B ftteng C gcrid^t BC baimod^ B cct C ioUiä) C 2 »ctlaitung C tjetbammen C 4 jefjciibc B ö gtoutj BC 0 mann B 7 gtauSt BC bann BC

8 genüge 9 gtauOcn Bt' 10 got, Scl)cnt C 11 crtcimtüd), gvcülutid) B Exjdjtctltid^ C ß^nftlid^ C 12 iBÜrt B lourt C 13 für BC roonn B 1-5 Siomjc^cn C gctcn C 16 tt un§ füv, jutexnen B ir für un§ ää lernen C bonn fogcn BC toann er B 17 gottcä BC

Ijcifiet B l^otft C 18 bann glouBcn B ben glauScn C eümcrn B üwern C rootc^e BC

rj »crtautft BC 9iun B Igoren jn C ncümä B 20 iä) gtauB BC 21 S^riftlicf)

tivd) BC 22 aBann B reifte C 23 cvbic^t C rüffcn BC 24 anberä C bann ben

rcdjtcn BC 2-=) gnbtdjrift C Wo C ufftjorcn l' en »erfctjamit C 27 froibcn C mijbcrftünb C bann leinen: BC bann bcr BC toffct B loft C 2S glauficn BC »ucr ba C

glaulicn BC nun B 29 ^alt B ftcc BC

') ©ie^e 58b. I ©. 54:3.

628 SBtbcr bie 58uEe bc§ enbdjrift«. 1520.

ctnfcitigcn fccicnii, btc biivc^ fold)c gvolfc fccl inovbci- iiiinb toolffc 511m tob unb öoi'bQm|intfj gcfudjt Jücrbcn. ^i^ ine^n W^ f^' bctucljicii Ijtc vebltd;, loa-i fic l)iit fl)it I)a!icn iu\h Unc fie Gfjriftum crjicii.

2)u folt l)I)c nit bortratoenn, baS bu abfolbicrt tocrbift umb bciiter xeto toillcn, fjonbcrn umb bc'5 Uiort» 61)vtftt toillcit, ba sDinttii.icio.cr fagt 3U ^ßctro '>oa§ bu lüirft auffbiubcu, fol auffgcpuubeu fciu'. !qu fag id), fjo bu abfolötert toirft bom pricftcv, foltu fcftiglid) gicuficn, bnS bu atifoUncrt fcl)ft, fjo biftu gctnit^ abfot^ ötcvt, Ca fct) mit bcljucr rein luic cS mag.'-

jDq§ gef)t aber übet bcu glauBcn, bcn id) hab gcleret , bic rcUi, bcirfjt unb hl)] iel) nit gnug, bcr gtauB, ba§ bcfte fturf, muf] aud; ba fein. 51Ger Juolt bodj beidjten obci buficn , Itjcu er nit folt gleiiben , baj l)l)m bie funb iHivgeben trorben? tDa§ toolt unb folt ein pvieftev tbnn, men id) fem unb fpvcd) '.*pcrr, id) l)cih af)o gefnnbigt unb ift mir (cl)b, id) gtenb aba nit, hai- id) abiolbiert locrbc bon cndf'f (&x Inurb frel)lid) bendenn, id) Ineve unfDnnig. yiod) gepcut unS biffe (aftevbuKc alfo .^utljun. (vs tan l)l)e nicmant um6 feiner retu lüiUen abfolbivt lucrben, tocvc fonft Subaö, tenffel, unb alle forbampten tengift aBfotbievt, foubern aüein umb be§ glauben-? UnUen Uu'vben \inx abfoUnvt. 3luf,i, bu lnn-flnd;te Horbampte buEe, bu I)aft mel)r ben tau= fcnt fehjr öorbienet.

S)cr 5tt)c{fftc.

Sßcn muglid) Jncve, ba-3 l)emanb tunb bcid)ten nn relr, ober fjo ein priefter Icidjtfertig ober fd)erl;cnb l)l)n abfolbivt, fo er bo(^ glcuBt, er fei) abfolbirt, fp ift er gelnifjlid) abfoloirt.-

2)a§ t)aB icf) gefagt, aiil;,uliel)gen, loie not unb nnl) ber glaub fei) in ber

buf,^, lüie lool e-j nit innglid) ift, bao ber glaub on relu fei), loen c-? aber

Marc. 11, J4. muglid) lücre, fo luere er boel) allein gnug, ben (i()riftU'j fagt 'Inoö l)l)r glenbt,

bai' gefd)id)t end)\ (&a ftet nit in be§ priefters glauben ober gcloalt, foubern

in meinem glauben, loaä id) erlangen fol. 'Jlbcv bie bnbeii, bie gerne luolteu,

1 oinfnttigcu V luolff C 2 »cvbomnif! HC tcwijcfcu (' 4 ctjlfjtc 1! .". liev=

ttaiiwcnu ü ucrtrülucn (' lucvbcft BC (> xnm li 7 iwiirbft C iipinbcn (' iiFf9C=

timbcn (.' 8 müvft (J folt bu C 9 iiloitlicii !!(' jrljoft Hl' liift bu gcluifj I! 10

il) mit bljucr C tcüW B II 90t f bauu icf) 1! flctcit BC xdilu B 12 jl) uit C

m looun B nlaubcn BC U luiirbcu B luuvbcn C Wann icf) B 1.5 gcjüubigct B

(jlaut) BC IC) objolDicrt louvb C idj lucv C 17 bifc Icftcvlidjo 58uU C IS rciilu »uiflc B (Sä tocr C junft BC 19 Dcvbamtcu C Icngcft BC 2(i ucvfli'td)lc BC »ufl C inccv

bann BC 22 ;;^lDolfftc C 2:! SBaiiu ci miiglirti 11 fünb HC rciilu B 2.". fllaulit BC Ocluciftlirf) 1! 27 miintidj ift BC rciilu fcl), manu H 2s miiglid) nunc H miifllid) mcr C

fo mcr C 2nuu Pfjriftuä B aloiibl BC 29 gtfitflt ciicf) B ftnt C :!0 gern C

') Sic()c »b. I S. 323. ') ®icl)c SBb. I ©. 323.

Xßibcr bie SSutlc bcä Gnbdjtifti. 1520. 029

hac^ uiiicr troft imb l)cit aiiff l)r)ncu ftunb, bn^ fic iiii-ö mocfjtcu fifjiiibcii iiiib fdjcnbcn, lüie fie U^^l)a tfjan f)a6cn, bovbamncii lolrfjcn Gfjriftlidjcii ötniibcn, iiiib ftcUcn alle biiu^ aiiff l)l)rc cvtidjtc erlogene gelualt.

Unb Wvj ift» not, ba§ tcf| alle arttcEel erljetc, fo icf; fie .jnöor in meinem

■'. bndjie' liaOe laffen mit giittem grunb bcr irfjiifft nufigntjen , bntui bie tolle, nngeliu-te, Icftrige nnb Cvnbtdjrtftifdje bnEe nit allein on giiinb alle bing liüi-= bampt, fonbcrn aud) nit nwg einen artictel antjetjgen unb nennen, bev tctjviid) ober i)vrig fei), unb tuen fie fdjon feineu anbern maugct l)ct, fo ift ber cl)nige ailjn grof] unb ,;ufd)UH've, bau fie beu djiiftlid;cu glauben offentlid; nnb nn^

10 t)orfd)ampt leugnet, Oovbampt unb telmfd; ftrafft, bamit fie Oovbieiu't, baä alle tuarljafftige (51)viften fie mit fuffcn tvetten, unb bem ^Komifdjcn (5-nbd)vift unb X. ßcfeu, feiiunn 'Jlpoftel, mit fdjloefcl unb felur (jeljnt fenben. ^sd) adjt tüol, ba§ id) nit loivbig bin beu tob ober anber lcl)b /juleljbeu ubir ber bor= fludjtcn buEe, luaä modjt mir fonft befferS begegen ? Sarumb loil id) Ijiemit

IS einen l^bermon borlnaret unb oorloarnet Ijaben, ba-j er fidj für foldjeu teuffeln furfc()c, unb luil ein .jeljdjeu geben, ucmlid; bas: lüirt ber bnpft bifje bulle nit lüiberruffen unb borbnmueu, ba|u S. Gcten mit feineu gefelleu, foldjer SJnllen folger, ftraffen, fo fol niemant brau ,5tDcl)ffeln , ber bapft fei) gotiy fcl)ub, (5t)riftu-j Oorfolger, ber djrifteul)eit borftorer, unb ber redjte (i-nbdjvift,

20 bcn bif5l)cr iftö nod) nie gel)orct, ba-i t)emaut beu (ii)riftlid)en glauben, offentli(^ bctant, öorbampt {^alK, \vk bifjc I}ellifd)e borfludjte bulle tl)ut.

1 uff C 2 t^on l)a6cn B tl)im l)al)cn V Bcrbamtncn C 8 uff (_' 4 ift nobt B 5 büdjlin ijab C gfc^rifft B oufjaaugcii B ufegan C bartjü B(_' G ungctcitc BC

U'ftcvUc^c C Sßuü V „aUcr biiig" Söittenbfvgct unb Scnacr Sluäg. 7 teljctifcf) BC

8 monn B 9 atfo grofj B idjlucv C on iici'fdjambt C lu fcljcrifcf) BC ucrbicnt C 1 1 bcit BC Stlongcr SluÄg. 1'2 fcljucu C ßrtangcr Sluäg. f^lncbcl C fcüwr B i:j übet BC 14 SJutt C fünft BC licgcgncn BC 15 ain C Ijcbcrnmn BC »etloovt unb geWotnt C ttor fottfjcn BC teuften C 10 fürfefje BC nanittd^ C «ürbt B murt C SuU C

17 loibcn-üffcn BC ucrbamntcu C biulju BC 18 baran BC ätoetjfUcu C gottcs BC

19 jcrftotcr B rcdjt C 2ann bifeljcr B gcljort C 21 [)bUif(i§e C ücrfludjtc B

Sutt C

') Sutl)cr meint luoI)l bie Resolutiones disputationum do indulgentiarum virtuto 1518.

@rgän5iingcH uiib ^cridjtignitgcit.

©. 2 3. 14 U. II. lies „298^" ftntt „298b".

9, D geitaia-t naä) 5J«I)iIipp SESacfetimgcl, 2nS bcntjdjc ftirc()en[icb a3b. I ©.4-50:

„(5-1)11 fiirt.i fonn baS *l.Hitcv || luiftev tjit Imrffccii inib tjU || bcttjeii. fuv bt)e Siingcn tili II bei- im Ö'ljrifti'iigliiiibcn. |1 '■JJi. i.'. || Wi-tviidt 311 tciptsgf biivd) || äUulffflog Stocfcl. rix- inr. ]!" Sitolvürfjoiti' bfbviictt. 10 ^Uitter in Cftnu, lct;tc Seite Icct. 3lin ßiibc: „1 föclviirft ju iicVipfigf biird) äC^ulffgniig H 2t6dc( in bot Ö5riini|dje gaffen. 1519. |1" 10 nnlet U lie» „Wie F". 10, 11 Ijat %. 1). Itnninci;, Sutl)crbtiide k. 8. 54 %x. 107, im litct „,]u beten", im ^niptcijum

„Ju", „Sörscn", „^parfüifcr", Inas mit bcm tion nits benntjten 3:vud nidjt ftimnit. 30 unter D licä „dii^imtationcs" ftntt „iio.sitioncs".

.„ 33, A im Sniprcffnm l)at 91. U. Summet, l'nüjetbiudc jc. ®. Gl 9Jr. 122, ablvicidjcnb üon bem 11115 lun'liegeiiben Itiid „(yvüneiibevgt" uiib „fiiiiff ()iiiibcvt". 3n nnferer 33e: fdjreibiiiig bes litettjoljjdjnitto iiuifi bev 'J.Umtt Ijiiitev „geiöinfj", lueil ju bet a3ei= fdjvift geijövig, twv bem Sd)luf;aiifü()vung^jcid)en fteljen.

34 unter I lies „nütj". 91. U. Soiiimer, i.'iitI)erbriido je. ©. Ol 9ir. 124, gicbt gegen iiiifcren ®rucf „iärlidjer".

35 3- 14 b. u. fc^c Ijintcr „üutljcr^" ein Itutun.

35 3.9 b. n. lies „S.89" ftatt „®. 81".

62 unter K lies „nut.jtid/'.

62 Ijnben >üir L nt* „Sriid uerinutl)lid) Uun 9liibven-! (^rntniiber in Snfel" lic.jcidjiiet ; naä)-- ttäglidjc Unterfndjnngen laffen nn-> barin inelinel)r ein l^r^eiigniR ber ®d)üver'jd)en ^ßrcffc in ©traßtuirg erblirfeu.

63 3. 13 lici „44a" ftott „44I'".

78 3. 12 lie? „281'" ftatt „29»".

84 unter D Iie§ „disputationes" ftatt „positionus".

101, A mufe Ijintcr „Anno" ein *4-'nnft fte()en.

101, E füge nad) 91. ü. Sommer, yntljerbriirfe ;c. <B. lUO 9ir. 190 Ijiiyu: „Iriid mm 9lbam 5lJctri in Snfel."

101 3- '5 b. n. füllte ba? 2ri)liifirtiifiil)riiiig-:-,ieid)en l)iuter bcm "j*""" fteljen, bn biejer luul) ,Vi bem .ftorreftuvlievmerf geljört.

102 unter a Ijnt 91. u. lümmer, i.'at()crbrurfc jc. ®. 03 3ir. 128, „©riin= 1 nenberg", uid)t ber liüii iiiKi LH'iiuljte Sriid.

102 unter f im .i^mpreffiim gicbt 91. D. Sommer, Vutl)erbrurfc !c. ©. 134 9Jr. 257 „&xü- \ ncitbcrg", iööl)reub iiufcr t^>emplar „&xu- \ nenberg" I)at.

103 I)ättc nod) angefiiljrt luerben föiiueu , bnfj Don ber Te.ssaradocas consolatoria 1.580 eine eiiglifdje Überielmiig bei aiV (^iace in l'onboii erfd)icneu ift.

136, K Ijnll 91. b. Sommer, Viitl)erbrude !i. £.71 "Jfr. 14:!, für einen Sriid boii :jol)anii .Hnobloud) in Strafjbiirg. 3luiit fjnben luiv ü^b. 11 S. 711 bcn äufierlid) glcid) aii.;= gcflrttteteii Srurf, ber bort unter N aufgefüljrt ift, al-j „nad) ber litelciiifaffiiiig bon SJIartin Jladj, nadj beii Sypcii bon ^Joljann Itnoblond)" bejeidinct; allein e-> Ijat fid) un-J feitbem ergeben, bafj bie Ii)peii nud) bei 9J!artiii S^lod) bovfommen, luäljrenb bic litelcinfrtffinig bei ^o')"»" ^tnoblond), »oenigflen* in jener 3''it nidjt iiadjlbeii-bar ift.

grgSnjuttgen imb SBctic^tigitngcii. 631

©. i:'.G ,3.4 i). u. feijc „®" fliitt „<Bf>". 155, G crtlävt 'Jl. li. Soiniiiov, ditftcvbviicff k. S. 05 9ir. i:>2, für fiiioit Tritcf, bov bn

ÖJottfvicb.fiittorp in (<iJlii i'vjd)iem"ii ji'i, incllfid)! jebod) nii-j fiiiot i*(ijt'lcr *|ivi'fji' ftnmiiie. 170 3.6 lic? „Ofrttultnt" ftntt „gahttät". 172, E t)äU 9(. U. S^omnicv , SiiKjivbriufi' )c. E. 7:1 'Dir. 145, für rincii Iviid Hon ünlnttiii

Scfjnniaiin in ßcipjig. 198 ift bic ©cttc unbcjcicfjnct geblieben. 198, G lieft 91. 1). S'ommer , Sutf)erbrncfe jc. ©.75 'Jir. 150, im 3iU'tcifinn „übniig", wo

nnfet (i-jcniplnv „übnng" Ijat. 198, L Ijat 91. U. S^ommer , yntljetbvnrfe !c. S. 108 "Jh. :U9, [ibloeidjenb uon bcni iin-3 uov:

liegenben S^vurf, im iitct „erclilrung" nnb im 3inpi:fiji"n „Übung". 199, M gicbf 91. U. Sommer, l'utf)crbrucfe sc. ®. 171 9h. 323, luic toir jn 56 «(ättern in

Cimrt an: feinem ffvemplnre fjaBen aifo bie ,;ltiei nnbern Stürfe, bie nod) bnjn gc=

f)ören, ebenfiillÄ gefeljlt. 3ii S- 4 bes litcis lieft er „grölicf)c". 199, ], (jat 31. 0. Sommer , i'nt^erbrurfe u. S. 101 9h. 192, imfet ber Sn^xjaljl im 3m=

preffmn „M.ü. XXI." einen ©tridj. älMr ^nltcn nndj einen Srncf ber 9lrt Viex--

,5fid)net, ()ielten aber, bn bei ber Snrdjfidjt m^ ein Srncf o()ne ben Strid) Uorlag,

iinfere 9Joti,5 für irrig. ©-3 gicbt nlfo Sinei 9(n?gnben, bie fid) Uielleidjt nur eben in

bem 3"'pi'eifiiiii nnterfdjcibcn. 200 3. 1 ift Ijinter „SALVTIS" ein Womma jn fc^cn. 200 3. 15 D. u. lieg „570"" ftatt „57G--»".

200 3-3 U. u. lie§ „brcimnt" ftatt „einmal", nnb 3- 1 ^'- "■ t''9f l)inter „lantet" Ijin.jn

„roie nut^ in A". 280 3. 1 l)intcr „ms" tilge ben ^»nnft. 282, I ■galten Irir jc^t nai^ eingel)cnberer Unterfudjung für einen Srnd l'on 9J{nrlin ^lad)

in ©trafebnrg. 282, L ift nad) 91. U. Sommer, Sutljerbrnrfc !c. S. 77 9h. 1.55, uon Snbloig Irutebnt in

.^nlberftnbt gebrncft, beffen 5prcffc nnd;mal§ in 6rfurt tt)ätig tnnv. 3m Sitcl lies

bort nad) 91. u. Sommer „loittenberd)" ftntt „luittemberd)". 382, M fbnnen luir nö()er als nu-i' ber Sdjürcr'fdjen '^U-effc Ijeruovgegangen be^eidjnen. 284 3.9 lies „Setmctt" ftatt „©ebnirft" nnb 3.25 „452" ftatt 451", 3.31 aber füge

()inter „lautet" ^inj" tM<: nuc^ in A". 327 3.23 lie§ „1-557" flott „1.559". 350, F gicbt 91. ö. Sommer, Sntl)erbrnde k. ©.80 9h-. 104, im Smpreffnm „9Jürmbergf" :

ber Uon un? bcnu^ie Srntf ^ot „9inrmbcrgf". 351, K t)nt unfer (Jremplar im Smprcffnm „in"; 91. U.Sommer, Sutljerbrncfe k. ©.86

9h'. 105, lieft „im". 351, L glaubt 9t. ü. Sommer, t'utljcrbrurfe jc. ®. 80 9h. 160, für einen Srud Bon äialentin

ßurio in SBofel crftärcn ju bürfen; aBcIlcr 9Jr. 1584 ^at X^omn? äßolff ebenbort

angenommen. 382 3- 9 ftfllt l)iuter „anfünbigen" ba? Slnfü^rnngSjcic^cn. 396 merfc norij nn: ßutl)er felbft l)ütte fdjon t>or Empfang bes SriefeS iion 3ot)ann Sang

in SPejug auf feine Sdjrift an ben d)riftlid)eu 9lbel ben 91nsbrurf 'cla.ssiL-iim" gc=

braudjt, f. ©nbcrs, Sutt)cr? S3riefioed)icl II ©.457, luo in ber 9iote baju ©.458

irrig bcljanptet loirb, bafj it)m ßang* abrief iri)on .angegangen. 398 3. 9 lie« „te" ftatt „t".

(332 ©tgnitjiingcn iitib ^Berichtigungen.

<B. :}98 3- 10 i'- "• "'"t! i>n^ ®cf)liif5anfü()rungSjcid)cn l)intfr btni *l>n«{tc fte{)cn.

399, I ift fein Snicf uon Jlnbvea? ßtntnnbet in 93afet, tnie Wir in ivrngc gcftellt f)aben, jonbern Uon 3of|nnn Jhioblondj in ©trajjbnrg. 2aä 2 ju Slnjang bcä litel-:- ifl nicf)t nnr üon berfclben ^t"^!". f* 3t'9' "'"f) gennn bcnjelbeu 93rud) Wie in bcr Sb. I ©.377, G nnfgcniljrten Sdjrift: bnfe obfr ber bc^eidjnoie 2?rud) nidjt nrjprüngfid) ber Z\)pc eigen, erl)c[It nii* bereu früf)ercin ISorfoinuu'u ol)ue if)n, ,v 33- '" "^'^'n Srnd «Bb. I ®. 377, E. aSgl. ?l. U. Soiumer, S2utl)erbrude ic. ©. 80 *Jir. 1">9, ber, obg(eid) ju Prntanber fid) neigenb, bodj nn finobiond) erinnert.

399, L ()ält 91. b. 5romincr , Sutljerbrudc jc. S. 2.56 9Jr. 120 9lnm., für einen 2rud »on 3örg 9Jabler in ?lng-:'bnrg: Unr ftimmen ifini und) erneuter lluferindjung jeld bei.

399, M (ie-5 im litcl „h)eld)5" ftatt „Weldjee".

400, N ifi Uon nn§ nid)t rid^tig ficftimmt: toir finb burd) bic litcleinfnjfung irre geleitet, raeldje 91. U. S^ommer, Sntljerbrncfe ic. S. 83f. ^ir. 101, nnr für einen „9iod)fd)nitt nad) einer gnn,^ gteidjen JyrofdjnuerS" crttart. S'iefer fo forgfanie ^TirfK^' ""f bem (Sebiete ber y.*ib(iDgviiVil)ic lueift ,5ug(cidi in .önn? uon C5-rfurt ben Truder und): ob befjeu '.^«reffe ober bauinl-5 fdjon in Söorms tljätig lu(ir, erjdjeiut uns fraglid); luir uerniutl)cn, bnjj er erft .ju ^Beginn bco fSeii^stngl 1521 bort{)in gejogen ift.

400, 0 mufj uorftef)euber a?einerfnng enffVrcdjenb gciinbert lucrben.

400 ift bic nieberbeutid)c llbevtriiguug brr Sdjrift nn ben d)riftlid)eu 9lbel at* (Vrfnrter S^rnd in ^rnge gefteüt. 9t. U. Sommer, Sutfjevbrudc k. S. •'-'l 'JJr. liiO, nimmt nn, bnfi fie aui ber ^>reffe bc?- öubloig Srutebut in .^nlberftnbt ftnmme, bic l.">23 nnd) ßrfnrt überficbcltc.

401 inner()nlb bcr Senicrfung (ieä „SPnrto." ftntt „S^cnto." Über 5?nrto(onieD ^yon^o nl-3 Überfetjer bcr 2ri)rift i.'utt)cr-5 nn ben djrifllidjen 9tbel in-> ^(tnlianiirije ficlie ,Wnrl JBcnrntt), Öjeid)id)tc bcr ilieformntion in Ücncbig, .(pnlle 1S87, £.13 f. unb S. 115f., luo jii feinen (fünften entfdjicben wirb; iubcffen finb nidjt nllc iBebenten geljoben, bcnn, fo beridjtcte .^icromjmn? 9Uennbcr, il Fon/.io si e uiolto scusato, che non ne .sia autore ne interpicto.

402 3. 8 fcljc Ijinter „SSon" 3cilenftrid)e.

41G 3.3 lies „nnnb" ftntt „umb".

479 3. 4 U. u. lic§ „394a" ftatt „394''"

491 unter c (jot 91. u. Sommer, Sutl)crbrudc k. , S. 89 yjr. 170 „fdjiitten" unb unter d

cbenba 5ir. 171 „furdjft" wiber bic um uorlicgcnbcu Trudc. 488 3. 2 U. 11. rici „md.)d". 493 3. 17 (iel „1540" ftntt „1545". 497 3.11 to. u. lies „154G" ftntt „1545". 499 3.9 U. II. lic? „1540" ftntt „1545". 578, U ift in bemfctben 3rrtl)nm loic ®. 400, N .^nn>5 5rofd)nucr in 9liuv>biirg ftntt .^inu-5

Uon C*rfurt nl? Sriirfer bejeidjnet. 590, n l)nt biefelbc Sitclcinfnffiiiig Wie ®. 400, N; bemuiid) ift .^inns uon (Erfurt, bnmol-?

wol)l nod) in 9lHgÄburg, nl-5 Xrnrfer nn,vinel)meit, womit niid) bic Supcn ftimmen. 91 um. Ten Unterid)ieb uon d unb c(, Uon d) unb d) hoben wir bei 9*eid)rcibimg bcr litcl uid)t

bcnd)tct. Wie c^ in gennuerem ÜH-rfnliren 91. U. Xommer getljou; \} unb tj finb jWnr

inciflen-5 und) ben 9.!orlngeu gegeben, ti tonnte nlu'v nitl|t übernll geid)el)en, bn mnndjc

Srnde nid)t mcl)r ,)ur .^iniib Wnven.

i\ ,i'i löUl

BR 330 A2 1883 Bd. 6

^^ither, Martin

Werke

PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SL/PS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARV

m

•*-,

.'■L.Ä;

^*£;

m

m:

n

"^^%t::V*"*cy-:*:« .. ■■'

^t:sl^"^(ffl*'

M.J^.-%

:«...: ^

\mz:mrm.. ^

#• :a 7#

iR:^^-:iC'^'r^c::*J^.

.iJi^^w . :{<s&, :t

fli^w».^«t" .:W. "^'»•

..«; ...m ..

'r:^-:>r-*^^-*-'

;^,:

xj^

•.'w ^ ^,

^i;;:.^-

''^ j%

^..:?^

.^'l--^'

'H^:-^-

^•*a..e"m:

-.•■■& ''m.-.

■-:.K

-^

,'«ws.,--

«■^

\^. *'-..it.,^■:l' 'SP:. .^-v&./;«i .

^.^^;:-^rm

--: .

... >

Mi ,

^ .^ -

WmmWm^

^M^

yPbaB

*•% , 9*."^^^^!*

Ä?^

.^fr^-:~^

•■'.sir^-'^Äif

^

1

I

1 1

I

. * 1 ' »

5 « . 1 »

» »

I I » i » « ^

I 1 1

; « I I

I 1 I

11» « < I

i I i t 1 1

1 I i i 1

. J I I * I

■■■ III ■■■III

■■iJ

■^■ll[

B^^lil

r^ ■!§

*

*m

M.Mil»:

m

m.

Wo

Vi* m0: m

7' tm'-'

Ä

Jft

■ff :^.

^ ^?^if;

.^^P:>^.^e

«^'^Tt....^

,'r „.^

%. «c

.^^w_

,^^*^^.

■.:-^^5*.:^>^::w :^

'^ ar

-^:m

■■ : ■■■ 1

1 aHE

1 HUB

1 hH

i:^'*

i'^:::"^

- ^L i^ '

.■^:;w

•f£' "■-■^ *?:•«: ^.w

ip^ii

%'*^*'

■4. -m

%Z4

.:-i^s^

a.*. . ^*i

■-^■^■:t;.:.

"im Z^^^:.

•r :*

:^t:rm:^'^;':