This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web

at|http : //books . google . com/

32101 063572844

IM

^^^^^^^1

jf ibrarw of

Bdby Google 1

m^^^^

Digitized by

Google

Digitized by VjOOQlC

füt bie

«lo&JinjflgHilifu «fncraweflnöfsördttöf ju ««rlsriilje.

tldkttiii^j^iiiititalflftcr ^ait^.

?"<i

€ni(r imb SJerlftä ha a ©raunntf)eu ©of6ii*6i:ttibltirt0. 1876.

Digitized by VjOO^.

Prijfttöd in Gemany

(

■~>

Digitized by

Google

'^r

' 3tt!(iilt

6ttt«

(3ii)tE^ ü. ©^tedEenftetn.] 1

i Sanrael Äarocfj mn Sitzte nbevg, ein ^eiberöorßer ^umatiift. (3B. Sattenfeat^.) 38

! U rf «üben von ©tif tern unb ©t Übten a in S obenf ec, ©d^Iu ja . ( Dr. 2. ©aumonn. ) 5 1

UrfunbenBtidl ber ^futfc^orben^^(Somvnenbe SSeugijett (@melm.) . . * "^ö

Jri:u[turgefi^id^tUci^e HlfHIcen^n. 1 . ^n^ai^d^trauun^. 2. @(|a^ gräberei, (^erfelbe.) 1 37 Htfunblit^e S3eiti;äöe jur @e^{|i(|te ber gonftanjer ajifrfiöfe. (12. 'iü^t^

^«nbertj (31Pt^ n. ©t^retfenftein.) 129

(Sine Xeuferouötreibunfl ä« Saben im 3a§re 1585. (ü. Wte^.) . . , 179

\ Äulturfleft^it^tlic^e ÜJüäc^HeH. aKaJetnjt^nunfl 1585. (@meUn.) .... 194

Statuta Academiae Argen tinensis. (3. Sflat^ebec.) ....... 195

i^err SDiet!|elm tjon Ärentinflen, 3l6t öon Sfletc^enau (1170—1306) unb Stfc^of wn ©unftanj (1189— 1206) , ein treuer ^n^nger b^ ÄÜnigs

^itipp, (3tot^ D. ©^redtenftein.) . ä286

l- ^ur ^aftc^inftemeif Utfunbt» mn 1303, (Dr, 5r, (Sbrarb,) ..... 872 ! ^^ Hrfiinben&u£^ ber ^wt(c^orbenä^(Sowmenbe S^uggen, )^ott\. 1266 - 1299.

/ (©mcSin.) .376

- 3ur ©efc^i(^te ber 3leii^bäber ^(ntogaft, ffreier^bac^, @rie0badE^ «nb

^ßeter^t^ol. (o- Beeti|.) . . , . 438

iSin pfälji|c^eö eteuetbutJj am bcn So^ren 1S50-1361. (©erfelbe.J . . 467

gm ©efc^id^te mn ©t^rieö^eim. ((^^rifi) 483

Äulturgeft^ti^ttic^e mi^ceHen. ßleru^ urtb ÄCÖfter im 16. 3a^r|nnbert.

Ueßerttehtng be^ gaftenflebots. (<^meriti.) 489

490867 Digltized by GoOglC

Digitized by

Google

Sit eBuftaui.

©er 3citpunlt, i)ou mlä^m an \i6) bcr, auf bcm SOBcgc bcr eoo^Jtatiott, unter bifc^SfU^er 3«t^ff«^9/ \^^^ ftül&ieittg in ben beutjc^^cn SDomca^iteln jur SKaioritat arfangte 2lbcl, mit (£tnfd&lu§ bcr Sflitterfd^aft, aber unter f^ftematifd^er 3lu«fci^lie|un8 be« 5llt* bürgerftanbeö (^atrlciat«); fo jiemlic!^ affer 3)i9nitäten unb gSfrünben bemaiJ^tiöt ^at, Ift noä) nici^t SÄUg genau ermittilt Sorben , obgleic!^ un8 an Unterführungen über btefen, bi« gum afiefd^öbe^jutatfon^^ ]rau^)tfd&tuffe bon 1803, praftlfi^r gcnjcfenen ©egenftanb leine«* njeg« fel&lt*

liegt aber in ber SRatur ber ©a^e, bafi fld^ njirtlldÖ fticS^* l^altige SRefultate nur bann $erau«fteffen njerben, tt>enn man bie gu biefem SSel^ufe ijorgunel^menben, Ieine«tt)egö mül^elofen Sor^ f(^ungen, nid^t in« SDBeite fd^njelfen I&fet, fonbern in beftimmte, burd^ geitU^e unb Jrttid^e ©rengen gegebene Sftal^men ftefft,

SGßar aud^ im Slffgemeinen, »a« man immerl^in anncl^men mag, ber enblid^ gu einer beinal^e boffft&nbigen 3lu«fc^Uef|ung affer bürgerlici^en Elemente fül^renbe SSertauf, in ben eingelnen Siom- ca^)iteln begiel^ungötoeife äsi^tl^ftmern, ein giemlid) gleld^mdfeiger, fo barf man bocä^ nicä^t, ol^ne SBeitere«, t)on bem einen @^)rengel auf ben anbern fd^üeßem 3)a ber ^iftorifd^en äBiffenfd^aft, toenn ei^ fld^ um bie ©rforfd^ung concreter 3^ftdnbe l^anbelt, mit Slna- togiSmen nid^t gebicnt fein tann, fo ift aud^ burd^auö un= * gutaffig, nur für beftimmte Reiten unb Orte in befter gorm na^- gen)icfene Sl^atfac^en, gu affgemeinen Siegeln gu erl^eben* SCBcr baö t^ut, ber t&ufc^t fic^ felbft unb Slnbere.

^uf ben ]§ier folgeuben ölattern foff nun, für ba« el^cmatige SiStl^um (Sonftang, ttjeld^e« bctanntli^ einen großen Umfang l^atte, gufammengeftefft njerben, maß ftd^, t)on dlteften Reiten an l^infld&tliijr beö ^erlommcnö ber ©oml^erren, auö guberlafflgen ]^au^)tfadrndr urfunbliiJ^en Queffen, nad^tceifen laßt.

1 3. SR. ©euffett »erfud^ einer ©efd^ic^te be§ teutfd^en SlbelS in ben l^ol^en (grj^ unb ©omca|)iteln, granff. 1790. (». ©artori). S)arpettunö ber HuSfd^UeJung ber »uöSBurger ^triaier, granff. 1789. ©. 2ReinerS unb S. %. ©pittler ©öttingifd^eS §ift. 2Raöajtn II, 433 ff. HI, 318 ff. u. f. w.

ßeitfdjr. XXVIII. 1

Digitized by

Google

X

3m grciburöcr 5Dtöccfanar(!^tt)c ift toicbcrl^ott t)on bcm un* evkufidjen, jutt)eitcn gcrabcju ftanbcöunnjürbiöcn SEtcilben bcr abclid)eit SDoml&erren gu Sonftanj bic SÄebc.^

,,9lu ben ^od&ftiftcn TOar au^ ©cwol^ttl^clttsUebuttg bcrctW fafeungßmafiia gcttjorbcn, nur abcBd^e SJHtgltcbcr in bic (5a\)itcl gcfaiigeii ju taffen. S)cr Slbcl l^attc fid^ baran gemöl^ttt, bie fflejc^ung ber ©tifte imb ÄWftcr* atö ein 9Sorrc(3^t feine« ©tanbeig nnb bie gjfrimben berfelbcn, gteid^fam al« eine abeli(%=! flcifttis^e ©anerbfd^aft ju feetrad^tcn» ©abei blieb er gar t^eniß gc« neigt, ]i^ im ©eifte frül^erer S^^'^^^t^^^tc mit ©elel^rfamleit, 2Siffenfi:[)aft nnb ^unft, ober mit grommigfcit unb ftrenggeifttid^en Sitte VI ju fij^mütfen. $)er ^w^fer im SDoml^errcn* unb "^inä)^- geiuanbe, ttjollte nid}t boöig auf feine angeborene fieben«tt)eifc i:crjid)tcu; bie 33ifd^ofe toaren gürften unb lebten meiften« aK foW)e itttb bie abelid^en Siebte berlicßen l&aufig i^re @otte«l^aufer imb laugten, mit einer 9lu«n?al)l bon 9Sern)anbtcn unb Selben«' mannen (oft fel)r fd^njelgerifd^), in ben Älofterl^öfen bena^barter ©table/' '

©egen bicfc ©d^itberung, tot^t in birecter Sejie!&ung auf bie in icber A^inftij^t ungebeil)lid&e ^Regierung be«, mie man n)o]&l au(3& fd)on be^au\)tet l^at, ate ein 0^)fer feine« ©treben« na^ SEBieber^ ^erftellnng ber Äird^enjud^t, am 21. S^nuar 1356 ermorbeten Sifc^of^ 3»>^^«^^ SBinbtol gegeben njirb, tSfet fi(3^ nifi^t« toefent^ lic^e^ eiuTOenben, SJfan toirb fle fogar ate eine milbe unb boöig mallaltenbe bejeid^nen müffem ©agegen aber unterliegt einigen SSebeufcn^ \ock^ ebenbafclbft, auf ©eite 244 in ber Slnmerlung 1 gefagt Wixh. ©ort lefen n)ir nSmlici^: „©o toeit bie aSerjeid^niffe ber kröpfte, ©ecane unb ©oml^erren be« ^od^ftifte« ßonftanj jurfitfgeljen (bi« in ben Slnfang be« 12. g^l^rl&unbert«), fü^n jie (auter ©lieber be« l^ol^en unb nieberU; ober ©^naften^ unb aiitterabctö auf, mit 5lu«na]^me einiger 9Benigen au« bem aSürger« Itanbc/^

^\mx toxxh un« im njeiteren SBerlaufe {ndmlid^ in ^n^ mzxtmi 2 auf ber gleiten ©eite), erft ba« 14. ^al^rl^unbert ate bie 3elt bejei^net, in njcld^er borttel^mli(j^ ber SRltterabet, naci^bem er au^ ben engen ©c!^ranlen ber 3ÄinifterialitSt attmSl^lig l^er- anSgetrcten unb bietfad) neben ben greil^errngefd^leiä^tern emipor^

» aJetflL greieuröer 2)töcefanar(§ii[) VI, 244, VII, 152, Vm, 139. * Baö bie Älöfter betrifft , fo ift bie a3eljauptunö oiel gu allgemein gefaxt. » 3)iÖcefanatd&ii[) VI, 243 ff.

r

Digitized by

Google

flcfommctt, jlc^ übcraK in bie ©tiftc unb ÄtSftcr gcbtSitgt l^bc, allein ließt fa auf bcr $anb, bafe fid^, toenigftenö n>a« baö SDomfüft* eonftanj betrifft, bic SRittcrburtigctt ni4t erft im 14. Sfal^rl^ttttbert eingcbr&ngt l^abcn »nncn, toenn fid^ nomlid^ bie guerft , über bie angeblid^ bi« ivm «[ttfattße be« 12. Sal^rl^unbcrt« jurütfrciiä^nbett 9Jcrjclt^nif[e bcr ©oml^erren gemaci^te SBemerfunö, al« rfcj^tig ^erauöfteöen \oU.

S)od^ too flnb bcnn biefe aSergeicä^niffe, »on benen im ©iöcefan^ ard^it)e gefiprod^en njirb, ate ob biefelben in aut^cntifAcr ^Jorm t)orlS9ett? ^ä) tenne nid^t«, ttjo« für ein au(ä^ nurl^albtoegö tJoD- ft&nbigeö unb gui)crl&ffi8e« SSerjeid^nife be« ©onftanjer ©omHeru« gelten Ißnnte.*

SSBir finb im ©egentl^eile auf bie ebcnfo mül^fame, afö aud^, in §inftd^t auf SBoaft&nbißleit, }a felbft auf 3ui)erl&ffiö!eit, allerlei aSebenlen unternjorfene ^üfammenftellung bcr fe'^r gcrf^)littertcn unb, fonjcit toxx nSmlid^ auf 5J)rutftt)er!e bauen follcn, nid^t immer in bcr bcften gorm t)orliegenben, urftinblid^en SJlad^rid^tcn au- genjiefen. ©onjurbe, um nur gang wenige a3eifi)tele gu geben, bei Zapf Monumenta anecdota, pag. 122, gum S^^rc 1244, auö bcm bclanntcn ©omiproipfte 5peregrin Don SEanne ein Begnerus unb, auf ©eitc 230 bcö 5. ©anbe« biefer ^dU fd^rift, erfd^cint ein L. prepositus capituli stelle, natürlid^ Episcopalis celle. SBo, nja« ja pufig bcr gatt ift, bie SRamen bcr ©ignitarc nur burd^ Slnfangöbud^ftaben bejeid^net »erben, ober too ijcrfd^iebene unter fld& nid§t gang übereinftimmenbe, d^ronologifd^e eingaben, guerft einer SÄid^tigftellung bebürfen, ba ifl, burd^ UnlenntniS unb ©orglofigicit f))&ter ^Ib^ unb Srtad^= ^d^reibcr, mand^er fd^limmc 3>^rt]^«wt entftanben, bcr fid^ bann gang tjcrgnftglid^ Don einem S3ud^e in ba« anberc t)er:|)f[angt.

3toar fielet in 3* eifelein« ©ef^id^te ber ©tabt ©onftang (1851) ©eite 246—260, ein nad^ ben Familiennamen at^)]^a« tettfd^ georbnetc« aScrgeid^nife ber ©onftanjcr ©oml^erreu; allein n^enn man aud^ gugeben njiH, ba§ fid^ ber genannte Slutor SÄül^e

^ Sßol^in ber t>on Neugart Episc. Const. an meisteren ©teUrn, 3. B, II, 1^, cm^äi^ntc, angeblid^ aus Urfunben gezogene Catalogus canonicorum Constant. gelommm ift, m^ id^ nid^t gu fagen. SoUftänbig fann berfelBe nidjt öewefen fein, benn Neugart (Mone) pag. 419 beruft m auf ben^ feigen, ^ur Unterftü^ung ber irril^ümlid^ Slnnol^me, ba^, um bad^ol^r 1200, au|er €(mrab von ^gnrfelb, fein (^onomcud au Gonftan^ (S^onrab gel^ei^en 5a0e. @r fennt alfo ben ©onrab von ©unöelfmöen unb ß;onrab t)on a;ettittöen nid^t.

Digitized by

Google

gegeictt l^abc/ fo (ctbct bod^ bcffcn (Slafiorat; in fcl^r augenfii^citt' lidjer SfBetfc, an allen jenen ©etred^en, nje^e \i^ tet SWangel an vicfjtiger SÄctl^obe clnftetten ^muffen. SDte Sal^r^jal^len^ ble ben oftmctt« jel^r njtfffütttd^ fce^anbelten 3^amen, man möd^te glanbcn auf j^it ©lud, beigefügt njerben, getoal^ren unö leine ft(ä^ercn 9liti)a[t§!pun!te über ben Einfang unb bie 2)auer bcr urlunbli(ä^cn 5tciumng bejltmmter ^erfonen unb fogav an giemfid^ groben, t)on 5lnci)H9leit unb SRanget an Äenntniffen l^errül^renbcn 9Serft6|en, fel)lt eS ni(j^t ganj.^ Unb bod^ ift ©tjeleinö 3Serjeid^ni| ba§ t)ott* ftanbigfte, njelcä^eö n)ir beftfeen!

©eine Oueffen l^at unö bcrfelbe nicj^t naiver angegeben. @r neinit xtt?ar ein l^anbfd^riftU^e« 9Serjeic^ni§ , im Sefifee ber gamttte Seiner, allein er begeiö^net baffelbe felbft al« untjottftanblg iinb fagt über beffen Sllter gar ni^t«* knä) über bie in ber St. äßauritiu§ca:|)ette be« 3)omö befinblid^en, angebli^ bi« jum ^al)u 1401 ^nrütfreic^enben unb erfi im 18. S^^^^^^^^^^e an- gefertigten Safeltt, erfal^ren wir nur, ba| fie unjutjerl&ffig [eien, was \t)ir fel)r gerne glauben n^otten, ba bem ©omcai)itel ju Eoiiftanj njal^rfd^einli^ nur barum ju tl^un njar, ble SBa^):pen* bUbet be!annter, abelici^er gamttien becoratit) ju tjerwertl^en.

33ettüfet l^at ©ifetein bie bamatö nur l^anbfc!^riftU(!^ tjorl^aubene, iebt aber, im VIII. Sanbe beiS greiburger S)i5cefanar(ä&i\3ö, toon 5Diarmor herausgegebene Siötl^um«c!^ronil be« ei^rifto^)^ ©d^ultl^ei^, fotüic and^ Sfiid^entafö 6oncilium«d^ronit

^in t)ottftänbige6 aSerjeid^ni^ ber Sonflanjer ®om)^erren l^er* ftcHen JU wollen, ti)ürbe too^l ein tjcrgeblid^er, iebenfallö ein mit bev batauf gu tjerttjenbenben 3^it, nld^t im rid^tigen aSerl)dltniffe

« Ba§ ittbeffen nid^t qm jutrifft. ®ä fel^len in @ijeIeinS aSerjeid^niffe mc^cetfi Xoml^xvm, ^ S. Siubolf üon ©weninöin, Heinricus Dapifer de Aüdelfingen unb ^ugo (Sttenb, weld^e l&ereitä bei SReugart pag. 40 beö Index n. onomasticus ftel^en.

= Sd^ rechne l^iei^er ben ©rafen j^uonrab von SCnbedJS, ber 1209 SKfd^of fletöcf^n fein foU, wd^renb bodj ©ifd^of Äonrab t)on ^egetfelb 1209—1233 flanj unbeanjeifelt ift. 2luf ©eite 246 unb 247 wirb Ubalrid^ a^iltinger, 1374, Qli ^ecan, genannt. ^a§ ift natürlid^ Ulrid^ ©üttinger. Xie oerfd^iebenen ^vren von GJunbelfingen IJaben mit bem a3reiSgau nid^ts gu fd^affen. @ie ftffimmm auS ©unbelpngen an ber Sanier, im ie^igen Äönigreid^e SBirtemberg. ^ont'ob ©remlid^ fd^rieb fid^ von SWenningen, ffei SRö^rd^, nid^t von ber ©tabt aJietunrfngen. ^raf S^iubolf von ^aBSburg = Saufenburg , ber nad^malige .^ifcfjof wirb jweimal angefüllt u. f. w. u. f. xo.

i

Digitized by

Google

ftel^cnbcr-aSerfuc^ fein,* £)bfllei(3^ wir, t)OU ber 9Rtttc bc« 12. S^^u l^unbert« an unb fctbft ctwoö frül^, in ben 3^8^wfataloflen ein fcl^r f(!^a^bare« SRatertca befifeen, fo fel^lt un« Iciber bo^, tro^ bet; im ®efd^ic!^t«freuube 1847 ff., t)on 3. ©d^nettcr gegebenen, aftcgepen ber gebmtften Urhinben bev Sifd^öfe t)on (Sonftang, ein, bnrd^ eine gntc Ueberfid^t über bie, toie g^f^flt, ungemein jer* f^)litterteu Urhinben be« §o(%ftift«, bie erforberti^e 9SoÖftdnbig!eit einigermaßen gett)al^rleiftenbe« 2Ber!, $Rcugartt rul^mlit^ft belannter Codex diplomaticus, toürbe fici^erliii^ biefen Uebelftanb be= feitigt l^aben, wenn ber mit aUeu aSorbebingungen ju einer treffe lid^en 2lrbeit auögcrüftete, bnrd^au« njal^rl^eitötiebcnbe, unermüb* li^e gorf^er, B^^Ö^ug gu ben dngftliii^ geläuteten 5lrd^it)en gu 3Weer«burg, ©alem u. f. n>. gel^abt l^dttc. aSom 14. S^l^rl^unberte abtodrtö meiert ft^ gtoar bie^^^l ber leii^tgugdnglid^en, gebrutften Urfunben gang ungemein; aHein bie Slnfül^rung ber SDom^erren alö ^tUQtn tDirb ie^t t)iel feltener, bi« fle gule^t gang aufl^ört. l^dngt ba« aud^ bamit gufammen, baß bie a3ifd^5fe, in einer großen SKenge t)on gdöen, il^ten ©omca^iteln gegenüber, freiere §anb gett)onnen l^atten.

©ine befonbere ®(i^n)ierig!eit befielet aber barin, bie in Ur- funben genannten J)om^erren x>on ben übrigen Äanonifem fidler unterf(3§eiben gu fSnnen. ©ö gab ndmlid^ , ni(j^t nur in ßonftang fonbern xoofjil in allen aSifd^ofßftdbten , neben ber a5om!ir(]^e (ecclesia major) auti^ noä) 6ottegiat!ir^en, bereu 6a^)itularc cbenfaH« Jtanoniler genannt »erben, ©ie beutfd&e aSegeid^nung ©oml&erren, finbet flc^ in ©onfiang giemlid^ f^^ü^c, ndmli^ fci^on im 3^1^re 1269,* »dl^renb, in ben in lateinifd^er @^)ra^e ab- gefaßten Urfunben, nur t)on Äanonifern bie Sfiebe ift. greilici^ fefete man, gur Unterfd^eibung i)on ben Äanonilern ber (Sottegiat- ftifte, inberSRegel nod^ ettoaö bei , ndmlid^ canonicus ecclesie majoris, ober ecclesie Constantiensis, ober ecclesie nostre (ndmlid^ beö in biefem gafle fid^ nennenben aSifcbof«), 3lud^ bie aSegeid^nungeu : de choro Constantiensi, ober de choro nostro, weifen mit ^inreid^enber ©id^er^eit auf ben 5)om. 3n neuerer ^cxt nannte man gwar bie ^anonifer ber GoÜegiatfird^e inögemein S^orl^erren ober ©tift^l^erren, allein

^ Sd^ gebe alä 93eilage, iebod^ unter auSbrüdlid^cr SScrmol^runö , waä id^ biSl^ in ^rutfmerfm unb in ben (Sopialbüd^etn beS (3.2M. bis ^um ^d^luffe beS 13. 3a§rl^unbertS gefunben l^abe.

2 tuonljemn Don ©oftinje. Neugart Cod. dipl. II, 269.

Digitized by

Google

6

uoä) im 14. unb 15. ^a^rl^unbcttc bciclc^netc man aud^ bic ©om^ Irenen ate ©l^orl^ctrcn, cntwcbcr mit bcr SScifügung ©l^orl^errcn im ©omc, ober aud^ furjnjcg ate (Sl^orl^ertcn ju ßonfiattj.^

Sottftan^ befianbcti; außer ber SDomKrci^c (Patronin bic l^etlige Sungfrau ajiaria) bie belbcn eottegiatftiftc ju ©t. Qttp^an unb JU @t. S^^ann, toc^c, t)crm58c be« Umjianbe«, baß il^re gh:5!pfte juglelci^ ©oml^erm ju fein ))flcgtcn unb bag l^Supg t)or!am; bafe il^rc (S^orl^erren ©om^frfinben erl^icltcn, bei einer Unterführung über ben ©omÄeruö fel^r in Setra(3rt tommen.

5Dic 3eit ber ©rünbung be« ®t @te!p^an«fiift« ift nicä^t genau ermittelt. Wtan nennt jnjar in ber JRegel ben SSifd^of ©alomo in. (891—920) ate Stifter * unb ben im Sa^re 1051 geftorbenen SSifd^of St^eoberiii^ ^ alö einen befonberen SBol&ltl&ater, gett)iff er- maßen al« jnjeiten ©rünber, allein S^eugart l^at bereit« barauf ^ingen)iefen, baß fiä^on jur ^eit be« aSlfd^of« So^anneö I. (615—623) eine @t. ©te^l^anöfiri^e, freilid^ lein ^ornel^me« ©tift, nic^^t in ber ©tabt felbft, fonbern t)or bereu 3Raucm geftanbcn l^aben foH.*

5)ie frii^efte mir beJannte, fidlere 9^ennung ber ecclesia S. Stephani extra muros civitatis constructa, fielet in einer nod^ im Originale erl^altenen Urftinbe Ä- fiubtoig« bei8 ©eutfii^en, d. d. Ulm 854. 3uli 22.^

511« flci^ nun aber biefe anfanglid^ fe^r befd^eibene ©tiftnng, nad^ uuD nacj^, einen gar nic^^t unbetrSd^tlid^en ©eftfeftanb er- worben Ijatte, nal^m fie na(% bcr SDomÜrd^e bie erfte ©teile ein. ^a:pft ^abrian IV. l^at, am 29. Januar 1158, ba« ©t ©te^)l&an«*^ fiift in Sonftanj (ecclesia S. Stephani quae in civitate

1 ©raf älVanaoU oon ^{eKenl&urg forl^ette je bem ü^me je Soften); 1352 Seüfd^rift I, 82. ®6erl^arb iBaft d^orl^etr im bont; 1893. (S:onftan)er ^opialbud^ nr. 314. fJoL 29,

2 Äolb Segicott III, 194, too aber bic Sol^Sjol^I 831 in feinerlei Söeife pa^t S)ie öleid^e, uttmööUdJ richtige SCngaBe, boj 93tf(§of ©olomo m. im 3a^re 831 bag (SoKegiaiftift @t. Stepl^an geftiftct |abe, ftel^t m^ Seit^^ fc^rift m, 347.

^ Neugart Episcop. Const I, 450 fagt ecclesiam praeprimis S. Stephani in nrbe Constantia eximiis beneficiis cumulasse fertur, ftüftt ftdj oi&cr IJiefür mv auf 2»anlitt8, alfo auf einen S[utot beä 16. Sal^t^unbertg.

^ Neugart Episc. Const. I, 40 unb 112.

^ ^attmann Urfunbenbud^ ber Slbtei St. ©allen II, 50 unb l^ieraud ^rcffel Ulmer UrhmbenM 1/ 3. »ei@ifelein ©cfdj. ber ©tabt ©onpana ©. 13 wirb biefe Urlunbe irttl^ümUdJ ^\xm 3al^re 877 aneefül^rt. SBegen ber älteren ^brütfe öcröl. Böhmer Regg. Karol. nr. 771.

Digitized by VjOOQlC

Constantiensi Sita est) in feine bcfonbevc ^^otection flc» nommen unb bie ^afyl ber ©tlftöl^errett, ndmlic^ 1 Sßro^jft unb 9 Äanontfcr, feftgeftettt.* ©er bamallöe ^roj)ft l&ieß golcarb. 5Dafi ©t Sol^anneöftift mrbe erft jur 3cit be« »ifd^of« ebet^^ l^atb n. um baö ^a^x 1267 flearfinbet*

®er erftc 5ßro\)ft war ^cinrid^ t)Ott Äliitflenberg ber, in ber golfle, SBlft^of t)on eonftanj würbe (1293—1306). ©erfelbe war inbeffen, im Saläre 1271, aud^ nod^ ^ro^)ft gu ®t ©tep^an unb m 3ftrt^/^ tjereinigte atfo brei 5ßro#elen in feiner §anb, Iro^ ber, ge^en bie Kumulation t)on ^frfinben beftel^enben , fircj^enred^t^ H(j^en SHormen. SDurt^ bie ^on 93if^of Gberl^arb II. im ^aixt 1268 geöebenen Statuten beö ®t. 3o]&anni«ftift«, würbe für baö- fetbe bie 3w5lfio]^l ber ^anoniler feftgefe^t*

«elter att ba« S'J^tt^ic^ftift ^^^ ^^^ ß^orl^errenftift in S3if<^of«aett (Cella-Episcopi) im Il^urgau. terbanit feine ©rünbung einem ber beiben ®ifd^5fe ©alomo, entwebcr bcm erften, um ba« 3a]^r 851, ober bem brittcn, im ^al^re 891 ober 896.*

Obflleic^ S3lf(%of«geD einige ©tunben t)on ßonftanj entfernt ifi, fo flnben wir bo^ bie betreffenben ^ro^jfte, wa^renb bcö

^ quia facultates jamdietae ecclesiae non magnae dictun- tur existere, eam numero novem canonicorum et uno prae- posito tantum decernimus esse contentam. Neugart Cod. Alem. n, 91 ff.

» aSergr. bei Neugart (Mone) Episc. Const. ü, 637 ff. bie Utrf». 1267 Od. 1. unb 1268 Sunt 24. ^ie bei Dflmge Begg. Bad. 98 fte^enbe Ut!. beS öifd^ofS ©erijarb, angeblidj von 1009, in weW^ baS @t. 3o§anttiä= ftift genannt ift, geljött inS go^r 1309, wie id^ geUfd^rift XXV, 233 nad^^ gemiefen l^obe.

3 Neugart (Mone) Episc. Const 11, 645, n^egen ber ^vopfteten ju 6t. @tepl^an unb @t. Sol^ann, unb Zapf Mon. anecdot. pag. 147, n)egen ber brei genannten ^o|)fteien Heinricus sanctorum Johannis et Stephan! Constantiensis et Thuricensis ecclesiarum prepo- Situs, dictus de Klingenberch. SHe Angabe beS ^iöcefanard^ioS 1, 246, bag ^einridj, öon 1280 an, bie brei $ropfteien befeffen l^abe, ift ein grrti^um, «m 22. Srpnl 1276 ifl öertoß) ^ropft non ©t. ©tepl^an, Seitfd^rift XI, 209, (loieireidjt »ertl^olb von öuffnang, ben idj 1274 olö 2)oml^erten pnbe) ©onfi (Sopb. 319. fol. 61 verso. unb 1279 guni 29., ift aßaltl^er von Söbegge tropft ju @t. gol^ann, Seitfd^tift XI, 210; 1281 aber finbe id^ Sflupertuö tropft au et. ©tepl^an, ßonft. ßopb. 319 f, 72. v.

* Statuimus ut in capitulo ipso, ad immitandum domini ac salvatoris nostri exemplum, numerus canonicorum, ut dictum est, duodenarius perpetuo observetur. Neugart (Mone) Episc. Const. II, 640.

5 Sflüfc^ler Die ©otteö^dufer ber edjweia II, 75.

Digitized by

Google

8

ganjeu 13. 3Äl)rl^uttbert«, fo ungemein l^&uflg ate Beugen ber in ©onftanj fclbft, im SDomcaVitcl (choro Constantiensi) auiS- gcftellten Urfunben, bafi man beinal^e y)ermut]^en m5(^tc, ba§ bic- felbcn fic^ mcl^r am bif^Jftid^en §ofe, aU an i^rem 3fleftbettgortc aufgel^alten l^aben. 5)a« (S^orljerrcnftift aSifd&of^aeH befa§ ein eigene« §au« in ßonftanj.* Sluger bcm 5ßro^)fte ftuben n)ir au(^ noci^ einen 6uftoö al« aOBürbetrSger. ©ie 3^^t bcr ©^orl&errcn belief jid^ auf neun.^

S5a§ bie $ßr5t)fte ber genannten brei 6olIegiatfird^en , nSrnti^ ju ©t. ©te))]^an; ju Sifc^^ofi^jeH unb gu ©t So^cinn, au« ber 3a^l ber SDoml^erren genommen tt)urben, xoox ein alte« ^erlommcm^ ^Dagegen würbe y)on gJa))ft ^nnocenj IV., am 20. 9luguft 1255, ebenfatt« al« ein alte« unb wol^lbegrünbete« ^crfommen beftdtigt, bafi ein ieber Äanontfer y)Ott ©t. ^Wp^an, ber ©oml^err mrbe, feine 5ßfrünbe im genannten Sottegiatftifte de facto y)erliere.*

$)ie im ^oX)xt 1294 erneuerten ©tatuten be« ©omftlft« er^^ ftredten biefe SSefiimmung au(3^ auf ©t. Solenn unb a3ifd^of«gett.^ SDa§ aber ber Uebertritt i)on eijftr eonftanger ßottegiatlir^e in ben ©om anäj juweilen wirllicä^ erfolgte, fann urtunblic!^ nacä^^ gett)iefen tt)erben. ©o erf^einen 1254 bie magistri Hermannus de SchafhuseD unb Albertus de Phine al« canonici ecclesie S. Stephani ^, toil^renb tt)ir fie beibe 1259 al« S)om^ l^erren finben.'

1 SSergL SHotl^ t>. €kl^red(enftein gnfel äAatnau @. 242.

> greiBurger S^iöcefanard^it) I, 246.

^ 3n ^^^e^mQ auf a^ifd^ofäaeU unb ©t. ©tepl^an beftimmen bie am 1. 3)ilai 1294 erneuerten Statuten be§ ^omfttftg : item ordinatum est et statutam ab antiquo, et ab eo tempore de quo non est me- moria inviolabiliter observatam, ut ad preposituras eccle- siaram S. Stephani et Episcopaliscelle, Gonstantiensis civitatis et dyocesis, offerente se facultate, tantum canonici eligantnr Gonstantiensis ecclesie antedicte. Neugart (Mone) Episc. Gonst. n, 667.

Neugart (Mone) Episc. Gonst. n, 633.

^ ut nullus canonicornm S. Stephani et S. Johannis uec non Episcopaliscelle in canonicum Gonstantiensis ecclesie eligatur, nisi primitus renuntiet canonie et prebende, quas obtinet in ecclesiarum aliqua predictarum. Neugart (Mone) Episc. Gonst. n, 667.

6 Seitfcl^nft IV, 246.

W-^A\' - ^ ^np; ©opb. 319. gol. 80. 3Weifter 2lI6ert üott ^§ine ift auc§ 1269

^^^"^j; Neugart God. Alem ü, 269 Magister H. de Scafusa 1271 alS

*^ " .2)oml^err (canonicus majoris ecclesie) nad^weiäbar Neug. (Mone) Episc. U, 645.

Digitized by VjOOQlC

9

5lttctbingö tt)h:b man, mit ciniacr SBcl&utfamlcit, toon blcfcti bem 13. unb f))Stcrcn Sf^^^'Ö^ttbcrtcn angel^Sriflcn eintfd^tungcn uttb 3^ftä"*>^«/ ^w^ ^wf ftul^ctc 3^t^" jurfitffd^Ucfeen lönncn, allein y)ottftanbi8c 3w^ri&f|i8lcit lann bcn in fol(ä^cr SGBclfc ßc« ttjonncncn ©äfecn nliä^t jncrtannt tocrbcn. 9Bat au(!^ ba« 6on^ jtanjcr J)omcai)itd; ttjcld^cö au8 20 Äanonüatcn bcftanb *, f(ä^on im 13. S^'&^^iiw^^rt anf einem fold^en ©tanb^)nnltc angelangt, bafe notl^tuenbig eine ^üt lommen mu§te, in »e^cr ber ^tmä)- Barte 2lbet baffelbe wie eine jur SSetforgung feiner nacj&geBorenen ©51§nc fteftimmte a3et\)frünbung«anftalt , ja gerabcjn atö ein ©^)ital ber 9ittterf(%aft betrauten nnb begei(%nen lonnte, fo toire bod^ mel&r al« gettjagt, wenn man y)orau«feben »oKte, ba§ eine fol(ä^e, ber nrf))ranglic^en SBeftimmnng ber Äanonüate gerabeju gnwibertanfenbe, offenbare 9ln«beutnng fit^li(i)tt Stiftungen, ba« felbft immer bie Siegel gebilbct l^abe. 3[uö biefem @runbe ift ni^t ol^ne Sntereffe jufammenjuftetten, waö man, tjon dlteften Seiten an, über ben ©eburtftanb ber ßonftanjer ©oml^crren gu^ toerl&fflg toei§.

Obgleid^ ba« SBiStl^um gonftanj, wenn man bie 93if(3^5fe jn 2ßinbif(ä^ l^injnrec^^net, f(3^on im 6. ^al^rl^unbert gcgrünbet ift, fo liegt nn« bod^, bi« jum SBeginnc be« 8. ^al^rl^unbcrt«, fogar bie 39if(ä^of«rei^e nur in fe^r jweifell^after gorm toor.^ Ueber bie gonftanger Äanonücr Jener Seiten aber, weife man fo gut ate gar nicJ^t«, man mufete benn bie gabeln eine« SBucclin für l^ifto* rifd^c SBa^rl^ett nel^men wollen.

2lber auc^ bie mit Slfd^of SÄuboin f 736» wieber guy)erlajfiger werbenbe Sif^oföreil^e gewäl^rt, wenige Slu^nal^men abgerechnet, bis gum ©nbe be« 11. 3^^^'^^^"*^^^^^^ lebiglic^ nur laufnamen unb gwar aui8 bem fel^r einfa(ä^en @runbe, weit ja im frül^en ^Kittelalter noc!^ leine feften Familiennamen gab. 2lu^ würbe laum guldfftg fein, wenn man i)om Oeburtftanbe ber a3ifc!^5fc,

^ »ulDtc beS ^fte§ Snnoccng IV. Lugduni 1248. Mai 25. cum igitnr, sicut ex parte vestra fuit propositum, in ecclesia vestra, in qua non sunt nisi viginti prebende u. f. lü. Neugart (Mone) Episc. Const. n, 625. SSetgl. greiburger ^iöcefattard^it) I, 245 uttb Neugart (Mone) 1. c. pag. 720.

2 SSergL Potthast Bibl. Hist. pag. 301 unb öefonbctS ©rfpfe ilird^ns öefc^id^tc ber ©d^weij II , 250 ff. unb 282.

3 SBe^l^aliö ^ott^aft biefen oon Hermannus Contractus gcnanntett 8ifc§of, mit unter bie leeren tarnen fd^reiöt, weld^e eine Sütfe oon 687—739 ouöfüUen fötten, fanu id^ nid^t begreifen.

Digitized by

Google

10

auf jenen bcr Äanonüer mit ®u!^crl^eit fd^ttefeen njollte. J)a6 ble 99ifdjSfe Sol&anne« U. (760-781) unb ©gino (781—811) j>or^ nel)men §er!ommen« waren, l&|t ftd^ i)crmut]öen^ allein ein EtöentÜi^er Sett^ei« fcl^lt eben bcc3^* 35a§ man im 17. nnb 18. ^a^r^unberte, atfo in jener 3cit, in n)et(3^er in allen bentf(ä^en .^Dd^piftcn; bie 9ll^nen^)robe ba« ^uipterforbernife gnr ©rlangung einer ©oml^errenftelle tt>ar, ganj allgemein ßlanbte, S3if(!^of ©atomo IIL fei ^on ©eburt ein §err ^on 8fiamfd^tt)a<i gen>efett, Stfc^üf ©ebl&arb L, ein ®raf t)on ^absburg, lu f. m., ba« be^^ tüciäSt natärli^ gar niiä^tö, aW bie erftannli(3^e Äritiltofigleit ber lange jj^i* ^^ uni)erbientem 9lnfeben fte^enben SSBerle be« R ©abriet SBncelin; benn biefer 2lntor ifi, nebft ®eorg 9rtüi;ner, bem berfi^tigten aSerfaffer be« Slumierbnd^«, ber .^"»anptoertreter einer no^ lange nic^t gemtg befeitigten, baö 3Ro- ment ber 2lbftammnng uncubli(]^ nberfcJ^afeenben unb bem 9ll^nen= büuM 2:{)ür unb Sl^or öjfnenben aiid^tung, SBie fel^r aber bie^ felbc ^la^ gegriffen §atte, feigen wir am Seften baraua, ba§ fogar ein ÜWann tDie 3leugart eine ^Jabel, an ml^t er offenbar nft^t glaubte, nid^t mit bfirren SDBorten verwerfen burfte. „Qui ergo Salomonen! (IIL) ftnb feine ©orte, ex Ram- gchwagiis prognatum aiunt, saltem verisimilia ad-^ fhmant, quamvis ejus aevo nomina gentilitia a castris derivata, usu recepta nondum fuerint* 33a6 m\i)o\ Äonrab IL (ber l&eilige) 935—976 ein 9Belfe mx, ©ilct)of ©ebljarb 11. (ber l^eilige) 980—996, t)on ©eburt bem iBrcßenger ©rafenl^aufe angehörte, Jann man al6 l^iftorifd^ ge- fid^erte SEb^itfad^en anerlennen.^ %nä^ bie Slbfunft be6 Sif^of« ai>aimann (1026—1034), au« bem ©ittinger ©rafenl^au« fte^t feft*, unb eberl^arb I. (1034—1046), SOSarmann« »ruber unb

^ Neugart Episc. Const. I, 86 ift nicijt al&öenciat ben ©gino für dnm het brei ^epoUn bcä Sol^anncä II. gu galten , ber l&cf anntlid^ ju gleid^ 3eit ggifd^of t)on ©onftana unb 2lbt von 6t. ©attett war, unb bem einen feiner Eßeffen baS Siöt^um, bem anberen bie SlBtei ©t. (Satten, bem britten al&cr bi« ^3l6tei Sleid^enau pjumenben gebadete. Ratpert de cas. S. Galli c. 3. S^leußart fagt ü6er ©ginoS §er!ommen : verisimile tarnen est, Eginonem ex primaria nobilitate genas daxisse, ac ex ipsa forte prosapia Hildegardae reginae, quod frequens ei consuetudo cum 6e- roldo, Berchtoldo et Birchtilone comitibus intercesserit. Ü)öd) ba§ finb nur SSermutl^ungen.

- Epi^c. Const. I, 252.

a aSergl. t). ©tälin SQSirtb. ©efd^. I, 574.

+ SBergl. o. ©tälin I, 562 f.

Digitized by VjOOQlC

11

5Jlad^fol9cr, ift ebcnfallö ^inrcid^cnb nad^gcmicfcn. ©oßcgcn ift gar lein ®runb bafür bor^anbeii; bcn ©if^of SRumoIb (1051—1069) für einen §etren bon SBonftctten gu l^aften, wa« beiläufig it\aQt, noc^ in 5ßott]Jaftö SBifc^of«tci^en geld^iel^t (@. 302), »al^renb iid^ P. Garns Series Episcoporum pag. 271 l^ier etwa« Mtifc^ct cwie«. SDcr 3&ringer ©e^arb IIL (1084—1110), bcr ®egen* bif(3§of Slrnolb, an« bent §aufc bcr ©rafen bon ^eiUgenberg (1086—1103) unb Utrlc^ I., ein ®raf bon ©iDingett (1100 bi« 1127), fmb l^inft^tlid^ i^rer ^erfunft beften« bcgtaubigt, »d^renb übcrl^au^Jt jttjeifel^t ift, ob Ulric3^ H. (1127—1139), tocliä^en ^ott^aft unb ®amö ganj unbebenlttd^ einen non ©ajiett nennen, ju biefem ®t^Uä)k gel^ört l^abe. Neugart Episc. Const II, 124 mu^te jtoar ben gu feiner 3^'* nblid^en Slnfi^ten butd^ »eld^e, wenigftcnö in fliftöfal^igen greifen, bie abeli(ä^e ^erfunft ber Sifd^öfe nnbebingt ))rdfumiert n)urbe, infofeme einen Sribut bringen, al6 er in ber Ueberfc^^rijt einen üdalricus IL nobilis de Castello ftatuicrt; aöein, nja« er felbft babon gel^aften b^be, bo« fagt er unö fe^r beutti(j§, benn er nennt ben betreffenben §erren „quasi e coelo delapsus, nam de majoribus ejus nihil omnino in authenticis documentis in- venitur. 9)Wt §emtann I. (c. 1140—1166) ift ebenfo be^ f (Raffen. 3^n, mit ^ottaft unb ®am«, einen bon 2trbon ju nennen, ift feine Urfad^borbanben, befonber« wenn man erw&genn)itt, ba§ SReugart 1. c. 130, bie bon Slrbon, ni(^t ettoa al« §erren, fonbern nur al« J)ienft(eute , erft bom 3at)te 1162 an überl^aujjt lennt, nja« il)n freilicä^ ni(!^t babon abgel^alten bctt, in bcr mit feinem Ztjit ni^t iibereinftimmenben Ueberfc^rift, einen Her- mannus L baro de Arbona ju concebiercn. %nx nn« gicbt e^ fid^crtt(ä^ leinen ®ritnb ju foliä^cn ©onceffionen; bal^er mu^ i^ atö einen 9Wirff(ä^ritt betrad^ten, njcnn man in ben genannten, neucften S3if(ä^ofönften, toetiä^c aucJ^ fonft no(^ ?D?an(j^eö gu toön^ f^en übrig laffen ^ aSifd^öfe, beren §erfunft man nid)t mcl^r er= mittein lann, beftimmten ^Jamilien jufd^rcibt.^

^\xä) »ifcj^of Otto IL (1166—1174) lann Feiner beftimmten gamiUe gugctl^eilt toerben. gJottl^aft l^at auf §ab«bnrg unb 35-

* SBergl, a. SB. meine öemerlungett üBcr bie ^obeäjal^re ber öif#te 3lubolf (». SRotttfort) unb SÄarquarb (o. Slanbeßö) Settfc^rift XXVII, 12 unb 329.

' 0. @iöUn l^at in feiner 9ßirtem5. ^efd^id^te, toel^e &o,m^ bod^ afö hc- ntiftteS Hilfsmittel anftiljrt, wie nicijt anbetft ^u erwarten war, bereits ben rid^tigen äßeg einge|alten. äBefi|al& i^n wieber verlaffen?

Digitized by

Google

12

ringen, icbod^ mit graflgcid^cn l^ingettjlefen , ®am6 bagegcn nennt ^aböbutfl, ol^ne 9iü(f]^alt. Neugart pag. IM f?>ri(^t \\ä) mit burren Sßjjrten auö: de prosapia Ottonis nil certi habe- tur. Alii genere Zaringium fuisse tradunt, alii au- gusta gente Habsburgica ortum. Neutra tarnen pars opinionem suam sat solidis argumentis probavit. SBaö ben aSifd^of öertl^olb (1174—1183), anöebli^ an« bcm §anfe \)on Sönffnanft betrifft, fo ift mir ebenfall« eine biefe Slblunft be* ftatigenbe Urlunbe ober l^inreiiä^enb alte, nny)erbad^ti3e Slnfgeid^- nnng nld^t belannt, tt)d^renb tt>\x, tjon ^ermann II. t>m griebingen (1182—89) an, bi« gur Slnf^ebung beö iBiöt^um«, bie gamilicn, au« tt)el(^cn bie betreffenben a3if(!^öfe ftammtcn, nac^jumcifen toer* mögen. 3^^^^^^^ vertreten ift ber l^ol^e (im Sinne be« bittet* alter« eingige) 5lbel mit (Sinfc^lu^ ber SR ei(^«minifterialen l^öl^erer Orbnung. Slber'aud^ bie SÄitterf^aft, ober ber niebere 2lbel, ge^ langte in 6onftanj giemüd^ ftfiljgeitig auf ben bif(]^5fli(j^en ©tul^l, bcnn SJlicolau« öon Äengingen ober \)on grauenfetb (1334—1344) war ber ©ol^n eine« ]^ab«burgif(J^en SDienftmanne«, abgefel^en öon bem SBelfd^en ©erl^arb oon SBenar«^ ber bem (Sa))itel, \)on 3loignon au«, aufgebrungen würbe. 9lu« altbürgerlic^em ©efd^led&te toaren Ulri(ä^ ^feffer^art f 1351, 3ol)attn aOBinblof t 1356 unb 9llbert aSlarer, repgniert 1411. SEIJoma« »erlotoer, au« SiK^ f 1496, »altl^ajar 3KerÄin, au« SEBalbfirc^ 1 1531 unb S^to^^ SÄefeler öon 2lnbelberg, au« gelbfirc^ f 1561, l^atten bie ©rl^ebung fi^er^^ li(i^ nl^t i^ren ftift «mafiigen Sll^nen, fonbem il^ren afabemifd^eu SEurben unb il^rer ®efdöaft«tuc§tig!eit gu bauten. SBar nun in ben für bie wirlli^en unb ijermeintli^en ©ered^tfame ber ^o^eren ©tdnbe günftigen 3^Wen, nid^t unmJgli(j&, bafe eine ni<^t gur 3lriftoIratie ga^lenbe, aber tücä^tige ^erfönlid^lelt ben a3ifc!^of«ftu]^l befteigen fonnte, fo ift nic^t eingufe^en, wa« bagu berei^tigen !ann, bie un« nur mit i^ren Saufnamen überlieferten 23if(3&ofe ber alteren 3^it^ii/ i>«w 9lbel guguf(3^reiben. Unb gefefet mä), lie^e fl(§ bereifen, ba§ alle 6onftanger SSifd^öfe, tjor Ulrid^ ^fefferl^art, geborene Slriftofraten getoefen waren, fo würbe man l)ieburc!^, für ben ©eburtftanb ber 35oml)erren, feinen feften 3ln=* l&alt«^)un!t gewinnen.

aSergleid^en wir nun bie un« in ben 3citflenfatalogen gu (Sebot ftel^enben urfunblid&en SRacJ^rid^ten , fo miiffen wir alle iene 5Com-

^ 3)ettfelben mit ^ottl^aft ©l&erl^arb alias Öerl^arb ju nennen, ift fem ®n<nb üorl^anben.

;^ Digitized by VjOOQ iC

13

Ferren, bie im« nur mit i^ren Staufnamen bclannt flnb, M ^tx- foncn über bereu Oeburtftanb man ni(!^t« mel^r ermitteln lann, öorerft unberflcfflcä^tijt laffen. Unfere Unterfuiä^ungen beßinnen crft mit {euer 3«tt, tt^eld^e bereit« erbliche 3tttt«nen, ba« l^eifet t)on SBol^nft^en, ober t)om »erufe, ober t)Ou Wr^)erU^en eiöenfi^aftett flcnommene, toirUii^e gamilientiamen lennt. SDa« Sttefte mir be* launte, aber frellid^ fei^r fraötid^e ©onftanjer )53eif^)iel, ift t)om Sa^xt 1158, in einer bei Dümge Regg. Bad. nr. 93 ab^ gebrutften Urfunbe, beren Original aber nlc^t mel^r t)or]^anben ift, bal^er iä^ ben bafelbft genannten Hainricus Habardus de Salvenstein bal^ingeftellt fein laffen mufe.* SDagegen flnb nn«, gum Saläre 1175 Fridericus de Nidingen, ülricus de Willare unb ülricus de Aha beffer bejeugt* 3^e^men toir einfttoeilen an, ba§ biefelben, toa« inbcffen au« bem unf^ulbigcn S3B5rtlein de !eine«tt)eg« mit ©ic^erl^eit gefolgert »erben lann, abeli(3^en Jperlommen« getoefen feien, fo flnben totr bagegen, gum ^a^re 1176, einen Cunradus de foro unb einen Magister Alb er 0^ unter ben S)om]^erreu, alfo Flamen, toeld^e auf ben Stltbürgerftanb unb ba« Sel^ramt eine« ®(ä^olafticu« ]&intt)eifen. Cunradus de foro tt)ar tjermutl^Uc^ in 6onftanj felbft am SÄarltplafce gu §au«, bo(J^ lann auc^, toa« iä) nicj^t t)cr= f(3^tt)eigen toitt, an ben Ort ^fo^ren in ber SBaar gebadet n)erbeu. S5er gange ^^g^^'^t^^'^Ö ^^^ ^^ 6onflanger So!piaIbudöe nr. 319 gol. 62 ftel^enben Urhinbe lautet: Hermanus prepositus, Hainricus decanus, Fridericus de Nidingen, Ortolfus cameraricus, Cunradus de foro, Ölricus de Willare, Waltherus, Magister Albero, Ölricus de Aha, Hugo cellarius, Hesso, Hainricus de Vrichingen, Ölricus de Ebrehoven, Tethaimus de Bernanch, Cunradus de Phyne, Cunradus filius Ottinonis, Albertus de Hu- golteshoven, Cunradus de Tegervelt. 3lu(% Cunradus

^ a^ümge ftijöpfte, wie eS ftijcittt, an^ ©onft. ©op6. nr. 319 f. 37. v.

* Dümge 1. c. DP. 98. 2)iefelbett werben audj in einer Ur!. oon 1176 öcnannt. ©onft. ®opb. 319 f. 44 o.

' S3etmutl^Ucl^ ibentifdj mit ber Bei ^ümge 98 ^nm 3a§re 1175 genannten ^krfMid^eit. @g wirb aber bafelBft Alberone nid^t Albone magistro scholarnm §u lejen fein. 9luc§ nodj ium 3<^re 1181 erfd^eint Albero magister scolarum unter ben testes de choro. Neugart (Mone) pag. 590. ^er ^um Solare 1187 genannte A. Scolasticus Bei Zapf Mon. Anecdot. pag. 475, roiro ebenfalls l^iei^er gel^ören. Sei Neugart (Mone) pag. 602 junt Qal^re 1187, l^ei^t er Adilbero magister scolarum.

Digitized by

Google

14

filius Ottinonis toirb tt)ol^l ein SHtbörgcr getoefcn fein. SDäö 2oX)x 1190 brlttgt un« einen Eberhardus de ReginsperchS bo(^ mu| ba^ingeftettt bleuen, ob er gu bem belanntcn §errcn* gcfd^lcii^te ju jal^Ien fei. 3lu« befannten aMxdftn, ober bo(ä^ ritter* bürtigen gamilien bemcrie iä), toSl^renb be« 12. gal^rl^unberW, aufeer ben bereitö genannten: Bertholdus de Annivilaere, Conradus de Tetingen, Wernherus de Stephen c. 1190, Cod. Salem I. 85. 93., Chunradus de Gundelfingen, Rudigerus de Radershoven, Albertus de Walpurc 1192, SDümgc nr. 106, ülricus de Castell 1192, Neugart (Mone) ©. 604 unb W. de Arbun 1199 SBirtb. Ur!b. II, 332. Saffcn wir min jun&(ä^ft Jene ßonftanjer SDoml^erren be« 13. ^oi^x^ l^unbcrK folgen, toeld^e bem Sittbürgerftanbe anjugcpren fcJ^cinen, ober ate fiel^rer an ber ©omfcä^ule eine ^pr&benbc erl^atten l^aben. Cunradus Rufus scriptor episcopi 1200.* Heinricus filius Ministri, alfo be« ©tabtammanö oon (Sonftanj, Hein- ricus de lata platea (t)on ber SBltenga^en) 1204.^ Mar- quardus filius Ministri 1206.* Heinricus filius Azzo- nis 1211.^ Heinricus filius Rudigeri 1217.^ Heinricus Figulus unb Otino 1221.^ Magister 0. 1227.» ©erfctbe ]&ie§ Ortolf, wie wir aua einer gleid^ijeltigen Urfunbe wiffen. ^m 3a^re 1227 finb 3^wftc^ ^^^ S)oml^erren Hainricus Hainricus et iterum Hainricus de Gonstantia, wetd^e SrtU^e ^ei- fugung fld^ offenbar auf ii^ren ©eburtöort bejiel^t.^ Magister

* Neugart Cod. Alem. H, 120.

* SBirtemb. Urll&. n, 335. ®S ttiag itoav bo^itt QefteHt Ue\!bm, oB biefer sci'iptor episcopi ein tovdli^w ^ovi^wv war. 2)ie Seugenformel l^ci^t: testes inprimis canonici de matrice ipsius Constantiensis ecclesie unb SUmttdb fielet am (^e ber Xow^tcten, nad^ Cunradus de Gundelfingen, aber »or ben mn folgenbett Siebten üon ÄreusKnuen unb ^ßeterSl^aufen.

« 3eitfcl^«ft Vn, 311. Xex in ber aleid^en Urfunbe ur\b audj 1210 M aGßartmonn UrfB. t>, @t. &aUm nr. 889 genannte SJoml^err Heinricus filius Liutfridi, fd^eint ein^ol^n beS feifd^flicljen SWinifterialen unD 9titterS Smtfrib geroefen au fein. §einricl^ x>on SBtttngoain aud^ 1211 Seitfdjrift m, 461.

* (Sonft. ©opb. 819 f. 50.

» Cod. Salemit. I, 107. Sm Solare 1219 l^eijt er H. presbyter filius quondam Azzonis (Sonft. (Sopl^. 319 f. 53. « SBirtb. Urll. IE, 62. » a:onft. ©opb. 819 f. 47. ». Xex\elhe iommi nod^ 1245 oor.

8 ©onft. 6opb. 319 f. 69.

9 (Sonft. ©opb. 319 f. 39. ».

Digitized by

Google

15

Fridericus 1233.* Waltherus DihteUÜus 1244* Magl- ster Burkhardus de Zovingen, Magister Walko 1252.' SBaffo tijat utf^)riingll(i& 5lrgt unb erjd^cint 1242, att Magister Walko physicus, unter bcit (Slctücrti.* 6r jclangte in bcr golge gurSGBürbc eine« 3)ombecanö. Magister Hermannus de Scafusa unb Magister Albertus de Phine (t)on Sßflnn) 1259.^ H. dictus Kuchelin de Basilea, Waltherus de S. Gallo, Magister Henricus de Scafhusa, Magister Hainricus deZurza, Waltherus Lesti, Magister Hein- ricus officialis 1275.® Magister Hainricus de Vilingen 1278.^ Magister C. de Brisach 1279.» ©icfcr urlunbct 1281 (gugleid^ mit bcm thesaurarius H.) aW vicem gerens domini Rudolfi episcopL^ 3Ketftcr S^l&ann t)on Safel 1282.*« Magister C. Pfefferhart 1294.** Magister Ber- tholdus de Lützelstetten 1295.** Ulricus de Richental 1296.*» Magister Waltherus canonicus et scholasticus 1298.**

^ä) glaube bie gegebenen a3ei[^)iele njcrben genügen, um gu geigen ; bag bie S3e^au!|)tung : bie Sifte ber ©oml^enren »eife ^tautet ©lieber be« l^ol^en unb niebern ober D^naften- unb gittterabefö, mit 9lu«nal)me einiger SSenigen au« bcm ©ürger= ftanbc" naä), bo(% nicä^t gang gutrifft. SltterbingS gebe i(^ gu, ba§ ?lbel unb SRitterfd^aft f(ä^on im 13. Sal^rl^unberte, im ©omca^>itel gu 6onftang ba« *Uebergett)ic^t bef äffen, allein bie 3a^l ber bem

1 aBirte. UrK. EI, 335.

* Seitfc^rlft XI, 206. Sluc§ 1241 tmb fpäter afö W. Thitilare 3eit= fd^ VI, 416.

3 (Sonft. dovh. 319 f. 72.

ßottft. (5op]&. 319 f. 31 t).

5 ©onft. ®opb. 319 f. 30. Selbe waren guetft (^ov^evvm gu @t. ©tepi^an öeroefen. 9ll6ert von ^ßfrnn urfunbet als fold^er 1242, wnb 1254, §ermann t)on ©d^ffi^aufen 1254, 3eitWrift IV, 246.

Neugart (Mone) pag. 649 unb Liber decimationia im greiburget SDiöcefanotd^iüe I, 156 ff. unb 244.

' 3eitfdjnft IX, 467. 2lucl^einMagisterConradusde Vilingen 1281 urlunbUc§. 6iel^e bie Söeilaße. 8 8ettfc§t:ift XI, 210.

Seltfdjrift XIX 77.

«0 ^Irtfofet @efdj. beS ^l^vgoueS mi ©. 23.

" (5onp. ©opB. 319 f. 116 t>.^

" Neugart (Mone) pag. 671.

« ©onfk. (5opb. 319 f. 33.

*♦ Zapf Monum. Anecdot. 491.

Digitized by

Google

16

3llt6ftrgcrftanbc cntfifcftffcncn ©om^crten, ober hm^ ba« Sd^ramt pt 9lei(ä^cn SQBütbc gelangten ^^erfoncn, lann iä) mir, nac^ bcn ^icr tnitgctl^eiftcn a5eifi)ielcn, bo(J^ ni(ä^t ganj unbebeutenb benfcn. weiter man übcr]^au^)t, bei Scurtl^elluttgftabtifcj^cr aScrl^Mt- nifje, jurütfgtcifen utufe, bcfto mel^r wirb man jum ergebniffe tcimnen, ba§ juerft jttjifcj^en ©tabt nnb Sanb ein ftaatöred^tfid^cr Uutetfd^icb ni^t bcftanb unb baß bemgcmife ba« ©tSbtebürger^ lE)mn, i)or bem ^Beginne bci8 12, ^al^rl^unberW, ni(!^t ate ein be* fünbiTcr ®eburt«ftanb aufgefaßt n?erben follte.

5aftl[^ mag allerbing« fd^on frül^getttg i)orge!ommen fetn^ bflij P(i^ baö S)omca^)itel, fobalb einmal ber 9lbel nnb bie 3iittcr* fdjaft, bie ja nnter [treitbaren S5ifc^ofen jn befonberm Slnf^l&en gelangen mnfete, eine bebentcnbe ?D?aioritat befaffen, ]^an^)tfd(i^tid^ nnr an« ben ©Sinnen ber benachbarten §errengef(^led^ter unb ber bifd)öfli(!^en SDtinifterialien erganjte. S)a6 altefte mir bekannte 3}ei)>iel einer ))rinci^)ietten 3^^ii*i>^ättÖ^^9 ^^^ Slltbürgerftanbeö aber, fällt in (Sonftana in ba« Sa^r 1248. SOBeil M bie 6on* ftanjet SSörgerfd^aft ni(j^t unbebingt auf bie ©eite ber geinbe ii; grlebric^g IL unb feine« ®ef(i^le(i^teS ftellen tt)olIte, t)erfflgte ^a^sft S^iiocenj IV. , am 10. gebruar be« genannten S^l^re«, bafe bie ©5^ne ber ©onftanjcr öurger teine SBeil^en mel^r erl^alten fönten, bi« \iä) bie ©tabt füge.^

Stil« ben SOBorten „sicut te accepimus intimante" gel^t bmlüd) l^ertoor, bag fld^ ber a3if(!^of ))on ©onftanj, namlid^ §ein= rlfj^ i3on Sann, !urj ^or feinem im ©))dtial^re erfolgten iobe, flagenb m^ 5Äom, bejie^ungöweife nac^ Spon genjenbet l^atte. ©arüber; ba§ bie ^IRa^regel eine über bie ©renje be« (Sonftanger SBeid^bilbe« l^inanöreid^enbe, allgemeine fein follte, ift lein 3^^*!^^ mßLiU4. l^ei^t nmliä) in bem befagten SSre^e, befdnben \ii) im (Sonftanier ©^^rengel communitates que civitates vulgariter appellantur, toeldje bem getoefenen Äaifer griebrid^ nnb feinem ©ol^ne Äonrab anl^iengen (adhereant) unb bie ilix^z unb geiftlid^e ^erfonen y)erfolgten. SBenn \xä) nun bie SBütger (cives) biefer ©tabte nic^t in 9Jionat«frift, nad^ er== folgtet (Srmal^nung, eine« ©efferen beftnnen wollten, fo toerbe Ijtennit ber a3tfc!^of beauftragt: ut nuUus de ipsorum pro- genie in clericatus ordine vel regulari habitu, de cetero admittatur.

* 3)ie Ux\ ift aööebrutft bei Neugart (Mone) pag. 622.

Digitized by VjOOQlC

17

5«aturUd6 Bejog ftc^ blcfc fär bcn SBürgpftanb cmi)flttb«(]^^ für bcn 3tbcl unb bie SRittcrfd^aft aber fluuftigc äurucfroelfunj nici^t nur auf ben 3utritt jum J)oinca^)itel unb ju ben ßollcgiat- ftiftcn, fonbcrn überhaupt auf attc geiftU(!^cn 9lcaitcr unb SBürbcii, gu bc^cn erlangung man bic ordines bcfifecn mufitc. 2ßic fc^t aber ba« SDomcat)itel, um bie Wliitt be« 13. ga^rl^unbertö , bcm Slnbrange ber Surialiften auö.^efefet war, l^abe ic^ bcrcitö in bicfn* 3eitfc^rift XXVH, 384 ermi^nt*

©crabe toenn fxä) mit ben locaten SBebürfniffen unbelantite 2lu«l&nber maffen^aft einftellten, njar bie ©erbrangung be« fc&= l^aften aSürgcr jtanbe« , niij^t nur ber a9i|(!^oföftabt, fonbern aiiö^ anberer ©tdbte be« ©^>ren9el«, eine bebenflici^e 3Jtaf|regel, mad)*^ au(!^, für ba« Slnfe^en be« SDomca^)itel« felbft, ?c^4bli(S^e gotscn l^aben tonnte. Ob bie bamaligen S)oml^erren biefclben toorau«|aljeu, mu§ baljingefteöt bleiben. Seiber finb wir gerabe für bie ^dt fiirj tor 1248 nid^t fonberlic^ gut mit ^^^Ö^^'f^^^^^Ö^" t)erfe^en. (So laßt fi(^ bal^er nic^t einmal i)ermut^ung«n)eife ermitteln, toelcfte Soml^trren at« ))dl)ftli(i&e ^ro^ifioniften in« 6at)itel gelangt tt?aren. 2)a6 mir nic^t in ber Sage ftnb, in jener ^üt, au«lantijc^ lautenbe SRamen nacj^roeifen ju lonnen, l^at nic^t« ju jagen ; ba ^^ auä) bie 3^^^^^^!^/ "^it unb oi^ne aSemüttelung ))apftlti^a Segaten, nad^ SRom bejie^ungSmeife S^on ju menben pflegten.

erfolgte nun in ©ouftanj, unb aud^ anbermdrt«, j. S. in SBorm«, Safel unb 3flegen«burg, finb bie gleichen ©rünbe mafe^ gebenb getoefen bie 2lu«f(^licfiung ber Sürger«fobne au« mv-^ l^errft^enb politif^en, ba« ©tabtregimenf unb beffen ©teKung ^um Steid^e unb gur Surie betreff enben 9lütf fiepten, fo xoax biejet&e bo^ n)eber eine confequent burd^gefü^rte, nod& laßt fic!^ fageit, ba§ ber ®efi(j^t«punlt, fei ba« ^erfommen ber cives unb i^rer Sö^ne, lein ^inrcid^enb tjorne^me« gemefen, bamal« betont tt)orbett fei. SBaren aJliuifterialengefd^lec^ter bereit« jal^lreic!^ im

* eeuffert l c. @. 41 fagt über biefen (SJcgenftanb ; „^e ?ä|)pe, ft^on bamalä wie nod^ IJcutjutage (1790) mit ©ünftlingen unb ßcuten untringt, roeld^c auf ^rad&enben lauerten; waren jtöar immer flefd^äftig genug il^re |u= bringlid^en (Sanbibaten mit ^rooifionen ju befriebigen , welche fie balb in gorm einer ©mpfel^lung ober ernftlid^en ®rmal^nung, balb in gorm ein^ 93eff^[S ausfertigten. Slber biefe ©mpfei^lungen , biefe befe^lSartigen (Srmai^nungen, rid^teten nod^ Snwocenj III. unb feine ^lad^folger immer an bie ©apitel, ein offenbarer a3emei§, ba^ fie benfelben allein ba0 S^ed^t, bie erlebigten ^raefcenben ju ©ergeben, eingeräumt l^aben."

Seltfd^r. XXTIIT. 2

Digitized by

Goodj^

18

(äavntel oertreten, ^ tt)ar getuife lein ®runb baju t)or]^anbcn, bcn idjöffi:nl>arfrcicn TObürjerftanb , bcr, um im ©innc bc6 13. gct^r- l)imbcits ju \pxzä)tn, ebenfalls ju ©(i^itb unb §elm geboren war, !)infid)tlt(j^ feiner Jperfunft jubeauftanben, toal^renb freilic!^ fel^r cinleiu1)tenb ift, tue^^atb bie mit ben ©tdbten oftmate auf ge- f^janntcm gu§e lebenben, ftreitbaren ^ifii^öfe, ni(3&t gerne fallen, njcmi üiele TObürger SDoml^erren w^xtn.

gur ßonftctnj ift mir ein ben 5lbel unb bie SÄitterfd^aft allein kfdbi^enbe« Statut nic!^t belannt, mit Sluönal^mc einer toom ^aipfte ytlev.iitber VI., im 3al)re 1500; für ba« erjftift SWainj unb beffeu genannte ©uffraganbi«tl^ümcr, unter benen afferbingö aud^ ßoiiftan^ aufgeführt ift, gegebeneu SSeftatigung *, in xod^tx inbeffeu iiidjt nur baö feit bem eonftan^er unb ©aSlcr ßoncil in l^o^em ?tufe^en ftetjenbe SDoctorat berücffid^tigt, fonbem aud^, am gnbe bcr (ji€t folgenben ©teöe, bie 3)?ßgli(^Ieit ber 2lufnal^me tjon nid^t fliabuterten ©liebem beS Sürgerftanbe« offengel^alten n)irb. @3 Ijei^t ndmli(3^ in biefer Urfunbe, in S3egie^ung auf baö ©r^ftift TOütui, bafe in baffelbe ^Riemanb Slufnal^me pnbe „nisi de illu- 3trium ducum, principum, comitum et baronum, seu nobiliiim genere, qui adminus ex quatuor ascenden- tibtis et ex illo gradatim descendentibus nobilibus antecessoribus suis, recta linea ac militari genere proer eati". aöaö bagegen bie Suffraganbiötpmer, alfo aud^ ßonftatiä betrifft, fo tt)irb eö, aU ein alte«, benfelben gemeinfame« §crfünmten, bejeicj^net unb beftdtigt, ba§ bafelbft 5«iemanb ein SattDinfat erlange „nisi nobiles, ac de militari genere pracreati, magistri in theologia aut in utroque seu altero jurium doctores seu licentiati, ac etiam, ex legitime matrimonio geniti aut alias certo modo qualificati". Sllle in biefem ©inne gegebenen ©tatute ber ein- jelneu Äircä^en, foKen berntaSen confirmiert fein, al« njdren fle m\\ ?PoTt JU SEBort, in ber öorliegenben ^)a))ftli(^en SBuHe ent« l^alten.

3}erglei(!^en toir nun bie Sifte ber Sonftanjer Domherren beö 14 unb 15. Sal^rl^unbertiS, foweit tt)ir namlid^ eine fold^e bc=s

* Würdtwein Subsidia IV, 168 ff. unb Gudenus Cod. dipl. IV, 540. Sßixq,l üu^ ©euffert l c.

Digitized by

Google

19

fttcn^ fo jciftt ^ä^ im« eine ganjc JRci^e t)Ott bürgerlichen * SRamen g. iB.:

Heinricus dictus Zwicke subcustos ecclesie Con- stantiensis 1302; 3Ragifter J£)ermann t>ott ®tocfa(j^ 1313; Waltherus de Scafhusa scolasticus 1319; Ä'oitrab ^fcffer^ l^rt^ro^ft gu©t So^cinn 1331; SKeifter f^riebricä^ t)on 8flat)ett«* bürg, Jahannes Olasarii, Cunradus de Bibrach, Felix de Wintertur baccalaureus in decret. 1347; gelij: ©tulfi SDo«H>vo^ft, 1362 crmorbct, t>kMä)t ibentifc^ mit gelij: t)on SGBintertur; 3«colau« S&tteti 1369; ^elnric^ ©olbaft, 3Rag. 3o» l^anne« ebemant, 3^1^. 9RoIl^rt, (Sber^arb 9Rcrr, SRicoIau« ©(^nett 1373; $etnri(j^ fiift^ spro^ft ju ©t Sobann 1378; SRubolf 2:cttifofcr, Si^^ann 33ergcr, (jbcrl^^rb Saft, granj SKurer 1383; Sol^anne« a)eo(^tt)ang 1388; SPchti« fiiebinger, $ug ettenb 1398; Waltherus de Argentina, Sobannc« SBoUing 1401 ; Ulri^ Slarer ©ruber be« J)ompro^)ftc« unb nocbmaligen Siftbof« ?llbrcd^t aSlarer 1405; ÜJieifter §au« @cbür^)fer 2)ecan, §an« guti 1425; ÜReiftcr §ano ©ulbin, SRicolau« SSJalbmann 1449; 6onrab ©cbiltcr 1466, Iboma« gr^g 1467; 30b. fetter Dr. decr. J)ombecan, Sllbcrt SBIarer ©antor, ©ebbarb t)on ©roaria alias ©attler in decret. licent., SBert^lb ffirifac^cr, ©eor^ SBinter* ftctter I. ü. D. Jpcinric^ 9iitbart I. ü. D. 1469; ßubroig Äöl ©ubcufto« 1481; 3«^^^"^^ ©attler, Seigrer ber geiftlid^en 9lecbte 1484; aJieifter JRetnl^arb ©ummer, Sodann ^xoid 1491; Sobaune« ©atjagctbi, SRulanb ©ülblin 1500.

ajergleic^t man nun bie, auö ber oben anc^efubrten SuUe be« 5ßa^>fteö 5tlej:anber VI., ol« Uebung be« ßonftanjer SDomcapiteU bett)or^e^enbcn 93eftimmungen mit unfern freiUcb auf abfolutc aSoUftinbigleit leinen 3lnf\)ru(l^ macbenben 9lu«jügen, fo wirb fl(^ bocb ergeben, bag fliä^ bie befagte firc!^li(j^'-j}olitif(3^e Äörpevfcbaft ben fij^on auf bem fionftanger 6oncile gefaxten, in ber goige aber, auf bem ßoncile ju Safel unb burcb ba« Slfcbaffenburger (Soncorbat, toieber abgef^n)acbtcn 9lef ormbefcj^lüff en , im aCßefent* li^eu anbequemt l^atte.*

giud^ im 16. Sabrl^unberte gelangten J)octoren ober mit anberen

^ 3(1^ ^aht gtoar für baS 14. urtb 15. gol^r^uttbcrt fCet^ig gcfammelt, tarnt mid) abet nid^t bo^u entfc^Uften , meine nod^ ettoaS IMeti^a^t Sifte )u Qetdffentlid^en. SHe l^iet genannten 9lamen grünben ftd^ ' l^au^tfftc^Ud^ auf ^opiolBüc^ unb luoetUifftge Xxudtoexte.

^ SSetal. ba8 SHäiJete 6ei von bet $atbt I, 637 unb eeuffeti e. 90.

2*

Digitized by

Google

20

alabcmif(!^cn ©rabcn aui^öctüftctc ^pcrfouen nid^t nur gu ©tfe unb ©tlmmc im 6a!|)itcl, fonbcrn anäj ju 35i(jnit&tcn. Slud^ l)iefiir einige 8etf^)tclc: 3Wci[ter fiucaö ©onrattcr 1501, toax in bcr gotßc aiid^ ^ro!|)[t ju ®t. ©te^)l^an; Dr. ©igmunb ©rcufeer SJ)om^)ro^)ft 1504; Sio^ann $ug ^ro))ft ju @t Sol^anu 1508; Dr. ^Srg ißergeitl^att« 1510; Sol^ann ^xt>\ä SDomcuftoö 1511; Dr. ^ocit^im Q^ai, aScrtoattcr ber SDom^)ro))ftei 1518; Dr. ^^cob ÜWürgcl, §icron^mui8 ßami)artcrcr, ei^tifto^)]^ ?Wütgel, Dr. 5W. S^b (Selb) 1551; Dr. ^acob Äurfe 1556; Dr. Sart^olomc aJiefcler 1561; il^rifto))^ at^auenberger 1564; Dr. 3o^. ^efe 1569 u. a. tn.

S)cn §o^c))unft ber aSettteltlid^ung featte baö ©onftatijcr 5Dom* cö^ltel unter a5if(j&of §einrid^ toon »raubt« (1356—1383) errei^t. SDiefdbe na^xn einen fo bebentti^ öol^en ®rab ein, ba§ \x^ ,S. Äarl IV. am 16. 3Rdrj 1359 baju toeranlafet fa^, ein fe^r ernfte« ©d^reiben an ben genannten ^ircJ^enfürften gu rid^ten.^ SDie an ©eutlic^feit ui(ä^t« ju U)ünf(j^en übrig laffenbe, faifer* lidje JRüge, begiel}t \iä) inbeffeu uid)t nur auf baö SDomca^^ltef, übgteid^ biefe« l^au)5tfd(j^Ii^ gemeint ift, fonbern aud^ auf aubere, bem derifalen ©taube angel^orige ^erfonen, beiberlei ®ef($Iec^ti6.^ @@ ]^ei§t in bemfelben „quis enim canon cum clericis dispensavit, ut fructus ecclesiarum et prebenda- rum percipiant et de Christi patrimonio ludos, hastiludia et torneamenta exerceant, militarem amictum cum pretextis aureis et argenteis ge- stellt, et calceos militares, comam et barbam nu- triant et nihil in se, quod ad ordinera ecclesiasti- cum spectat, ostendant, militaribus se dumtaxat

1 ©affelBe ift utt§ ourd^ ben ©onftanjer SDoml^crrctt unb ßi^roniften S^m- tv^ Xrud^fe^en oon S)ieffen^ofen ü6erUefert unb fte^t in beffen ©l^tonif l&ei Böhmer Fontes IV, lU ff. a)et Äaifer UeJ am 18. SÄärj beä oleid^en SEa^reS ein entjpred^enbcS ©djteiben an ben ®rjbifc§of ©erlad^ von SlRainj ah- Se|en. a)offcIbe ftel^t bei Gudenus Cod. dipl, m, 433. JBcröI. I. F. Böhmer (A. Hub er) Regg. Imp. Vm. nr. 2919 unb 2920. 3)oS an ben (Srabifd^of ßmd^tete ^d^reiben ftimmt beinal^c t)on äöott ju ÄBort mit bem an ben SBifd^of fletid^teten überein. ®S bleibt miti^in fraölid^, ob ®erlac§ üomÄaifer nur öegen hit im ©onftanjer ©prengel oorgefornmenen UnjicmUd^f eiten , qua metro- politanus, angerufen rohh, ober ob e3 ftd^ überl^aupt um aUdemeine, aud^ in anberen ^uffraganfprenöeln beffelben wal^rQcnommcne SJerirrungen l^anbelt.

2 nonnullos prelatos et clericos seculares et religiosos (atfo aud^ ^loftergeiftlid^e) aliasque personas ecclesiasticas utriusque eexus Constantiensis dyocesis.

Digitized by

Google

21

et secularibus actibus, vita et moribus, in sue salutis dispendium et generale populi scandalum immiscendo, sicut hec singula per multos dicte Gonst dyocesis prelatos et clericos non'est du- bium exerceri et longo jam tempore preterito esse facta, ac si contra vitam religiosam et bonos mores voluerint per vitia errores et petulantiam prescripsisse, si prescribendi in malitia contra virtutes jura locum malitie et vitiis tribuissent? 2lu^ ruft bcr Ä^aifer, mit gug unb SRe^t bcu öcrnjeltUc^tcn Ociftticj^cn p, ba§ „indigne de altari vivat, qui mini- strare altaribus erubescit" uiib ate n)iv!fatnci8 3Rittcl brol^t er mit aScft^^fagna^mc bcv Sßftunbcn unb einer Ätagc beim

©auj abnlic^ n)ic im S)omco^)itel, \a\j aber a\x(Si iw be* na^barten Äloftct SRei^cnau au«. 511« im ^al^te 1342 ber 2lbt SDietl^etm ftarb, n)oIItett feine TOönd^e, ober riti^tiger gefagt „bie Ferren t>on ber SRetc^cnau", e6 nid^t geftatten, bafe baö ©rabmal mit feinem SBap^^en Derjiert totxbO ©ie beanftanbeten namtiti^ fein ^erfommen. ®allu5 Ol^eim fagt gwar i)on il)m „(Sx ift ge« toefen ein fr^er l^err i)on 6aftell ob Soften^ gelegen" * bie citierte ©onftanger ^l^ronil aber nennt ibn, n)ol^t rici^tiger, nur einen t)on ßaflett, benn ber bo(ä^frele ©taub beö befagten ©efiä^lcd^te« jd^eint in ber Z^at gweifell^aft ju fein. S5ie t)on ßaftell toartn toa^rfc!^eintt(!^ ein ritterbfirtige« TOinifteriatengefc^Ied^t unb gegen bie Slufnal^me t)on ©liebem aua fol(3^en, jwar gur SRitterfd^aft, aber, im ©inne be« SRittelalter«, nid^t gum Stbet gel^örigen ^a* mitten, f^jerrten fid§ bie befagten ?Dl5nc!^e» „tt)on ge ben jiten noment fi nieman in ben orben, er xoaxt benn ain ret^ter frig, ober gar ber m&^en toot t?erbient." ^ Jperr ©ict^elm njar ur- f^jrünglid^ fein ^onöentuale ber 3fleic^enau, fonbern SÄbt öon ^eterö^aufeu, unb al8 folc^er, fd^on im ^a^re 1306, ^joftuliert roorbem S)a er bie SRegel bei8 SSenebiltinerorben« erfüüt tt)iffen

* ©onftanjet (Si^tontf Bei EÄone Duettenfammluttö I, 814. „3lo(!^ benodjt »arent im bie Vetren nadj fmcm tob alg oigent, baS fi nid^t maintent; ba§ et in geno^ to&x, unb woßtent fin wappen nid^t laffcn i^owen uff fin groB, benn er muft ben fd^ilt, als er uff finem graö ftat, unge^owen laffen.

> SluSg. oon Sdaxad @. HS.

5 (Sonftanjer ^xonit a. a. D. '

Digitized by

Google

22

tocötc, Dbcr, nrfc fid^ unfcr 6^ronift auöbrudtc, ju l^art nai^m * fam ju fdjtDcren gonfliftcn mit bcn 6ottt>cntuaIen. 5)icfe aber f(fei(bert bic ßonftanjet ß^roni! folgcnbermafecn: ^bic leerten in bcm orbctt warcnt fo ma(j^tifl, ba« fi ir aigcn l^obtrofe ^Ättent, blc man in m6) mfift gießen, tocnn fl t)on l^u« tittcnt. ©ic rittent o(^ bie ^6f, turnet unb fielen je orbncnt, won jt maintent im genofi fin»''* @ic mollteut o^ ni^t in ainer famlunj fln, futtber ieglid^er jtnen aigen )^of l^abcn na<j^ ftnen cren. %l\o l^idtcnt fi nun iren abt, ben ))on Saftein, in großem ^g um bie ftrenglait ber reget, unb füc^tent mengerl^anb funb unb junber, bo« er in nid^t genol tt)dr, ir brfiber ge fln, »ie er benn ir abt unb l^err f6tt fln."

SBetrai^ten toix nun, uaiä^ biefem II6flerIi(i&en S^termegjo, bie ©onftanjer ©oml^erren l^infld^tUd^ ber fjrage nad^ l^o^freicm ©tanbe, fo flubcn wir, bi^ gum ©d^luffe be« 13. S^l^rl^unbert«, au^ bem l^ol^en Slbel, mit ©nfc^lug ber eigentlid^ nit^t bagu ge^ ]&5renben aber factifci^ gum ^crrenftanbe ga^Ienben, 9iei(]^«mini5 fterialen l^öl^erer Orbnung, bafelbft vertreten: ^ bie SRegenöberg 1190; Srud^fcfeen i)on 22albburg 1192 (p. Sänne, ©d^malnegg u. f. n).); ©unbelfingen 1192; ffiart 1204; »iotlnlein (SRöteln) 1217; Äiburg 1229; greiburg 1266; §ett)en 1271; SBartenberg 1271; 3)tontfort 1275 unb gürftenberg 1282; toS^renb bie über* toiegenbe 3^"^^ be« bamaligen ©omlteru« gu folc^en gamiticn ge* ]^8rt, bereu Jpod^freil^eit enttoeber fel^r gtoeifel^aft iji, toie g. ©. SBufenang, Saftett, Slrbon, ©ütingen u. a. m., ober toelt^e gang entfc^ieben gu bcn SRinifterialen gered^net werben muffen. Unter biefen aber finb bie im Xl^urgau gefeffenen ^JöntiUen gang befonberö reic^lid) re))rafcntiert, tt)ot)on man ^^ fe^r leicbt übergeugen fann n>enn man bie in ^^u^)iltoferö ©efd^icä^te be« Sil^urgaue^ gegebene Ueberfld^t über bie bortigen Surgen, mit unfcrcr fiifte toergleid^t. aKitl^ln l^atten bie 9ieid^enauer SRömi^e il^re ariftofratifd^en Sin* ]pxnäjt no<i) i^öl&er gef<)annt, atö bie 6onftanger ©oml^erren, benn ed unterliegt in ber Sl^at leinem S^d^tl, ba6, in bem befagten

< (Sonft. @l^ronü a. a. D. $iemit, ber ©ad^e nad^, Ü0ereinftimmenb ©aUug Cljeiin ©. 144.

* b. IJ. fle l^iclten fid^ für ^umieröenoffcn.

' a)ie auä ^odjfreien §um ^l^eile fürftlic^n Familien fiammenben Sifdjöfe, f)(ibt id^ l^ier nid^t hei^e^m, t^eilS toeil fie l&elannt genug ftnb, t^eilS aud^, toetl fid^ oom @tanbe ber 3)ifd^öfe auf jenen ber ^oml^m feine fidleren ec^lüffe Hielten (äffen.

Digitized by

Google

23

Äloftcr, crft in ber 3cit bc« 2lbtcö gtiebri^ »on aßartenberg, 1428, bcr nicbcrc Slbcl 3utritt fanb.*

3um ©cJ^luffc erlaube i^ mir nod^ bie iBemerluncj, bag ba« (Sonftanjer ®oiiica^)itel für bic aCßiffenjiJ^aft nur njcnig geleiftet f)at. ^n alteftcn 3^itc« tt)urbc bJc Utcrarifc^e Il^dtigfett an bcn ©cftaben beö SSobenfeeö, jjang unb gar burc^ SReid^enau unb ©t ®aÖen abforbiert. Slud^ Sifd^of ©alomo IIL, beffen ^ormel- bu(ä^ nnb ®cbi(J^te beacj^tcn^njert^ finb, gel^ört, feiner gangen SBilbnng naij^, bem itlofter @t ©allen an.* 9luf eine aUerbingß nur furje Slütl^c ber (Sonftanjcr SDomfij^ule, unter a3ernl)arb einem gefeierten Seigrer, weiöt bic n)i(]^tige (S^ronil beö Sernolb t)on gonftang^ Ifein; bod) n^ar biefcr lefetere (f 1100), n)enigften« gegen baö ©nbc feineö fieben^^, ein 9Won^, fein Äanonifer.* 5Wit]&in l^abcn toxx, ttjenn gilt, bie auf »iffenfc^aftlid^en ®e* bieten t^dtig getoefenen, ritterbürtigen ©onftangcr S3ombcrren an- jufu^ren, nur brei Flamen ju nennen, ndmlid^ ben 6l)roniften $einri(j^ 3;ru(j^fe§ »on ©icfeenl^ofen, ben l)umaniftif(j^ gebilbeten 3^^^^^ ^^^ 93o^^eim unb, auö jüngfter 3^^, ben V)ere]^rungött)ürbigen S5i«t^umö\)ern?efer ^rci^errn §cin«: xx6) \)on SGBeffenbcrg.

3>em nun folgenben aSergelci^niffe ber ©onftanger S)ombcrrcn be« 12. unb 13. SÄ^^^wnbertö, l^abe iä) nod^ t)orauögufd^idfen, ba§ baffelbe, ungeaiä^tet bcr baranf t)ern)cnbeten Wül^c, auf SSott^ ftdnbiglcit leinen 3lnf^)ru^ crl^eben fann, ba mcl^rerc, ol^nc 3tt)cifel nian(3^en S^aiä^trag gerodl^renbe ©ectionen bCi? ©cneral-- Ianbeöar(^ii)ö, no(ä^ ni(j^t int S5etai( bearbeitet finb. 2)ie nur mit laufnamcn angeführten Äanonifer mufetc iä) l^innjegtaff en ; bod^ l^abe i^, aud^ bei 9KangeI cineö gamittennamenö , folc^e ^^erfSn- Ud^Ieitcn, njclc^c burc!^ eine S)ignitdt ober ein ^erfouat l^crtjor- gcl^oben njcrbcn, ber fiifte cintjcrlcibt 2luf bie t)on mir beigefügte Slummcrirung lege ic^ gar feinen 3Sßert^, benn fie fottte nur bie ^inioeifung auf t)iettei(j^t ibentifc^e ^erfonen erleichtern, tt)d^renb iä^ fcineöwcg^ be]^au^)teii m6cl;te, bafe mir ftetö getungen fei, baö SRici^tige gu treffen.

^ §cr gribrid^ ift ber etft abt geroefcn, ber cbler lütten finb, bod^ nit on taut ber gclerten unb urfad^, uff genomen l^aut ba t)ormaI§, lenger bann mengcUd^§ gebenfen ift, f^gen aUaxn §er|ogen, fürften, graoen unb fr^en gu nomcen unb capittel^erren ongenem groefen. ©attuS Ol^eim ©. 162.

2 SöattenBad^ GJefc^id^tSqueaen 1 , 289. SSergl. Scnbet S3eittägc jut ©efdjtd^te ber ©tubien (1833) ©. 16.

3 SQBattenbadJ II, 43.

Digitized by -VjOOQ iC

K

24

12, unb 13. Sal^r^uttbertö.

1. Odalrictts Gonstantiensis praepositus 1125. iDüiiige nr. 79.

2. Reginaldas praepositus Const 1145. ^ümge 88.

3. Bertholfus maj. eccl. praep. 1149. (Berch- toldus)* 1158. (Bertoldus) 1160. (Bertholdus) 1162. 11Ö6. (Berchtoldus) 1169. (Bertholdus) 1172. SDümfje 90. 93. 6onft. 6o))b. nr. 319. f. 37 ». SBSirtfc. Ur». U. 132. Sattntann ©t. ©od. Uvib. nr. 829. Cod. Salem. I, 91. Slit6. Urlb. II. 154 Cod. Sal. I, 81. SGßirt*. Urf6. II. 170.

4. Wolfgnandus decanus 1149. (Wolchnandus) 1158. ©ümflc 90. 93. 6o^)6. 319. f. 37. ».

5. Henricus archidiaconus 1149. 1158. <iDfimge 90. 93. Q.(,X)h. 319. f. 37. to.

6. Odalricus magister scholar. 1158 (üodalricus scolasticus) 1162. 1163. SDflmflC 93. 6o^)t. 319. f. 37. ». gBartmann 829. Neug. Cod. Alem. IL 99.

7. Ulricus archidiaconus 1158. S)ümge 93. ßo^)b. 319. f. 37. ».

8. Heinricas archipresbyter 1158. iDümge 93. 6o^>b. 319. f. 37. ».

9. Heinricns Habardus de Salvenstein 1158. S>ümge 93. go^jb. 319. 37. ».

10. Folcardus praep. S. Stephani 1158. Neug. Cod. II, 91.

11. Eberhardus archipresbyter 1161. aBirtb. Urlb. n, 137.

12. Heinricus decanus 1162 (tt) 1166. 1169. 1171. 117.^. 1176. SBartmann 829. Cod. Sal. I, 91. 81. SEBittb. Uv». II, 168. ©ümge 98. <5o^)b. 319 f. 41 d. u. f. 62.

13. Heinricus praep. S. Stephani 1162. 1163. (praep. S. Steph. et archidiaconus) 1166. 1169. S5?art= manu 829. Neug. Cod. II, 99. SQBtrtb. Urfb. II, 154. Cod. Sal. I, 81.

< 3)ie in Älommer geftettten abtoexi^im ©d^mbungen ober aSeifügungen totiter« 2>ignU(iten , bejie^en ftd^ immer nur auf bie umnitteUar barauf folgenbe ga^räja^I. ^ .

Digitized by KjOOQiC

L

25

14. 15. Henricus itemque Henricus archidiaconi 1163. Neug. Cod. U, 99.

16. 17. 18. Fridericus Bertholdus Udalricus scho- lastici 1163. SBal^tfci^einUi!^ ber o6en ju 1158 ßenannte 35oms fd^olafter unb ble ©^otaftcr ber öeiben eoöegiatftifte. Neug. Cod. n, 99.

19. Ülricus thesaurarius 1166. Cod. Sal. I, 91.

20. Fridericus canonicus et archidiaconus 1166. aSirrt. UrlB. n, 154.

21. Ulricus custos 1169 (i)tcÖei(!^t ibmtif^ mit Ülr. thesaurarius?) Cod. Sal. I, 81.

22. Hermannus prepositus 1175. 1176. c. 1178. 1181. ©ümße 98. do^l. 319. f. 41. ». Cod. Sal. I, 37. Neug. (Mone) 690.

23. Fridericus de Nidingen 1175. 1176. ()ci\eM^t ibentij^ mit 16. 20?). STfimfle 98. So^jb. 319. f. 41. ». u. f. 62.

24. Ortolfus camerarius 1175. 1176. SDümge 98. 6o^)b. 319. f. 41. to. u. f. 62.

25. Ulricus de Willare 1175. 1176. SDümge 98. 6o^)b. 319 f. 41. ». u. f. 62.

26. Albero magister scholar. 1175. 1176. 1181. (Adelbero scolasticus) 1184. 1187. SDümge 98. 6o^)b. 319. f. 62; Neug. (Mone) 590. Cod. Sal. I, 64. Neug. (Mone) 602.

27. Ülricus de Aha 1175. 1176. (Hahe) c. 1178. ©ümge 98. (5o^b. 319. f. 4l..tt.*u. f. 62. Cod. Sal. I, 37.

28. Cunradus de foro 1176. eo:pb. 319 f. 41. ». «. f. 62.

29. Hugo cellerarius 1176. 1180 (Huc) 1190. 1192. 1200. 6o^)b. 319. f. 41. to. u. f. 62. 3tj(^ft. V, 124. Neug. Cod. II, 120. SDümfle 160. SCßirtb. Urfb. II, 335.

30. Hainricus de Vrichingen 1176. c. 1178. 60^^. 319. f. 62. Cod. Sal. I, 37.

31. Ulricus de Ebrehouen 1176. 6o^3b. 319. f. 62.

32. Tethaimus de Bernanch 1176. 6opb^ 319. f. 62.

33. Cunradus de Phyna 1176. 1184. 1192. eo\)b. 319. f. 62. Cod. Sal. I, 64. Neug. (Mone) 604.

34. Cunradus filius Ottinonis 1176. (So^jb. 319. f. 62.

35. AlbertusdeHugolteshovenll76. eo^)b. 319.f.62.

36. Cunradus de Tegervelt 1176. 1199. (Conr. prep. eccl. maj. nacione de Tegirvelt) 1204.

Digitized by

U 11 X . vt/^^*-

Google

26

S)om^)ro^)ji 1200. 1201. 1206. 1207. Sifc^of 1209—1233.* SopJ. 319. f. 62. SBirft. Uvtb. II, 332. ^tfc^ft VH, 311. eopb. 319. f. 50. SBittb. Urft. II, 364. SBirtfe Urft. II, 335. 6opb. 319 f. 19. 3tf(:^ft. XI, 204.

37. Ortolfus decanus c. 1178. 1180. 1181. SBieOetd^t ibeiiHfift mit 24? Cod. Sa 1. I, 37. ^t^ft. V, 124. Neug. fMone) 590.

38. ülricus de Hori c. 1178. Cod. Sal. I, 37.

39. ödalricus praep. S. Stephan! 1181. Neug. (Mone) 590.

40. Conradus decanus 1184. 1187. 1190. 1192. 1193. (JBtüUeiii^t ibenti|(i^ mit ßonrab »on Segerfelb (36) ben toir feit 1200 eis J)om\)ro^>ft lernten.

41. Ödalricus praep. Const. 1187. (Ülricus) 1190. 1192. 1193. Neug. (Mone) 602. SDümge 101. Neug. Cod. II, 120. SDümge 106. 6o^b. 319. f. 61.

42. Ödalricus custos 1187. (ülricus) 1192. (decanus et custos) 1200. 1201. (decanus) 1204. Neug. (Mone) 602. SümgelOe. ffiirtb.Urtb.11,335. 6o»)b. 319. f. 19. 3tf(^tt.XI, 204. 3tfc^ft. VII, 311.

43. Eberhardus de Reginsperch 1190. Neug. Cod. II, 120.

44. Bertholdus de Annewilaere c. 1190. (Hanwi- lare) 1192. 1200. 1204. 1206. 1207. 1210. 1211. 1212. Cod. Sal. I, 85. 93. SDümge 106. SBirtb. Utfb. U, 335. 6o^b. 319. f. 19. 3tf(^ft. VII , 311. «ol)b. 319. f. 50. SBirtb. Ut!6. II, 364. ©attmann 839. (5o^)b. 319. f. 43. Cod. Sal. I, 107. BtW. in, 461. eo^b. 319. f. 49. ».

45. Conradus de Tetingen c. 1190. 1192. 1200. 1201. 1204, 1206. 1211. 1213. Cod. Sal. I, 85. SJfimge 106. SBittb. Ur!b. n, 335. 6o»)b. 319. f. 19. ^mt XI, 204. 3t}t^ft. Vn, 311. 6oi5b. 319. f. 50. Cod Sal. I, 107. Stfc^ft. ni, 461. eo»>b. 319. f. 42. to.

46. Wernherus de Stephen c. 1190. 1200. 1201. 1204. »ifc^of 1206-1209. Cod. Sal. I, 93. SBtrtb. Ur!b. II, 335. <5o^b. 319. f. 19. 3tfd^ft. XI, 204. ^tfd^ft. Vü, 311.

47. Albertus de Walpurc c. 1190. 1192. Cod. Sal. I, 93. ©ümge 106.

< Gams Series Episc. nennt i^n jmat Oei feinem cid^tisen ^amUiens nomm, fügt ober in fel^t ttievf^ttffiset äBeife älnbed^S in Jttammet Bei.

Digitized by

Google

27

48. Conradus de Gundelfingen 1192. 1200. ©üinge 106. SBirtb. Urfb. II, 335.

49. Rodegerus de Ratershoven 1192. 1200. 1204. 1206. 1209. 1211. 1212. 1219. 1221. 1224. 1225. 1227.1228. 1229. ©üntfle 106. SBirtb. Uxti. U, 335. ßo^jb. 319. f. 19. Btfc^ft. VII, 311. 6o))b. 319. f. 50. Neug. Cod. U, 132. SBartmann 838. Cod. Sal. I, 107. 3tl(^ft. HI, 461. 6o^)b. 319. f. 49. ». Sßartmann 846. (5o^b. 319. f. 47. to. gopb. 319. f. 72. 6o<)b. 319. f. 52. eo^jb. 319. f. 69. fidler Qutöen utib gorfd^unßen 78. SBlrtb. Urfb. in, 230. SBirtb. Urlb. HI, 241.

50. Ulricus de Castello 1192. 1200. 1201. 1204. 1207. 1209. 1211. 1213. Neug. (Mo ne) 604. SBtttb. Utlb. II, 835. 3tj(!^ft. XI, 204. 3tf(^ft. VII, 311. SSirtb. Urfb. U, 364. Neug. Cod. II, 132. Cod. Sal. I, 107. 3tf(^ft. III, 461. Neug. (Mono) 617.

51. W. deArbun 1199 (Wernherus) 1209.1211.1212. 1213. (decanus) 1215. ©ielje unten nr. 85. SBirtb. Urfb. U, 332. SEBartmann 838. Cod. Sal. I, 107. ^tfc^ft. HI, 461. eo^b. 319. f. 49. ». Neug. (Mone) 617. ©irtb. Urfb. III, 30.

52. Conradus Rufus, scriptorepiscopi 1200. ©trtb. Urfb. II, 335,

53. Albertus de Gutingen 1200. 1204. 1211. 1212. 1213. eo^b. 819. f. 19. ätfd^ft. VII, 311. 6oi)b. 319. f. 43. Cod. Sal. I, 107. 3tf(^ft. III, 461. Qnf. 319. f. 49. to. Neug. (Mone) 617. go^jb. 319. f. 42. ».

54. Hugo praep. S. Stephan» 1200. 1201. 1204. 1206. 1207. 1209. 1213. 1215. 1217. 1218. 6o»)b. 319. f. 19. 3tf(^ft. XI, 204. 3tfc^ft. VII, 311. 6oV^b. 319. f. 50. SBirtb. Urfb. n, 364. Neug. Cod. U, 132. Neug. (Mone) 617. 6o^)b. 319. f. 42. v>. SBirtb. Urfb. III, 30. iffiirtb. Urfb. IH, 62. SEBartmann 845.

55. BertholdusdeRichinbach 1201. 3tfct)ft. XI, 204.

56. Heinricus filiusministri 1204. 1212. 1213. 1217. (filius ministri senis) 1218 n. 1219. (H.) 1225. 1227. M*ft. Vn, 311. (äo^)b. 319. f. 49. ». Neug. (Mone) 617. iffiirtb. Urfb. III, 62. SEBartmann 845. SBartmann 846. 6o^)b. 319. f. 52. 6o^b. 319. f. 69.

57. Ulricus de Warte 1204. 1211. 3tWft. VII, 311. 6o»)b. 3ia f. 43. Cod. Sal. I, 107, 3t{(^ft. III, 461.

Digitized by VjOOQIC

28

58. Heinricus de Tanne 1204. 1212. ^tjd^ft- VII, 311. Ünipi\ 319. f. 49. B. .

r>9. Heinricus filius Liutfridi 1204. 1210. 1211. (filius domini Liutfridi) 1213. 1217. 1219. 1220. 1221- 1222. 1225. 1227. (filius Liutfridi militis) 1236. (fil. domini L.) 12U. 1245. (H. Liutfridi) 1252. 06 aber, »on J204 m 1252, immer bie nämli(!^e igevjon gemeint ift? 3t?^ft. VII, 311. SBarltnaim 839. Cod. Sal. I, 107. 3tfc^ft. III, 461. Neug. (Mone) 617. iEBirtt. Urtb. III, 62. SSBattmann 846, ÜDpb. 319. f. 19. 1). 6op6. 319. f. 47. v. go^)b. 319. f. 60. ». (5D^b. .^19. f. 52. 6o^)b. 319. f- 69. 6ovb. 319. f. 21. 3t[d)ft. XI, 206. 6o))b. 319. f- 71. ßo^jb. 319. f. 72.

60. Heinricus de lata platea 1204. (Witingazzin) 1211. 1213. ^mft Vn, 311. Cod. Sal. I, 107. 3tf(^fl. HI, 461 Neug. (Mone) 617. (5o^)b. 319. f. 42. \).

61. Marquardus filius ministri 1206 (frater Hugonis prep. de S. Stephani) 1207. ob aber ibenttjd)? 6o^^b. ;U9. f. 50. Sötttb. Uvfb. II, 364.

62. Waltherus de Rotinleim 1209. 1217. 1218. (frater carnalis Liutoldi) 1219. 1220. 1221. 1222. (Walth. de Rotinlaim scolasticus) 1225. 1227. J229. 1230. Neug. Cod. n, 132. SBittb. Urlb. III, 62. SBattmann 845. aSattmonn 846. 6opb. 319. f. 19. ». ©o^jb. 319. f. 47. ». i&o^h. 319. f. 60. ö. Neug. (Mone) 619. 6o^)b. 319. f. 52. L^o^b. 319, f. 60. SBirtb. Utfb. IH, 241 u. 264.

63. Ulricus de Tegirvelt 1210,1211. (Ül. deTeger- velt thesaurarius) 1225. SEßartniann 839. Cod. Sal. I, 107. 3{iC^ft. III, 461. Neug, (Mone) 619,

64. Waltherus prepositus 1211. 1212. 1213. 1214. ffiirtb. Urlb. U, 386, Cod, Sal. I, 107. 3tf(^ft. HI, 461. gopb. 319. f. 49. ». €o^5b. 319. f. 42. t>. ßo^b. 319. f- 51. ».

65. Ulricus decanus 1211. SBittb. Urfb. H , 386. 6o^b. 319. f. 43. 3tf(^ft. HI, 461.

66. Wernherus de Aicholtingen 1211. SGßirtb. Urfb. H, 386.

67. Hugo cellerarius 1211, laum ibeuttf^ mit 29. Cod. Sal. I, 107. 3tf(^ft. m, 461.

68. Wernherus de Stephen 1211. 1212. 1213. Wc^t ju »em>cd>fe(n mit nr. 46, bem nad^maligen JBifc^ofe. Cod. Sal. I, 107. 3tfdjft. HI, 461. go^jb. 319. f. 49. ü. Neug. (Mone) 617,

Digitized by CjOOQ IC

29

69. Wernherus de superiori cella archidiaconus 1211. (plebanus de Oberunzelle) 1212. Cod. Sal. I, i07. 3tf(^ft. III, 461. (So^i. 319. f. 49. ».

70. Burchardus de S. Johanne archidiaconus 1211. Cod. Sal. I, 107. ^tfc^ft HI, 461.

71. Heinricus filius Azzonis 1211 (filius quondam Azzonis) 1219. Cod. Sal. I, 107. 3tfc^ft. III, 461. SBart- mann 846. 60^)6. 319. f. 53.

72. Hiltiboldus de Schinun 1211. 1213. 1218. 1219. 1220. 1221. (H.) 1225. 1227. 1236. 1240. Cod. Sal. I, 107. 3tfc^ft. m, 461. Neug. (Mone) 617. 60^56. 319 f. 42. ». SBartmann 845. ihJartmann 846. (So^b. 319. f. 53. 6o»)b. 319. f. 19. ». 6o\)6. 319. f. 47. ». 6o^b. 319. f. 52 ^opi. 319 f. 69. 6o^)b. 319. f. 21. (Sopi. 319. f. 54. v.

73. Heinricus filius Heinrici 1211. Cod. Sal. I, 107.

74. Burchardus de Castel 1211. 1213. (Castello) 1219. 1221. 1223. 1227. 1230. 1236. Cod. Sal. I, 107. 6o^)b. 319. f. 42. ». SBartmann 846. ßo^)!). 319. f. 47. ». Neug. Cod. II, 150. (5opt. 319. f. 69. Söirrt. Ur!6. UI, 264. 6opt. 319. f. 21.

75. Heinricus de Raprehtiswillare 1213. 1218.

1219. 1220. 1221. 1225. 1227. Neug. (Mone) 617. 6o^b. 319. f. 42. ». SBartmanu 845. SBattmann 846, (S.o)f>h. 319. f. 19. ». 6o»)b. 319. f. 47. ü. Neug. (Mone) 619. dopi. 319. f. 52. 6o))b. 319. f. 69. u. 39. ».

76. Burchardus de Anniwilare 1213. ©0^)6. 319. f. 42 0.

77. H. nepos prepositi S. Stephan! 1213. 6o^b. 319 f. 42. ».

78. Heinricus scholasticus 1214. 6o^>b. 319. f. 51. to.

79. Peregrinus de Tanne 1216. 1219. 1225. (Pilgrinus) 1227. 1230. (prep. eccl. maj.) 1236. 1241. 1244. 1245. 1251. (P.) 1252. 3tf(^ft. U; 68. SOBirtb. Uxtb. HI, 84 eo^sb. 319. f. 52, ©Ol). 319. f. 69. Sötrtb. Utlb. IH, 264. 6o^>t. 319. f. 21. mxth. Utfb. m, 367. 3tf(^ft. VI, 416. 3tfc^ft- XI, 206. 6o^)b. 319. f. 71, Zapf Mon. 482. ©o^fe 319. f. 72.

80. Ulricus prepositus in Bischoffiscelle 1217. 1219.

1220. 1221. 1222. 1224. 1225. 1227. 1229. 1230. 1236. Sffiirtb. Uxtb. III, 62. Startmann 846. mxib. Urfb. III, 84. 6opb. 319 f. 53. dopi. 319. f. 19. to, ^o\>i. 319, f. 47, ». 6o^b. 319. f. 60. to, dopK 319. f. 72. 6o^)b. 319 f. 52. go^b. 319.

Digitized by

Goc

30

f. 69. eopt. 319. f. 39. ». SBirtb. Urfb. HI, 241. SBittS. UrH>. m, 264. SEßlrtt. Urlb. HI, 367.

81. Heinricus filius Rudigeri 1217. SBirtb. Utft. III, 62.

82. ülricus custos eccl. maj. 1218. 1219. 1220. 1221. 1222. 1225. 1227. 1233. SBBartmann 845. Seßartmann 846. SBivtb. Urlb. III, 84. 6o\>b. 319. f. 19. ». Qopb. 319. f. 47. ». go^b. 319. f. 60. to. Neug. (Mone) 619. 6olpb. 319. f. 39. \>. ©trtb. IXtlb. m, 336.

83. Heinricus de domo 1218. 1219. 1220. 1221. 1222. (H.) 1224. 1225. 1227. aßatttnanu 845. SBartmann 846. 6o^>b. 319. f. 19. ». ©o^jb. 319. f. 47. to. ^o»>b, 319. f. 60. ». eopb. 319. f. 72. 6o^)b. 319. f. 52. 6o^)b. 319. f. 69.

84. Heinricus prep. eccl. maj. 1219. §etnri<J^ Bon laune nr. 58. (cum fratre suo Peregrino) (regalis aule prothonotarius) 1220. «. 1221. 1223. 1225. 1227. |(Const. et August, prepos.) 1230. 1233. S)ec 14. in Uvt. be« Sdu |(]^Dffi Äonrab. SWac^ ^pottl^aft unb ©am« »4re J^dnrtc^ »on Sänne lim «pftnflften 1233 f8x]^o\ geworben. S5?artmann 846. SBirtb. Urfb. in, 84. eo^jb. 319. f. 53. 3tf(^fl. VII, 312. 6o\)b. 319. f. 47. ». Neugart Cod. II, 150. Neug. (Mone) 619. 6o))b. 319. f. 52. Qopb. 319. f. 69. ©o^jb. 319. f. 39. ». gitfler gor» Munden 78. ffiirtb. Urtb. IH, 264. Sffiirtb. Urlb. HI, 336. freiltdj nur naci^ einem 1271 propter vetustatem beö Orl« gtnat« auefleftetften SBibimu«.

Bö. Werherus decanus 1219. 1220. 1221. 1224. (Wern- herus de Arbona decanus) 1225. 1227. Sielte oben nr. 51. 1228. 1229. SBartmann 846. SBirtb. Urfb. III, 84. 3tf(^ft. VII, 312, Sopb. 319. f. 19. d. 6o^)b. 319. f. 47. ». 6oi)b. 319. f. 72, Neug. (Mone) ©. 119. 6opb. 319. f. 52. 3tf<^ft. 319. f. 69. eo\>b, 319. f. 39. ». SBirtb. Urfb. III, 230. SBirtb. Urfb. III, 241.

86. Liutoldus de Rotinlaim frater carnalis Waltheri de Rotinlaim 1219. 1220. 1221. 1225. 1227. 1229. 1230. (Lutoldus archidiac. Burgundie dictus de Rotenlaim) 1236. SBartmann 846. SBirtb. Urfb. Hl, 84. Qo^i. 319. f. 19. ». 6opb. 319. f. 47. ». Neug. (Mone) 619. (5o\)b. 319. f. 52. ao^jb. 319. f. 69. SBirtb. Urfb. IH, 264. (5o^>b. 319. f. 21.

87. Heinricus de Clingen 1219. SBartmann 846.

88. Heinricus camerarius 1221. @o\)b. 319. f. 47. ».

89. Heinricus Figulus 1221. 1222. 1224. 1235. 6o»)b. 319 f. 47. ». 6o^)b. 319. f. 60. ». 6o^b. 319. f. 72. SBirtb. Urfb. III, 360.

i

Digitized by

Google

31

90. Wernjierus de Velpach 1222. 1224. 1225. 1227. (decanus) 1230. (nur mit SBorname Wernherus decanus) 1236. eopb. 319. f. 60. ö. 6o^)t. 319. f. 72. 6o^)b. 319. f. 52. (5o»)b. 319. f. 69. u. 39.». SBirA. Ur». m, 264. 1233. mUti. VLvtb. III, 336. aSirtb. tttft. DI, 367.

91. Waltherus archidiaconus Burgundie 1223. Neug. Cod. II, 150.

92. Cunradus filius dapiferi de Walpureh c. 1223. (C. de Waltpurg) 1227. gidtUr Ouellen unb gorfd^ungen @. 75. eo^b. 319. f. 69. girftet I. c. ®. 78.

93. Magister Ortolfus 1227. 1230. (mag. Ortolfus scolasticus) 1235. u. 1236. 6opb. 319. f. 69. 6o^)b. 319. f. 39. b. gidlev gorjc^utifleu 78. SBtrtb. Urtb. III, 264. SBtrtb. Utib. in, 360. 6o^)b. 319. f. 21.

94. Bertholdus Fursto 1227. ßopis 319. f. 39. tt.

95. 96. 97. Hainricus, Hainricus et iterum Hain- ricus de Constantia 1227. 2)oc^ tool^t ble f(i^on frül^et in

^nberer Steife, als filius ministri, filius Liutfridi, filius Azzonis be}et(!^neten ^er{önli($leiten. ^U($ H. de domo fann l^iefeer fle^ören. 3m 3«^re 1225 ]^le§ ber «Dltnifter Marquardus. ^«(| ftnbeit toiv unter ben 3^ugen einen Azzo monetarius. (So^)b. 319. f. 52. <So^)b. 319. f. 39. ».

98. ülricus comes de Kiburg clericus 1229. (Ulr. Gonst. Canonicus frater H. comitis de Eiburch) 1230. Birtb. Uxtb. UI, 241. 3lrc^. f. fc^weij. ®efd^. V, 292.

99. Magister Fridericus 1233. SBirtb. Urlb. m, 335.

100. Eberhardus prep. S. Stephani 1236. 1244. 1245. eo^b. 319. f. 21. Zapf Mon. 122. ^tfc^ft. XI, 206. 6o^)b. 319. f. 71.

101. ßudolfus de Hasenwilare 1236 1244. 1253. 1259. 1262. 6o^>b. 319. f. 21. ^tfc^ft. XI, 206. gidter gor« fd^ungen 86. 6o^>b. 319. f. 30. 3tfc^ft. V, 230.

102. Bur. decanus 1240. (Burcardus decanus) 1244. 1245. 1251. 6o^)b. 319. f. 54. D. Zapf Mon. An e cd. 122. 3tf(^ft. XI, 206. ao^)b. 319. f. 71. ^a^jf 482.

103. W. de Ramstain 1240. (Waltherus de Ram- stain) 1242. lu 1244. 1252. <Sopi>. 319. f. 54. »j. 6o^)b. 319. f. 31. ». 3tf(^ft. XI, 206. So^jb. 319. f. 72.

104. AI. de Bolle 1241. (Albertus de Bolle) 1244.

Digitized by

Google

32

1245. 1252. 1253. B^t VI, 416. ^tfc^ft. XI, 206. 6o^)6. 319. f. 71. 60^6. 319. f. 72. g^idter gorf(i^un9eit"86.

105. W. Thitilare 1241. (Walterus Dihtelarius) 1244. 1245. (Tihtelarius) 1252. ^t\ä)^U VI, 416. 3tf(^ft. XI, 206. ®ef(i^^töfreunb n , 163. (5o<>t. 319. f. 71. 6o^b. 319 f. 72.

106. H. de Wigoltingen 1241. (Heinricus de Wi- go Hingen) 1271. (ob aber ibentifti^ ?) 1274. bo^wol^t gu nr.l39 flet)ori9? (H. celler arius) 1281. 3tjc^ft. VI, 416. Neug. (Mone) 645. 6o))b. 319. f. 61. ». 6o^3b. 319. f. 72. ».

107. Ulricus thesaurarius 1244. (toteffeid^t mit nr. 82 ibcutifc^?) Zapf. Mo n. 122. 3tf(|ft. XI, 206.

108. Ghnnradus scholasticus 1244. Zapf. Mon. 122.

109. Lutoldus de Schilperch 1244. 1245. 1252. 1253. ©ejc^ic^tsfreunb II, 163. 6o^b. 319. f. 71. (So^b. 319. f. 72. giificr gotjd^ungen 86.

110. Hainricus de Hohenvels 1245. 6o^)b. 319, f. 71. Hl. W. custos 1252. ©o^b. 319. f. 72.

112. Magister Burcardus de Zovingen 1252. 1259(i (Soi5b. 319. f. 72. 6oi)b. 319. f. 30.

113. Egelolfus de Valkenstein 1252. 1259. 1260. 1262. 6o^)b. 319. f. 12. So^^b. 319. f. 30. (So^jb. 319. f. 71. ^tfc^ft. t). 230.

114. H. de Strasse 1252. (Strazze) 1253, 1259. 'Jevb. 319. f. 72. gIdEIet gorfd^ungen 86. 6o^b. 319. f. 30.

115. Ber. de Bussnang 1252. 1259. 1269. 1271. (Ber- tholdus de Bussnang) 1274. 1275. So^b. 319. f. 72. 6opb. 319. f. 30. Neug. Cod. H, 269. Neug. (Mone) 645 Zapf Mon. 147. 6opb. 319. f. 61. ». Neug. (Mone) 649. greib. 5Di6cefanar($iD I, 156.

116. R. de Haid eiber g 1252. 6o^b. 319. f. 72.

117. Rupertus de Tannenvels 1252. 1259. 1260. 1262. 1263. (R.) 1271. 1272. 1274. 1275. 1276. (Rupertus prep. S. Stephani) 1281. ßopb. 319. f. 72. 6o^b. 319. f. 30. (5o^b. 319. f. 71. Btfc^ft. V, 230. ^tfc^ft. IV, 248. Neug. (Mone) 645. Zapf Mon. 147. ajfatnau @. 323, 6o^b. 319 f. 61. ö. Neug. (Mone) 649. 3tfc^ft. XI, 209. (5o^b. 319. f. 72. ».

118. Mag. Walk 0 1252. 1260. 1262. (ajjeifter smaHaon) 1269. (decanus) 1270. 1271. 1272. 1275 1278. (5o)>b. 319. f. 72. 6o))b. 319. f. 71. ^tm. V, 230. Neug. Cod. II,

>

Digitized by

Google

33

269. 6o»)b. 319. f. 21. «pu^jilofer St^urflouet ®t\^. ©. 19. 6o\)6. 309. nr. 57. Neug. Cod. II , 282. Neug. (Mone) 645. Zapf 147. m<ximu @. 323. Neug. (Mone) 649. 3tf(^ft. IX, 467. 6o^b. 319. f. 68.

119. H. de Betzenhoven 1252. (Mag. H. de Bizzen- hoven) 1254. SRinfeenl^ofen ? fo M Neug. Cod. II, 195, jum Sa^re 1251. Qo^i. 319. f. 72. ^m% IV, 246.

120. Heinricus de Clingenberg 1252. (H. de Clingen- berch archidiac. in Turgowe) 1262. 1263. (Heinricus St. Stephani, S. Johannis et Thuricensis eccL prepos.) 1271. (H. prep. S. Stephani) 1272. 1275. S)et nati^maltge aSif^of 1293-1306. m^l nr. 136. Ex orig. »euggen 6onto. 1. 3tfc^ft. V, 230. VI, 93. ^tm- IV, 248. Neug. (Mone) 643. Zapf Mon. 147. Watttau ©. 323. Neug. (Mone) 649.

121. Hermannus de Lannenberc (Sanbettberg) 1252. Ex orig. aSeuggen @on». 1.

122. Waltherusthesaurariusl253. gitfter|5oifd^uttßen86. _ 123.WaltherusdeValkensteinl253. gi(fIcrgorf^un9en86. 124. B. de Anwilar 1253. (bod^ faunt nr. 76.) (Balde- bertus de Annewillaer) 1254. u. 1259. 1263. 1269. girfler gorjc^utigcu 86. ^tfc^ft. IV, 246. (So^b. 319. f. 30. 3tJ(i^ft. IV, 248. Neug. Cod. IT, 269.

125. Conradus prepositus 1254. 1259. 1260. (Cüno) 1262. 1267. 1269. 1270. 1271. 1274. 1275. ^tfd^ft. IV, 246. 6o\)b. 319. f. 30. (5c^b. 319. f. 71. 3tf(^ft. V, 230. Neug. (Mone) 637. Neug. Cod. II, 269. 6o\)b. 309. nr. 57. Neug. Cod. II, 282. Neug. (Mone) 645. grcib. SDißcefattard^t» I, 156. 6o^)b. 319. f. 61. d.

126. Bertholdus decanus 1254, (»ergt. inbeffen nr. 102.) 1259. 1260. 3tfcbft. ly, 246. 6o^>b. 319. f. 30. go^b. 319. f. 71.

127. Waltherus prep. S. Stephani 1254. 1259. 1262. 1263.3tf(^ft.IV,246. 6o^>b.319 f.30.3tf^ft.V,230.3tfc^ft.IV,248.

128. Liutoldus Episcopaliscelle prep. 1254. 1259. 1262. 1263. 1269. 1270. 1271. ^t^. IV, 246. 6o^b. 319. f. 30. 3t{(^ft. V, 230. S^tm- VI, 92. 3tf(^ft. IV, 248. Neug. Cod. II, 269. <So^)b. 309. nr. 57. Neug. (Mone) 645.

129. Mag. B. archidiac. in Burgundia 1254. (Bur- chardus) 1262. ^m^i- IV, 246. ^tfc^ft. V, 230.

130. Lütoldus de Gleteburch 1259 (©latburc^) 1262. (5o^>b. 319. f. 30. 3tfc^ft. V, 230.

8ettf(tr. XXVUI. 3

Digitized by

Google

34

131. Mag. Hermannas de Scafhusa 1259. (Mag. H. de Scafusa) 1271. u. 1275. toirb »ieffei^t §etnri(!^ fein, Stelle unten nr. 152. (So^b. 319. f. 30. Neug. (Mone) 645. Neug. (Mone) 649. .

132. Mag. Albertus de Phine 1259. 1269. So^jt. 319. f. 30. Neug. Cod. H, 269.

133. Eberhardus pincerna de Smalnegge 1262, Btim. VI, 93.

134. Ber. thesaurarius 1262., »ietCetd^t tbentifc^ mit Bertholdus custos 1263. u. 1269. (B.) 1271 (Ber. thesaur) 1271. (Berchtoldus custos et frater suus Burkardus scolasticus dicti de Hohenvels) 1271. 1275. (thesaurarius) 1278. 3tf(^ft. VI, 93. .3tf(^ft. IV. 246. Neug Cod. II, 269. Neug. Cod. II, 282. Neug (Mone) 645. Zapf Mon. 147. greife. SDiBcefanat(^iB III, 36. Neug. (Mone) 649. greilj. S)ißcefanaT(i)i» I, 156. 3tf^ft. IX, 467. eo^fe. 319. f. 68.

135. Gänradus natus nobilis viri C. comitis # Friburg can. Const. plebanus in Mulnheim 1266. 1275. (dorn. Cfinr.de Friburg prep. eccl. Const.) 1281. 1290. 1291. 1292. 1299. 3tfc^ft. IX, 443. Neug. (Mone) 649. Btfc^ft. X, 97. 60^6. 319. f. 22. ». ^tjd&ft. X, 238. .Stfc^ft. X, 243. 244. ^tfc^ft. X, 332.

136. §einric^ «ßro^ft ju @t. ©te^^an 1269. boc^ »ol^l ^einrtd^ toou Älingenberg nr. 120. SDet ^tame, dictus de Klingenberch, tcitb, jum ^a^xt 1271, bei Zapf Mon. 147 flenaimt. Neug. Cod. II:, 269.

137. §. tuonbec^an 1269. Neug. Cod. II, 269.

138. aSur. »on §oi^intoeIfc fd^uoltncifter 1269. (Bur- cbardus scholasticus) 1271. (Bure, scolasticus et Ber. thesaurarius dicti de Hohenfels) 1275. 1278. 1290. (can. Const. rector ecclesie in der Witnowe) 1292. Neug. Cod. n, 269. Neug. Cod. II, 282. Neug. (Mone) 645. Zapf Mon. 147. §reib. ©töcefanard^i» III, 36. Neug. (Mone) 649. greib. 5Diöcefanar(i^tto I, 156. ^tfc^ft. IX, 467. 6o^b. 319. f. 68. <5o^)b. 319. f. 22. i). (5o^b. 319. f. 45.

139. §. ber Äeüer 1269. (H. de Wigoltingen cellera- rius) 1275. (»erfll. oben nr. 106) 1276. 1278. 1282. Neug. Cod. II, 269. Neug. (Mone) 649. gteib. $)iöcefanat(!^t) I,

V

Digitized by

Google

35

156. 3tf<^fr XI, 209. ätfd^ft. IX, 467. So»)b. 319. f. 68. g}u<)iIofcr SCI^urgau @. 23.

140. gvt. t>on ®touffinc89c 1269. Neug. Cod. II, 269.

141. gfiuo. t)on etpcnningcu 1269. Neug. Cod. II, 269.

142. Burcardus de Hewen 1271. 1275. 1278. 1279. Neug. (Mone) 645. Zapf Mon. 147. greii. ©iöccfanarcJ^it) I, 156. 3tfc^ft. IX, 467. 6o<)b. 319. f. 68. ^tfc^ft. XI, 210.

143. .• de Wartenberc 1271. Neug. (Mone) 645.

144. .. de Sulceberc 1271. (Rudolfus de Sulzberg) 1274. 1275. 1278. Neug. (Mone) 645. 6o^)b. 319. f. 61. ^. Neug. (Mone) 649. grclb. SDiöccfanarcä^te I, 156. 3tfc%ft. IX, 467: 6o^)b. 319. f. 68.

145. Eberhardus de Stiphenegge 1272. (can. Const. eccl. et rector eccl. in Pfullendorf) 1275. 1278. 1282. SRainau ©.323. greib. $)iBccfanard^it) III, 36. Neug. (Mone) 649. grcib. SDiöcefanarc^lD I, 156. 3tjc%ft. IX, 467. 6o^>b. 319. f. 68. 5ßu^)iIofer SE^urgau ©. 23.

146. Ulricus thesaurarius 1274. eo^)b. 319. f. 61. t?.

147. Waltherus de S. Gallo 1275. Neug. (Mone) 649. greib. S)töccfanarc^it) I, 156.

148. F. comes de Monteforti 1275. (Fridericus de Monteforti) 1278. Neug. (Mone) 649. grcib. SDtöccjan* arc^to I, 156. ^tfc^ft. K, 467.

149. G. (etc.) comes de Friburgo 1275. (Gotefridus comes de Friburg) 1275. 1278. 1279. Neug. (Mone) 649. ^tfc^ft. IX, 457. 3tfc^ft. IX, 467. 3tf(!^ft. IX, 469.

150. C. deBlümenberch 1275. (Conradus de Blumen- berg) 1278. 1282. Neug. (Mone) 649. greit. SDlöccjanar^it) I, 156. ^tfc^ft. IX, 467. 5pu^)«ofer SC^urgau ©. 23.

151. H. dictus Kuchelin de Basilea 1275. cf. nr. 153. 1276. Neug. (Mone) 649. ^tfii^ft. XI, 209.

152. Magister Hainricus de Schaffusa 1275. ijcrgt. oben nr. 131. grciburgcr J)i5cefanar(j^it) I, 156.

153. Magister Hainricus de Basilea 1275. (i^icHcici^t ibcntifcJ^ mit nr. 151. gretburgcr J)iöcefanat(j^t\) 1 , 156.

154. Magister Hainricus de Zurza 1275. 1278. 3frcl^ 6utgcr SDiBccfanatc^it) I, 244. ^tfii^ft. IX, 467. 6o^)b. 319. f. 68.

155. Waltherus Lesti 1275. 1276. grdburger SMBccfan^ atii^it) I, 244. 2Rannor ditc\e\Un ®. 7.

15& Mag. Hainricus officialis 1275. 1278. 1279.

3* - :' :^Ä^

Digitized by

Goc

36

greibutöer SDl5cefan«(i^it) I, 244. ^tfc^ft. IX, 467. ^tfc^ft. XI, 210.

157. Rudolfus de Tannenfels 1275. §rci6. SDücefan* aiv^b I, 157.

158. Heinricus prepositus 1276 bo(ä^ »o^t ^einrici^ eoii ÄUnaenbevg, ber 6t«^er 5jStoipi"t ju @. ©te))^an u. f. ». roar. 1278. 3tf(^ft. XI, 209. 3tfc^ft IX, 467. (5oi)b. 319. f. 68.

159. Bertoldus prep. S. Stephan! 1276. Sßieaeic^t 23crtl)olb »on »uffnang nr. 115? ^tjc^ft XI, 209.

160. Burcardus prep. Episcopalis celle 1276. 3Wft. XI, 209.

161. Cunradus de Groningen 1278. 3tf(!^ft. IX, 467.

162. Mag. Heinricus de Vilingen 1278. 1288. 1290. .3tf(i^ft. IX, 467. Neug. (Mone) 659. 6o^b. 319. f. 22. ».

163. Cunradus de Hohenvels 1278. 1282. 6opi 319. f. 68. ». $u)>i^efer S^urgau ®. 23.

164. R. dictus de Hewen 1279. (R. decanus) 1281. (Rftd. dec. maj. eccl.) 1288. (Rudolfus de Hewen decanus) 1290. 1292. 1293. 1296. ^tfc^ft. XI, 210. duph. 319. f. 72. ». spu^ifofer S^urgau @. 23. ©o^fe. 319. f. 22. ö. (Sopt. 319. f. 45. 6o^6. 319. f. 70. Neug. , (Mone) 672. goiJb. 319. f. 33.

165. Mag. C. de Brisach 1279. 1281. (3Kaiiier 6uon »on ^xi\a^) 1282. ätjc^ft. XI, 210. ^tfci^ft XIX, 77. 5ßuVt!ofet S^utgau ®. 23.

166. Waltherus de LJbegge prep. S. Joh. 1279. 1288. 1293. 1296. 3tjd)ft. XI, 210. Neug. (Mone) 659. 6o^)b. 319. f. 70. 6o^)b. 317. f. 33.

167. Heinricus dictus Zwicke subcustos 1281. (^Keifter §einri(^ ber cufter) 1282. 1292. eopb. 319. f. 72. ». ^iipifofer Stl^utflau ©. 23. aWarmor [Regeften ©.9.

168. Cunradus de Vilingen 1281. 1282. eo^fe. 319. f. 72. ». ^ßu^llofer Sti^utfla« ©. 23.

169. 3lu<>re^t «ßropft ju @t. ©te»j§an 1282. bo^ woftl Ibcn» tilrfj mit nr. 117. («Riipert »on 5Cannenfet«) 1288. 1290. «pu\5i* tofet S^utflau ©. 23. Neug. (Mone) 659. 3tf(^ft. XI, 214.

170. fiiutolb »Ott aHotcnteim 1282 laum ibentifd^ mit nr. 86. (1219).

171. «Weiftet ^eintlc^ »on eUnfiettberg 1282 »ergt. nr. 120

Digitized by

Google

37

lt. 158. deiner jener Reiben Stummem möchte iä^ biefeit ^elnrk^ »•n ©tngenberg beifügen. Sßu^jilofer 3;Ijwr9au ®. 23.

172. ®taf ^onrab »oit gürftcnberg 1282. (Conr. frater noster germanus, tttf. beS ®fn. §einr. »on ^utftenberg) 1291. 5Pm)«ofer SC^uvgou ©. 23. ^tfd^ft. X, 242.

173. SÜubotf tion SDiet{(i^on 1282. Sßupifofer S^urgau ©. 23.

174. Hainricus thesaurarius 1283. 1290. Neug. (Mone) 653. 3ti(|ft. IX, 476.

175. Bertholdus de Lutzelsteten 1292. (magister Ber. de Lutzelsteten) 1295. 1296. (5o^b. 319. f. 45. Neug. Mone 671. 6o^)b. 319. f. 33.

176. Albertus prep. S. Stephan! 1294. (Albertus de Castello prep. S. Stephani) 1296. ^opb. 319. f. 116. ». 6o^b. 319. f. 33.

177. Ulricus de Bodman 1295. 1296. ^ßu^jlMer Sfeurgau ©. 43. eo^b. 319. f. 33.

178. Cunradus Pfefferhart 1295. 1296. 1297. (Conr. Pfefferhart prep. S. Joh. 1298. u. 1299. Neug. (Mone) 671. 6o^5b. 319. f. 28. ». f. 33. f. 38. ». 3tf(|ft. VH, 158. 6o^)b. 319. f. 31. ». Zapf Mon. 491. ^tf^ft. XIV, 459.

180. Cunradus prep. Episcopaliscelle 1295. (Con- radus de Clingenberg prep. Episcop.) 1296. Neug. (Mone) 671. 6o<>b. 319. f. 33.

181. Mag. Waltherus scolasticus et officialis curie 1296. (»teßeic^t nr. 155). 1299. 1298. So^jb. 319. f. 33. f. 38. »• 3tf<*ft. VII, 158. 6oi)b. 319. f. 31. ». «Warmor 3(legeften ©. 11. Zapf Mon. 491. 3tf(^ft XIV, 459.

182. Ulricus de Eiche ntal 1296. (5o))b. 319. f. 33. f. 38. B.

^otf) »on ©(j^rerfcuftein.

Digitized by KjOOQ\£äi^

l

38

3u ber 3eltf(!^rift „©ermanta" 5>leuc golgc VII, 72—74, fiak ii) eine tüunbcrltd) gelunftelte unb burd^ t^re Uebergangö^ reime tnerlwürbige „Arenga de commendatione studii humani- tatis atque amenitate estivalis temporis" abbrutfen lafjen (anf. Aye anime mi respira). J)er Scrfaffer nennt p^ Samuel, unb js^Iicit mit einem SSbfcJ^ieb ^on ßei^pjig; er begeicj^net fid^ felbft aU §umanift, unb ermal^nt jum SBefud^ 3»tcilien6, xoo btefe ,Kunft b{\ü}t ©. 297—300 folgte au« berfelben §anbf(i^rtft unb Don ganä äl^nlici^er gorm ein ßiebe«gcbtd&t, anfangenb Eya pervenusta puella, befjen aSerfaffer fx^ nicä^t nennt, aber ben (Slfafe at6 feine §eimatl^ begeid^net, unb ^eibclberg alß ben Ort feiner ^öt^l?)ien: poeseos et Philosophie cibis educasti.^ 2lucJ^ l^ter ift üom ?lbjd)teb bie Jftebc. @o nal^eliegenb l^ier nun au(^ ein @d^lu§ auf bcnfelben aScrfaffer liegt, fo fielet bocj^ blc Eingabe über bie §eiuiatl^ bcmfelben entgegen»

Sm folgenben SSanbe ber ©ermania ®. 7 l^at SB. ereceltuö ilber jenen ©amuet SKuffd^lufe gegeben; er ift ol^ne 3^eifel ber- fdbe, \)on n)e^em gr, 3^^«*^ ^^ /f®iß bentfcl)ett UniDerfitdten iuT Mittelalter" (1857) @. 84 bie Barbaralexis Samuelis de monte rutilo in discretos procos abgebrutft l^at, l^alb latcinifiJ^ iinb ^alb beutfcj^, anfangenb Quicunque velit amare. S)aju fül^rt 6receliu8 au« einer ©otl^aer §anbf(i^rift an: Dialogus Samuel llanoch ex monte rutilo inter virum adolescentem et virginem, luit ber Unterfc^rift : Explicit dictamen Samuelis ex Lichtenburck australi.^ (Snblid^ t^eilt er ben 5trti!el be« 3^^^^^ Su^bac!^ auö beffen Sluctarium ju SErit^emiu« mit, ben tt)ir l^ier ujieber« t)o(en muffen : Samuel ex monte rutilo , liberalium artium apud Heydelbergam professor insignis, ingenio subtilis et eloquio facetus, ligata oratione competenter exercitatus atque soluta, scripsit utraque nonnulla ingeniosa sintagmata , quibus nomen suum longe lateque divulgavit. De quibus nil adhuc

^ ^ux burd^ ein S)ru(ft)erfe§ett ift in bem lurjen SSomjort öefagt, ba^ ber ^f, ^unberül^rt oom §umamSm«§" roar; wie ber SSerfolß aeigt, ift Daä 3Bört= ^m „nid^t* ausgefallen.

* SBal^rfd^einlid^ ift Sid^tenberg in Dberf raufen, nörblid^ t)on Sflaila, gemeint.

w

Digitized by

Google

39

vidi praeter barbaralexim quandam contra indiscretos amatores. Miror hominis petiüantiam , quod nobile ingenii donum tarn vilibus levibusque studiis accommodat Audio eum tarnen nobiliora quaedam scripsisse, quibus priorem levitatem debita gravitate honestius recompenset 1509.

^icrnat^ ttjare er alfo ^ßtofeffor in ^cibclberg flcn)cfen, unb äwat ^at beti Slnfd^eiit; ail« 06 er c8 bamalö (1509) ncd^ gc^ ttjefen n)are. 5)o(^ ift t)on i^tn in ber ©efd^icj^te ber UuiDerfit&t t>on ^au^ tcine ©!pur ju ftubcn, unb blc Singabc anc^^ an fic!^ fcl^r Utttoal^rfc^einlid^, fflufebad^ j^jri^t üon einer langft tjergangenen 3eit, unb l^at \)on ©amueW Slufentl^alt in ^eibelberg tocrmutl^Iici^ nur fel^r unbcftlmmte Äunbc erl^oltcu. ift SreccUuö entgangen, tt)a8 f(j^on 3<^^«*c itt bem ermdl^ntcn 23ut^e S. 239 über unfern Samuel gefagt l^atte. ^n einer ©(j^rgrebe, bie 1488 in ^eibelberg gehalten ift, erf^eint (©♦ 55) unter ber ^Jlannfcj^aft be« 2e\ä^U fi^iffeö, xotläjt^ aUc lieberlid^en unb t)erlunH)ten ©efeUen auf* nimmt, au(j^ er: Uli etiam procul dubio collegerunt ad se poetas, ut erat ille Samuel noster de monte rutUo, et Petrus Cutis, qui nobis mittit verba salutis. S)aju fübrt ^axnät bie ©teile au^ Jp. SebeU Commentarius Epistolarum conficien- darum an: Samuel de monte rutilo. Vagatur etiam hincinde per Germaniam quidam Samuel, ineptiiu:um plenus, multos barbarismos seminans, nihil docens praeter incultos rhythmos (quos dicimus) facere et reliquas latinae linguae calamitates, a quibus precor caveas tanquam ab aspidum venenis»

§ier l^aben wir ein nötigere« fflUb beö 3Jianne$, ber aber trofebem aU einer ber frü-^eften ^erolbe beS §umanii3mu« in ©cutfi^lanb unfere Slufmerffamleit t^erbient. SKfö t(j^ im §erbft 1875 auf ber fo überau« reit^en Wlm6)tnn SSibliotl^e! arbeitete, mo nur bie Ueberfutte ^on angicl^enbem ©toff in aSerlegen^eit bringt, geigte mir §err Dr. SB. 3Äe^er eben jene oben ernjaljnte Arenga, unb ba einmal unfere 2lufmerffamfeit auf bercn SSerfaffer gelenlt roax, ergab ftt^ al^^balb eine reid^e gülle bon ?(JIaterial, aus melier l^ier einige ?Kittl^cilungen l^offentlid^ ertoünfd^t fein njerben.

3un&(S^ft cr!ennen'^n)ir in il^m ben SSerfaffer ber ©efcä^id^tc öom ©tubenten unb SSeann«, au« t»elc^er SKutl^er in feinem aSud^e: „%n^ bcm Unitoerfitatö*^ unb ©elel^rtenleben im 3^italter ber ^Reformation" (erlangen 1866) ©. 7 ff. einen 3lugjug gegeben l^at, unb bie fxä) au^ im SSerliner Cod. Lat. fol. 49 befinbct;

Digitized by

Google

40

&■'

vr>r--*<' ■/■■■

r4 ''^.^^ ■^'

anf. Nudius cum sol. ^n 2Rütt(ä^cn fanb fcä^ f!c i)ictmal, immer mit bcr Untcrf(3^rift (mit einigen aSatianten) : Finit congestum per Samuelem Karoch, quod ob reverentiam alme univer- sitatis Lipsensis proque prandia Aristotilis poetatus est. 2ln biefcm SDciponenö, baö and^ in ber Arenga »orlommt, erfennen wir fogleid^ unfern 2Wann, beffen ricj^tigcn 5ßamen tt)ir l^ter l^aben. er !ommt fel^r l^anfig \>ox, manäjxnal atö Sarot^. ^m Cod. lat Mon. 11796 (PoUing. 496) fielet bic ©efc^it^te l 103-106, unb tt)iebcr 1 H4—H9: l^icr begann ndmlid^ urf^^rungli^ eine anbere ^anbfc^rift, »eld^c 1473 i)on Ulric!^ ©e^frlb gef(i^riebcn ift. gerner 15737 (Sal. aul. 37) 1 196 v., xoo ein »rief t)or^ angebt: Epistola (invectiva?) Samuelis Caroch de studente ad beanum incipit feliciter. Salus nuUa, maledictio autem super Caput tuum. Vilissime n. i tt). 3n 3563 (Aug. civ. 63) folgt f. 335 unmittelbar auf blefeß ©tüdf eine Slnrebc ©amuclö an bic Sei))gigcr ^rofefforen, tveld^e t)ietteid^t urf^prüngtid^ \ä)m bamit in SSerbinbung ftanb. ^^ mürbe fie abgef einrieben l^aben, trofe ber fci^leci^tcn unb fe]&tert)oHen ©(J^rift, wenn ni(i^t ben Jpau^ptin^alt bic gefud^teften unb faum t)erftdnblid&e gjl^rafcn bifbcten, 2)er ^n* fang lautet: Incliti domini! alme universitatis insignis huius studii licentia prehabita, gressus meos ad vos eximios ac egregios dominos doctores u. f. \r>, 66 lommt t)or presenti in prandio, ma« alfo gu ber ^Datierung bc6 t)Or^erge]^enbcn ©tutfe« ftimmt. SSiel ift t)on feinem Unglürf bic SRebe, ol^ne bafe man Itioä) naivere Umftdnbe borübcr erfül^re; bod^ l^ungcrt il^n, unb f(S^on feit neun ^al^ren leibet er SWot^: porro citra (mol^l für ultra, mie gemöl^nlit^ im 3Jlittelalter) annos iam novem vitam istam incolui inopem. enblic!^ bittet er um Unterftü^ung. Die Unterfcj^rift lautet: Hec est exhortacio, quam Samuel Karoch peroravit coram rectore universitatis totaque universitatis alme (sie) studii Lipsensis in prandio Aristotilis anno 1466. §ier olfo juerft unb allein l^aben mir ein fici^erc« 3)atum, unb erfennen in ©amuel einen 3^^tö^^^^ff^^ '^^^ ^eter Suber, mit meld^em er man^c 2lel^nli^feit l^at; bocj^ ftel)t er um eine ©tufc tiefer, unb in ben ßetpjiger 2lcten l^at §. ^rof. 3^^«*^ ^mtn SRamen t)crgeblic!^ gcfuci^t.

5lber aud^ er l^at in Sit^ti^« f^^^ ©tubien gemad^t; ob \)or ober nad^ ienem Slufentl^alt, tjcrmag iä) ni^t gu fagen. S)od^ fd^eint bic Arenga auf ©eJanntfd^aft mit ^ftcilien gu beuten. 3lrm unb augenlranl fc^rtc er l^eim, unb rid^tete an Sol^uflam t>on

Digitized by VjOOQiC

41

Sobfovoi^ einen SStief in ben flefuc^ten unb l^oij^trabenben, aber oft fe^terl^aften ^l^tafen, tt)le fle bei biefen SlnfÄnöern in ben l^umaniftifd^en ©tnbien fo l^&nflg Begegnen, unb, tt)le biefeßSöel- j^jiel lieber jeigt, t)on Äu ©^ületn al« 9Knflet eifrig abgefc^rieben töttrben. S5er ®rief finbet fld^ int Cod. germ. Monac. 738 au« ®enebictbcuem f. 77 unb lautet fo:

Samuel ex monte rutilo Ingenuo haud nee magnifico domino Godislao ex Lokobitz (sie) domino in Hassenstain, hero ast iraperitanti , semper honore ac obtemperancia pro virili sua omneve (sie) prosequendo, S. p. optat, Se quoque ingenue magnificeneie sue commendatum admodum reddit. Solls sub reflexu, quod mortalium animos tantum delectat quantum litterarum pericia, est nichil: quo te (magnificum virum) preter ceteros apprime refulgere, cuneta canunt pre- sentis terre conterminia. Fama siquidem hec celebris est et auditu periocunda. Quo fit (ingenue mi here) ut ingenuam magnificentiam tuam bis meis incultis litterulis convenire in- stituerim. Porro incognitus dominacioni tue adventicius hospes ego sum. Atqui qua audiencia (sie) tantum virum, qui pro- sapia claret, ast dogmate splendescit, scriptamento meo in- quietare ausim , persuasum haudquaquam haberem, nisi huma- nitatis tue mansuetudo (que evangelii loco ex quampluribus predieatur fide probatis) animum mihi daret. Quocirca inge- nuam tuam precordiali affectu efflagito magnificenciam , mihi ut haud succenseat, verum veniam ut det, sed Samuelis sui scriptiones iocunde , eum quoque obsequentissimum sibi placide suscipiat. Ceterum Ytalicas quadriennii iam transfluxi (poetices rethoricesve studendi gracia) incolavi oras, quas paulo ante egressus sum summa in inopia. Haud enim magnificenciam tuam fugit , quam ea terra accolarum bursas emungat. Kursum oculorum me languor aliquantisper detinuit. Ideoque post ocu- listas abii. ünum autem talium satis comprobatum Cadavium comperi virum. Nummisma in presenciarum me deficit. Qua- propter ingenuam tuam magnificenciam ex intimis meis pre- cordiis obsecro, quatenus pauculo in sumptu opitulari mihi dignetur, quo comodius stem. Et ipsa ingenua magnificentia tua in obsequiorum prestamentum me sibi perpetuo devinciet. Exulo revera atque proseliti instar circumgredior tantisper, dum sacri pneumatis mihi gracia affulserit, lumina quoque mea inclareant. Valeat ingenua magnificencia tua felici semper

SUCCeSSU. Digitized by GoOglC

42

^>'

3^ tt)ci§ nld^t, oB man bcn Äugenarjt in 6aban ober Äaaben juii^en batf. <Bxä)ex ift, bafe ©amuct feine ©(ä^tiften, auf toefd^c er ni^t wenig ftolg ttjar^ unb bie an(S^, tt)ie bie ?lbfd^riften be^ weifen, SeifaU fauben, tjorlegte, um ^ S^^eitnal^mc unb 2ln* erlennung gu gewinnen» ^Jierfrourbiger afeer ift, ba§ er biefelben au^ an tlnit)erfltdten bictiert unb erläutert l^at, wcfel^atb oud^ bie -Äbfd^riften }ur ©toffierung eingerichtet unb mit ©loffen öerfel^en finb. 2lu^ feine 2lnf(j^l5ge würben, wie bie ^nfünbigungen 5ßeter ßuberd, Don feinen ©c^üleru abgefij^rieben , aber au^ fie würben, wie iene, Don geinben abgeriffen: ni^t minber gut)erfl(^tli(j^ al« jener, \?erl^ie6 er bie SSefreiung t)on ber ^e^tfci^aft beß Äußern latein«.

SDie brei unö erl^attenen Slnf^Idge fielen im Cod. 4393 (Aug. S. ülr. 93, bef(3^r. Catal. I, 2, 157) f. 262—265, unb eine bai)on ift fidler auö Erfurt, ßr erHarte bie t)ielbenufete Slnleitung jum SSriefftU Don Augustinus Datus, unb lub bagu burc!^ folgenben 2lnf(j§lag ein:

Alia intimacio Samuelis poete.

Preceptorum Augastini Dati Seneusis elegancias diligentia pervigili Samuel Karoch feria secunda proxime Ventura hora 12 resumere incipiet. Quisque ergo, festive studens, obrupta culinariaque lingua balbutire consuesti, soleocisticaque (sie) caligine obtenebratus quam diu extitisti, hoc prefulgidum iubar subire (quo,?) ingenioli tui obtusitas illustretur festina. doceris nanque ex bis preceptis non modo apposite proprieve loqui, verum etiam oniatissime scribere, pro modica nempe peccunia multam doctrinam percepturus.

Item pastus preceptorum declarandorum est sex grossorum glad. (S^wertgrofd^eu).

Unter einigen folgenben 9Jhifterbriefen ift au^ einer Ad beanum de studente: Si meritus es, salutem recipe decore (de corio?) pecudis quoniam mox maceratur pellis depasta u. f. w. gerner:

Crastina refulgente luce (si vita comes fuerit) Augustini Dati Senensis preceptorum (que interna redolent dogmatum suavitate) Samuel Karoch poeta preambulum vigilanti declara- turus est opera, hora meridiei duodecima. Ad hunc sincerum actum, studens amande, agili advola gressu. Haberem edepol dominis meis alterius rei nonnullas propallarereculas (regulas?), set, studens sublimis, ipsus (gl. ego ipse) sum v^itus,

Digitized by VjOOQlC

43

nephasti (sie) esterno contempner (1, contempnar) probro, neve scedulam (per huiusce prefiilgide humanitatis artis emulos) dilaniari oporteat. Miror inquam id ipsum, miror item istuc factitantem triumphi, nam fortem ipsum censeo pugilem. Quid zodes(sic) o Erffurdensis universitas insignis, tante oblivionis tuorum pignorum masculus (sie) ad te in fidueiali eonfugientis confideneia tam repentino furtu semovet scedulas? Quis, o mater celeberrima, tam etrocliti capitis homuncio easdem in- fringere suapte audet, cum nusquam gentium factum itidem facto (sie) michi sciret, et plurima cum perlustraverim studi- orum loca, eollegia quoque preterea illustria? Opinor ercle an id propterea esternas meas detestati fuerint cedulas non- nulli devoti, quoniam de amore ^ignificarunt. Possent tamen religiosi illi patres (qui nichil unquam eiuscemodi commiserunt faeinoris) priusquam easdem discerperent, experiri quid rei esset. Ego nempe studentibus preclaris scurrilitatis tradidi (hie vel alibi) haud quitpiam: periculo id per se ipsos demonstrari potest. 0 venerandi huius alme universitatis magistril hoc lepidum dignemini (hortor) exagitare caput, ne posterius me tanti discriminis subiciat dedecori. Attento quod nullos preter festivas vestras dominaciones habeam, quis conquerer (1. con- querar) illatas michi inepcias, ad vos perecastor desideratos meos confugio tutores: vos quoque haut iniuria defensum me habebitis, cum non instar beani bachantica infulvia (? in culina ?) educatus , sicut verum presigneum velim studeorum sorbicio * (quantum deus dedit) nutritus. Expedit ergo meum inter mei generis versari coUegas , exteris non communieare artem baehanticis pecudibus.

@in 2lnfd)tag , tt)ie bcr afcgertffenc , njcld^cr i)om 9lmor l^anbctt, ift nic^t borl^anben; t)ermut^lic^ aber tt)ar bariu bon ©amuelö eigenen ©ebid^ten bie SÄebe, Sl^nliij^ bem folgcnben, in bcr ^anb« fc^rift t)oranf(cftcttten :

Intimacio Samuelis.

Hodierna luee , hora prima , Samuel Karoeh poeta Arengam perornatam, quam ipse poetatus est, variis scematum colori- bus, rarissimis rigmorum flosculis venustatam, que de iocun- ditate estivalis -temporis deque ingenuo humanitatis studio ^ lepide personat, ad pennam dabit. Si cui igitur dominorum

* a)iefer6a$ ift offenbar gana entjieat, bie ganae Sübfd^rift fe§r nad^lÄfftg. ' ^iet folgt nod^ einmal unpaffenb estivalis temporis.

Digitized by

Google

u

eandem conscribere menti consederit, ad hospicium jcum fielet sc recipiat, et ipsam modico percipiet pro sollario. Si etiam quispiam extiterit studentum, qui epistolas ad parentes suos SGu ad quoslibet alios transmittere curaverit, is prefatum ft^equentet ad Samuelem, qui iuxta rei progressum cuius übet stili sibi dictitet epistolam^ competentes abs eo bibales recepturus. Nullus hanc (quaeso) ^ festinet semovere scedulam , ni piius abs quolibet pretereuntium ad plenum pcrspecta atque Iceta siet.

§tet feigen tt)ir alfo, tok er feine Arenga t^erwertl^etc. 2lb* jd)vi^ett ba\?on finb 11796 l 145 v. 1473 tooii Ulrii^ @et)fribt tiiid^rtebcn; unb 14644 f. 35 v. n)o ber SSerfaffer genannt ift; Wx wirb er a(6 3JJagifter bejeid^net, nja« öcttjt§ nic^t rid^ttg ift. 311 ©ermania XIX, 72—74 ergaben ftc^ bic SSerbefferungen , in i^ctc^cn beibc §anbf(i^riften übereinfltntmen : v. 31 concinunt, i\ 60 Huic ut, V. 77 sumus, tt)a6 ^au(^ ber SReim forbert. Slu^erbem l^aten betbe v. 73 Elsacia unb 84 feltfamer SBeife Älmonia. S)a« cum fel&lt v. 76 auc^ in biefen §anbf(^riften, unb ift alfo bem S^id^ter felbft entbel^rltd^ erfci^ienen. ^n v, 4 decusata Ijat 11796 ben ®eben!t)er8: Utque cubile thoral, decusat gau- sape mensarn. SSJlan fd^eint ba6 SBort t)on decus abgeleitet ju fcaien. ©teuba ift v. 64 Fossos mit burd^grabcn erfldrt, unb 71 bas bCumcngefiJ&mudtc Sab burc!^ 3Ka^entab. 2lm @(3^tu§ feilten ^ier bie SSerfc:

Sumque Samuel vocitatus,

Lacera quoque facie fulgeo. SSieUeicJ^t um bie SBorte für einen anbeten 93agabunben Jjaffenb jii mad^en (bcnn in bicfer §anbjd^rift ift ©amuet nid^t alö gjer* faffer genannt) fielet ftatt beffen:

PoUice medio sum orbatus,

Hispida et barba fulgeo. SWad^ bem ©d^lu§ folgen nod^ einige aSerfe, bie gum Jl&eit ben frül^eren toieber^olt flnb:

Proselitus huius incolatus*

A materno foco procul disco.

i l^ier mit ae, fo ba^ Samuel bod^ in bad SR^fterium ber ^ipl^tl^onge fittgebrunöen ju fein fd^eint, toeld^e nur bic 2lbfd^reiber fortUefien. Unter ben Bviefen fiel mir einer an ben ^arrer beä Drteä auf, weld^er gebeten wirb, hk &eiliegenbe ©piftel an bie ©Item biefen »orjulefen unb 5U ilberfejen.

» mit ber ®loffe exili. a)iefer 85erg ift audj in 14644 nad^ 107 ein*

Digitized by

Google

45

Cor iocundum semper gesto,

Et si marsubio gradior mesto,

Aliorsum at cogor prosilire. Sflcl^mcn mx l^iergu noc^ ben v. 109: Calciamentorum rostra longa gesto, jo l^aten totr ein ]^tnldn9lid& bcutti^cö ©ift be« aSaganten, tocld^c« bcn Angaben Setcl« iJoKfommen entfiprici^t 9lu(ä^ über feine mangetl^aften Äenntntffe fönnen xoix ni(!^t in S^ti^d fein; ^axnät ertodl^nt noc!^ ein SCßcrf : Sinonima partium indeclinabilium, njc^c« na^ ben Unterfd^riften auö feinen aSot* tragen jn ftammen f (Steint, unb fel^r beutfd&^ateinifd&e 9lebendarfen cntl^alten folL

SDie §anbf(i^riften 11796 f. 166 unb 14644 f. 32 v. ent^ Italien aud^ bie Siebeögeft^id^te Cum summo mentis, nje^e id^ im Sing. b. ®erm. Wuf. XXI, 212 nac!^ ber «erliner Jpanbf(i^rift bef^}rod^en l^abe, it>ä) ttjirb !ein SSerfaffer genannt. SDagegen flnbet ^^ in 15737 f. 290 v. Epistola Samuelis Caroth. Ah dii nature spectatores, unb bagu bie ©rfldrung: Dyalogus iste de rebus tractat amantibus. Nam adolescens quidam voluit in-

gredi ecclesiam quandam. Cum autem proficisceretur,

venit sibi obviam quedam venustissima virginum, quam ut vidit, maximam habuit in se conplacenciam. Ipsa abiit do- mum; ea autem absente adolescens in hec deplanctoria verba prorupit, intra se dixit tacite: Ach dii. ®cr ®d^Iu§ lautet: quousque utrique in rem erit. Valete Samuel recensui. Valete universi, hee nuptie cum dedicantur reversuri.

3)iefe (Sx^^lun^, too^l blefelbe, nje^e ©receliu« anführt; ift x^t ^übfd^ unb nid^t übel gefc^riebcn ; babei gang anftdnbig. 3lid^t baffelbe ?ann i(ä^ t)on einem ©!pottgebl(!^t unferö ©amuel fageU; njelcä^eö er ol^ne 3^c5fcl fö^ f^^^ ^ife*9 W^^* 5lfö d^ara?* terijiif(i^ für biefe „Jpoeten", tpeld^e nid)t ol^ne ©ruub bem alten SBBiener ^ßrofeffor Äunrab ©dlbner fo tjerl^afet waren, möge bo(]^ aud^ l^ier eine ©teile flnben. ^^ ftel)t im Cod. Germ. Mon. 738 f. 155 V. unb lautet:

Salve tu cara anus,

Quam nee Boetius nee Alanus

Therentius neque Plautus,

Neque Ovidius lautus, 5. In eternum salutavit.

Ab inicio te pavit

Angelus orci curie,

Digitized by

Google

46

Te infernales furie

Fecerunt in paradyso sua, 10. Te vero tarn lubens visa,^

Quam vetus equa suam matrem,

Atque suum canis patrem,

Quom famelicus rodit os :

Tu scis qui sit suus mos. 15. Sis rogo amasia mea,

Tu mis preelecta dea,

Tu es quam ad hoc elegi,

üt dyabolico regi

In inveterato panno 20. Pro novo mittam anno.

Tu pro me ad inferos vadis,

Ubi perhennis est cladis.

Clari tui sunt ocelli,

Os tuum comparatur melli, 25. Quod ex vacce culo fluit.

Tantam in te nam pluit

Venustatem, quantam habet mus.

Post me suspiras, sicut sus

Post lupum esurientem. 30. In te meam levo meutern,

Inque te meum amorem,

Velud dyabolus in sororem

Suam fundit, et ego fundo.

Tu me alloqueris ridundo, 35. Sicut canis mendicantem,

Et miles vetulam merdantem,

Estque vultus tuus bellus,

Veluti cervus nigellus.

Ubera,tua rotunda, 40. Sicut stercus in funda.

Est anus tuus durus,

Sicut butireus murus,

Est et Vulva tua stricte,

Ac si securi esset icta, 45. Atque venter tuus mollis,

» fo bie ©anbfd^tift; läge na§e, suo unb viso, xomn audj mit fdjled^tem steint, 3U fe|en^ abet paradysus ifl an^ im fol^enben ^cbid^te tt)eibU(|.

Digitized by

Google

47 J

üt perustas igne noUis,

In quo quiescam absque dampno,

Sicut in antiquo scampno.

Vale tu scutellavium, 50. Sed prius sume suavium

Ex culi mei dulcore,

Quo te dignam scio fore.

Vale tu vite mee sors:

Te non rapiat sevamors, 55. Sed dyabolus te perducat,

Qui Caput tuum nucat,

Propinet tibi sulphur et fei:

Sic gaudebit tuus Samuel. 3i(!^ i)crju(i^c nld^t eine erttarunfj ber »unberlld^cn Sluöbrücfe In bicfcm ^IJiacä^njcrt; in m\(S)tm ©cfij^madtoflglelt unb dtoljtit um bett SSorrang ftrciten, unb füge nur ba« unmittelbar borauf fotgenbe 8iebe«gebi^t ote ©cgenjtürf j^ittjn.

Alia epistola eiusdem Samuelis.

Quot pluvia stillas,

Quot Almania villas,

Quot sub celo flores,

Quot demon habet osores, 5. Quot Stellas habent astra,

Quot petre quoque castra,

Quot flosculorum serta

Quotque pomula certa

Ipsa prefert paradysus, 10. Quot puellarum ri^us,

Tot tibi mitto salutes,

Easdem neu refutes,

Hortor, virginum dilecta.

Te haud inficiat secta I

15. Perfidum* tergiloquorum, j

Qui sunt destructores amorum, ^ ,

Nee te conturbet vafer,^ j

Quem plus quam cadaver i

Detestor, sed me consigna, - -

20. Que es amore digna, ^^

* ®l. per Bincopam. ^ ]

» ©L fd^cier. *

Digitizedby VjOOQIC "^

I

48 ^

In amoris tui libellum.

Me viso dicito: „EUum

Arno pre cunctis terre viris."

Sic ve plaußibus miris 25. Exultabo letabundus.

Totus (crede mihi) mundus

Ab orbis pede usque ad mare,

Non me sie posset letificare.

Perpetim gaudebo huius partis: 30. Tu es über totius mee artis.

In te gaudia multa lego,

Tu es revera alter ego,

Tu es velle meumque nolle.

Cor meum tibi tolle, 35. In quo solacium tibi cape,

Sed tamen me totum tibi rape,

Fac meum tuum velle.

Haud pol alteri puelle,

Qui me tibi tuum dedam, 40. Post pusillum ei recedam.*

Quamquam corpuSjferam mecum,

Cor tamen habeto tecum,

Apud te vel mei maneant sensus,

Tu tripudius mei census, 45. Vale et mei memor esto,

Salutem mihi opta mesto,

Vale tu rosula mea dulcis,

Corculum nunc meum fiilcis.

Vale cara mea amasia, 50. Sed oris tui basia

Mihi prius confer peto:

Me sie redimes a leto.

Vale favus mens et mei,

Mox tuus revertetur Samuel.

Obgteliä^ bicfc SWa^ttjerlc laum eine SBcad^tung t>erbiencn,

fo ift boc!^ ©amucl mcrlroürbig al« ein ]^umani[tif(i^ gefärbter

93an!elfättgcr, bcr cigentltd^ nur in ber gereimten ^ßoeftc l^eimifcj^

waXf unb \?ennutl^li(i^ feine §e):ameter gu mad^en t)er[tanb. Slufeer*

* 3u ©erfteftcn tfl ba§ nidjt redjt. ^^ Bemetfe, ba^ Snterpunctionen in ber ^antojd^nft ganj fehlen.

Digitized by

Google

49

bcm cAtx t)ctbicnt ©ead^tung, baß feine ©ci^riften flc^ neben benen t)on 2lenea« ©itoiiiö u. a. flnben, auflenfc^einltd^ aW 3Kuftcr unb ©eflenftdnbe bcß ©tubiumö. SWan fielet baran rec^t beutlt^, tt)ie lebl^aft bte Scgierbe nad^ SBevfen ber ^^ßgjfen" er* n)a(S^t tt>ar, nnb xoit f^tt)er bamalö nod^ ben ©tubenten n)erbcn mufete, gute unb fd^tecä^te 9Kufter ju unterfci^eiben. SCBa6 ber eine mit grofier 3^^^^!^^^ unb Icbl^aftcm ©ctb[tbett)u§tfeitt vortrug, tjcwarf ber anbete alö Äüc^enlatein.

2)0^ ift 3c'tf ^^6 wi^ unfern ©amuel nac!^ §eibelberg begleiten, ^n £ei^>jig ift er 1466 gen)e|en ; bie Arenga , in njeld^er er t>on Seipjig 9lbf(i^ieb nal^m, fcj^eint er in ©rfurt t)orgetragen ju. ^aben, aber erft unter Äurfürft ^^ilij))), ber am 12. $)ec. 1476 auf iJriebric^ ben ©iegreid^en folgte, finben u^ir il&n in Jpeibelberg, tt)o er nac^ einem auiSgelaffenen ®elage fotgenben 83rief an feinen Sanbömann S^cob SBinter t)on 2lmberg rici^tete (Clm. 14644 f. 23) :

Samuel ex monte Rutilo Commendatissimo viro ac domino Jacobo Winter ex Ambergk, Illustris haut nee celse p'ropa- ginis principis Philipp! etc. pallatini Reni comitis Cancellaria- tusscribe, promotori suo exquisitissimo , S. p. d. Seque com- mendacionis affectu eidem semper credit.

Commendatissime mi domine Jacobe 1 Quicquid nudius* inter coUacionandum actum sit, sopiat(ur) queso ac prorsus dormitet. Graciarum actiones autem innumeraque^ humanitati tue semper rependere studebo pro eo quod me tam splendide refocillare dignatus es. Conthorali insuper tue (quam supra millenas laudibus meis trans astra feram) graciam immensam debeo, quia tam dement! animo me passa est, ac inter tumul- tuandum animequior admodum extiterat. Ego vero id prop- terea* et te eteam ubivis gencium, quamdiu vitales actuarem Spiritus, summo honore prosequar. Sed ut etiam theologus tibi videar : anxiatus est in me spiritus mens , in me turbatum est cor meum, quia veni in altitudinem maris, scilicet in exilium, et tempestas id est paupertas dimersit me. Infixus sum in limbo profundi, id est magnis debitis iniectus sum, racione census habitaculi, et non est substantia, id est pecunia, unde exsolvam. Has obres, exquisitissimo mi frater,

* fo fagt er aud^ in ber ©efdjicl^te t)om. R3eanu8 ftatt nudius iertius etc.

' innumeras?

5 2)iefelBe SSerbinbunö Ratten wir audj fc^ion ol&en @. 43.

3ettf<^f. XXVm. 4 DigitizedbyCjOOQl«^

€■

50

te intei^na suplicique prece hortor, quatinus ob universitatis reverenciam , ob quoque vetuste societatis reminiscenciam, modicis saltem denariolis in presenciarum opitulari mihi velis, quo faqg^te facilius erumne insultanciam propulsare queam. CeterunRn aliquot papiri arcubus succurrere si mihi comode posses, face, quoniam Therencii Affrii comedias calamo iam transcarpo, papirus autem mihi deficit. Porro venerabilem vii^um magistnim Johannem N. tibi committo, eumque tue mando fidei. Is enimvero nunquam benificencie sue vultum abs me deflexit. Kursum illustrissimi principis vestri titulum a te velim tum latine tum thewtunice mihi significari, ut tandem que sue magnificencie predicata rite ascribi debeant, noii me fugiat. Vale in eternum sospes, optatissimam ex ho- norifica conthorali tua prolem (deo cooperante) suscepturus. Iterum vale Samuelis tui memor.

ift aljo eine jic^ere S^atfaci^e, ba§ ©amuci ftd^ in §cibel= beug bctruntctt, aud^ baß er ^x^ tauflerc 3^tt bort aufgcl^alten l)at* ebenfo ^aben wir feinen ®runb ju beju)eifeln, bag er bort SJortraßC gel^altcn l^at. Ob aber ba\)on in ben bieten ber Untrer- fitat eine @))ur ju finben fein tt)irb, ift jel^r unfid^er; in ber SJfatrifel mufe er eingefd&ricben fein, n)enn er in §eibelberg ©tiibent getvefen ift, unb ba« m5c!^te tool^l ber SRul^e n)ert^ fein na^jufel)ett.

Syiad^f(!^rift. ^njitjif^en l^abe \i^ uod^ eine ©^)ur t)on unferem ©antuet gefunben, unb gnjar ift er in ber J^at ^rofeffor gcttjefen, näm(i(J^anberl472neugeftiftetenUni\)erfitat3tiflotftabt SJlac^ ber ^In^abe \)on 3Keberer, Ann. Ingoist. Acad. 1,3, »elci^e beftdtigt Tüitb burd^ baS t)on greninger 1872 l^erauggegebene ?Dlatrt!elbu(J^ ©. 24, flnbet fic^ unter ben ju 2lnfang eingetrageneu 5ßrofefforen aut^ Samuel de Lichtenberg magister artium. J)afe er tDirflid^ ^tagifter getoefen, mochte \^ bod^ nod& bejtpeifeln; ba§ er aber atö ^rofeffor fid) in 3»9^tftabt nidbt lange l^alten tonnte, beweift fein 2luftreten in ^eibetberg , unb in S^gotftabt fd^eint fid^ aud& teine n)eitere @))ur \?on il^m gu flnbcn.

2Ö. SBattenbac^.

Digitized by

Google

51

Urfttttbett tiott Stiftern itttb ^iSbitn am IBobettfee.

(SSud bem fütftt ^t^m |u ^onauef(|in0en.)

1364, 3uli 24. 9leid^au.

ebcrl^arb, t)on ©ottcö ©nabcn 3lbt, unb bcr 6ont)cnt bc« ®ottcö^ufc6 in ber SRid^cn 0»tt) geben bcn ctbern, »ol^Ibcfd^eibncn „%xiUn mh as%ic!^en, Slubolfö gebrubcm, ^anfen fdlgen Sftubolf« DOtt Sllaf^ac^ * jnnen" (sie) um ba« SWaicrantt ge Äolt^runncn ^, baö biefclben unb i^ve aSorbcm t)Dn il^rcm ©ottedl^aujc btöl^et gu Selben ge^bt; beö te^tem ^t^nitn, bie bem Ätoftcr i&^rlid^ t)on ben t)ier il^m Icl^enbarcn iBergen fallen, flc feien iefet gcteutet ober tDcrben f^ttnaö) gereutet, n&uiUd^ „ber SDBifberg, ftoffet an bie Sangen ftaig, t)oman an ben ^aitgcn brunnen; ber SHefolter berg, ftoffet ^inbnan an ben bad^, ber gat t)on bem l^eilgen brunnen, bis g^nen berg flnt gelegen gwifd^en frjjbentaler t)elt »nb talt- ^)runner \)elt, mi t>tx berg, ben man nemi)t hb 33cmmcr, mit ben affern, bie bargu ^orent, ftoffet obnan an fröbentaler \?elt »nbnan an 3l'rmnd riet, ate ber bad& gat t)ff 93[*rin« riet, flgin dfter ober toifan mii an bag udl^er toilborf, t)nb t)ier j[ud^ert afferd, ftnt gelegen ennunt bem alten tt)eg an ber t>or[tcrren, m\> ftoffent an ftifer t)elt, t)nb ber berg, bcn man nempt ber ^onberg, ber ftoffet an bie toingarten ge Äalt^)runnen, anbrent an ben l^of, ben man nem^)t §inber^onberg, alfo bafe bie i)orgen. grif unb 9S<>lrit^ SRubolf, ©cbrübcr, biefe 3ct)nten fortan mit bcn 4 Sergen t)on 9lei^cnau gu Selben empfangen f ollen, ©eben in ber Stichen 6n) 1364, an ft. 3^coböabcnb, be^ itoelfbotten.

tperg. Dt, S)ie Siegel bed W>t^ unb ^onoentd fiar! vwkit

1366, «pr. 1. ©djaffl^aufett.

Ggbrcl^t, ber ©(j^ultbaiffc ge ©(j^afl^ufen, gen. ^on Slanbenburg, befunbet, bafe öor i^m an offenem @eric!^te bcr Soäc, ^eter« fei. be^ 86tt)en ©ol^n, Sol^an«, ber Sotoe, ber Sotoe, gen. ber fd^on fioto, (Sgbrel^t, fein SSruber unb ©gbrcl^t, ber S6tt)c, beS groffen 26tt)en fei. ©ol^n, SSürger ge ©ci^af^ufen, an 2^^(ox^ SRa^cnlo,

* «ttenSl&adJ »ej.-«. ©onflonj. 2 ÄoUbrunn gl. »ej-^Sl. » Sreubctttljal qü. fb^.M.

Digitized by VjOOQlC

52

aSürgcr je SDicffcn^oucn, Sinnen, beffen toc^ter, il^re ßeibeigene nm 8 g ]^. t)cr!auft $aben. (Selben je ©d^afl^nfen 1363 an bem äinftag ge tngenbem atrellen,

^Ö. Dr» a)ie ©iegel beS ec^ultl^eiffen imb bw fünf Söwen fehlen.

1369, Suni 19.

Solans, ber Äeller t)on Sötgeringen^ ber bem el^würbigen §crm; ebcrl^arten, W>t be« ©otteöl^aufe« in ber 9li(^en6tt), in Danögnnft geantoürt tft, fd&tt)5rt, fid^ bafur »eber an bew ^bte, no^ feinem (Sotte«]&aufe, no^ beffen Scuten unb ©iitcrn, nod& an allen, bie baju dtaÜ^ unb §ilfc getl^cm l^aben, ju rad^en, u^ibri* genfail« er bem ©otteö^aufe 200 Ä ^ conft. ju gal^len ijerfaHen ift aSürgen: bie erbern Seute, §err SCBattl^er \?on ©toffeln*, §err ©unrat t)on Obenriebcr ', beibe 9iitter , ^i^l^anö unb ©unrat t)on aWoÜngen* ©ebruber, §err §anö Äaud^enboben , S^orl^err je SHatolffcett, Oftoalt, ber Sott) t)on 3uffenrlet^ eünrat, ber gfloffttjfc^er t)on ßoftenfe. ©eifelfci^aft gen Soften^ ober gen Über* lingen in ^erfon ober bur(§ einen erlern Änec^t ©eben 1369 an bem ndl^ften jinftag oor ft. ^o^<x\i^ tag bej tofferö.

tperg. Dr. SBon ben ©iefieln beä ÄeKerS unb ber 33üröen iji nur erhalten baS bed Don D5enrieber unb ein f^ragment t)on bem bed ^orl^erm von aiatolffcea unb beä Söwen. ©rftereö aeigt einen ^iod^en mit 2 im SBaffer fte^enben 5lubem. Seg CVN.:, D.OBERRIEDER.MIL.

3n einer jtt)eiten, an gteicä^em S:age gegebenen Urfe^be nennt Heller teine SürgeU; nod^ aud^ bie ©umme bon 200 Ä St, SDiefe gttjeite Urfel^be tt)ar gefiegelt oon Äefler unb öon bem frommen ^ainrid^en SSolmi^ Sainen , frien , berjeit an feiner Ferren ftatt oon 5ßetlenburg Sanbrid^ter in bem §6g6tt) unb in bem SSRobaä) mit feinem Sanbgerid^töflegel.

^Q. Dr. »eibe ©iegel fehlen.

137Ä, 2)ea. 5. & 1414 Sunt 11. SRannenbad^er Stobel.

3tem baö ift ber robel ber nücj be« borfö je SWannenbac^ gc- mainben, ginfen onb jed^enben, atö baö oon abt (Sberl^arten i)on

* Siöaerinöen ^^M. Sonftant. » Sol^enftoffcln »ej-^Sl. (Snöen. 3 Dberriebem ^ea.=2l. Ueberlinöen.

SRöögingen »ea.=23C. eonftanj. ^ Suffenrieb bei (Soffau St. @t. ©öden.

Digitized by

Google

53

SBranbi« bcn ^effctl^artincn tjctfacät In bcm iar, bo man jalt Don ftottc« geBwrt brijcc^cn l^unbcrt }ar t)nb barnac^ in bcm gtoat) wb flknjigoftcn iar an fant 3licolau3 abcnb.

3tcm ber gcc!^cnb Don allen gutern, tj^d^Ji^»^^^ ctlid^i jinö- guter, bc« borf« ge3Jlannenbac^, alö wit ir gttjtng Dnb bcnn gdnb i)nb tr ftüren, t^nb bie guter gelegen i^nbcr ©anbegg ob bem ^er* weg ijncj an bcn eftlabat^ t^nb jwclf manngrab ennenb bem ©ftla- Hij, gelegen an bem ba^, genam^jt ^Jiull^ouerö gern, git tä) gen 3Rannenba(!^ jeci^enben.

3tcm fo flnb btfe bte gemainbcn, bie bcn tail gebenb je aKan= nenba^ in bcn geij^enb torget

3tcm be« crften fed^ö manngrab reban, bie man ncm^t ber ^o))qger , gelegen ünber ©anbeg , genb bcn t)icrben aimer tuin ünb bcn ge^enben.

3tem fünf manngrab reban, gelegen an bem Siircjtcr, genb ben britten aimer »in t)nb bcn je^enben.

3tem fünf mangrab reban, gelegen an bem föbcrfpaci^, genb ben britten aimer tpin i^nb ben ged^enben.

3tem fünf mangrab reban, gelegen an SSBigliö äff er, ge* nantpt SBigli^aff er , genb ben ijicrben aimer »in tnb ben je«^ d^enben.

3tem gttjelf manngrab reban, bie man nem^jt ^dflinö affer/ ftoffe an bie SRüti onb an bcn ©ulcjbad^, genb ben öierben aimer mh ben jc^enben.

^tem ba^ ^n^ ^nb a(j^t manngrab reban bal^inbcr, gelegen ge 5Kannenbac| in bem borf an bcm bad^, ftoffcnt an Slaufen ©d^ebler; ba ift ba« f)M önb gnja^ ftüfli gen bem @cn) öncg an bie marfftain öortail, önb ba« anber git afe ha^ brital, »nb git ate ge(!^enbcn.

^tem baiS l^u« mi l^ofraitt tmb bie rebli bal^inber, gelegen an bem ijorgefc^riben gut, ift i6) ain gemainb, t)nb genb bie rebli l^inber bcm i)n^ ba« ^albtait i)nb i^ ben ged^enben.

3tcm gec^cn mangrab reban, bie man nem:pt ber §dring, ftofg an bcn ©em, git ben derben aimer min t^nb ben ged^enben.

^tem fed^a mangrab reban, gelegen ob bem ^aring enneut ber gaffen, genb bcn britten aimer toin tjnb bcn ged^enben.

Stem an ben obgefd^ribnen reban ligcnb jwa^ ftuf mit reban, genb 6d& ben britten aimer »in« t)nb ben ged^cnbcn.

Digitized by LjOOQIC^

54

3!tcm btij manngraB rcBan, gelegen an bem tjnbetn J?ncbel, genb ba« l^atb tait be« tt)inö; »nb t)icr mangtab tcban, Ugenb batüti, ^nb t)ortaH, wb gtt atteö geii^enben.

3tem i)lcr manngrab teban, gelegen in bem SEtergattcn, ba ßento ä^a^ ftutt gen ber filmen ba« öicrtail be« »inö, i)nb ift baö anbcr t)ortaU; m\> git alleö jcij^enben.

3tem br^ manngrab reban, bte man nem^)t be« gr^gen gut, finb 3TOa^ ftul, ba git ba« ain ba« brittel mq <in ben ä^erafftig üiib ba« anber git bd^ ba« brittail t)ncj fcber ben gtperajftig i^ncj au ben mariftain t>nb ift ba« ober al« t>ortatt i)nb git alle« je(3^enbcn-

^tem t)ier manngrab reban, bie man nem\)t ber SBfitar«, genb bic i'ctbcn iXoaX) ftuf t)ncj an ben gtoerafftig ba« t)iertail be« »in«, cnb ift ba« anbcr t)ortaiI, tmb git ade« jet^enben.

;3tem ge^en manngrab reban, gelegen an bem 95utar«, bie mau uem^)t bc« §r^gen tobel, ba genb fünf mangrab reban ba« !)albtait tjncg an bie mariftain mt ba« anber ift \)ortail, mh git al« ä^d^enben.

,3teoi brt) ged^en manngrab reban, ba« man nem!p ba« S:obcl bi bem SBiger, ba genb bie na^ften t)ier ftuf bi bem 3Biger öon fenu bati^ t)ff t)ncg an bie marfftain ba« ^albtail, ünb bie anberu inet ftut an ben i)ier ftulen genb ba« brittail, Dnb ba« anber al« ift vottail, önb git al« gec!^enbcn^

3tem bife ift ber gin«W)in, ber gc ?D?annenba(3^ in ben ged^enben gel^ort*

gtem be« crften ain gut, gelegen ge ©alenftain, genam^jt Bvmbli« l^of, ftoffe an ber frömen gut i)on fant ©allen, git jln« tjter fom min.

3tetn ber ®t^ot)f t)nb be« TOarner« l^of genb iiS) öier fom tpin.

gtein ber tJ)ingart ge ©alenftain git ainen fom min.

3tem ber froren gut öon fant ©atteu git ainen l^albcn aimer »in.

3ltem ba« gut, genam))t ber ßant^ud^, gelegen ge ^Jlanneubad^, git aiuen fom »in, minber aine« i^iertal«.

3tem br^ manngrab reban an bem ©ulcgbad^, gcnam^Jt ber Sant'^ucb, git gin« gwen aimer txiin i)nb ain t)iertal »in.

Stern ain gut, genam^jt ba« 3Ran»er(]^. ftof§ an ben aJlülbac^, git anbert^alben aimer min*

» §ier flnb 2 a3lätter Jjerauäaefcijnitten.

Digitized byVjOOQlC

56

3tcm ba« ßut , gelegen je TOannenBa<^ t)nber bem ged^enblorgel mq an ben alten bad^, git jnjcn aimev toin jin«*

Stern ber ©d^ltffer, ba« gut alfo genam^Jt, gelegen tjnber ber £i>ftt, git ain aimer »in.

3tem ba« gut, genam:pt ber Jorgelaffer, git gn)en aimer n)in gini8 ijnb öt^ ben geij^enben.

Stent ba« gut, t>a« man nempt ber ober Änebel, ber ba ftoffi an ben 2Biger mi an ^cter Äetter, git fünf aimer min önb ben jed^cnben.

Stern bi§ ftnb bie l^erbftl^ünr, bie t)on 9Wannenkd& ganb.

Stern be« erften bie gemainb ber fünf manngrab, i[t bi bem ©ürcgler, git iXooiXj bcrbfJl^fmr.

Stem bie gemainb ber fünf manngrab, ift bi bem eberf^)ac3^, git jwa^ l^ünr.

Stern itoctf mangrab reban, gelegen an bem 8en, genb Dier l)unr.

Stem ber ©ienftmann l^u« »nb l^ofraiti ge ^Jiannenbacl^ git fiben pur.

Stem 0*gf))urg!8 l^u^ t)nb l^ofraiti ift ain gemainb, git brii l^ünr.

Stem ber ÄeKer ^uö tjnb ^ofraiti an ber gaffen gen ©alen* ftain git brü l&ünr.

Stern ber aaäegmSninen l^u« t)nb l^ofraiti an ber ©ienftmann gut git jtJ)a^ ^nx.

Stem bi§ finb bie aigerjin«.

Stem baö gut, genam:pt ber ^Jribinger, gelegen an bem ,fnebel, git ain ^alb ^unbert aiger.

Stem öier mangrab reban, genam^t ba§ nüti) gut, gelegen ob bem gribinger, git ain l^alb l^unbert aiger.

Stem <5uni Singer git ftür t)nb jecJ^enben \)unan i)on ijier ftuten önb ab ainem l^alben ftul, ftoffe an Otten ^^erren \?nb ^aincjen SJlÄÄeriS gut, aU bie mariftain fldnb.

Stem [ift] iä) jemiffen öon ber gerieten »egen je 9)lannen* bad^, toie ijerr bie gangin wi tt)ie uxx ain l^err t)on Öm bie frdfti nemen foll ober ber, ber benn ba« geritzt je 3}?aunenbad^ inne l^at, al« bä) abt ©ber^art baö borf je 9Jfannenbad^ berfacjt mit lüt mi mit gut bat ^ieöor mift an bife robelö ainefang; alfo ift ber frduel aineö l^erreu üon Öto ober »er ba6 gerieft je 9Rannenba(^ inne l^&t, ate »it bie ftir je aWannenbacb »mb baö borf g&t t)ncj t)ff ben @e» önb ober bie ftör »§ gen Semang ab

Digitized by

Google

56 ^

wq beut aSaffentor i)nb gen ©alcnfiain i)ff an ben l^of bcm graben, ber in bic iBurgaffcn gdt

Stern fo l^orcnt minem l^crrcn gu bie l^tenad^ et öejd^ribuen fefftett ju, ujoö frafltnen ba t)cr\)iel{n ijff ben l^offtetten, Göttin aiuem leerten \)on Jbn) ö^ jfi, ler t)mb ba« blatt, 'oni finb big bic i^offtct \)nb l^üjcr.

^tem big finb bie l^offtett je (Stmatinöen: ttem §enniö ©ienft^ man« f)U^, item ber fron)en \)on 2)Winfterlinflen i^uö, item bcr t^uftri l^uö, item $ainri(j^ö §Äteri8 ^u«, item Sttbreij^t ©etter« l)uö, item §eini8 ©etterS ^n^, item aSürlli« JÄenfeen l^u«, ba« ber frümeffi ß^^ört; item §cnni« Sfitiö t>nb SBiitlli« ^\tx, item SSli« $uter[(j^er« l^u«^ item bie niber müti; item bic mittel mülu

3tem bie müti an ber Brugg, item §enniö 9Ratti«0^u«, item .^^ann« ^rowenjun« l^u«, item ba« l^u« am §arb mit aller gü* ßei^orb; item bic obraft müli im 2obel, item ©üni« t)on SSurren l)u§, item §aini« ßuti« l^u«, item SSBdIti« ©uter« l^u«, item .V^aini« @uter« i^n«, item grobenberg« l^u«, item ©tt)arcja(3^« l^u«, item ©reten ©^mibinen l^u«, item §aini« ®dc!&nan« l^u«, item i>aini« aJlüHer« ^u«, item be« 3ioggtt)i(er« l&u«, ba ^o« güftorf irt ift, item ber fromen i^u« Jjon fant gjeter, item §aini« ©oft-- itun« l^u«, item ^eter« ©d^roter« l^u«, item (Slaufen ®nntfn)iter« Ijuß, item ber frnmeffe l^u«, item be« ißfiner« l^u«, item SQBerti« SBurrer« ^u«, item eiaujen Äofman« ^n^, item be« SÖBaibel« l^u«, item §enni« ©gebier« l^u«.

Stem in bcm jar, bo man jatt i)on ©rifti gebürt tjierjed&en^' l)UHbert jar i)nb barnad^ in bcm öierged^enben jar am ndd^ften mentag nad^ bnfer« l^erren frönlid^am« tag tt)arb ba« ^)fanb ijon bell ^fefferl^artinen gelöft, Kit mi gut, Dnb ttjarb ain idrlid^ gelt havo^ üerfecjt bem üon ©nfeberg mi warb ben i)on 3Jiannenbac^ tugeben i?on ainem l^erren Jjon Öm injenemen bie i?orgenanten jin«, äcdjcnben, geri(^t, t^ngerid^t, gemainben m\> ftdfltnen önb tpa« bcm fclben borf mi geritzt gel^ort, t)nb bat)pn jonb ji ben j^n« mib anber gin« geben, al« in ba« aKe« ijcrbriefet ift, wi 0(3& brief bartjmb l^ainb, tpie man nad^ ben ginfen tt)a« bbrige« ift ba« aiiber für fol fd^lad^en wb aine« gocgl^u« nucg bamit fc^affcn \)nb üb ber gin«, ber abloffig ift, »on bem öon ©ncgberg iemer befter liti&ter erlieft mod^t Werben*

^erg. Dr.

Digitized by

Google

57

1374, ^ox>. 17. Mengen.

SRübolf ^on Z^m^tn, dn fröcr l&etre, SRittcr, \)etfauft feinen eignen §of je Äilc^ftetten *, ben §erman, ber 9lüfercr, bant, nnb feinen Sl^cH am Äird^enfa^c nnb an ber Äirc^e je ^lc!^ftetten; ber in bicfen §of flel^ört, nnb atteö, ttjaö er bafetbft l^at, Seute ober @nt, ©erid^t, 3tt)in8 nnb SS&nne k. nm 37 SSSi. ®. ©d^aff^ l^nfer @ett?it^tö an S^nbolf öon Soffinöen ^ iBürger je ©ti^afl^nfen* ©eben je 2:engen 1374 an bem nel^ften fritaß mä) ft. O'tl^mar« tag.

^ö- ^- 3)aS ©icgel oerlett.

1379, San. 7.

§ainri^ t)on SRanbegge^ Sol&an«, ber ipi)n, gen. öon a3e== ringen *, ^erman, ber ^rön, gen. t)on Sengen ^ nnb §ainri(3^ Don aSnfeüngen ^ Pfleger unb 3Reifter be« ®^)italö beö §1 ©eifle« je ©d^afl^nfen, geben 2lnnen, bie Äetterinen tjon Soningen ^, bem ©otte^l^aufe je ft Äat^erinen tal bi SDieff enl^onen , ft. ©ominicn« orbenö, für 2lnnen, bie ©tegerinen, 6unrateö eifeffer« üon 26= ningen e^ell^c ^auigfran. ©eben 1379 an bem nel^ften fritag na(!& bem jtDelften tag je 2Bil^enna(^ten.

^rö. Or. ©ieört fep.

1379, gebr. 13. ©onftanj.

©er Segan nnb bai8 Sa))itel^ bie ßl^orl^enren gemeinlic!^ ber ©eftift U. gr. je bem S^nm je ßoftenfe , einigen fid^ ttjegen Stnna, ßnnra^ 3^^^^^^^^ '^^^ ©ernatingen * S:oci^ter , il^rer fietbeigenen, votlä)t mit ii^rem ßonfenfe as^lri^en, ben ^amer i}Ott ©erna* tingen, ber bem 1^1 ©eiftf^jitale je tlberlingen mit ©igenf(^aft gehört, geel^eli^t l^at, mit ben tt)ol)lbefd^eibenen ßnnraten 3lm Ort, ipainric^en 2l'Pi>^, ^"^l^anfen §afeenbergen, ^flegent nnb mit SoW^fcJi ^on SRegna^i&nfen , SReifter be« gen. ©))ital«, baß berfelben jtcei 3Jienfd^en, Sß^trid^ Äramer« nnb 2lnna'« feine« (Sl^en)eibS, Äinber alle il^rem 6a))itet nnb gen. @^>itale red^t ge=

1 mrc^ftetten Söej-Sl. ©ngen.

2 Söffittöen ^^,'M. ^onauefd^ingen.

3 aianbeöö 93ej.=2l. ßonftan^.

* SJeringen @t. ©d^affi^dufen.

* %f)mQm ^^.'M, ©ngen.

« Süpngen ^e^M. ©ngen.

' Söl§«tingen St. ©d^affl^oufett.

8 ie^t S«bn)ig«$afen am Uel&erlinget <See.

Digitized by

Google

58

mein fein foHcnj ftirW Ulrld^ ober ?lntta, fo foH beten ßeibeS- l^errfd^aft; tt)ic fle i)or genannt ift, nid^t mel^r, banne ain jte^tet fjtIbtooX folgen; flnb beibe o^ne Setbe«erben geftorben, fo bel^alt iebc 8eibe«]^errfd^aft an beren aSerlaffenfiJ^aft alle bte ted^t, bic atnem finem aigen menfc!^en biffid^ bel^atten fln fönt, ©eben ge (Soften^ 1379 an fi Valentin« abent

^Ö- Or. a)aS ©iegel beS ^omcapitelä fel^lt.

1382, Dct. 21.

Jpaintld^ ÄeHer tjon ©rd^ingen ^ befennt, ba§ »ot t!^m, ali er im Flamen beö frommen, tieften ^unfer^ So^anö i)on grottjenuclt * je bem Sangen (grd^ingen * in bem Äelnl^of ju ©eric^t fa§, ©tjmon ©tnrm, 33ürger ju gro»enueIt, feiner el^clid^en Jpauöfrau Sinnen aU SEBiberlage t)erfc^te, Jebod^ ben Ferren an il^rer ©teuer nnb i^ren 2)ienften unfd^abUd^, ben SBelngarten, gelegen in bem Wüli^ tobet, ftoff et ainent an ber 9Jj6rfoümen tt)ingarten t)ttb anbrent an ber Stürminen »ingarten, ber erb ift öon bem go^l^u« in bcr SRid^enoto, fo bafe biefelbe barauö i&l^rlid^ 12 Ä ^ (Sonft. gu ge« nieffen ^abe. ©eben 1382 an bem ndd^ften jinftag nad^ ft. ©allen tag.

^erg. Or. S)ie ©iegel beg SluSjietterS, beg gol^anS oon growenuelt, toet-^ lanb Jcngcr jeßoftena, maiger beä oorgefd^riben borfeS, unb beS S^mon Sturm.

1388, 3Cpr. 28. etotfadj.

©raf gribrid^ nnb ©raf 6nnrat t)on Srtellenburg, ©ebrüber, reoerflren, ba§ ber lateinifd^c ©rief, in bem ber e^rtofirbig in ©Ott, 9lbt SBernl^er* be8 ©otte«]^aufeö in ber Sfiii^enotoe, i^r (^ndbiger §err, unb bie (Sloflerl^crren gemeinlid^ attba auß befon* bern ©naben i^m, ©raf Sfinraten, gegeben l^aben, baß er „alle ftrd^en, \)frunben mi gocjgabeu, groß onb flein, toie bie genant, gefc^affen ober get)aiffen finb, bic bem felben gocj^u§ gft gel^orcnt ijnb bannan te^en flnb, li^en, ^jrefentieren i^nb int)eftieren fol i)nb barjfl tun, toa« notburftig ift", baiS Älofter in golge i^re« frei- toilligen aSerjid^teö, nid^t toeiter btnben foÜ, benn biö an bic Summe, bic ba«felbe il^nen laut iljrer SBriefe fd^ulbig ift (Sie ge* loben bem ©otteS^aufe, bamit beffcn befto ftd^ercr fei, eiblid^ 8 Sag nad^bcm fie barum gemal^nt flnb, ben betr. SSrief bem Ätofter eiu^

^ Sangen- unb Jhtrjenmcdltngen ^ei^cn jeftt £ang^ unb Äurjborf, fie liegen 5art bei grauenfelb, et. ^§urgau.

» äBem^er o. Slofened, mt 1384-1402 f. ©d^önl^ut^, Hleidjenau 225-228.

Digitized by VjOOQlC

59

jul^Snbigctt , »ibrißenfattö bctfelbc an fid^ Iraftlo« tt)ilrbc. ©eben je ©to(fa(j^ an bem ndl^ftcn jinftag nac!^ ft. ©eorijen tag 1388» $etg. Dr. ^ux erl^aüen baS ©teöel (Staf ©ünratS.

1401, Slug. 27. 9fleid^mau.

®raf grtbcrid^ t)on ^i>lx, J)efan unb ^robft bci8 ©oltcöl&aufc« In ber Sftic^enotD, ertaubt bem befd^eibnen §erman aJiiHer Don SSfte^fii^^, SSfirger je asberlingen, ber ju il^m in bte Ott) in feinen §of fam, um 12 1 s, auf SBieberlofung fein ®ut je ^otfe- ^ain^, baiS Don ber $roi)ftei in ber Ott) fielen ift, an SSilgrin Don $6borf^, gefef[en je 2BaItf\)erg *, bem eitern, ju Derpfanben. ©eben 1401 an ft. Belagen abenb.

^er0. Dr. S)aS ©tejjel fel^lt.

1404, 910». 15. fReid^enou.

gribrtci^^ Don ©otteö ©naben 3lbt be« ©otte^l^aufe« in ber 9ii(!^ettott) , gibt bem e^rfamen ^Pfaffen Jftftbolff ©rdter ^ Don »Ib^ xaä) , feinem Seut^jriefter je SBolmatingen ^ auf beffen Sitten eine 9lnjeige ber 5lrtifel unb ©tütfe, bie feine SSorfal^rcn einem Seut* ^jrieftcr bafelbft 1372 an ber mtttDod^en m^ ft. Suchen tag (5)ej. 15.) georbnet, unb ttjoruber er einen SReDerö Don ben e^r- famen, ben 5ßfefferl)art{nen, ©ef(ä^tt)iftern je (Soften^ l^at, 'bie Don feinem ©otteöl^anfe ba« SDorf unb ben ^t^^xAtn je SGBotmatingen JU ^anb l^aben. JHad^ biefer Orbnung muffen biefelben bem Seut- !priefter ba« 0^>fcr, ben Keinen ^t^nkxif bie SBibem mit 3'^^/ ©elb unb aller 3^0^^^^*^^* aufgenommen 12 Saniert 9lder^ bie mit hieben betegt fmb, taffen; femer foÜ bem Scut^jriefter ttjerben ial^rtid^ aüer ^tii^nitn Don aOBein, Äorn unb anberu 5)ingen am ficiuberg unb 2 guber ©trol^ auö bem groffen ^^^^it^w» ©eben in ber SJii^enotD an ft. Otl^marö abenb 1404.

^0. Dr. 2)aä 8ieöel beS W>i^ jerl&rod^en.

* 2Jicpr(^ Bab. Slmtäftobt.

2 $o^aci^ S8e5.=2l. @toc!ac§.

3 ©tatnmort biefer Befannten gamiUe ift wal^rfd^einlic^ §euborf im '^tyM, ©totfad^.

* 2)iefe S3urQ ftanb bei Jlrumbad^ S3e3.=2l. 2Äe^!irei^.

* Sriebric^ t)on SoUem, 2lBt 1402-27 f. ©c^öni^utl^ I. c. 228-34.

« 2)ie ©räter finb m, feit bem 13. gi^bt. gen. reid^eä Siberad^er Oefd^led^t. ' ©ea.=3l. ©onftanj.

Digitized by

Google

60

1415, 3ult 6. gHetd^nau.

In Augia majori et ibidem in domo veherabilis domini Friderici, abbatis monasterii Augie maioris, in notarii publici Hainrici Rütling de Rotenburg, Constantiensis diocesis, et ho- norabilis et discreti viri, domini Johannis Bessrer*, presbiteri et domini Johannis Kleblatt, rectoris ecclesie in Vischbach*, et Hugonis Stark, laici literati, testimn presentia di^cretus vir Vlricus dictus Bill, laicus, junior, organo honorabilis ac periti viri, magistri Johannis Ras, advocati curie Constantiensis, lingua vulgari dominum abbatem pr^dictum alloquens dixit, subortam esse quaestionis materiam inter Johannem, dictum Bessrer, presbiterum predictum, et Conradum, dictum Schin- dellin, presbiterum, de parrochiali ecclesia in Trossingen* occasione duarum presentationum , quarum altera emanaverit a dicto abbate pro dicto Conrado Schindellin, altera a Berch- toldo Bill, patre dictiVlrici, ad quem jus patronatus eiusdem ecclesie pertinere litteris sigillatis dicti abbatis et sui con- ventus contineatur. Itaque Vlricus Bill pro patre suo et se abbatem rogat, ut ea, que adversus conventionem inter se et Berchtoldum Bill initam de ecclesia prenominata omnino revocet, et copiam literarum legere vult. Abbas autem res- pondet, lectura opus non esse, se bene scire, quod jus pro hac vice ad ecclesiam dictam presentandi ipsi non pertinet, sed quod dictum Schilling presentaverit ad mandatum regis Romanorum timore compulsus et quod hoc ipsi Cvnrado dixerit, subinferens, quod ea, que facta sunt, timens regiam indignationem , non audeat revocare. Ad que Bill Vlricus pro- ponit, quia pater suus dominum Johannem Bessrer presbite- rum habilem et ad inofficiandam dictam ecclesiam idoneum reve- rendo in Christo patri ac domino , domino Ottoni electo et con- firmato episcopo ecclesie Constantiensis, instituendum ad eccle- siam in Trossingen presentaverit, ad que abbas respondet, quia hoc prius audiverit, subinferens, quod non fuerit sue inten- tionis, quovis modo juri Berchtoldi Bill prejudicare, et quod Conrado Schindellin et aliis nude dixerit, quia presentatio predicta pro hac vice non sibi , sed dicto Berchtoldo pertineat.

^ Xie a3efferer fmb Ulmer ©efd^led^tet. 8 Wirt. D.Sl. XuttUngen.

Digitized by

Google

61

VlricusBill notarium antedictum requirit, uthaec inpublicam formam redigat.

^g. Dr.

1417 s. cL 6:onfian3.

©ifrlb, i)Ott ©otte« ©nabcn W>t be« ®otte«]^aufe« iu Ätt^ wangcnS-unb (Sbtxljaxt, ®raf ju ^Icllcmturg, fianbgraf in ^cgötD unb in 2Äabad^, tl^ibigcn jwijd^en bcm ctbctn §crm SÄubolf ©ratet, Pfarrer ju SBolimitittgen*, cincta unb bcn c^rfamcn S^ng- frauen ©ufannen unb binnen, bcn ^fcffcrl^artincn, ®cfc3^tt)iflcm t)Ott 6often^ anbctfcttö, bic uaä) langem ©trcitc »cgcn bc« ^cu' jel^ntcn« ;^u SBoömattngen; bcr ^t^ntm, fo auf bem ^oijarfct fallen, ber ©arten^jfenningc gu Son, unb t^egen 2 gubcr ©trol^ au« bem grofeen ^^^wten bafetbft auf fle feeibe gütU(^ gelommen finb, in fotgenber SBctje : 1) ©rdtcr bcjie^t, folange er gen. jßfarr^ lircj^c innehat, ben ^cugcl^nten ju Söolmatingen , 2) berfette fofl tom 3^^^ten auf bem §ufa(fer bem 2lmmann unb 2Baibel ju Söolmatingen il^ren 5t!^eil mit bem SRed^teu anbel^altcn mh er^ l^ben, ebcnfo ben Zi)til, ju bem bic ^fcfferl^artinen SRecJ^t ju ^aben tjermeiuen, unb folange er bic Äiri^e innel^at, „bannad^in nüfeen i)nb nieffen, bod^ fol bargtj)ftfc^en ieberman bi) finer geroer bcffclben gel^enben beliben t)ngeuarlic3^'', 3) bic ®arten^)fenninge ju fion follen gen. gungfraueU; bic fie bidl^er eingenommen, bleiben, 4) ber Pfarrer erl^Stt i&^rlid^ 2 ^uber ©trol) au« bem großen 3cl^nten, 5) blefe Sl^&bigung bleibt rcd^tdMftig, folange §err 9flubolf gen. ^fartf ird^e bcfl^t ; nad^ feinem 2lbjugc ober Slobe aber mag ieber Sl^eil, bic 5ßfefferl^rtinen unb ein ^arrer gu SGBott* matingen, roiebcr an fein IRed^t fld^ l&alten. ©eben gu Soften^ 1417 an bem necä^ftcn^

$etg. Or, SDie Siegel ber X^äbiger.

1419, aWärj 12.

3oß ©d^ruf, SBürger je aSbertingen, t)erfauft ber el^rtoürbigen, geiftüd^eu grau, ber ^btiffln unb bem 6on\)ent be« ©otteöl&aufe« ge SBatb* in baö ^)ietancgam^)t feinen SGßeingArten bei asberlingen, ge ©^jcd^fl^art ^ gelegen, ber einerfeit« an ber morgen, grauen t)on

* ®Kn)anöcn, $aitptftabt beä toirt. SastfreifeS. » 93e8.=2C. ©onPonj.

' baS 2)atum IJat bcr ©d^reil&cr ocröcffcn. ^ JltoftertDafi) in ©oijenaoffem.

* ©pesflart.

Digitized by

Google

62

SDBalb, anbcrfcit« an bcr t^raucn t)on ^ailigcru^ftal ^ SGßctngattctt ftöfet, mit affer ei&aftc, affcti 3le(i^ten unb SKufeungcn al« xtä)U eigen unb lebig, au^er bafe ju 3inö barabgel&en 2 j3 10 <s, jd^r^ ti^ unb im britten ^a^t ©wer SSBein, um 95 « <st 6onft. ©eben an fi ©regor^en ta^ 1419.

^etfl. Dr. a)aö ©ieael beS fromen öutfarten ©ornunö, ©ebüttel je fßhex^ Ungen, fep.

1420, 9luö. 7. (Sonftana.

Ott*, i)on ©ottc« ©naben »ifd^of be« »iöt^um« ge eoftcnfe, i)erfauft bem frommen, tt)eifen S^l^an« ©unratcn, tceitanb 2)tal 6gtin4 jeL el^elic^em ©ol^ne, t)en 6often|j, feinem lieben getreuen, um 1600 fl. rl^., gut an ©olb unb fd^mer genug an bem ®emic!^t je ßoften^ an ber gefi^wornen ©olbtoage, für fit^, feine Slac^" tommen unb fein ®ottei8t)au« mit Sonfem^ ber eJ^rnjürbigen , beö SDeci^antd unb ßaipitcld ber ß^orl^erren be« Jl^um« je Soften^, 80 fl. r^. i&^rli^eu ©elb« auö äffen S^ufeen , bie i^m tdgli(!^ unb tt)6c^entlic!^ t)on bem ^nfigel feine« §ofgerid^td je Soften^ fallen, unfd^ibli^ aber benen, weld^en t>orbem fd^on SRe^te an bemfelben t)erfd^riben finb. 35er S^P^gler, ben er Jefet l^at ober l^ernai^ ge^ tt)innt, mu6 ©glin ben gen. ^xM jal&Ien, Je 20 fl. r^. an ben i)ier tem))eruaften, bie man nennt biefron\)aften, ju ß^often^ ober brei 3Reilen SDBcg« batjon, n)oi)in jener n)iff; ertragt baö 3^figcl ben 3i"^ ^*<^^ f^ ^^6 ^^^ 3^eft au« äffen anbern 9lufcungeu be« bif(J&. ©otteö^aufe« beftritten n)erben. 3^ SRitgutten fefet er bem eglin : bie frommen , t)eften SSilgrim t)on ^oborff ', fefe^aft je ©aigcnl^ouen ^ ^ainrid^ ©i^inger, ©tabtammann je (Soften^, 6un^ raten SBinterberg unb Sflubolfcn fHu^tn i)on ©oftenfe. SDie SSliU güUen fe^en tt)ieber ju SSürgen für ft^ bie frommen, toeifen Jacoben ©toar^en, feg^aft jer ©gg, Sllbre^ten klarer jem ^fug, SS^'lrie^en SSlarer, SSaltafar (Sngilin, Hartman SBinman unb §ainric^en SSBed^fler t)on ©oftenfe. ©eifelfcJ^aft für ÜJiitgüIten unb Sürgen je Soften^ in ^erfon ober mittelft eine« erbern Äneij^t« mit einem ^ferbe. Sin ieber gronijaften fann ber ienjcilige 33ifd^of unb ber SWe^rtl^eil feine« ^a^jitel« ben 3in« mit 1600 p. rl^. ju^ rütflaufen. ©eben je ©oftenfe an ft. Siffren tag 1420.

* ©eiliöettfreujt^al OM. SfHebltttöen. » Dtto ». Sa#erfl, S8ifc§of Wll-8^-

Seuborf 33e3.-2l. ©totfac^.

©aienljofcn fd^.^% (Sonpanj,

Digitized by

Google

63

3)aä Drig. flegelte öijd^of Dtt, baS S)omcapttel unb atte ©ülten «nb SSürgen. ©rl^alten ift bie Urfunbe im Jieoerfe ®öKtt§, butdj ben er bem SiWofc unb ©apiielin oorgen. äßeife bie Söfung ^uftd^ert. ^er 9let)er§ ift an gleid^em %a%e gegeben, wie ber Kaufbrief unb war befiegelt vom Serfäufer unb feinem S3ruber ®§unrat ©glin. 83eibe fei^Ien jeftt.

1420, Oft. 27.

^;5faff 9ttbrc(St, bcr SBIarrer, toetlanb »ifd^of je Softenfe*, t^dbtßt jtt)ifc!&ert bem el^murbigen §errn ^ainrid^en t)on 9lanbcgg, ©om^jrobft je (Soften^, unb ber ^jStiorin unb bem (5oni)ente be« ©otteiSl^aufe« ge Slbla^ufen * im SSrifgott) ujegcn einer 3KarI Sit ber«, tJ)el(]&e ba« gen. Äloftcr bem jeÄeHlgen S)om^)robfte i&l^riid^ gu jal&fen l^at, worüber bie gen. Parteien tange ^txt tjor bem fteiftli(J^en ©erid^te gerc(!^tet, auf beren 9tufforberung alfo: 1) aller feit beginn beö Streite« audfte^cnber SRu^en ber gen. SRarf fott nie mel^r geforbert n)erben , 2) jeber Stilett tragt feine Ä'often, 3) ba« Älofter jap anftatt ber 2Rarf fortan auf gid^tmefe id^rlld^ bem SDomprobftc 6 fL rl). SDie Parteien erll&reu i^re 3^1^^^"' mung ju biefent (5^)ru(^e, ©eben an ft. ©imon unb Suba« abenb, ber jttjelfbotten 1420.

^g. Or. 3)ie Siegel beS ^äbigetö, bed 2)omprobfteS, ber ^riorin unb bed douDenteS ^u SCbell^aufen fel^len.

1422, gebr. 5. ©onftanj.

Otto, dei gratia episcopus Constantiensis , dilecto suo et fideli Fridrico Schüler de Haydenhaira, clerico Eystettensis diöcesis, scribe et notario suo domestico continuo et jurat^, ad recompensam meritorum, eonsensu venerabiliam in Christo fratrum suorura carissimorum, decani et capituli ecclesie Constan- tiensis, ad hoc accedente, curie sue officium scribendi, vide^ licet literas absolutionum et relaxationum a vinculis excomuni- cationis et agravationum a se, vicariis suis et ofßciali dicte curie latas et in posteruin ferendas, prout Conradus Auen- stetter, sigillifer curie sue, hactenus tenuit, pro tempore vite confert. Datum et actum Constantie die quinta mensis februarü anno 1422, indictione XV*-

©8 flegelten SBifd^of unb ©apitel. a03iJrtlic§ enthalten ift bie Urfunbe im entfpredjenben Sleoerfe ©c§ulerö gegen ben Sifc^of, gegeben an bemfelben Xage, !Perg. Dr. S)ag ©iegel ©(§uler8 fel^lt.

« fßon 1407—1411.

* nbell^aufen bei Sfreiburg.

Digitized by

Google

^0

64

3)et ©arb^ott unb bei* 6ont)ent beö ©ottc^^^ufcö gu SSbcr^ linijai^ fi gratigiffcn Orbcnö , tjcriaufcn mit Sonfcn« il^rcr Obern, and) itjvcö @(!^affncri8 unb 5ßrocuratorö, um 42 Ä ^ Sonft bem eijrfcimen, befd^eibnen $rte[ter, SBrubcr SS^trid^cu Jjon ©ammer- tiitgni*, 6oni}Ctttbrubcr i^rcö Soni^entö, il^re gn)ei SBeinödrten ju iH^eiHuaen, ben einen an ber gud^ö^aiben, an ber Sobinen unb 93encäen ©d^niber« Weingarten gelegen, ben anbern im 2lfpad^, an ^^aincgen §ublerd SBeingarten unb bem 29eg gelegen, als rect}tetäen unb lebig, aufeer bafe Jjon erfterm 4 ^, t>om anbern

9 l). jU 3^"^ i^^^^t itt ^ff^^ SBeije, als ob ber Äaufer fiaie unb iiidjt il^reS Orbenö wäre, ol^ne aöe Untreue unb Slrglift. trieben an ft. Stggtten tag 1423.

?perö. Or. 3)ie ©ießel beä ©onoentS unb feineg ^Pefierä, SBoiy^en SSintet^ UnterbüröermetfterS p SSl&etImgen, f eitlen.

U2S, 3iüi 7. ©ottftans.

Siirgermeifter unb SRatl^ ber ©tabt Soften^ nehmen bie erbem, tüeijm, bie SSürgermcifter, SRat^e unb SBurger je 3JJerfpurg, il)re liekii, gute greunbe, um griebenö unb ©d^irmeS willen in il&ren ei-^iim unb iBurgred^t mit folgenbem ©ebinge: bie i)on 9Ker[^)urg ade ftft^^ß^ßii gemeinlid^ gu ben ^eiligen mit geleierten SQBorten unb mit aufgel&obenen gingern , bieS Surgred^t bie nad^ften

10 ^^\)n unnjiberruftid^ ju l^alten unb il^rer ©tabt feinen anbern ©djirm ju nel^men, aufeer mit i^rem (ber t)on ©onftanj) SÖBiffen, biejni ge^orfam, genjartig, getreu unb l^olb gu jein, fobiel an l^neii liegt, bereu 9lufeen gu forbcm unb ©d^aben gu wenben unb manu fie etn)as i^örcn, »aS ber ©tabt ©onftang fd^abcu lönnte, biefL\^ fofort bortl^in gu metben. Sie ©tabt 2Rerf^>urg unb bie SBeftcii, weld^e pe ettoa gewinnt, foKen ber i)on Sonftang w&l^renb fceö fflutgred^ts ojfene $dufer fein gu all berer SJlotl^burft . 2lÜe 3al)tt jotlen bie t)on 3Jlerfpurg ben (efetern auf ajtartini gu red^ter, ^eiianiücr ©teuer 10 ft ^ Sonft geben» [Reifen ingwifd^en bie le^tcru unb „tun ain ftrid^enbe ra^S" mit ber §alfte ober einem Viertel SJoHS ober mit ganger ©tabt auf bem ©ee ober 2 SUieilen 2Seg@ t>on bemfelben, fo follen bie tjon ?[Werf^)urg auf il^re Äoften in gletd^er entf^jrcd^enbcr ©tdrfe mitreifen; mad^en jene ingWifc^en

^ in ^o^enjottem. > nic^t {Id^er ^u lefen.

Digitized by

Google

65

„alii ßelcflcr, cfi ti?dr t)or ftctten ober \)ejlinan uxx alb tt&(ä^; toa ba« »drc", unb gießen flc baju mit einem SSiertel »oll« t)Ott il&jcer ©tabt, fo fotten i^nen bie \)on ÜWcrf^)urg mit 12 fluten „erjögten Inerten mit atmbroften" bieneti, mit 24 aber, ttjcnti Jene mit einem §albtl^eit SolfeiS jie^en; in beiben g&tten muffen bie @c^ü|en auf ^ilerfpurfl« Soften 1 9Wonat im ©eleger bleiben; bauert bie« l&nger, fo ift guter SGßitte^ n)entt bie ©(ä^üfeen bleiben; tl^un fte aber baö, fo mufi Gonftang fie mit Äoft unb 8ol^n gegiemenb galten ; toirb Gonflang ober bie feinen ingtoift^en ^in ber ßendl^t" gu SDBaffcr ober gu Sanb bon ^J^JW^nb angegriffen, fo muffen bie t)on 9Rerf^)urg, ob fie barum öon i^nen angerufen toerben ober fonft l^ören«, barin untjergügll^ m<i^ Är&ften ,,ge frif(i§er getdt feren", befonberiS toenn bie »on Souftang ber t)on 2Rerf^>urg „\6)i^^ fung alb f(ä§effIneT&t" bebürfen unb barum bitten, muffen biefe bic^ felben fenben, bo^ muffen Jene Änec^te unb ©(j^iffe befc^eibenlic^ lol^nen. S)ie »on 3Jierf^)urg bürfen ingtoif(J^en feinen Ärieg an- fangen^ aufier mit ©rlaubnifi ber i)on ©onftang, tt?&re benn, bafi fie angegriffen tt)örben unb fie bcbdd^te, ,,baö f^ ba« ge frif^er getdt gelrütotinb ge erobren", ba mögen fie bagu eilen unb barin nad^ i^ren e^ren t^un. ©ewinnt lemaub ?lnf:prücl^e gu ii^nen, fo muffen fie il^m SRe^t öor ben SR&tl^en gu Soften^ ge= ftatten unb bei beren Urtl^eil bleiben; gegen leben, ber bie oon 51Kerf:purg niij^t babci lafet, foHcu bie t)ott ©onftang il^nen be^ülf* lid^ fein unb fie f(j^irmen, n)ie anbere i^re Surger; l^at ein 6on^ ftanger ©tJrüd^e gu einem 3Jlerf))urger, fo foC biefer il^m na^^ falzten gen ßoftenfe unb fld^ ba eine« SRed^ten öon il^m genfigen laffcn t)or bem SRatl^e, ebenfo fott ein Gonftanger, n^enn ein ajjerfpurger gu il^m ©:prü(ä^e l^at, naci^fal^ren i)or bie SRätl^c gen 9Jierf^>urg; jeber S^eil foH alfo bem anbern ba« dttä^t fSrbern unb nid^t tjergie^en; toa« aber gciftlid^e ©a^en, \?erbriefte ©(j^ut ben, unleugbare ©ftlten, ^m]t, ^ubgelber betrifft, fo foll iebetmann l^alten, n)ie t>m Sllter« l^er. SDie t)on ©onftang fotten bie oon 3Jierf^>urg tnbeffen beiil&rengreil^eiten, 9fiec^ten unb guten ©ctoo^n^eiten ^^Iten, fie in il^ren ©a^en freunblid^ oer^ören, il&nen bariu ratl^en unb fie förbern, toie bie anbern gu Soften^ eingefeffenen SSurger; bebürfen fie il^rer aSotfd^aft ober ©riefe i)on ben Statinen, fo fotten bie i)on ß'onftang i^nen bie nic^t tjerfagen, tool^in auci^ wäre, bod^ auf jener Soften, ©ie l^aben jenen in biefcm Burgred^t „»^gefe^t att alt ftofe" nad^ il^rer, ber ©tabt ßonftang, Sie^t unb ©etool^nl^eit; bem ^O(^toürbigen Surften,

3«itfd^, xxvni. 5

Digitized by

Google

66

il^tem p&bigcn ^crrti; 93i[(3^of Ottcn unb bcm ©a^itcl unb ®ottc«* l^au« je (Sojicnfe flnb attc 8iec!^tc, n)ic t)on Sllterö, gu l^aftcn unb gu tl^un. SBclbc Sl^eilc follcn, ^tDOtt man oc!& aC fad^en nit ate dgenliiä^ berebcn lan, ala notbörftifl tjl, atn bcffcr fle^ triitDcn gu cnaubcr l^abcn, benn man baö mit horten gercbcn ober gefd^ribcn lünnc". SOBenn ba« SSurgred^t na(3^ 10 S^l^ren nt^t erneuert )ff>ix\>, tft erlojd^cn. ®e6en an bem flbenben tag im br&ci^ot 1423.

^rg. Dtg. ^aä Siegel ber Stobt

1423, SCuß. 17. ©ottpan§.

aS^^Wd^ eifeingcr, ©tabtammann gu Soften^, fifet*gu ßoftenfe in ber ©tabt. an beiS SRcid^eö offener ©trafie gu ®eri(^t 33or il^m unb offenem ®eric]^te erjd^einen ber fromme, öefte So^&anniS ©d^entf i)on Hafteln ^ einer- unb ber erber, befd^eiben 3>>^^^^^^ SJlangne, Bürger gu 6often|, im SRamen SSurlart«, SS'^trid^« unb Warquart«, aSurfart« ©d^enfen fet., beö i)orgen. S^^^^^^f^w SSetteriS ^t, 'Äinber anberfeit«. 3^^^^»^ ©d)cnt ijermad^t allba i)on fold^er mannig- fattiger, natürlid^er S:reue unb Siebe tt>egen, bic er gu feines aSettem feL i)orgenannten Älnbern l^abe, benfetbcn für ben ^oXi feine« 5tobeö bie SSurg unb ben Surgftall O'tlal^ufen ^ im S^urgo mit aüer 3^fl^^ß^^^ ^tö red^teigen, ferner bie red&teigene SRu^Ie unb aKül^leftatt in Äfften ^ gelegen, fobann bie iBaumgarten, ^dfer unb Sffiiefen unb befonbcvö ben Steingarten, atte« an ber a3urg]^albett ge O'tlal^ufen gelegen, ben aOBeingarten, gern SCBingarfe l^alben ob bem $:etta* gelegen, bie brei Jpöfe gu 0*tlal^ufen mit aller ©enjaltfame unb 3wge^orbe, enblid^ folgcnbe Seutc: Sertfc^in §6gger mit SBeib unb Äinbcrn, $ainiu unb SRubin, bie 3Jlofer, ©ebrüber, SRubin unb §ainin, bie ©trüben, ©ebrftbcr, „ben Sliger-. man flu tod^ter bnb alle iri linb", le^tgea Seute unb ©öter afö fielen bon einem Sifd^ofe gu Soften^» SDad ©tabtgerid^t erfennt, biefe Übergabe l^abe Äraft unb Wla^t, fon)ie 3öl)anö ber ©d^enl fle fottjeit fie bie Selben berül^rc, nad^ Sel^enöre^t bor bem Se^enöl^errn t)oHfü]§re. (Btbtn 1423 an bem ndc^ften ginftag uad^ jl. Sauren- cien tag.

^ßetg. Dr. £ie Siegel be3 StabtammannS unb Sol^anS bed ^(^ten (beibe ©erborben).

* Äaftcl ©t. a^^urgau.

- CetUgl^aufen, %eUm, Äiften, aUe bei R3ifcl^0f^cU an ber %^uv,

Digitized by LjOOQ IC

V

6f

1423, 9l09. 25.

33ürgermetfter, Sßögte, 9lmmanncr, SR&ll^c unb 93ürgcr, reiche unb arme, bc« 1^1. 9lömif(J^ctt JRci^S ©tdbtc Soften^, SSbcrlingcn, Sinböw, Söangcn, Sftatolffgctt unb SBuc^orn einigen jlc^ wegen bc« 9Jiungi)erein6 ^, bcn bie §crrf^aft ju SBirtenkrg ate erfter, fo- bann bie giei(3^«|täbte Stoe, dtottoil, ©emünbe, Äem^jicn, ^fuöeU' borf, Äoupüren, 3fn^, ©iengen, Slulen al« jtDciter unb flefelbfi alö britter Sl^eil ber ftlBemen SKünjen l&alb eingegangen finb, alfo: 1) fllberne ?DWinjen gem&S beut aSereine auf ein Äorn gu ^>r&gen unb beffen Sal^re^frift einjul^alten. 2) Slllcn ®eu)inn unb ^d^abeU; ber biefeö 3Jlünjenj8 unb aSereinö l^alBer entfielet, tt)otten fte gerneinfam l^aben, fo bafe jeber ©tabt trifft „na^ angal, al8 ft) benn uad^ anjal antiget". 3) ,,SSBon man od^ »U gufe nutbürftig ift t)nb bebarff, bie münfe ge tjerlegenbe" na^ i^rer aöen ©l&ren unb tfluften, fo foÜ, Mod^t ©tabt unter il^nen „gut gii ber münfe ^nb bie mün^ ge tjerlegenbe i)ffgen)tnuet, f^e "oH alb lü^el", ba« allen gemeinfam fein, unb foHen biefer ©tabt bie anbern in re^ter ©t^ulbner unb ©filten SGßeife t)erbunben fein, fle ju lofen unb ju entfc^abigen o^ne.beren ©(ä^aben, jebe ©tabt nad^ il^rer 5lngal^I, jeboiä^ foÄ bie betr. ©tabt au(3^ na^ il^rcr 3ln}a]^l fold^en Äoften tragen l^elfen. 4) Äeine ©tabt unter il^nen barf irgenb gegen biefe Sefttmmungen fein unb l^anbeln; will aber eine w&^renb ber 3^*^ be« 3Rünät)erein^ ben ©ad^cn ni(j^t nad^fommen, fo f offen bie anbern mit fieib unb @ut gegen fle fein, bl8 ftc ben ©ac^en mit il&neu genugt^ut, Wie bie anbern ©t&bte. 5) 3ebe ©tabt l^at ben anbern bei ben ©ibcn, bie fle biefer ©ad^e wegen unb auf bie 3Riingbriefe gefd^woren l^aben, i)erf^)rod^en , bei bem SKüuibereine wdi^renb feiner S)auer ju bel^arren. 6) 2)tefen SJertrag l^ben fie, bie 6 ©täbte, gefd^toffen, „mon t)nberwilen bie fad^en, bie nlt mit gefd^rifft tonb »rlunbe beueftnot tjnb i)erfd^riben werben t, lil^teclid^ mit „bem" g^t l^in g&nb bnb öergeffen werbent"* ©eben 1423 beö ned^ften bonrftag« tjor ft Änbraß tag, beö 1^1. jwolffbotten.

^fi. Dr. a)ie eieöel ber 6 @täbte fel^len.

1430, guK 24.

gribrid^, t)on ®otte« ©naben 3lbt be« ©otteöl^aufe« in ber Sftid^enow, belel^nt ben erberu ^annfen ?Uhinfeer, Sürger ju aSber*

* a)erfelbe ijl wörtKd^ aBgebrucft, 3«tfd^t?ift 6, 274—285. «gL Stalin, SSßirt. ©efd^. IH, 784, Slnm. 2. ;.

5*

Digitized by VjOOQiC

68

liuftcn, alö Sträßcr jctnct cl^cUd^cu ©d^tocftcr, bcr cl^rfamcn gvau aSrfutta, SBaltiö aUc^nngcr« fct. t)on atatolffjctt e^cKc^cr SBirtljin, mit ben ©utcrn, bie bicfclbc t)on ii^rem flcn. ©l^cwannc ererbt l&at, namüc!^ mit bcm l^albcn ^ofe ju SSairminflen *, be« getaüit ber me^er t)Ott ^faffwifen* innl^aut, mit einem Äomjel^nten t)ff bem 2öt)tt^avb unb einem aEeingarten ju 2llenf<)ac^ ^ an bem SBttnbweg jn)ij(!^en ber asi^jcrren t)on (gnfjen unb Jpanfen am SDBeg*« SSBein- garten öelegen, mit einem ®ute gelegen in be^ 5Dorfe« 93ann ju Sertngen*, gen, Serci^tolfegut, ba« §ann« ©^erfeinfler, beif'Junge; baut, mit bem §albt^eil be« ^t^nttn ju atornang*, be« getaitit gel^ort an ft ©allen altar in ber obgenanten O^p. ®ekn an fl 3acob« abent, beö 1^1. jttjelfbotten 1430, ^g. Dr. S)ad Siegel fel^lt.

1434, ^pr, 27.

^ol^annö §u», S^orl^crr gu ft. Sßeter ge 9libcrjette^ in ber aii^enott), t)er!auft bem frommen ßunraten t)on aSlm^ um 20 Ä -^ gonft. 1 IE -si 6onft emiggelt au« unb t)on bem §olj, ba« i)or^ jeiten 9luberlin« iörüttel« ttjar, gen. ba« Sol^, baS bei 8 Sauc^ert mißt, unb au« 4 SJlannömab SGBiefen, alle« beifamen gelegen in 9llenf))a(i^er ' ßtter, tt)ot)on toeber ^iti^, no^ 3^^nten gel^t, ba« niemanben biöl^er tjerbunben ift, unb ba« an feine« §errtt t)on O\o unb be« ©effler« t)on Ott) ©fiter, oben an bie Sanbftrafee gen 6oflenfe, unten an ben @ce ftofet. J)er 3in« ift i&^rlid^ auf 9Äartinl faöig gen ßoften^ ober eine ajieile SBBeg« barum. ©eben am net^- ften jinftag md) fi Sß^ifl^i^ t^8 1^34.

^erg. Or. S)aS Siegel beä SCbt« d. Sfteidjenau fe§lt.

1437, 2)e3. 17.

Jpainric^^ t)on ©otte« ©naben SSifd^of gu ©often^, tjerfauft ben e^rfamen grauen, Sinnen ^©totJrumlinen, §anfen griburger«, SBr^bcn ©torfrumlinen, 6unrat SÖBintterberg«, unb aOBal^^urgcn ©todrumlinen, Sütjjfrib« ^on §off e^elid^en J^au«frauen, ^ä)Xot^

^ äöorMingen bei SflabolfSaett.

' ^faffroiefen Sd^.^%. (Sngen.

» 2ia«tS0a(5 bei ßonftat^.

* SBö^ringen unb SUWJmang bei Slabolfgaell.

« Uttterjea.

« ttuS bem Äonftanaer ^atriciergefdjled^t.

' a^ttenSbadJ 0ei (Eonftanj.

8 $einrid^ o. ipewen 1486—62.

Digitized by

Google

69

ftettt; mn 1000 fl, r^,, toomtt er bic ©c^itlb begal^Ue, bic fctn tti(!§jicr aSorfal^rc, Sifd^of iJribcrid^* fcL, gemacht l^at, mit ©on- fctt« bcr cl^mürbigcn, feiner Heben, anbdij^tigen, be« Stefano unb ea^)itefö feiner ®tift ju (Soften^, 50 fl. ri aW5«baren i&^rll(]^en 3inö au« allen ©efSlIen, bie il^m t)on feine« Jpofe« gu Soften^ Sttfigel fallen unb au« ben ©infunften au« ber ^fafp^cit unb ipriejterf(]^aft feine« 35i«t]^ume«, bie man nennt consolationes, fo- bann jiu« ben ©inlünften, bie man nennt primi fructus, gal^lbar in 4 9iatcn an ben 4 Sempert^aften, bie man nennt grontKiften, in Sonftanj ober t)ier SRelten SBeg« rinfl«um bat)on. SWitgütten: bie el^rfamen, frommen unb tieften ^llbred^t \)Ott ßanbenkrg *, fe§= l^aft ju ©anbegg ', Jpainricj^ x>on S:ettif ouen *, ©tabtammann gu Soften^, §einricl& ©d^iltar, ber elter, gunrat S^t^c^^önb, gen. diixVi, beibe ©ürgcr ge ©oftenfe, 9Jlanfe öon gioggtt)i(e^, gcfeffen ge ßafteln^ 5Diet^elm ©d^iltar, fefel^aft gu Äatl^cn^ornl (Seifet f(3^aft in ©oftenfe (in -gemö^nli^er §orm). ©eben 1437 an bem nadjften ginftag't)or ft. Sil^oma«, bc« % gtooipotten tag.

@g flegelten SBifd^of, Kapitel unb SJ^itgüIten. SQi^örtUd^ enthalten ift bie Ut:: !unbc im Steoerfe bet brei ©löubiöerinen, in bem fte ben aDßiberfauf auftdjem, öegcben an montag nod^ fi %f)oma^ tag. gür biefeD&en ftegelte ^an^ gri^ lurger. ^g. Dr. S)a0 ©iegel grü&tttöCK«.

1438, 16. ^n,

^inrid^; t)on ©otte« ©naben SBifcä^of gu (Soften^, Derfauft ben frommen unb tieften Raufen unb §ainri(^en i)on J^oborff * gu Otoelfingen ^, ©ebrübem, um 1700 ft. r^., tt)omit er eine ©d^ulb feine« ndcä^ften aSorfa^ren, Sifd^of« ^^rlbric^ fei., begal^lt l^at, mit ßonfen« ber toürbigen, feiner lieben, anb&^tigen, be« SDcc^ant« unb 6a<)itet« feiner ©tift gu Goftenfe, 85 ff. rl^. abt5«baren, idl^r* li^en 3iu« t)on unb ab allem SJlu^en be« S^flgel« feine« §ofe« gu (Soften^ unb v>on ben ©ef&Hen, bie i^m V)on.ben 5pra(aten, gjr&latinen unb ber 5prieftcrf^aft feine« a3i«t]§um« fallen, genannt

^ gnebrid^ v. QoUetn 1434—36. » an bet %'6^ (St. Söri«. « am ^l^rgauer Unterfeeufet.

S)ettiölJofett bei ^ijn ©t. ^IJutgau.

* Sftoöötpijl bei ^rbon.

« Äaftel bei ©onftanj im ^urgau. ' Äattenljom am bab. Unterfeeufer. 8 Seuborf. « »ulfinaen öea.-«. ©ngett.

Digitized by

Google

L

70

primi friictus, gal^lfear auf .^ilarii in ßoftenfe ober 4 ?iKclten Segs lingöum baijon. SÄrgcn: bic frommen unb i)eftcn, feine bc= foiibern, ^nitn greunbe nnb lieben, getreuen, Jpcrr Surd^art t)on §ßitbuTi^ S Stl^urung i)on ^oXttoilxt^, ber etter, §ann« t)on a3ob== m^n^ ber elter, SBill^elm ^on iJrlbin9en^ §ainri(j^ öon 3llnm= lang ^ ißoat ju Äa^ferftul ^, ©eifelfcj^aft gen ßoftenfe ober 4 3J?ei= len 3Bec^^ rinflSum baüon (in gett)5^nlici§er gorm). ©eben an bem n^ften bSnrftag nac!^ ft» ^^lar^en tag 1438.

®§ fießcltat SBifc^of, ©opitel unb S3üröett. @ntl^rtcn ifi bie Utfunbc im ^teuerfe feer ©(äaibigcr, in bem jte ben 2Biber!auf geftottm. ©eben an bcm t!ädf}ftcn füinftag t)or onfer lieben fröwen tag ber liedjtmeff 1438 (gebr. 1.). ^etfl. Dv. 3)ie ©iegel ber beiben (Slöubiöer feljlen.

1438 , 2)e|. 15. Slleicijenau^

§an^ 2;5ber, 2lmmann in ber 9lic!^cnon) belcnnt , bafe t)or il^n unb offen ijerbannen ©erid^t gelommen ber bcfcJ^eibene ^enni aSrieifef aus berfelben Oxo unb burd^ feinen erlaubten gürfprec^^en Een|art Stgglln öffnete, tt)ie er „gtt^a^erla^ finb l^ett^, beforgt^ er, fött er v>on tobeö tt)egen abgan, ba« benn ^rfal t>nh jtoaij^ trd{i)t tmb fin öerlaffenb gut alfo burc!^ fin erben t)fferftan m6(ä^* teil, ba^ nun ftner fei ju betrubnt)fi fomen mo^te, i)nb fö^« gu tjerfe^eub ^ctte er toitten, fm l^gent t)nb loarent gut, vooxan baö irdr, bi) finem leben g& Derfd)affent \)nb gu \)ermaci^ent, alfo ba^S bie fin mä) fmem tob in friben gefefet tourbent i)nb aigcnlii^ tu^fient, tüaS ^etlid^em werben fölte". Auf feine SSitten toirb „tjnger« njorfenlid^ ertailt, ba§ er ba« ungel^inbert tl^un unb f(%affen fönnc. ©eben an mentag i)or ft SL^oman« tag 1438.

^erg, Ot, 2)a§ ©iegel beS 3(mmannS jeigt 2 Qcfxeu^te 3fluber (?).

1454, Dft 36.

Ajainrid), \)on ©otteö ©naben 33if(J^of ju Goften^ unb SSer* föefer bcö ©tift« ju 6l^ure, t^dbigt gwifii^en bem e^rtoürbigen, feinem lieben §errn unb greunb, Jperrn S^^^^^nfen^, Slbt beö

* l^oni&urg Bei SlaboIfSjett. 2 ^allm^I ©t. 2loröau.

* ©obmmt.

* ©o^enfriebinöen hex SlabolfgjeK.

^ ^tünttaitö bei Sfleöenäberg (St. 3üritijf ^.

^ am 3i^ein 6t. Sforgau.

' So^anneg d. ©untoeil 1453-64 f. ©d^önJ&utl^ 1. c. Jjeo— 6J?.

t

Digitized by

Google

71

©otteS^oufeS in bcr 9?id)enott), unb bcn feinen cincr= unb ben t^x^ fümeii, hjciieii, feinen tcfonbem, gnten greunbcn, ben Bürger:» meiftern, Katzen unb SBütgevn gu gJfuHenborf unb SRatolffgclI anbcrfctt«, bte in ©treit ^lerat^en „)om ber gefd^id^t toegen, fo bann cttlid^ toou ^fuüenbetff tnb üi?n 3^^ <^^ jW^a^en Ined^ten in ber Dttc^enoTO getan ünb begangen ^anb, befel^att bie{elben in be« be* nantcn abbt ^o^annfen t)anfnu6 lommen jtnb", ba§ jie barüber t)or ben ©tdbteboten ber t)on SJlm unb i^rer Sereinigung SÄed&t nel^men foQen. ©eben an fi ©imon unb ft. S^ba« abenb, ber gwa^er fei. gtuoipotten 1454

^g. Dx. S)ie Siegel bed »ifd^ofd unb bed SlBid; bie ber beiben etäbte feljlen.

1456, SRärj 15.

§ainri(3ö, \)on ©otte« ©naben SSif^of gu Soften^ unb 95er= tt)efcr be« ©tift« gu 6&ure, einigt fic3§ mit bem ftrengen Jg)errn aSilgerin tjon §6tt)borff, SRitter, bem er t)or etwiebil 3eit mit gonfenö ber el^rtoürbigen, feiner lieben anbad^tigen unb getreuen, be« SDed^ant« unb Sa^jiteU feiner ©eftift gu Soften^, fein ©c^lofe unb ©tabt Zungen* mit geut unb ©ut, aud& aller Jperrticj^feit unb ©etDaltfame unb aller ^ui^^ixiz auf beffen Sebtog t)erfd^rieben •l^at, toieber mit ßonfen« be« gen. Sa^)itel« alfo: 1) §err Silgerin gibt 5lfingen, @c^lo§ unb ©tabt, mit aller ^«flß^ö^be bem S3t* f(3^ofe gururf unb entligt bie fieute be« ©ibe«, ben fie il^m ge= fd^iDOren, worauf biefe bem Sifd^ofc njieber f(]^n)oren follen. 2) 2)a le^terer bie 2lbl5fung«fummc ie^t nid^t tt)o^l berforgen fann, fo foll iperr Silgerin bie n&c!^ften 5 ^a^re atte Slufeung t)on ©tabt unb ©d^log Süngen an SBein, Äorn, ^fening, ©teuern, grebel, gdöen unb ©el&ffen f. tt). einncl^men; ber 2lmtmann, bem er beu ©ngug biefer SRufeungen überträgt, foll i^m fd^toörcn, fie il^m ol^ne Eintrag gu geben, bemfelben fott batjon aber fein ©olb gum borau« werben. 3) Jperr SBilgertn unb feine §au«frau follen ben l^tntem §of mit ber ©d^euer unb ^n^t^ixi^ l&aben. 4) fflcnn ber Sifiä^of in ben 5 ^al^ren mit ^errn SSilgerln ber SRufeung iregen nicjbt anber« gu beffen ©enügen ubereinlommt , fo mufe il^m ©(^to§ unb ©tabt SCungen 14 Stage nacfe feiner Slufforberung auf feine 8eben«geit lieber eingeräumt werben, mie er bi«l^er laut feiner Sriefe inge^abt l^at, unb mu§ ber 93if(J^of bie geute il^re« ©ibe« entlaffen, unb bemfelben fd^wören laffen. 5) ©efd^iel&t baö nid^t,

^ Giengen im Itlettgau.

Digitized by VjOOQiC

72

fo tnu| ber Sij(i^of, tt)ic er ciblid^ t)crf^)to(!^cn , bcmf elften allen ©d3aben erjefecn. ©eBen t)ff mentag nad^ bem fonntafl, fo mein in bcT l)L ordnen finget inbica, in ber t)aften 1456.

©a^ Dttöinal ftegelten ber ^ifd^of unb baS ßapitet. SUbimuö ber ©tabt malbstjtit für Siitter SSilgeri« t)on ©euborf 1471, fornftag nedjft nadj fi Sorgen tofl. (3lpi% 27.) ^erg. Dr. ^aS ©iegel ber ©tabt aOBalbSlJut befd^äbigt.

1456, 3uri 22. g^eid^Ott.

ll^Tfc|bc be« ©onrab grSucl, canonicus et custos ecciesie collegiatus Celle Batolffi, qui a reverendo patre, domino Jo- haooe abbate Augie Maioris, in carceribus fuit sub custodia. Testes: Caspar Netzer, decanus ruralis Augie Maiori§, Petrus Härder T rector ecciesie in Tutlingen, et Johannes Hägg, ca- pellanus ecciesie Constantiensis.

Igrtftrument beg 9btarS £eonarbu3 SBurg, clericus Constantiensis.

1457, mii^ 28.

§aijirid^ , \)on ©otte« ©naben S3ifd)of jC ©oftenfe , verlauft nm lOOO p, vi), bem el^rfamen, feinem lieben, befpnbem SffinnnetDalb §aibct ftctfeii jnSafel mitßonfen« ber e^rtpürbigen, feiner lieben anbad^tigen uiib flettenen , be« SDom))robftö SDed^antS unb 6a:pitete feiner ©tlft ge goftnt^, 50 ff. r^. ablösbaren, idl^rlid^en ^in« t)on bem ^n\xitl feine« .^ofeö je Soften^, i)on ben primi fructus, bie er crl^alt t)Ott bcn ^tcitaten, 5pr&latinen unb Äird^en feine« Siötl^um«, enblid^ toüu ber ©teuer, mld^e i^m bie gjrdlateu, ^ßralatiuen unb ^ßriefter feinet Siätl^um« jdftrlid^ geben, gen. bie eonfolacion, jal^lbar auf SDiQtie annunciacioniö ju Safel , SSürgen : bie n)ür:5 bigen, heften unb frommen §err §eriman i)on Sanbenberg*, S^djaii, §err §an« SirucJ^fafe t)on ©iefeenl^oucn, ©oml^err ju eo|'tcn(j, Sllbrec^t t)on Sanbenberg^ ju Äüffenberg^, 95run t)on Scttitüuen^ gen. SBunbrid^, §an« 9iud^, ßonrat ?IRuntbrat, ber Jünger, atte brei SSürger ju ßoftent, Jpanö ^cgge^in, 9Sogt ju JRaiferftöl, §an« Srenblin, »ogt je »ommgarten *, unb 6tau« Srenblin, ammann ju SKarftorff^ ©eifelf^aft gen SBafel (in gem. gönn), ©eben an mentag nad^ bnfer lieben frotocn tag ber

' (Et 3üric§.

* ^iiffmberg im Älettgou.

* SDettiß^ofen ©t. ^l^urgou.

* SBaumgarten bei griebrid^Sl^ofen, wirt.

* IJatfborf bei 3Äer0burg.

\ Digitized by VjOOQ IC

rwr

73

t)crlunbung, gen. je latin annunciaclonl« 9Raric, bcr toa« bcr 28. tag bc« manofc tncr^cn 1457.

®§ ftegelten »iWof , ©apitcl tmb »ilrfien. ©nü^alten ift bic Urfunbe Im Sleoerfe, in bem $aibcll&etf ben SBibertauf an gWd^ 2:«öc gepattet. ^ßftö. Dr. ^aS eieael $aibe(&ed(d fe^

146Ö, 3Ha\ 16. SBien.

§ribcri(]^; t)Ott ©ottc« ©nabcn »iJmlfc^ct Äaifct k bcflcl^lt, bcm cl^würbtgcn ^cinri^en, S3if doofen gii Soften^, feinem gürftcn unb lieben onbäd^tigen [auf bie Älage feine« unb be« SÄel^« Heben, getreuen SSilgrin« t)on §euborf, SRitter«, ba§ i^m trofe ber ®erf(3^reibung be« SBifd^ofö unb ßa^itel« ju (Soften^, bie fie gegeben, atö er bem erftem bie ftatt Jungen ,,etttid^e far innju* l^aben eingegeben l^ab", bie jal^rlid^en Slufeungen bicfer ©tabt t)on bereu Amtmann nid^t gereicä^t tDerben , unb bafe il^m jubem bcr aSifd^of feine ^iu\t unb ©itten in ben J)5rfern a3crtt)i[[en, Sang^ toiffen unb 2:ad^ffcn * in Haftung unb aSerbot gelegt l^abc] gen. Älager bie betr. SHufeungen rei(j&en gu laffen, bie gen. 3'^?^ f^^i JU geben unb fdmmtli(j^en baburii^ entftanbenen ©(3^aben ju erfefeen binnen 14 Sagen nac^ (5m:pfang biefe« SBefel^W; ober auf ben 45. S;ag nac^ 2lu6gang bicfer 14 S;age in ^erfon ober burcj^ einen DoHmad^tigen Slntoatt gu einem ©erid^tötag in bicfer ©acü^e Dor il&m, oem Äaifer, ober n)em er biefelbc übertragen tt)irb, ba^in, U)o er bann im SRcld^c fein voixh, gu erfd^einen. ©eben gu SBienn am 16. tag beö monab« mat) 1460 k.

Pap. cop. coaeva. fß^L 1456, äRär^ 15.

1460, ^uö. 16.

Urfel^bc J£)ainric!^ f&tdt^ Don ©cl^auffl^ufen. SDerfelbe l^at §annfen ®^gem t)on SJlüblingen * mit anbern §clfern bedfelbcn etlid^en ber furfid&tigen, tielroeifen a3ürgermeifter unb SRatl^ ber ©tabt Sftfiremberg, feiner gndbigen §enen, a3ürgern ,;ettlid^ ir fouffmann^ fd^aft; ]&abe i)nb gute" unben^a^rt unb uncrfolgt aße« Sfied^ten« auf bem freien aSobenfero , tt?&]^rcnb er ber fürfid^tigcn , u?cifen a3ürgcr= meifter unb tftcd^ ber ©tabt aSberlingen, feiner gndbigen Jperrn, gefd^morner Änc^t gctocfcn, ncl^mcn unb miber dit6)t unb bie I5n. ^Reformation i>ff Äargegf ^ Raufen Dd^ffner«, beS alt, ©d^lofe föl^ren l^clfcn. SBürgermeifter unb SÄat^ ber ©tabt gu aSberlingen

* Ul^icfen, Sangwiefen, ^ad^fen im (S.U Söri# unweit beS S'l^einfaKS. » SUeblingen, wirt. Slmtöftobt.

3 Äuine am UeberUngetfee.

Digitized by

Google #■'

; l^abctt aber al6 Stebl^aber geredeter ©ittgc ju ilncn unb bcr gen,

;; Äauf mannjci^aft , fo t)iel bcr uni)errucft noc^ ijorl^anbcn, öegriffctt,

1 . fte in bcö l^L 3ficit^« ©efdngniß gebrcu^&t unb fic bcn gen. Ferren

|v,- . t)on 5Jlürembcr8 in i^rcr ©tabt gu Siecht geftcttt 3)afclbft l^abcn

§ bic t)on Sßürcmbcrg ju li^ncn allen unb befonberß ju il^m al« ju

1^: ' ©trafeenrdubern gcKagt unb ibnen nac^^ Selb unb Seben red^ttic^

p naci&gefo(gt ©ie jinb aber auf Sitten ber fürjicS^tigcn , weifen > ge-

p meinen SReii^öftabte bcr SScreinigung am Sobenfen? begnabigt unb

i^re« ©cfdngniffeö ol^nc Seibeöftrafc lebig gcgdfelt toorben. 6r

,- fd&tt)5rt be«]^alb, fold^cö ©efangnig ni(^t ju rad^en an gc-

melbtcU; feinen J^errn öon SSberlingen, il^rer ©tabt unb @omun,

unb an einem bcr il^rigen, no(3^ auä) an ben tDOJ^tgebornen Orafen

Sol^anfcn unb §ainric^en t)on Sengen, feinen gndbigen §errn,

^ ober einem ber il^xigcn „ton bej tcegcn alj ön« ir gndb mit fam^)t

ber l^abc rc(3^t burc^ gebottc tjnfcr« attergndbigften l^errcn, beg

SHomtfci^ett Äaifcri^, in tjandfnüffe t)crbotten t)nb v>erle^t l^dt". ^u

- / ©etod^ren fc^t er §aim ©d^inbern, ^annfen Sßetfen, feinen lieben

aSruber, as*tri(j^en t)on ^6), SRid^ter, §ainricl^en ©d^er^inger,

engeC^art gür im 2lr8,. §ann« §agmann, ©tabtfned^t, ^annfen

' ©cr^art, ^annfen ©d^ott, ^^nftmeifter, alle SSürger gu ©d&dff=

5^ ^u\m, unb §ainrid^ ©))ie§ Don Steifen *, feine guten greunbe unb

©önncr. ©eben pft famftag nad^ \)nfer lieben fron)en tag mitten

I ; ougften 146a

' ^ ^crg. Dr. SHe ©icöcl bc§ frommen, weifen gunlerS (Sonroten Sled^ppisen

"v ' (für §ainric§ See«), aSlrtd^S Don Sld^, ©aini ©d^inberä, ©läwin'ö von ®ic§,

^X' UttterburöermeifterS, unb ^onnä SS'lrid^en D'nmng, ben man nennt gmitaler,

"~ j -^ beä Slatp ju ©d^auffi^ufen (für bie SSürgen) f eitlen.

^J^ 1461, 2luö. 9.

'g:;^ Urfel^bc be3 ^'^^^^i^^^ §afner tjon Salingen*, bcrgelt 8eut=

% ))riefter gu ft. S^^an« ^ in ber 3flic^cnott) , ber um etlid^er feiner

^^^ Serianblungen xoxUm in ba6 ©efdngni^ be« l^od^mürbtgcn gürften

I I; unb §errn, 2tbt 'Sodann« beö ©otteöi^aufc« in ber SRid^enonj, ge-

yi> ' lommcn ifi. 3" ©ewdl^rcn fe^t er bie erbern gribrid^ Srenborff,

Jpannfen Süli, ben iüngem, t)on Cn> unb §ainrid^en ^fifter t)on

2:obel, ©eben t)f fi Saurenclen aben beS l^L martcrer^ 1461.

^Ö- C)r. S)ie ©iegel ber njol^löclel^rten unb el^rfamen §erm So^o'mefen §arfci^, in fibcn fr^cn fünften baccalorp, ©^orl^crrn ju p. Serßen, unb SJC&redJten ©uter, ©^orl^errn au ft. Soljannä m ber Slidjienon). Bcibc Siegel befc^öbigi

' Ul^ioiefen ©t. Sürid^»

2 Sol^ßttöen, Wirt, ^[mtsftabt.

« abßeBroi^en 1812 j. SWarmor 1. c. 13.

m§\:^-.

Digitized by

Google

_*Ä'V

75 1461, Dct. 13.

Silgr^ öon $6borff, SRittcr, nial^nt ben d^mürbißen §errn SWbrcci^t SSIarcr, 2)om]^erm bcr mercm ©cjiift gu Soften^, ber f\^ für bell l^oc^wfirbiflcn gürften §crm ^ainriiä^, SBifc^of ju Soflcnfe, tDegcn bc« auf ®t. ^o^an^ lajj f&Higcn 3infc« t)on 240 fl. t)crbürflt l^at , guui einlafjcr gen ©oftenfe In ba« SEBlrtl^ö^au« gum flcltt)cn f(!§aff, ba i^m ber 3^«'^ t^^t me^rfaiä^cr ajial^nunfl unb t)Ott ii^m geroäl^rtcn 2luff(j^ube« nid^t bcgal^tt werbe, ©eben »ff jinftag Dor ft. ©aCen tag im Lxi iar.

^. (Soncept Otig. äSgl. 1456, 3R&r} 15.

1463, aRärg 16. ^d^fgaeO.

SBurd^art, i)on ©otte« ©naben 8if(^of gu Sopenfe, lefl^t 3Kar(! ©(^cnfcn öon ajiamcr^l^oucn* fotgenbe t)on feinem ©tiftc gu Selben ge^enben ©üter: bie iBaumgarten, ^cfcr, Sffiiejen unb ben SGBeingarten, atte« an ber Surgl^alben gelegen gu O'tUf laufen *, ben SBeingartcn, gen. n)ingar^]^alben oB lern %tUi^ gelegen, unb bie brei Jpöfe gu Dnla^ufen unb alle grauen unb SRinner, toU bie genannt Pub. ©eben ju Sifc!^offgett uff mitH)Oc!^en i)or letare 1463.

?erö. Ojrig. «öl. 1423, Sl^g. 17

1470, gott. 19.

Quittung t)on »ürgenneiftet unb 8*at^ bcr ©tabt ©ij^aff^ufen über 20 f[., mit benen 3«>* ©^Jigelberg, i^r 9lat^«freunb, Don aSurgll^art gja^er, au(^ 9latl^«freunb unb Pfleger ber armen ©ied^en in i^rem ©))ital, 1 ff. i&l^rttcä^ett 3^« abgel3«t l^at, ber an ben Sifc!^ ber @ie(]^cn au« ©^iegclberg« §au«, Jpof unb Jpof* ftatt; am 9iinbermar!t an be« ©trauter« §au« gelegen, gegangen Ijl. ©eben Dff fritag t)or ft «ngnefen tag 1470.

!Per0. O«. Siegel fe^tt.

1471, 2)ej. 6. »oben.

Äarle, Don ©otteö ©naben ÜJlarfgraf gu ffiaben k. unb ©raf gu ©^>an^iw, mclbet feinem lieben, getreuen »ilgrim Don JpotO' borff, 9iitter, bag er auf baö ©(^^reiben bc« cl^noürbigen in ©ott aSater«, feine« lieben .^erm unb ^eunb«, be« JBifcJ^of« Don So- ften^, ben britten 9ie^t«tag, wl(fym er gkDifc^en bemfelbea unb

^ 3Rammert81Jofcn bei aCtfton.

» ötCiSl^aufen unb %eUen bei aSifd^ofSjea im ^^l^ttraott.

Digitized by

Google

76

i^m, aSitftrim aU laif. ©ommiffaTi) t)jf merttag nac^ fi ßucien tag iied^ftfunfftig (S)cj, 16.) ^cr gen Sabett ienannt l^abc, t)Ott ©ut lid^fcit nocgen, bie bcr 33tf(j^of in feinem ©einreiben fu(3^e^ auf luettlag ju tagj^t nai^ bem fontag tnuocauit f(j^ietft!unfftig il7» gebr. 1472) erftretfe. ©eben ju SBaben ^f fritag naci^ jt. 3ln= brcß^ beö 1^1. gtt)oIffbottcn abcnt, anno K Lxxi*

^p. Dt. ^a3 Siegel ol&gef aQen. SSgl. 1456, afldt) 15.

1474, San. 22.

^ol^anniJ ©anageti, Seigrer bcibcr SReci^tcn, ©oml^ert ju So- ftennfe unb SSafcl, wirb aiiftatt itjeilanb be« cl^rwürbigen ^evrn, %{bxt6)t aStaureriS feL, ©oml^errn ju ßoftennfe, bcr fl(j^ gegen bcu cteln, ftrengeu §errn SSitgrim öon j£)ett)borff, SRitter, um 240 fl. ja^vU^en ^inS unb 4800 f[. ^au^jtgut für bie Stift ju Softennfe Dk^rbürgt l^at, auf Sitten bei8 I)oc^tt)ürbigen gürften unb §crrn, §errn §ermani5*; SSifd^f« ju ©oftenn^, feine« gnabigen ^crrn, i^ürge gegen gen. \)on ^emborff. ®^im t)ff fambftag nacS^ ft 5Igne= Icntag 1474.

^etg. Dr. ®aS Siegel ©attagetä (DerborBw). SSgl. 1456, aWärj 15.

1474, San. 22.

Philippus, miseratione divina episcopus Portuensis, ven^ rabili in Christo patri et dei gratia episcopo Constantiensi vcl eius vicario in spiritualibus: cum oblata petitio om- nium hominum utriusque sexus p^rrochialis ecclesie de Hag- iiow *, Const. diöcesis, contineat, quod ipsi regionem frigidam inhabitant, ubi oleum olivarum minime crescit ac hoc oleum absque incomraoditate haberi aliunde nequit et ipsi pro majori parte sunt laboratores pauperes, qui hoc oleum emere ne- queant et, licet aliqui sint habundantes et divites, tamen prop- ter non usum oleum pluribus ex eis in nauseam convertitur, et cum plurimi, qui in dicta diöcesi habitant ex speciali li- centia sedis apostolice, temporis quadragesimalibus ac aliis diebus jejunialibus butiro et aliis lacticiniis uti possint et cum ipsi, praesertim pauperes, absque sedis apostolice dispensatione a pluribus retroactis temporibus et annis effluxis usque in hodiemum diem continuando huiusmodi lacticiniis utantur,

^ ^ermann t). SanbenBero, 93ifd^. 1466—74. 2 ^ognau 83e5.=2l. UebcrUngen.

Digitized by

Google

•■TV*.'

77

attendeqi^ qnod necessitas non est sub lege, auctoritate do- minipape, cuius penitentiarie curam gerit, et de eius speciali mandato committit, utveris existentibus premissis, super qui- btts conscientiam episcopi velvicarii onerat, ipsos exponentes ab excessibus huiusmodi absolvat et injuncta inde eorum cuilibet pro culpa penitentia salutari eosdem dispenset, quod diebus quadragesimalibus ac aliis diebus jejunialibus butiro, pauperes autem et debiles et infirmi lacticiniis , dempto caseo, frui valeant. Datum Rome apud st. Petrum sub sigillo officii penitentiarie idos januarii, pontif. domini Sixti pape IV anno quarto.

$erg. Or. ^aS Siegel fe|(i

1478, Oft. 18.

Jpann« SRa^inger, aSurßcr ju ©tcdbont, rctjcrPrt, bafe i^m bcr cl^rnjürbig ^ert as^'triij^ ©ct)cttdE, gJrobft bc« ©otteßl^aufc« gu ©ti^^ncn*, ju red^tcm (StMcl^cu flclicl^ctt ^abc be« ®ottc«l^aufeö aCBcingartcn ge 86H* ßckgen, bcr an bic ©äffen unb \>ff bcn aio- bcr an \t. gjctcr« ®ut ftöfet, 2 ^tfer an bcr Sug, einen in JRin^ nenftatn an bem ©übel Slülcner (sie) unb gu §crenf^tt)^tcr Sder, SGBiefen; §olj unb gelb, ferner einen neunten Z^tii ^Ig in bem ?iJlälmar. ©r mu6 bem ©otte^l^aufc bat>on einen SDrittl^eit bc« 2Bein« in bem obgen. Steingarten gu §crbftgcit ober beffen Soten in fein SBcinfafe geben, er mu§ in biefen aSBeingarten alle ^a^xt ful^ren fed^ö j^arren mit bum unb baß ©otteö^au« brei Äarren mit butt)e, aud^ mufe ii^m boßfetbe jÄ^rlii!^ ben britten Pfenning SGBimlerlol^n geben; l^&lt er bic ©üter nic^t in recj^tem SauC; fo lann baSfetbe fie il^m tpiebcr nel^men. ©eben bff ft. Sucoö, bc« 1^1 eioangeliftcn tag 1478.

^erg. JDt. 2)aS ©iegel $anfen SWeningerg, ^mmanng ju ©tetf^otn fe^lt.

1483, ^ptil 24.

Otto, i)on ©Ölte« ©naben ©Ifiä^of gu ßoftennfe, 5Dombe(!^ant unb ea^)itel bafelbft al« §au^)tft^ulbner unb ?lbt ^o« unb 6on^ t)ettt gu ©tain*; ©raf Solenn« Sßctter t>f>n SWofa^S §err gu aSelmunb ^ unb SSlric^ 9Runti)rat gu ©anbegl ^ ate 9Ritf(^ulbncr,

^ ©d^ienen Bei StoboIfSjell. ^ Äöd^li bei Söeinfelben?

©tein am ^exn ©t. ©d^aff Raufen, Soä Ätumm 2ll&t l^ter 1460—90.

3tt ©tauBünbten.

5 9ltn ^l^urgauer Untetfeeufct. *

Digitized by

Google

78

»erlaufen ben ptengen, frommen nnb tieften, ^xm0Cin9 är« tiolten, ^tmt ^annffllrld^en, ielbc 9Wtter, unb ^ann« {Rßbolff, ben ©egeffem; ©ebrübem t)on SRcaingen *, 200 ft. r^. aM5«barett i&l^rü^ett 3in« t)on nnb ab atten atenten n. f. »>• ^on 9Jicrf<)urg, ©tabt unb ©d^tog, gal^lbar auf ©corßl in 9Reaingen ober 43Reitcn ringsum ba^on, um 4000 ft. r^. ©eben t)ff bonnftag m<ii ft. ©er^ gen, be« 1^1. ritter« t)nb martrer« tag 1483.

^g. Or. ^ie Siegel ber Lavapi- um» äRüfd^uIbnec fel^len.

1491, Xn- 28.

^torin unb ßonbent be« ©otteöl^aufe« fr JSatl^rinert tat t)ttbcr ©icffenl^ouen \)erlaufen an iü^oman SEß^fen t)on Sitcteftä^ingen * SRargrctl^en SBÖt^fln, beffen loci^ter, il^rc fieibetgene, um 18 fl. Q^Un t)ff frttag t)or bem 1^1 lo^ned^ttag 1493*

$er0. Or. etegel fel^tt.

Dr. g. SBaumann.

Uvtun^mhtUfy ber Settif(^orbeitd'6:oitimeitbe SBeuggeit«

Scuggen toar eine ber gal^trcid^en Sommenben bcr SDeutfc^orben«- aSaHei eifag^Surgunb, xod<fyz au^er^alb ber ©renjen be« ©ebieteö faQen, \>m weitem bie SBaöei il^ren SRamen crl&ielt. Unter ben Drben«]^ufem im SBrelögau unb in ©^toaben war Seuggen ba« aitefte.

3)a« Urlunbenarc!^iö ber Sommenbe 93euggen fd^eint mit bem Uebergang ber §errfd&aft an ba« ©roBI)eriogtl^um Saben in feinem motten bamaligen Seftanbe übergeben toorben gu fein. S)ie meiften ber in ben Stieren SRepertorien t)ergeiti^neten Urftinben finb im Original im ©rofel^. ©encratfianbeöariJ^it) t)or]^anben. ®a« neuerbing« angefertigte SRepcrtorium ^at 728 SWummern. 9Wit wenigen Slu^nal^men finb bie im Original \)orl^anbenen Urlunben bi« gegen ba« ©nbe be« 16. S^^rl^unbert« aud^ in ba« mit großer Sorgfalt angelegte unb gefül^rte ©o^>ialbud^, ba« fogenannte fd^marge f&ud), eingetrogen worbcn. 2)er Urfunben, bie nur im ®o<)ialbu^ flehen, niij^t aber im Original flc!^ borflnben, finb

* 3w «orgau.

» ^ieht]6)in^tn «ej.=^. 2)onauefdJinöen.

Digitized by

Google

79

fttüa 200, ?(u(\eleijt ift bag ^d^warje SBitd^*, tt)ic fc^clnt, in bm Jüt^tEn 1404—1408, 2)ic Slbjij^rift ruirt n^t \>on einer §Qnb ; büd) ftainmt bie ^aiH)tarbeit i)Ott einem unb bemfelben 'Sib- fc^reibEr, g^ie ?lb((^rift ift correct unb fcä^on. ©d^led^t unb feister* feaft fmb nur bie auf bni erften SSlittern entl^altenen Urtunben öbflcfci^riebeiT. Einige mm^t 9lummern finben jid^ f^jater iDieber- I)ott; o6 hjcflcn ber gel}terl^aftl9leit bcr erften 6opie, ober auö a3erfe[)eu, ift ni(l?t ju entfc^eiben. 3)a« f(3^n)arge S3u(j^ tt)urbe nic^t regctmäpfl füTtgefüt)tt. SDie eiutrdge naij^ 1408 ttjerben immer f!paTU(^er; bie meiften ftammen no(^ au^ ben jwangiger unb bann ttjiebcr am ben fe(^jifler ^al^ren be« 15. 3<^]&ri^unberW ; ber le^te eintrug (%qI 43) batirt ton 1483.

9luffcille!ib bürftig ift baS an ba« ®ro§]^. ®encrat2anbe«ar^it) gefommene ^Itenmatcrial (161 gaögilct in 25 ©on^oluten). aSiele« ba^on ift erft im* Saufe ber mit SDBürttemberg im @ange bcjtnbliti^en ej:trabition«arbcitcn in unfcren Seflfe übergegangen; finb bie« bie ba« Drben«l&au« SBeuggen betreff enben ©^)ccial' aften t)on Slltdl^auf en , befanntli(]^ bem ©ifee be« Sanblomt^ur«. ©in großer Sü)zxl ber eigentlid^en Seuggener Sllten mag in ben t^ielfaij^en \ä)mxtn .ßäm^)fen, bie fid^ bom brei^igjd^rigen Äriegc an bi« in ben aSeginn unfere« ^i^^^^^^^^^W am Cberrbein abfpielten, ju ©runbe gegangen fein. S3ie »id^tigften Urhinben unb 2llten ippcgten wol^l beim SRal^en ber ©cfal^r geflüd^tet ju »erben. 95on einer fotcä^en glü(]^tttng be« Seuggener Slr^i^eö geben bie Sitten* naü) tl^eitweifen 2luff^lu§. ®lei(^ bei SSeginn be« franjöfifd^en Kriege« im gru^ial)r 1792 ^atte ber Sanblomtbur »ieuttner \>, SGßett gu Slltöl^aufen bie nötl^igen t)orberettenben ©c!^ritte gur ^u(]^tung ber jtoftbarleiten unb ber ^x^x^ot au« feinen am meiften bebroi^ten Drbend^dufem (nad^ ÄreujUngen , 2lrbon etc.) getroffen. aSon greiburg unb Seuggen toar baö SGBertl^bolIfte einfltociten n(k6) ber 3Jiainau gcbraiJ^t tootben. @))ater im Saufe be« 3<^^re« 1796; ber 3eitpun!t ift au« ben äfften nicl^t genau feftgufteaen l^ielt mau bie aWainau ni^t mel^r für fliä^er genug, unb fo würben bie bort bcponirten Äiften ber beibcn ©ommenben greiburg unb Seuggcn fn ba« Crben«l^au« ju ^üitixä), Äant Sugem, ge^ flü(ä^tet. aSon ba an blieb ba« gepdjtete ®ut borl, ol^ne bafe man

* 280 m, unb 14 m, Sleöiftcr, goUo, in §ola unb örauncS Sebcr fle= buttben. SRr. 119 unferet 6opidbüci^cr-©ammlunö.

« 2C!tm, ^^um^i Strd^iofaci^e. ©ono. 6 Nr. 18. 3Ratnau, «Ücn, JltdJlD- fad^e ©ont). 5 Nr. 16 »•

Digitized by

Google

80

^Iiiftölt traf, tt)iebcr abl^oTcn ju laffcn. S5cr »ctttxlter bcö Drbciidl^aufc« gu ^t^Hr^, 5yiamcn« SSßiclcr, l^attc im ^a^re 1797 batan gemannt, cAtx o^nc bafe man für gut fanb, feinem SKat^c ju folgen. Snjtolfc^en l^atte bie 3ftet)oIution aud^ in bcr Sdjmeig mel^r unb mel^r um \i^ gegriffen, unb att gegen ©nbc beö 3^^re« 1797 \)om Sanblomt^ur bie SGBeifung an bcn ^ex^ n}altet in §ifelir(]^ lam, ba« (Sigcntl^um ber Reiben ©owmenben triebet jurüdfgufd^idcn , ba xoax gu j^)at S)ie®emeittbe in ^x^- tiic| bulbete niiä^t, ba§ ba« ©eringfte au« bem $aufe fort^ ciL^)c6af[t toerbe. €elbft bie ©emül^ungen be« fd^n>eigerif(]^en ßanbeö^ l^ütiiptmannö, ben fieuten begreiflic!^ gu ma^en, ba§ jid^ nic^t um (Hgentl^uttv ber ^ommenbe ^Ifefir^ J^anble, tparen tergeili^. S)ie KuttDort ber 33auern lautete runbtDeg: toir laffen ni^t« l^intocg» (?ine 3cit lang tourbe fogar eine ^a<i)t gur aSerl^inberung ber SSegftj^affung aufgeftellt SDie JBeri^te "beö SBermalterö unb feiner grau benn ber arme SRann tt)ar einmal t)or Äummcr unb Stugft auger ©tanbe, felbj! gu f^rcibeu'— jtnb nid^t o^ne 3«' terüffe, Wlan l^ielt fd^liefelli^ für notl&ig, bie bi^)lomatif(J^e ^n^ tea^entlou ber \)orberöfterreid)if(ä^eu 3fiegicrung angurufen. S)ie all= geuieine ©aci^lage war aber uid^t günftig. (S« beftanb Icln regel= ledjtet biiplomatifd^er SSerfei^r mit ber ©^n)elg. S)ie $roV)incial= veflicmng gu Äonftang, bei ber ber Äomtl&ur ber SKainau im ^luftrag be« 8anbfomtl^uri8 t)ertraulid^ anfragte, berief fic^ auf l)6|ere Söeifung. mau 4oQe fic^ mit ber ®c]^n)eig in gar leine (SoTtefponbeng elnlaffen. ©lütflid^er war ber Äomtl^ur Jpornfteln äu Jrciburg bei bem bortigen 9^egierung«^5pr&fibium felbft. Siefe« Iie(3 fld^ bereit flnben, bie Slngelegenl^eit bem belannten öftere reid^ifc^en ©efanbten beim SRaftatter grieben«D)ngrc§, bem ©rafcn Se^ibad^, t)orgutragen. (g« »urbe bei i^m angefragt, oi& er tii^t für t^unlld^ l^alte, ba§ ber gu SBerfel^ung ber ©efanbtfd^aft«^ f^ejt^äfte in 93afel befinblic^c 3ftegierung«rat]^ J). ©teinl^err beauf- trac^t tt)erbe, ^6) bei ber betreffenben fc3^n)eigerifc^en SBel^örbe um bie §erau«gabe ber Slften gu ^ertoenben. ®raf Sel^rbad^ gab benn aud) bem §errn t). ©tein^err unt)ergügli(^ SGBeifung. ©r i)erfprac!^ fid) aber tpenig ©tfolg t)on beffen ©(i^ritten. SDa« 3w^*^<^Wen beö geflfii^teten ®ute« in ^ifetird^ fei gtoar eine jo unerlaubte 3ubrtnglid^Ieit , baß in einem gehörig unb n)o]^l organiftrten ©taate ebenfo gu^jerlafflge al« fc^leunige Slbl^ilfe gu l^offen w&re. ©aß fei aber in ber ©(ä^toeig über^au^)t nici^t, biel weniger aber \)OTaii^fid^tli(i^ In bem neu aeirten ,Ranton ber gall, gu bem

Digitized by

Google

81

§i|Eiri3§ fleljörc, Sluc^ matigfe bem §erm Xi. ©tetnl^crr bie ju einer otbentlMjen ©efc^aftsjii^ning flcl^örtgc SBeßlaubtaung. Gfi fei il^TtT, bem ®i\ifcn Sel^rbad^, alfo nii^W anbercö übrig geblieben; bet eigenen ©(nfid^t unb ^tugl^cit be« Jperrn i). ©tein^crr gu Mbertaffen , tDctdjc ättt üöu Einleitung er am bienlici^ften er« aä)kf um feinen ^^i'td mo immer m5glid& jit crreid^en, §err 1). Steinf^ert fanb äundd)ft am ratl)famften, ba^ bie Beiben t^ommenben betaiHirte amtüd^e Setjeld^uiffe über ben Snl^lt ber geborgenen ISiftea s^orlegen, biefe bei ber öfterreic^if^en ®efanbt= fd^aft legaüfiren laffen, bed SBBelteren aber bie SSermittlung ber fran^^öfifc^en ©cfanbtfd^aft in ?lnf^)ru(S^ ncl^men, ba bie freien Slemter, ju benen $ifeftr(j^ geprte, in frangSfifti^er ®ett)a(t feien. S)amit f (fliegen biefe Sitten, ol^ne über ben Slu^gang ber Sin* gelegen^eit Sluffd^tufe ju geben. ©8 f(j^eint, bafe bie Sommenben im Saufe be« 3^$re« 1798 in ben SOBieberbefife i^reö Eigent^um« gelangten. ^m Oftober 1798 ttjurbeu t)on SSeuggen au6 einige jliften mit 2)ocumentcu nad§ ber Wainau geftüd&tet, unb fie blieben bort biiS gum Oftober 1801.

ift oben em?dl&nt toorben, bafe imex Mterc SRe^^ertorien über baiS SScuggener Slrti^it) im 33efi^e be« ©cneral-fianbegard^it)« fld^ befinben. Seibc ftammen au« bem t)origen Si^^rl^unbert, ba« eine um 1720 angelegt , mit fp&tercn Sftad^trägen ; ba« Jüngere, nacb bem 3Kufter be« alteren, aber nid^t al« blo§e SReinfd^rift beffclben angefertigt, ber gleiten §dlfte be« 18. ^ci^tl^unbert« an- gel^örig (ber lefete Eintrag ift t)on 1791).

9flur tt)enige Urfunbeu flnb bil Jefet au« unferer ©ection SBcuggen veröffentlicht njorben; einige in biefer 3^'*^^^^!^ i^^^ Äaiferurfunben in ©ö^mer« acta imp. selecta u. f. \o. ©ie be- treffenben 9ia(]^toeifungen foüen unten jetDetl« gegeben n^erben. Ungutertäfeig finb bie ^iegefteu bei Trouillat-Vautrey EvScW de Bäle V, 679 ff.

fann l^ier nld^t unfere Slufgabe fein, auc!^ nur eine furge ©figje ber @t]ä)\6)U SSeuggcn^« gu geben, einen püd^tijjen 2lbriß finbet man außer bei Äolb (I, 109) in SSabcr^« ©abenia CJieue gofge) I, 131—140. Sffienn au(^ an S3aber'« Öemerfung (®. 135) etn?a« SGBa^re« ift, bai^ bie ©ci^riften be« 35euggener 2lr^it)e« bcinal^e nur bon ©tratigfeiten mit Untert^anen unb 9lad^barn, t)on .fflefi^* unb SBirt^fc^aftfac^en fpreij&en, fo finbet \i^ bod^ 3Jian^erlei barunter, toa« für bie ©efc^iij^te ber ©egenb \>ox[ ©elang ift. 5Ri(j^t ol^ne Scbeutung für bie dltefte ©efc^ic^te

Seitfc^. XXVIII. 6 rniV-irrT^

Digitized by VjOOQIC

82 *

bcö ©cutfd^orben« im (Slfafe jinb bic crftcn bcr unten tnitflctl^ciltett Urfunbcn. ein n\(i)t fon)ol)l für bic ©efd^id^te bcd Orbenöl^aufc« ffieiu^ficn fclbft, al« für bic be« inneren 8cBen« im Orbcn im 5ilII{5i meinen, intercffanter Seitra^^, auö bem 16. ^^l&rl^nnbert, bcr im 27. »anbc bie[er 3eitj(i^rift (©. 344—382) t>er6ffcnttic!^t iimTbe, ift ben Slften bcr @ectlon Beuggen entnommeit S5on gr&Bcrem SBcrtl^c finb unter Stnberem aud^ bie noä^ über bic ©djtcffate aScuggen'g n^d^rcnb beö SOJäl^rigen Äriegeö \)or^anbenen giufjeic^nungen. 33cr Äomtl^ur §einrid^ Sci^cnl t)on Äaftett mufetc inel)teuc 3al)re fern v>on feiner ßommenbc t)erlebcn.

a^euggen toax njicberl^ott bcr ®i^ bc8 Sanbfomtl^ur«. Slud^ eine OTbenöblbliotl^cI würbe im 14. ^ct^^^unbcrt in Seuggcn an« flctei^t (3eitfc]^r. S, 308 f.). SBa« au8 il^r geworben ift, l&fet flc^ nidit fagen. S)ic SJcrmut^ung 3Jione*«, ba§ ftc. nad^ S3afel in ba6 boTtige Örbenöl^au«, unb Don ba an bie Unii)erfitdt«5©iMiot]^cI, lam, fd)eint auf 3Wi§öcrft&nbni6 gu Bcrul^cn. ^laä) ben 3"i)cntaren, ttjcl^e ben SSifitationöbcrici^ten au3 bem 18. gal^rl^unbcrt bei* gegctcit flnb, bcfajj Seuggen bamaW immcrl^in nod^ eine anfcl^n-

mt sibnot^cf.

ed&lo^ aSeuggen, in ben ^al^rcn 1814—16 in ein groge« Süjarct^ tjcrnjanbeft, im Sal)xz 1819 toon bcr babif(j^en SRegicrung an Eine aSaöter ©efeUfc^aft jur ©iurtd^tung einer Äinberrettung«- unb Sd^uUel^rerbilbungfi^Slnftalt i)ad^ttt)eife fiberlaffen, ift nod^ rd(^ au Ueberreften auö alter 3^^^, an Snfd^rtftcn, an ®rab^ benfmdlern, wie an Sauten, ©a« iefet für bic ^nftatt ein^ gettc^tete §au^)tgebäube ftammt attcrbingö fammt ber baran gc^ bauten Äird^c crft au« bcr 3Jiittc beö t)origcn Sal^rl^unbert«. ©a= gegen ift ba« fogenannte alte ©d^Iog, an n)cl(ä^c« baö neuere ©c^ baute anftöfet, öon betrad^tUd^em SKltcr. 3Ranc6e aSerduberungen finb im Saufe ber legten Sa^rgel^ntc mit ben ©ebduben wie mit bem §ofraum, ben ©drten etc. t)or fic^ gegangen, bie ©rdben imn S^eil t)erf^üttct, ein untcrirbtfd^er ©anjj eingcftürjt. SDod^ Id^t fid) baö aSeuggen beö 16. ^al^rl^unbert« , wie auf einem alten Silbe bargefteüt ift, leicht erlennen. SDie SRotijen, bie fid^ bei einem flüd^tigen ©efud^c t)on ben nod^ tjorl^anbencn 3^fd^rlften moiä^m liefen, f offen unten eingefügt Werben. 3)a§ eine größere baitticl>e aSerdnberung in bic 3^it be« Äomtl^ur« griebrid^ \>. §om« bürg ftcl, ift im t)origen 33anbe (^eitfc^r. 27, 363) erwd^nt. S)ort ift au« aScrfel^cn gefagt, bic an ben nörblic^en 5Knbau ftofeenbe Äirc^e liege auf ber SSBcftfcite; fic liegt aber öftlid^ t)om |

k Digitizedby Google 1

^•TW*:^-

83

neuen ©ti^ta^. 3n ben ©dien unb ^^mmern be« bett>cl6ntett ©t^Ioffeö ftnb no(3^ eine SRci^e SBilbct i)on Äcmtl^uren unb Otbcn«« rittern aufgesaugt

®ic ©d^teibung beöSRamenöift fe^r t)erf(3^icbcn. $)lc Original« ftiftungöurhinbe t)on 1246 fd^reibt 35ufein. S)aö, tttic cten tx^ »al^ut, auö bem beginn beö 15. Sal^r^unbcrt« ftammenbe So^>ial= bud^ toe^^dt, ab^ngig xxm ben Originalurfunben , ab gunfc^en S3ufetn, Sufen, Sftfcn, ffiufein. (Sfi fonunen aber l^ier roxt in ben Originalen nod^ i)iele anbere aSariationcn t)or: ©uc^ein (j. 23. 1253 u. 1273), Siöc^cin (1281), Suchen (1269), ©6feim (1310), »ülein (1320), aSitjg^ein (1329), »ugf^ciu (1371), ^ml^m (1405), »ugfein (1415), »ug^ein (1429), SButf^ein (1440), aSücf^en (1511), iBucfeim (1513), S^f^cim (1532), 93ücf^e^m (1535), 33efl(J[)eim (1561), »eüct^en (1562, 1629, 1672), »cid^eu (1609), JBelggeu (1693), aSefiggen (1684, 1709, 1739). 5Die ^al^rcögal^lcu flnb wo möglie^ m<i) 3ftu(ffi^t barauf gmd^lt, ba^ bie betreffenbe ©^relbung in bem angegebenen Saläre jum erften SRal gefunben ttjurbe. ®ie eine ©^reibart feiert bann öfter U)ieber, eine anbere toirb überbau^)t nur einmal gebrandet,

^d) gebe nun gunad^ft bie Siftc ber Äomt^ure unb Orben« beamten, fo toeit jte \iä) urfunblui^ au« ben im @ro|l^. ©enera^ Sanbe^arti^i» berul^enben 2lr(^it)alien feftfteHen lafet. ©nige auf münbli(3^er üKittbeitung begrünbete ©rgdngungen laffe i(^ i)orerfl ouö. 6itatc aud gebrudten Ouetten Pub in klammern beigefügt.

93erjei(j^ni§ ber Äomtl^ure unb Orbenöbcamten ber (Sommenbe SSeuggen.

1 ©otfrib t)on SRuffad^, f^)dter ©otfrlb bon SBeuggcn ge- nannt* 1234 raagister hospitalis in Rubiaca, 1240 frater Got- fridus de Bufach, 1241 preceptor hospitalis sancte Marie domus Theutunicorum in Alsacia, 1246 unb 1248 Gothfridus de Rubiaco, 1248GotMdus procurator domus s. Marie Teut. per Alsaciam , 1248 Gotfridus magister ... per Alsaciam et Burgundiam, 1252 Gotfridus preceptor domus s. M. Theut. deBudiein, magister Gotefridus de Buchein ^t\t\6)r. 23, 150, 1253 Gotfridus , administrator et procurator ... per Alsaciam et Burgundiam, 1254 Gotfridus minister per Alsaciam et Burgundiam, 1254 unb 1255 gubernätor etc. ©otfrib toar alfo guerft Äomtl^ur ju JRuffacS^, 1241 Sanblomtl&ur im ©Ifaß, er^ l^ielt njo^l 1246 bei ber SG?al)l beß Äonrab »on ©ulin« gum fionfc^

D|*zedby Google

84

«

lomt^ur, bie neu gearftnbete (Sommenbc Seuagen , mtrbe 1248 ju* gleich fianblomtl^ur »on eifagsSBurßunb. Iflad^ 1255 wirb er tilc^t me^r genannt SBgl. au^ 3*iM<^if- 24, 26.

(2. H. commendator 1257. Neugart (Mone) Cod. n, 218. Episcop. n, 266 f.)

3. Reinlo commendator 1266; 1278, 1281 «nb 1286 Sanblomt^ur. 3citf(]^r. 24, 27.

4. giubolf bott S^erg, 1254 Orbenörltter ju SBeuggen, (1266 ju Wii^t^O 1269 al« frater Rudolfus Äomt^ur SBeuggen. (1273 Äomt^ur jn SJiainau.)

5. Ulrtd^ »on Älingen 1276.

6. aüubolf »on 3berg 1281. 1282 (beibemal nur al« ©ruber Jft. bejei^neO- 1284 R. de Iberg.

7. ©unrat »on ^agenbac^ 1285.

8. Ulri(^ »on Seftetten 1286. 1289; f^)4ter ^föomt^ur auf ber SRainau (f. ». ©c^redenftein ÜJlainau ®. XV.)

9. eber^arb »on ©uljberg 1291. 1294. 1296. 1297; »on 1305—1323 SDeutft^meifter (»oigt ®. b. SD. 91. O. I, 651).

10. 3llbrec^t »on Älingenberg (1299 Neugart Episcop. n, 222) 1301.

11. aSert^tb »on SBuci^egge 1305 n. 1307. 3uglei* Sanb- fomtl^ur.

12. 5peter »onStoffeln 1316. 1318. 1320-25. 1327—29. 1331; ift 1347 Äomt^ur gu Jpifefird^, 1351 Sanbfomt^uf:

13. ^einri(^ »ou SBiengen 1334—36.

14. itnbre« »on ^erenlen 1345.

(aiictau« »on SWunolgi^eim, §ofmelfter 1347.)

15. Sodann »on »ictenftein 1347. 1349. (1350. 1361 aSoigt a. a. O. II, 677.) (1372 u. 1373 Äomtl^ur auf ber SJJainau.)

(16. ^einric^ ». Stlnlenberg 1351. 1356; jugleic!^ Sanbfom» tl^ur? 1361 Äomt^ur ju ©trafeburg, Sßolgt II, 678).

^ermann »on t.(i), §au«Iomt:^ur 1352.

granj »on ftbt«^eim, 1347 Äetter, 1357—59 §au«« lomt^ur, 1372 Jg)ofmeifter.

17. 3)Jangotb »on Sranbe« 1358, jugleii^ ßanblomtl^ur; fommt al« Sanblonttl^ur f(!^on 1345 »or.

18. Safob »on üieinad^ 1369.

19. SBerd^tolb »on SE)anfet«n)eiler 1370 unb 1372; §au8' lomt^ur 1371.

20. granj ©enno (©enn) 1372. 1373.

Digitized by CjOOQ IC

85

21. ^rnott ©e^atcr 1373; to« ^Ster ftii^ Sanbfomt^ut unb ^omtl^ur gu Söafel («"o^ialbuc!^ goL 222 »flt. «Botgt I, 667).

5petcr ju Dlljein 1383 Jg)au8lomt]^ur. 6<)5ter Äomtl^ut 8U 8afe( (eovialbud^ 223).

22. ^einrit^ ». ©c^tetten 1384. 1386. 3uflTef(^ Sanblom« t^ut. (1398 ff. Äomt^ut ju 9Koiuau.)

23. 3Sinceng toon ©ubenterg, §au«fomt^ut 1384—86. 1389; f^jdtet (vor 1396) ^omtl^ur ju ©. unb Sanbfomt^uir (@o^)ial6u(i^ 223). SBoigt II, 673 unb I, 667 »erieic^net i^n fc^on 1379. 9ta^ Mttlinen Helvetia sacra toar er frfil^er auti^ ^omtl^ur }u ÄSnife.

(24. 5RuboIf »Ott Wanbcgg 1391. mc^ «oigt H, 679 8anb» fomt^ut 1386, 1392, Stmif^nx ju »afet unb SBeuggen 1391, ju aRainau unb §lfe!ird^ 1394.)

25. aKavquart »onSBaben, §au«Iomt^ut 1391. 1393. 1395. 1398. 1399. 1402. 1404 1408. 1409. 1411; Äomtl^ur 1393 1394. 1400. 1402. 1413.

(^ermann ^Itnlebet, Äüd&ett«iei|ter 1395. 1399.) (SÜubolf ju SR 1^ ein, §ofmctfler 1405.) (3aIo6 Äftrl^, 3tn«metfter 1405.)

26. ©te»)]&an ©trJtoin 1407. 1408. (1402 §au«fomt]^ur auf ber ÜRatnau.)

27. Sinbte« »on awörö^jerg 1416. 1419. (%a(i^ S5o{flt H, 672 i. 3. 1394 ^auSfonit^ut guimtöl^aufett.)

28. gjantateon »on §eibejjg ^«uSlomtl^ur 1420. Äomtl^ur 1422. 1423. 1428. 1429; ju 2«ill^aufcn 1433.

29. SBurl^arb »on ©(i^encnfcetg 1432. 33. 37—40. Äom* t^ttt gu Seuggen unb Safet 1443; Sanblomtl^ur unb ^omt^ut §u «afet 1447. (^omtl^ur gu äWainau 1446? 1452—53). ©eutfd^« meifter 1453^ (in einem ißibimuö be« Sßaatcf ^ofgerici^t« ; per Alemanniam magister et preceptor generalis). 1457 Sanblom« tl^ur unb Äomti^ur gu SBeuggen.

30. §an« »Ott 9leuH«f«n 1*4* (§(iu8fomt^ur gu 9Walnau 1436).

31. §an8 »on greibetg 1450.

32. SBir^elm »on $ailfingen 1453 (Äcmtl^ur gu aRainau 1454-58).

< aßan oeroldd^e p biefer älngoBe Soigi I, 656. 3)te Söfung bed fBibet« fpntd^ä ift mir auf @xmib meines äRotetialeS nt(|t möglid^.

Digitized by CiOOglC Ji''

86

33. $att« 3ftttboIf i)Ott SBclIcr 1459? 1461. 1463—65. 1467.

34. gcon^arb Don ©tetten 1462. 1466. ©on 1470—90 faft für j[cbc« 3^^^ nac^juwclfen.

§cttnman t)on ßutcrnon), §aufifomt]&ur 1474. (§au«^ fomt^ur auf ber 3Kainau 1452. ßanbfomtl^ur 1476.)

3afob öon 9leu:^aufcu, $ofmcifter 1469. §au«fomtl^ur 1480.

9leinolt »on e^Jtingcn, 2)ri§ler 1473.

Ulrich Sflofctltt, !Dti6Ier 1473. 1477.

§anö t)Ott Sanbcttbcrg, ^oftnciftcr 1484.

gflubolf öon gribiugcn, Jpofmciftci* 1490 (fp&ter Sanb« foTiitl^ur).

®eotg »on grib Ingen, ^auöfomtl^ur 1492.

35. (S^tiftof SRc^ t)on 9lci(^cnftein 1494.

(3Äel(!^ior t)on §omburg 1499? Oc^« ®afel IV, 711. 33öl- B^ltfc^r. 27, 354. Sßol^t SScmec^glung mit ©corg J)on Jpomburg). ^

36. ®corg i)on§omburg 1500. 1502—6. 1508. 9. 12. 13. 16—19. ($au«omt]&ur ju 3Rainau 1482. 83.)

37. Subwig t)on Stcifcä^ac^ 1521. (©ngcKcibet 1510; m-^ bciratl^et flc^, xoixi t)om Sanblomtl&ur cntfegt, jiel^t na(% 33afcl; Safel unb 3^^^^ nehmen fi(3^ feiner an unb t)erfti^affen i^m bie ©cfdUe i)on Scngnau (unb Suu«?), bie er bi« 1538 bcgog.) ^n einem SJertrag mit ber ©tabt iBafef \>on 1535 nennt er fid^ noc^ Äomtl^ur i)on iBeuggen.

38. griebri(j^ t)on ^omburg, 1516 ober 1522 auf ber Wainau eingetreten, terWfet er 1523 fein Orben6l^u«, um Äriegßbienfte ju nel^men; toieber aufgenommen ju S3euggen c. 1531; 1540 Ä'omtl^ur gu Strasburg; gu Seuggen 1542 44, 46, 48—51. 5R&bere« ^eitfc^r. 27, 344 ff.

grang t)Oft gribingen, §au«Iomt]^ur 1544. (^omtl^ur gu 5B?u(^aufen 1549, 3Rainau 1649-54.) 1551—54 aSacang. §an« ®eorg^t)on greiberg, Jpofmeifter 1551—62.

39. §anö ßafpar oon ^eftetten 1555—81 faft für iebe« 3a]^r nad^guroeifen.

40. §an« ^artmann t>on ^allioeil 1682—1603. ©eorg ©^)at]& t)on 3^^^f^tt««i ^ofmeifter 1593; f. au(^

t). ©ci^retfenftein TOainau XVIII.

41. <Jpan« §eiuric^ Don «8(3&iuen gu©d^inenbergl604.1606— 7.

Digitized by

Google

87

42. S^^n 6af^*: »on ©tabion 1609-11. 14. 17. 19. 23—25, 1631. ÄoiferU^er Ärie9erat^«=5ßtärtbent, ©tabtoberftet ju' Sffiien, Ädtnmerer unb ©c^. SRatft bc8 eri^etjog» Seopolb (1623). (1606 Äomt^r ju greiburg, 1624-26 ju «Wainau, 1626 Sanbfotnt^ur, 1627 S)eutJ*ntetfter. f 21. 9io». 1641.)

43. Sodann Safcbbon® teilt 1627; gufllcid() SanMcmt^ut 1629.

44. ^^einric^ ©c^enl »on Saftett 1630 ff. 1651 Sanbfomt^ur unb Äomt^ur ju 9llt8^aufen «nb SBeugflen, laiferii(%er 9iat^. (SBäi^tenb beä 30iäl^ri8en Ärteflcö »erttieben, ^ätt er jlc^ laitfle 3ett Jtt SR^einfelben, nac^ beffen etnnal^me ju 9JJ6ttin9en auf.)

45. q}l)ittp^) mhxe6)t bon iBernbotff 1653—56; Sanbipra* t^m unb ^omt^ur ju iBeug(\en unb ^Jtainau 1658 , jugleic!^ .^om- tiur au 2Ht«l^aufcn 1660 (t ju 2tlt«^aufen 17. Siug. 1666).

46. Sodann ^arfmann »on 9lo89enba(!^ 1664—66. (1649 ig)au«Iontt!^ur ju greiburg, 1669 Äomti^ur bafelbft unb ©tatt* l^alter ju ^ainau, 1666 Sanbfontti^ur unb ^omt^utr gu aRainau, t 5Ut«^aufen 16. Ott. 1683).

47. 3o^nn griebrid^ *on Saben 1667—83. (Slufgenommett 1651.) Sanbtomt^ut 1683, f 25. t^v. 1688.

48. eber^avbt SCtud&feß öon »i^einfelben 1684 (gebr. 12.) —88. (t 19. SJlo». 1688.) 1682—83 Äomtl^ur gu »afel unb 3Rull^aufen.

49. Sol^ann granj grl&r. »on 3(leitta(!^ 1688 (iDej. 17.) —1718; 1682 Äomtl&ur ju 2lnblat» unb ©trafeburg. ßanblom» t^ur 1718(— 23?) (SEBar »om ßanblomtl^ur 1697 mit bcm Orben«» bettoaltev ^a^er ju ^^teiburg mäj bem @Ifa^ jur 8efi^ergretfung »on ben tut grieben reftituirten OrbenS^Sufem abgeorbnet)

50. Äonrab Äart Slnton gr^r. »on ^firbt 1721—35; 1682 aufgenommen, 1695 Äomtl^nr .ju 9luffa^ unb ©ebaeiler, 1709 Äomt^ur gu SJiüI^aufen, 1722 Äomt^ur gu mül^aujen unb SSafel, Slbminiftrator ju iBeuggen. (f 12. <Stft. 1735.)

51. Sol^ann grang Äarl grl^r. »on unb gu <B^inm 1737— 46. ^ausfomtl^ur gu 2«tö^aujen 1709, Äomt^ut gu üluffac!^ 1709. (t 4. ©e^)t. 1746.)

52. Salob S^fep^ 39««? gi^^t. »on unb gu §agenba^ 1748 (3uU.16.) -49. (1745 Äomt^ur gu ^ifeKrc^^ 1752 gu aWainau, t ^agenbai!^ 7. SDeg. 1756.)

53. e^riftian 3Worig ©ugcn grang ®raf »on Äönigöed 1752. (Sanblomt^ur 1761—69.)

54. SBeat 5lnt. eufcblu« grl^r. »on ©(f^auenburg 1759.

Digitized by

Google

88

56. Sodann 93a^)tifi %x^x. t)on eptittöcn 1772--4783. (1772 lautet jcin litcl: ©toBca^jitular bcr ©aüei 6. SB., Äomt^ur ju SPcuMCU; tDirfl^cr ®cl^. SRatl^ unb ©tatt^dtcr gu aJlcrgentl^eim, Sr. J?. J^. bc« §odö' unb Scutfci^tnciftcrö ©cncratfetbmarfd^att unb Oberftcr eine« afieaimcnfö ju gui) f 3Kerflent^rim 28. ?IÄai 1783.

56. grang grl^r. t)on £er(^enfclb 1785—91. (9lufgcnommcn 1753, ^omtl^ur gu 2lnblau, gu 3Äainau 1792, f 17, 5«ot>. 1795.)

57. e^rlftian gviebric]^ grl^r. Srud^fefe i)on Sll^einfelben 1793-1802; aufgenommen 1754, f 23. gebr. 1802.

58. gricbricJö ^etnri(^ Äart gr^r. tjon Sanb«berg 1803—5. Söettet reichen unfcrc SHten nid^t. Sflamentlicj^ fehlen bie Slftcn übet ben Uebergang ber ßommcnbe an ®aben.

a. SR c 8 c ft e n.

1218. fiutolb bott »ogftein übertragt bem gWangotb e^eO^alba ^on iRI&einfcIben unb feinen Bi^nm So^anne« unb 3Rangolb ben ^lirt^^cnfafe gu SSu^cin, ben SSBatb §art unb blc neuen SWatten, al^ Selben für eine ©c^ulb t)on 260 aJiarf. Slbbr. unten. 1.

1234. ®üntl)er i)on 8anb«berg, feine grau aSelima unb feine Jlinber übergeben i^re ®üter gu ©cbtDeilcr bem ©eutfci^orben (bem aSrubcr ©otfrib, aWeifter be« §aufe« gu SRuffad^) gu eigen. Ibbr. unten. 2.

1234. aSifc^of Sertl^otb Don (Strasburg übergibt bem SSruber ©ütfrib, TOeifter be6 SDeufcJ^orbenöl^aufe« gu 9fiuffa(]^, 16 ©ci^afe atcben unb einen §of im 93ann \>on ®titot\Ux gu eigen, xod^t ®vaf §einri(j^ \)on SBerb bom 33if(!^of, unb ©üntl^er unb 6ber* |aib t)on 8anb«berg \)on biefem gu Selben getragen unb bem ©ifc^of aufgegeben l^atten. 3lbbr. unten. 3.

1236. SDerfcIbe tl^ut lunb, ba§ geutfrib ton 8anb«berg, mit 3uitimmung feiner ©ruber ©untrer unb ©berl^arb, alle feine eigenen unb erblid^en ©üter in ber S)i6gefe 33afel ben ©rübern beß ©eutf(J^OTben« f^j^enfung^toeife übertragen l^at. 2lbbr. unten. 4.

1240. 2lug. 21. 9lbel^eib, bie ©attin be« JRitterö eberl^arb Doii aW5r«^>crg, übergibt, mit 3^Pitt^wiwng il^re« ©atten, all il^r Scfjeiigut unb il^rc gange ©rbfc^aft ben ©rüberu be« S)eutfd^orben«. Stbbr. unten. 5.

1241. Safel. «ifiS^of ßutolb i)on «afel belennt, bafe grau ©eitrub i)cn SSBingenl^eim atte i^re ©üter gu 5ßfaffent)eim , ©taffet

k.

Digitized by

Google

89

felbeii, 5:^t«tl)eim, Wacten|eurt?, Sffenjcim, Dftl^eim unb SSfl^xy- l^cim, bcm Srubcr ©otfrib, $rdc'e^)tor bcr 2)cutfci^orbcn«Mbcr im @lfa|, übergeben l^at. 9lbbr. unten. 6.

1244. yto\>. 26. SRl^elnan. 2lbt eberl^arb t)on SRl^einau t)ers fauft, jur ©edung ber ©(ä^ulben feine« Älofter«, eine SGßicfe ju aSittiönberg an bie ©ruber beö S^cutfd^orben« um 19 9Jiarf ©über. 3tbbr. unten. 7.

1246. mal (©aujenberg.) Mütter Ulri^ .t>on Siebenberg j^enft, mit ©ntDiUigung feiner grau Slgneö unb feiner 2:od^ter aWargareta, ben SDeutfd^orbenöbrübern feinen §of in ©ulein, mit bem Äirij^enfafe unb mit feiner Sefte bafelbft, fammt allen baju gcl^5rigen ditä)tt^ unb SBefifeungen, fonjie eine Söiefe ju §00« ttjangen unb xoa^ er an SBiefen ju SJloÜingen befifet. 2lbbr. unten. 8.

1247. 3Rerj. efellngcn. ©er 3Jleifter be« ©eutfci^orben«, §einri(3^ i)on ^o^cnlol^e, beftimmt, bafi ber {etDeilige 5ßr5ce:ptor beö Orbenö im @lfa§ bem Ulricä^ »on Siebenberg für feine Scr- bienftc um ben Orben eine lcben6tdngli(^e jabriid^e 5Rente bon 21 SRarf Silber, ab ben ©ütern ber SDcutfc^orben«]^&ufer im @(fa§, gtDif(^en öafel unb S^Mä), auöbejal^le. ©ntl^alten in Ur^ hmbe 19. 9.

1247. 3Rai. SDie SWeifterin unb ber a:on\)cnt be« Älofter« ju SRiebiu übergeben ben 5)eutfd^orben«brübern bie ju ibrem Äir^en^ lid^te gel^5rigen ©üter in ber ©urg Sufl^ein gegen i&britci^e 10 @(!btöing. Slbbr. unten. 10.

1247. 3Wai 21. SSeuggen. SDer ebeCfned^t §ugo i)on 2Bin« geln übergibt ben ©rübern be« ©eutfc^orben« gu ©ugl^eiu einen §ofju Untermettingen ; fammt etlid^cn Seibeigenen, unter ©orbel)alt leben^I&ngtid^er 5Jlufenie|ung, ju eigen. Unb ba er flc^ fein Sc- grSbnife im J)eutf(i^orben6^au« gen)a!^lt l^at, fo fott m<S) feinem 3;obe ben ©rübern gu ©ugl^eln au(^ feine Siüftung unb feine Jpanbtoaffe ge'^Sren, ober aber für il^re 3lu«Wfung 10 9JiarI ©ilber. Slbbr. unten. 11.

1247. 3uni 26. Älingnau. ^a, (Sattin be« Utric^ i)on klingen, übergibt mit ^uftimmung il^rcö ©atten unb il^rer ©ö^ne, il&r gange« t>aterlid^e« @rbe in ber gjarroci^ie t>on ©ufein, unter 2Cu«f(Jblu§ aüer förben, bem ©eutfd^orben. 3lbbr, unten. 12.

1247? aaSatt^er b. i. \>t>n Älingen beftdtigt. bie ©ci^enTung feines ©ater« Ulrici^, feiner 3Jiutter 3ta unb feiner ©rüber. (SReg. 12.) 13.

Digitized by

Google

90

1248. ei^unrab i)on 3fi5ttcln ijcrtragt ^if(3&ett ^m 5Rcjfctt ©iettnid) uttb ©unrab t)on 9fiotenbcr! unb ©darb t)on aioöingcn, ^DegeubeßÄircJ^cnfafee^gu^lottingem @ntl^altcninUrIuttbe22. 14.

1248. ^ni 17. Saufcnburg. @raf SRubolf b. ä. i)on §ab«^ bur^j tjefcnnt, bafe jtDif^cn 9Äeiftcr ©otfrib iinb bcn SDcutf^- (jtbeiu^brttbern in ©lfa§ unb Surgunb unb jwifd^en SRangotb bon iöiidjctn ein aSergleid^, in bcr ©trcitfad^c toegcn ber SSefte JBu^cln fanimt 3^0^^^/ ä^ ©tanbc getontmen ift. 9lbbr. unten. 15.

1248. S^ni 17. Sfil^einfetben. ©urggraf ^ermann \)on 9ft)einfctben^ Ulric^ unb ^atoi i)on Äienberg unb ^eintJiij^' toon Verteil befennen , bag burd^ aSermlttlung be8 ©rafen SRuboIf b. ä. tion tfeab^burg ein SSergleic!^ jn)ijd^en SBruber ©otfrib, gJrocurator be^ Seutfd^orbenS im eifa^ , unb 3Jiangolb t)on ffiufein gu ©tanbe gef emineu fei, tüornacft 3)?angolb auf aüe feine 5lnf:prü^e an bie ©eftc utib bic bagu gel)örigen ©üter, bie il^m tl^eit« eigent^fimtt(i&, t^jcilö lelen^', tl^ett« n^f^^^^^^fe gugel^örcn foQten, aSergid^t leiftet. Sttbr- unten. 16.

1248. 2lug. 1. greibutg. SRitter Ulnäj bon ßicbenbctfl leiftet 3)näiä}t auf alle feine JJleci&te an baö t>on grau ^ta t)cn Älingen bem 3:'eutfd^orben übergebene @rbe. (aicg. 12.) Slbbr. unten. 17.

1249. 2H)r. 16. ÜRaing. SDer römifc^e Äönig SBit^elm be* ftati^t bem ©eutfc^orben bie 6ci^cnfung t)on ©u!en burd^ Ulri^ ^on ßtebeuberg. Datum Maguntii XVI^. kaL Maij, indictione sexta, 6ot)ialbu(j^ 4. 9lu(j^ auf einem 8flotel J)on 1249—1412. mmi bei 3Äone Slngeiger 1839 ©. 466. SSö^mer ©. 13 N. 60. gJlbbvRcf bei »ö^mer Acta imp. selecta ©. 298 N. 356. 18.

1250. 5Kai. SSijcJ^of (Sberfjarb i)on Äonftanj ftettt ein 93i* btmu^ üu« i)on ber Urhinbe SReg. 9. 5lbbr. unten. 19.

1251. SRerg. ^all. SDer römifij^e Äonig ^onrab IV. beftdtigt ben Verlauf unb bie ©cJ^enlung get^iffer ©üter fammt ber S3urg Bu!eu bei SÄ^einfelben burd^ VÜviä) bon Siebenberg an ben SDeutidjorben. eo^)ialbud^ 4. Sftotel t)on 1249—1412. 9tegeft bei m^iu 3lng. 1839 (5. 466. »ßtjmer Reg. Conr. @. 269 N. 99. mhxüä bei aSö^mer Acta imp. sei. ©. 290 N. 340. 20.

1252. aRerg 16. Äonftang. SSif^of ©ber^arb bon ^onftang urfunbef, bafe gn)ifcä^en bem ^r&ce!ptor ©otfrib unb bcn aSrubern be§ S)eutf(ä^orben?t)aufeö gu Su^eim einerfeitö, unb Äonrab i)on 2ie6en6erg anberfeitö, ein Somipromife gefci^toffen tt)orben fei, toor* nad) fte i^ren über eine ©rbfd^aft obmaltenben Streit ixxxä^ ein ©c^iebegeri^t entfci^eiben laffeu vooUtxu 2lbbr. unten. 21.

^

Digitized by

Google

91

1252. SKoi. SSafel. SDtctrici^ unb Äoittab t>on 9lotenbcrö er- fiareii i^rc ä^f^iw^wunp gu bcm SBcrglcid^ SÄcg. 14. 22.

1253. SRai 3. 3üri^. »titter ^onrab t)on Sicftenbcrfl Iclftct gegen 33tubcr ©otfrtb, 5lbmlntftrator be« SDeutfd^orben« in eifa§ wnb ©urgunb, aSerjid^t auf feine Sfted^te unb 9lnf^)ruc^e an boö §au« gn 93ufen bei Si^einfelben, tveld^e« fein S3ruber, SÄitter Utrid^ toon Siebenberg, bem ©eutfd^orben gefc^enft l^t. Äbbr. unten. 23.

(1253. @e^t. 12. S3af et. 83tfc^of SBert^oIb t>on »afel beMftigt einen ©(j^ieb^f^rnti^ be^ S)ombecan« §einri^ toon 33afet, gwifci^cn bem £)eutf(j&tn:ben unb bem Älofter ^arabie« bei Äonftanj, toegcn beö ^atronat^redbte« gu S^ttenl^aufen unb anberer SSergabungen be« ^ermann üon SÄabcrat «bbr. 3ettfc^r. 23, 147 ff. ©otfrib ttjirb in biefer ttriunbe gubernator domus hosp. s. Marie Theut. per Alsatiam et. Burgundiam unb magister de Buchein genannt. SDag SBeuggen gemeint ift, lann ni^t jnjeifell^aft fein.) 24.

1254. 9l!pr. 1. »afel ©raf ©otfrib »on Jpaböburg befennt feine ^ttfHw^wwwö ^^^ ^on feiner SRutter beabfld)tigten <B(i)tn^ lung getDiffer ©üter ju Slltenburg, Oberburg , Raufen, Sirrl^arb unb SBirrenlauf an ben SDeutfd^orben. Slbbr. unten. 25.

1254. Saufenburg. ©r&fin ©ertrub \>Qn §ab«burg über- gibt bem ®cutf(j^orben, mit 3wfti"^"^""8 ^^^^^ ®5&ne ©otfrib, SRubolf; Otto unb ©berl^arb, il^re ©ilter gu 9l(tenburg, Ober= bürg, Raufen, ©itrl^arb unb a3irrenlauf, bie bon i^rcm t)erjiorbenen ©emal^t , bem ©rafen SRubolf t)on §abdburg , au gewiff e ©l&ubiger ^>fanbn)eife berfefet tt)orben toaren , nun aber mit bereu 3uftimmuttg t)om Orbcn tt)iebergulöfen finb. Slbbr. unten. 26.

1254. 9lpr. 13. ©eng gen. ©raf ©otfrib i)on §ab«burg be^ fennt für fi^ unb feine ©rben, ba& e6 iebem il^rer SDienftmannen unb cbeln 8eute geftattet fein fotte, o^ne il^re befonbere (Srlaub- ni| bem SDeutfeä^orben ©ct^en!ungen öon i^rem @igentl)um gu mati&cn. 3^9^^^ beMftigt er bie ©ci^enfung gen)iffer ©uter gu Sll^all^eim unb Si^erg bur(j^ feinen SDicnftmann, Slitter S3ert§olb ©(j^en!, an bie SDeutf^rben6brüber gu SBugl^ein. 9lbbr. unten. 27.

(1254. ^uni 16. 3öfi^9^«- N. r>on Siebegg unb fein SSruberö^ fol^n ß^ono tjergid^ten für fld^ unb (S^ono*^ SSater unb Srüber auf il^re 9lnfprüt^e an bie ©üter, njeld^e bie ©r&fin - ©ertrub t)on ^abdburg bem ©eutfcj^ orbcn übergeben l^at. (9ieg. 26.) Acta sunt hec apud Zovingen anno domini m®. cc^ L®. ily^., indictione XII, XVI. (kal.) Julü. 3lbbrud bei Neugart Cod. dipl. Alem-

Digitized by

Google

92

II, 197 na(J^ einer fd^teci^ten ^Ibfci^rift. ©ie ttrhinbc fitibet [nSj tt)cber unter unferen Ortginaliett, ttoiä^ im jcl^n)arjett ®ud^.) 28.

1255. Sunt 28. ÄUngnau. SOBaltcr ^)on ^«ttflen beftatlgt bie S^enfung feiner 9Kuttcr an bcn 35cutfcI}OTben |unb fügt n)et* kve ®ukx l^inju. 29.

(J257. ©e^>t. 27. SBcugflen. ©er Äomtl^ur §. ju 93u(!^aim beteimt, bafe UWd^ SGßaltl^er i)on klingen, nobiscum manens, feilte 3wftittimung gu einem \)on feinem 93ruber ©altl^er \)on Äliiigen gefd^el^enen ®ütert)er!auf an ©t. ©lafien gegeben l^at. tliiter ben ^euQtn n)erben fotgcnbe M J)eutf(^orbeni^brüber be8 i>aufeg SSeuggen bejeici^nct: Albertus de Slaus. Rudolfus de Iberch, Hugo de Turego. Cunradus Waltherus de Clingen. Ebeihardus de Altelinchon. Johannes de Argentina. Rudolfus de Ufmeningen. Heinricus de Gebiwiler presb. Hainricus de Diiminach presb. Johannes Sartor. Hainricus Sutor. —* Neu- gart Cod. dipl. AI. II, 218.) 30.

1258. Suni 10. ^tinxi^ i)on SDoffenBaci^ befennt, ba§ er im S)eiitfc(jorben0i^aufe ju SBufein feine ©rabftStte gett)d^lt unb baß CT bm S)eutfd^0Tbeni5br&beTn in feinem 2:eftamente einen Sltfer ju S^offenbad^ tjermad^t ^at, ttjetd^en biefe feinen Söc^tern gegen einen idt)ilid^en 3^"^ ^^^ 3 ©ci^Kg. erblid^ t)erlie^en ^ben. 9lbbr. unten. * 31.

1260. ®eg. 1. 35ie tbtiffln ?lnna ju ©arfingen leiftet »et* jtd^t auf bie 3lnfprfic^e bee ©tifteö an ben ^on SSaftl^er t)on JEIiiißen bem SSiötl^um Äonftanj unb bem ©eutf(!^orbcn gefd^entten mm SSBerra. 9(bbr. unten. 32.

1261. 3Kai 8. SR^einfelben. Utric^ \)on Äienberg fc^enlt feiner ^Jrau Slgata, mit ä^fti^'^^^Ö f^^"^^ ©6^ne ^artmann unb ^einri^, bie ?lufenie§ung jtucier ©c!^u!p^)u^ bei SR^einfelben, etncö ©arten« bafelbft, einer ©(3^u!p!puS gu SSft^lin, eine6 §ofe« unb ä^ioeier ©d^u^)^)uß ju Obevminfeln unb itomx @(i^u^)^)u8 ju ^agenbac!^. Slbbr. unten. - 33.

1262. mai 29. »afet. mt griebric^ mi 3Jiarbac^ tjertauft au ipeinric!^ Saufe \)on ©afet bie 3QBeinberge feine« Softer« im Sauji ^on ©ebweiler unb ^faffenl^eim , um 45 aJlarl ©ilber. 3Ibbv. unten. 34.

1263. 9H)r. 29. Äonftaui. 33ifc^of eber^arb unb ba« Savitel JU Äonftanj vertragen ficä^ mit ben ^eutfci^orben^brübern ju Bitodjl&aim, baß beibe bcn il&nen \)on SÖBaltljcr \>m ÄUngen ge* jdjenftm SBBalb ©uerra gemeinfd^aftUd) gu gteid^en Steilen befifeen

Digitized by

Google

93

unb batin eine mxä^t auf flemeinfd^aftlic^c Äoften bauen fottcn. 3lbbr. unten. 35.

1263. md 27. W>t SBert^olb \?on SRurbac^ i^rtaufc^t mit bem SDcutf^orbenö^au« ju SBug^ein ein Se^cn ju »tofel^eim, ba« »ruber Sol^ann ©ober t)on bem Slbt ju ßc^cn trug, gegen einen Jpof gu @ebtt)cifer. Slbbr. unten. 36.

1263. Suni 25. ©trafeburg. §einrid^, erto&l^Iter SBijci^of ^on Strasburg , gibt feine ^uftimmung bem »erfauf SRcj^. 34. 2lbbr. unten. 37.

1264. 3Jiai 31. §einric^ Janfe bon SBafet lauft \)Ctt bcr J?rau t)on ©Ulfe unb il)ren ©o^nen 3Uberf, ©untram unb S)ietri(ä^ ein atebftucf unb einen §of gu ©ebt^eilcr, um 51 3RarI ©itber. Slbbr. unten- 38.

1264 (?) Ott 26. 2)er ßbelhiec^t SBaft^er i)on Ätingcnunb feine grau ©o^)^te fci^enfen ben S)eutf^orben«brübern gu »ugl&ein bie ^dtfte i^re« l^ofe« fammt bem ^ir^enfafe gu 95irnborf. SKbbr. unten. ^ 39^

b. SSoHftanbige Slbbrücfe.

Sutolb von Sojftein üBerträgt bem SRanöolb ^el^afha t)on 9l|eittfelbcn unb fernen Söl^nen So^anneä unb 2»anflo(b ben Äitd|ett}a| ju 33uci|ein, ben SBaö) §att unb bie neuen 2Ratten, alä Selben für eine ed&ulb »on 260 3»ar!. 1218. [die^^l-]

Que geruntur in tempore, ne labantur cum tempore, scripto debent et testibus confirmari. Sciant ergo omnes pre- sentem paginam || inspecturj, quod ego Lutoldus miles de Bozsten * dominum Mangoldum Chelalda ^ de Binvelden et filios suos, Johannem et Mane || goldum , inpheodavi iure pa- tronatus ecclesie in Buchein et silva, que dicitur Hart, et pratis, que appellantur nova prata, et advocatja || duarum scoposciarum , que ad claustrum Kieder^ spectant, que jure possedi hereditarjo, usque ap illum terminum, in quo eos inpheodavi. Preterea cum obligassem eis pro CC!1? VI. marcis omnia, exceptis iamdictis, que in eadem villa Buchein iure hereditarjo possidebam et adhuc debeo possidere, nee inter

* ö^ltfiein an ber Slar, bei 93euö6en, (^ani, SlarQau.

2 ^ie Äel^alber waren eine Jl^einfelber gamilie. Söobenia %^A, 13S.

3 Sfliebern a3e3.'9l. SBalb^l^ut.

Digitized by

Google

»4

jne et eos esset certus terminus redempcionis assignatus •, con- venimus ad villam que Munpher * dicitur, et usi amicorum nostrorum et aliorum prudentum virorum consilio ipse iam- dictus M(anegoldus) Chelhalda et filji sui F(ridericus) et M(anegoldus) ex una parte et ego L(utoldus) ex altera con- venimus in hunc modum, quod ipsi iamdicti virj dederunt mihi XX. libras et V. saumas albi vini sub hoc pacto, quod non liceret michi nee heredibus meis nee cuiquam alji redi- mere iamdictum predium infra XX. annos, transactis vero XX. annis liceret michi vel heredibus meis quacunque hora vel (]uocunque tempore redimere, exciusis tamen a redemp- tioiie Omnibus alienjs. Et ut hoc ratum et stabile haberetur, ego L(utoldus) a principio et Gerungus miles dictus Rex et Rudolfus miles de Tetingen ^ et miles dictus villicus de Man- dacho^ et Nocherus fidelis mens et advocatus fidem, quam in sacro fönte recepimus, viris dedimus supradictis, quod hoc nuUa racione ego infringerem nee filij mei nee heredes mej, et si forte aliqua mentio fieret de pignoribus, sicuti statuta domini pape dicuntur continere, modis omnibus contingenti- bus ego nee filji mei nee heredes mei super iamdicJ;os homines nullam calumpniam moveremus. Testes huius rei sunt advo- catus Chünradus et, Rudolfus serviens suus dictus Beilere et Arnoldus filius Rildigeri et Rudolfus frater suus et Heinricus filius Waltherj Chelhalden et Waltherus ^e Sliegen * et Ru- dolfus de Bracillo et Tietricus dictus Surman et Burchardus in der Huba et Heinricus filius Inzelun. Ad confirmandam etiam huius rej memoriam C(onradus) dej gratia Constan- ciensis ^ episcopus ad peticionem meam sigillo suo presentem pagiuam consignavit. Acta sunt hec anno domini millesimo CG. XVIIl, indictione V.

^ecö. Orig. 2)a§ Doalfieöer (fi^enber 33ifc^of in ooHem Drnat, in ber 3ic(fitcn ben Sifd^ofäftaS) ift pari befd^öbißt, bie Umfd^rift faft ganj aerftört). ©IC fceiben le^ften ©ä^e (©ieöelformet unb Saturn) ftammen von anberer §anb unb finto mit l^eHerer %mie öefd^tieBen. gm ^opialbud^ gol. 5.

* ber Urfunbe ftanb assignatus redempcionis ; biß UmpeKung ber SGortfc' ift burc§ a unb b nad^träglici^ angebeutet.

* Mumpf ©ant. 2largau.

^ S^ettingen Söej. 3"'^3<^c'^ i^t 2largau, ober 2)eitingen, ©ant. @olo-^ tfnitn? SBgl. Sßitfd^t. 16, 102 unb 25, 288 ff. 3 aJlanbadI bei Sw^^i^cä^» ^ 6(§Iiengen 83e5.s2l. WlM^em. s (Jonrob n. t)on ^egcrfelb 1209—23.

I Digitized by VjOOQ iC

95

^nt^ t)on SanbSBerg, feine gfrou Selima unb feine JHnbev üBetgeBen il^e €Hitet 3U ©eSweiler bem 2)eutfc^orben ju eißen. 1234. [Äeg. 2.]

Ego Guntherus de Landsperg * notum facio omnibus pre- sens scriptum inspecturis, quod ego et uxor mea Belyma et pueri nostri bona nostra tarn propria quam hereditaria in Gebliswilr * sita , scilicet in ber gebrcuteu II scados , ad turrim IUI scados, retro domum Ütene (?) X scados, in suntgatin X scados, in banno Hadestat * iii vergas et duo jugera agri et unum juger prati, in Gebliswilre iiii vergas in publica curia curam contulimus hospitali sancte Marie Theutonicorum in Jeroaolimis, scilicet fratri Gotfrido raagistro hospitalis in ßubiaca*, in liberam proprietatem perpetuo possidendam. Ne igitur hoc factum posterorum cavillatione vel temporis obli- vione possit in irritum revocari, presentem paginam sigillo nostro munitam prefato hospitali in testiraonium contulimus. Acta sunt hec anno domini M^. CC®. XXX. iiii^. , presentibus hiis testibus : Heinrico preposito in Trutenhusen ^, Berchtoldo cellerario, Gotschalko, Ülrico, Johanne, Burkardo, fratribus in Trutenhusen, Wernhero juvene, Cunrado et fratre suo Wernhero militibus de Hadestat *, Trutwino capellano in Landsperg \ Hartungo de Ütenheim ^, Hugone de Virdenheim ', Anshelmo de Mittelhus *, Leutfrido , Hermanno et aliis quam pluribus. Nos autem premisimus, prout de jure tenemur, nos predictorum bonorum esse warandos.

^opxalhu^ 282^-

* Sttnbäbetö bei Slnbtau im Unter^^lfa^. Schoepflin Als. 111. U, 103 unb 708 ff. Bucelin. Gen. Germ. not. 11, 3.

* ©ebroeiler im Dber^®lfaJ.

« $att|iatt bei Sluffac^, Dber^®lfa^.

* Sfluffac^. 3)ie ^mb^niid^e Slnfiabe, etft nad^ ber Serftönmö ©unbc ^eim'S (1298) fei mit ber SJerleöung bet bortigen (Sommenbe baä DrbenSl^uä ju S^luffadJ gegrünbet roorben, ift alfo unrid|ti0. fann ftd^ nur um eine SSereini:: öung ber ©ommenbe ©unbl^m mit ber fd^on oorl^er befte^enben ju ShiffadJ ges l^anbelt §aben. SJßt. SSoigtl, 82. Grandidier oeuvres historiques VI, 223. Baquol-Ristelhuber L'Alsace 436. 3eitfc^r. 23, 150.

5 Älofter 2:ruttenl^aufen am Dbilienberg im Unter=®lfa^. Schoepflin Alsatia illostr. I, 83.

« Utten^eim ^r. ®rftein im Unter-®lfa^.

^ gSirbenl^eim auSö^öattÖcner Ort 3 @tunben oon Strasburg. Schoepflin a. a.D,I, 734.

8 SÄittell^aufen Ar. ©tra^urg;

Digitized by

Google

r

96

8i!diDf ^eHl^olb non Strasburg übergibt bem S3ruber ®otfrib, Sßeiftei; bed ©eiitfci^orbeng ju Äuffad^, 16 Schaft ÄeBm unb einen ^of im S3ann t)on (SJebtpeiler m «ßen. 1234. [9lea. 3.]

In nomine sancte et individue trinitatis amen* Berthol- dus * rtei gi-atia Argentinensis episcopus universis christifide- libus presens scriptum inspecturis salutem in vero salutari. Ne rerum gestarum veritas cadat in oblivionem, litterarum debet memoria perhennari. Noverint igitur tarn presentes quam posteri , quod cum comes Heinricus de Werde ^ XVI schätz et curiam unam in banno Gebliswilr a nobis in feodo habuis- set, et Güntherus et Eberhardus de Landsperg ministeriales ecclesie nostre eadem bona a comite Heinrico jure feodäli ha- buisscnt, nos ad peticionem eorundem ministerialium nostro- rum Guntheri etEberhardi, in recompensacionem predictorum boTiorum dimidiuin mansum in banno Offenheim ' situm acce- pimus, conferentes predicta bona in Gebliswilre fratribus ho- spitalis sancte Marie Theutunicorum Iherosolimitani , scilicet fratri Gotfrido magistro hospitalis in Rubiaca, in libe?am pro- prietatcm perpetuo possidendam, consensu et voluntate maioris ecclesie plenius accedente. Resignavit autem comes Heinricus in nianus nostras omne jus , quod ipse in supradictis bonis in Gebliswilre habebat. Ne igitur hoc factum posterorum cavil- latioiiG Tel temporum oblivione possit in irritum revocari, presentcm paginatn sigillo nostro et sigillo capituli maioris ecclesie munitam prefato hospitali in testiraonium concessimus habendam. Acta sunt hec publice anno incarnacionis domini M^ CG*^, XXXIIII^, presentibus hijs testibus: Ülrico cantore, Friderico cellerario , Cunrado de Wolvach * archidiacono, canonicis maioris ecclesie , Burckardo de Geroltzecke *, Symundo comite de Tagspurg ^, Friderico de Uffwilre ^ et aliis quam pluribus.

(Eopiülln^ 232.

1 ^ett^otb von%ed 1223 -1244.

* llcto bie ©rafen von SGßcrb f. Schoepflin Alsatia illustr. III, 21. 521 ff.

3 Dffen^eim Ät. ©trajburg.

* Soifad^ im Äinaigtl^al.

^ ©etoIbSedC Ar. Sabem.

^ ^aq^huxQ bei ©olmat f. Schoepflin II, 72.

^ Uffroeirer f. ebbaf. H, 673. .

Digitized by

Google

97

Stfcl^of Sert^oß) ju ©tto^Surg t^ut funb, bttjj Seutfrib t)on SanbSSwg, mit 3ufümmuttö feinet ©ruber ©untrer unb (Söerl^rb, alle feine eigenen unb erbUd^en Oüter in ber ^i^$\e «afel ben Brübem beä 2)eutf(^rben8 fdjenfunggweife übertragen ^at 1236. [Sfleg. 4.]

B(ertoldus) dei gracia episcopus Argentinensis universis hanc paginam inspecturis salutem in domiDO. Notum facimus, Leut II fridum de Landesberc de consensu et voluntate fratrum suorum Guntheri et Eberhard! universa bona || sua propria et hereditaria in diocesi Basiliensi Sita fratribus bospitalis sancte Marie domus Theutonicorum liberaliter || contulisse, Ne igitur hoc factum alicui vertatur in dubium , presens pagina descriptä est in testimonium et sigillis nostro, Reinhardi prepositi, Egelolfi marscalci nostri et Guntheri de Landesberc firmiter communita. Acta sunt hec anno incarnationis domini m®. cc^ XXXVP. , presentibus hiis testibus : Hermanno de Erenberc ^, Cünrado de Wolvahe, Friderico de Hagenowe,* Cunone de Berchein ^, Wernhero de Hadestat iuniori , Nibelungo de Lou- begazzen^, Craftone de Gebewilre, Alberto Begerone albo, Burcardo Ttfurhardo vicedomino, Walthero sculteto Argentinensi, Friderico de Ufwilre et aliis quam pluribus.

^Q. Drig. 3Rit ben 4 Siegeln : 1. 2)aS beS Sifd^ofä ^rt§olb Don ©tra^urg, ftarl befd|öbigt, ftftenber ©ifd^of im Ornat, in ber Sinlen ben ©tab, bie Sded^te fegnenb erl^oben (»gl. g. 93. 3eitfd|r. 9, 252); Äopf unb Umfc^rift abgebrod^en. 2. jlleineö Doalfiegel, fteljenber 2lbt in langem ^eipanbe, bie §änbe unter ber SBrufi ineinanbergef erlagen; Umfc^rift; S. REI(N)H(A)R(DI) ....ARGE(N)Tm.. 3. Sfhmbfiegel, Flitter ju ?f erbe; Ümfd^rift: ...GELOR . A . . . ; bie linle Beiie ift gan§ abgcbrod^en. 4. 5)a§ Sanböbergifd^e ©iegel, im 3e(figen ©d^ilbe 3 (?) SWnge.

Slbel^etb, bie ©attin beö SHitterS ®ber^arb t)on aWöräpcrg, übergibt, mit gu^ ftimmung ü^reä ©atten, aU i^r Sel^engut unb il^re ganje @rbf(§aft ben »rübem beö 3)eutf(§orben§. 1240. 2lug. 21. [S«cg. 5.]

Ego Adelheidis uxor Eberhardi militis de Morsperg* Om- nibus presens scriptum inspecturis salutem et veritati testi- monium perhibere. Innotescat vitam habentibus et sciant posteri, quod totum allodium meum et omnem hereditatem

* (gljrenberg bei ^einS^eim Sbe^M. 2Äo§ba(i^? I^otb I, 253,

' §agenau im Unter^^lfa^.

5 93erg^eim Ar. Sftappoltöroeiler, Ohev'M\a%

^ 0. Sobgaffen Schoepflin Als. ill. U^ 655.

5 aWörSperg Ar. 2Wt!ir^ im Dber=®lfa^. Baquol-Ristelhuber 318 f.

firttf<|r. xxyin. 7

Digitized by

Google

u

^

98

meam in Argentinensi et Basiliensi episcopatibus de consensu dilecti mariti mei Eberhard! militis de Morsperg, fratribus hospitalis sancte Marie Theutunicorum Iherosolimitani in sub- sidiam terre sancte pro meorum remissione peccaminum per- petua donatione concessi , et coram capitulo Metensi presente maiito meo supradicto factum, quod feceram, iteravi. üt sit ergo donum meum stabile, presens scriptum inde confectum predictis fratribus tradidi sigillo predicti »capituli maioris ecclesie Metensis roboratum. Confirmari preterea per testes volui donum meuin, quorum nomina sunt subscripta: de ordine frätrum minorum frater Ludewicus et frater Gotfridus, de ordine fratrum Theutunicorum frater Gotfridus de Rfifach, frater iWiihelmus sacerdos , frater Rüdolfus de Grimberg ^ frater Gerwinus de Geminoponte et frater Eberhardus de Morsperg. Actum anno domini W. CC^. XL^. proxima tercia feria post assumpcionem beate Marie virginis. EopiolBudJ 51.

i9ifr^of Sutolb i)Ott Safel Befennt, bafi Jrau ®ertrub oon SQßinjenl^elm alle i§re®üter ju^affen^eim, ©taffelfclben , ^l^ierl^etm, aWatfen^eitn?, 3ffen= Ijeim , Dftljeim unb aWerjl^eim , bem SBruber (Sotf tib , ^räceptor ber 3!)eutfcl^= orbmäBtüber im ©Ifa^, üBergeben l^at. 1241. aSafel. [SRcg. 6.]

LAtoldus ^ dei gracia Basiliensis episcopus universis Christi fidelibus , ad quos presens scriptum pervenerit , noticiam sub- scriptorum. Que geruntur ab hominibus, ne in dubium revo- centur, literarum solent testimdniis roborari. Tenore igitur presencium notum fieri volumus omnibus presentibus et futuris, quod Gertrudis mätrona de Wintzenhein^ coram nobis et fratribus nostris in plena synodo omnia bona mobilia et im- mobilia tam jure proprietatis quam hereditatis ad eam spec- tancia , in villis et extra sita , videlicet Pfaffenheim *, Staffel- felden^ Tiernheim^ Machtoltzhein ^, Ysenhein®, Osthein ^,

* ©rünenbetö? Schoepflin II, 645. 3 ©ifd^of ßuctl^olb t)Ott SlrBurg 1238-49. 3 äBinjcttl^eim Ar. ©olmar.

* ^faffenl^etm Ar. ©eBtoeiler.

* ©taffelfelben ^r. %f)am.

ß %^uvf)eim, auSöeöangener Ort bei ©eiteren, ©anton Srieubreifad^ ; ußt. Baquol-Ristelliuber L'Alsace 175. ^ aKatfenl^eim? ^r. Sd^Iettftabt. 8 gffenl^eim Ar. Oebtoeiler. » Djll^e im Ar. StappoltätoeUer.

Digitized by

Google

99

Merkisshein ^ sine diminucione et nichil excipiendo, libere contulit et absolute fratri Gotfrido preceptori hospitaüs sancte Marie domus Theutunicorum in Alsacia et per eum dicto bospitali perpetuo possidenda. Nos igitur ad supplicacionem memoratorum fratris Gotfridi et Gerdrudis sub pena excom- municacionis et interminacione extremi judicii districtius in- bibemus, ne quis de cetero jam dictum hospitale aut fratres eiusdem sifper prescriptis bonls presumat indebite molestare. Et in premissorum memoriam presentem paginam tarn nostro quam capituli nostri sigillis fecimus communiri. Testes autem huius donacionis sunt Heinricus prepositus , Wilhelmus decanus, Hugo cantor , Ülricus cellerarius , Wernherus de Tierstein *, Heinricus sancti Ursicini prepositus, Wernherus Columba- riensis * prepositus , Krafto , Symon , Heinricus , Johannes, fratres nostri, Frydericus abbas Marpacensis *, Heirao sancti Albani, Lütfridus de Olimberg ^, Otto sancti Leonardi, prepgsiti, et fere totus dyocesis nostre clerus. Actum Basilee anno domini M®. CC^ XLP. in generali nostra synodo. Co^ialBud^ 232 b. f.

W>t ©Ber^arb pon SH^nau i)er!auft aur SJwhjttö ber ©d^ulben feineä Älofter« eine SGBiefe ju SirtttinBerö an bie »rübet beö a)eutf(l^orbettö , um 19 Wlavt 6Ubet. 1244. ^ot). 26. gfll^cinau. [Sieg. 7J

Eberhardus permissione divina abbas totumque capitulum monasterit Rynaugensis ^ presencium lectoribus universis noti- ciam subscriptorum. Si res geste litterarum memorie com- mendantur, successoribus via precluditur litigandi. Presentes igitur noverint et futuri, quod nos urgentibus debitis, que solvere nequimus ex mobilibus, sollempnitate juris adhibita, ,J^

predium nostrum quod habuimus in Birtilinberg ', cum omnibus aw)endiciis suis, fratribus hospitalis sancte Marie Theutoni- corum pro decem et novem marcis argenti puri et ponderati

* 3JlerjlJetm Stx. ©ebmeiler. 2 Sßcmi^er von XJ^terftcin loar ©l^orl^etr beä 2)omftiftS ju 93afel.

Trouillat Monuments II ^ 45. ' ©olmar,

* Tlatha^ hex ßolmar. Baquol-Ristelhuber 567.

* Del^lenBerg Ar. aRüll^aufen. Trouillat I, 578. Baquol 348. 6 S«|cinau a3eg.=3(. Slnbclfingm ©ant. SüridJ. UeBer Slbt @berl^arb I.

f. ©ol^baum t)att ber 3Weer Sll^einau 88. f auäfieöangener Ort?

Digitized by VjOOQlC

1^

100

legaliter vendidimus in solucionem dicti debiti convertendis ; reüimciantes omni juri quod habuimus in possessionibus ante- dictis, totum jus nostrum in fraires dicte domus Theutoni- coruni soUempniter transferentes. Ut autem hec nostra ven- diciü maneat inconcussa, presentem paginam venerabilis domini nostri H(einrici)* Constantiensis episcopi et nostro sigiilo legitime communitam contulimus fratribus prelibatis. Nos Heim icus prior , Cunradus custos , Eberhardus de lltlinchon ^, Aiberchtus de Lapide^, ülricus de Iberg*, Cunradus de Hümilinehon^, Rüdolfus Betilare, Heinricus de Turinhagin, Heinricus Hüno et Heinricus de Birachsperg, confratres ce- nobit memorati, predictis omnibus interfuimus , consensimus et pro nobis simul presentis carthe notarium rogavimus sub- oütaie. Datum Rynaugie anno domini M^. CC^ XLIIII^ in- dictione tercia, sexto Kai. Decembris. ti^Dpiall^ttci^ 209.

ilitter Utrid^ oott SieBenBerö fd^enft, mit ©ittmttiöunö feiner grau SCgneS unb ]mm %o^tex Wlat^aveia , ben JJeutfd^orbenöörübem feinen ^of pi Sufein, mit bem Äir(§enfa| unb ber SBefte bafelBft, fantntt allen baju ^e^öxiQen Wrt'd)im unb ^eft|unöen, fowie eine SBiefe ju ^ottTOangen, unb roaö er an aBiefen ju Silomnöen Befi^t. 1246. 3Wai. ©aufenJ^erg. [fReg. 8.]

Universis presentem paginam inspecturis Ülricus miles dictus de Liebinberk ^ noticiam subscriptorum. Cum plerum- que lahantur ab hominum memo H ria rerum gesta, ^i scriptis non fuerint conmendata , ne seriem sequentium vetustatis oblivio noticie subtrahat futurorum, presenti scripto tam mo- dernis quam || posteris innotescat, quod ego terre sancte Christi eangüine sanctificate cladibus, quibus asueto gravius nunc gra- vatur, debitum gerens conpassionis affectum, in eiusdem sub- sidium propugnatoribus ipsius et atletis fidei, fratribus hospi- talis sancte Marie Theutonicorum in Iherosolimis ac eorundem domiii venerande curtim meam in Bukein cum jure patronatus ecclesie ibidem et munitionem meam sitam inibi cum omnibus

* §emri(§ I. t)on ^ann unb SSBalbBurg 1233—1248. " 3lItlifon SBej. SOßintert^ur ©ant. Sürid^.

^ Uül^l bie S3emer gamilie t). ©tein. Seu Sd^njei^. Lexicon 17, 565 ff.

* 3&erö ßiant. Slargau.

^ §um(i!on SBej. Slnbelflngen ßiant. QM^.

^ lieber UlridJ t)on Sieöenöerg f. aSabenia % g. I, 132 unb bie bortigen @;itate.

1

I

Digitized by

Google

101

possessionibus sitis in parochia eiusdem ecclesie, scilicet agris, pratis, nemoribus, aquis, cum omnibus suis adtinentiis etjuri- bus ad easdem spectantibus, necnon etiam predium meum in flaldenwanc ^ situm in parrochia de Swercstat *, etiam cum Omnibus possessionibus et iuribus ad idem spectantibus, et quicquid predij habebam in parrochia de NoUingen ^, uxore mea Agnesa et filia mea Margareta presentibus consentientibus ac omni iuris beneficio renunciantibus , quod eisdem super ipsarum rerum repetitione conpetere videbatur, iuris soUem- pnitatibus observatis, tituio donationis libere contuli perpetuo possidendam; adiciens quod fratres predicti curtim predictam et munitionem inibi seu alias possessiones supradictas distra- hendi seu modo quolibet alienandi nuUam habeant potestatem, sed utDitati religiöse domus perpetuo deserviat prelibate. Ge- terum ne liceat uxori mee prefate , de cuius consilio et conni- ventia prehabita processerunt , perperam revocare tam sancte doiiationis contractum , eadem non coacta sed cupiens et aflfec- tans , tactis sacrosanctis reliquiis , se nunquam repetituram pre- dicta bona, presentibus honorabilibus dominis Heinrico pre- posito et Heinrico archidiacono maioris ecclesie Basiliensis et aliis viris prudentibus, exhibuit et fecit iuramentum. Utautem probationem plenariam huius contractus presens efficere valeat documentum, reverendi patris domini episcopi* et honora- bilium virorum prepositi et archidiaconi totiusque capituli maioris ecclesie Basiliensis et meo sigillis hanc cedulam rem gestam veraciter continentem obtinui sigillari, Testes sunt supradicti prepositus et archidiaconus Basiliensis, Heinricus prepositus de Burgelon ^, Hugo monachus eiusdem loci dictus de Hugelnheim ^, Waltherus prior de Witenowa \ Arnoldus vicarius in Chandera ^, Johannes vicarius in Ekinhein ^, Hein- ricus plebanus in Madebach *^, Arnoldus plebanus in Blaz- hein^^ Burchardus de Ruzingen*^ civis Rinveldensis , Chün- radus de Sulins ^^, conmendator fratrum domus Theutonicorum

* ^ollwattgett bei SRicbmatt SBeg-^Sl. ©ätfingett; 1362 finbet fldj. bie ©d^reibuttö: ©alberwantf, 1382 ^albertDang.

* 3 Ober- unb ^Heber^Sd^mörftabt unb fÄoUtnöen im ßlew^en öe^tr!.

* ßuet^olb t)on 3lrburö 1238-49.

5-11 SBüröeln a3e5.=2(. Sßalbgl^ut. gügell^eim »ea.^^. SÄütt^eim. SBettenau ^^.'^. ©d^opf^eint. ^anbern SBej-^SC. SörradJ. ©glSl^eim Ät. (Eolmar? ' SÄamba^ Sej.^Sl. ©d^önau? »lo^l^eim ^t. awim^aufen.

« 9iu6i!ott (Sant. 3ürtc§.

SBöl. 3eitfc§r. 24, 26. ^

Digitized by VjOOQlC

102

per Alsatiam et Burgundiam , Gothfridus de Rubiaco \ Albertus *le Slaus, Heinricus dictus Birchili de Colonia, Heinricus de Wiuzelo, fratres eiusdem domus, Berchtoldus miles de Altin- kon , ßudegerus de Sehen et fratres sui , Johannes de Liestal, Hi^inricus de Bruton , Johannes de Benevelt et alii quam- pliii es. Acta sunt hec ante portam castri Susenberk extra fos- satum, anno domiiu M^ CC^ SL. sexto, mense Maio.

^ecg. Oriö. S)te ©ieflel IJänöcn an. 1. Dbrongeä ©icöcl, ein j^enbet ^iffi)of im Dmat, in ber Sin!m hm Btah, bie ^e^te erIJoBen; Umfd^rift:

S . LIVTOLDI . E CCL'IE f. - 2. 5)a§ beä 2)ompropftc§ ©einrid^.

l\%\. äeitfd^r. 23, 151. SSon ber Untfd^rift ift nur nod^ ju erfennen:

S.H.,.RICI PREPOSITI... - 3. (Sapitelöfieöel (Seitfcl^r. 16,

221»)^ amfd^rift: S . SANTE . M(AR)IE BASILIEN(SISj. 4. Dblonöeä Siegel, Ohm SRaria mit bem gejuäünb, barunter eine betenbe (fnieenbe?) ■^mx] Umfc^rift jerftört. - 5. ©ieöel be« Sluäftetterä: breietfißer ©d^itb mit ^oppelabler; Umfd^ft: S . VLRia . MILITIS . DE . LIBINBERC. 3m Sopml&udJ gol. Ib. gnegeft bei Trouillat V, 679.

^ao Äfofter Sliebin übergibt ben 3)eutfci^orbenSbrüöern bie pi \fycmn Äird^en= It(^te geprigen ®üter in ber öurg S3ufl^ein gegen iä^rtid^e 10 Sd^iHing. 1247. 2»ai. [9leg. 10.]

Universis Christi fidelibus presentem literam insi)ecturis . . magistra et conven |1 tus cenobij de Riedin ^ noticiam rei geste. Ti'Tiore presentiura tarn modernis || quam posteris innotescat, quL)d nos de communi consensu bona nostra in Castro Bu [| khein sita ad lumen ecclesie nostre pertinentia , quorum etiam bonorum advocatk ad fratres domus Theuthonice spec- tare dinoscitur, fratribus memoratis pro decem solidis annue- tim in festo sancti Martini persolvendis concessimus perpetuo püssidenda. Ne autem super hoc aiiqua lis vel discordia post- modum oriatur, presentem cedulam ipsis fratribus contulimus honorabilis viri . . prepositi sancti Leonardi in Basilea et ce- nobij nostri sigillis roboratam. Datum anno domini M®. CG®. xL, VII^ mense Maio.

^erg. Drig. 2)aä erfte ©ieget ift abgefallen, auf bem jnjeiten ift nur nod^ eine fnieenbe gigur ju erfennen.

* Offenbar ibentifd^ mit bem @otfrib oonShiffad^, ber oorl^er unb nad^l^er Satibfomt^ur mar, unb ber ftdj alS Äomt^ur von SBeuggen aud^ Ootfrib von a3iict}em nannte.

^ SßaS für ein Web ober ablieben l^ier gemeint ift, »ermag it^ nid^t ju entfdjciben; oietteid^t Sliebern 33e8.=2l. Söalbäl^ut, mo au^er ber oben er^ TDüfinten SWannSpropftei aud^ ein g'^auenKofter mar. Stolh m, 107.

V

Digitized by

Google

103

S)cr ebelhted^t S^^o oon IBinjeCn üBeröiBt bcn S3rübem beö 2)etitf(l^otben8 §u ^ugl^ein einen i^f untevl^alb äRettingen, farnmt etlid^en Setbeigenen, unter SSorbei^alt (ebendlängUd^er^^u^ie^ung, ju eigen. 3^0^^^ oevmad^ er bem Drbendl^aud, in xoel^em er feine @rabftätte gen)ä^lt l^at, feine 9Uiftung. 1247. mai 21. SBeuggen. [^leg. 11.]

üniversis hanc literam inspecturis ego Hugo nobilis de Wintzelon * notitiam subscriptorum. Vita brevis , hominum labilis memoria processu teraporis, que geruntur, ammonent scriptis commendari. Ego Hugo supradictus, corporis et rerum mearum compos, pro salute mea et progenitorum meorum con- tuli fratribus domus hospitalis sancte Marie Theutunicorum apud Biigheim curiam meam sitam inferius Mettingen ^ in ber i>\va cum Omnibus proventibus eiusdem libertate stabili pro- prietate possidendam cum hominibus subscriptis, Heinrico qui dicitur Riso, et fratre ipsius Berchtoldo, necnon et Cünrado dicto de Lengnach ^, usufructum dictonim bonorum et hominum nomine census de voluntate dictorum fratrum michi diebus meis collatum , sine qualibet reclamacione successorum meorum post obitum meum supradicta bona cum proventibus suis et hominibus proprietate simul et utilitate statuimus attinenda. Saue etiam orationibus eorundem fratrum confidens, quia michi Viva voce apud ipsos liberam elegi sepulturam, in subsidium sancte terre universa arma ad corpus meum pertinencia cum dextrario meo, vel arbitrio supradictorum stabit fratrum pro commutacione armorum et dextrarii decem marcas argenti pro ipsis, presentibus profiteor literis sepedictis fratribus per- cipiendas. Testes huius sunt fratres ordinis eiusdem Sin- tramus et Burckardus sacerdotes, frater Cüno de Tiifen*, frater Heinricus de Winzelon \ frater Alberchtus et filius suus Alberchtus de Slaus, frater Heinricus de Colonia, frater Rü- dolfus de^Zeiningen ^, frater Heinricus Constantiensis , frater Theodricus Secconiensis ^ et alii quamplures. ' Ut ergo supra- dicta infirmari non valeant et turbari, presentem conscribi fecimus in te^timonium sigillis venerabilis domini Constan- tiensis episcopi et nostro roboratam, ut sit ipsis contra futu- rorum eventus evidens firmamentum. Acta sunt hec apud Büghein anno domini M^ CG«. XLVII^ XW. Kai. Junij , in- dictione quinta.

6;opiaIb«(i^ 51b. SRegeft bei Trouillat V, 679 f.

^-« Söin^eln ü% Dbemborf. 3Äettingen 8ej.-3[. SöalbS^ut. Sengnau ©ant. Slargau. teufen (Sant. SüridJ. Seinigen (£ant. 2largau. 6ä(!ingen.

Digitized by

Good^

104

a>if ©rtttin beS Ulrid^ t)Ott Ällttöen, gta, überöi6t, mit SufHmmunö i§r€§ Glatten unb i§rer ©öi^ne, tl^c öÄ«a«ä oätetlidJeS ®tbe in ber ^arrod^tc ^Män, unter ^luSfdJluJ aller ®rben, bem 2)eutfci^orben. 1247. 3uni 26, Äilingnau. [S^leg. 12.]

Universis Christi fidelibus presentes literas inspecturis Itta nobilis de Klingen ^ uxor Ülrici nobilis de Clingen inperpe- tuum, Quoniam pleruraque labuntur ab huraana memoria rerum gesta, si non fuerint literis commendata, presenti scripto tarn modernis quam posteris innotescat, quod nos de con sensu et voluntate prefati märiti nostri ac liberorum nostrorum Waltheri, Ülrici et Ülrici, qui etiara Waltherus dicitui', omne Patrimonium, quod hereditavimus a patre nostro in parrochia de Bukein et circa cum appenditiis suis tam in agi'is quam in pratis, nemoribus sive aquis, hospitali leroso- liniitano sancte Marie Theutonicorum pro anime nostre atque animarum parentum nostrorum remedio contulimus libere ac pacifice perpetuo possidendum, exclusis heredibus nostris Om- nibus ab eodem. Et ne super hoc aliqua dubitatio vel lis in- poBtet um possit oriri , presentem paginain conscribi fecimus, et quia sigillum proprium non habuimus, labore nostro pro- curavimus ipsam reverendi patris ac domini Heinrici dei gratia episcopi totiusque cappituli Constantiensis et supra- dicforum mariti et filii nostri Waltheri sigillorum munimine roborari. Testes huius coUationis sunt : Eberhardus de Nufrun ^ et Heinricus de Werra ^ plebani , magister Heinricus medicus de Scaffusa, Wernherus et Diethricus phisici, Jacobus nobilis de Warta ^, Ülricus de Tuffenstein ^, Heinricus de Krenkingen ^ nobilcs, Cunradus de Steina ^ et Lutoldus frater suus, Cün- raduB de Totingen® milites, Hartliep de Totingen, Fridericus de Neftinbach ^, Rüdolfus advocatus , Petrus cellerarius , Berch- toldus de Hurhach(?) mercator, Heinricus dictus Riso et alii quam plures. Acta sunt hec anno domini M^. CCXLVn^

« ^ql bie Älinöen^fd^en fRefieften Seitfd^r. I, 455 u. II, 214.

3 ^fieufrad^? ^e^M. UeBerlingen.

^ Be§r SBea.::3l. ©d^opfl^eim.

^ Jöart in ber ©raffd^aft ^i^buxQ.

5 3;iefenftein Sej.^Sl. SßalbSl^ut.

*5 flrän fingen SBej.-^. Sonnborf.

' 3Bol^l au^ ber gamiUe Stein oom SRed^tcnftein an ber 2)onau.

« SSettingen jf. Uvl N. 1 Seite 94.

s fleftenbad^ ©ant. SürtdJ.

k

Digitized by VjOOQlC

105

TT. Kai. Julij aput Clingnowa * sub lobio ante turrim, tem- pore prandij.

(Soptalbit(§ 2. (SUeöep Seitfd^r. I, 456.)

Saltl^er b. j. von Illingen Befläügi bie Sti^enfung {eines SSaterd tUrid^ von IWingen, feiner 2Rutter gta unb feinet örüoer (3leö. 12). 1247? [9fleQ. 18.]

Venerabili patri ac domino H(eiiirico) dei gratia episcopo ^

totique capitulo Constantiensi Waltherus junior || de Chlingen reverentiam debitam in omnibus cum plenitudine serviendi. Quum donationem || , quam venerabilis pater noster Ülricus de Chlingen et honorabilis mater nostra Ita meique confratres, Wal II therus, Ülricus et Ülricus, fratribus domus sancte Marie Theutonicorum in bonis nostris in Buckein fecerunt, ratam gratamque habemus, dominationis vestre gratiam presentibus duximus propensius exorandam, quatinus diurne pietatis et nostre peticionis intuitu dignemini sigilli vestri munimine lit- teras donationis nostre gratie vestre destinatas fratribus supra- dictis ad confirmationem predicte collationis in testimonium* ipsis roborare.

$erg. Otig. Unbotirt. Siegel ol^gegangen. ^m (SopialSud^ ^^ol. 5. iDem gnl^olte na(§ fäat bie Urfunbe in baS Sol^r 1247 ober 1248.

@raf Sflubolf b. ä. oon ©abSBurg befennt, ba^ jnnft^en SMeiper (Botfrib unb ben 2)eutfd^orbenS5rübern in @Ifa| unb Öurgunb unb jmifd^en SWangotb t)on aSud^ein ein SSergleit^ , in ber Streitfad^e wegen ber S^efte öud^ein fammt Su- gei^ör, ju ©tanbe gefommen ift. 1248. ^uni 17. Äaufenburg. [3*eg. 16.]

Omnibus presens scriptum intuentibus Rfidolfus comes de ^ ;

Habespurg ^ senior noticiam subscriptorum. Cum esset orta ^ v

discordia inter religiosos vires fratres Gotfridum magistrum ^

et alios de domo Theutunicorum par Alsaciam et Burgundiam -

ex üna parte et Mangoldum de Buchein ^ ex altera super *^ J

Castro de Buchein cum suis attinenciis, in presencia nostra ^^

talis composicio intercessit, quod idem Mangoldus juri, quod j

in bonis prelibatis asseruit se habere, renunciavit totaliter - ;|^

» §@. instimoniuin. -r^

* ^lingnau Sani Slargau " '-j^

2 Ueber ben trafen SRuboIf ben @(i^n)eigfamen t)on $abSburg unb über 1^3

feine in hen Urfunben 25 ff. oorlommenbe ®ema§lin (^ertrub von SRegenSberg) ifi^-

unb il^rc ©öi^ne fie^e Slrgooia Vm, 331 ff. ' ^^| » öabenia % g. I, 233 f.

Digitized by

Goc

106

una cum doinina Agnesa uxore Cunradi militis de Wlvelingen \ ijiatie siia , que consensum suuin adhibuit ad cautelam. Ipsi etiani fratrea promiserunt, se daturos eidera Mangoldo ydo- neos promissores ad quinquaginta marchas argenti solvendas locü et termino, prout inter eos conveDerat, constitutis. Et ut actoriini veritas facilius pateat in futuro, nos in testirao- niuui omnium preraissorum prescriptorum hanc cartam sigilli noBtti munimine roboramus. Datum aput Löffenberg anno domini M". CC^ XLVm^ XV. Kai. Julij, indictione sexta. €opiai6iid) 103. Slud^ eine beutfd^c Ueberfeftunö ip ber ^[l&fdjrift anöefd^Ioffen.

Stitüfl^Qf §eriuanii von Sll^eittfelben, Ulrid^ unb 3afob von ÄtenBetöunb ^eintid^ Don ^nim 6efennen, ba^ burd^ SSermtttlunö be3 ©rafen Slubolf b. ä. oon ^abeburtj ein SSergleid^ jroifd^en trüber ©otfrib, ^rocurator beS 2)eutfci^5 orbeni m (Sf)afi, unb aKangoIb t)on SBufein gu ©tanbe öefommen ift. 1248. Siini 17. SR^einfelben. [Sieg. 16.]

Omnibus presens scriptum intuentibus Hermannus burc- gi'aviiis Einveldensis , Ülricus et Jacobus de Chienberc ^, Hein- ricus de Herten ^ noticiam subscriptorum. Cum i| in exercendis litibus instrumenta cum testibus ambulent pari passu , utile re- putamus scriptis auctenticis communire decisiones litium, ne labente humana || memoria cum tempore transcurrente proba- tionem contingat efficere* veritatis. Igitur mota questione inter religiosos viros fratrem Gotfridum procuratorem domus sancte Ma II rie Theutonicorum per Alsaciam et fratres suos ex una parte et Manegoldum de Bücken ex altera super Castro, terris, pratis, vineis, nemoribus cum ceteris suis appenditiis, que dictus Manegoldus ad se pertinere partim jure proprie- tatis, partim feodi, partim pignoris contendebat, interventu nobilis Yiri Rodolfi comitis senioris de Habespurch de volun- tate parcium in ipsum conpromittencium talis conposicio inter- cessit, quod Manegoldus toti juri suo'sic quod habuit vel ha- bere videbatur, me Heinrico avunculo suo dicto de Herten auctoritatem sibi prestante, renunciavit in bonis memoratis et terminis eorimdem. Quod et actum est trans Renum Rinvel- deusi in comitatu , quo dictum castrum dinoscitur esse suum. Promisi eciam ego idem Heinricus cum Manegoldo, me factu-

* ©itftngen »ej.-.2l. ©t. «lafien. ^ Äienbern ^^nt. ©olotl^urn.

i

$ert&en ^^.'M. ßötraci^.

Digitized by VjOOQlC

107

rum dominam Agnezam sororem meam, uxorem domini Gon- radi militis de Wlvelingen \ matrem Manegoldi , non inquie- taturam, si forte quid juris in eisdem bonis se habere asse- reret, dictos fratres. lidem eciam fratres ex forma decisionis eiusdem pro quinquaginta marcis, in quibus tenebantur Mane- goldo, promissores dederunt idoneos et acceptos, qui consti- tuerunt se pecuniam pretaxatam loco et tempore ordinatis ab eodem comite soluturos. In huius rei testimonium rogatu Manegoldi dedimus presens scriptum fratribus sepefatis sigil- lorum nostrorum muniminibus roboratum. Ego scultetus de voluntate consiliariorum Rinveldensium ad fidem pleniorem in posterum faciendam eiusdem Manegoldi rogatu concessi sigil- lum communitatis nostre presentibus appendendum. Huic re- nunciationi et promissioni hincinde interfuerunt nobiscum Conradus canonicus Rinveldensis , Otto railes, Conradus de Eschon *, Heinricus dictus Chelhalde , Theodricus de Seconis ^, Hermannus de Bellincho *, Eckehardus de NoUingen *, Bur- chardus de Rflcingen ^, Conradus de Sconowa \ C5onradus Meli ®, Burcardus de Ezchon ^ Waltherus Chelhalde et alii quam plures cives Rinveldenses. Datum Rinvelden anno domini M^ CC^ IL. VHP. XV^ Kai. Julij , indictione sexta.

S5on bem Driöinal (^rg.) ftnb nur sroei S)ritte( erl^alten, baS i)Otbere 2)rittel, ben Slnfanö ber Seilen entl^altenb, ift oBöeriffen. Seibc eiegd finb abgegangen; ^e maten an grün unb roti^er ^aummoUfd^nur l^efeftigt. 3m eopialbudj ftel^t bie Urf. gol 102 b. f. »eim SCBbruÄ l^ielt man [x^ fo weit mdglid^ an ba3 Original.

Slitter Ulrid^ t)on SieBenberg leiftet Sersid^t auf alle feine Siedete an ba8 oon grau 3ta i>on i^lingen bem S)eutf^orben ilbergebene ®rbe. 1248. 23[ug. 1. greiBurg. [Sieg. 17.]

üniversis Christi fidelibus presentem literam inspecturis Ülricus miles de Liebenberg noticiam scriptorum; tenore pre- sencium notum facio üniversis tam presentibus quam futuris, quod ego propter deum et beatam Mariam virginem matrem suam cum ceteris elimosinis, quas* contuli hospitali lerosoli- mitano^ sancte Marie Teuthonicorum aput Buken, omni Juri, quod habui in patrimonio nobilis domine Ite de Klingen , quod

*-8 gQ3ilfingenöea.::2l. ©t. ölafien. (gfd^üon eant.SüridJ @ä(!ingen. »ellifon ©ant ^argau, Slollingen ^e^M. ©ädingen a^lu^ifon 6ant. 3üricl^. ©d^jinau. ä^öl^lin Sani ^argau.

A ^, que b $8. lerosolomitani.

Digitized by

Google

*;*«r 3

108

ipsa eidem domui contulit, tarn in agris quam pratis, nemo- ribus sive aquis, jure feodali, titulo pingnoris seu quoque modo, penitus renunciavi; et ne supra hec aliqua dubitacio postnioduTn oriatur, presentem ipsis fratribus domus Teutho- nicorum^ contuli paginulam sigilli mei munimine corrobora- taiiL Testes huius rei sunt Cunradus de Golins *, Heinricus de Loutzeloh (?) , Gotfridüs de Rubiaca, Alberchtus de Slaus, Heinricus de Colonia fratres Teuthonicorum supradiete^, et fratei" Heinricus de Sechen. Actum anno domini m. CG. XL. Vllf. KaL Augusti aput Friburg. iEopialBudJ 5.

SBifc^of (Ifier^arb t)Ott Äonjianj ftfllt ein SBibimuS au§ über bie Urfnnbe beS 5)eutfi^orben§meifterä §einridj t)on $ol^enIol^e üom ÜKerj 1247 (Sieg. 9), njornnc^ ber ieroeilige ^räceptor beä Drben§ im ©(fag bem Ulrid^ t>ott Siebfubei-g für feine SSerblenfte um ben Drben eine lebenälänglid^e jd^rlid^e «Rente i^on 21 3Kar! Silber auäbejal^Ienfoa. 1250. 3Äai, ®^Unöen. [SReg-lQ.]

Eberliardus * dei gratia Constantiensis episcopus universis Christi fidelibus presentem literam congnituris in perpetuum. Tetiore presencium cunctis fieri cupimus manifestum, quod nos religiosi viri fratris ® Heinrici de Hochenloch \ hospitalis sancte Marie Teuthonicorum lerosolimitani ministri, presens scriptum non cancellatum non viciatum, non abolitum nee in aliqua parte lesum, suo sigillo sigillatum vidimps et audi- viiBus in hec verba conscriptum. Universis Christi fidelibus presentem paginam inspecturis frater Heinricus de Hochen- loch, hospitalis sancte Marie Teuthonicorum lerosolimitani minister humilis, salutem in omni salutari. Tenore presencium liqueat universis, quod in recompensationem hone voluntatis, meritorum quoque, que vir venerabilis Ülricus de Liebenberg Bostre iiipendit domui, plena maturitate consilii fratrumque meomm conniventia^ statuendum decrevimus, quod preceptor Alsacie, quicumque pro tempore tunc fuerit, de bonis ac possessionibus domorum nostrarum per Alsaciam infra Basileam

» 3m Soptolbud^ folgt l^ier nodj einmal ipsis ^ ©ier fel^lt offenbar domus « ^8. fratres d §@, coniventia.

^ Mü^l ibentifc§ mit ßunrab oon ©ultn§, ber nad^ ber Urfunbe 8 im 3. 1246 i.<anbfoKJttl^ur war.

2 tSberfjarb t)on SBalbburg 1248-1274.

^ 3Ut^ aSoigt I, 646 f. wäre §einrid^ t)on ipo^enlol^e nur Bis 1242 ^futfrfimfiftfr gewefen.

Digitized by

Google

109

ac Turego, ubicunque idem dominus Ülricus elegerit, viginti unam marcas argenti Basiliensis ponderis, quam diu recipere decreverit, diebus vite sue annis ipsi persolvat* singulis in Epiphania domini; ad maiorem hoc addentes firmitudinem talique pena vallantes, quod si per negligentiam antedicti preceptoris Alsacie eadem pecunia loco et tempore, ut dictum est, soiuta non fuerit**, sequenti secunda feria proxima post dominicam Quadragesime eiusdem anni cum prememorata summa pecunie duodecim marcas argenti prenotati*" ponderis eiusdem solvere uUatenus non omittant; hac conditione tamen apposita, quod post mortem ipsius domini Ülrici uxori sue aut pueris seu quibuscunque suis successoribus nichil detur penitus pecunie supradicte. Hanc igitur ordinationem nostram rite discretiorum fratrum nostrorum consilio ]iabitam et sta- tutam volentes irrefragabiliter observari auctoritate presen- cium districtius precipimus; ne quis preceptorum, commen- datorum aut fratrum nostrorum ipsi contraire audeat, quidem ut robur firmitatis sue inperpetuum obtineat testium obscrip- tione sigilli nostri robore communimus. Testes autem sunt hü: Gozwinus prior in Marburg, Ludewicus de Oettingen, Arnoldus dictus Pita sacerdos, Andreas de Hochenloch, Hart- pertus, Alberchtus de Betteloube, Heinricus de Maguntia, fratres domus nostre. Acta sunt hec Ezzelingen anno domini M^. CG. XLVII^ mense Marcio. Verum ne calumniose questionis** et dubitationis macula super prescriptarum serie litterarum inter dictos fratres in posterum et partem alteram oriatur, ad cautelam maiorem et evidentiam posterum (?) presens rescriptum fratribus de domo prenominata dedimus nostri sigilli (munimine) roboratum. ^ Datum anno domini M®. CCL. mense Mayo.

SBijd^of (Sbev^ath oon ilonftatt^ urlunbet, baj gmifd^cti bem ^räceptor ©otfrib unb ben SSrübem beä S)cutfd^ot:bettä]^aufe§ ju S3ud^ein einerfeitä, unb Äonrab von SieBenBetö anberfeitS, em (Sotnpromt^ ö^fö^I^ffett roorben fei, vooxna^ fte ü^rm ühet eine ©tbfd^aft obtöoltenben ©treit burdj ^n ©d^iebs? aend^t entfd^eiben laflen tooUen. 1252. SRerj 26, Äonftanj. [3lea. 21.]

E(berhardus) dei gracia Constanciensis episcopus universis presens scriptum inspecturis salutem in omnium salvatore.

» §©. persorvat ^ §©. fuerint « $©. prenotate ^ ^©. questiones.

Digitized by

Google

110

Noverint universi et singuli, quod questio, que vertitur inter di II lectos in Christo fratrem Gotfridum preceptorem et fratres domus sancte Marie Theutonicorum de Buchein ex una et Conradum de Lebenberc ex altera, super eo quod predictus C((Uiradus) || nomine fratris sui Ü!(rici) quandam petit here- ditatem, de consensu parcium est in quatuor arbitros secun- dum formam juris compromissum , ex parte dicti C(onradi) in duos II , videlicet Henricum de Clingenberc ^ et Herm(annuni) de Lannenberc^ canonicos Constantienses , ex parte vero pre- fatorum preceptoris et fratrum in dominos . . prepositum . et scolasticum maioris ecclesie Basiliensis, tali videlicet ' con- ditione, quod predicti quatuor si haberi poterunt, apud Clin- ginowe proxima feria quinta post Quasimodogeniti super dicto compromisso prestito juramento tractaturi conveniant; vel si aliqui ipsorum arbitrum haberi non poterunt, pars illa que suum arbitrum habere non potent, alium, personam videlicet ecclesiasticam, producat termino supranotato. Et quicquid tres vel omnes de predictis arbitris secundum formam juris sen- tenciando decreverint, ratum permaneat et inconvulsum. Si vero omnes vel maior pars dictorum arbitrum convenire non potuerint, per dictos arbitros ad nos recursus habeatur, ita quod nos inspectis depositionibus testium, instrumentis et aliis, que ad causam faciunt, que in presentia dictorum arbi- trum sunt proposita, diligentius examinatis , . quam partem nos per arbitrium fecimus maiorem, illorum stetur arbitrio sine qualibet condradictione. Item dictum est, quod si forte dicti arbitri primo termino negotium ipsis commissum terminare non potuerint , quod alium vel alios terminos possint prefigere, secundum quod ipsis videbitur expedire. Ad hec dictum est, quod predicti preceptor et fratres possunt sepedictum C(onra- dum) de Lebenberc coram antedictis arbitris in forma juris, si ipsis placuerit, preconvenire, si in ipsum aliquid habuerint questionis, et quod super dicta reconventione debent similiter sententiam pronunciare. Adiectum est etiam , quod si qua pars arbitrium, sicut prolibatum est, servare noluerit, parti ser- vanti arbitrium centum marcas ai-genti boni et puri ponderis Constanciensis nomine pene infra decem septinianas post arbi- trium prolatum persolvat. Quod si forte non attenderit, moni-

* ÄlittöenBerg ßant. Xljuröau. » Sanbenberg ®ant. Süru^.

Digitized by

Google

111

tione Septem diernm ptemissa ipsum tenemur compellere per censuram ecclesiasticam , ut id exequatur cum effectu. In huius rei testimonium litteras consimilem tenorem continentes parti- bus concessimus, nostri, dicti preceptoris et prefati Conrad! sigillorum munimiue roboratas. Datum Constantie anno domini M^ CC^ quinquagesimo secundo, XVII. Kai. Aprilis, indic- tione decima.

¥crö. Driß. 2)aS 2. ©ießel ip oböefaKen , baä 1. unb 3. fmb mir bm^-^ ftüdmcife erl^alten. 3»« ©opialbudj 8i>.

a)ietricij unb Äonrab oon 9^ten5erö ertlören il^re Suftinttnuna ju bem i)on Äontab DOtt Slötteln in ü^rem Flamen mit ©darb oon Slottinöen, weQen beä flir(^en= fa|cä au SfloHinöen, gefc^Ioffenen aSeröleid^eä (fReg. 14). 1252. SRai. ma\tl [SReg. 22.]

Thietricus et Chunradus fratres domini de Rotenbcrk* universis Christi fidelibus in perpetuum. Cum lis et contro- versia super iure patronatus ecclesie de NoUingen || inter nos ex una patfe et Ekardum de NoUingen, civem Rinveldensem^ ex altera verteretur, noscant universi presentem paginam iii- specturi, quod Chunradus de Rotillein *, patinius noster et dominus, de prudentum consilio eandem litem cum dicto Ekardo locö nostri sopivit, sicut instrumentum publicum con- fectum est super hoc in hunc || modum. Chunradus dominus de Rotillein universis Christi fidelibus. Noverint universi, quod super controversia , que vertebatur inter nos et filios fratria nostri bone memorie Thietrici de Rotinberk super iure patro- natus ecclesie de NoUingen ex una parte, et Ekardum de NoUingen, civem Rinveldensem , ex altera, tandem idem Ekardus recognovit et recognoscit ins pat^natus dicte ecclesie tam ad nos quam ad ipsum equo iure et equa lance pertinere; et nos idem recognoscimus et recognovimus et verum esse confitemur; unde* de prudentum consiUo in hoc convenimus, quod ad sepefatam ecclesiam clericos alternatim in perpetuum presentemus. Verum quia dictus Ekardus presentationera a nobis de nobili viro Heinrico archidiacono Basiliensi factam ratam habuit, constat quod presentacio, que nunc primum facienda occurret, ad memoratum Ekardum omni contradictione cessante pertinebit, postea ad cognatos nostros et deinde ite- » 3w ©opialBud^: und. 3m Driginal ift baS SBort laum me§r lefen* ^ 2 S)ie9'lotenBerö n)areneine3'le6en(imebert)on9'lötteIn. I3abetiia % g. I, 15. Seitfdjr, H, 197.

Digitized by

Google

-oog

112

rum ad ipsum vel heredes suos et sie in perpetuum. Ut au- * tem liec ordinatio pro bono pacis celebrata perpetue firmitatis robur obtineat , presens carta reverendi patris ac domini Ebir- hardi Constantiensis episcopi et nobiiis viri Ludewici comitis de Froburk * et nostro sigillis ad petitionem sepefati Ekardi est roborata. Testes: Heinricus prepositus, Wiihelmus decanus, Hugo cantor, Basilienses canonici, Petrus Scalarius ^ advo- ciitus, Heinricus Steinli, Jacobus de Chienberk, milites. Actiun anno doraini M®. CC®. XL. VHP. Nos autem in annis discretionis nostre maturam habentes etatem suprafatam com- positionem ratam habemus et gratam nobis esse confitemur. Unde super hoc presens scriptum sigilli nostri munimine duxi- mm roborandum. Testes etiam, qui huic publice ratehabitioni aderant, sunt subscripti: Heinricus archidiaconus Basiliensis dictum de Nuwenburk ^, Ludewicus comes de Froburk et comes Hartmannus filius eiusdem, Wemherus dictus de Irrune*, Uliiciis de Chienberk, Gothfridus de Iffendal^ Heinricus de Hertiu, Alberthus de Lorracha*, Chünradus de Hofsretin^ milites, et alii quam plures. Actum anno domini M^ CC®. L^. II ^ mense Maio, Basilee.

^rg. Driö. 3)a8 ©teßel iji ftarf befd^ißt, bft Unfe 9flanb unb bie Unle D6et= feite m^ a]&9cbro(§m. »on ber Umfdjttft tft noc^ ju lefcn: (S.) TIETRICI . ET. CONRÄDI . DE . . . S5öl. über Oaä dioienhm']^^ ^Sießel Seitfd^r. 2, 198. S>ie Urfunbe ift an ntand^en ©teilen erblafit, namentlid^ ift ber le^te^l^eil beä SDatumg nnbeutlldj (LU ober LIH?); ba§ ©opialbud^ (Sol. 103 b f.) lieSt LH; thm^Q fie|t auf bem Slütfen beö Driötnal«; bamad^ ^aben mix batirt.

mutv .tonrab von ßtebenbetö (eiftet SJerjid^t auf feine S^led^tc unb Slnfprüd^e on baö &auö ju a3tt!en bei 3IIJetnfeIben , weld^S fein SBruber, Slttter Ulxx^ ©on Siebetiberg, bem a)ei<!y(l^orben gefc^nft ^at. 1263 max 3. aWeerfpura. Sürld^ [31eg.a3.]

Universis Christi fidelibus presencium inspecturis Cfinradus miles dictus de Liebenberg , ministerialis illustrium dominorum

* gtoburg Gant, ©olotljum. SSgl. Urlunbio S3b. H.

^ ©ie ©draller waren eine Saäler Familie. Neugart Ep. 11, 315. 3 gUuenburg Sej.=2(. aJlüOl^eim.

* Springen am Äaiferftul^l?

* 3fent§al Gant, ©olot^um. «^Sörrad^.

^ Ober Hofstetin? (§ofpetten Okxnt. ©olotl^um). S)ag ßopialbud^ lieSt Bofsteiu* 3m Original ift faum anberS ju lefen als Hofsretin.

Digitized by

Google

113

suorum H. et H. de Kiburg* in perpetuum. Vita brevis, me- moria labilis, malicia temporis, mutacio personarum proinde swadent et inducunt decisiones et cessiones litium per scrip- tare testimonium transmitti noticie posterorum, ut eo diffi- cilius in litibus iam decisis et sepitis resumi valeät materia litigandi. Noverint ergo, quos nosce fuerit oportunum, quod ego auctoritate necnon consensu predictorum dominorum meo- rum H. et H. comitum ad hoc accedentibus, in manus domus sancte Marie ordinis Teuthonicorum , cuius per Alsaciam et BurguDdiam in presencia est administrator seu procurator honorabilis in Christo frater Gotfridus, meo nomine et meo- rum heredium ob remedium et salutem meam et meorum pa- rentum , sponte , bona fide , sine dolo et fraude , renuncio pre- sentibus omni accioni, quocunque nomine censeantar», que mihi et meis heredibus aliqualiter conpetebant ** vel conpetere videbatur® super quibusdam iuribus seu condicionibus occa- sione domus in Büken prope Rinfelden, Constantiensis dyo- cesis, quam frater mens bone memorie Ülricus miles dictus de Liebenberg prenotate domui sancte Marie Teuthonicorura dinoscitur cum suis appendiciis, que ad ipsum pertinebant, liberaliter contulisse. Et in huius renunciacionis testimonium iwredicto fratri Gotfrido et universis fratribus prefate domus sancte Marie Teuthonicorum in Buken presentem litteram con- fero sigillis venerabilis videlicet in Christo Eberhardi dei gratia Constantiensis episcopi et illustrium dominorum, dominorum meorum H. et H. comitum de Kiburg, et prioris fratrum pre- dicatorum in Turego et meo patenter communitam» Nomina autem testium , qui huic renunciacioni presentes fuerunt , sunt hec: primo aput Morsperg^ Berchtoldus Pincerna de Kiburg, H. de Wissenang ^, R. de Lormenshusen*, Reke de Hegi^ milites, Wernherus castor, Ül. de Bedingen^. Secundo in Türego sub tekto capelle, que dicitur aquatica, frater Cünradus dictus

a-o @o beutlid^ in bct ©anbfc^tift.

* Ober H. et U.? 3^5 P«^^ <^^ «w biefe 3«* t^inm ©rafen UltidJ »on Ä^burg. SSöI. $ipi6 ©rafen »on Ä^burg. Äopp ©efd^. b. eibg, ©ünbe II, 2, 259 ff. uttb Urfunben baju II, 88 ff.

* SReerfputö bei SBinterti^ut; (Sont. Sünd^.

^ SBi^Cingen ßant. ^^urgau. ©d^roeij. Urfunbenrcgiper N. 60.

* Ober Wrmenshusen? Ürfd^^aufen ©ant. ^rgau?

5 ©egi bei Söintertljur (Sant. äürid^.

6 eb in gen bei Slffoltem ©ant. 3^^-

ßettf<^, xxvra. 8

Digitized by

Goc

114

Buggo prior, Heinricus subprior ordinis predicatorum , frater R. de Mulhusen ^, frater H. de Lindenberg ^, ordinis fratrum minoram in Turego, Jacobus Molendinarius , Burkardus de Hottingen ^, Burkardus* dictus Bruehut, H. et H. fratres dicti de Lunkuft *, H. de Carola , R. Hudericus milites , cives Tuiicenses, R. de Verdegke^, magister Petrus medicus de Tuno ^ H. dictus dispensator de Hemitis. Nos videlicet E(berhardus) dei gratia Constantiensis episcopus, H. et H. Gomites de Kibui'g**, cum nobis constet, quod premissis, que nostris auctoritate et consensu facta sunt, veritas sufragatur, presenti litere nostrorum sigillorum munimineinpertimur* pa- tenter et libenter. Acta sunt sub tecto predicte capelle aqua- tice Turicensis anno ab incarnacione domini M®. CG. LIII®. V^ Non. Maij, indictione XI*. ©QVlall&uci^ 2 b.

©iraf ©otfirib t>on i&aBSButö bcfennt feine 3«ftiitttttUttg ju ber von feiner aWutter bea&fi(|ttöten @cl^en!ung öeaiffer ©üter 5u SCttenBurg, Döerburg, §aitfen, ©irr^arb unb Jöiwenlauf, an ben SJeutfd^orben. 1254. %pv. 1. SBafel. [^leg. 25.]

G&tfridus comes de Habspurg viris religiosis et discretis fratri 6(otfrido) ministro et ceteris domus Theutunice sincere dilectionis constanciam et ad omnia famulatum. ßicut audi- vinms et cognovimus, domina mater nostra bona sua, que habet ad eam proprietatis jure spectancia , Altenburg ''j Obern- burg^, Husen^ Birbart*® et Birelöf**, titulo tum pignoris quibiisdam creditoribus obligata , pro remedio anime me et patris mei domui vestre ad sustentacionem personarum in eadem deo famulancium conferre proponit. Nos vero tarn piis disposicionibus per assensum benivolum occurrentes ratum babemus, quidquid per eam de predictis bonis circa domum vefitram tarn pie quam provide fuerit ordinatum. Et in huius assensus nostri testimonium damus vobis presentem cartam

ft 5@. Brurkardus» *> ip©. Kibugr. c l^ier fel^ß ein SBort.

1 äßäll^aufen im @I[ag.

2 Sint^enbcrg abgeöanöene Säurg bei DbetsSMhen (£ant. @i ©äffe«. ^ Rötungen 6ant. Qüvid).

^ Sunü^ofen 6ant. 2largau.

ä ^ erb egg oBgeg. ©d^lof; im öej. ^fftffifon Unt 3üti#. 8 X^un eant. a3em.

T-J1 sirtenburg, Oberburg, Raufen, fditt^avh unb Jöirrenfauf, fömmiiic^ Orte im aarg. »ej. S3rugg.

Digitized by

Google

~-i

115

sigilK nostri muoimine roboratam. Datum Basilee mno ab incarnacione domini M*. CC^ LIIII®. Kai. Aprilis. (Sopiarbud^ 51i>.f. Slegeft hti Trouillat V, 680.

©räfln (Settrub oon ^absburg übetöibt bem S)eutf(5otben , mit 3«ftiwtnunö il^rer &5^ne ©otfttb, 9htbolf, Otto unb @berl^arb, il^rc ©üter ju SHtenhtrö, fbUtn- huxq, Raufen, lötrrl^tb unb öirrenlattf. 1254. SattfeitBitTQ. [Iteö. 26.]

Viris religiosis et amandis in Christo fratri Gotfrido aiini- ßtro et ceteris fratribus domus Theutunicorum pet Aisaciam et Burgundiam degentibus Gerdrut comitissa de Habspurg vitam bonam et exitum be£U;um. Vere dignum, juato iüstius arbitramur personis divinam pulchritudinem conteraplaotibus, que com Maria sedentes ad pedes domini partem optimam elegerunt, degentes in seculo de suis fecultatibns ad ipsarum sustentadonem pia subsidia sollidte ministrare. Hinc est, quod bona nostra ad nos proprietatis jure spectancia sita in Altenburg , Obernburg , Husen , Birhart et Birolöf , per bone memorie quondam dominum Rüdolfum comitem de Hab^urg, virum nostrum, quibusdam creditoribus titulo pignoaris obli- gata, per vos autem de mandato nostro et creditorum con- sensu luenda, pro remedio anime nostre et prefati domini necnon aliorum parentum nostrorum , domui vestre ad susten- tadonem personarum in eadem deo famulandum, Qotfridi, Rfldolfi, Ottonis et Eberhardi filiorum nostrorum unanimi vo- luntate conferimus, retribudoneiü a domino, qui bonorum retributor est operum , expectantes. In euius facti testimonium tradimus vobis istara cartam sigillo Gitfridi comitis de Habs- purg filii nostri munimine roboratam. Testes qui interfuerunt, sunt hü: frater Burckardus sacerdos deBerne, Rudolfus pleba- nus de Lilffenberg , Heinricus sacerdos de Mettowe \ Berch- toldus de Gorchon , Berchtoldus de Gütenburg ^, Berchtoldus Pincerna, Ülricus de Kienberg, Burckardus de Bilstein^, Cfin- radus de Wulvelingen, Heinricus de Oslara*, milites, Fride- iricus de Honberg *^ peregrinus de Yilingen, Cönradifö de Eschinkon et alii quamplures. Nos Gotfridus comes de Habs*

* aWettau €ant. STarfiau.

* ©utenBurg ©ant. f&evn.

» 93iUfteitt ©ant. »afel-Sanb.

* Dftrad^ in ^o^enjoKem.

* ^omburg S3ea.=2l. ©todad^.

8*

Digitized by V^jOC

p

118

purg rogatu domine et matris nostre concessimus sigillum nostrum presentibus appendendum feliciter. Acta sunt hec Löffenberg anno domini M^ CC«, LIIII®.

iSoptalBud^ 163.

®raf ©otfrib t>on ipabsburg belennt füt ftdj unb feine @r5en, ba^ jebem il^ret: 2)ienftmannen unb ebeln 2mte geftattet fein foOe, ol^ne il^re befonbere @rloub= ntS bem 2)eutf(i^orben ©djenfungen »on il^rem ©iöent^um ju madjen. S^^^t^^ fcefräftiöl er bie ©djenfung gewiffer Oüter ju X^all^eim unb Sberg burdj feinen ^ienftmann^ Flitter 9(tm)Ib ©d^en!, an bie ^euifd^orbenSbrübetr ^u Suftl^. 1254 9lpr. 13. »euggen. [Steg. J47.]

^n t€m Flamen unfcr« l^crrcu S^efu gl^rifti amen. SBir flT&ff ©otfrib i)on Jpaftfpurg tun ftint attcn, bie bifen brieff fe^ent ober l^orcnt Icfen, bj töir bur got unb um unfer feie \)tH bcm orben unfcrre ftotocn fant ^Karten bem tütf(j§en l^ufe un S^etufdem l^an bie gnabc ö^to«/ trenne bel^ein unjer bienft^ man ober unfer cbeler lüte ^xä) bar ju begeben n)il ober tt)el, ir ben btubcrn bed felben orben« ir eigen« id^t geben tt)cnt, bg fi bj frQli{3^ tftn mugen, bg ji unß no(^ unfer erben bar umb nid^t fta>^cn nodS) urlobeö bitten burfent, unb l&an bi« getan für unö unb alle unjer erben. SOPir Hmben o(ä^ an bifcm brieffc, ba« Serd^- totb imjer bienftman, ber rittcr, bem man f^jrtd^t ber ©(!^en!c, ben brubernöon 53üg]^ein, be« \>orgcnanten orbcu«, l^at gegeben |n:o ^ben fineö -eigen« bur finer feloiöen, beg ligen VI fd^u*= ^j offen gc Slalbein * unb gtoo fd^ujjoffcn gc ^^erg ^, unb l^at bie li}iber emipl^angen ge liberbe i)on ben i)orgenanten brubern, bag er in alle Jar fünf f(^itting ba t)on geben fol ge fant S'^'^^«^ ^^^ 8^ füngid)t Unb ftirbet er, bg er nid^t finbe gen)innet, fo fol bi« tjovflcnant gut ben \>orgenantcn brubern libig ftn; gett)innet er aber ftnt, bie fönt gu liberbe l^an umb ben toorgenanten gin«; unb an toel^ Knt iemer gefaöet, fterbent bie ane lint, fo fol bg gut libig fin, bg en^ein anber erbe ba mitte nid^t ge tnnbe l^at. Unb ba« bife ijorgefij^ribne gäbe unb gnabe frafft l^abe unb ftete blibe, fo befiglcn mir bifen brieff mit unfcrm ingefigcl, unb be- nüget mi(j^, ben »orgenanten Serij^tolben, an minc« l^errcn, be« torgefd^ribnen grafen ingeftgel. ®i« gefd^ad^ ge SSügl^ein nad^ ujifet« Irenen geburt tufcnt gtt)e^^unbert fimfgig unb \>ier Jar an bem mentage in ber oftem)U(^em S)e« fint gegüge bifd^off 33erd^- tolb ^ i)on aSafcl, l^er §einrid^ ber erfe^^riefter t)on SBafel, bruber

^ * Sll^all^eim unb S^^rg ©ant. SCargau. » »erd^tolb IL ©on^ßfirt 1250-1262.

I Digitized by VjOOQ iC

117

a3uttfart »Ott aSernc , bruber ^einric!^ öou Jirmnad^ \ bic pxit^itv fmt, brubcr Otto t)on §abfpurg, brubcr »Baltl^cr i&on klingen, brubcr 3lttrc(j^t \)on ©lauö, bruber SRubolf \}Ofi 3berg*, bvfibcr Sol^an« @^rlt) ^ brubcr aSotdc Don Snigac *, bruber bc« tütfd^n« l^ufc«, l^cr 5)ict]^clm ber ©d^cnlC; l^er §citmcl& t)on Dalc, ble rittcr jlnt, unb anbcr gcnfig,

ß:opiaIBud^ 198 b. f.

SBoItl^ Don 5!(ingen Beflätiat bie 6<l^en!una feiner 9Rutter (9leg. 12) an ben ^eutfd^rben unb fügt xoeüete ©üter l^inju. 1255« Suni 28. Itlingnau. [Sieg. 29.]

Viris religiosis et amandis in deo fratribus Q(otfrido) gubernatori et ceteris hospitalis sancte Marie Theothunicorum per II Alsatiam et Burgundiam degentibus Walth^rus de Clin- gin de virtute in virtutem crescere cum religionis || augmento. Cordi nobis est utinam detur possibilitas de sublimi, pium parentum nostrorum propositum, qui || de suo patrimonio lar- gientes circa domum vestram liberales ob reverentiam beate virginis sunt inventi, superare consimili pietate, non eorum piis actibus derogare. Noverint igitur tarn posteri quam pre- sentes, quod nos donationem bone m^norie domine matris nostre, quam de volgntate et consensu patris nostri de bonis suis sitis in Buichein domui vestre pro remedio anime sue contulit, approbantes, bona que dilectus acfidelis nosterHein- ricus dapifer de Binveldin a nobis in feodum possidebat, ad manus nostras resignata sine contradictione qualibet ab eodem, domui vestre cum consensu nobilium Ührici et Öhici, qui et Walterus dicitur, firatrum nostrorum,- in predicto banno de Buichein pleno iure contulimus pacifice possidenda. Et ne super hiis in posterum dubitationem contingat aliquam subo- riri, damus vobis presentem cartam sigilli nostri munimine roboratam. Testes sunt hij : frater Burchardus de Verona, Siveridus notarius de Clingin, dominus C(änradus) de Tetin- gin, Rudolfus minister de Clinginowe et alii cives ibidem, Cänradus Steinmar et Bertoldns frater eiusdem, Heinricus

* 3)ärmenad^ (S)irmba(|)'"Är. SCItürd^, Döer=©lfa^

* 5 Ucber Sfhibolf von SBcrg unb Sol^ann ©pörli f. ». ©t^redenftein a^ainau 40 2lnm. 5 unb oben in ber (Einleitung ©. 84.

* 83 rüg g ©ant. 2largau?

Digitized by

Goot

IIÖ

de Eschenhe ^ Berteldus dictus Henlm, magister Heiiyricus minister, Heißricus dapifer de Rinveldin, Cflnradus de Hur- hach, Waltherus Mieselin nuncupatus et alij quam plures. Actum apud Clmginowe anno ab incarnatione domini M^. CC^r L<». YK UW. Kai. Julij.

^erg. Driö. SRit bcm ]d^n helanntm ©lege! Söoltl^S uon Äßnßert (3eitfc§r. VI, 231). 3m (Sopialöud^ goL 20b. g^egeft 3eitf(|r. I, 457.

^cinrid^ »pn fl)offen6a(iJ Belennt, baj et im 2)cutfci^rbettSl|aufe ju Sirfem feine (Srabftätte öewäl^lt unb ba^ er ben SJeutfd^orbenäbtübem in feinem Filamente einen Mex pi 2)offenbaci^ »ennacl^t §ai 1258. 3uni 10. [Slea. 31.]

Notüm Sit Omnibus presens scriptum intuentibus, quod Heinricus <iHctus de Tossenbach *, frater fratris Cflnradi fabri ordinis sancte Marie domns hospitalis fratrum Teuthonicoram in ftgone* mortis constitutus in Bukein elegit sepulturam, et testamentum sunm statuens fratribus ibidem bona sua in Tossöiftbach legavit, videlieet agrum in wittengrunt, de quo agro omni anno in anniversario ipsius dantur tres soli^ fratribus predicte domus pro piscibus, que bona eciam predicti fratres memorati Heinrici heredibus pro eodem censu iure hereditario concesserunt , scilicet Hedewici, Hylte, Gysle, Gere, filiabus ipsius. Ne igitur talis census minuatur ab bere- dibus seu a fratribus predictis agravetur , presentem literam conseripsittius de consensu patrum utrorumque. Si vero pre- dicti heredes sine liberis decesserint, bona predicti sepedlctis fratribus cedent libere et solute. Nos autem frater Cünradus dictus de Füechtwangen ^, magister predicti ordinis per Alma* niam, in evidenciam et firmitatem omnium predictorum pre- sentem literam nostro sigillo fecimus communiri. Datum anno domini M^ CCLVIII. in crastino Primi et Feliciani martlrum.

dopxalbu^ 23.

».©®. agwe-

* @fc|ac^ S3e^=2L SBonnborf?

2 sB^)igt i^ 649 §at Äonrab von geud^twangen erft 1284 alö SDeutfd^meifter unb Bemetft nur, er t)abe fein 2lmt wol^l fdjon frül^r ange^ treten. 2)ie Urlunbe fielet nur im ©opialBud^, unb baä 2)atum lautet beutlid^ 1258; id^ §abe audj fonfi fein Seifpiel falfd^er 2)atirun9 im ß^opiafbud^ öe= ^funben, hk Stnlöl geben fönnte, l^ier einen Srrtljum ober unric|tiöe 5lbfci^rift oermuti^en ju laffen. %I. avu^ v, @d|rec(enflein ältmnau 43.

3 a)offenbad^ fß^M, ©djopf^eim.

Digitized by

Google

119

S)ie Hel^tifrtn ^mü oon eti(ftngm leiftet nkn\äfk auf bie SlUtfptü^ bed 6tifted an bm Bon SBalü^ev t>on 5{Unam bmt ^idti^um 5(onftan| unb bem ^eutfd^^ orbm aefct^ften äBoIb Sßerra. 1260. ^e). 1. [Steg. 32.]

üniversis Christi fidelibus presentem paginam inspecturis, Anna * humilis abbatissa totumque capitulum secularis ecclesie Secconiensis oraciones in domino Jhesu Christo. Ut finis liti- bus inponatur et ne detur posteris lites concorditer pro bono pacis et equitatis pretextu sopitas occasio refricandi, instru- mentorum debent indiciis roborari. Presentes igitur noverint etiaturi, quod nos ad consciencie nostre indicium recurrentes liti seu juri, quod monasterio seu ecclesie nostre in nemore seu Silva illa Werra ^ dicebamus et credebamus conpetere, quam nobilis vir Waltherus de Clingen ecclesie Constantien&i, pie matri nostre, et viris religiosis fratribus domus sancte Made Theutunicorum in Bughein pro anime sue parentumque suorum remedio contuUsse dinoscitur sine diminucione pleno jure inperpetuum possidendum (I), renunciamus penitus prote- stando nichil juris ecclesie nostre vel monasterio competere in tota Silva vel quacunque parte ipsius, sive sit pars dimidia sive quarta, vel quocunque alio nomine eiusdem silve parti- cula nuncupetur. In cuius rei testimonium presentes literas super hoc venerabili in Christo patri et domino nostro Eber- harde episcopo Constanciensi et eisdem fratribus concessimus sigillorum nostrorum robore communitas. Datum et actum anno domini M*^. CC®. LX. Kai. Decembris, presentibus Erken- frido cantore maioris ecclesie Basiliensis, Swigero plebano in Sultze*, Berchtoldo plebano in Fricke*, Heinrico de Lowen- berg^ Mangoldo de Bnghein, militibus, Cunrado spicolario, Diethelmo et Johanne filiis eiusdem; Heinrico et Berchtoldo fratribus dictis Schowiline, Gerungo advocato, Cönrado Celle- rario dicto de Murgon * et aliis quampluribus fide dignis.

Sopiall&ut5 52. di^tft TromUat V, 681.

* Gräfin ©Ott ^rbt? Jlolb m, 132.

> 2)ie fßntmü^unQ, baf ber l^ier uwb in ber Utfunbe 36 SB er ra ober ©uerra genannte SBalb ibentifd^ fei mit t>tm in einer fpäteren Urhinbe 2:otmo§ ö«tannten, barf wol^I afö ridjtig Qelten, unb man wirb nid^t an= nel^men muffen, ba^ eS pd^ nm aroeierlei ©djenfungen §anbelte; nur iji in ber Slrt unb Söeife, wie 3eitfd^r. VIII, 137 f. referirt mirD, überfeinen, ba^ bte Urfunbe, auf beren ©runb ber «ertrag oom 29. SCpr. 1263 gemad&t TOOtbett fein foK, erft oon 1267 batirt. (Neugart Cod. H, 265).

3 Sulj unb^Sritf ©ant. 2largau.

* »gl. 2en ©d^eij. Sejifon Xn, 98. « aWurg »ea.^2l. ©ädingcn.

Digitized by VjOC

120

nirti^ mm Stmbet^ f<l^ftt!t fdner Stau Xgot^ , mit Bttfümmuno fetner Sö^tte i^artmamt uitb ^einrtd^, bie 9tii|me(tmo demiffer @üter p ä^emfelben, SRö^in, Dberminf ebi unb ^enboc^ 1261. Wlai8. Sl^elnfelben. [9leg. 33.]

Omnibus ad quos presens scriptum pervenerit, Ulricus de Kienberc miles noticiam subscriptorum. Sciant || , quos scire fuerit opportunum , quod ego domine Agate uxori mee usum- fructum in duabus scoposis sitis prope || vallum Rinvelden sol- yentibus viginti duos solides, item in scoposa sita ibidem solvente sedecim solidos et in sco || posa ibidem solvente octo solidos, et in horto prope Rinvelden solvente undecim solidos , et in scoposa Meli * solvente octo solidos , et in curia superioris Minseldon * solvente octo vierdencellas spelte, quatuor avene et quatuor solidos, item in duabus scoposis ibidem solventibus viginti duos solidos , et in scoposa solvente sex solidos , item in duabus scoposis Haginbach ' solventibus Septem solidos, donavi liberaliter, Valencia omnia circa trium marcarum redditus annuatim, ad heredes meos quoscumque predictis bonis pleno iure post mortem predicte domine regres- suris, nisi forte post fata mea reliquero prolem ex eadam domina. Quam in bonis memoratis proprietatem habebit me de voluntate Hartmanni et Henrici filiorum meorum taliter disponente, presentibus dominis Eglolfo de Ruoda, Henrico magistro coquine Basiliensi, Henrico dapifero, Rodolfo de Hertin, Philippo de Brisach, militibus, Berctoldo et Wal- thero fratribus dictis Schowelin, Johanne Beiz, CJonone de Sechingen, Conrado de Eschikon, Rodolfo Spiser, Hugone de Hertin, Berctholdo Melino, Nicoiao Infernario, Johanne de Sechingen, burgensibus Rinveldensibus , Georgio de Ruoda, Friesone et aliis quam pluribus. Ne vero super premissis possit inposterum aliqua dubitacio suboriri , predicte uxori mee trado presentem cartam sigillis domini Ulrici de Badin, universitatis Rinveldensis et meo signatatam.

Nos Ulricus de Badin et nos Conradus scultetus , Henricus de Ponte , Conradus de Eschikon , Waltherus Schoweli , Hugo de Hertin, cum ceteris consiliariis de Rinvelden, concessimus, de quibus rogati fuimus, scilicet sigilla nostra presentibusa ppendenda. Actum Rinvelden anno domini M®. CG«. LXP. VHI. Idus Maij

^Ö. Oriö. Son ben beiben erflen ©ieflcln l^änficn nur nod^ 95rudjftütfe an; vom britten (breietfiger ©djilb in Keine Duabrate get^eilt) ifl bie Um^ fdjrlft jerftört.

1-8 mb^Vtn (Sani Slargau, SWinf ein «ej.^«. ©djopftehn, ^a%en^ bad^er^of ^.i^. Sörrad^.

Digitized by VjOOQlC

121

W)i ^^ebrid^ ton SRar^ad^ oetfauft an ^eintic^ %<mii von SBafel bie SBein^ berge feinet PtofietS im Sann von ®ebtoeUer unb ^faffeni^, um 45 9»ar! @ilber. 1262. mal 29. »afel [Steg. 84.]

Nos Fridericus abbasMarpacensistotusque conventus eius- dem loci notum facimus omnibus presentes literas inspecturis, quod nos considerata evidenti utilitate Bcclesie nostre et ar- genti necessitate, ex certa sciencia, sponte ac diligenti deli- beracione habita inter nos, vendidimus, tradidimos, ymmo vendimus, tradimus et concedimus Heinrico dvi Basiliensi dicto Tantz vineas nostras in banno de Gebliswilr an bem hüf)dt in duobus locis XXTTII scados, item in eodem banno in funtgaffe qnatuordecim et dimidium, item in Pfaffenhein gern robelin sex et dimidium, nicbil penitus nobis in eisdem retinendo. De vendicione autem omnium supradictorum inter nos et predictum civem est conventum ac concordatum de summa quadraginta quinque marcarum puri et legalis argenti, quod quidem argentum confitemur nobis traditum et persolu- tum et a nobis integraliter et perfecte receptum et in utili- tatem ecclesie nostre, cum oppressa esset grandi onere debi- torum usuris apud Judeos currentibus, totaliter esse conver- sum; propter quod de omnibus supradictis universis et sin- gulis , prout superius sunt expressa , nos predictum Heinricum in veram possessionem predictarum vinearum mittimus, volentes quod omnia supradicta sie per ipsum a nobis acquisita titulo legitime emptionis habeat et possideat pro sua voluntate et suorum successorum modis omnibus facienda. Promittimus si quidem per juramentum supra sancta evangelia dei prestitum, omnia supradicta nos firmiter servaturos nee contra venturos, nee contra venire volenti in aliquo consensuros. Promittimus eciam per stippulacionem et sub obligacione omnium bonorum nostrorum mobilium et immobilium et sese moventium nos facturos et prestaturos circa predieta, quidquid in causa evic- tionis debet fieri vel prestari. Renunciamus eciam exceptioni argenti non traditi , rei minoris precio vel minus dimidia iusti precii vendite subsidio, beneficio restitucionis in integrum. Renunciamus eciam omni auxilio juris canonici et civilis et autentice hoc jus porrectum et omnibus privilegiis, indulgen- ciis et graeiis nobis concessis vel concedendis a papa vel im- peratoribus, et quod nemini impetrabimus vel impetrare vo- lenti consenciemus aliquid, propter quod predieta vei;idieio

Digitized by

Google

122

valeat irritari; coBfitentes aullum dolam vel vim aliquam, nullum m^um vel fraudem in presenti contractu intervenisse. Et renunciamus omnibus, que predicto emptori vel suis suc- ceasoribus obesse poterunt, nobis autem vel nostris succcsso- ribtts prodesse ; supplicantes vobis , domine reverende preposite maioris ecdesie Basiliensis et coadiutor venerabilis patris Berchtoldi ^ episcopi et eiusdem ecdesie Basiliensis a sede apostolica deputate, et vobis, domine decane et capitulum eiusdem loci, ut vendicionem predictam, prout superius est expressum, approbare dignemini et confirmare sigilla vestra presentibus appendentes. Nos Heinricus ^ prepositus Basiliensis necnon coadiutor domini episcopi Basiliensis a sede apostolica deputatus, Gonradus d^canus et capitulum eiusdem loci cum sciamus, in utilitatem monasterii Marpacensis predictum argen- tum fore versum, predictam vendicionem approbamus et mu- nimine nostrorum sigillorum confirmamus. Nos abbas et con- ventus iMredicti presenti scripto sigilla nostra apposuimus in testimoüium veritatis. Testes Heimicus scolasticus, Rudolfus de Habspurg, Heinricus Camerarij, Petrus Dives, Heinricus de Hegendorf*, Rfidolfus de Pfaflfenheim, Dietricus de Fine*, canonici Basilienses, Heinricus Dives, Heinricus de Terwilr*, Wilhelmus et Johannes fratres dicti Camerarij milites et alii quam plures fidedigni. Actum Basilee in curia domini ^coadiu- toris anno domini M^. CC^ LX^ H^ IIU. Kai. Junii,' indic- tione quinta. Copiolbini^ 283.

8ifd^f @0erl^rb unb boS RapiUl ^u Aonftong vtttta%m fid^ mit ben S)eutf(i^s orben^rübem ju ^vo^am, ba6 Bcibe ben il^en »on Söalt^etr t)on Älingen ^e\^cn!ttm Sßalb Ouerra gemetnidjaftridj ju flleid^e» X^eilm befifeen unb barin eine Äird^e auf gemeinfame Soften öaucn fotten. 1263. ^pr. 29. Äonpanj. [ffie%, 35.]

E(berhardus) dei gratia Constantiensis episcopus totumque capitulum eiusdem loci universis hoc scriptum legentibus salu- tem et subscriptorum notitiam. Noverit vestra universitas || , quod nos silvam illam de Guerra , quam nobilis vir Walt(erus)

« SBert^oÖ) IL t)on ^rt 1250-1262.

2 §einrtt|bon9lcufdJateI,»ert§oIb'ä5«a(l^foIöer 1262— 1274. TrouinatII,131.

»-* ^ägenbotf 6«nt. ®oIo4|mm. ^fpn (5«tt, ^j^rgan- "X^txntM

Digitized by

Google

123

de Olingen nobis et fratribus donms Theutnnice sancte Marie de Bivcbhaim tiUdo donationis contulit, con || miiniter pro indiviso et equalibus portionibus una cam predictis fratribus possidere debemus. Debet autem in ipsa Silva ecclesia con- munibos impensis construi, cuius proventus || et utilitates inter nos et predictos fratres equis distributionibus dividentur. Si autem predictos Aratres aream aliquam oportunam edificationi domus et aliquam partem silve pro diviso sibi approi^riare contingerit, nos equalem aream et tantam partem silve simi- liter pro diviso nobis appropriabimus. Residuum vero silve, quod superest, predicti fratres ad suum disponent arbitrium, ita tamen ut post inpensam, quam pro ipsa Silva vel in ipsam silvam fecerunt vel fecerint de proventibus nos contingentibus exsolutam, exinde utilitates et proventus quocumque modo obvenientes inter nos et predictos fratres equis partibus distri- buantur. Testes huius rei sunt C(unradus) prepositus ecclesie Constantiensis » . . decanus , Walt(erus) prepositus sancti Ste- phan! , L(udovicus) prepositus episcopalis celle \ Ber(toldus) thesaurarius, L(udovicusj de Glatburch *, magister Her(mannus) de Scafusa*, Rfi(dolfus) de Hasenwile*, Ber(toldus) de Bus- nanc ^, . . de Ramstain ^, Balprehtus de Anwile \ Rupertus de Tannen velse^ .. de Strase^ .. de Valkenstain ^®, magister Walko, magister Alber(tus) dePhine**, magister Bu(rkardus) archidiaconus , H(einricus) de Clingenberc **, canonicus eccle- sie Constantiensis, Ülr(icus) plebanus, H(einricus) cellerarius, magister C(unradus) notarius, canonicus ecclesie sancti Ste- phani, Ar(noldus) de Blazheim'^, canonicus sancti Petri, magister H(einricus, dictus Kucheli, Basiliensis nobilis vir, Walterus de Ciingen, Alber(tus) de Castello**, Rüdolfus de Rinegge^^ milites, Ül(ricus) in arena, Ru(dolfus) Ichilarius, Bu(rcardus) dictus Strit, dves Constantienses. In huius rei testimonium presentem cedulam nostri, capituli nostri ac

*-" öifc§of38clI, »ufnang (»u^lingett), Hnbioeil, ©tta^, ^Jf^n imeantonXJ^urQau, ©lattaurg ©ant. @t. ©otten, 6(^affljaufen, ©afen- »eilcif D«. StoettSftttrö, »iamfteitt »q.-H. $omberg, Xannenfelä O«. gteubenftobt, galfenfteiö »e|,=2l. greiburg.

« Älingenberg ©ant. X^utgau. 3)er fpäterc 23ifd^of t)on ^Jonftanj §einrt(5 n.? 95gr. Neugart Episcop. H, 222 unb in bie[em «anbe bet aeitfd^r. @. 7.

*^-« ölo^ljetm Rr: aWüIIJoufw, D6«^@lfa^ (DberO ö:afkfl im ^ur^ gau oben (Saftelen im Slargau? ffi^eintä dont @i. (HoOen.

Digitized by

Google

124

nobilis viri Walten de Clingen sigillis fecimus communirj. Datum Constantie anno domini M®. CG®. Lliij®. iij. Kai. Maij.

¥«^^8- ötifi. S)le3@iegel l^önfiw, n)Ol^ erl^atten, on. 1. 3)03 beä »ifdJofS (Sl^evl^arb (ogl. v* Sd^tetfenftein SRainau 324); 2. baS bed 2>otttifa|)iteIg ^u Äonftanj iS^ii^^t. 3, 225); 3. baS SBoltl^rS DonÄlinflen in rot^em SQßcup. 3m (Sopialbud^ 52*>.

Sll^t SBetil^oIb Don 3I2urbad^ Dertoufd^t mit bem ^eut|cl^orben§l^au§ ^u Sugi^etn ein Selben ^ S3lotl^eim gegen einen §of gu ©eBmeiler. 1263. 3Jlai 27. pieg. 36.]

Berchtoldus dei gratia abbas Mörbacensis* totumque capitulum eiusdem monasterii universis presencium inspecturis salutem et in domino caritatem. Noverint universi presencium inspectores , quod nos illud feodum in Blatzhein *, quod frater Johannes dictus Soder a nobis feodali jure possederat, per- mutavimus cum fratribus domus sancte Marie Theutunicorum in Büghein, cuius ordinis idem existit, cum curia quadam sua Sita in Gebliswilr juxta domum Cönradi Waldenarii militis, modo tali intervento, ut predicti fratres feodum prescriptum in perpetuam teneant emphyteosim, solventes singulis annis in festo beati Leodegarii capitulo supradicto duos solides de- nariorum monete usualis, renunciantes omni excepcioni juris canonici et civilis necnon consuetudinarii, rescriptis apostolicis impetratis et impetrandis, restitucioni in integrum seu cui- libet alii excepcioni, per quam prefata permutacio seu con- tractus emphyteoticus ex modo contrahendi vel ex persona contrahencium posset aliquatenus adnullari. üt autem hec illibata maneant, presens instrumentum super hoc confectum in Signum rei geste sibi dedimus sigillis nostris communitum. Datum anno domini M®. CG®. LX^. IH®. in octava Pente- costes.

SopialBud^ 235.

^intid^, erwählter ^ifd^of oon ©tra^Burö, gibt feine 3uffcitnmung ya bem S8er!auf 3leg. 34. 1263. 3uni 25. Strasburg. [Sieg. 37.J

Nos Heinricus * dei gratia Argentinensis electus universis et singulis presencium inspecturis volumus esse notum, quod

* 3Rurbacl^ Stv. (Solmar. » 9510^5 e im Ar. SÄüU^aufen»

» ^einrid^ t)on ©eroföäeÄ, jum öifd^of gewählt 11. 3»ei:| 1263. Gran- didier Oeuvres historiques IV, 26.

Digitized by

Google

125

com viri religiös! et honorabiles, Fridericas abbas totusque conventus monasterii Marpacensis, Basiliensis dyocesis, consi- derata evidenti utilitate et urgent! monasterii sui necessitate, ex certa scienda, sponte ac diiigenti delaberacione inter ipsos habita vendiderint, tradiderint Heinrico civi Basiliensi dicto Tantz vineas suas in banno Gebliswilr, au bem bügele in duo- bus locis viginti qnatuor scados, item in eodem banno in fun^gaffcn quatuordecim et dimidium, item in Pfa£fenheim gern tobeliu sex et dimidium, nichil sibi penitus in eisdem reti- nendo , pro quadraginta quinque marcis puri et legalis argenti ponderis Basiliensis, quod quidem argentum eis traditum et integraliter sibi persolutum et in utilitatem ecciesie sue, cum oppressa esset grandi onere debitorum usuris apud Judeos currentibus, fore conversum iidem confitentur, ipsumque Hein- ricum de omnibus supradictis universis et singulis in veram possessionem predictarum miserint vinearum, volentes ut om- nia supradicta sie ab ipsis per prefatum Heinricum aequisita idem Heinricus titulo legitime empcionis habeat et possideat pro sua voluntate et suorum successorum modis omnibus fa- cienda; adhibita super hoc sufficienti caucione contra omnes excepciones juris canonici et civilis, per quas dicta vendicio in posterum posset aliquatenus irritari, prout in instrumento super hoc confecto, cuius teuerem de verbo ad verbum vidi- mus, plenius continetur. Nos quia predicti monasterii ad nos pertinere temporalia dinoscuntur, ex causis premissis ad id moti pretacte vendicioni nostrum assensum et favorem pre- sentibus impertimur, ipsam , quia rite facta est et racionabi- liter, approbantes et in nostri favoris et consensus testimo- nium sigillum nostrum presenti cedule appendentes. Actum et datum Argentine anno domini M^. CGI sexagesimo tercio, in crastino fest! beati Johannis baptiste. SopiaTBud^ 234. Sftegefk Trouillat V, 681.

^einrid^ %anii Don 8afel fauft von ber %vm r>on @u(t unb il^ven B^ß^ti ^U>evi, ©tttttrom tmb ^SMxi^ ein 9lebftüti( unb men $of p (Mxoeüw, um 61 mavt ©ittcr. 1264. SRai 81. [3«ea. 38.]

Innotescat tam presentibus quam futuris presentis litere tenorem inspecturis, quod Heinricus dictus Tantz civis Basi- liensis quoddam allodium, quod vulgari appellacione eigen nuncupatur, plantacione vinearum elaboratom et in banno

Digitized by

Google

126

GebUswilre ^nm et esriam unarn in ipsa villa situatam pro domina dicta de Sultz * et üliis suis videlicet Alberchto , Gun- traiDDo et Dietherico militibus de Apia * pro LI marcis p«ri arg^ti ii^ste et racionabiliter proprietatis jure comparavit, quod et ipsi in manus domini Hugonis et domini Wernheri militura de Pfaffenhein, qui vices ipsius Heinrici civis in hnc parta fideli commissione gerebant, et Arnoldi famuli sui in presencia hone^torum sub predicta forma juris liberum et va- cuum resignantes tradiderunt. Preterea ad maiorem cautelam huiusmodi contractus et probacionem proprietatis ipsaarum possessionum mem<M*ate persone vendicionem facientes, se pre- fato Heinrico civi, bonorum emptori et suiß heredibus veros warandos et voluntarios ad omnes dies constituerunt oWiga* cione presencium litterali. Ego domina prenominata nosque antedicti fratres, Al(berchttts), G(untramnus) et D(iethericus) videlicet, omnia premissa rite sie fore acta publice profitemur litteras per presentes. Et ne supradictis Heinrico civi scilicet vel heredibus suis aliqua lis in posterum super predictarum possessionuni empcione moveatur, presentem paginam ipsi Hdnrico et suis heredibus tradidimus sigillo nostro roboratam. Acta sunt hec anno domini M^. CG®. LX^ IlII^. proximo sabbato post ascensionem domini hiis presentibus: Guntramno in cimiterio , Dietherico in cimiterio et Dietherico dicto Behem militibus.

(S:opiali&u# 234 «>•

S)er ©beüned^t SBalti^er von ÄUngen unb feine "S^an ©op^ie fd^enfen ben S)eutfc^orbenSBtübem ju öugl^em bie ^älfte tl^teä ©ofeiä fammt bem i^ird^en^ faj ju »itnbotf. 1264 (?) Oft. 26. [die^. 39.]

üniversis presens scriptum legentibus Waltherus nobilis de Klingen ac uxor eins Sophia salutem et subscripti noticiam. Scire volumus presentes et futuros, quod nos medietÄtem curtis nostre, videlicet aream eiusdera curtis de Birdorf \ cui

* ©ulg (Ober-) Ar. ©ebweiler.

* Apiacnm? (Spfig ür. ed^leitftabt.

» öitnbarf öej-^Sl. «ßoIbSJ^i ^c ftewen hev ^fatrer ©itttborf, fo loeit fte ftd^ aug ben Urhtnben unb ^Xtim feftftdlen loffen, i^nb foloenbe; (?af|Mjr 98Baf[enfc§miöt 1595. Sol^ann 6afpot gridtart 1658. Sol^ann BWeldJior ^ridtl^art 1658. SRid^ael ipartmann gundf^er, 2)eutfd^orbengpttefter , rejtönirt 1T39 t 1755. Sofepl^ SCnton öröd&in 1739? ©einrid^ SBill^elm SQßod^er, 3). D. ?r. t 29. 3ttK 1770. Qofert STnton Sd^d^ f 1778. gtonj diWet f^fewffet 1773. ^m 9toton ^«ffe« 1798. S^m »aptt^ SJoaelnmib t .20. San. 1806.

Digitized by

Google

127

juspatronatus ecclesie ibidem destinaoioiie nostra cum tribus frustris adiecimus, quod ad ipsam curiam pertinebat, libera- liter et pure, donacione habita int«r vivos, de coBsensu et bona voluntate liberorum nostrorum, videlicet Verene, Herzelande, Eatberine, Glare, fratribus domus Tbeutunicorum sancte Marie in Büghein duximus conferendam, alteram vero medie- tatem excepto jure patronatus et tribus frustris cum universis eiusdem curtis^ appendicüs nobis retinendo. Actum anno^ do- mini M^ CG*. LXIIIP. indictione YUI^, dominica .ante festum sanctorum apostolorum Symonis et Jude, pres^tibus Cunrado de Tetingen, Cunrado Steinmar et fratre suo Berch- toldo, Bödolfo dispensatore , Cänrado de Tetingen, Rädolfo Camerario, Johanne fabro, Burkardo dicto Bebiler, Lutoldo dicto Murer et pluribus aliis. Ut autem hec salubris donado firma et inconvulsa permaneat, presentem cedulam sigilio nostro duximus roborandam.

^opiotttKlJ 163*-

®melin.

1. 3tt)ang«ttauun9 1737.

1737 ben 6. Novembris ift ^o^nneö SRöjer t>m SRcttBcn auff Serenissimi l^o^en SSefcl^l in ber Äir^cn at^il^ier (aRfiH^cim in 33aben) i)on bem Ferren Diacono 3^"*>^^» ^^^ SBarbara ^fiftevin, tt)cld^e 9Ket)er sub promissione matrimonii gcfd^tDdngert, copulirt toOTbcn , unb tocitt cr{aflter Wit\)tx bic ^fiftcrin absolute niii^t l^eutatl^eii trotten, ift er t)on 4 SBäcJ^tern armata manu in bic Ätrc^en flefül^rt, gum Slftarc l^tngefii^Ie^jt , feine $anb mit ®ett)aüt in bie §anb ber ^fifterin eingef erlagen tDorben, unb ba er beftdnbig 5Wetn fagtc: 3[c!^ t^iö fie ntc^t etc., l^at §crr Dia- conus ex mandato Serenissimi ^a gefagt.

(3lu« bem 3:rauu«g«bu^ ber ©tabt 9Kutt^eim i)on 1679 17880

» Urt. curti.

b 2)ie Snbiction jHtnmt ttid^t ^\m Sol^r 1264; c8 mü^te Vn». ^el^.

Digitized by

Googlm

128

2. ©d^atgribcrci 1784.

1784 3. gjjat) fra^ um 8 U^r [tarb in J^icfigcm Ort 9Rua* leim 3o^<^"« 9Rartin ^ofmcipcr, ein cathol. ißricftcr ton SRotl^cn* biirft am 9lcclar gebürtig, alt 38 ^a^x.

Nota, et n)urbc t)on bcm l^iePflcn ©lafcr 3^^^^" Si^BH«/ ^ßljaiin 3^c. §artmann unb übrigen ifaren Slnl^dngeren l^iel^er befdHebeii, um bcn ®eift, ber in gu^Un« Sltfer bep bcr SBel^r ®aj3 ciiieu ©(j^aj bewahren foß, ju be[c^w6ren. (Sv ging aud^ be^ ber 9Ja<]öt <^wf bcn 9l(fer, »obin i^n ^o^. !j)orn ber ^inwgiefeev geführt ^ in stola mit 3Set|tt)affer unb gewcibter Äcrjc unb ma^te jetneu Exorcismum : über biefer 2(rbeit n)urbc er \)on ©cirl grib. J;yeibcmei^ , bem 5Dorn bie ©ad^e t>erratl^cn, ergriffen, abgcprügelt uub m bic 2Ba(J^tftube gefüi^rtt, t>on bannen man il^n be^ fol- jjentsen 3Jforgen^ in Sl^urn gebracht. Se^ feinem 9Jerb6r mu^te er bie ©ad^e geftel^en, unb ein betj ft(j^ gehabter ©rief, trorin bie Söürte bcpnblic!^, er fe^e aut medicare» aut adulterare coactus, überttjicfe i^n feiner Setrügere^. Jftad^beme er be^ 4 SSBod^en inne* gefeff cn, Magte er ^6) am !• Mail, t)erIol)r balb bic ©^jrad^e, unb bell 3. ejusdem frul^ um 8 Ubr ftarb er an Convulsionen. Bei) ber mit i^m* vorgenommenen Section tourbe feine ßunge tjoff ©ett^müre befunben, morau« unb übrigen Umftanben bie Ferren Physici gcurtl^eilt, er felje ein ©duffer gewefen.

Slnfang« foHte er nad^ 2lrt ber tolleranz mit ©efang unb fitanvi begraben »erben. SBeil er aber nid^t al« ein cathol. «Prieftcr, fonbern afe ein Inquisit unb S3efd^n)5rer angufel^en, fo umrbc ein anber Expediens gefunben, unb er auf ben 5lbenb nac^ ajaürcdijten gefül^ret unb bafelbft auf bafigen ©otte« ?Idfer be- graben.

(?lul bem Joblenbud^ ber ©tabt ÜÄüU^eim \)ün 1745—18270

» ©üS n)ol^l mendicare l^ei^en.

©melin.

fr

Digitized by

Google

129

»ifdydfe. (12. 3ai)t^utiberi.)

Sit unfercr 3^ttfd^rift xoox fc^on n)icbcrl^oIt iccoon bic JRebc, ba§ tt)ir für bic, immer no^ bcr forgfamftcn Pflege bebürftiftc^ altere ®ef(j^i^tc bcr SSifc^ofe t)on ßonftanj , in bcn rül^mücbft bc= kannten arbeiten bc« P. S:rub:pert Sflcugart (t 1825) einen tt)ai)rcn ©d^a^ bcfifeen, meld^er \xä) aber, ol)nc allen 3^cifri/ ttcd^ \)lcl rcid^l^altigcr gcftaltct l^abcn njürbe, n)enn biefcm ^oc^t>crbientcn gorfd^cr bic '^xä^iu beS ^od^jliftö ßonftani nnb bc« Äfoftcr« (Salem ni(]^t tjcrfd^loffcn 9ett)cfen »drcn.

SSer({lcid^en xoxv ben Codex diplomaticus Alemanniae, fo ift bod^ bic 3^^l t^ßt* Urinnbcn be« 12. ^^l^rl^unbertö, ic^ toitt m(j^t fagcn eine ganj Heine, aber bo(ä^ iebenfall« nic^t eine bem gu \)crmutl^enbcn SSorratl^e einigermaßen ent|:prec^cnbe. finb ndmXicä^ bajelbft im ©anjcn nur 60 biefem 3^itranmc juf^ttenbe 9lummern gegeben, ©inb nun auä) in ber golge, burd^ SDümgc, 9Jione, SBaber, gidlcr, t). Äau^ler, SCßartmann u. a. nt, no(^ i)erf^iebene ba« SBi^t^um (Sonftanj betreff enbe Urfunben bc« genannten ^dtxaum^ tt?iffcnf(!^aftli(3^e« ©emeingut gemorben, fo tDar man bocS^ baju bercij^tigt, bic 9li^ti)cr5ffcntli(j^ung bcr in bcm befanntcn ©alemcr gopialbud^c cntl^altencn ötüde, afö eine fiucfc gu bcjeic^nen, tpclc^c id^ nun, im S^^tercffe unfercr 9lnftalt, auöjufÄKcn gebcnfe.

5Damal«, im 3al&rc 1862, at« bcr jtocite, bic 3eit t)on 1101 1308 umfaffenbc Sl^cil toon SJieugart'« Episcopatus Constantiensis Alemannicus, burd^ g. % 9Kone l^crauö« gegeben njurbe, tt>arc offenbar an bcr ^txt gcnjefen, folc^c bcm Herausgeber f el^r nal^c liegenbc Urtunbcn , auf beten fö):iftcnj , gum tpcitcren Ucberfluffe, fd^on im 1. ©anbe biefer S^^tf^^^ft (1850),

^ ©0 ßcBen, um l^er nur ®ine§ ju nennen, bic oon ^icflcr, Stumpf u. 0. m. öcfamtneltcn unb ebiertcn Äaifecurfunben, J^inftd^tUc^ bcr Slntoefen^eit öcrfd^icbencr »ifd^öfe oon ©onftanj am faiferlid^en §of tager, einige SCuöbeute. Ueöerl^aupt barf nid^t oergeffen werben, baj, feit jener 3cit in weld^er S^eugart arbeitete, eine gro^e 3Äenge oon mel^r ober minber loid^tigen ^ublicationen er= fd^enen ift. ®§ gewährt mitljin baS 9ieugarrfc§e SBerf, unbefc^abet feiner SBor^ treff Ud^!eit , nidjt 2lUeS, n)a§ man »on einer auf bem gegenwärtigen ©tanb^ puttftc ber J^iftorifd^cn SBiffenfd^ft ftel^enben ®efc^id^te beä ^iStl^umä ©onftanj erwarten faim.

3eitf(^. xxvni. 9 ^ T

Digitized by VjOOQiC

130

)^cnn aiid^ niti^t in ganj itt)ecfmdfei3er SEBcifC; aufmerifam gcmacä^t u^orbcn ttjar, junt SBcl)ufc be« . ©rganjung unb too^l aud^ ber S8e* lic^tiguug bcö 5Rcugarffd)cn S:c):te3 ju . \)crrocrt]^cn. 3luc!^ toare bic ^ccalforf^ung für eine t)ott[taubi9c ^^Subtication bicfcr ©tüdc gc- unß tan!bar geit^efcn.

Seüor ic^ nun ju bcrfelben fd^rcitc, mu^ i(ä^ mic^ nod^ über btc 3^^l^iPflf^'t ^^^^^ folgen SSeröffcntlicS^ung unb über bic t)on mir bei bicfcr 5lrbeit befolgten ©ruiibjdfee aui8f^)rcd^cn.

3m 2lu gemeinen l^cge aucb tc^ bie geti3i§ !einer befonberen 33c* iVUttbung bcbürftigc ^nfic!^t, bafe man nur bann au« 6o^)ial* bMjcrn, unb toaren biefelbcn auc!^ nod^ fo trefffic^, cbieren foße, ii)enn bie betreffenben Originale ni^t mel^r beigcbraci^t werben tonnen.

3m toorliegenben gaKc nun, glaube \ä) fagen ju bürfen, bag iwav bie na(!^trdgli(j^e Sluffinbung ber einen ober anberen Original^ urfunbe nic^t unbebiugt unm5gltc% ift, bafe aber, fcä^on t)ermoge bc^ Umftanbe« , ba§ alle bor bem S^^rc 1200 gegebenen Ur!unben, itn ®enevaHanbe«ar(!^i\)C ein befonbere« ©elect bilben, beffen wcfent- üt^er 3"^)^tt bereit« burd^ S)ümgc, in ben 1836 erfd}ienenen Regesta Badensia, :publiciert Sorben ift, bie Beibringung blöder alö t)erf(i^olIen ju betrad^tenber Urtunben, fetten eintreffen büvfte.

£)ie in bem bielbenü^teu Salemer ©o^talbud^e, Tom. I. (perg. saec. XIII.) 91r. 663 unferer ©ammlung, fte^euben llr= hmben gmd^ren, man lann fagen ol^ne Slu^nal^me, gute unb ju^ Ucrlaffige Sejrtc. 3^ glaube bal)er, bag eine e):acte aSer6ffentIi(i^ung ber bie SSifdöSf^ ^on (Sonftanj betreffenben 5Racl)ri(i^ten, im 3«' tereffe ber ben ©eftaben beö Sobenfeeö gngeM;rten ©^jecialforfd^ung fein wirb; felbft bann, wenn fid^, ^infldjttid^ ber unbebingten ©taubwürbigfeit ber nur in biefer Sßeife überlieferten Urfunben, alte jene materieHcn unb formalen Sebenfeu einfteHen fottten, Wctd)c man nun einmal, aud^ ben beften 2lbfd^rif ten gegenüber) alterbing« ju liegen bered^tigt, ja fogar ber:pfi[idl)tet ift. ^n ber Sä:t)at fteUen fic^, wcnigften« in einer für bie ©efd^id^te ber fianb= gvaffc^aften nid)t unwichtigen Urfunbe \)on 1169, fold^e 33eben!en ein, weld)e icb aud^, in einer befe^alb geic^riebenen 2lnmerlung, nic^t \)crfcbn)icgen ^abe.

3U« 3^itö^^^J^ ^^^^ i^ ^^^ i^^^/ ^^^ Ueberfd^rift biefe« öci- trage« entf pred)enb , ben ©d^lug be« 12. S^btl^unbert« gefefet, Ok)ue jebodb ]^infid)tlid} be« a3ifd)of S)ietl)elm, beffen Sobe^ial^r

I

L

Digitized by

Google

131

in ba« 13. ^al^rl^unbcrt (1206) fättt, mit bcm SaHwnbcrtc ab^ jubte(ä^ctt.

SDictl^ctm t)on Ärcnfingcn ober SSciffcnburg, toic ein 3^eig bcö Ätenfinger ©tamme« jt(3^ jd^rlcb, n^ar befanntlici^ anc^ 9lbt \>on aichj^enau unb fam, fterabe in biejcr ©igenfc^aft, mit ©alcm, Xüo^n et \xä) in feinen legten ^a^ren jnrndf^ejoflen l^aben foll *, mel^rfacä^ in S3etn^rnng. ^ä) l^abc bcmgemäfe auc^ Jene Urfunben aufgenommen, bie er, als 3lbt t)on Sieid^enau unb bet)or er ben ©onjiaujer SSifc^oföftu^t beftiegen, an^gefteHt l^at

aOBa« nun bcn SlbbrudC betrifft, fo l^abe ic^ mi(!^ ber Schreib- weife be« 6o:pialbuti^eö , ^infi(!^tHd^ ber ?lnn)enbung t)on u unb v, fomie m<i) beß in meiner SSortage nic^t immer confequent ge- brauchten § anbequemt; fc^icn mir ndmlid^ confcquenter gu fein, bic gange, ben !unblgen Sefer Jebenfato nic^t ftßrenbe ©c^reibung uni)erSnbert gu re^)robucieren , nic^t nur in ben ^erfonens^ unb Orißuamen, tt)o biefelbe j|ebenfatt« beigubel^alten toar.* J)ie eingige 33erdnberung, nje^e x6) t)orna]^m unb auä) confequent burc^fü^rte, betrifft bie großen 2lnfang«bu(ä^öftabeit, na^ einem 5ßunfte unb bei aüen Ort«- unb gJerfonennamen, fott)ie aud^ bie 5j;rennung ber in ber aSorlage fcl^r l^dufl^ mit bem barauf folgeuben Söorte terbunbeneu 5ßrd^)ofltionen, g. 93. amanu, in- hoc, incausis, deramisberc, insweindorf u. f. n). 2luc^ bie etwa« reic^^lic^e S^t^^w^ction l^abe id^ gu \)eratttU)orten.

SOBenn im Slbbrude, nid^t nur in t)erfd^iebenen ©töcfen, fonbern au(3^ gun)eilen in ber n&mlidjen Ur« lunbe, bie ©(j^reibung eingelner SBorte SSerfcl^ieb^n'^eiten geigt, fo entf^jred^en biefelben ber Vorlage. 9lamentli(ä^ ^at ber ßcbep fotd^e a3erfd)ieben]öeiten in ben t)om JRubricator ge= fcferiebenen Ueberfc^riften, »efc^e mit ber ©d^reibujcife beö Ste^teö nic^t immer l^armonieren. 5>lur bort, too mir l^inreid^enb tt)i(jbiig fc^ien, l&abe id^ barauf befonber« aufmerifam gemacht S)te gal^t^ reid^ i)or]^anbenen, aber feine erl^eblid^en ©d^tvierigfeiten bar« bietenben ?Xb!ürgungen , l^abe id^ alle aufgelöst; fo gut afö m5g= lid^, ba« Reifet mit Jenem SSorbe^alte , ber ftc^ burc^ bie SSefd^affen- ^eit ber Slbfurguug netl^wenbig ergiebt. SBBer voiü mit ©ic^erl}eit

1 SSergl. 2Äone aueOenfammlunö m, 26 f. u. 137.

^ 3n einet monumentalen 6;i^ara!ter 6eanfpruc^enben ^[htl&tication , toith man freUid^ l^et baran ti^un^ u ftetä a(3 SSocaC, v aber al§ ^onfonanten ju »«TOcnben; in einer 3eitfdjrift aber ift, auänol^märoeife, aud^ baö l^ier be= folgte SSerfal^ren ß^töttet.

9*

Digitized by VjOOQiC

IJ^^^

132

jagen, ob bcr bctreffenbc ©d^reibcr jein 9manentibus, xotnn er ganj auöf^reiben tt)offte, conmanentibus ober commanen- tibiis ftefd^itcben l)atte? SEBo i^ t)on ber fofleuannt daffifcä^cu ©cbieitoeijc abn)ei(!^e, alfo j. 33. coaputatus nid^t computatus bnttfeu lieg, ba ift ba« betrcffenbe SEBort in bcr SSorlage- fo au^S- gefc^rteben.^

©a baö ^loftcr ©alem 1134 gegrünbct ift ^ fo lönnte beffen gcpialbud^ aÜerbing^ UrJunbcn be« S3i[(3^ofö Ulrtcä^II. cntl^lten. ©iefcä ift aber nicj^t ber gatt; ani^ fagt bie bei SRone Oucttett*= iammlung I, 177 ff. atö S^ronil .\)on ©almantociter, giemlic^ ungenau abgebrurfte Notitia fundationis auöbrucftid^; bafe fi^ Sifc^of Ulrl^, balb na^ bem ^a^re 1137, in ha^ ^lofter St. Btaftcn äurutfgejogen l^abc.^ ^\uäj Sifc^^of Jpcrmann L ift im ßo^}ialbu(3^e, abgcfe^en t)on einer in baö 3^I)r 1142 fatlenben^ betuinten 3^wgenf^aft*, nur burd^ eine elnjigc Urlunbe ' rc^)ra= feiHtert, ttjelc^e aber bereit« im 2Birtembergtf(3^en Urfunbenbuci^e II, 150 gut abgcbrudt ift, bal^er id^ l^ier nur ein SRegeft geben toitt*

(@onftang) 1165. ©er 93if(ä^of ^ermann I. ^on ßonftauj bc^ urfimtoet i)erf(j^iebene 3:auf(J^l)anblHngen , vooburc!^ ba« Ätofter ©alt:in, tfeeilö \)0tt bcr Äit^e ju Scefelben, tl)eit« \)pn i^m, bem ^tftf)ofe felbft, ^tf)nttn unb @ütcr in 8iid}oIue«berg unb 2Rau= vattf gegen ©fiter an anberen, genannten Orten erl^dtt.

^ur aSeftimmmtg ber immer nod) etma« fraglichen ©i^ung«gcit bee ©ifc^of« ^ermann L,. ift nun aber bie[e Urfunbe niiS^t ganj i!nund}tig, benn fie enthält, außer bem ©d^lufebatum , noc^ jtt)ei nieitere 3^itangabcn, auf ml^t ic^ jurfitffomme. ^c^ fci^ide aber bic eingaben ber neueften §ilf «mittel t)orau«.

m^ä) Potthast. Bibl. Hist. faft »ifd^of ^ermann I. 1139-1166 3flo^. 20. Garns Series Episcop. l&at: 1138 bi«

^ 3cl^ erlaube mix inbeffen l^icr p Bemerfcn, bag id^ in allem SBefent^ liefen mit bcn ©runbfä^en übereinftimme , weld^e §err Dr. Dtto ^o]\e, fomßl. aird^ioar in S)reSbcn, in feiner jüngft erfd^iencnen ©d^rift über ben Codex Diplomaticus Saxoniae Begiae, 2eiTpii^ 1876, über bie 9luf= lüfmig üon 3lbfür5unöen aufflefteUt l^at.

2 aSergl. 3Rone QueUenfammlunö m, 18.

^ Eomane sedi tunc presidente papa Innocentio, Romanum imperiam eodem tempore gubernante rege Lothario necdnm tmperatore; ein Suf^tf weld^er freilifl^ nic^t ^um genannten Saläre 1137 pa^t, ben ©bitor aber ju feiner fritifd^en SSemerfung ©eranla^t l^at.

* SSgl. Neugart (Mone) Episc. II, 57 Mon. Zoller, I, 12. ©tump m. 3441.

»

Digitized by

Google

133

1166 9lot). 20. uttb jnjar ujitcr bcr ilnm^mt, ba§ Ulrid^ IL, §crmann« aSorg&ngcr, im S^^ferc 1138 rcjigniett ^oit, 1140 aber gcjtorkn fei SSci Neugart (Mone) Episc. II, 130 tt)irb 1138—1166 aitflcnommcn. ©tSIin SBirtb. ®cf(j^. cntfd^ieb fxä^ für: 1141 ÜB um 1166, unter . SScrtDcifung auf eine bei Dümge Regg. Bad. pag. 44 ju flnbcnbe SKngabc, tjcrmögc bereu eine Urhinbe be« Slbl« f^belo^ t)on Sleid^enau, t>on 1142 (s. d.), im 3. 3a]^re Ä. ifonrab« III., ebenfaU« 3. be« genannten 2lu«fteller«, unb im 1. (primo) be« 33if(!^of« .^ermann t)on ßonftanj flegeben fein fott. 3Jer(jlei(!^e m6) bie beft&tigenbe Slngabe beö @allu« Ol^im, 3[uög. öon »aradf ©. 128. Uebrigen« enbigt ^. Äonrab« britte« aflegierung^ial^r fd&on am 13. 3n&rj 1141

9lber au(j^ bie oben in JRegeftcnform mitgctl^eilte, im aSBirtem^ berglfc^en Urlunbenbuc^e aber, au« Cod. Salem I. 57., gut ab* gebrutfte Urlunbe, bringt unö einige ©(%tt)ierigleiten. S)aö ©(äfetufe* - batum lautet: 1165 (post fest um S. Galli, im Jejrte) Ind. 14. Frider. I. Regn. 13. Imp. 11. Pontif. nostri 28. S)le beiben anberen ^rft^^nß^ben, wefd^c jid^ auf frül^er ab« gefd^Ioffene ©efd^dfte begleiten, aber flnb : 3^158. Ind. 14. Frider. I. Regn. 4. Imp. 2. Pontif. nostri 20, Ana- stasio papa unb bann: 1158. (ante pascha) Ind. 14. Frider. I. Regn. 4. Imp. 2. Pontif. nostri 19. Adri- ano papa.

S?a| f)UUi ^xxtiiurmx A)orgelommen finb, unterliegt gewiß leinem 3^^if^ äBenn i^ nun aber, fötpo^l l^ier ald auc^ im gotgenben, bei Urfunben, toetcä^e mir nur in einem 6o^)iaIbu(ä^e i)orlieg^, bie befanntUc^ aut^ in unangejnjeifelten Original urfunben üorfommenbe S'^congruenj combinierter 3^it<^^9Ä'6^« ^^' toa^ne, fo gefc^iel&t ba« nid^t, um ben S^ibalt ber betreffenben Urlunben befel^alb anjujttjeifeln, fonbcrn nur, um jenen ®rab t)on ^ünftli(j^feit l^erjufteKen, locrmöge beffen ber ©bitor einer ieben Urlunbe, bereu ^^tangabcn ^)rüfen unb etttjaige SBiberfprftd^e in benfelben angeben foUte. ^

SDa« Sal^r 1158 \)er(angt bie (gctt)5^nli(ä&e) ^nbiction 6 (7), tti(!^t 14. SDie ^ixi)l 14 ujirb in ber Vorlage burd^ XIIII au«== gebrütft; 6 unb 7 toürben, na(ä^ bcr Hebung biefer 35orIagc, mit VI unb VII gegeben werben. 3lud) lauft, t)om 9. 3Karj 1158 an, Frider. Regn. 7, unb, t)om 18. ^mi 1158 an, Imp. 4. Ueber]^aui)t fommen Regn. 4. unb Imp. 2. miteinanber )i>tx^ bunben, in griebric^ö I. SRegierungöeVo^en gar niii^t toor. ^a^ft

Digitized by LjOOQiC

134

3lnaPapu« IV., f 115** ®ec. 3. unb ein Äaiferial&r ^cbrid^« ^)affcn gar nid^t jufammen. ®a gticbricj^ bcfantttlid^ crft hnxä) ^a^)ft §abrtan IV., am 18. Sunt 1155, gum Äaijcr gdrönt wovbcit ift, jo erfd&cint \(x bic SJicnnung bcö 2lnapaflu« ate eine contradictio in adjecto. aÄcl^vned&l SBenn ba« 20. ^ponti- ficatöiabr be« Sif^of« ^rmann, t[t in bet SSorlagt burd^ uicesimo gegeben in bie ^Regierung be« ipa\)fte« Stnaftafiuö IV. fallen foCt, jo fann nnm5gli(]^ ba« 19. ^ontificattjial&t eben biefe« ©if^of« in bie 3eit eine« Slacä^folger« i)on ^na^aPu«, n&mli^ be« 5pa^)fte« §abrian IV. gel^ören. 3(% mu|i gefielen, bafe mir, fp \>itUn Unm5gti(j^!eiten gegenüber, alle ©er- mittelung«t)erfuc^e unjulaffig erfcÄeinen* ©a« ba« ©d^Iufebatnm betrifft, fo »ürbe ba« ^al^r 1165, na(j^ ©t. ©allem tag (Oct. 16.), mit Ind. 14. Frider. Regn. 14. Imp. 11 rici^tig bejeicä^net fein. §ier ergiebt flc^ alfo nur bie tlelne SDijfercnj, toegen be« um eine ^(iijil gu nicberig gegriffenen Äönlg«ial^r«, tt>sirenb 3"*>iction unb Äaiferial^r gnr S^l^rdgal^t (^[ncarnation«^ ial)re) ftimmen. galten toir un« an ba« 3a^r 1165, fo toürbe ba« 28. ^ontificat«j[a^r ^ermann« bcm ^al^re 1138, al« ter- minus a quo, l^inreicl^enb entf^)re(ä^en. SSB&re nun möglich, au^ bie obengenannte etma« bebenlticä^ 3Ä]^r«jal^l 1158 fef^u- l^alten, fo njürben Pontif. nostri sc. Hermann! 19. unb 20. auf 1139 ober 1140 al« Seginn t)on ^ermann« Sßontiftcat ]^inn)eifen. 9loc^ mu§ \ä) bemer!en, bag eine OriginatUrlunbe biefe« »ifcl^of«, 1158 Slprit 4, abgebrurft im SEBirtb. Ur!b. II, 121, tt)eld^e aber leiber bie ^ontipcat«ia]^re nid)t enthalt, Ä. griebri(j&« $Regierung«geit mit Reg. 7. Imp. 2, alfo ain!^ viäjt ganj ri^tig begeic^net, inbem ein Äaiferjal^r gu wenig gegeben ift. 3n Urlunbe 1160 ^unl 7., nad^ bem Original im SBirtb. Urfb. II, 131, giebt ^ermann fein 21. ^ontificat«ia]^r an, ttaö ftd^ n)ieber mit 1139, aber ni^t mit 1141 t)ereinigen ließe. 2Bir tt>erben alfo, bi« auf SEeitcre«, auf eine genaue geftftettung be« Slnfan^e« ^on ©ifd^of ^ermann« I. ^ontificat i^ergi^ten, aber iebenfaö« ba« Sf^l^r 1141 aufgeben muffen, ^ber aud^ ba« Sobe«^^ ioljfr biefe« SSifc^of« ift nod) gu ermitteln. Neugart (Mone) Episc. II, 144. folgt ber Slnna^me \>on Sfd^ubi, tpelcä^cr 1166 annimmt.^ 511« 2:obe«tag nennt er, jebod^ nur unter Berufung auf ben ©l^roniften 9Jiangolb, ben 24. ^Jebruar. SBorauf ft(^ 1 Slug ber SBenbung recte at putamus, gel^t inbeffen l^roor, ba$ «Reugart bod^ nic^t »oßftänbiö iH^erjeußt voax.

Digitized by

Google

i35

bcr Bei ^ßottl^aft unb ©am« ate lobeötag genannte 20. 5yio=^ t)ember fl(!^er fltünbet, tDclß ^ ni^t angußcben,*

©d^on ^oU* l^at baö ^al^r 1165 al« ba« Sobc«ial^r §er^ mann« I., o^nc jjebocl^ feine Qncttc }u nennen. 2lu« ben im ©alemer ©o^^ialbud^e fte^enben, ^icr aW SJlro. 1 unb 3 folgenben Ut?unben burfte l&eröorflel&en; baS er ba« »iiij^tige traf, »Sl^renb bie fleto6]6nli(J^en Angaben, bei ^ottl^aft, ©amö, Steugart (gWone) unb t). ©tdlin, namlic^ 1166—1174 einen Meinen ^rrtl^um ent^ Italien. 5Roti^ l^aben tDtr ba« S)atum öou Srtro. 1, uamöc^ ber Urfunbe be« SDomiprotjfte« SBcrt^olb, t)om 8. «^)ril 1166, etma« nci^er gu ^jrüfen. J>a« ^al^r 1166 unb Indictio 14 ftimmcn, aKcin bie 9le8ierunö«e^)od^en Ä. griebrii^« I. jinb nid&t ganj ge- nau bea(]^tet, benn bem 8. 9l^)ril be« genannten S^l^re« n)ürbe eigcntli^ Regn. 15. Imp. 11. entfpreci^en. SBenn man [xä) nun an biefe fleine UngenauigWt nicS^t ftofeen tuitt, fo n)ürbe an« Ottonis Pontif. anno 1. mense 5. folgen, ba§ beffen Sntl&ronifation gtt^ifd^en ben 8. 3flo\)embcr unb 8. SDecember 1165 fallen muffe , eine ^Innal^me gu ttel^er ber oben atö Sobeötag beö aSifc^of ^ermann I. genannte 20. 3^ot)ember gut ^)af|t; freiließ al^bann ni(j^t beö ^al^re« 1166, fonbern be« Saläre« 1165. ^n feiner mit Sal^rggal^l 1169 aber o^ne 3:ag gegebenen Urfunbe, toeld^e. unten al« 9^ro. 3 folgt, fe^t Otto Pontif. 4., tt>a« gu 1165 ftimmen toürbe. ©agegen verlangt ba« Sa^r 1169, t)om 18. 3uui an, Imp. 15. SDer ©c^reiber be« (So^)ialbucä^e« l^atte aber, tok man [\ä) leicht übergeugen fann, bie ^(if)xt Ä. grie« bric^« I. gang loergeffen. Um fein SSerfel^en ttjiebcr gut gu mad^en, l)at er fie unter ber ^ük natj^getragen. SSermut^lid^ ttjurben , bei biefem 9lnlaffe, bie anni regni, toeld^e fehlen, mit ben anni imperii t)ertDec^felt SJom 9. 9)i&rg 1169 an, lief in ber Z^at Ä. griebri*« 18. ^5nig«ia^r. 3n 5rtro. 2, ndmli^ ber Urtunbc ßonftahg 1169 SKarglO., ift ebenfall« Pontificatus4 gefefet, bO(| finb bafelbft bie 9legierung«jia^re Ä. griebric^« falfc^ an- gegeben, tioor&ber man bie beim 5lbbru(fe ber Urfunbe gemachte aSemerfung t)erglei(i^en tooHe.

* E. von Mülinen Helvetia sacra I, 9 nennt, unter 33erufunö auf ba§ Necrologium Constantiense 1. September u. 20. S^iotjember, bei beiben 33ifci^öfen ^ermann I. u. n., ba nid^t fidler ift, auf weld^en fid^ bie betreffenben ©inträge bejiel^en.

' in feinem topogr. Sejicon unter ©onftanj I, 209.

Digitized by

Google

^'^

^=^''

136

3<^ laffe nun, auf bicfe etwa« minutUfcn SBotbcmcrfuttften ^n, bic Urfunbcn in d^ronologifd^er SReil^e folgen unb gebe bic, l^ittficl^tltd& ber 3eitbcfthnmnnflctt , noc!^ not^n)cnbi9 fc^cincnbcn Se« merlungcn bei ben cingetnen ©tüdcn. J)a \i^ aber unter benfelbcn aud^ unbatierte beflnben, fo f(]^len mir gU)e(fma|ig gu fein, tt)a« flcä^er in bie SÄeöierung^jeit eine« bcftimmtcn gonftanger 33if(J^ofS gehört, beifammen gu laffen unb an<i) bic mit ©icl^crl^eit eingureid^enben 9lbtöur!unben beß ©ift^ofö ©ietl&elm, in biefer Sßeife gu be^anbeln, namlid& ben SBifd^ofen untcrguftettw, bagcgen aber ienc ©tüde, t^etd^ mir gar feinen §a(t^)unlt gu einer fuä^eren einrei^ung barbicten, erft am ©d&luffe gu geben, SSieüeid^t gett>iunt mau mit ber ^tit nod^ bie nöt^lgen 3lnl&attö^)unftc.

tttlttttliett.

L ?ltt« ber 3eit be« »ift^of« Otto IL (1165—1174.)

1. 93ettl^olb ber ^om))roBft )u (Eonftan) Beftätigt, im !Ramen bed ^opiteCS unb mit Semittigung be§ S3ifd^of§ Dtto von ßonftanj, bem Älofter ©alem ben ä3efit eines 9)^anfu3 in 9lic^o(ueSBerg, auf n>eld^ ber (Eonflanger Wxtu fleriole 93ur!§arb von ä3ermatingen Det^id^tet l^at. 55reualingen 1166. S^pr. 8.

B. dei gratia maioris Gonstantiensis Qcclesi^ prepositus^ et H.^ decanus, cum omni capitulo, tarn presentibus quam futuris in perpetuum. Vniuersitati omnium, tam presentium quam futurorum , notum esse uolumus , qualiter Burchardus Gonstantiensis ^cclesi? ministerialis de Bermvtingen ^, cum uoluntate aduocati GJnradi *, mansum unum in Richoluesberge ^, quem ipse beneficiali iure possedit, domno Ottoni episcopo nostro ea conditione resignauit, ut ipse prefatum mansum in usum nostrum traderet et eo pacto, ut nos eum fratribus in Salem, quibus adiacet, pro annuali censu perpetuo possiden- dum prestaremus; nam et predicta militis resignatio et epis- copi traditio, non ob aliud est facta, nisi quia solet esse fir-

* ®in »ert^olb i|i fd^on 1149 2)omptopfi 6ielje baS in biefem 33anbe ge« geBene i3er)eici^ni^ ber ^oml^erren @. 24 nr. 3. äSielKeici^t bet nad^maUge 8ifd^of, ben man für einen oon SSu^ang l^&lt

«HeinricuB. DHgeS Skrjeid^ni^ nr. 12.

* »ermatingen bei SReeröburg.

* ®raf ^onrab von ^eUigenberg.

5 giac^t ermitteU. SebenfaUä aBer in ber Mf^e von ©alem. 95gl. 3eitfd^ft. I, 318 2lnm. 2. ^

Digitized by

Google

:T15^.

137

mius et incommutabilius , quod ^cclesi^ facit communitas, quam solius episcopi persona. Unde et ego , Bertholdus ' dictus prepositus, illius pactioni respondens et peticionem complens susceptum a manu domini episcopi hac pactione mansum pre- fatum, fauente ipso nostro episcopo et aduocato, uolentibus etiam et petentibus fratribus nostris , ante iam dictis fratribus in Salem perpetuo possidendum, pro annuo censu concessi. Census uero quantitas erit: du^ candele de una libra fact^, qu§ dand? sunt in priori uespera dedicationis maioris * ^cclesi? super maius altare. Ne quis igitur inposterum huic nostr^ iust? concessioni et ipsorum legitim? possessioni aliquomodo possit contraire , duas hinc fieri iussimus cartas , quarum unam ipsi predicti fratres, alteram nostra ecclesia haberet et sigiUa inprimi iussimus ^cclesi? et testes subscripsimus. Vlricus thesaurarius ', Rfidolfus uicedominus. Albertus abbas saneti Ödalrici^ et Heinricus prior et multi ex ipsorum fratribus, tam canonici quam laici. Laici eciam seculares ^ Bruno de Marchdorf *, Fridericus dapifer, Eberhardus marchalcus, Ber- tholdus de Wilaere ^ Ortwinus [92] Hesse , Marcquardus, Fridericus , Riwinus omnes de Bermvtingjgn et multi alii. Acta sunt h^c in cenobio saneti Vdalrici Cruceline, anno ab incar- natione domini M^ C«. LX^ VP., indictione XIIH*. VI. idus Aprilis. Regnante Friderico Romanorum imperatore augusto, anno regni eins XIIIP, imperii vero XII^ , pontificatus autem domni Ottonis primo, mense V^

Cod. Salem. I, 91 f. Uekrf^rtft (rotl^) De Richolues- berc. LIX. Confirmatio Bertholdi Constantiensis prepositi et capituli eiusdem §cclesiQ, super manso in Richoluesperge pro annuo censu. SBegcn ber 3^it^^9^^c^ i)cr9leid^e bic oben Seite 135 f\ema(j^ten Se* tnetlungen. SSaber gtebt in S^^tf^^^f* 1/ 319 ein futje« SRecjeft, in tt)el(i^cm aber ttjcber ber 33ifc^of, no(^ ber S)onH)ro:p[t, m^ä) bie 3eugen genannt finb, wa^tenb man gtanben !onntc, bie Urhinbe fei t)on aSurf^arb ^on ©ermatingen auögcfteöt tt)orben.

* §ier auSöefd^riebm.

2 fteljt boppelt, iji a&w burd^ fünfte getilgt. » SSeraeid^ttiJ , ni*. 19.

* 2)aä J^ei^t oott ÄreujUngen.

* scPares; waä biefe ^^autologie ^ebeuten foll? ^n bie Sluflöfung scolares ift nid^t ^u ben!en.

« ^eitt '^om^ett, wie 3tfc^ft. I, 322 2lnm. 2 iwt^ümUd^ ftel^t.

^ äBeld^S ber »ielen Stellet? »ei Flat)en8bwg? r^^^rrl^

Digitized by VjOOQIC

138

2. S3i{(i^of Otto oon (S^onfkn) Beftätigt bem bloßer @alem bie mn bet ilird^e 5U ©eefelben ertaufd^ten S^i^titen in SÄauradJ unb brei §uBen in Siid^olueös berg, uttter ©eaußnal^me auf eine cor bem Sanböerid^e (^eilißenbetö) ooröenontntene ^ufd^anblung.

©onftan^ 1169. SÄärj 10.

Otto dei ^atia sanct^ Constantiensis Qcclesi^ episcopus« Quoniam labentibus annis rerum gestarum memoria , si scripto commendata non fuerit, simul elabitur, provida sanctorum patrum sanxit auctoritas, causarum series scriptis annotari, ut modum facti semper sine aliquo errore nouerit successura posteritas. Inde est, quod tarn presentibus quam futuris --— Christi fidelibus notum esse uolumus, quod fratres nostri de

Salem omnes decimas possessionum suarum, in loco qui Mvron * dicitur et trium hubarum in Eicholuesberge ^cclesi^ Sevelt ^ pertinentes ^ habito super hoc nostro et fratrum no- strorum ^ nee non sapientium laicorum subtili consilio , iuste ac legaliter concambierunt. Modus autem concambii talis fuit: aduocatus ^cclesi? Constantiensis Cönradus* et uir ingenuus Burcardus iunior de Frikingen^, possessiones quasdam, uide- licet molendinum in Öueldingen ^ et scSpozam unam in Övil- dingen^, duoque nemora in Egge'', per supradictos fratres, a Rödolfo de Vacis ® et uxore sua Willibirga emptas , atque in generali placito coram comite prouinciali Heinrico ^, petentibus fratribus, publica ac legitima traditione antedictis C. et B. delegatas, §cclesiQ Seuelt et sacerdoti Bertholdo, qui tunc ibi preerat , suisque successoribus [60] perpetuo fruendas , iure concambii tradiderant , recipientes econtra , uice supradictorum fratrum et §cclesi? Salem , de manu nostra , quoniam secundum statuta canonum nulla donatio uel commutatio decimarum sine consensu diocesani episcopi rata esse poterit, et de manu iamdicti sacerdotis B. et aduocati R. uxorisque sue W. , omnes decimas sui laboris in pretitulatis possessionibus. Hoc in loco

* aWauradJ bei Salem.

* ©eefelb junäd^ft bei 3Äaurad| , beibe im % Viehetltxi^m, 3 @g folgt consilio, voa^ aber auöfteftrid^en ift.

* ©rat Äonrab von ^eiligenberg.

5 tJricfinöen unterl^alb beS ^eiligenberöä. fi Dber= unb UnteruJ^lbinQen am S3obenfee, bd ©alem. ' SSieUeid^t bet ipof ®qö bei ^eiliöenberö. *iwü-i»e;^ « 2)ie t)on fßa^ finb ^m^tm unb ftammen auS hem Slljätifd^en.

3 ©traf ^eintridj »on i&eiliöenbetg.

Digitized by

Google

139

necessario duximus inserendum, quod sepedictus R. aduocatus portionem earundem decimarum, quam ipse sjcut et parentes sui iure fundationis quoquo modo possiderant, et hominibus suis in feodo dederat, ab omnibus qui eas nomine suo in beneficio habebant resignatas et reacceptas, ante factum concambium , in presentia nostri ^cclesi^ Seuelt ad usus sacer- dotum remiserat ac donauerat. Nam pars una decim?, hoc est tertia , sacerdotis erat , relique partes aduocati. Addiderunt insuper sepedicti fratres ob idem concambium tres agros cum prato uno in Övildingen, quos ipsi usque ad id tempus iure proprietatis quiete possederant. Sed neque hoc silentio preter- eundum est, quod omnia, qu§ iamdictus R cum patre suo Walthero eidem ^cclesi? Salem de predio suo in Mvron dona- uit, in publico placito, coram predicto H. lantgrauio f.^, cum uxore sua W. legitime omnia perfecit.^ Verum ut omnia pro decimarum commutatione caucius rationabiliusque et absque totiuä contradictionis scrupulo fierent , duo de familia ^cclesi^ ^ Seuelt, quibus emolumentum tarn decimarum quam possessionum in concambio datarum admodum notum erat , tactis sacrosanctis reliquiis, commutationem illam ^cclesi? Seuelt et sacerdotibus magis profuturam esse iurauerant. Hanc conuentionem tam rationabiliter ab utrisque factam nos iudicio fratrum nostrorum omniumque astantium , auctoritate dei omnipotentis et ab ipso nobis collata, sub anathematis uinculo* perpetuo stabilientes [61] confirmauimus , presentemque paginam super hoc scribi sigillique nostri et ^cclesi^* impressione insigniri iussimus- Acta sunt h§c nobis et fratribus nostris presentibus , et assen- sum prebentibus in choro Constantiensi , VP. idus* Martii, anno ab incarnatione doraini M®. C®. LX^ VIIIP, indictione II *, regnante Friderico inuictissimo Romanorum imperatore augusto, anno regni eins XV^ iraperii vero XIII®. Anno pontificatus

^ S^od^ iDOl^l Sanctimontaho! Ober foHte baS f in scilicet auf^ ödöft werben muffen? Sin suo ift Dod^ nic^t px ben!en.

2 2)a^ bet ©a^bau einiöeä gu roünfd^en übrig lä^t, fül^lte fc^on ein, feinen ©d^riftsügen na^, bem 16./17. gal^rl^unbert anöe^öriger Sefer beä ©o^nalbud^eS. 2)erfelbe f d^rieb nämlid^ , über bie Söorte legitime omnia perfecit, bie UmfteUunö: legitime per omnia fecit.

8 folgt de, n)aä ober ouSgeftridJen ift.

* ift ungefd^itfter SBeife von fpäterer §anb auägeftrid^en, ober l^ierouf »ieber ergänzt.

^ maioris von fpöterer $anb in margine ergänzt.

Digitized by

Google

140

mi>in IUP. Huius igitur conuentionis testes aderant Cänradus atliiocatus Constantiensis et filius eius Arnoldus ^ comes , Eu- dalfiis de Seuelt , Waltherus de Clingen *, Burcardus de Obir- ricden*, Burkardus iunior de Frikingin, Bruno de Marhdorf.* Canonici maioris ?cclesi^ Heinricus decanus^, Heinricus pre- pot^itus ^cclesi? sancti Stephani*, Vlricus custos, Ortolfus, Cuuradus, ülricus, Eberhardus sacerdos de Bodimin ''j Con- radiis et Marcholfus sacerdotes , Sigefridus , Alwicus presbyteri, Miiiisteriales Hesso de Annewilar ®, Rödolfus de Wilar. Ciues Hugo causidicus, Beinhardus, Anno, Heinricus ministerialis curie, Heinricus sacerdos de Beitinhusin ®, Heinricus diaconus de Binzwangen *^, Erimbertus abbas de Salem, fratres sui Ebarhardus prior, Albertus, Lvdewicus, Marquardus pres- byteri, Otto, Gebizo laici et alii quam plures. Ego Otto sanct§ Constantiensis ^cclesi? episcopus recognoui factum.

r Post conscriptionem presentis priuilegii Rvdolfus ante- V (lictus omne Patrimonium quod habere potuit uxori su?

^ legitima donatione, presente patre uxoris su^, Manegoldo coniite, filiisque suis aliisque uiris nobilibus presentibus tradi- dit. In quo placito ante donationem hoc quoque manifestauit, quod nostris fratribus de Salem sicut in presenti pagina con- uambii descriptum est donauit^* insuper et pratum quoddam partium eidem curti Mvron contiguum ** coram plurimis cum uxore sua [62]. ibidem donauit. Testes huius donationis siue TiiaTiifestationis sunt comes Manegoldus de Veringin, Wol- ueradus filius eius*^ Eberhardus filius eius , Eberhardus comes

' 3}cr;ßl. wegen beffelBcn gidler ^eiliöenberö @. 161.

-' ^odj m^ mtm^ilimm bei aBigoItinöen im ^J^urgau. 95flL Sifd^ft I, 454 f.

3 Sei ©eefelb, öe^iel^unöäroeife SWüJ^H^ofen, 91. Ueberlingen.

^ 8iel^e über benfelben oben ©. 137. 2lnm. 6.

* SJerjeic^ni^ ber S)om§euen nr. 12.

"i ©benbaf. nr. 13.

^ ^od^ too^ ^Obmann am Sobenfee; bod^ !ommt aud^ bie ^uvg ^ol^en:: bobinann, M Droingen, nuv einfad^ als S3obmann t)or.

^ SCnbwpl im ^urgau.

'' Söaitenl^aufen, bei 2ReerSburg.

»^ ^ei Slieblingen.

*' biefeS 3Bort ift wo^l übetpffig.

^^ Don neuer $anb burd^geftrid^en nnb in adiacens oerönbert.

^3 Sluf eius folgt unter ber ^eiU, von [päterer ipanb, et. Ueber bie ge= nannten ©rafen »on aSeringen oergl. Sod^er Slegeften gür ©efdj. ber ©rafen tton '4?eringen, in ben ©djriften beö ^oj^enjollerifd^en 95ereinS IL, 28, wo auf

i

Digitized by

Google

141

de Nellimburc, Gotefridus de Rordorf et filius eius Mane- goldus, Burcardus et frater eius Albertus de Frichingin , Her- mannus de Aspisingen *, Burcardus de Haggilinbach *, Con- radus de Wartinberc ^, Bertoldus Sceizili de Baldingen *, filius Arnoldi qui uocatur Stvlsazo, Albertus de Traspis.

Cod. SaL I. 59 ff. Uctcrjc^rift (rot^) XXXIIII Item de Mvron et Eicholuesberc. Confirmatio Ottonis Con- stantiensis episcopi super concambia omnium deci- marum in Mvron et trium hvbarum in Eicholuesberc.

SSßa« juetft ba« SDatum bicfcr Urhinbc betrifft, fo ftimmcn gW)ar bic S^^^^c^jcil^l unb S^biction überein, baöeßcn fmb bic aiegieruttflöial^rc Ä. fJriebtiiS^ö I. \aV\6) angegeben. SDer 10. aWarj 1169 loerlangt n&mtic^ Regn. 18. Imp. 14. SDic im glcid^en ^al^re aber ol^ne Sag gegebene Urf. nr. 3, l^at Imp. 18., n)a« aber, ba fte feine Äönig^ial&re nennt, eine aSertoeiJ^Jelung mit biefen fein mag. SBeiben Urftinben gemeinfam ift Pontif. nostri anno 4. 3)a§ ber, im ©opialbucj^e fclbft hwcä) 5ßaragra^)]^en= itx6)cn l^ert)orge^obene ?ia(j&trag, eigentlich ni(ä^t me(;r gurUrfunbe bcö Sifc^of« Otto gel^Sre, bebarf feiner bejonberen SSerflcJ^erung. SDagegen bleibt fvagli^, auf ma« fid^ bie|e, t)Ott ber glet(j^en §anb toU bie i)orl&erge]^enbe Urfunbe felbft bcigef(i)ricbene , 2lrc^i\)al' notij grünbe. , SGBare bem 8d^reiber eine befonbenS ausgefertigte Uvfunbe i^orgelegen, fo n)ürbe er fte tjermutpc^ in extenso copiert l^aben. SRun tommen frcilid^ fol^e nad^ bem SDatum ge- gebene 9laci^ trage, auc!^ auf Originalen, attcrbing« t)or, allein im t>orliegenben gatte ift nici^t xz^t abjufel^en, wie gerabe ^i\ä)o\ Otto bagu gelommen tt?&re, biefen 5Jia(!^trag ju i)eranlaffen. 65 fij^elnt alfo, bag \\ä) um eine im Älofter ©alem t)pttjogcnc SWa^fci^rift 5<^nbcU. ®ie 2luffinbung be« Original« ber ganjen llr* lunbe n)äre aber fel^r n)ünf(3^en«n)ert]^, toeil gum ^(liixt 1169 ber comes prouincialis unb lantgrauius H. (i)on J^eiligen^ Berg), r\aä) brieflichen Witt^eilnngen be« ^errn Dr. ©uftat) grljrn. ©(S^enf ju ©ti^tocinSberg in 35armftabt, toel(j^er fic^ mit ber ©ejc^ic^te be« ^"ftitutö ber Sanbgraffij^aft eingcl^enb be= unfere Ur!. SSejug öenommen wirb. SBober in Seitfd^ft. TI, 66 fd^eint bie ®e^ mal^lin beä Slubolf »on 35ai für eine ^od^ter beä aWangoIb oon Hlorbotf ju l^atten.

* eäpajingen St. ©toÄac^.

2 ^eflöelbad^ bei »ittaflnöen?

3 SBartenberö bei ^Donauefd^ingen.

Dber= unb Unterbalbingen, bei 2)onauefd^inöen.

Digiti:

IzedbyGoOgley^

142

fd)dfttgt, in icber §inp^t al« eine ©inßutaritat erf(i^eincn fott. S)a6 ber S^reiber beö Soipialbud^c« geranme ^dt nad^ Slb- faffung ber betreff enben Urfunbe tebte, ge^t au« ben ©(S^riftaügcn bog (Sobey ^t\"oox. S5ie t)on mir Jefet ebierten ©tude be« befagten (Sopiatbuci^eö ftnb alle t)on ber gleichen §anb gefd^rieben. SDiefe aber gel^ort bem Slnfange be6 13. 3[a^r^unbertö an.*

©0 lange tt>ir nun ba« Original ber Urfunbe niti^t bcfifeen, ti^irb fe^r fc!^njer fein, fic^ baruber eine fefte Slnfii^t gu bilben, ob bie SSejeitbmmgen comes prouincialis unb lantgrauius bem 3ial)re 1169 angehören, ober nid^t t)ielme]&r al« t)om 3lb-- fcl)reiber in ben %tj:t gezogene ©c^otien ju betracj^ten feien.

GriDd^nt n)irb unfere Urlunbe \)on ©aber 3eitfd^rift I. 319 unb gidfler ^eiligenberg 161 9lcg. 29. SBegen ber gn^eifel^aften 2lufl5fung beß auf H. lantgrauio fofgcnbeu f finb nod) ju ^er* gtei(3^en bie Urt nr. 3 unb Urt nr. 12.

3. 8if(|of Dtto pon (Sonftanj Beftätigt ^em Älofter 6al«n bie me^ad^ am ftefod^tene ^ird^ ju SBalpertöweiler.

1169.

Otto dei gratia sanct? Constantiensis ^cclesi^ episcopus, Erimberto uenerabili abbati et omnibus fratribus eins in Salem, tarn presentibus quam futuris in perpetuum. Propter multiformes rerum euentus, qui in causis interdum errorem possunt mouere, dignum est rerum gestarum ordinem scripto commendare. Inde est, quod tarn futuris quam presentibus notum esse uolumus, qualiter ^cclesia in Walphrestwilare ^, quam multis retro annis uetustas ruere coegit, ab ingenuo uiro Sigebotöne, ad quem ins fundationis spectabat, instau- rata ^, ipso petente , ab antecessore nostro felicis memoria H.* episcopo, libere ac sollempniter dedicata est, sicut ab bis, qui ipsius pontificis in officio consecrationis cooperatores erant, audiuimus. Cuius libertatem dum Wenherus^, ^cclesi? de Bondorf aduocatus, quia conterminalis eins est, infringere

^ 93öl. »aber in ber 3eit[c^ft. I, 315 unb SBittemb. Uvfb. IL. 82. 2Cm leiten Orte ift, ol^ne naivere S9«örenpnö, baS 13. gol^rl^unbert genannt. %üv ben Seginn be§ 18. Sal^rl^unbcrtä l^at fld^ aud^ $err §ofbiöliotl^e!ar Dr. §olber entjd^ieben, benic§ um SRittl^eilunö feiner fel^r competenten 2ln[4d^t gebeten l^abe.

2 SBalpertömeiler, ju ©onnborf, im 3lmte UtöerUngen gel^örig.

3 ttid^t restaurata. Serfll. Seitfd^ft. I, 319. ^ermann.

5 gic. Offenbar Wernherus.

Digitized by

Google

143

uellet, iam dictus S., coram anteceSeore nostro, uiuo testi- monio [81] et omnium astantium iudicio, presente iamdicto W. et * plebano Hartmvdo ^cclesi^ Bondorf obtinuit. Post- modum igitur elapsis aliquot annis, cum idem predium in Waltpbreswiler ^, una cum ^cclesia , fratribus in Salem a pre- fato S. legaliter esset contraditum, filius iamdicti W., post mortem patris, litem sopitam cum quibusdam amicis suis de ^cclesiQ libertate suscitauit, licet in hoc ipso negocio pater suus iam ante a causa ceciderit Euocatis itaque in presentiam predecessoris nostri ' utrisque partibus , auditis hinc et inde utrorumque allegationibus , sepedictus S. in memoriam omnibus reducens, qualiter ipse libertatem illius ^cclesi? sinodaliter obtinuerit, predictis fratribus in Salem ins donationis in hac ipsa ^cclesia omnium iudicio confirmauit. Cuius rei ueritatem, ab bis quibus presentibus et quorum iudicio h?c facta sunt, plene cognoscentes , presentem inde paginam fieri iussimus et sigilli nostri impressione insignitam, auctoritate dei omni- potentis et nobis ab ipso collata roboramus, Huius rei testes sunt Bertholdus prepositus maioris ^cclesi^*, Heinricus deca- nus, Heinricus prepositus sancti Stephani, Vlricus custos, Rvdolfus uicedominus , Heinricus archipresbyter Fridericus, Bertholdus, Cvnradus, Waltherus, Ortholfus, Vlricus, Vlricus, Vlricus ^, Hvgo canonici , Ortolfus sacerdos de Ertingen ^, Ebirhardus sacerdos de Bodimin, Hartmvdus sacerdos de Bondorf, Marquardus decanus de Madilsbivron ', Albertus de Bussinanc ®, Rvdolfus de Guttingen ^, Bemardus et filius eins Ortolfus de Canza'®, Heinricus Chilso, Dietho de Schenchin- berc**, Conradus de Hadebrehtiswilaere.** Insuper aduocatus

* et pcl^t über bcr 3ei(e. a Waltphsw.

3 nostri ift in margine beigefügt.

SSgl, }u biejem unb be« übetigen SBürbeträgem, ba8 obgenannte 35er- Seid^niJ ber ßonftanjer Xom^exxm,

5 alfo brei Ulrid^e. .

ß ®rtingen bei S'Heblingen in SBirtemberg.

» SWo^Ifpüren? bei ©torfad^. Xet Drt fott inbeffen, nad^ S^itfd^ft- H, 81, im 3<^re 1256 Walsbiaron l^ei^en. dagegen Malspuren 1226. äßirtb. Ur!b. m, 202.

8 ©uffnang im ^rgau. *

^ ÖJiUtingen im %^ux^au, iJanjad^ bei Sflieblingen in SBittemberg.

** ©d^enfenberg im 2(argau?? ^ -^

" §abertön)eiler hei Sfleufrad^ unweit ©alem.

Digitized by VjOOQlC

144

Constantiensis CJnradus-^^ f et filius eius CJnradus cum mi- nisterialibus qui sunt Hugo, Hilteboldus, Reinhardus. Acta sunt hec anno incarnationis dominier M®. C®. LX*. IX^ reg- nante Friderico imperatore , anno imperii eius XVIII^ pontificatus nostri IIII.

Cod. Salem. I, 80 f. Uc6crf(j&rift (rotl^) L.: Confirmatio Ottonis Constantiensis episcopi super Waltprehtes- wilaere. SBcgcn bcr 3^it^^fl^^^^ P^^^ ^^^^ i^ ^^ Einleitung. J)ic Utfunbc ift cmal^nt i)on ©aber in ber ^eitf^tift I, 319. iinb i^idlcr ^ciligcnbcrg ©. 161 9teg. 30. J)cr in bcr Urftinbc genannte 9lbt erimbert ^on ©alcm fafe, naci^ Äotb, ^on 1168 bi« 1175. »gl au(^ SKone Oucüenf. III, 25.

4. ISäifd^of Otto t)on ©onpanj beurfunbrt einen oot il^m jwifd^en bem Äloftea @a(em tmb ber S^x^e ^u Sconlod^ DoUjogenen %au]^ su äHlabad^. (1168—1174.)

In nomine sanct^ et indiuidue trinitatis. Otto dei gratia sanct? Constantiensis ^cclesi^ episcopus, in perpetuum. Notum esse uolumus omnibus, tarn presentibus quam futuris, dilectum nobis ac uenerabilem abbatem E. de Salem , suosque fratres, actionem concambii decimamm de parte predii eorum in Madach ^ ad ^cclesiam Sconloch pertinentium , in presentia nostri chorique Constantiensis fecisse. Cuius commutationis concambio interfuit aduocatus eiusdem ^cclesi?, Fridericus [68] uidelicet de Wildinstein ^, nee non et Otto sacerdos §cclesi^ prefat^, laudantes et approbantes hanc commutatio- nem. Quatuor itaque agros ^cclesi^ iamdict^ commodiores et utilores, consensu et uoluntate nostra, pro decimamm usu

* Sluf Conradus folgt ber Sud^ftaBe f. 2)er ©d^reiBer war am ®nbe be§ 53latteS angefornmen unb brängte bal^er feine ©d^rift fel^r jufanimcn. 3d^ Dermutl^e, ba^ btefe§ f für sanctimontanus sc. comes gelten foK. SSgl. gidfler §eiligcnberg 9leg. 30. unb oben bie Urfunbe nr. 2. 9(ud^ scilicet wäre möglid^. gicfler, toeld^er ba§ 3legeft nid^t au§ unferem ©obej, fonbem au§ einer in ber etabtbibüot^ef ju UeBerlingen befinblit^en 2lBfd^rift go6 , lä^t Conradus Sanctimontanus brucfen.

2 2)ie SRabad^i^öfe bei Stod^ad^. Sconloch, unten Seoul oh unb Sehen loch, wei^ id^ nid^t ju beuten, wenn nid^t bie geitfc^rift I, 318 unb jwar in SSerbinbung mit 2Äabad^ genannte *uillula Seegenbuch ge= meint fein foUte, n)aS inbeffen !aum anjunel^men ift. ©d^einbud^ ift ein §of bei UeberUngen.

3 SBilbenftein im Xomui^ale Bei SBeuron.

Digitized by

Google

145

predictus aduocatus et sacerdos cum omni iure a prefato abbate susceperunt, insuper et duo ex familia ^cclesiQ Scon- loh ueraces uiri processerunt , qui sub nostri presentia, tactis sacrosanctis reliquiis, iurauerunt commutationem istam ^cclesi? su^ utiliorem fore.

Cod. Salem. I, 67 f. XXAerfc^rtft (rot^) De Madach XL: Confirmatio Ottonis Constantiensis episcopi super concambium decimarum de quodam predio in Madach ad ecclesiam Schenloch pertinentium.

S)a Slbt e(rimbett) i)on 1168—1175 nac^öctoicfcn ift, SBifc^of Otto II. aber 1174 ftarb; fo ^t^xt blc Urhtnbe gtoifc^cn 1168 unb 1174.

5. 2)tet§elnt Sll&t x>on 9lei(§ettau beftätiöt bem Älojler ^aXem, in bet gorm exm^ ^aufd^üertrafleä, ©üter in @(|n)anborf.

g^eic^enau 1171. aWärj 15.

In nomine sanct^ atque indiuidu^ trinitatis. D. dei gratia sanct^ Augensis ^cclesiQ uocatus abbas, omnibus tam presen- tibus quam in futurum superuenturis in perpetuum salutem. Ne presentis ueritas actionis, inter multiplices rerum causas et euentus, obliuione aliqua, in retro post futura tempora possit aliquatenus oblitterari, placuit nobis eins ueracem con- tinentiam presentis pagine memoria commendari. Quapropter et presentibus et futuris notum esse uolumus, qualiter uene- rabilis abbas E.^ de Salem, predium in loco qui uocatur Sweindorf ^ cum suis fratribus nobiscum concambiuit , nobis et fratribus ^ nostris cum aduocato nostro , videlicet Heinrico duce Saxonum et Bauwarorura *, nee non et Hvgone palatino comite de Tiuwingen, qui predium hoc ipsum iure beneficii a nobis habuit, benigne assentientibus , et ministerialibus ?ccle- si§ nostre consilio et uoluntate tali concambio per omnia fauentibus. Consensus quoque ac uoluntas domini Eberhardi et fratris sui Swicgeri de Riedin 5, qui a palatino comite iam-

* ©rimBcrt.

* ©d^roanborf Bei ©alem.

^ ftel^t boppelt, ift aBer burtij fünfte fietilgt.

* §^tjog geinrid^ ber Söroe.

5 SSieHeic^t bie 1164 genannte ^|5erfott , für weld^e o. Maustet, unter beti ja^Ireid^en Sueben, SQßinterrieben int ba^r. Sonbger. gllertiffen, für ba3 paf- fenbfte §(ilt. 2Birtb.'Ur!b. U, 149.

3ettf(^. xxvin. 10

Digitized by

Google

^^■^

W:r^'

146

^■.:

M-

»:t':

dicto predio inbeneficiati fuerant, nequaquam defuit, itemque illi, uidelicet Rvdolfus miles quidam de Rammisperc^ et Eiio quidam cum Ortwino fratre suo, qui manu iam tercia et quarta feodali m<Mre illud suscipientes possederunt, commu- tationis huius actionem approbantes consenserunt, [55] Est itaque predium, quod prefato abbati donauimus, in sui quan- titate mansus plenarie conputatus, cum adiacente sibi paruo quodam prato et modico nemorc. A sepe autem dicto abbate suisque fratribus pro hac »ostra donatione nos affirmamus recepisse, non absque legitime traditionis et commutationis iure , duos mansus , dimidium in Einzwängen ^ dimidium in Wintirsul ^, itemque dimidium in Ualchinstein * et dimidium in Ricbinbach ^. Et quamuis h§c omnia subtilis inuestigatione consilii sapientium uirorum sine utriusque dispendio ^cclesi^ cautissime tractata sint , tamen ut omnimodum sui uigoris et perpetuum inconuulsa compositione hac stabilimentum obtine- rent , duo Mahtolf us et Cönradus de Nivferon ^ propra Qccle- siQ nostrQ processerunt , qui tactis sacrosanctis reliquiis com- mutationem hanc utiliorem nostr^ iurauerunt Qcclesi§ per omnia fore. Vt igitur huius pagine contestatio perhenni auctoritate roboretur, atque a nuUa quantumlibet prauorum hominum uersuta nequicia infirmetur per succedentia sibi tempora, impressione nostri sigilli nostro seruatur iussu con- signata. Acta sunt hec in presentia nostri fratrumque nostro- rum ac ministerialium ^cclesi^ nostr^, in maiori ^cclesia co- ram altari, anno ab incarnatione domini M^ C^ LXX^ V. mense Martio die XV®., sub Friderico imperatore augusto. Huius rei testes sunt Lvdewicus et Bertoldus de Lucelen- stetin \ Gerungus de Hvneberc *, Conradus de Bodimin ^, Cönradus de Ramisberc, Rvdolfus et filius eins Burcardus de Rämisperc.

* 3flam§betö, bei ^uttenborf.

* 93in5iponöett im 2ötrtl&. D^. SRieblinöen.

9 s«ad^ Seitfd^ft. I, 320 bie gerbfieroann SBinterfoI hei SBmbUnöen, ®e= ttieinbe Slogöcnbeuem, 2 ©tunben t)on Malern, nid^t SBintcrfuIöcn Bei ^eilißenbetö.

* Unertnittelt. 3)er Ort wirb fpäter nod^ unb jroar in fel^r t)crf(§iebener @c§reibn)cife mel^rfad^ oorfornmen.

* SfUfenBad^, Bei Salem.

* «Reuftad^, Bei ©alem.

'* Sü^elftetten, bei ßonftanj.

» ^tinenBerg anHfd^ett SütidJ unb Sucern?

9 a3obmann am ©ee.

Digitized by

Google

w

147

Cod. Salem. I, 54 f. Uebcrfd^tift (tot^) XXX Confirmatio Diethalmi abbatis Augensis super quodam prato in Sweindorf.

»aber gicbt 3citjc!^rift I, 320 ein SRcöeft. SDcr l&tcc urfun:= bcnbc 5lbt S)ietl)clm öon SÄetd^cnau, au« bcm Jpaufe Ärenünöctt (gBci^enbutfl), würbe im 3al^re 1189 anä) Sifd^of t)on ©onftanj. 2Ba« bie ^cit feiner Ernennung jum Slbte bon SReid^cnau betrifft, fo fafit ©d^ön^tl) e^ront! beS Älofter« SReid^enau ,,Uixx<S) (Dict^ l^elnt« aSorgdncjer) ftarb balb nac3^ ber @m)&^Iung beö neuen Slbte«, am 7. Sftob. 1174. Srtae^ ©aKu« O^eim ©. 129 ^atte mt Ulrid^, njcgen uul^eilbarer Ävanll^eit refignicrt, toorauf bann, wegen bcö SRa(!^foIgerö , große S^^J^Ö^^ ^^^ ©treitigfeiten entftanben feien, fo ba§ Äatfer griebrid^ I. auf einem gu ©peier gel^altenen gürftentage, bie (Saci^e in bie $anb genommen unb ben bamat« nod^ fel^r Jungen 6a))itel]^erren ju SReid^enau, 5)iet]&elm toon SBeifeenburg ober Ärendfingen, gum 5Kbte ernannt l^abe. SDte 3flid^tigfeit biefer SRad^rtc^t muß bal^in gefteKt bleiben. @in in bie ^al^re 1170 unb 1171 faltenber gürftentag jn ©»^eier ift, »enig^ ften? au« ben mir gu ©ebot ftel^enben, gangbaren Hilfsmitteln (aSS^mer unb ®tum))f) nid^t erfid^tlid^. gu ^^^ i^J^ten folgenben Urfunbe loon 1204 s. d. nennt SDietl^elm fein 34. Slbtöjal^r, toa« auf ba« ^a))x 1171 ober 1170 aW terminus a quo l^tnnjeiöt. ,9SgL ?D?one Oueffenfammlung HI, 137 unb meine gur Urfunbe bon 1204 gemad&te Slnmerhtng.

II. 3lu« ber 3eit beö Slfd^of« »ertl^olb (1174-1183).

6. SStfd^of SBertl^oIb oon ©onftanj beftätiöt bem Älofter @a(em ben 93efx| eines, 6ei Seuftetten ^eU^mm, fumpfiflen ©elänbeö, auf ©runölaöe eines t)or= malS t)or bem Äaifer erfolgten, bie 2lnfprüc§e ber 35liniftertaren ber ©rafen x)on ^eiligenberg al&weifenben Sflec^töfpruö^eS. SRad^ 1176.

In nomine sancte et indiuidue trinitatis. Ego Bertoldus Constantiensis episcopus in * perpetuum. Episcopale regimen dei prouidentia nobis iniunctum, ea deliberatione suscepimus, quatenus Christiane fidei amatores et precipue religiosos dili- gamus et loca uenerabilia diuinis obsequiis mancipata et deo in eis famulantes, congrua protectione deo adiuuante defen- damus. Vnde tarn presentibus quam futuris Christi fidelibus ^

* 3)ie beiben Sßorte finb »eröunben un\) imperpetuum— gefd^rieBen.

2 xpi fidelibus, ftel^t boppelt, ift aber, fowol^l burd^ ^nfte, olö

auc§ burd^ ba§, t)on alter $anb, borüberflefd^riebene 3Bort vacat, wieDer aetilgt.

10*

Digitized by VjOOQiC

148

uolumus esse cognitum, quod palus qu^dam et terra, quQ pertingit sursum ad terminos uille Lestetin * et inde descendit per riuulum eiusdem uille, usque ad ripam que uocatur Bla*ewac ^, qu? ripa diuldit temiinos uille Wildorf * et pre- dicte paludis, usque ad nemus comitis, quod uocatur Hart*, et sie ascendit per confinium terrarum ^cclesie Salem, usque ad contigua uille Frickingen *, legitima proprietatis donatione a Heinrico comite de Berge ^ et fratre eins Constantiensi ad- uocato et filio eiusdem CJnrado, pro remedio animarum sua- rum [37] tradita ^celesie Salem, anno dominice incamationis M^. C®. LXX®. VI®, regnante Friderico imperatore sempen au- gusto. Euoluto autem tempore modico , quidam de ministeriali- bus predictorum comitum ausu temerario, in presentia sereni- tatis imperii^, mea et multorum prineipum presentia, asser- uerunt predictam paludem eorum gemeinmerche® esse. Lite hinc inde mota, iudicio decretum est ab imperatore et prin- cipibus, si ^cclesia de Salem cum senioribus pagensibus pro- bare posset, quod terra et palus predicta Heinrici comitis et Cönradi aduocati liberum predium fuisset, etr ipsi ^cclesi^ de Salem pro salute animarum suarum dedissent, libere possi- derent, quod factum est in placito generali Scatebäch.^ Jura- verunt enim VII. homines seniores terr^ , tacto sacrosanctis reliquiis , sicut decretum est ante Imperium et principes , quod palus illa et terra liberum predium duorum*^ prineipum esset et liberam potestatem haberent ^cclesiQ Salem dedisse. Inde uentum est in synodum Constantiensem , ubi Bertholdus comes de Zolr rogatu comitis Chinradi et aduocati asseruit, iudi-

* Seuftetten, SCmt Udberlingen.

2 a unb e finb jufammenöefd^leift unb baä nod^ weiter barüöer gefegte a, ift von anbetet Xinie.

' SBellbotf, SC. Uebetlittöen.

9la6^ 3eitf(|tift I, 320 ie|t bie $atbätfet M ©aletn. 5 'Stidin^mf 21. Uebetlingen.

^ i. e. ipeiligenbetg bei ©alern. f&Ql gidttet ipeiligenbetö SReg. 25-.

^ §iet lann möglic^et SBeife ein SBott fel^Ien; etwa necnon obet et. 2luf roelc^e ^nroefenljeit Ä. gtiebtid^S SSejug genommen n)itb , (ä^t fid^ nid^t ermitteln. 2)etfelbe «mt 1179, 1181 unb 1183 in ©onftana.

»SSgl. Seitfd^ft. l, 409.

» SDie alte 2)ingftätte ©d^attbud^ beS ßanbgetid^ts §eiligenbetg; untet^a» beS §eiligenbetg§, bei SBeuten gelegen. *o sie. füt tactis.

** sie. füt dictorum. ®ine fpäte ^anb fd^limmbejfett illorum.

Digitized by

Google

149

dum imperiale, quod iudkatum erat coram imperatore Con- stanti^ , iuramento VII. probabilium uirorum confirmatum esset * in presentia multorum , et hoc testatus est comes Bertholfus ^ de Zolr , Conradus comes de Berge. Hoc factum est testante Bertholfo ^ episcopo , Hermanno preposito , Ortolfo decano, Vlrico de Hon*, Heim'ico de Fricchingen, Vlrico de Habe ^, et omni choro et aliis astantibus quam plurimis in eadem synodo. Vt autem h§c omnia tot testibus et sacra- mentis publice testata et firmata in posterum rata et incon- uulsa eorum usibus quibus collata sunt quiete proficiant, ego Bertholdus Constantiensis episcopus sigilli nostri inpressione hanc cartam assigno, apostolica et nostra auctoritate inter- dicendo ne quis a modo Qcclesiam de Salem et fratres ibi domino seruientes temere uexare presumat [38] excommuni- cando et a gremio sanctQ ^cclesi^ segregando omnes qui scienter attemptauerint si non condigna ^ satisfactione emen- dauerint

Cod. Salem. I, 36 ff. Ucbcrfci^rift (rot^) De palude. XV. Priuilegium Bertholdi Constantiensis episcopi de palude clau- stro adiacente.

es n)lrb biejc Urfunbc ettodl^nt Mon. Zoller. I, 14, fotoic auä) \)on ©aber in 3^'^f^^if^ 1/ 320 unb ^Jidler §citigcnbcrg ©. 162 SRcg. 33 unb 34. ®a« ^a^r la&t ftd^ nid^t genau bc^^ ftimmen, bo^ tft 1176, inbcrUrfunbc felbft, alö ein bereiW feit niti^t gu langer ^dt (tempore modico) abgelaufene« bejetd^net »ifd^of aSert^olb mi (Sonftanj fa^, na^ ^ottl^aft, Don 1174 bt« 1182 (alii 1179) 22. Wtai, mit tt)etc^er Singabc Gams Series episcoporum übereinftimmt. 3lu(3^ Neugart (Mone) Episc. Const. II, 148 gelangt nid^t ju einem ftd^creu SRefultate über baö Sobeöjal^r, njetöt aber bod^ nac^, bafe Sertl^olb 1180 unb 1181 nod^ urlunbet unb am 12. Sftoi). 1182 bie »aftlica be« Älofterö Sfficingarten eingetDell^t l^abcn fett. S)iefe le|tere 9lngabc tft jnjar nid^t ganj fidler, (i)gl. Äauöler im SDBirtb Ur!b. U,

* a)er @inn oerlauöt esse.

2 sie. oben Bertholdi

3 sie. oben Bertoldus, unten Bertholdus.

2)ie t>on Der §öte waren m^ 3tfci&ft I, 326 Bifd^öfric^e SWinifterialcn. S)ie §öri aud^ 33if(i^ofäl^öri roax m auSß^be^nter gagbbesirl.

^ %ad), -— bod^ weld^eS? ba§ t)on @alem näd^ftgelegene bei ^uOenborf. 6 2)op|)eIt aber burd^ ^ßunlte getilöt.

Digitized by

Google

150

223) ftimmt aber ioäj batnit übcrek, bafe SSif^of ^ermann IL, in bet unten folgenben Urfunbc (nr. 8) tjom ^al^rc 1184 fein erfteä ^ontiftcatöial&r angcfefet l^at.

in. 9tu«bcr Seit besaSifd^of «^ermann n. (1183—1189).

1 t3apft Suciuä HI. bepel^It bem 93ifcl^ofe ^ermann II. von Sonfkanj, ba^ er öaö ülofker @a(em l^infid^tUd^ ber Bifd^öflici^cn 3el^ntquart in SWaurad^ un= angefochten laffe.

3Inaöni (1184) man 10.

Lucius episcopus seruus seruorum dei, venerabili fratri Hermanno Constantiensi episcopo salutem et apostolicam benedictionem. Peruenit ad audientiam nostram, quod cum dilecti filii nostri abbas et fratres de Salem decimas cuius- daiii grangie su^ qu§ Muron dicitur, cum omnibus pertinen- tiis eius et trium mansorum in Richoluesperc , mediante con- silio duorum predecessorum tuorum et auxilio, presentibus etiam pluribus uiris nobilibus ob eandem causam conuocatis, tarn predii concambio quam largitione pecuni? non modice, ab ^cclesia Seuelden cui pertinebant pro bono pacis rationa- biliter redemissent, tu eos iure episopali, contra indultam eis a sede apostolica libertatem, quartam partem decimarum super possessionibus iam dictis prestare tibi conpellis, cum scire debueras non posse nos ullatenus incorrectum relinquere emn qui proprio temeritatis instinctu apostolicis presumpserit priidlegiis contraire, vnde fraternitatem tuam per apostolica scripta monemus attentius et mandando precipimus, quatenus, sicut caram habes gratiam beati Petri ac nostram, factum tuum in talibus corrigas et emendes et iamdictos fratres huiiismodi amplius grauamine non fatiges, sed ita eis potius pro reuerentia nostra et su§ religiositatis obtentu in bis que ad eos pertinent faueas et assistas, quod et uidearis debitam [67] circa mandatum nostrum reuerentiam gerere et nos digne posaimus deuotionem tuam in domino commendare. Datum Anagnii VI idus Martii.

Cod, Salem. 1 , 66. Ueberf^rift (rot^) Mandatum Lucii pape tercii Constantiensi episcopo Hermanno pro decimis in Mvron XXXVIU.

Obgleid^ leine ^^'^^^'^^«Ö^^^ i)orl)anbeu ift, fann man boc!^ 1184 mit l^inreid)enber fttd)er]^eit anfefcen, tt)eU 5ßa!p[t fiuciuö IIL,

^

Digitized by

Google

151

nac^ Jaff6 Kegg. Pontif. pag. 844, mit in bicfcm ^aiixz am 10, 9Jiarj in ^Inagnl toar unb bic barauf folöcnbc Urfunbc bc« g3it(^of« §crmann gut ©cftdtlßung bient

8. ^tfd^of ^ermann t>on (Sonftona, burd^ pdpftdd^e (Sntfd^eibuno imanla^t, he^ tennt, ba( er fein ^e^i Daju gehabt ^ahe, t)om J!(o{ier @alem bie bifd^öf^ lid^e 3el^ntquart in aWaurad^ einjutreiben unb öerjid^tet auf biefelbe.

1184.

In nomine sanct^ trinitatis et indiuidu^ unitatis. Ego Herniannns, dei gratia sanctQ Constantiensis ecclesi? epis- copus , Christiano ^ uenerando abbati et omnibus successoribus eins et fratribus in Salem deo seruientibus in perpetuum. Cum sancitum sit, tam decretis et canonibus quam priuilegiis apostolicorum catholicorum atque imperatorum, actus prede- cessorum legitime atque secundum ^cclesiasticam censuram terminatorum , a successoribus eorum non solum immutari non debere uel cassari, sed etiam inuiolabiliter conseruari et confirmari, notum facimus tam presentibus quam futuris nos et ^ ^cclesiam nostram , abbatem Christianum ^ et fratres eius de Salem, has auctoritates minus considerantes , [64] pro decimis quarti anni, qu§ ad nos spectare uidebantur in Mvron, prouocando pulsasse. Uli autem auctoritate priuilegio- rum apostolicorum Innocentii, Eugenii, Alexandri, Lucii et predecessorum nostrorum huius ecclesi? Constantiensis, Her- manni, Ottonis et Bertoldi, nee non canonicorum nostrorum atque plurimorum laicorum nobilium attestatione reclamantes, nos ab incepta pulsatione reuocauerunt. H^c omnia ad memo- riam reuocantes, insuper domini pape Lucii apices hanc con- trouersiam recidentes et predecessorum nostrorum actus con- firmantes accepimus, unde precepto domini pape obedientes pulsationis nostr? assertionem silentio supersedere dignum duximus. In quibus specialiter h^c mandata continebantur : * Cum scise debueras non posse nos ullatenus incorrectum relin- quere ^ qui proprio temeritatis instinctu apostolicis presump- serit priuilegiis contraire, fraternitatem tuam per apostolica

* xpiano.

2 ftel^über ber 3eüe. ^ xpianum.

S3gl. t>ben bie Urfunbe nr. 7. 5 3)er 2l6f einreibet vev^a^ eum.

Digitized by

Google

152

scripta monemus attentius et mandamus districte precipientes, quatinus, sicut caram habes gratiam beati Petri et nostram, factum tuum in talibus corrigas et emendas et predictos fratres huiusmodi amplius grauamine non fatiges atque eos aliqno iure episcopali contra indultam eis a sede apostolica liber- tatem , uel quartam partem decimarum , uel aliquam partem super possessionibus suis nequaquam prestare compellas. Quia igitur auctoritate decretorum predictorum constat os meum in CQlum ponere non debere sed uestigiis eorum inherere, et qu^ facta sunt inconuulsa conseruare, ego H. Constantiensis episcopus catholicus ueritatem eorum quQ facta et tractata sunt et quibusego interfui notare et cartam istam assignare et confirmare disposui et sigilli mei impressione solidare. Testes horum sunt CJnradus decanus , Adelbero scolasticus , CJnradus de Phino, Hesso canonicus, CJnradus camerarius et ceteri plures. Acta sunt h§c anno [65] ab incarnatione domini M^ C^ LXXX«. mi^, epacta VI*, concurrente VIP. indic- tione III. pontificatus nostri anno primo. Imperante Friderico Romanorum imperatore augusto, anno iraperii eins XXX^.

Cod. Salem. 1 , 63. Ucberf(iörif t (roft) Confirmatio Hermanni Constantiensis episcopi, quod decime in Muron, que quarto anuo ad Constantiensem ecclesiam spectare uidebantur, ab ea exempte sunt. XXXVI.

©ie 3citanöaben ftimmcn. aSom 18. ^mi 1184 lauft ba« 30. Äaifcria^r ^ricbrii^ö I. SDa« ,3a^r 1184 beginnt mit ind. 2. J)cr fficginn bcö gjontificat« bc« aSifiJ^ofö §(rmann IL i)on Sott- ftani njirb bei Sßottl&aft gu 1182 (1179) gefefet, tDomit auc^ ©am« überctnftimmt; allein ba bicfe Urfunbe, bie 3iic|ttgleit jammtliiJ^er Slngaben i)orau6gcfefet, erft i)om 18. ^WJ^^ il84 an gegeben fein fann, fo n?dre bcr 18. ^Junl 1183 bie dufeetfie ©renge für ben Seginn \)on ^ermann« ^ontificat, Ind. III toeiöt auf ben §erb[t, ®e^)tember. 9lid^t gu überfe^eh ift, ba^ bie im SÖBirtb. Urfb. II, 222 ftel^enbe Urfunbe über bie ©ntDÄ^ung ber Sapca gu SOBeingatten 1182 SJloü. 12. \>ux^ ben »ifd^of »ertl^olb i)on eonftanj, bie Sa^rögal^I MCLXXXIII alfo 1183 ^at, m^ aber bafelbft aW ein ©d^reibf elfter für 1182 er!(drt ttjirb. SDie bei Dümge Regg. Bad, pag. 57 gu flnbenbe Eingabe, tennoge bereu SSifci^of ^ermann 1183 s. d. Ind. I. urlunbcu foö, tabo- riert leiber an bem Sftac^fafee „sedente Alexandro ITT. papa" Stteyanbcr HI. t H81 5lug. 30.

Digitized by

Google

163

9. ©eriog gricbridj V. »on ©d^wal&ctt fdJteiBt Dem SlStc ^iet^Im von Äridjenau

unb beffen a)ienftleuten , baj er, auf Sitten, beö 9lWe« ßl^füan »on ©alent; bem ^(ofter 6a(em geftattet l^abe, mit bem Jtloftev 9lei(^au, Be^iel^ungdtDeife beffen 2)ienftleuten ^ ^aufc^j^anblungen oor^une^en. 3^^ öleicl öeftattet er aßen feinen SWinifierialen in göwj ©(i^rooben, oud^ o^ne iaufdj, an ©alem ju »ergaben.

(1187.?)

Dilecto domino suo et amico D. uenerabili Augensi abbati et ministerialibus eiusdem ^cclesi^, F. dei gratia dux Sue- uorum. Vniuersitati uestr? notum facimus, quod nos peti- cione dilecti nostri domini X, abbatis de Salem et fratrum suorum, gratuita uoluntate concessimus, ut, quicquid predicti fratres de reditibus Augensis §cclesi§ equipollenter cambire uoluerint, nostra id permissione fieri remota omni dubietate noueritis^ ita dumtaxat ut conibentia tarn dominorum clau- stralium, quam ministerialium §cclesi§ adsit. Preterea cunctis nostris ministerialibus per totam Sueuiam commanentibus, libenti animo concedimus, ut ^cclesi? iam [53] .dicte Salem, de prediis suis quicquid uoluerint, pro anim^ su^ remedio uel alio quolibet modo, et sine concambio, dandi habeant potestatem. Et ut hec nostr^ concessionis pagina firma et rata permaneat atque in posterum profutura, eam impressione sigilli nostri roborari fecimus.

Cod. Salem.!. 52. »cberfc^rlft (rot^) Confirmatio Fride- rici Sweuorum ducis super eodem (n&müd^ ber unmittel* fear tjorl^ctfle^enben Urftinbe Ä. griebric!^« I. d. d. apud lacum Constantiensem in uilla Walarhusin, anno incarna- tionis dominicQ M«. C«. LXXX«. VIIF. indict. VI». IX Kai. Octobris, xoAä^z inbcffen iu ba« ^al^r 1187 gel^Sren toirb.) SSöI. Mon. Zoller I, 17 unb i). ©talin SBirtb. ®ef(^. II, 510 u. 123. 5)ie Urt beö Äaiferö bei Böhmer Act. Imp. Sei. nr. 157.

SDiefe« @d)reiben be8 ^ergog« ifl ci^aractßriftifci^ , für bie Stellung foraol^l ber ?[Jiinifteriatett bc« Älofterö ateid^enau, at« auc^ ber alö Ätofterl^cvren (domini claustrales) bcjeic^neten

10. aSifd^of Ermann 11. bepätigt hem Älofter Salem eine ^aufd^l^anblung mit

ber Stapeüe ya ^uggenfegel. '

Dl^ne ^cd^t unb ^ag.

Ego Hermannus dei gratia Constantiensis episcopus , Omni- bus subnotati tenorem negotii cognoscere uolentibus in per-

Digitized by

Google

154

petuum. Etern? beatitudinis premia esse * nos adepturos diuina largiente misericordia confidimus, si laborantibus et subsidia nostra implorantibus Christi famulis, quanta possumus ope subueniamus , atque contra futuras et instantes molestias illos, in securius dei seruitium ^, prouidenti§ scitu ^ muniamus. Ea- propter uniuersitati omnium tarn presentium quam futurorum notificamus, quod homo nobilis H. de Marchdorf cum filiis suis B. et H., predium quoddam in Chnobilsberc a capella [90] de Buggensegil, cuius ipse aduocatus erat, et ad quam predium ipsum pertinebat cambiuit, et ne futuris quisquam temporibus causaretur, quod uiolenter id capelle subtraxerit, sed potius, ut cum cautela et euidenti ueritate sacramentis firmari posset, quod equo concambio et iusta recompensatione illud cummutasset, ideo pro predicto predio, quod paulo am- plius quam VL solidos reddebat, ipse molendinum quod X. solides singulis annis soluit, Woluerado tunc plebano uolente et ut ita fieret satagente, capelle dedit, et quoddam insuper nemus addidit. Cumque suis usibus quod cambierat manci- passet, procendente postmodum tempore, coram H. comite de Heiligemberge , C. Constantiensi aduocato et multis nobilibus et honestis uiris et predicto plebano presente et congratulante, legitima donatione fratribus illud de Salem contradidit. Quod predium inde fratres per XXX et eo amplius annos quieta possessione retinent. Ne igitur quies eorundem fratrum , malig- nitate aliquorura improborum posthac turbari ualeat, si forte cause istius qualitas uetustate in obliuionem uenerit, aut si labore impensioris culture predium forsitan ipsum ad meliorem utilitatem perduxerint, idcirco nos, qui pro debito officfi nostri §cclesiastica eos protectione tueri debemus, potente X. abbate et annuente prefat§ capell^ plebano H. , qui cambiti predii repensionem posisidet, presentem cartam inde conscribi et sigilli nostri inpressione roborari uoluimus, precipientes ex parte dei et nostra, ne temerario quis ausu inposterum sepe- dictos fratres in hoc facto infestare presumat, ne secundum canonum censuram et apostolice sedis preceptum , si laicus est

* fe^r lur^eö unbeutUd^eS SBort, welches xt^ ee lefe.

2 beinal^e %ani »erroifd^t.

5 fel^r unbeutUd^ä Söort. ift übecl^aupt auf bec unteren §&lfte -ber pag. 89, bie ^inte an wandten ©teilen beinal^e ganj abgerieben, n)äl^renD , oon pag. 90 an, bie ©d^rift lieber beutlid^ ^eroortritt.

Digitized by

Google

165

excommunicationis , si uero clericus officii sui dispendium sustineat.

Cod. Salem. I, 89. Ucbcrfd^rlft (totl^) Confirmatio Her- manni Constantiensis episcopi super quodam predio Cnobils- berc ab ^cclesia de Bugginsegel cambito.

aSon neuer §anb ift in margine „circa annum 1184" 6ei« gefd^rieben. »aber fliebt ^eltfci^rift I, 322 ein »Icgcft bicfer Ur^ lunbe unb fefet boigfclbc jutn ^Ciijxt 1185. ©uggenfegel liegt im 9Imtc Ueberlingen eine ©tunbe i)on ©alent, S)er in ber 3l&]^c ge« legene ^ügel SSogelöberg toirb (nad^ Saber) für ben alten gl^nobiföberg gel^alten. J^nrc!^ bie 91ennung beö 2lbteö ß^riftian öon ©alem (f 1191) njirb, für ba« ^a^x ber Slbfaffung biefer tlrfunbe, lein weiterer 2lnt|alt6))unlt getDonncn, M bafe biefelbe jebenfaß« ni(!^t in bie 3^'^ ^^^ a3ifd)of« ^ermann I. gebort

11. SSifd^of Hermann oon ßonftanj beurfunbet einen ^Sergleid^ jrotfd^en bem ^lofter ©alem unb bem Pfarre«? px 9ladJ roeflen beg Se^ntenö in ^axU

ü^ne Sa^r unb ^ag.

Ego H. dei gratia Constantiensis episcopus, omnibus ueri- tatem rei qu§ in consequentibus expressa est, cognoscere uolentibus, scripto presenti notificare curaui, qualiter contro- uersia que inter 0. plebanum de Habe * et fratres de Sal- manneswilare , super decimatione grangie ipsorum in Reit- hasela ^ uertebatur , pro utriusque partis consensu sie decisa est, ut eidem plebano a fratribus, quamdiu ecclesiam ipsam teneret, decima frugura integraliter [80] soluetur, pro decima uero peccorum et feni omnique utilitate aree , orti et pomarii, Singulis annis XV agnos ab eis sub tali forma reciperet, ut nee ille optimos ab eis extorqueret, nee illi uiliores ei con- ferrent, sed qui mediocres inter utrosque simpliciter habe- rentur. Si autem in dandis uel recipiendis agnis contentio forte suboriretur, ad auunculum predicti plebani H. deter- minatio eins spectaret, qui cbmpositionis mediator extiterat. Ne igitur conuentionis huius pactum uel clericus, quoadus- que ecclesiam possidebit, uel fratres reciprocata in posterum

1 2laci^.2lmt§ 8to(!aci^. Ue^ ^mx baä S)otrf ^a^ M ^uttenborf nä§er an <BaUm, aMn Sflaitl^aSIaci^ roeiöt auf ba§ im 3lmte ©totfad^ öelegene (Stäbtd^en l^in.

2 diaxt^amt^ 21. ©tocfad^.

Digiti:

zed by Google ^J

156

Ute, conuellere ualeant, idcirco nos paci ipsorum consulentes, diffinitionis huius ab utrisque cartam seruandam conscribi et sigillo nostro et chori insigniri fecimus*

Cod. Sal. I, 79 UcbcrfArift (rot^ De Reithasela XLIX. Confirmatio Hermanni Constantiensis episcopi de concordia nostra et Ottonis de Ahe pro decimis in Reithasela,

iBei gdnjWc^^cm SRangcl auf eine beftlmmte 3"^ l^itttDctfenbcr Umflanbe imb ^crfonli(J^fclten, tann aöerbinft« bicfe Utfunbe möglicher SSBeijc in bic ^tii bc6 Sijd&of« ^ermann I. gel^örcn.

IV. %u^ bcr 3ett be6 a5if(!^o|« ©ict^clm t)on Sonftang (1189 1206).

12. atbt S)iet§elm oon ^ei^emu, jugleid^ öifd^of ju ^onftanj, öeftätiöt in feiner erfteren ©iöenfd^aft bem Äloftcr ©alern »erfd^iebene ©rnjcrbunöen, . weld^ jum ^^ieile auS hex 3^it f^«^^ SSorgönöerä beä 3lbte§ Ulrid^ ftammen unb in Die So^re 1166, 1171, 1184 unb 1187 gel^ören. 1189 oi^ne Xag.

In nomine sandte et indiuidue trinitatis. Ego Diethahnus dei gratia Augensis abbas tarn presentibus quam futuris noti- tiam subiectorum in perpetuum. Quia mortalium facta rubigo obliuionis cuncta obliterare solet, nisi ea que scripto ad me- moriam reuocantur, ideo uniuersitati tarn futurorum quam presentium notum esse uolumus, quod tarn ego quam beat^ memoria Vlricus * abbas predecessor mens , conibentia fratrum nostrorum ac ministerialium,'[assensu etiam aduocatorum nostro- rum, ducis uidelicet H.^, ac postmodum ducis Friderici^, tarn utilitati §cclesi§ nostr^, quam religiosorum fratrum in Salem Christo seruientium paci consulentes, quedam predia Qcclesi^ nostre inbeneficiata tamen cum ipsis concambiuimus , que sigillatim subnotare curauimus , ne uel §cclesi§ nostr^ damp- num, uel eis aliquod grauamen in posterum possit irrogari.

Pratum igitur quoddam eidem clavstro contiguum et eorum pratis interiaeens , quod dux H. inter cetera ab ^cclesia nostra per manus bon§ memoria Vlrici abbatis predecessoris mei, et ab ipso Swicgerus de Gundelvingen * in beneficio hakebat, idem Swicgerus duci, dux etiam ipsi abbati ea ratione resig-

* Stirbt nad^ ©d^önl^utl^ 1174, m(Sßtm er freiwiUiö abbiciert ^atte.

* ©erjoö ^eintid) ber Söroe.

^ -^erjog griebrid^ V. t)on ©d^waben.

* 2)a§ brannte im Sautertl^ale gefeffene ©efd^lec^t.

Digitized by

Google

157

nauit, ut prefati cenobii fratribus iure concambii daretur. Quod et tunc factum est, uoluntate eiusdem ducis, tunc ad- uocati nostri, assensu etiam fratrum nostrorum ac ministeria- lium ^cclesiQ nostr^ , quod et consequenter demum ^ a nobis post ipsum apud uillam Tvringen * coram eodem duce et cum ipso legitime confirmatum est. Ipsi uero nobis aliud predium in Valwinsteige ^ pro recompensatione dederunt, sacramentum prius prestantibus duobus [48] nostr^ Qcclesi^ ministerialibus, Bertholdo qui dicebatur Colhoppho et filio eins C. , quod eadem recorapensatio eidem prato prepoUeret, utpote quod tunc paludosum et sterilibus frutectis obsitum ideo parue utilitatis constabat. Testes huius facti sunt Vlricus abbas Augensis, qui et fecit, Diethalmus abbas, qui idem factum coram duce et cum duce confirmaui, Heinricus prepositus, Burcardus decanus, C5nradus cellerarius, Vlricus magister scolarum et totus noster conuentus. De ministerialibus autem Marquardus de Brucca, CJnradus de Rieth et filius eins Bertoldus, Hiltiboldus de Nidruncella *, Otto Stoz, Wemherus de Augia, Gotefridus de Tetingen *^ et frater eins Volcmarus et alii quam plures. Acta sunt hec Augie ^ in exaltatione sancte crucis, anno incarnationis domini M^ C^ LX®. VP. ante malus altare, presente omni conuentu Augensi.

Vnara etiam hvbam in Sweindorf et pratum cum quodam nemusculo, qu? ad beneficium H. palatini de Tuwingen per- tinebat, qa§ ab ipso palatino Eberhardus de Aicha et frater eins Swicgerus, ab ipsis uero Rvdolfus de Ramisberc, ab eo Erlo et frater eins Ortwinus in beneficio habebant; resig- nantes itaque singuli singulis usque ad nos suis dominis, pre- fate ^cclesi^ legitima '^ donatione , conibentibus fratribus meis et aduocato , tradidimus susoipientes ab eis in recompensatione duas hfbas, mediam in Bichinbach, mediam in Falchinsteige mediam in Wintirsul, mediam in Binzwangen, quas prefatis personis pro resignata hvba prato et nemore prestitimus pre-

* ©te^t boppelt; tft aber burd^ ^tin!te öetilgt.

2 Ober- unb Untertl^eunnöen itn SBirtemb. kmU ^ettnang.

' 3)et fd^on oben in Urf. nr. 5 Uatd^inftcin genannte, unemtittelte Drt?

* SUeberaett auf ber gnfel SReid^enou. 5 S)ettinöen 21. (Sonftan^.

* Ueber bie geile Qe\^x\eUn, oon fpäterer $anb. ®8 ift biefe Urfunbe als aiegep erwäl^nt in 3eitfd^nft I, 318.

' S)op|)elt, ober butd^ fünfte n>ieber getilgt.

Digitized by

Googk

158

misso prius sacramento a duobus uiris §cclesi^ nostre propriis, Mahtolfo et Cönrado de Nivferon, quod hec commutatio om- nino §cclesi§ nostre utilior foret. Et h§c acta sunt in pre- sentia nostra fratrumque [49] nostrorum ac ministerialium ^clesi^ nostre, in maiori ^cclesia corara altari, anno ab in- carnatione domini M^. C®. LXX^ I^., coram bis testibus Lvdewico, Bertoldo fratribus de Lvcelenstetin , Gerungo de Huneberc , Cönrado de Bödime , Cönrado , Rvdolfo et Burcardo ^

de Ramisberc et aliis quam pluribus.^ '

Item aliud pratum in Sweindorf , quod ad beneficium Cin- radi et Sifridi militum de Frichingen pertinebat, ab ipsis nobis resignatum, iure concambii, sepedicto cenobio legitima donatione tradidimus, presente et conibente fratrum nostro- rum capitulo et ministerialibus ^cclesi^ nostre presentibus et collaudantibus , quorum nomina subiecimus. In recompensatione supradicti prati prefati fratres dederunt §cclesi§ nostre dimi- diam hvbam et IUI iugera in Falchinsteige , qu? pro prato resignato antepositis militibus prestitimus. Acta suüt h§c anno incarnationis domini M®. C^. LXXX^. IIII^. , in palatio nostro Augie coram hiis testibus Cönrado comite de saucto ^

monte, Burcardo et Alberto fratribus de Fnkingen, Bertoldo et Lvdewico de Lvcelenstetin, Bertoldo de ßieth, Otto Stoz et aliis quampluribus.*

Item montem qui Tampberc^ nuncupatur^ qui et curie ipsorum superiacet, que Reitinhaselach uocatur, quem dux F. inter cetera a nobis in beneficio habebat, ab ipso comes Gotefridus^ a comite B. Dirhaeginine , ab ipso item alii in feudo habebant, quorum singuli singulis dominis suis usque ad nos resignantes , nos sepedicte Qcclesi^ Salem conibente aduocato fratrumque nostrorum capitulo , consentientibus eciam ministerialibus, legitima donatione contulimus, ab ipsis accipientes pro plena recompensatione predium quod Mimir- löch^ uocatur et aliud in Wangen^, prestito prius sacramento*^

1 SSgl. ohen Urf. nr. 5, too aud^ bie mit eittiget: ©id^erjeit ju geBenben Drtäetfläruttöen ftel^en, unb Settfd^rift I, 320.

2 mn aieöcfk Mt 8«itf*nft I, 322.

« «Rad^ Seltfd^tlft I, 322 ^nUt ^ünd^l^öf im SC. ©töcfocl^ gelegener a3erg.

®raf ©otfrib oon SRorborf ber nntm genannt wirb.

» SWdJt ermittelt.

6 95ieaei(§t SOBangen 91. Stabolftett?, ober SBangen 21. ^futtenborf.

' ^ier fe^lt baS SOBort a.

Digitized by VjOOQiC

159

duobus [50] ministerialibus ^cclesi^ nostre, Bertoldo et Cön- rado de Ratolfcelle, utiliora ^cclesi^ nostre h^c tunc temporis per omnia esse monte illo. Acta sunt h^c anno incarnationis dominice M^. C^. LXXX^ VII®. , in lobia nostra Augie , coram hiis testibus Hiltiboldo de Stecheboron ^ Wemhero de Wel- pach ^, Bertoldo de Lucelenstetin , Bertoldo de Rieth , Ottone Stozze, Alberto pincerna et aliis quam pluribus.

Rursum prediolum quoddam super lacura situm secus cur- tem eorum Mvron, sex tantum habens iugera et pratum subiacens, quod idem dux F. inter cetera a nobis in bene- ficio habebat, ab ipso C. comes de sancto monte et ab ipso H, et F. fratres de Walpurch * in beneficio habuerunt , quod singuli singulis dominis resignantes et postremo dux nobis, nos uero eidem cenobio cum assensu capituH nostri et aduo- cati, quia magnura grauamen eisdem fratribus sicut et cetera supraposita generabant, legitima donatione tradidimus, ab ipsis pro paruo hoc terr^ spatio, ut molestiam auerterent, integrum mansum Wincilin* nobis in concambium dederunt^, quem statim duci , , dux comiti , comes prefatis fratribus pre- stitit. Similiter hvbam Vllisegel ^ dictara , claustralibus agris interiacentem , quam idem dux a nobis , ab ipso Gote- fridus comes de Rordorf et ab ipso H. et F. fratres de Walpurch, ab ipsis Heinricus de Bvron in beneficio habebat, quam singuli singulis dominis usque ad nos resig- nantes , nos tamen ^ sepe dicte ^cclesi? legitimo iure cum consensu capituli nostri et aduocati ac ministerialium ^cclesi? nostrQ sicut supradicta tradidimus, ab ipsis duo predia sus- cipientes, unum in Bvron® aliud in Rehenhowe^, prestito prius sacramento a duobus uiris §cclesi§ nostr^ propriis,

^ ©tetf 6ottt im It^urgau.

2 gclbbad^ bei ©tetfborn.

« F(ridericus) et H(einricus) de Waltpurc fratres 1191 t). ©tälitt mvih. ^f(§. n, 620 Heinricus de Walburc et Fride- ricus frater eius 1192 hei Dümge Regg. Bad. 151.

* Ueber betn c pel^t nod^ ein z, loie fdjeint öon altet §attb, S)er Drt ift ttid^t fid^e^^ ermittelt. S^gl. 3tWft 1/ 331.

* S)er ©d^teiber ift l^ier offenbat au§ bet ßonftruction flefatten, eS fottte l^ei^en ac ipsi ftott ab ipsis»

^ Uttettfeöel fd^eint ein §of bei @alem genjefen ju fein.

* ©el^r unbeutlid^; oietteic^t tan dem. 8 93euren bei ©eiligenberö.

* Dber= unb Unterr^ena SC ^fullenbotf.

Digitized by

Google

160

Latidolfa et Vlrico de Bvron, tarn supra isto quanj super supradicto prediolo in Mvron, quod per omnia prepoUerent nostre donationi. [51] Acta sunt h^c anno incarnationis domini M^* C^, LXXX^. VIP. in palatio nostro Augi? coram fratri- bus nostris Heinrico f. * decano, Rvdegero preposito et ceteris Omnibus, ac ministerialibus ^clesi§ nostr^ Bertoldo de Luce- lenstetin , Alberto pincerna , Ottone Stozze , Bertoldo de Ridh, Gotefrido de Augia et aliis quam pluribus.

Preterea eisdem fratribus sine concarabio prestitimus iure censuali duas ^ hvbas in Dorfisberc ^, quas Bertoldüs de Hewiü* ob id pro memoria sui suorumque nobis resignavit. Similiter et modicum pratum apud curiam eorum Sweindorf, quod L. ministerialis ?cclesi§ nostre de Lucelenstetin , similiter Ol) meraoriam sui suorumque a Marquardo de Nivferon rede- rait et nobis resignauit , pro quibus utrisque libram unam cere ?cclesi^ nostr^ omni anno persoluunt, et hec similiter ut cetera fecimus cum consensu capituli nostri ac ministerialium qui tcstes sunt. Ne igitur de rite factis aliqua in posterum, uel contra nostram ^cclesiammel illam possit calumpnia mo- ueri, placuit hanc cartam inde conscriptam sigillo nostro sig- nari et in futura tempora contra mala surgentia seruari. Hoc factum est anno ab incarnatione domini M^ C^. LXXX^ VIIIP., sub imperatore F. in expeäitione sancta posito et filio eins duce l\ eiusdem laboris socio et Constantiensi episcopo D., regnaute domino nostro Jesu Christo.

Cod. Salem. 1, 47. Uebcrfd^rift (rotl)) XXVI Confirmatio Dietlielmi abbatis Augensis et capituli super concambia que- dam de Augensi ecclesia.

Eiet^clm nennt fid^ felbft , * am ©(^tuffe btcfer ol^nc ^\m\d in bie pcite §alfte be« ^a^rcö 1189 faßenWIn Urtanbc, al« a3iftf)of t)on (Sonftauj. maä) ^ott^aft unb ®am6. ftart jein »or^ gäuger §ermaun II. am 1. ®e:pt. 1189; bagcjjen foÖ, nac^ biefeu §af§mittcln, SDtctl^elm cvft im ^al^re 1190, x^m 15. ^iili an, aU a}if($of nad^getoiefcu fein. SGBir bcjifeeii aber, abgefel^en \)on ber oben afcgebvutften, ganj unätoeifel^aften Urfuube, nod) toettere

^ ^iet alfo rotebet baS f an etwas ungeroöl^lidjer ©teile. 2)od^ loo^l iclUc^t ü^L Urf. 2 tt. 8. ^ fte^t boppelt.

^ Somä&erg, ©emeinbe aWünd^IJöf 31. ©totfad^. * S}aä öelannte ©efdjled^t

'-T^r

161

Slttgafcen, toc^c auf 1189 jurüdmcifctu aSgl. unten ©. 171 bic Urfunbc i)on 1204 unb Söionc OucKcnfammtung III, 137, m inbcffcn bcr aScrfuiä^, bctt SBcginn t)on SDietl^elm« bifci^5fU(%cr SRcgicrung in ba« Sal^r 1188 gu fefeen, nid^t gelungen ifi SSgL meine an- ntctfung gut betreffenben Urlunbe. Sßittman, tt>ie ft^on t)or2Ronc burcl ben e^roniften aWangolb gef(S^al^, baö 2:obe«ia]^r §ermann« IL ju 4188 fefeen, fo mug man jucrft eine Urlunbc t>om 29. S^ni 1189 entlraften, auf n)eld^e fd&on Neugart (Mone) Episc. Const. n, 150 aufmertfam mad^t. SBift^of ^ermann 11. beftdtigte ndmlid^ an biefem Sage, in ©t Slaften, bie spritjilegien be« bortigen Älofter«. S)a3 Saturn biefer in Orig. t)or]^anbenen unb bei Dümge Regg. Bad. nr. 102 abgebrutften Urtunbe lautet : apud S. Blasium anno dorn, incarn. MCLXXXVIIII, anno etiam 11. pontificatus Clementis pp. III, anno vero XXXVII. regni glorios! imperatoris Friderici, mense Junio, in festo apostolorum Petri et Pauli, feria V*. Me biefe Slngaben ftimmen fel)r genau überein, mit Slu^nal^me ber Ä5nig«j[al^re ^. griebriij^öl., ba feit bem 9. 3Rarä 1189 eigeutlid^ ba3 38. Sal^r lief. SDagegen tt)ei«t ber Umftanb,.ba6 ba« ^Jeft ber Stpoftel gJeter unb spaul auf feria quinta fiel, ganj beftimmt auf baö ^cif)x 1189. ift bod^ auf= fattenb unb gett)i§ fein S^id^zn foliber 2lrbeit, bafe fid) ber \)on SÄone im ^al^rc 1863 ipublicierte lU. SBanb ber Duellenfammlung nicS^t« um bie \)on ebenbemfelben 1862 ebierte, nai^gelaffene 3lrbeit 3leugart« befümmert l)at Uebrigenö wirb in ber OueHenfamm^ lung UI, 27 SDiet^elm« Slob ju 1208, ebenbafelbft aber, ©.137, aud^, ttja« rid^tig ift, ju 1206 gefefet.

13. ^ifd^of S)ieti^e(m t)on (Sonftana Beftätißt nod^malS bie , fd^on von feinem 33oröättger ©ermann, auf päpftUd^e SBeifung l^in, anerfannte greif^eit beö ^lofterS Salem, l^infid^tlid^ be§ 3el^ntenö gu HKautadJ. ©töeltinöen 1190 ol^ne %a^.

Vniuersis Christi fidelibus Diethalmus dei gratia Constan- tiensis ^cclesi? episcopus in perpetuum. Si ea, qu^ rationa- biliter a maioribus nostris seu predecessoribus acta sunt , con- firmationis nostre munimine solidamus, mercede ipsorum in oculis superni inspectoris nos non frustrari speramus. Proinde decisioni cuiusdam controuersie , inter Constantiensem ^cclesiam et monasterium de Salem agitate, cui nos interfuimus et faciende partes nostras interposuimus , scripto presenti testi-

8eltf<$r. XXVin. 11

Digitized by VjOOQIC

162

monium perhibemus, ipsamque ratam habemus et confirma- mus. Siquidem anno dominice incarnationis M®. C^ LXXX®. IUI**. Constantiensis ^cclesia et predecessor noster, dominus Hermannus episcopus abbatem Christianum * et fratres eins de Salem, pro decimis quarti anni, qu§ ad Constantiensem ^cclesiam spectare uidebantur in Mvron prouocando pulsarunt, abbas vero et fratres auctoritate priuilegiorum apostolicoi;um Innocentii , Eugenii , Alexandri , Lucii se munientes , scripta et attestationes Hermanni, Ottonis, Bertoldi pontificum Constan- tiensum pretulerunt , quorum instructione Constantiensis §ccle- sia et predecessor noster memoratus ab infestatione abbatis et fi'atrum indebita reuocati, nostro quoque indueti consilio, prefatam decimam ipsis et monasterio suo recognouerunt, maxime quia de hoc eodem litteras Lucii pape tercii contro- uersiam recidentis susceperat Constantiensis ^cclesia, in qui- bus fuit mandatum, ut abbas et monasterium nequaquam ultra de hac causa inquietarentur. Nos igitur, qui Constantiensi ^cclesi^ dei gratia nunc presidemus, scientes de omnibus que prediximus liquidam constare ueritatem [66] , prescriptam decimam monasterio de Salem dei et apostolica atque nostra confirmamus auctoritate. Et ut inconuulsa hec atque illibata illis permaneant hanc paginam fecimus inde conscribi et nostri sigilli impressione muniri. Data Aeikoltingen ^ anno domini M^. C®. XC®. presidente sedi apostolic§ domino demente III^., anno pontificatus eins IIP., imperante et in expeditionem contra Saladinum profecto Friderico victoriosisaimo Romano- rum imperatore, anno regni eins XXXVIII^, imperii vero

xxxyp.

Cod. SaL'l, 65. Uebcrj(J^rift (rot^) XXXVH item confir- matio Diethelmi Constantiensis episcopi super eodem (namlic]& ber Urt. 8).

3)ie 3^itan9al)en ftimmcn nid^t gatii. 5lm 9. 2)?drj 1190 bc* ftinnt bae 39. Ä5nt9«ial)r Ä. griebri^« L; fein 36. Äaiferia^r bageflen ^at berfclbe nid)! erreü^t, ba er, am lÖ. ^nni 1190, in fluvio Seleph ertranl. ©a« 3. 5tJontijtcat«ial^r beö ^a^jfteö eiemen« III. feeötnnt mit 20. S)ec. 1189. »gl. oben bic Urft 7. unb 8. njegcn bc« SJorgattöeö mit 85ifc!^of ^ermann IL

* xpianum.

* ©igeltinßett SC. @to(fac§, njofelBft bie SlBtci fM^au begütert war.

Digitized by

Google

163

14' Sifd^of S)iet]^eltn t)on (Sonftana beurhmbet eine greift^ bem Softer Salem unb Ulrid^ t)on ^obmann üotta^öene @ü§ne, roeßen be« Älofter^ofeS 2»abadJ.

1191.

In nomine domini nostri Jesu Christi, Diethalmus dei gratia Constantiensis ^cclesi^ episcopus cunctis Christi fideli- bus subiectorum noticiam. Quia crescente malicia crescit et perüersorum impunita nequitia, dum semper quieti bonorum inferre studet calumpnias peruersitas malignorum, ideo nos paci et tranquillitati dilectopim fratrum nostrorum in Salem, deo quiete et deuote seruire cupientium, in futurum proui- dentes, qu§ per nos uel coram nobis erga ipsos gesta sunt, scripto presenti annotare curauimus. Noscat proinde tam pre- sens etas quam futura posteritas, quod Vdalricus de Bodoma, post abscessum domini imperatoris Friderici et filii eins illu* stris ducis Sueui^, qui prefatam domum sub alis su§ defen- sionis iugiter habebat, calumpniam contra ipsos apud gran- giam qu^ dicitur Madach ^ mouit et graue eis dampnum hac occasione per rapinam mobilium intulit, ad centum hbrarum estimationem. Quam iniuriam, post multa placita et imperialia mandata, hoc modo nobis mediantibus cum eis composuit, quod eandem ...... ^, pro qua calumpniam mouebat terris et

terminis eorum contiguam [69], ^cclesi? quidem nostre ex proprietate attinentem, sed domino imperatori Heinrico VI®, concessam, antedictus \^lricus ob plenam satisfactionem illati dampni, eidem domino imperatori et imperator nobis ad ple- nam pacis reformationem ea ratione resigrauit , ut nos eandem terram quam resignauerat , quia terris eorum confinis et im- plicita erat, predictis fratribus nostris iure censuali perpetuo, consensu chori, hominum et ministerialium Qcclesi^ nostr^ prestaremus. Quod etiam cum eis et coram eis fecimus, pro libra cer§ in dedicatione §cclesi§ nostr^ persoluenda. Termini autem predict^ terr§ sunt a terminis eorum uidelicet loci qui dicitur Sibinhaeich^ usque ad torrentem qui uocatur Mar- pach.^ Diuisores autem et conaignatores borum terminorum fuerunt idem Vlricus et fr^^ter eins Burchardus cum hominibus

^ 3)er HKabad^H, im ie^igett 21. ©totfad^.

2 @g in i^i^y ^^ ^xt Beinahe ganj üernjif c§t , ol^ne bafi icbod^ eine ah- ftd^lid^ 2;ilöunö Toctmni^et toerbett fönnte. S)er <Sinn »erlangt: curtem, terram, ober ein äl^nlid^eä SBort.

3 roeif; id^ nic^t nä^er ju beftimmen.

I*

Digitized by VjOOQ iC

•v

*•

104

suis terrarum ipsarum incolis et gnaris. Presentibus et comtte C5nrado de sancto raonte, Gotefrido et filio eius Manegoldo comitibus de Kordorf, Gerardo et Ebirhardo fratre eius de Crümbach ^ et ministerialibus multis de Rordorf ^, de Craien ^, Heinrico et fratre eius Hermanno, Burchardo de Honuelsi*, Chönone Hvneberc , Vlrico de Rischa ^ ministro ducis de Hvbirlingen ^, et aliis multis. Acta sunt hec "^ anno ab in- ciirnatione domini M^. C®. XG^. I^ Simili modo per idem tempus Chönradus plebanus de AsbSwe ^ contra eosdem fratres uüstros calumpniam coram nobis frequenter mouit, super qua- dam scupoza quam dixit Qcclesi? sue attinere, iacente in predio eorum Ringinhvsin.^ Que queremonia temporibus ante- cessoris nostri Bertoldi diligenter examinata et rationabiliter sopita fuit et definit^ ordine iudiciario, post multa de hoc placita habita, sicut testificati sunt coram nobis ex ipsis duo, uidelicet uenerabilis frater noster Heinricus deca^us de Tal- dorf ^^ et Geuino sacerdos de Hömberc et plures [70] tarn clerici quam laici qui presentes aderant et ad idem testifican- dum uenerant, si requisiti fuissent et iuditium expetisset, quod nuUi hominum deinceps super hoc respondere tenerentur. üade ne aliqua in posterum de tociens iterata et probata ueritate calumpnia deinceps moueri possit haue cartam *^ inde conscriptam sigillo nostro fecimus roborari coram multis Um clericis quam laicis.

Cod. Salem. I, 68. Uebcrfc^rift (rotl^) XL! Confirmatio Diethelmi Constantiensis episcopi super quodam predio in Madach quod fuerat feodum Vlrici de Bodimin, proprietas vero

^ Ärumbad^ 51. ^ßfuttenborf, ober, wa^ no6) TOal^rfd^einlid^er ift, jeneg im % me^fit^,

2 SRo^rbotf SC. ^e^tivd).

3 ^o^mtväX)m im §eöau.

* ©ol^enfelg im ©igmaringifc^en

* ^ei^^aö) im ©iömaringifd^en.

ß Ueberliitöen. 3)ie Slennung ctneö l^etjoölid^en Slmmang (minister) ifi oon aSekttö.

'' fielet übet ber Seile.

^ ©el^r uttbeutüd^. 3Rir un&efannt.

' 9(littfenl^aufen Bei ^afenweilet; äöirtö. D^. 9la|j^n§butö.

10 2)ev erfte S3u(^fta&e ift nid^t ganj fidler ju lefen, boö ganje SBor* t^tnaaö oerwifd^t.

11 ©te^t über ber Seife.

Digitized by

Google

165

Constantiensis ?cclesi?, quod pro annuali censu ^cclesi? de Salem concessit.

Sit 3citfd)rift I, 323 ein fur^cö SJtccjeft. ein etoaö au«fi%^ lid;ere« giebt gidler ^eitiöenterg 9leg. 39.

15. 2l6t 2)tet§elm oon Sletd^enau öcjiätiöt bem illofter @alem ben S^nten in ^ ^rünbelbud^.

1194 ol^e %a^.

In nomine sanct^ et indiuidue trinitatis Diethalmus Au- gensis abbas. üt prouisa et tractata communi consilio capi- tuli in statu semper perseuerent incolumi, litterarum solent inditiis annotari. Sciant ergo tarn posteri quam presentes, Ebirhardum ^ uenerabilem abbatem de Salem , consensu tocius capituli sui , Burchardo dapifero de Rotinuelse ^ XXVill. marcas argenti eo pacto dedisse , quatinus ipse decimas predii quod est in Grindilbüch^ tam animalium quam frugum, quas in feudo atjcfeperat a Rudolfo uiro nobili de Fridingen *, eidem resignaret, ipsum quoque Rvdolfum nichilominus V. marcas et dimidiam ab eodem abbate ea ratione accepisse, ut et ipse easdem decimas in manu nostra, quoniam eas simili modo a nobis et a multis predecessoribus nostris in feudo acceperat, resignaret. Vtraque autem istarum resignationum mediantibus nobis compromissa, in loco qui Walarehusen •'** nuucupatur, nobis est presentibus celebrata. Quibus rite peractis, intuitu diuine remunerationis et uenerabilium fratrum, predicti ab- batis uidelicet de Salem suique conuentus, qui sepedictas decimas tanta pecunia de manu laicali redemerant, suppli- catione flexi, de consensu et uoluntate confratrum nostrorum illorum, eas monasterio pro libra cere in censum [71] mona- sterio Augensi annuatim persoluenda , perpetualiter contulimus possidendas. Ne uero parum auctoritatis habeat nuda ioratio, immo ne quis quod pie actum est calumpniose infringere ualeat , presentem paginam impressione utriusque sigilli , nostri uidelicet et capituli nostri , roboramus et testium subscriptione munimus. Acta sunt enim h^c presentibus bis Wernhero decano,

^ (Bhex^avh (oon Slotborf) t>%U über benfelben 3Wone Oueaenf. III, 26.

* 3n ber Uebetfd^rift $o^inf(elä) genannt. Sloti^enfelS Uegt im %ÜQäu. 3 ©rünbelbud^ bei SRünd^^öf 21. ©to(fac§.

* gribinoen an ber 2)onau im Sßirtb. D21. ^uttanßen.

* äBaü^aufen 21. ©onftana.

Digitized by

Google

166

Hennanno preposito, Eberharde hospitalario, Alberto custode, Hermanno camerario et fere totoAugensi capitulo, Burchardo plebano sancti Johanhis, Rvdegero et Heinrico et Hermanno eiusdem ^cclesie canonicis, Eberhardo plebano inferioris celle et Cönrado eiusdem §cclesi§ canonico, Wernhero plebano su- perioris celle et Wemero canonico eiusdem ^cclesi§. Constan- tiensis ^cclesi^ canonicis Vlrico custode, magistro Alberone, CJnrado, Rvdegero, Rvdolfo plebano de cella Ratolfi, Rvdolfo plebano de Fridingen. Laicis Landoldo de Wincelun *, Hein- rico de Kreien, Hermanno de Kreien, Bertoldo de Riederen, Alberto fratre eins, Eberhardo de Salunstein^, Alberto de Salenstein. Anno ab incarnatione domini M^ C^. XC°. IIU^. presidente Romane ^cclesi^ Celestino \ regnante feliciter Hein- rico Romanorum imperatore * augusto , anno imperii sui IUP.

Cod. Salem. I, 70. Uckrfci^rift (tot^) XLH Confirmatio Diethelmi Augensis abbatis et capituli eins pro decimis in Grindilb(flch) , pro annuo censu, quarum proprietas ad §ccle- siam predictam pertinebat, dapifer vero de Hohinf (sie!) eas a Rvdolfo de Vridingen in feodo habebat.

3n 3citf(^rift I, 324 ein SÄcfleft.

16* JBifc^of 2)ietl^elm t)on ©onftanj Beftimmt bie ©uftentation beö Seutpriefterö ber hem ^(ofter BaUm tncovpotietten ^itd^e ju 93ad^l^au))ten. i^a^ 1194 SHot). 5.)

Diethalmus dei gratia Constantiensis ?cclesi^ humilis mini- ster-, Omnibus in Christo fidelibus tam presentibus quam futuris in uero salutari salutem. Quoniam post preuaricationem primi hominis lubricam esse constat humani generis memoriam, ne- cessarium est scriptis commendari ea, qu§ in longinquum noscuntur profuturä. Hinc est quod uniuersitatem uestram scire cupimus, indulgentiam dilecto filio nostro E.^ abbati et fratrilms de Salem super ^cclesia in Bachvbet ® a sede aposto- lica factam, nostro consensu et peticione et cum bona uolun- tate B. plebani eiusdem ^cclesi? fore impetratam. Qu? talis est, sicut ex litleris summi pontificis intelleximus , uidelicet

1 äßittjeln SBirtb. DSC. Dbemborf.

2 ^lenftein im ^a^ureou.

3 ^fk eoeleftitt UI. ^ fielet über ber Seile.

5 @]&erl^arb. @tatt filio erwartet man fratri. « S3aci^^auptett bei Dftrad^ im 6iömarinöifc6en.

Digitized by

Google

167

ut clerico, qui ad peticionem abbatis de Salem ad predictam «jcclesiam per nos uel successores nostros fuerit admissus, congru^ necessariis studeat prouidere et reliqua ad sustenta- tionem fratrum conseruentur. Qu^ necessaria supradictus ab- bas, nostro multGrumque prudentium uirorum fretus consilio, eidem plebano astanti et consensum prebenti, suisque succes- soribus sufficienter designare curauit. Primum quidem dotem integraliter que est in uilla que Tagebrehtesuilaere * nuncu- patur, siue eiusdem fili? sit siue matris ?cclesi§, et dimidiam partem decimarum eiusdem uUle, decimas quoque animalium et hortorum uniuerse parrochi?, preter in ipsa uilla Bachö- beten, insuper oblationes uniuersas, quomodocunque fideles offerre consueuerunt. Ne igitur inposterum super hiis possit oriri controuersia ea que supradicta sunt approbaraus et pre- sentis scripti patrocinio communimus. Huius rei testes sunt Rvdolfus abbas de Scaphusen. ^ Luitoldus abbas [85] de Staeinen^, Marquardus abbas de Crucelingen *, Eberhardus abbas de Petridomo*, Vlricus custos Constantiensis ^cclesi^, Albero scolasticus, Cönradus de Tegeruelt^, Bertholdus de Annewilaere ^, Cvnradus de Tetingen ® canonici eiusdem ^cclesiQ , Burchardus plebanus in Wolmvtingen ^, WernheruS in Eigoltingen *^ et ceteri quam plures.

Cod. Salem. I, 84. Ueberj(S^rift (rot^ LUL De Bachöbitin. Confirmatio Diethalmi episcopi Constantantiensis super pre- benda plebano in Bachöbitin deputata.

S)te Utiunbe ift groar ol^nc 3a§r unb Saft gcßcbcu, »irb aber gum Saläre 1194 gu fefeen fein. ^a»)ft ßoclcftin (IIL) bcftdüftt bem Ätoftcr ©alcm ba« spatronat^red^t in Bach3biten quod rationabiliter per Studium estis episcopi diocesani adepti. Dat. Lateran. Non. Nouembr. pontif. nostri anno IUP. ©alemcr 6oi)b. I, 85.

* ^affertSjüeUet bei Dfttad^

2 ed^aff^aufen (j^lofter SiaerJeUigen). 8 Stein a. Sl^.

* ÄreujUngen hex (Son^iana.

* ^etetöl^aufen Bei (Sonjitanj.

^ 3n ber golge 2)ompropft unb bann a3if(i^of (1209-1233). »gl im aSeraeid^ni^ ber 3)om]^en:en nr. 36. ' SSerjeid^niJ nr. 44. ^ SJeraeid^nifi nr. 45. ^ SBoHmatingen 21. (Sonftana. ^^ ©töeltingen-Sl. ©totfadj.

Digitized by

Google,

168

17. 2)ieti^elm aSifd^of von ßonftattj unb 9lbt au3fleuljettatt überlädt bem Älofict Salem ben 3cl^nten in ©tünbelBud^ unb ein ©ütlein in SJorngberg ßegen einen SBod^dsinS.

1197 o§ne %aq.

In nomine sanct^ et indiuidue trinitatis. Ego Diethalmus dei gratia Gonstantiensis episcopus , Augensis abbas. Notum esse uolumus vniuersis Christi fidelibus, tarn presentibus quam liituris, quod nos, de consilio fratrum nostrorum et consensu Augensis ^cclesi?, decimam in Grindilbvch, quam Sigebandus a Hugone de Wahingen *, Hugo a fideli nostro Rvdolfo de Fridingen, Rvdolfus vero a manu nostra tenuit, et quam uenerabiles fratres nostri, E.^ abbas de Salem et confratres bui, a prenominatis militibus redemerunt, datis hinc inde XXIIIL libris [72], prefato abbati et suis confratribus, propter r<^Ugionis prerogatiuam qua satis pollent, in censum ännuum, videlicet libram cere nobis persoluendum concessimus. Similiter l)rediolum quoddam in Dorfesberc ^, quod ab Ottone et, filio eius Gotefrido iidem fratres nostri emerunt, datis XIIII. libris Constantiensum , ipsis in eundem censum concessimus. In eodem etiam prediolo Eberhardus Nothisen et filii eius, quic- fluid iuris habere uidebantur, in manus nostras multis pre- sentibus remiserunt. Ne igitur hec acta a nobis in obliuionem uerterentur, litteras presentes conscribi fecimus et sigillis nostris sigillari. Acta sunt hec anno ab incarnatione domini W. C^ XC^. Vn<^. indictione XIIII/, serenissimo H. Roraa- Tiorum imperatore rem publicam strenue gubernante Facta sunt autem h?c presentibus fratribus nostris et consentienti- bus, Wernhero decano, Hermano preposito, Ebirhardo hospi- talis prouisore, A. custode, Hermanno camerario et aliis fra- tribus nostris. Ministeriales eciam -^cclesi^ nostre aderant Hugo de Langenstein, Albertus pincerna et E. ^t H. fratres sui de Salunstein^ Albertus et B. et R. fratres sui de Riedern, Bertoldus de Wolmvtingen et alii quam plures.

Cod. Salem. I, 71. Ueberfd)rift (rot^) XLHI. Confirmatio Diethalmi Constantiensis episcopi et Augensis abbatis ut supra ^ quas Sigebandus a Hugone de Wachingen , Hugo a Rvdolfo de Vridingen, Rudolfus ab Augensi ecclesia in feodo habebat.

^ DheV' unb Unterroad^infien SBittb. D21. SliebUngen.

2 @6er]^arb.

» 2)orn§berö bei 2»ünc^§öf 21. ©totfad^.

* S)em Sß^^i?« 1197 entfprid^t eiöentlid^ Ind. 15.

^ sc. de decimis.

I Digitized by VjOOQ iC

169

18. 2lBt 2)ietl^elm t)Ott S'leid^enau überlä^ bem Stio^ev ©alem jwei §ui&ett in SJornSöerg ßegen einen SBad^SjinS.

1200 ol^ne Xoq, '

In nomine sanct^ et indiuidu^ trinitatis. Diethalmus dei gratia Aiigensis abbas. Notum sit omnibus tarn future quam presentis etatis hominibus, qualiter fratres de Salem duas hvbas in Dorfisberc attinentes ^cclesi? nostr^, de manibus laicorum, qui eas in feudo tenuerant, redemerunt, easque a nobis sub annuo censu su? concedi ^cclesi? impetrauerunt, Duobusque siquidem fratribus Heinrico et Alberoni, filiis Eberh^trdi cognomento Nothisen, qui hvbas predictas a Bur- cardo de Chrumbach et a Hugone de Langenstein. ^ in feudo tenuerant , ut eas iUis resignarent , XX. libras persoluerunt et singuli singulis singulas resignauerunt. Qua resignatione facta, predictum Burchardum et Huganem ut easdem nobis resigna- rent induxerunt et resignauerunt. Nos autem, ad preces pre- dictorum fratrum, easdem hvbas cum consensu tocius [78] capituli nostri eorum ^cclesi^ sub annuo censu concessimus, hoc est pro libra cer§, nostr? annuatim ?cclesi§ persoluenda. Ne quis autem hanc concessionem nostram calumpniari possit in posterum, presentem paginam utroque sigillo id est nostro et capituli fecimus roborari. Actum est autem hoc anno ab incarnatione domini M®. CC^. indictione III ^ regnante glorio- sissimo rege Philippo et eodem Augensi aduocato, anno regni sui secundo. Testes huius rei sunt «psi fratres de claustro, Albertus decanus et custos, Hermannus prepositus, Eberhardus hospitalarius, Hermannus camerarius, Bertholdus scarmundus ^, Heinricus , Hugo , Burchardus. Dejlero : Burchardus plebanus, Wernherus de superiori cella, Waltherus plebanus inferioris Celle, magister Gerungus et fratres sui de sancto Alberto, Rvdolphus plebanus de Marcdorf et alii quam plures tarn mi- nisteriales quam eines Augenses.

Cod. Salem. I, 77. Uefierfc^rift (roll)) XLVII. Item con- firmatio Diethalmi Augensis abbatis super duabus hvbis in Dorfisberc, que fuerunt feodum Heinrici et Alberonis filiorum Eberhardi cognomento Nothisin, pro annuo censu.

Sn Beitjc^vift I, 325 fte^t ein »legeft.

^ Sangenftein öei Drftngen 21. ©totfad^. 2 §ängt voo^l mit ber scara, bem öeaaffneten 33otenbienfte 5u= H

fammen? 3ft mf)l ber scarmundus ein SBotenmeifter ? . '/M

Digitized by VjOOQiC

¥t

Tffr

170

19, SDiet^elm Sifd^of üon ß^onftanj unb 9lbt }u Sfleid^mau, toeld^er Bei biefem ' StiilafTe feine Befonbere 35orUebe für ba§ Äloftev ©alem auäfprid^t , über= flicL^t bemfelBen ein ©ut in §ol^inberc alö ©igen, ©ögginöen 1202 ol^ne %aQ.

Diethalmus dei gratia Constantiensis Qcclesi^ episcopus et Äiigensis §cclesi^ abbas, cunctis presentera paginam intuen- tibus, Nouerit uniuersitas uestra, quoniam nos et ^cclesia Augensis special! quadam prerogatiua dilectionis ^cclesiam de Salem hactenus amplexati sumus, fiduciam habentes in do- miiio, quod meritis et orationibus ibidem deo famulantium et hie et in futuro semper apud deum adiuuemur, ideo igitur iitilitatibus eorum intendentes, notum facimus, quod uenera- bilis Ebirhardus abbas de Salem et fratres eins redemerunt a Beiiugero milite de Meschilchi* feudum, quod habebat in Holiiiiberc ^ a comite Manegoldo de Rordorf et ipse de manu nöstra, datis ei LXX* libris. Comes uero postmodum cum predicto Beringero supradictum feudum cambiuit cum ecclesia DtJSti'a Augensi ea [79] conditione, ut predictum feudum ^cclesie de Salem conferetur. Dedit autem predictus comes in n^compensatione concambii prefate ^cclesi^ nostr^ predium quod liabebat in Thisindorf ^ et alterum in loco qui dicitur Waltturt*, cum hominibus quibusdam in Meschilchi. Nos vero sepedictum predium in Hohinberc, de consensu fratrum et miiiisterialium §cclesi§ nostre Augensis, §cclesi? de Salem in perpetuam proprietate^i contulimus possidendum. Vt autem hoc coiicambium firmum et inconuulsum permaneat duo mini- steriales Augensis Qcclesi^, Bertoldus videlicet uillicus de Gegiiigen ^ et Albertus de Cruchinwis ^, cum quinque aliis niinistetialibus prefat^ §ccÄi^ iurauerunt, recompensationem per coniitem prefatum ^cclesi^ nostr^ factam utiliorem fore predio supradicto in Hohinberc. Acta sunt hec in prefata uilla nostm Gegingin, anno ab incarnatione domini M^. CC<>. IP.

1 SJk^fird^ 2lmt§ftabt; nid^t Mesechilchi unb Hohinberg, wie gdtf^it. I, 325 ftel^t.

^ 9ä{§t naiver öeftimmöat, ba mel^rere ^omhen^ unweit beä ÄlofterS eaUm üegen.

3 Mßffi 2)aifenborf hei SWeeröburg; bod^ liegt aud^ 6ei Ueöerlingen ein ^eifenboi'f unb bei ©d^önad^ ein ^aifergborf. SBqI. 3eitfc^ft I, 326 2lnm. 1.

^ 3llx unbefannt.

5 Gaiggingen 21. 3Re6Jird^.

t^ Äiawd^enwieö im ©iömarlnöifd^en.

Digitized by VjOOQiC

171

Testes autem horum sunt predietus comes Manegoldus de Rordorf, Heinricus de Vridingen, Wemherus Galli, Bertoldus uillicus de Gegingen et filius suus Bertoldus, Albertus de Cruchinwis, Heinricus de Cruchinwis, et frater suus Ebir- hardus , Heinricus de Abilach *, Cönradus minister de Augia ^, Livtfridus de Rordorf et Cönfadus qui cognomine dicitur chint, Bertoldus et Wemherus de Maenningen* et alii quam plures.

Cod. Salem. I, 78. Ueberfci^rift (rot^). XLVHI. Confirmatio Diethelmi Augensis abbatis et capituli super concambio predii in Hohenberc, quo infeodatus erat ^ringerus miles de Meschilchi.

3n 3eitfc!^rift I, 325 ein SRcgcft.

20. S)iet]^eltn 93ifcl^of t)on ^onftan^ urib SCbt t>on 9letcl^enau oerleil^t bem Jtlofter ©alem ein ®ut in SReufrod^ geöen einen ^fefferjinä.

1204.

In nomine sanct? et indiuidu? trinitatis. Diethalmus dei gratia Constantiensis episcopus, Augensis abbas. Notum sit Omnibus tam futur^ quam presentis etatis hominibus , qualiter Waltherus de Wellinberc^, ministerialis Qcclesi? nostre Au- gensis, predium suum tolum quod habuit in Niuveron^, duos uidelicet mansus , cum omnibus attinentiis suis , ^cclesi^ nostre Augensi cum omnibus liberis suis donauit, ea conditione ut nos ipsum ^cclesi^ de Salem concederemus. Nos igitur idem predium ad peticionem uenerabilis abbatis Eberhardi, qui tunc temporis eidem prefuit Qcclesi?, et fratrum suorum et consensu tocius capituli nostri, sub annuo censu concessimus, üt prefata uidelicet ecclesia de Salan camere abbatis Augensis libram piperis annuatim persoluat. Vt autem h^c nostra con- cessio rata et inconuulsa inposterum permaneat, presentem paginam conscribi et sigillis utriusque dignitatis nostr§ ^ et

^ Sl6Iad^ 6ei Äraud^enroieö.

2 ^er l^ier ß^nannte 3lmman, (minister) de Augia, in SSerbinbung mit ben in ber oorl^etöe^enben Urfunbe genannten cives Augenses finb be= ad^tenäroert^.

3 äRenninßen 31. 3Re^lirc^.

* 3Betten6erö ©d^lofi im ^urgau.

* 5fieufrad^ 21. ^Jeberlinöen.

* Sllfo mit brei (Siegeln; bem Siegel alö 93ifc§of, bem 2ll&töfiege( unb bem ©iegel beä (Sonoentö ju Hieid^enau.

Digitized by

Google

ia.-^

u

172

sigillo capituli Augensis fecimus communiri. Testes autem huius rei sunt Wernherus decanus, Hermannus prepositus, Ebeiliiirdus hospitalarius, Burcardus custos, Hermannus came- rarius et alii fratres eiusdem loci. De clero Wernherus ple- baous superioris cell^, Burchardus plebanus Qcclesi^ sancti Joliaiuiis, Cönradus canonicus eins. Laici Bertholdus de Rie- derü, Rvdolfus frater suus [95] Heinricus Hvno, Albertus de Saluiiötein , Vlricus et Burchardus de Salvnstein, Bertholdus de Alga *, Albertus de Marcholuingen ^, Albertus de Kalti- bnuuiiii ^ Otto de CoUe *, Gotefridus de superiori cella, Bcniwardus, Cönradus minister et alii quam plures. Actum est autem hoc anno incarnationis domihic^ M^ CG®. IUP. iüdictione VI*. Regnante gloriosissimo rege Philippo, anno regni eius VIP. presidente sanct§ Romano §cclesi? Innoc^ntio IIL^, anno pontifiatus sui VIP., presidentibus nobis utrique tarn Constantiensi quam Augensi ^cclesi?, abbati^ nostr^ XXX IUP., presulatus nostri anno XVP.

CoiL Salem I, 94 f. Ueberfci&rift (tot^) De Nivferon LXII. Confiriiiatio Diethalmi Constantiensis episcopi et Augensis ab- biitit^ super quodam predio in Nivueron, quod fuit Walteri de Wellßiiberc pro annuo censu ^cclesiQ Augensi soluendo.

,3ti aWone OueÜcttfammlutifl III, 137. njirb ber DergcMi^J^c SBcrfud) jema^t, blefc Urfunbe, jnjifci&en bcn ^Infauft .3iiU unb 24. ecptcmber 1204, fcft einjurcil^en. 9Jian übevfa^ aber babci flaitg uuö gar, ba§ ba6 ^<d)v 1204 Ind. 7 verlangt unb ba§, gauä abgefe^cn t)on beu grofecu S^wievigf eitcn , ttjcld^c bic 3^^^' angaben ber Urtuubeii Ä. ^^^^ili^^pö \)erurfad)eu (\)gt. Böhmer Regg. Imp. 1193—1254 pag. XV) ba« 7. ^ontificatöjal^r be8 ')^a)^\m Snnocenj III., .niematö ju Ind. 6 ipafet. Sgl Potthast Regg. Pontif. 2173. 2185. 2210, 2211. 2212. SBeun in ber Queffciifammluug a. a. D. gejagt njirb, „baö jiebeiite ^^^v 3urti)ccuä III. begann mit bem 8. Januar 1204", fo ift aud^ ba§ eai ^livt^um, benn ^^i^^ceiij III. red^nete bie 3al)ve feines ^on^ tiftcat^ üom Sage feiner SCBetl)e, bem 22. gebruar 1198. SSgt. Böhmer Regg. Imp. pag. 290 unb bie Seftätigung baju bei

< aWit unbetonnt. aSgl. ffiot^ o. ©d^tetfenftein Snfel 3Wainau ©. 281 , wo üeriiiiUfftutöäweife auf ©Igg ^inöewiefen wirb.

3 tyiarfelfinöen 21. ©onftonj.

^ ÄaltBronn 21. ©onftanj. .

#f

Digitized by

Google

173

Potthast Regg. Pontif. ^n Scitfci^rift I, 326 ftcl^t ein furge« Sicgcft ber obigen Urfunbe.

21. SBifd^of 3)ietl^Im t)on ©onjlanj überlädt bem ^(oper @a(cm gwei in SBonjenrcutl^e g^I^^te ®ruttbftüÄe öeßen SBad^Sjinä.

In nomine sanct^ et indiuidu^ trinitatis. Diethelmus dei gratia Constantiensis episcopus. Calumpniatorura uersutiis pru- denter occurrimus, dum ea qu§ nostro fiunt in tempore, ne temporis prolixitate depereant, perhennamus. Notum sit ergo tam futur§ quam presentis etatis hominibus, qualiter fratres de Salem CSnradum de Mersburc ^ ad resignandum Rvdolfo de Vaczes^ et filiis suis feodum, quod ab ipsis in Wancen- rivti^ tenebat, dantes sibi XXXII.* libris induxerunt, et ipsi Rvdolfo et filiis suis VII, libras, ut ipsum feodum nobis, quia eodem a nobis infeodati fuerunt, resignarent, tradiderunt; preterea comparaturi sibi et ^cclesi§ su? aliud feodum in Wancenriuthi , Ebonem de Maingen * et filios suos ad resig- nandum predicto R. de Vaczes et filiis suis feodum , quod ab ipsis ibidem tenebat, datis sibi LXXX. libris, induxerunt, de quibus ipse Ebo sepedicto R. .VII. libras dedit, ut ipsum nobis, quia de manu nostra tenuit, resignaret. Quod post- modum decedente patre filii, uidelicet Waltherus Augie, Rüdolfus ConstantiQ , resignauerunt. Idem quoque fratres com- paraturi sibi predium Bertholdi qui cognominabatur miles de Höri ^, quod habebat in Watte ^, LXV. libras sibi tradiderunt, ut ipse cum uxoi-e sua et liberis illud in manu Cönradi de Castello ^ quoniam ambo ministeriales [93] Constantiensis ecclesi^ erant, contraderent , eo tamen pacto, ut ipse C. ipsum nobis concedendum ipsis fratribus resignaret. Quobilet ergo nobis resignato, predictis fratribus ad petitionem ipso- rum, de consensu chori nostri, ea conditione concessimus, ut singulis annis duas candelas de libra cer§ factas maiori altari

* 3ReerS6urö om S3obenfee. 2 Shtbolf von Sßa^.

^ SSanjcnreuti^e hei 3Kimmenl^aufett 91. Ueberlinöen.

aWengen, ^täbtd^en in SBirtembetg. 5 2)ie f. ö. 93ijcl^ofäl^öri.

^ SSfil. Seitfc^ft I, 326. SBieHeici^t Sffiatt im Xoögenburöifc^en.

"* Sßa^rjci^einUd^ baö im ^^urgau bei Sonftanj ^ek^ene ©c^Iofi ß^aftett.

Digitized by

Google

<*j&>

174

Constantiensi in natiuitate beat§ uirginis persoluant. Vt autem hi^c nostra concessio stabilis et inconcussa permaneat, immo DO quis eam in posterum calumpniari audeat , presentem pagi- nam sie^illo nostro fecimus roborari. Huius rei testes sunt Vli iciisi l)repo8itus maioris §cclesi§ , Vlricus custos , Hugo celle- rarius, Marcquardus frater eins, CJnradus de Tegeruelt, Wernhei US de Stöphen \ Cönradus de Tetingen ^, Bertholdus de Ainiewilaere ^, Albertus de Walpurc* Ministeriales: Wern- herus de Arbona ^ et filius eins ßüdolfus , Rüdolfus de Anne- wilaere. CSnradus de Castello, Hilteboldus de Zvrich et alii quaui plures.

Cod. Salem. I, 92, Uc^erjd^rift (rot^) LX Confirmatio Diet- hehiii einscopi Constantiensis super Wancinrivti et Wathe pro aiiiuio eensu.

S^ic llrfunbc l^at f einerlei ^citanöabe, tt)trb aber in ^^iU fdjrift I, 326 jum Sa^re 1204 gefegt, inbem baß bafelbft [tel^enbe DteLjcft imjerer Urhinbe nr. 20, bermafeen mit einem SluiSjuge aus imferer nr. 21 \)erbunben ift, ba§ man glauben tonnte, e6 liege Ulli' eitt*-^ cinjigc Urfunbc ^or, S)tc in l5er 3^'tf<^^if* ä" P^- benbell ,3al)lenangaben 104 u. 45 5pfunb , berul^en auf trrtpmli(3^er

V. UucinteiPare ©tüdfe, möglid^et SGßcije t)or 1189. 2%. !Sic"tf}frm 2l6t von 9leic§enau überlä^ bem Älofter ©atem aroei ^uhen in *

Ego D. per gratiam dei abbas Augensis, omnibus tarn prcsentibus quam futuris ueritatem cognoscere uolentibus in pei|>etuum. Cum Spiritus dei per os psalmistQ beatum esse illum pronuntiet, qui intelligit super egenum et pauperem, HOS bcätitudinis illius remunerationem conquirere cupientes, iotcllccta seruientium deo in Salem fratrum paupertate, ali- quam eis sustentationem prouidere uolentes, cum consensu fratrum nostrorum et consilio fidelium ac ministerialium ^cclesie [73] nostr§ , nee non conniueritia aduocati , duas

1 aBo^rfc^einUc^ betr nad^maliöe 93ifd^of von ©onftana. ^ Settiitgen 2C. (Sonftanj.

* ÖlnbiD^l im X^uv^an.

* %^l. ba§ Serjcic^niS betr 3)om§etren nr. 47.

* Strbon am Sobenfee.

Digitized by VjOOQlC

^m_

175

hvbas in Dorfesperc *, que Bertoldo de Engen * inbeneficiate erant, et quas ipse propter hoc nobis resignauerat , ut eges- tati illorum utcunque per eas subufniretur , perpetua stabili- tate predictis fratribus concessimus , cum prato quodain in Sweindorf *, quod Bertoldus de Lvcelenstetin * et Lvdewicus frater eins a Marquardo de Nivueron ministeriali ^cclesi? nostr^ cambitum contulerat, eis identidem prestitimus. Sed ne benignitatem in hac re nostram quisquam posterorum per talem forte occasionem irritare uel cassare conetur, quasi ^cclesie nostre ea qu^ ipsis indulsimus abalienata uideantur^ ideoque uiolenter eis ablata ^ in suos usus reuocare uelit , sta- tuimus, ut, ad inditium nostr§ proprietatis su^que firmamen- tum utilitatis, unam nobis libram cer§ singulis annis persol- uant, hoc adicientes, ut diuine ultionis uindictam se indubi- tanter experturum cognoscat, si quis iamdictos fratres in hoc perturbare studuerit, quod eis ob illius gratiam prestitimus, qui, cum diues esset, ideo propter nos pauper fieri dignatus est, ut nos quoque, in bis que nobis suppetunt, eis solacia prebeamus, qui die noctuque in rerum tenuitate et spirtitus paupertate . ipsi seruiunt , quatenus hoc agendo ad ipsorum quandoque consortium pertingere meramur. üt ergo propter ignorantium ueritatis nemo se excusatum haberi posse confi- dat, si contra hec agere presumperit, sed magis ut dampna- tionis sue ipse contra se coram deo testis existat, idcirco ad euidentiam concessionis nostre, pagellam hanc sigilli nostri impressione et illorum quorum consilio hec acta sunt sub- notatione munire curauimus.

Cod. Salepa. I, 72. Uebcrfd^rift (rot^) XLIIII De Dorfisberc. Confirmatio Diethelmi Augensis abbatis super duas hvbas pro annuo censu in Dorfisberc et prato quodam in Sweindorf.

eine genaue 3eitbe[timmung ift nid^t mßgti^. S5ie Urfunbe fott, miS) Bcitfc^rift I, 323, in ba« 3al)r 1189 gel)5ren, be^^ iiel)ung«tt)elj'c ju ber l^ier folgenbcn, ebcnfatt« o^ne ^al&r iinb Stag gegebenen Stummer , für mld^z, am angegebenen Orte, ba6 ge^ nannte ^((f)v angefefct xoixi,

2 (gngen, SlmtSftabt. 2)ie ipemn t>on (Sttöen unb fernen fd^einen öletd^n ©efd^lecl^teg ju fein.

3 SSieHeid^t ©d^roanbotf 21. ©tocfad^, ttid^t ©d^toanbotf bei ©alem.

Sü^clftetten 21. ©onftanj.

* aSiettcid^t oblata ideoque eis oblata violenter u. f. n).

Digitized by

Google

176 -4

23. ^tet^elm 9l6t t)on IRex^cax überlä^ bem ItCofier Salem ^toet ^ubett Sfanbeö in S)om§6erg «nb eine SBiefc, fernerhin eine §ubc in ©c^roanborf.

D. diaina fauente clenentia Augensis abbas , omnibus Christi fidelibus noticiam subiectorum scire uolentibus in per- petuum. Etern§ beatitudinis * premia tunc nos indubitanter consecuturos speramus , si seruis dei subsidiorum sicubi possu- mus solacia inpendere studeamus. Eapropter uniuersitati om- nium tarn presentium quam futurorum scripto presenti noti- ticare dlgnum duximus , quod nos , diuine retributionis intuitu, paupertati fratrum in Salem compatientes , duas hvbas in Doifesberc , quibus Bertoldus de Heuwen * inbeneficiatus erat, quasqae ipse nobis ea conditione ut Ulis prestaremus resigna- uit, sub tali forma perpetua eis firmitate prestitimus, ut tam de ipsis hvbis, quam et de uno modico prato, claustro ipso- runi contiguo, quod Lvdewicus de Livcelenstetin , ministerialis noster, a Marquardo de Niuveron cambitum, ob hoc ut eis conferremus resignauit , singulis annis cer^ libram unam ^oclesi? nostTQ persoluant, Pratum eciam quoddam a Swicgero de Giindeluingen cambierunt , quod assensu fratrum nostrorum et ministerialium ^cclesi?, sicut et cetera omnia quecunque a nobis habere probantur eis tradentes, apud uiliam Tivringen^ mediante duce Heinrico nostro aduocato confirmauimus , qui a nobis ipsum pratum, ab eo vero Swicgerus in beneficio habe- bat , lioc autem duci Swicgerus , dux uero nobis ideo ut fratri- bus in Salem daremus resignauit et ut aliud quoddam prediura in Valwensteige*, quod nobis pro recompensatione dederunt ipsis traderemus, ministerialibus §cclesi§ nostr? duobus, Ber- tholdo qui dicebatur Colhopho et filio eius Ccünrado sacramen- tuni prestantibus , quod recompensatio , quam a predictis fratribus suscepimus, prato prepolleret, utpote quod tunc temporis paludosum ideoque parue utilitatis asserebant. Unam et hvbam [75] in Sweindorf et pratum et ^ quoddam nemus- culum ad beneficium Hugonis palatini de Tiuwingen per- tinentia, qu§ ab ipso palatino Ebirhardus de Eicha, ab Ebir- hardo vero Rvdolfus de Ramesperc habebat, a predictis

^ 3te§t boppelt, ift ahev burd^ fünfte öetUgt.

^ ^ett^olb öon ^etoen, t)icaeic5t ibentifö mit öert^olb oon @nöen.

» D6er= unb Untcrt^mringm SBirtb. D«. %ettnam,

+ 3>CT fd^n mel^rfa^ ^mamU nid^t näl^ej: beftimmte Drt.

* ^tel^t über ber Sinie.

Digitized by Vji^OSlC

L

177

resignata, cum prefatis fratribus cambiuimus, suscipientes ab eis in recompensatione duas hvbas , mediam in Richinbach ^, mediam in Valkinstein *, mediam in Wintilsul \ mediam in Binzwangem*, quas premissis personis pro resignata hvba prato et nemore prestitimus. Sed et pratum in Sweindorf ad beneficium Chvnradi et Sigefridi militum pertinebat, quod ab ipsis resignatum iure concambii sepedicto cenobio contulimus, redpientes ab eisdem ftutribus in recompensatione dimidiam * hvbam in üalkenstein *, quam pro prato resignato prefatis militibus prestitimus. Ne ergo seruitores dei in Salem futuris quisquam temporibus in predictarum prediorum possessione turbare uel infestare presumens, de ignorata premissarum causarum qualitate uiolentiQ su^ ausum defendat, idcirco nos presentem inde cartam conscribi et ad posterum noticiam sigillo nostro insigniri fecimus, ex parte dei omnipotentis nostros monentes et contestantes , ne in sepedictorum fratrum lesione diuine contra se animaduersionis iram prouocent, sed magis id quod nos misericordie et iustiti? intuitu fecimus, ipsi ratum stabile et inconuulsum teuere studeant. H^c autem omnia presente fratrum nostrorum capitulo et assentiente, nee non et ministerialibus ?cclesi? nostr? quam plurimis pre- sentibus facta sunt, quorum nomina ad testimonium huius actionis annotare uoluimus. tdalricus ^cclesi? nostr? decanus, Wemherus de Wazzerstelce ^, Albertus Asinus , Albertus de Slettorf ^, Hermannus de Speikingen ', Bertoldus Scarmundus, Landoldus de Burladingen ^, Hermannus de Crumbach, Hein- ricus plebanus de sancto Johanne [76] Cvnradus de Singen ^, Wernherus de superiori cella , Burchardus de coUe , Bertholdus de Heuwen, Lvdewicus et Bertholdus frater eins de Lucelen- stetin, Diethovs*® de Wassenburch** senior, Eberhardus de

* ffüdmha^ 3C. UcBerUnöcn.

* Sic! DBen Valwensteige. OB ober tbentifc^?

8 SQBhüwfttlöen 21. ^fußenbotf ober Söinterfol Bei SQÖenblinöett.

* »tiiatoanöen SBirtB. 031. Slieblinöen.

* ©d^warj? unb Söei^toafferfteljen, am ffi^m, erffcereS im Danton 2laröau, le^tereä im 21. ©tül^Iingen.

6 SSieUeid^t Sc^Iaiborf im 2BirtB. 021. Xilbingen?

' Spaid^inöett in SBirtemBerg.

8 Surlabinöen im SQof^m^Um\^m , Bei i&ed^inöen.

8 ©ingett unter ^o^entroiel 21. Slabolfjeff. 10 sie. " SBafferBurger §of Bei ©onftetten 21. ©nßen.

ßettfc^. xxvni. ^^ r^ T

^ Digitized by VjOOQ IC

178 .

Salunsteih, Burchardus de Tetingen, Regienoldus de Lutege- ringen^ Wecelo de Hert, Heinricus minister ducis, Hugo de Badeweich*, Waltherus de Asschinze.*

Cod. Salem. 1 , 74 Ucbcrfc^ritt (rotl^) Co»f irmatio Diethalmi Augensis abbatis super duabus hvbis in Dorfisberc, quibus Bertholdus de Hewin in- beneficiatus erat et una hvba in Sweindorf qua Rvdolfus de Ramisberc inbeneficiatus erat et pro quibusdam pratis, que omnia cambita sunt ab Augensi ^cclesia. S)ic Urfunbe folgt auf XLIIII o^nc fce* fonberc ^a^l, S5a in bcrfelbcn ^crjog ^mxiä) (bcr Söwc) . no(ä^ al« advocatus genannt n)irb, fo burftc jtc i)or 1180 gu fe^n fein, bO(3^ ift eine fp&terc aibfaffung ]&icbur(j& nid^t auggfif^toffett.

24. S)ietl^clm Kbt von Steid^enau l&eftÄtiöt m Xovndhet%, (Siöeltmöen uhb @mtmnöen ju ©unftm beS ÄloftctS (Salem »orflenommene XaufdJ^anb^ lungen.

In nomine sant^ et indiuiduQ trinitatis. Diethelmus dei gratia Augensis abbas. Notum sit omnibus tarn future quam presentis etatis hominibus, qualiter Hugo de Langenstein, ministerialis Augensis Qcclesi^, predium serui sui Mahtolphi, quod habuit in Dorfesperc predio suo quod habuit in Eicgol- tingen concambiuit et acceptis IX. libris a fratribus de Salem, in manus Evdolfi de Riederen et Wernheri de Tetingen, ministerialium Augensis §eclesi§, contradidit, eo tameü pacto, ut ipsi idem predium nobis concedendum eisdem fratribus resignarent. Item cum Dietho de Wassenburc, ministerialis Augensis §cclesiQ, ad religionem predictorum fratrum transire proposuisset , filius suus CSnradus predium serui sui Poponis, quod ipsum ex parte uxoris su^ Mahtilde* in Dorfesperc con- tingit , predio suo quod habuit in Emingen ^ concambiuit et in manus supradicti W. de Tetingen contradidit, eo similiter pacto, ut ipse idem predium in manu nostra concedendum ipsis fratribus resignaret. Idem C. de Wassenburc, ministerialis

* Siööetingen 21. (Sonpanj.

' SBabewegen, eine oielöenannte Sflcid^crtaucr aWinifterialenfatnilie^ beten ©tammft^ nid^t exmxiUlt ift. 3 (gfd^ens Äanton X§utröau.

* SRol^tilb'.

* @mminaen ah @öa 21- ©ngen, oDer $ocl^emminöen 91. a)onauej(iJinöen.

Digitized by

Gcfcogle

179

eiusdem ^cclesi?, cum debito VI. librarum eisdem fratribus fuisset obligatus , Maeingozum de Ecchardesbrunnen *, mini- sterialem eiusdem ^cclesi^, ut nouale sibi, quo ab ipso in Dorfesberc infeodatus erat, resignaret [77] induxit et resig- natum sibi in manus Hermanni de Makendale et Hermannl filii^ Erchingeri, comministerialium suorum, eodem pacto contradidit, ut ipsi predictum nouale in manu nostra con- cedendum sepedictis fratribus resignarent. H^c igitur predicta prediola ad peticionem fratrum in manus nostras sunt post- modum resignata. Resignata vero nobis ipsa predictia fratri- bus ad peticionem ipsorum de consensv capituli nostri ea cpn- ditione concessimus, ut singulis annis libram cere Augensi QCclesiQ in assumption^ beat^ uirginis persoluant. Yt autem hec nostra concessio stabilis et inconcussa permaneat, immo ne quis eam in posterum calumpniari audeat, presentem pa- ginam sigillo nostro fecimus roborari.

Cod. Salem. I, 76. Ueberfd^rift (roll)) XLVI. Confirmatio DiethelnaÄbbatis super duobus prediis in Dorfesberc , quorum unum Hugo de Langinstein aliud Cönradus de Wassinburc ?cclesi? Augensi resignauit, et pro annuo censu ^cclesi^ de Salem sunt concessa.

?ftotf) \)on ©d^rccfcnftcin.

eine Settfelan^tfeil&ttttfi in JBaben int Raffte 1585«

5)ie bebcutenbc SRottc, xoää)t im fird^ticben Selben be6 16. uub 17. 3al^rt)unbertö ber ©laube, bafe bofe ©elfter t)on einjelnen 3)tenfd^en aScfifc tiel^men unb burd^ bie ?(Jiad)t be« ©ebetcö unb anbercr lird^Uc^eu 2Kittel »ieber au« folgen 3)lenfc]^en au^öetrieben n)erben fönncn, ift belannt. ajland^e au«fu^rlid^en SBcri^te über berartige Seufelauötreibunöen finb t)eroffentUt^t. SDer Serit^t, ben n)ir in SJtac^ftel^enbem mitt^eiten, l^at babur(j^ ein l^ol)ere« ^^i- tercffe, bafe au« bemfelbcn mit gröfetcr »eftimmtl^eit J^crtjorge^t^ n)ie jut 3cW "^^^ ©egenteformatton bte Sejuiten ben 3:eufefö* glauben ber großen 2)iaffe, ber übrigen« au(j^ \)on ben Ijo^eren

* (gtfartSbrunn ^. ®mm,

* folftt sui, waö aber burd^ ^n!tc wieber öetilftt ift.

12*

Digitized by VjOOQi€

180

©tSnbcn gctl^cift tourbc, gu SeJel^ruttöett unb jur ^cfcfttgung fc!^n)anfcubcr ©cmütl^cr im latl^oüfc^^cn ©tauben bcnü^tcn.

aGB&^renb bcr anittbeti&^rtaleit be« SRartgrafen ^l^iltp^p IL ^on 83abctt=a5abcn l^atte blc ton bcm ^crgoßc Sllbrcc^t V. t)Ott Saicm flcful^rtc SSormunbfd^aft ba« latl^olifd^c ©cfcnntnife in bcr ajlarlgrafjd^aft SBaben-Sabcn njlcber ju aUßcmeincr ©dtung ßc^ bracht unb bcr SKarlgtaf jclbft tocttcif crtc , a(« er bic atcgterutifl ^)CT:jöttIt^ übcrnal^m, mit ben S^fuitcn, bic aud^ l^icr bic ^axcpU arbeit bei 3lu«rottung bcr Iutt)crif(!^cn Se^rc traten, in bcm SBc* ftrcbcn, feine Untertl^ancn lieber, wenigftenö &u§ertici&; gu guten ÄaJ^olifctt JU mad^en. 3n aSicrorbt'« ©cfd^ici^te bcr et)an9elifci^en Äirc^ in »abcn »b. IL @. 45 jf. ift barubcr »lagere« mltgctl^cilt, S)ort tt)irb, al« eine« befonbcr« auffaßeuben SBcfcl^ruugömittcW, bcr Xeufclauötrelbunö t)on 1585 cm&^nt; ton bcr auc^ Älüber in feiner SSefci^reibung bcr ©tabt SSaben a3b. IL ©. 48 furgc 9lai)xm gibt.

a®ir l^altcn biefc ^Relation, bic flt^, ncbft cinig^iagu ge- hörigen 2lctcnftü(f cn ; unter ben ?lctcn bcr ©tabt Saben im ®r. ®eneraHanbei5ard&it unb ixoax unter bcr SRubrif ,,9ieligion«fac!^eu" bcfinbct, namentliij^ im ^inblid auf ben ^^f^^^^^^^i^ß ^i^M aSorgangiS mit ber ©cgenrcformation, für l^inrcid^enb n)id^tig unb k^xxA6), um fic tottftanbig jum 9lbbrucf ju bringen.

diejenigen ©teüen beig SScric^tc«; au« benen ftd^ biefc !pro^)a- ganbiftifd^c Scubenj'ber Si^fuiten gang ungn^cibeutig ergibt, finb mit gefperrter ©d&rift gebrutft. Seim Slbbvutf n)urbe bic Ört^o- gra^jl^ic fccö Original«, mit Sluönal^me bcr überpüfftgen 6onfo- nantcnaul^&ufungen, bcibcl^aUcn.

L

Anno Domini 1585 ben 18. ®e\)tember ift att^ie ju Saben anfomen Slnna ^o^, eine« fird^enbiener« tod^ter ton ßubetf, unb Jic bei bcm cl^rmürbigcn l^em Simon ©itger, ))far]&crtn al^ie an- gegaigt, wie ba^ fic i)ou finb^ait an bife auf bife geit ton bofen gaiftern burd^ terfluod^ung eine« alten weib« befeffen unb ubl gc=^ peiniget tocrbc, flcl&entUd^ bittenb umb l^itf unb ratt), bamit fie oon fold^em clcnb cntlebiget mßd^tc toerben. §at aud^ gemeltc 9lnna funfged^en testimonia übergeben, fo fte ton unberfd^iblic^cn

Digitizedby

Google

181

orten unb !pracbicanteii gcl^aBt, ba« ft) ix l^a^l an i^x t)crfu(l^t, abtx niemals tt)a« ijcm^tcn l&aBcn tünben. 3ft <^^f fotd^e« bcgcrn au« öcmciner mainung ber gcifttt(3^ett gu SSabcn crnptid^ tnU fd^toffcn ttjorbcn, baö gebaci^tc ^erfon, in anfel^ung; ba« c«, exor- ci&mos mit i^r furpnemen, ein fd^toer nnb lanfltDeilig toer! fein tofirbe, fonberliij^en bietoeil fie bcr teligton nie getoefen, na(^ ®i)eir foHe get^ifen U)erben unb bafribftcn be^ ben patribus societatis vmh tt>citere unb beffere Instruction anjul^alten. ^te berl^albcn auf i^r begern ein futfd^rift t)on ben geiftlicä^en an ge« ba^tc patres toern)iöigt unb t)erfcrttgt, l^at fic unbcrtocllen in ber f\xx(i^m, ba fle bann gcttjartet, ein icmerUt^ rumor angefangen/ gejagt unb ge!|?fiffen, alfo ba§ ein fcl^r groffe fumma t)on« gu- fammen lommen unb fol(^e« spectacul angefeilten. ®a man aber i^r ein almu§en t)on gemaincm fllft fambt ber furfd^rift übergeben tt)oUe, ]^t fle fol(ä§e« ntdjt lünben gebulben ober annemcn, ba fie bo^ entgegen bie lutl^erifcä^e testimonia im tpenigften niiit beft^tt)erten. ^n^ bie geifter nit^t allein teutfd^, fonbent aud^ xod\ä) gerebt; unb tjcrmelbct, njann man fie gen @^eir tjerfd^irfC; fo tooVit er ba6 menfcl^ unberttjegij in SRl^cin fturjen.

9Ü8 nun fold^cö jamerllcä^ f^)ectacfel angefel^en etlid^c au§ ^txxn füvftU^cn r&t'^en unb fccretarieU; aw^ burgermeifter unb ratl^ö- t)etn)anbte ber ftatt Sabcn l^aben fle au^ d^riftlid^em mitle^ben orbnung get^on, ba§ fle in bie l^erberg gefücrt unb burd^ etü^e \)erfonen tool ^ewart n)orben.

9lnbern tag« ift iuxä) entfd^öegung ber ^erm ffirftltcä^en ratl^en ben gaiftücl^en belobten njorben, bafe fie gen ©i)e^er naci bem emärbtgen l^errn t^om^)rebiger Andrea Vermatt f ^reiben foften, bamit er all^ie gu SSaben gebreud^lic^e exor- cismos gu mel^rer aufcrbattjung unb bccrcftigung unfeer catl^oUfd&en, allein feligmat^enben religion fürneme ttjie er bau mit abgefertigten botten g^tratf« gu SSaben ben 24. ©e^)* tembriö angelangt unb nacä^ gebrued^licä^cr unb genjonliii^er pre- paration mit fafien , betten unb almu^en unb burd^ rainung bc« getoiffen buri^ bie beid^t ber gangen clerlfet) unb gaifttid^eit gu S3aben, auiä^ t&gli(j^e celebration ber l^e^ligen me§ ton allen ^rieftem löerrid^t tt^orben,

$at na(3^geba(3^ter l^err tl^om^jrebiger ben 25. ©eiptembriiS, nacä^ t)errid^tung be« gotte«bienft« unb ber l^e^tigen meffen angebenlen, ^

Digitized by VjOOQlC

i^

182

exorcismos mit ir angcfaugctt in bcr [tifWc(H)^)eBcn , fo gu elften ber l^od^ttJÜrbigften mutter ©otte« sen)ei^ct unb taflltd^n V)il ju beijelbett c^rcn ^erriij^tct xonxb.

^ft bcrtDcgcn oftgebad^tc Slnna freitagiS ben 27. ©e\>tembtiö umb aii^t wl^r in jefe gemcUer nn§cr lieben fratDen ca!p^)eHen ge« füert unb in ein feffel ^or ben altar gcfefet n)orben, unb alfenacä^ i^ciraut^ ba« l^ot^tDÜrbigft facrament beö leibiS unb Mute ©l^rlfti mit ge))ürenbcr te\)crenj fambt ben foftlici^iflen reliquien in bie ca^):petten burd^ ein priefter getragen, l^abeu bie gaiftcr angefangen fi^ ju rüeten unb gu ben)egen, bermaffen ba§ fie ben feffel, bar= innen fie gefeffen, jerriffen unb aä^t ftavfe mannet an ir guug ju ^ekn gel&apt.

9llfe aber gleicä^ barauf njolgebati&ter l^err tl^omiprebiger bie exorcismos angefangen unb n)ibevumb erl^olt unb re^>etirt, l^aben bie gaifter \>\tx ftunb lang lein i)erftenbUiJ& mort t)on [\ä) geben, fonbern gebletft toit ein falb, bife letftlt(3^ au§ not flebrungcn l^at einer t)ermelt, fe^en ire Pen unb ber obrift unber inen gc« nannt 6ain, barumb ba§ er ßain bal^in i)ermo(3^t, ba§ er feinen biuber 2lbel umbgebrauij^t 3116 fiß ferner^ in exorcismo befragt, vom fie f ölten au^getriben toevben, l^aben fie^ tjermelbet, fe^c no(J^ nit jeit, bie bret)faltig!e^t ^aben inen 34 iar gugetagen unb m)^m ni^t, ba§ fte i)or ainem monat toeii^en foHen, l^at auij^ unber anberm angegeigt, tt)ie baß bafe i)oll ftud^e unb gott^leftern unb n)ien)ol fie in großer menig beifamen in ber Jürd^en fommen, fetjen bo^ gar toenig, bie mit anbaut betten, feijen aud^ etliche, bie biß toerl t)erf!potten unb t)erla(ä^en- G6 fe^e bie ftatt nl(!^t föcrt, baß fold^c« werf fotte t)erri(j^t njcrben,

Sllß aber ein priefter baß t)ott gum gebett ermanet, l^at er ge- fd^re^en, er foH fie l^eißen fluchen; alß fie femer« befragt, mit teai^ gelegenl^e^t fie bal^in fomen, l^aben fie angegeigt, baß ein alt njeib baß menfd^, ate eS gtöelf toocä^en alt genießen, Derjlud^t, unb tt)ie na(3^malß fie .feJ)e i)on 600 befeffen mrben unb berer jeit noij^ 7 bei ir toeren; l^at aut^ i>crmelbet, baß er in feinem lut]^erif(i§en ort lenbc außgetrlben werben, unb alß in ber ^err t^omiprebiger gemelt, er gebiete itn, baß er n)ei(j^e, ^at er gc- anttt>urt, er t)ertreib in nit, aber ber i^enig, ber im ben getöalt geben l^ab. §at alfo atf^tl^alben ftunben mit bem exorcismo gu^ gebrac^^t unb bie fad^en auf baffelbig gu n)eiterer praeparation unb fterlerem angrif eingeftelt.

SDamit aber bie fairen evnftlit^er urgirt mugen »erben, l&at

Digitized by

Google

183

gange gcifHid^Icit für ratfam angcfcl^cn, bie ^jerfon bal^in tjcrmügcit; bftfe fic bcn ^riftlit^cn catl&oHft^cn glauben nicj^t allein mit munb unb i^ergen bc!enn, fonber au<i) na^ catl^oU- \^tn flebrauci^ bei^t unb communicier, n)ie bann au(| nad^malfe auf bcn 28. ©e^>tembri« fle n)ot8eba(^tcm l^ctrn tl^om- j)rebt9er gebciiä^t unb abfolutlon erlanflt

S)cn 29. ©e\)tembri!S l^ctnac^ct; ujf ein fonntag l^at obgenteltc ^5etfon commnniclert , unb alfe man nun ba§ locä^toürbigft facra= mcnt twr ben munb gel^atten, l^abcn fxä) bie geifter angefangen ju tueren unb iämcrlld^en ju fcä^ve^en, alfe aber ber i)riefter jle mit beiben l^cnben betj bcm J&aubt emifd^t unb fie bei} irem taufnamen genannt: Slnna fe^ent [tili, finb fle gen)i(ä^en unb l^obcn ir gute ru^e gelaficn, mit aller reterenj ju communicieren unb nad^malfe long ungett)onli(^er n)ei§ nlii^t mel^r bcfömcrt.

Über etli(J^ ftunb tft ber :t)rinci\)atgeift , ßain genannt, ttjfber* umb mit großem gemalt l&erfur !ommen unb gefagt, er l^ab gtoo fa(j^en überfeinen, bie imc gu großem nad^teil reiben werben; alfe er t)on ^)rieftern befragt barumb, l^at er angegeigt, er l^ab im gu« \>il t^on, ba§ er fle l^ab la§en bcid^tcn unb communicieren, boc^, f^jtid^t er, fann oft ain gut gefell unber ber brutfen fifeen unb ein el^rlid^en man oben laßen füruber ^jaffleren, unb n)ie er an- gegeigt, ift er, Vüeil fie communiciert, unber ber gungen gefeffen.

SRac|mal§ auf fonntagö abenb, in be^fein gmeler ^rieftcrn unb i)ier ftarJer m&nner, l^aben fi(| bie getfler umb bie ailf ul^ren wiberumb mit l^od^ftem gemalt erl^ebt unb jamerliiän gcclagt, \t>k inen bie geit i)erfurget toerbe unb toit bie geifilid^en be\)fammen toiber fle cntfd^loßen, vok toax, fle auf gufünftigen montag aufe- gutreiben, unb ei^e bann f^ fol^e« ernjarten n)ollen, r>xl tijt iefe« unb ge »eid^en, unb aufbiß, fo tüiii) mdnner, fo f erliefen, tagen aufttjerfen umb ailf ul^ren unb angegeigt, xoit baß er gejwungen i)on bem l^o^ficn Jonig gu reten unb angujeigen, n>ie baß er ber geit fambt feinen gefeüen gebrungen ttjerb gu ujeid^eu tjon bißer ^>erfon, unb auf biße fturib mueß er belennen, baß bißeö menfd^ unfd^ulbig unb ein reine iuntffram fe^^e, tole fle aud^ oft ir ftrid an ^alß gemorfen unb gemuel^et fld^ gu erljenfen, item mcffer in bie pnb geben, fl<^ ju entleiben, fl^ in bie n)affer gu tjerfenten, aber niemalß bal^in »ermö^t. ©inb nad^malö t)ier in t)ier ftunben mä) ben anbern mit genjiffen unb gleid^fSrmtgen geid^en gett^id^en, tijie bau no(^ l^eutig« tagiS biefelben an ben fenftern gu feigen, ber öiette aber, alß er folte meicä^en, l^at er mit ^od^fter dag gebetten,

Digitized by

Google

184

man \otMt in ntc^t vertreiben, er fe^e ein feel unb bunä^ \)er^ flud^ung, ate er geflsielt; bal^in conbemniert ttjorben, bafi er fein purgatorium in bifeer ^erfon l^aben joll, begere aud^ ntc^t mel&r ban tin ring« ortlin, unb fot)er er fie befümcr, folt man in auf^treiben.

3116 tee aber folc^e«, bien>eil er uf ein fefeerei luge, inbem er iievmclbt, ba§ ein feel in ein anbern leib fal^ren Jcnnbe, terfagt tuövbcn, nnb gebotten ju fal^ren, l^at er, tole anbere, mit l^inber^ la^nem gaid^en fein abfc^^ib genommen, mit einem unreinen gc« fd)marf.

SDen 30. ©e^)tcmbri«, auf montag« nqd^ 2)W^aen«, nad^ i)er« riet) rem gott«bicnft, faften unb gemeinem gcbett, betd^ten unb cotnmunicieren , l^at tDotgebad^ter i^err tl^omiprebiger, ttjeld^er gu terra ifeen entfd^lofeen, aufe gemeinfamem ber geiftlid^feit gu SSaben beflern unb ratl^, gum anbern mal bie exorcismos furgenommen uiib bie übrige bre^ bofee geifter, in beifein i)iler l^oben unb nibern ftaub^l^erfoncn, bie anbern brci unberfc^ieblid^er geit unb tt)ei§ anil^l^triben, unb nac!^mal§, nad^ \)erri(i^tem gottfeligcn mxt, mit I)üd)ften freiben ba§ Te Deum laudamus bafelbften mit ber gangen gemeinb, fo gugegen, l^od^fter freube t)errid^tet unb ©Ott bcm att== med)tigen gu e^r unb banifagung gefungen. S)ie namen ber 7 gcifter fdnb gettjeßen: 6ain, ©reif, Stultus, glauö Unfelbcr, ber fld^ faljc^Ud^ für aln feel angemelbet, ber fftnft Ferus, ber fed^ft ©iuntci(3^, ber fibent Ärteg.

S)aB meiböbilb, ijon toeld^er obgenante geifter aufgetrieben, ift M jimtt(!^em gutem t)crftanb unb t^uet ftettig« anberiS ni(J^t alfe betten unb ©ott bem attmet^tigcn loben unb bitten, bafi er f)} bei foldjcm iefeigcn ftanb erhalte, ©einb aud^ gro^e unb namhafte almufeen unb l^ilfen oon d^riftlid&en catl^olifd^en frawcn ir n)iber- faren. ©ott ber allmed^tige tooöe fie berner in feinem gottlid^en fd;}irm erl^alten.

KW nun fol^c« äffe« in maffen, toie in borgc^enber l^iftorien üetmelbet, orbenli^en furgangcn unb oftgebad^te toeib^^jerfon i)on fotdjer langnjurigen tribulation unb :t)ein entlebigt, ^aben bod^ bie t)ter untjertoifeene geifter, fo ben 29. ©e^^tembriö auf bafe feft bes bct)ligen ergengelß 3Äi^aeli« gu mitternad^t üngegtoungen felbft gmid^en, nid^t gefeuret, toiberumb iren gugang gu fud^en, ban, ^oie man l^ernad^ i)ermer!et, bi§e t)ier leiner anbern urfad^en falben ge^oic^en, bau bai§ fie nad^malö bie ^erberg befto ruewiger un*

11 Digitized by VjOOQ iC

rs^pr'

r

185

vjewigcii Bcjifecn mod^tcii. 3P ^^^^ ^*c*^i ^^^^ tiirjlicj^cn gu t)cr=» mctfcn, bö§ bk bo|ctt öciftct; fo tjon gott bcm aßmccJ^ttgcn mit aHcn naluriid^cn galten crf(^affcn, n)ic anbete gucten enget, fobe^ ©Ott tepl^arret, \>m6) itcn attrinigen faH an bemfetben nit^t^ t)eriorcn, jonbetn bleiben, xok anbete, in fubtlll^eit bet natut un^ ^etle^et. ^fi abet bet nnbetfd^eib , bafe bie gnten neben bcn natut^ U(ä^en gaben anc^ mit ubctnatutü^e gnaben «nb offenbatungen, fo ^on bet gnaben gotteö innen l^etlommen, gcjiert, begabt feinb; ni(J^töbejion)enlget ift bafi gett>i§, ba§ bie bogen geiftet aug ob* gemeltct utfa(!^ menfd^UcJ^cn t)etftanb , ol^ne unb anfeetl^alb bet gnaben gotteö (mit toet^et an^ bie menjc^^en inen tt)ibctftanb tl&un unb bilet fachen, bie inen »etbotgen, njiffenfd^aft i^aben Jonneu) n?eit nbcttteffen alg bie ienigen, fo ol^n allen bi«cut«, bet fonften ben mcnf(ä^en ju etgtünbung bet ttjati^e^t obet gu« funftiget bingen tjon noten ift, gcfttatf«, toa« natutUd^et toei« in einet jebn^n fa^en mag etfotgen, anf eifern Sllfe fie betl&albcn ^etmetlt, ba§ \t) gnlonftigcn montagö butd^ bie exorcismos tocid^en folten, l^ben fie but(j^ bie unetgtünblid^e fütfel^ung ®otte«, ton ml^et folcä^e« alle« na(ä& feinem gottUci^cn töolgefaöen auf anbete toeg tt)ebet fle natuttt(j^ct toeig etgtunbcn mögen, bitigitt unb geotbnet, bie :petfonen fteitoiöig un\)etn)i|en t)etlaffcn unb baffctbig mit fol<^et argtlftigfe^t, xok gut)ot oben i)etmelbt, ba§ fle fic!^ aud^ liegen i>etmetlett, alg toann fie butd^ ben getoalt (Sott beö aHmed^« tigen ol^ne mitcl bet ipticftetfc^aft batgu gebtungen n)itben.

SBietool nm folci^e cession obet abtoclii^en ettlid&en gaiftlic|en, fo fold^c f^)il in anbetn ftembben otten me^t gefeiten, nid^t ^at tooKen ganfelid^ gefallen, iebod^ ift man gettöftet l^offnung ge= xot^n, bag fold^eö ainttoebet aug fonbetlid^et anotbnung ©otteö almedbtigcn futgangen obet fonften ol^ne gtoeifel ju einem beffetn enb getii!^ metbc,

3ft bettoegen me^tgebacä^te n)elbi8^)etfon in integro statu alfo i)etl^ttet big uf ben 23. Octobtiö; uac!^mafö abet t)on gemcltem tag an l^abcn bie \)iet obgemelte böge gaiftet alle gelegen^e\)t ge« fud^t, bag inen bie l^etbetg toibetumb elngetaumbt njütbe. S)amlt fie abet fold^eö befto leid^tet gutoegen btec^ten, l^aben fte einen anbetn, fonften in ben lüften fliegenben galft, genennt Drurus (batumb bag et bie menf^en gut melancholey obet ttautigfe^t betocgt) ju l^ilf genommen, »eld^et umb oftgebad^te njeibö^jetfon gu gelten in bet geftalt eine« toten mudCltn«, gu gelten ainet tog- mudt fid^tbatlid^ geflogen unb biefelben bermagen ge^)einiget, baö

Digitized by

Google

186

fic uic^tö (jctl^on bou }c]^mcrli(!^ l^culcn unb ^Deinen, bötburi!^ flc axid) crtblic^ in fd^tocrc« linbtDcl^e gcratl^cn, bcn 23. Octobri«, tDtc l}i€Db€u t>crmelbt, auf ttjclc^c gcit ungcfal^riii^ auc^ bic anbeten mv nntjewi^cnc gaiftcr, nemblid^ ©reif, (5ain, Stuttus unb Hagttus »iber anfomen unb fl(^ lange tag gar ftitt 9et)attcn, ba« Tuait pc im töenigften nid)t t>ermerft; l^aben aber bic perJonen betma|en geipeinigt, ba§ fte lein menfci^lld^e fi)e^6 ober tranl, bciini gu geiten ain toenig sirup, 12 tag tang genoffen ober ))er= (uc^t, aSalb , man aber folgenb« gu SBabcn ben 22. fontag post Trinitatis ben jubileum ^)ublicirt, l^abcn fie ben erften tag, fo man processiones geilten, fic^ toiberumb gang ungeftlm i)cr= werfen laffen, wer f^ feien, toetd^e«, xok jte angegeigt, fonften uoi:^ uid^t gef^nnct toaren fid^ gu eröfnen. äöie nun fold^c« ben geiftüd)cn toiberumb furlommen, l^aben fic t)Ott mittel unb n)eg bemtf erlagt, wie bifeer arbcitfeligen !perfonen ferner« gu l^elfen, iiiib alfo bef(!^loffen, ben Patrem Andream Vermat Societatis Jesu, fo gut)or bie brei au|getrlben, wiberumb gu t)oclm unb berufen, tt)ie bau au^ befd^e^en.

Sttlß nun ber Pater Societatis auf Slicolat be« l^e^ligen bifd^of« tag (6. S^ecember) at^ic wibcrumb anlcmmen, l^aben bie gaifllid^en cttli^ tag l^ernac!^ aUerl^anb praeparationes unb consultationes toTgeljn lafeen bi^ auf bonnerftag ben 12. ©ecembri«, an toeld^em man wiberumb bie exorcismos t)on 8 bi^ t)ier ul^r an bic ^anb {\etiommen, unb alö man ba« l^oci^toiirbig facrament fambt einem fitbcrin crcufe in bafi d^orlin getragen, ^at er, cl^e unb bau er ^at feigen Icnben, {el^mcrlid^ anfallen gu touetten unb ft^rc^cn, iiiib alfe man im exorcismo gelegen: Dominum Deum tuum dereliquisti, l^at er geantnjurt, er n)i§ woH; unb alfe man fang Don im bic namen ber gaifter begert, l^at er bO(| ni(3^t baran gca^olt, funber grofeeö unb i)il unnüfee« iplobern« getriben bife auf mittag, ba l^at er angefangen, mit ]^6(3^fter ungeftume bie namen jK c^eben, nemblid^: ©reif, 6ain, Hagnus, Stultus unb Drurus, tüeJc^er, Wie fie t)ermelbten, bie perfonen nid^t leiblid^ befe^e, fonber gu unb abpugc unb bie ^jerfon euffcrlld^ gu ^öd^fter be^ fimievnufe anfcd^te. SdtX) bifeem ift miberumb ftir^lid^ gu termerlen, ba& eben bi^er gaift, fo fid^ iegunb Hagnus genannt, ber il^enig, fo fic^ in ber erften ^iftorien fär ein feel 6(au6 Unfelbcr angeben unb angejcigt, ba^ er burd^ ba§ fpi( in bcrgweiflung gerat^en, bi^er l^at fid^ iegunb genant Hagnus, unb alg man begert gu TOiffen, wa| er für ein nam feije, l^at er angegcigt, er l^cifee

Digitized by

Google

187

baxwxA Hagnus, bafe er bic Icut ju ^ctjtt)eiflunfl, bafe fie fld^ umbringen u«b crl^enfcn, anreihe.

2(uf freijtag« ^emad^er folgenb, bcn 18- tafl ©eccmbti«, alfe man ju morgemS )|ibcrumb ba§ l^o(i^tt>ürbt3 facrament unb filberin freufe in bafe corUn getragen, l^at er gtt\)or, e^e bann ble ^)erfon fold&c« erfel^en müitn, mit l^ol^er [tim gernft: ie^t lombt bcr Jperr, Nazarenus Ifeaigct er, t)or imc mn§ i(^ jlttcm unb gagen, unb ir gottlofen bragint !ein f(^auen baran, o ttjel^c, xo^t euc^ famcutltcä^, bic ir foli^cö i)cra(i^tenb ! Unb at^ man ime oft Silentium imiponirt unb l^ei^en ftilfd^tt)eigen, eo quod non sit idoneus testisveritatis, l^at er oft termelbet, er müefie foliJ^eiS tl^un, bann er fe^c ber l^eUifci^ ^ann unb l^aifee Stultus, l^at an* gefangen ju Ireeu unb ^>feiffcn. Unb al§ man oftcrmatt imc ge^ botten gu f(ä^n>eigen, l)at er t)crmelbet; feie imc nic^t lieb, ba§ er fol(!^eö mufi fagen, er l^ab begcrt bilmaljl ftum gu fein. Salb ^mtaä) ^at er bic !pcrfon ju ru^c gelaffen unb alfe fie gu ir felb« lommen, l^at fie mit toeinenben äugen unb innerlicä^ft ©ott an* gcruft, er tootte anfeilen fo titer ^>erfonen fürbitt unb flc gnebig* ü(]^ften cntlebigcn, unb alfi er toiberumb bic ^erfoncn angefo(I)ten, l^at er alle ftanb ermanet, burgcrmcifter, ebeUeut unb bergfeiij^en^ mä^ meinen gndbigen fnrftcn unb Ferren, mie ban fold^c« \>ergei^nct bamate toorben unb gefagt: SRarggraf folge beinen ratl^en, lafe bid^ nit berfül^ren, unb alfe im toibcrumb silentium im=^ ^jonirt töorben, l^at er gcanttt)urt : bcr f 5nig gtoingt mi(3&, tt)arumb laft crmic^ nit erftumen, bicti^eit icä^ fo oft gcbetten, unbtoiberumb oftmal^^ geruft: o bu fon bc« aHerl&od^ften, lafe mic^ aufefaren unb nli^t alfo quellen. Unb alfe nun bifeer geift, genannt Stultus na^ ber lengc i)it ge:plobert; ift tetftti(!^ ber ©reif al« ir ca^jitain ber jeit toiber l^cr lommen unb mit ungeftümme angejeigt, erfoHe in mit friben la^en, er l^abe imc ei^ jn^or gefagt, er tocrbc tor montags bi§ ort nid^t räumen. Sd^ tt)olt lieber taufenb mal, fagt er ferner«, in ber gellen fein, ban al^ie alfo ge^jcimgct werben, aber ben gottlofcn gu aim f Spiegel mug iä) lenger ba fein; bic t)on ©trafeburg, bic fold^cö i)era(^ten, toerben abcrmal« eine grofee ^)rebig baton tl^un, aber am iungften tag njcrbcn fie feigen, tt)aö fie oeraiä^ten.

Unb ate [man] ^emad^cr im exorcismo bie mutter®ottci8 nennet, l^at er gefagt: bu nenneft fie nic^t red^t, fie l^alffet bic ge!rontc. id& bin nid^t toürbig, fie gu nennen, äöic aber bie Hainen d^or« fd^ueler anfingen gu fingen bai$ Ave Maria, fagt er: l^^ör, J^or,

Digitized by

Google

188

blc Kainctt l^clmcn, ttjic ftc ^i^xtXjtw, unb alfe ba« Patris Sapi- entia bic d^orfd^ucter anfangen , l^at er gcfd^re^cn : fft^)fct mir bic i?I)ren ^u, id^ mag« nit^t l^örcn, unb gu l^crr ^^XQtn [agt er: öe|c ^in, bu muft baß Salve fingen. i^

9Iiif faml^fetag t)ernad^cr ben 14. tag ©ecembri« ift n^tö fon- bcreö für gangen, ban baö er alle n)eil gedagt^ er mueße alba tjer^* |atrm toon n^egen ber gottlosen, baß jte fld^ an bi^er iperfonen eTf^jiegten, fonften n^olt er \>xi lieber \)il taufenb flafter im a6grunb ber leiten ^ein ,, ban allste \)or feinem fönig (alfo nennet er baß l^oi!^» roürbig facrament) fold^e ^ein leiben. Unb ate man im exorcismo ettid)e uamen ©otte« gctcßen unb unber anbern Jehovah, l^at er geaiitiüurt, ertDiffe n)ott/n)ai8 für ein l;ol)er nam fe^e; ferner« ^at €v \\^ njiberumb gegen bem \>ott gettjanbt unb gef^jrod^en: ir gottlosen, ber SWarggraf l&at euci^ müeßen jt^ingen, baö ir fev}e)ib catl^olifd^ n^orben, man iprebige unb leiere eu(3^ tüa^ man n^olle, fo glauben ir ni^t; n)an man baf3 facra- ment u6er bie gaffen tregt, fo ftel)n fie tote bie [todf unb blSdjcn, jiel^en bie pet nid^t ab, tl^un lein reijerenfe, «nb l)at begert, man folle in bcm t?olI ^^rebigen laßen , aber ift im ab= gcfd)lagen tDorben unb \)ermelbet, baß fie l^aben aJio^fen, bie ^jro* ifi)ün\ imb evangelia , barijon fte lernen follen , unb nid^t \)on ime.

9luf montag« ben 16, 5Decembri«, alß pe tDiberumb furge- noinnien itjorben mit bem exorcismo unb nun bie jeit l^erbe^ lominm, baß ber ©reif folte bie l^erberg räumen, l^at er ial^mer- Iid)Crt anfallen ju clagen unb ftattig« gef d^n)en: SBel^e, n^el^e, tDa« folIc ii) bem Lucifer bringen, gib mir boci^ baß alte nj^b, bu ^dft e^ luott, tDen ic!^ beger, unb alß er fold^e« lang getriben, ift er letfttic^ mit gen)onli(!^en jelt^en eine« fd^aum«, fo er l^inber^^ laßen, ausgefällten jn^ifd^en aitf unb jtDÖlf umb mittag. 5Rad^malß iimb I)al6 i\ct\) u\)x ^at (5ain mit großem rumor gefd^r^en: al^, oX), unb ift a(fo mit einem gleid^formigem fd^aum, n)ie fein gefell ber ©reif, außgefal^ren.

5tiif jinftag ift man ftitt geftanben unb geraftet

Stuf mitmod^en in ber fronfaften, ben 18. SDecembri«, l^at man bie übrigen, Stultum unb Hagnus genant, tjorgcnömmen, unb alfi fie x>\l ^jlobren« unb unnu^ gefd^nje^ getrlben unb gar oft toetmetbet, er voerbe \)or aine« monat« frift nid^t t»eid^en, ^at man atmußen angefangen ju-famlcn unb betten, auf n^eld^e« er ^geantn.ntvt, er n)o(te lieber feur f reffen bann baß almußen anfeilen.

i|malß fagte Hagnus, er \oolk bie iperfon bal^in t)erm6gen

h

Digitized by

Google

189

ba§ pc fld^ muc| fcTbft tvfjOitm, unb ju bcm Patre fogt er: bu fcnncji utt| no^ nid&t rcd^t, feinb lein mutwißigcrc tcufcl in bcr l&eüctt; ban id^ unb mein gefett ber Stultus. Unb al§ fie an- gefangen, i)tl ju btaö^)l^emiren, ^at ber ^ater angefangen, ime gute, ftarfe maultafd^en gu geben unb ba§ felblg gar oft. SÄnf njel^e« er angefangen, ^ar Ja^merUc!^ gu fd^rc^en: al^ »el^e, o n)e]^e. Unb nac^bem man baö almufeen gefamett unb ime' auf ben Io^)f gel^alten, l^at er gefci^rijen: o n^e^e, tt)e^e, o ber atmufeen, 0 tpe^e, n^el^e, o bu gottloser, o f^e brennent unö. 3ft ^*^ i^ t)ermerlen, ba§ gu bi|em almufen act lommen ift ber ^jrebtcant \)on 3JlaIfd^, melier fid) gar erfc!^rorfen ergeigt unb mit anbern leuten nibcr. gefallen auf bie Inie unb gebetten, auc!^ brei bafeen ober mcl^r almu^en gegeben.

SOBie nun ba| almußen i)errit^t njorben, l^aben fie angefangen ju fcfera^en jemerlid^: o toe^e, toel^e, baö ^ette id) nid^t t)ermeint, 0 toel^, toaö tjermag nid^t faften, betten, almufen unb n^ad^en, unb alfe ba« >)oll ie lenger je mel^r almufen guttKirf, l^aben fie gefd[)re^en: o n^el^, toe'^, l^oret auf, almugen gu geben, o toel^ un|, 0 njcl^, toe^, o toit njerben njir fo.unangenem fein, njen tvir fommen njerben, o toe^, nje^, bafe toir bife l^aufe t)erla§en müe^en.

Unb al§ ber Stultus lang fid^ l^od^Iid^ bellaget, ift er Ictftlid^ umb leiben gtoei ul^r gleid^formig feinen anbem gefeüen aug- gefal^ren.

SJolgenb« l^at^ man njiberumb auf ein neue« bie ^^erfonen bc= fd^njorcn, gu erfal^ren, ob nod^ mel^r bofee geiftcr \)orl^anben fe^en, bamit fie fid^ melbten, auf njel^eö Hagnus l^erfürlommen unb geantl(Oortt, er fe^e nod^ attein i)or]^anben unb baffetbig mit feinem gebrud^lid^en aib beftettigt, unb dVß man in befragt, nja bann Drurus mx, geiget er an, baS berf eibig ba« menfd^ leiblid^ nie- mals befeffen ^ab, fonber attein eufferlid^ ge^)lagt unb loone in ben lüften; al^ man in urgiert, ba« er aud^ »eid^en fotte, l^at er aud^ Haglid^ gefd^re^en, er ijerlag bifee ^erberg uit gern unb \>ermelt, man möge tool ad^t auf ba« menfd^ geben, ban man fefee tr l^eftig gu, aud§ m5g man fid^ i)or bem Druro tool t^er- ^üeten, er tt)evbe bie ^^erfonen nid[)t unangef ödsten laffen, unb ift alfo mit großem flagen: o tot^, n^e^, o l&erberg, o l^aufe ic gleic^fSrmig ben bre^en anbern, mit bem geid^eu aine* fd^aumö auggefal^ren, balb umb gme^ ui)x m^ mittag.

3)em almed^tigen ®ott, n)eld)e« barml}evglgfe^t atte feine anbere

Digitized by

Google

190

tocrl übertrifft, fe^c für folcä^c unb alle anbete guttl^aten lo6, el^r unb ^>rei6 ju ettjigeu jetten Slmen. S)er wolle aud^ niiä^t aücin bi|e iperfonen, fonber aiid^ alle menfd^en, njelc^e er mit feinem tl^euren ro^enfarben bfut erlöget l^at, i)or fold)en unb anbern im- fal^l gnebifllid^ be^üeten itnb betoai^ren. Slmen.

n.

SDa« ©(S^ieiben, n)el(ä§e« ^Jiarlgraf ^^ili^)^) in biefer ^nge- tegenl^eit an bie ^lefuiten unb ben SSifc^of ju @^)eier rid^tete lautet folöenbermagcn:

Sin bie §erren S^f^^iten ju ©"ijeter. ^l^iliipl zc.

Unfern anebigen gruS jutjor, tDÜrbige, l}0(j^geterte; liebe, be* funbere. ©emiyid^ Dor tvenig tagen eine'i)on bem böfen gaift be* fefene tt)eib3^erfon all^ie angelangt, toeld^e gang l^eftig i)6n ime an- gefochten tonvt, unb bertuegen bie gaiftlid^en all^ie ir l^ölf gu er* njeifen up l^oc^ft angerufen unb ge^peten, alfo l^abcn toir ben er* jamen unfern lieben befunbern SBeatum Jpolälin erfud&t, . bie be- f(ä§affenl^eit ermelter armen »eiböJpcrfon tuä^ mfinbli(j^ ju berid^ten unb baneben aud^ gncbig begert, ime committirt unb bei)olett, fid^ bei euc!^ unferttt)egen, tt)a« n)ir un« in ein ober ben anbern toeg mit ir \)cr]^alten foöen, gu erJunbigen unb euer f^atliij^ gutad^ten uns guguf einreiben. Unb ift baruff unfer gnebigei^*begern, ir wollet ime ^eato in feinem für- unb anbringen gleid^ un« felbft glauben geben unb eud^ baruff gegen ime, wa« mit \)ielernanter iperfon fürgunemen, unb wie, aud^ Wo ir gu \)erl^elfen fein mod^t, ercleren, ba« felbige« unö ber ge^)ür gu berid^ten l^abe.

58[n bem erweifet ir ein gott gefeüig werf unb un« aagenemb« gefallen, Sßeld^eS wir mit gnaben, bamit wir eud& ol^ne ba6 ge- neigt, erfenncn wolleu, Datum 33aben ben 19. ©eiptembri« anno 85.

Mutatis mutandis an Suffraganeum gu @!peir.

J)ie aSevipflegung ber ?lnna Äod^ \)erurfad^te einige Soften. S)er 3Marfgraf orbnete an , in weld^er SBeife biefelben beftrltten werben fotten. 3w biefem ^wedfe erlieg er folgenbeS @cl)reiben:

Digitized by

Google

..^^

n

191

$§ili|)Ö IC.

Siebe getxetocn, Unfer befctd^ ift, baö ir bic gcl^tung unb un- coften, was uf bie arme tüci6§^)crfon , fo Jjom b5§cn ödft bcjeffcu geilte Jen, 616 ir geholfen tDorben, laut ingefc^lo^ner \)criaid^nu« ^cnuenbet unb gangen, t>on unserer gaifttici^en ijemaltcrci bcn Ijalhm uub Don gemeinem altnußcn bcn anbern l)albcn t^all aug- rid^tet tmb feegaltct, aud) un§ alfo iebcn tljaii infonbcrl^cit i)er' teci^net. aSerta^eu ^ix im« unb fetnb cud^ gu gnabcn geneigt. Datum a3abeu ben 18, Octobti« k. 85.

3ln- gaifttit^en ijemalter unb almu§en^)fiegere gu SSaben.

Slbred^nung

tt)a§ in bem armenl^au^ uncoften, at« $el)rung unb n^artcrlol^n ; uff^ gangen "oon njegcn ber armen fransen , f 0 mit ben böfen geMagt gewesen i)on bem 17. ©e^ptembri« bl« auf ben 17. Octobri« anno ac. 85.

5 ff. 5 ß 8 ^ ift in gel^rnng uffgangen mit bcnjenigen , fo uff bie fratD tag unb m^t gewvirtet, al^ nemblid^ §anß ©ci^eme^r, würt im armenl^u§; §anö Sangen, fc^neiber, ©artle 9Reigu« i)ou bem 17. @e^)tembriS bl§ ben 17. Octobriö anno ic. 85.

9 l)t für 6 Ä liec^ter, fo bie geit lang brau(^t tt)orben.

4 gib. 7 ß ^ ift in bi|en t)icr n)oc!^en uff bic frati) unb ir n?erterin gel^rung uffgangen.

12 ß ^ für 1 ftaffter l&olfe, fo in bieder geit brauc!^t n)orben.

2 fl. 4 ß ^ n)arterlo]&n bem wirt im ^au^ 14 tag unb nad^t, §an| Sangen 14 tag unb m^t unb SSartle aKcigu«'*4 tag unb nad^t.

1 gib. 2 ß -^ (Srifiman ©d^itfen n)itn)c a^t tag lang t)on bem elften bi« ben 18. Octobri« anno ac. 85, n^arterlol^n.

6umma 14 fl. 11 ß i s, aWcl^r au6 ber a^)ot^efen 2 fl. 5 ß 2 ^

©umma 17 fl. 2 ß 2i ;)i

S)ie 2l^)0t]&eIerre(J^nung f^jccificirt ftd^ folgcnberma^cn : Stem für Slnna, bie erlebiget frautD im armen l^au§ foff, tt?ie ^olgt:

Digitized by

Google

192

Anno 1585.

3tem 1 fl. 8 f. 1 5t für ein brcfcnc^, i[t 2 mal ^tma^t tt)orbcn

3tcm 6 Si . . . i f). gn)ef(3^9en

Stern 8 5t . . 1 lot traft teffelin

Stern 9 f. ... für ein brenfUn

Stern 8 '5^ ... 1 tot manu« ©l^riftl

Stern 8 5t . . . 2 (ot juder canbett

Stern 12 f. . . 4 tot manu« ßl^rifti

Stern 8 t ... für rofen n^afeer

Stern ... 2 (ot i)ioI. fijru^

Stem 2 ß 8 ^ f^r rofen toa^er

Stern 4 f. . . . 1 lot raud^ ferjlen

Stem 1 ß 4 5t. für 2 lot manu« ß^rifti

Stem 1 ß 8 5t. um rofen toa^er

Stem 4 5t . . . manu« ßl^rtfti

Stem 2 5t . . . rofen n^afecr.

©umma 2 fl. 5 ß 2 st.

e. SB.

§an6 ile^fferlin«, a))ot^etfer« felißen be« alten, \)erlafene tt)itttt)e.

IV.

S)ie Äunbc blefe« ben ^^ttfl^w^^ff^^ ^5^ft toi^tig f(3^einenbcn i^organfje« brang auci^ in benad)barte S&nber. Sei ben %'cten firibet fld^ ein ®d^rciben, in bem fid^ ber befanntlid^ ftreng cal^ inuiftifc^e ^aljßraf So^^un ©afimir bei bem SJiarfgrafen ©ruft giiebrici^ t)on Saben-Surlad^, ber ebenfaü« bem rcformirten SSe- leitutni^ angel^örte/ über bie Slngelegenl^eit ber Slnna ^o^ er^ funblgt SDaffelbe lautet:

Unfer freuntlid^ bienft, aud^ nja« toir lieb« unb fluet« tjer^ mögen alle geit gu\)or, l^ot^geborner fürft, frcunblid^er lieber tjctter unb fol&n. tourb üon mel^r orten ein jettel jeittunö«tt>ei« l&er- umgcfd^idt, ba« ein S^f^^er, tl^um^^rebiger jpc ©^>eier, jueSabcn in ber !pfarrlirci^en t)on einer tpei6«!perfon; Vt)el(3^e eine« ^^reblcanten boc^ter uft ©ad^fen getoe^eU; fieben teufel u«getrieben unb toa« bie teufel für affenf^>iel barbei t)erri(^tet l^aben fotten, tuie 6. 8. u^ bem beif d^lu§ , fo un« je^o t)on Sanbgraf ©eorgen gue ^eßen einfornmen, mit mel^rerm gu beftnben.

Digitized by

Google

193

SlÖicn)ol nun nlt fcl^am, ia^ ein tcufcl bcm anbcm voti^tn tl^ut, bamlt bic Blinbl^eit unb abgötterei bcfto mel&r juc conpr* mircn, icbod^ tocüen 6. fi. bicfcm ort naiver gcfS^cn unb fonber jnjcifcl ben rcc^^tcn grunb toi|cn »erben , ob unb xoa^ berS^Juiter toor affenl^enbel anflefauften unb getrieben, bitten tt)ir freunbliiä^, nn« bat)on berid^t jujufenben. ©eint xoix l^iutoieber gegen 6. 8. freuntliiä^ gu >)erbienen crbiettg. Datum §eibelberg ben 6. ©ecent^s. Briö anno 85.

Sol^ann« ©aftmir >)on gotte« gnaben ^fa{tfltat)e bet) SR^etn, tormunb unb ber ci^urfürftUd^cn 5Pfalfe Slbminiftrator, §erfeog in »aiern. (gej,) 3. ßajimir, ^ßfal^graf,

eine Slnttoort be« SWarfgrafen emft JJriebric^ befinbet flc^ nit^t bei unfern 3lcten. $)ic beut ^aljgrafen S^^onn (Safimir oon bem Sanbgrafen ©eorg \)on Reffen ntitget^eilte Slufgeic^nung über bic aSabener Seufekudtreibung , bie einige in obigem ©erid^t nid^t enti^altene 9Jiomente erjä^lt, nt5ge l^icr ium ©lä^lufe nod^ i^ren Pafe ftnben:

yiem gcittungcn, fo wie l^ierunbcr be^ unfe l^aben gef(3^c]^en ben testen ©eipteuibri« anno 85.

Gi5 l^at ein ^efuitcr, tl^um^vebiger ju ©^)eier, jue SSaben in ber ^)farrfirc3^en t?on einer fratoen, weld^e ift eineö !praebicanteu bo(ä^ter au^ ©ad^fen gen)efen; fiben teufel \)or ottermenniglicj^e:; au|getriben, aud^ ein fold^ gefd^rei) \>m ben. teuf ctn in ber fird^eu ßett)efen, ba| einem jeben bie l^aar gel&n bevg uff gangen, unb ber oberft teufel l^at offentUd^ befent in ber ürd^en feinen nal^me at« 6ain unb gefagt, ba| er au§ ben teuf ein einer fe^, bie (Saln ein- geben l^aben, ba| er feinen bruber 2lbel gue tobt gef dalagen unb biefer urfad^ l&alben jue einem teufel i)erflud^t »orben. b^t aud§ ber bofe feinb uff allerlei f^jrad^, fo man mit ime gercbt, toieberumb antwort geben, nemblid^ teutfd§, lateinifd^, gried&ifdb/ ]^ebreifd&, frangöfifd^, itaiienifd^, aber njie bie anbere fed^iS teufel i^ren nat)men gehabt, ift mir wiberumb aufegefatten, njilft cudb aber aßen gue toiffen tl^un. Unb unber ben felbigen fed^fen ift einer i)om abel getoc^en, ber l^at ben Sefuiter ernftlid^ gebetten, fott ime am n^enigften ort be^ ber fratt)en lafeen ^jleiben, ben er fie ni^e* gefd^lagen not^ ge^einiget i^abe, unb er »eüe il^r aud^ nid^tö t^un, audb geantwortet, er ^offe nod^ am iungften tag bet) bem l^errn gnabe gu befommen. ©0 l^at aud^ ber bo6e feinb, ber oberft unber ben anbern, ben Ijervn ©imonem, ipfarl^errn bafelbft

Seitfd^. xxvni. 13

Digitized by VjOQÖIC

194

juc SBabctt, ba ^ nemWidfe ba§ >)ott jitm gcBctt crmanet unb blc a[mu§en t>on bcn leutcn in einem berfen in ber lird&en cm^pfanften Kjib lieber in ben ä)ox Ifeat ^elften sötten, wffbenboben geworfen^ mit einem fold^en jamerlic^en it\^xt\), alg votwn ein otbfc btuHet; aber nff ®ott toitt i^erl^offen, foüe ime nid^W fd^aben. 9Ran l^at auc3^ bem bogen feinb ein flen)ei^te lerfe »or bag manl ge* galten ^ er fottte bie abblogen, aber er l^at gefaßt, er lonne nit^t, fonber man folte ime ein f^anbel ober fi(3^t t>or bie äugen galten, fo n)olt er fle abMagen, welche« ban ber Sefuiter gtel(j^ getl)an, ^at ber teufel geantwort, meil ber ^)faff bie ferfe in ber l;anbi^ab, fenbe er« aud^ nid^t, fonber n man folte pe einem ttjelt» liefen geben, n^eld^e« alfo balb gefc!^el^en; ba l^at er fie abgeblasen. T^a^ fonft bie böge feinb alle gereb l)aben, bag i^at ber Sefuiter laben i)erjeic!^nen unb uff f (abreiben, wirt aud^ fold^eiJ alle« in tmd auggel^en. t). SBeed^.

»ttUntfitm^tti^t aRideeffett.

9Äalerred^nung 1585. ©em burd^leud^tigen ^od&gebomen gürften t)nb §errn, 3<^cob* SJJarggraue ju SSaben »nnb ^ad^burg eta, ^ab i^ 3*^^^^^ ^^ Sitte etliche ©ontcrfet gemal)lt, tote folgt:

erftlid^ 3Karggraff S^cob« gemal^l * ganfe conterfet für 20 t^aller, ieber ju neinjel^en ba^en.

S)urc^ beDelc^ t)on bem l^errn Statthalter ©einer g. ®. äßap- ^tii gemal)lt mit l^olfetDerdEI^ t>tib aüe«, wa« bar ju gel^ört, gtog, äu grandfentl^al für bie l^erberg gum fietoen/ad^t tl&aller.

3item nod^ meiner gnebigften gurftin t)nb gran)en ßonterfet in flolt gemault für gtoe^ Äronnen.

3tem nod^ 6 Heine SCeffetten ^fjx g. ®. (Sonterfet, iebeö für imi Ätonnen.

©umma tl^ut ju famen ad^t bnb fünff^ig gulben t)nb i^welff ba^en. ^ilctum ben 24 aJiartii Slnno k. 85.

Soi^an be SBitte ©ontraffeter gu grandfentl^al. ' aRorlgtaf 3af ob m. von Saben, ber bei ber Sanbe^t^eilunö «on 1584 bett ^od^^ergifd^en X^eil erl^ielt.

^ ®lifabet^, Xod^ter be§ trafen {((orentiud I. von ^attanb, €(raf 9on iEulmburg. ^ie IBermäJ^lung l^atte am 6. ^t. 1584 ftattgefunben.

©melin.

Digitized by

Google

195

Statuta Academlae j^rseutinensis.^

CittUititti).

3)ic urfprüttflüd&cn Statute bcr ©trapiitfler 5ltabcmie, burd^ einen greibrief Äaijcr SJlapimUian« IL, datum ?[ußö^)urg ben 20. 3Kai 1566, gefltunbet, bic bcv SReltor ^ol^anne« ©türm anno 1568 aufarbeitete, njaren >)on bem berul^mtcn ©trafeburgcr 3lr^it)aren Safob SEÖencfer, einem unermäbüd^cu ©ammter, bcr ben ©runb jur einftißen CoUectio Wenckeriana, einer 400 Ouartanten umfaffenben UrJunben- unb gtugfd^riftenfammtung au« bem fed^gcl^ntcn unb fiebjel)nten 3^l^rl^unbert, legte, ab- flcf(j^riebeu tporben, unter bem Sitel: Consilium Johannis Sturmii Bectoris in constituenda Academia Argentinensi. * SBender l^atte biefe Slbfd^rift genau mä) bem, im ©trafeburger ©tabtarc^it) 6efinbttc!^en Originale genommen. S)iefe SSBencfcrfc^e ©d^rift ging tt>a]^rfd^eialid^ mit ber Drlginalurlunbe, in ber befannten Äata- flro!p^e i)om 24. Sluguft 1870, mit ber ©tra^burger ©tabtbibliot^ef in Rammen auf.

?K« f))ater im Saläre 1621, Äaifer gerblnanb IL bie ©ttag:= burger 5Wabemie gu einer Unteerfitat erl^ob, n)urben bie alten ©tatute ©turmö, bie fc^on burd^ ben ©inftuß t)on Dr. SRarbadb unb Dr. Sßawu^, ben ^rafltentcn beö ©traßburgcr ^rd^en- Ion>)ent« mobiftjirt toorben njaren, umgearbeitet unb jnjar im ©innc ber ftrengen lutl^erifd^en 9ii(ä^tung; n)ie baö g. 83. auö ber SSerf pid^tung ber ißrofefforen auf bie Augustana unb bie f^mfeo-

^ Unter ben ilaroUndem unb baS ganje äRitteloIter ^inburd^ gebraud^te man bad äßort Argentina, toeld^eS S9eatud 9f^enanu§ mit Sted^t al§ eine Satinifirung beö oltfelttfd^n SRamenS «on ©tra|;l&urö, Argentorat anfielet. Su Slnfang beä fed^jel^nten 3al^rl^unbert0 IJoben bie elfäfflfd^en §umaniften, mttttMi^ ^l^omad ^o(f jun. unb ber geleierte ^ud^brudCer SRattl^iag Sd^urer, welche IBeibe äRitglieber ber Stra^burger Uterartfc^en (^efeUfd^ift (sodalitas literaria) waren, an bie @radmu3 (1514) ben Brannten Srief voU femrlgen SobeS gericltet IJat, ben ^Warnen Argentoratum in i^ren Schriften wieber |u ©l^ren gebracht. a)od^ blieb, ber lieblichen 2luSfprac^e wegen, ber 9(ugbrud Argentina gleic^faSS im (S^ebraud^.

» a^ergleic^e ^im. SBillJ. S'iö^ric^ : (Sefd^ic^te ber S^lefonnation im ©Ifaf; unb befonberg in ©tra^burg. ©tragb. 1832. Tom. in p. 133. Siö^rid^g Sßer! ift um fo werü^ooUer», als eS auf bem ©tubium von alten Urlunben unt> Duellen beruht, bie |id^ auf ber einstigen Stra^burger ©tabtbibliot^e! befanben, mithin alfo IJeute gerftört unb für bie aöiffen[d^aft unwieberbringUd^ oerloren finb.

lo*

Digitized by VjOQ^iC

196

lifci^en ©ü(3^cr bcr lutl^crifd^cn ^x6)e, l^ctDorgcfet. 2lu(3^ in bcr %oxra tDurbcn flc i)eraubctt; ftatt ber latcinifd^cn n)urbcn pc in bie bcutft^e ©))tad^e übertragen, epftirten bloß icwcitig jwci e):em!plare be« Libri Statutorum, bat>on eine« in ben §anben be« ^anjlcr« ber Umt)erfit&t , ba« anbere in benicnlgen bc« bcr^ geitigen 9tc!tor« (Cf. Tit. VI § 7) ftd^ bcfaub. SJn bem 3lrc^it) beö Stl^omaöftiftö in ©trafeburg (bem el^emaUgen Uni\)erfit&t6ard^i>)) beftnbcn ftd^ no^ mcl^rere ©jcent^jlare biefcr Statuten, bic aber >)crf(j^iebene ^al^rjal^ten tragen, benn t)on ^t\i gu 3^^ tourben bie alten UniDerfitatöorbnungen n^ieber burd^gefel^en unb ret)ibirt. SDie Statuten ber alten ©trat.burger Unit)erfit&t jinb unjer« SEÖiffen« noä) nie im ©rud erfci^ienen. §err ^rofeffor Dr. Slubotf SReufe gab ba^on, in [ranjojifcS^er ©^)rac!^e, eine Slnal^fe in ber Revue d'Alsaiee (1873) ^craui^, unter bem Sitel: Les Statuts de rAncienne üniversitö de Strasbourg. @r l^atte ba«fel6e 3Jlaiiufcri^)t in §dnben, ba« auc!^ un6 bei biefer Slrbeit jur aSerfügung ftanb. S5a«felbe gel^örte urf!prünglid^ bem i)eren)igten i)erbienftt>oaen elfafftfd^en gorfcöer, Pfarrer Stimot^«^ Söil^elm SRö^ricä^ in Stra^urg an. ytaä) beffen Sobe (1860) erftanb §err ^o\tff^ ßiblin, ©ireftor ber Kevue d'Msace in ©olmar, burd^ beffen J?reunblic!^feit tpir Slbfd^rift ba^on nel^men lonnten. 35ie (Statute ber ©trapurger Unttjerftt&t finb in 39 ?lbf^nitte (Tituli) einget^eilt. ®er lefete ba\)on: Leges de Disciplina et officiorum Studiosorum ilberfd^rleben, toieHeid^t ein fpdtörer ^n- fafe, ift lateinifc!^, tt)d]^renb bie übrigen Tituli in ber beutjd^en, etn)a8 unbeholfenen ®»)ra(j&e be« fiebjel^nten S^^l^rl^unbert« ge^^ f(^rieben finb. 211« Slnl^ang fügen toix nod^ gtt)ei 3lu«jüge \)on 9tatb«bef(ä^lüffen Don 1568 unb au« bem 5lnfange be« flebgel^nten Sai^rl^unbert« bei, fowie einen Extract bic Leges Bibliothecae betreffenb au« bem Saf)xc 1616. ©iefelbcn ftel&en aud§ in unferm 9Jianufcript. Unferer SSermutbung nad^, finb betfolgenbe Statute, bercn 3^l&rga]^l fel^lt, im Saläre 1634, mitten unter ben ©türmen be« breifeigjid^rigen Kriege«, l)erau«gcgeben tDorben.^ $err ^rofeffor

< S(m Sd^luffe beS Extracts bie Leges Bibliothecae betreffent fielet ein Post-Scriptum in unferm 3Ranufcript, baS folgenbe SBorte enthält: Amio 1619 ift bie Sibliot^ec eröpet unbt Dr. ^nteniug jum SBiBUotl^ecario georbnet toorben, weld^er biefelbige fd^Ied^t verwaltet: berowegen Dr. Sodann ®eorg ^orfd^, fein fucceffor anno 1634 einen oorfd^lag getl^an, na^ h^ ben legiBug möd^te ju änbem unb ju t)er6effern fein. 3)a biefe Slngal&e baS ©c^lufnöort unferä SWanufctipteä l&ilbet, fo lann baSfel&e n)o§l nid^t mel fpäter als in he^ fagtem ^ai^re 1634 gefd^rieben werben fepn.

Digitized by

Google

mc

«J

197

SRuboIf 9leu6 trimmt eine ett^a« f^>&terc 3cit (3)Wttc be« ficBiel^ntcn Satjrl^uttbcrt«) an. SCßle bcm au(j^ fe^, bietet baö Sefen biefer alten Unteerfttatöflcfefee unb Orbnuttflcn l^cute SKand^e« ^^tereffantc bar, unb Qttoh^xt einen einblid in bie alten Unit)erfitdt«juft&nbc ©trafen buvfl« , ber genji^ in mancher Segiel^unfl l^öd^ft Icl^rreid^ i[t. S5Ba« nun ben litel unfercr 3ltbelt betrifft, fo f5nnte berfetbe bei ober* Pci^lid^em Sefen irrtl^ümlic^ gebeutet toerben. Statuta Academiae Argentinensis lautet bie Ueberfci^rift unfere« ?Dlanufcri!pt«, Untfr Slfabemie l^aben mir aber ni(]^t ba« burd^ Äaifer 3Jia):imilian IL 1566 geftiftete Snftitut, nwl^l aber bie alte ©trafeburger Uniöer- fltdt gu t)erfte]^en. S)enn (ommen in bem ©Irafeburgcr Unii)er' pt&t«ftatutcnbu(3^ SSeroAnungen »or, In toeld^en namenHlt^ alle \)ier J^IuttWen unb »ier ©elane aufflej&p flnb, tt)a« nid^t ber gatt »Sre, n^enn >)on einer bloßen aifabemie in a^ööl^nlid^cm ©inne, »eld^e bie i)ler gafult&ten ni(j^t t)0ÖftSnbi8 befa|; bie Jftebe to&re. kuä) wirb in einem unb bemfelben Äa^)itel, g. ©. in Titulo VI § 5 unb § 6, balb ber 2lu«brudf Slfabemie, batb ber Slame Uni^erjitSt ol^nc Unterfd&ieb gebraud^t,

SDie ©efcä^ic^te ber Unitoerptat ©tra|burg ifl nod^ nid^t gc« fd^rieben, tibtoo^l ein reid^ed, im@ongen nod^n)enig ausgebeutete« üßaterial im alten Uniberftt&töard^it) im ©anft Sl&omaSpifte fld^ borfinbet ©ngelne« ift barau« fd^on bcnufet unb l^eraudgegeben töorbeU; g, JB. bon 5profeffor Dr. ^arl ©d^mibt in feinem Sud^e: Jean Sturm etc. gerncr t)on Dr. 3luguft ©d^rirfer in feiner geftfc^rift: ^ur ©efc^id^te ber Unii)erfitat ©trafeburg, ©traßb. 1872, enblid^ i)on Dr. SÄlbred^t, Äeltor be« ^)roteftau* tif^en ®^mnafium8 öou ©tragburg in feinen beiben ©d^ul« Programmen (1873 unb 1874): SBeitr&ge gur ©tra^burger ©d^ulgefd^id^te.

einen »eitern S3aupeitt gu blefer ©efd^id^te möd^te ber §ers» auSgeber biefer ©d&rift burd^ bie SSeröffentlic^ung ber alten ©träfe* burger Unit)erfitat«orbttungen liefern.

ernoWl^eim, ben 12. gebruar 1875.

3. «at^geber.

Digitized by

Google

198

Statuta Academiae Argentinensis.

Tit. L

Sßütt bcm Corpore Universitatis unb bcncn §crrcn Scholarchis.

L Unb (Sx^tlx^, fo fc^ett; orbncn unb n)5ttcn n)ir ba§ l^in» filljro baö ö^"^^ Corpus unjcrcr Untecrflt&t fein unb genanbt tocrbm fette: atte publici professores, i)on bem Oterften biö ju bem unberften, unb leinet berfelbiöen, w^ingegen aber bie prae- „ceptores classic! (NB. praeceptores t)om Consilio Universitatis aiifisgefd^loffen) fo n^ol Obere al« unbere, aU in«flefambt gu bem ^nuunttl^r aböefonbertcn Corpore Gymnasii gcl^örig, batjon „€):clubirt unb auBgcfd^toffen, im übrigen aber benen Superioribus „iI)Te l^ergebra(ä^te praerogativa unb autl^oritSt ni(3^t benommen, „foubern ijorbel^altcn fein fottc."

II. ^um 2. ift unfer toitt unb mcinung, bafi W^^^f ^^ bis an'öero, be^ ber ^ai^l bet bre^en georbneten leerten S(3^oIatci^en ober Curatoribus sive conservatoribus Universitatis tjerMeibeU; tmbt biefetbige bie 3^^^ t^reö leben« t?emalten unbt >)crfel)en, iiiiH m unter il^nen (Siner ober mel^r mit tobt abgelten toftrbe | ttjclc^e« ber Slttmad^tige lange ^üt batterlic^ berl^fttten unbt m^ feinem Witten fccliglic!^ füren tt>ottc | attttjegen al^n beffen ober beren abgangenen ftabt, ein anberer i)on un« SKeifter unb SÄatl^ unbt unfern frunben ben XXI t)crorbnet n)erben unbt alfo atttt)cgeii einer oon ben Sllten ©tdbtmciftern;* einer i)on ben Sitten 9lmmeiftcm unb einer i^on bem ftel^enben Sftegiment Scholarchae ober Curatores Universitatis unb \)on benfelben 3: icbergeit ber bom Slbel, ber Unitierflt&t Cancellarius fein unbt bleiben, unb im Slamen ber Äai)f- 3Raj[. i)on unfertmegen, ben promotoribus singularum facultatum potestatem conferendi gradus et honores Academi- cos ju ertl^eilen 3Ra^t l^abc.

* SladJ ber Stta^butger Sonftitution t)om Saläre 1482, bie blä pt frans jöfitt^cn Sleoolution, 1790, fortlefkanb, war an ber ©pi^c -beä ftdbttfdjen S'lesimentä ein SCwmeifter, einer »om §anbn)erf, beffen &malt ein SoJ^r baiierte, femer oier ©tättmeifter, für jioei Solare ernannt. 3^ber ©tättmeifter tegtette bret Sflonate Im Qo^re unb führte ba§ gro^e ©tabifiegel. 5öie ©tätts ttietfter maren oon 9ß)eL

Digitized by

Google

199

Tit. n.

aSon bem Gonsilio Universitatis ober )>on Conventu

Academico.

Damit iinfetc Uutecrfltat, unbt ba« \)on bctofetbcn be\)enbircnbc ©^mnaflum* fn bcfto bcffcrcr Orbnunß 6c[t&nbigUd& crl^alten, unbt alle fa^t unb manfjcl fo icbcrgcit förfallcu, t)crteffcrt, tt)a« bereit ju abganfl, uac!^t]^eil \)nbt fc!^abett bietten mafl abgeftettet, unb ba^ gegen W)a« ju auffgang, ?lu^ unb gutem bcr ©(acuten gelangt al^ngeri^t unb befürbert tuerben mag.

®o fefeeU; orbnen unb n)otten »iti ba§ ein Consilium üni-

.versitatis ober Conventus Academicus , ffirtl^er fein unb gel^atten

tt)erben foffe auff xod\t, form, vxcl^ unb geftalt »ie l^ernac^ folget.

L @tftli(ä^ follen in gemettem Gonsilio ober Conventu be- griffen fein bie georbneten Ferren ©ci^olard^en, Ferren Don un« unbt unferen freunben ben XXI (ein ft&btifd^e« Kollegium; ba« bie inneren Stngelegenl^elten »ertoaitete). | 3temU(J^ einer be« fte^enben [Regiment«, unbt einer auö bem diaü), beren ieber 2 iai^r bem ©^ul 6oni)ent be^wol^ncn unb bod^ iebe« [a^x einer abgel^n unbt ein neioer gcorbnet njerben foff | ber §err Rector, bie 4 Decani unbt alle publici professores, feiner aufigefd^eiben.

II. ^Vitn 2. fott fold^e« Consilium gtoar nid^t fein getoiffe bc^ ftimmte^citenl^aben; ieboc^ aber f o offt unb\)iel gel^alten »erben, atö bie nottl^ntft erf orbern toürt, beßnjegen ban ber §err Rector febergeit, toann berglei(3^en ernftUd^e urfäd^en unbt gefd^&fft t)or]^anben, be^ ben georbneten Jperren Scholarchis al^nmelben, unbt gu beren getegen^cit unb belieben fotd^e Consilia t)erfamlett unbt al&n ftellen fott.

5)an aber barburd^ unbenommen, bie primatos conventus, fo n)ol atter professorum in« gefambt , al« ber Decanorum in- fonberl^eit, jie nad^ bem il^ne unb respective bie Decanos, nStl^lg ober ratljfam bebunfen vo&rbt, gufammen gu beruffen unb mit il^nen bie gebül^r errid^ten ober beratl^fd^lagen.

' S)a« ^mnafium von @ira^utg nmtbe im 9iefotmation«^iialter, im Sol^e 1588, auf SCmregung bed l^od^l^ersigen @tättmeifter« Safob Sturm Don ^iuvmed, ber auc^ (^rttnb aur UmDerfttätg- resp. @tabtbtMiotl^e! von ©tragburg legte, ins Scbett gerufen. aSrfanntlid^ §atte fd^on 3afob aOßimpfes ling, baS ^aupt ber elfäfflfd^en §umantften, juSlnfang beä fec^jel^nten go^r« lunbertg, in feiner Germania ad rempublicam Argentinensem eine fold^ ^nftott SU grünben, bem äRagiftrat von ©tra^rg empfol^len.

Digitized by

Google

w

^^i

Pi

-^'

!&&"'

P

^1.

m

■Hfc

Z^-- V

llffia

SSV '■

He

P^f'

mm

B

i"^''-'

■g

^''''■"

^H

te-

^B

fe/-^'

^^B

fT^^"

200

in. 3^m 3. bie Conventus Academici fotteii jo t)ict immer m68li(3^ t)or mittag gehalten unbt bamit man bcö big an^cro \)icl- faftig t)ot!ommcubcn einfel^cn« ber ©ottcgiantcn befreiet fc^c, bem Paedagogo CoUegii bef ol^leu tDerbcn , bcnen alumnis et convicto- ribus foI(J^c nngeböl^r mit eniftlid)cm abmal^ncn unb f^cl^igcr aujf - flci^t gu i)ertt)cl^ren unb Icincö tDcg« gcfd^cl&en julaffcn: jun)cl(!^cm cube bann fold^c conventus in ber Obern ftuben ber professorum (jel^alten, imb fetbiger ottt; tpic lei(j^tli(i^ gefd^el^cn lan, bargu accomobirt tocrben foff.

IV. ^nm 4. fo balbt bie angefefete ftunbt be« 6oni)cnt« gc^ f dalagen, f ollen ber 1^. Kector, bie Decani unb bie übrige professores, ungefdumet in bie ^ieju bejlimmte ftube gelten, unb . ber l^erren Scholarchorum et Assessorum erwarten.

SBer atebann \)on ben professoribus ol^n t)or]^erge]^ttbe erlaub- ni| ober nad^malige red^tmSfeige ertf^^ulbi^ung aufeen bleiben toürbt, ber foll bem fisco Academiae 1 Ä (^funb ©tra^urger Pfennige , tttoa^ über 4 granlen) ijerfoHen unbt fol(%e« bem ^erm Rectori unöerjüglicS^ ju erlegen fci^ulbig , aber unferc l^rren ©c!^olar(3^en unb \)erorbnete Assesores beffen befraget fe^n,

V. ^nm 5. foll mit ber ©effion alfo gel^alten n>crben, 31emlic^ bie Ferren Scholarchae unb unfre SBerorbnetc, al^n einer befonbern taffei, barna(^ ber §err Rector unb bie 4 Decani m^ Orbnung ber faculteteU; al&n einen befonbern tifcä^ fi^en, unb neben il^nen ber Notarius unb ProtocoUist, fotgenbtö bie pro- fessores publici il^rer iprofeffion unbt faculteten nacä^, al« erftlicä^ bie Theologi, barna(ä§ bie Jurisconsulti , tjolgenbt« bie Medici, t)ernad^er bie philosopW , alle ber Orbnung in il^rer facultat unbt iprofeffion, tote fie ju betifelben angenommen toorben unb ben 6on\)ent befeffen l^aben.

VI. ^im 6. foQ mit ber frag alfo geiibt »erben. 9flemTid^ ber ^err 9lector aCetoegen bie umbfrag l^aben unb ordinarie \ toann ni(i&t bie fa^ einer i)on ben übrigen faculteten eigentlici^, ober bo^ am mcifteu gugel^örig njere, ba bann fetbiger Decanus bitlid^ jut)orberft gel^ört tDerben fott | grftlid^ ben Decanum facultatis Theologiae , nac^ il^me berfetbig Decanus ben Rectorem. SSoIgenbe« ber Rector, bie Ferren ©d^otard^en unb unfere abgcorbnctcn, al«^ bann bie übrige Decanos unnbt professores, n)ie fie ber Orbnung m<i) flfeen einanber nad^ befragen, ber Notarius bie Vota orbent* lid^, eigentlici^ unb fleißig »ermerfen unbt notiren, auff tt)ei| unb mag, tDie fotd^e^ in feinem officio tjermelbet ioürbt.

Digitized by

Google

201

Vn. ^m 7. i[t unfcr mlü unb meinung; ba^ jefet sumalcn allen publicis professoribus , auc^ fo offt unb Dtcl tunfftigüd^ ein Steuer i)tofe[for, wie ni(j^t weniöer aud^ ein praeceptor classicus ober anbetet bet ©tj^nlen Dor aemtet beftettet unbt al^naenommen tDÜtbt atte unb iebe Statuta, ©afeungen unb Otbnungen, fo il^ne In« ßemein, obet 3lttf<>^i*>^^ctt betteffen^ ju üi6etlef«n gufleftellet unbt nad^ l^au« gefleben; obet abet m^ fletegenl^eit in Conventu ipso tjotgelefen toetben, fie biefelbiöen fc^n)5ten unbt il^nen t>t>n bem öom 2lbe(, fo jebetgeit bet ©d^otatt^en einet fein toütbt, bet a^bt geftellt unbt \>otgef^^toci^en metben fotte.

VIII. 3um 8. bamit alle unbt jebe unfere Statuta, Otb* nuuflen unb Leges, in befto beffetet gebad^tnuö unb Obad^t ge^ litten toetben mögen, ©o ift unfet toitt unbt meinung, ba^ man betofdbcn jtoe^ Otbentlic^e Exemplaria b^^en foüe, beten ba« eine be^ unfeten Jperten Scholarchis , unbt fonbettid^ be^ bem Cancellario, ba« anbete aber be^ ben professoribus, unb benant» Ixä) be^ bem Rectore fe^: bet auci^ icbctjeit jufam^)t bem protocoUo ivx^ ben Rebellen in baö Consilium üniversitatis btingen laffen foll. foü aud^ jebegmal einem \)on unö oetotb* neten* nennen Assessori jum eingang feine« 2lffeff otot« ba« @j:em' !plat ber Scholarcharum , einem 5Ren?en professori aber, unbt respective praeceptori ober anberm beamten, ber professorum ©yem^jkr, fld^ barinn nad^ notl^burfft ju erfel^en communiclrt toetben: ©o t)it aber bie Leges de disciplina Studiosorum (cf. Tit. XXXIX) belanget, fotteu ^ene iebeömal^l be^ bet renunciatione novi Rectoris, blefe abet Sl&^^^i^ i^ ^^^^ V^^' gressionis offentlid& abgelefen toctben.

IX. ^nm 9. ©oü lein Consilium üniversitatis, obet publi- cus Conventus Academicus gehalten, aud^ in bemfelbigen nld^tö ^sro^onitt, fütgenommen, nod^ gel^anbelt »erben, ol^ne bet)fein unb gegcntoertigfeit unferer gcorbneten Ferren ©d^olard;en unb diat^^-- !perfonen, unbt fo ein 6cn\)ent con\)ocirt, aber bec jefet t)ermelten Ferren feiner jugegen feinvourbc, in folc^em foll nid§t« !pto!ponirt cber gel^anbelt, fonbern bem Soni)ent toiberumb erlaubt n)erbeii»

X. ^nm 10. foll ordinarie be« §errn Rectoris crfte umbfrag fein, ba§ er einen ieben professorem vom Oberften bi« jum unberften frage, ob et feitl^ bem ncd^ften Sou\)ent | nemblid^ feltl^ bemjentgen In n^eld^em^er befragte juletft gcn^efen 1 etwa« in feinem Officio ol^ne eilaubnu« aufe ^Jribat urfad^en \)erf&umt §abe, ober ttlc^t, ba bann ein jeber feine »erfaumnu« candide et bona fide

Digitized by

Google

202

unbt ttJofcm er t)ott bcr flctoonli^cn ftraff foTd^cr tjcifftumbnu« be^ feinem e^bt unb ^flid^ten anzeigen foll.

XL ^nm !!♦ foll in einem ieben Ordinario Conventü, nad^ bcm baöicnifle road im ned^ft »orgcl^enben Slrticut t>ermelbet, be- fd^el^cn, ber Notarius au6 feinem 6oncept \)rotocoOe ablefen, tt)a« im nec^ft i)crge]^enben Conventü gcfd^loffen ober gel^anbelt tt)orben, auc^ tt)a6 bafelbfi ^>ro^)onitt ober ol^n au«gemad^t ober unerörtert geblieben fc^.

SJefegletc^en an^ ber Rector äffe unbt Jcbe ^^erfonen biefe« Consilii Universitatis naäj obgemelter orbnung befragen, ob fie etwa« für gu bringen, ba« bcr gemeinen fc^ulen notl^Wenbig unb nüfeUd^, unb in jold^em Conventü ju tractiren fe^e, n)el<j^e« aud^ ein jeber be^ feinen gefd^toornen ^jflid^ten mit flei§ tl^un unnbt in ad^tung nemmen foH. 2Ba« bann alfo füvgebrad^t »flrbt, ba« fol burd^ ben Notarium fleißig auffgegeid^net unb ieberjeit ba« notl^^ wenbigfte jut)5rberft a^n bie l^anbt genommen unbt abfoWrt werben.

Xn. ^nm 12. wann fl^ begeben würbe ba§ in eim 6on>)ent etwa« gu ^jro^onircn, gu tractiren ober gu l^anbten fein mBdbte, ba« einen ober me^r !profefforen felber antreffen würbt , fo foff ber §err Rector baffetbige iebergeit iwo^x unbt el^e bcr 6ottt)ettt gu* fammen lom<)t atiftret unbt berid^tet wirbt,, unb er ber §err Rector l^emad&er Wann er fotd^e« im 6ont)ent fürnemmen Witt, ben ober Hefelbigen bie al&nlangct, aud^ bie icnigen bie il^mc ober il^nen öerwantl&eu, l^eifeen abtretten, ate bann bie l^anblung für unb al^ne bie l^anb nemmen, unb ben iibrigen fo im 6ont)ent fi^cn bleiben be^ il^rcn !pflid^ten tnl^ibirt unbt Derbotten fein, einanber gu eröffnen ober al^n gu geigen, n)a« ober t)on wem, |; berentl&alben fo abgebretten in Conventü fürgebrad^t unbt ge*

jfe l^anbeTt ift, wie wir bann l^icmit in gemein äffen beö ßouöents

1^ ; ^ öerwantl^en ernftlid^ woffen geratten l^ben nld^t« t)on bcmienigcn fo gei^anbelt worben, anbern bie bem ©oiwent nid^t gu gctl^n, o^ngebüi^rlid^ gu eroffnen, be^ ber fttn unb ftraff bie ein (gl^rw. Consil. Universitatis nad^ geftalt ber fad&en erlennen unbt auf^ erlegen würbt, äffe unb iebe, fo i^iewieber l^anbten unb ftraffbar ^:^: befunben würben.

XIII. ^mn 13. wa einer wer ber mibcr bie Statuta Scholae

H r : - unb bie professores ober praeceptores etwa« ^)racticiren wolte,

ober biefelben fonft ungebül&rlid^er wei« bargeben unb l^inbergcl^cn

Würbe, fo foff ein ieber bem fold^e« fürtom!pt be^ feinen ^)flic^ten,

bomit er un« unb gemeiner fc^ulen be^ geti^an, fd^ulbig unb >)cr*

■.\

Digitized by

Google

203

Buttbctt fein, baffclMg bctn Conventui Academico ffirbcriid^ für ^u brittöctt, bamit ein folc^c« bc^ guter ^dt abgcfteöet unbt für« lottttnen ttjcrbe, aud^ öc^jürlfd^e« unb biöt^c« cinfel^cit befcj^cl^cn mag.

XIV. ^um 14. fo foö einer iebcn ))erfon bc^ 6on\)cnt3 ge^» gönnet, erlaubet unb gu gelaffen fein, il^r ©ebanfen unb nteinung fre^, ol^n aöe fd^e», icbo(J^ mit guter befti^eibenl^eit unbt mög- ticj^ftcr Äür^e, ju :t>ro^)oniren, anjujeigen unbt für jubringen, unbt bem anbern feiner in feine reb fallen, no(j^ feine tt)ort unfrünblid^ ober ungütltd^ beutten, auflegen ober auftragen, wo al6er einem barüber etnjaö befd^n)erlid^e« unbt unleibenlic^eö begegnen unbt n)iberfa]&ren würbe : foö bemfelben nid^t benommen, fonbern gu ge^ laffen fein, fold&e« bem Consilio üniversitatis für gu tragen unnbt wann burd^ baffelbige nit ge^jürtid^e« einfallen unbt ab- f(ä^affung fürgenommen würbe, alöbann unbt ni(^t el&er al^n anber« ge^)ül^renbc Ortl^ gelangen gu laffen.

XV. ^um 15. Wann in bem ©on^jcnt etwa« ^)ro^)onirt, barauff nmbgefragt, bef(j^Ioffen unbt * erlaubt würbt, barinnen unfere .§erren ©(i^olard^en ober Derorbnete ^Regiment unbt SRatl^«!|>erfonett einig bebenlen Igelten (NB. SSBan etwa« bebenßi(^« tjorfalt, mit bem gefc^&fft eingul^atten), fotten fie baffelbig ai^ngeigen unb babe^ in unferem nahmen unb i)on unfertwegen bem Sont>ent bef eitlen in berjojj&en Weiter nit gu iprocebiren unb fürtl^gufal^ren , ol^n unfer 3Kr (?(Jleifter) unbt SRatl^« unbt unferer freunbe ber XXI i)Oiwiffcn, l^crnad^er aud^ gu fürbcrlid^fter gelegen|eit folcJ^c l)anb- lung x>ox un« bringen, unbt barüber unfer« ferneren befd^eibt« unb befel^l« erwartten.

XVI. ^um 16. fo offt ein Consil: üniversitatis gel^alten Würbt, foli ber ©(j^ulfcä^affner bem Notario, al« t>\l §erren t)on ben georbneten Scholarchis unb unfern Sfleßimeut« unb 9iat^«* :t>erfonen bemfelben be^woljuen foöen, al« t)it 2 % ($ßfunb Pfennig) llcffem, bat)on er ber Notarius einem Jeben gemelten ^errn fo gugegen 2 ß (Sd^iöing) geben unbt ber abwefenben überblieben 2 ß bau gebaiä^ter ©d^ulfd^affner wiber überanttoorten.

XVIL ^um 17. foö im nal^men be« Consilii üniversitatis ber Rector mad^t ^aben, wan gu geiten gelehrte ober berühmte leute all&ero fommen, mit ratl^ ber Decanorum ettlid^e au« il^rem mittel ober ben übrigen §erren professoribus gu orbnen, benfelben frcunbtlid^ gcfelfd^afft Iciften gu laffen, aud^ i^nen bargu etwa« nad^ guter bi«cretion au« ber Uniüerfltat gtlt ober t)orrat]^ gum ibeften geben.

Digitized by VjOOQ'lC

204

XVni. ^\m 18. fcfeen uub orbneu toit, toann ^infüro einer tDii nmcm in ba« Consilium üniversitatis anff ober al^nge- nommni ti)flrbt, unbt in bemfelkn beoi erficn mal)l feine Sessio- nem ünnim!pt, ba« berfelbig pro ingressu 1 IC in bcn Fiscum Üniversitatis crtcgm unbt tejal^len fott.

XIX. ^nm 19. unbt (ctften ift unfer tDttt unb meinung, tt)ä \i^ bfigeben unb jutragen toürbc, bafe einer fo unferm Conventui Academico gugetl^an ober ein burger, belin^uircn unbt bcrol^dben in iiufer al« ber Obrigfelt l&afft, gcfangnu« ober anbere ftraff tomiucn tpürbc, ba^ tt)eber ein @ont)ent, uoi^ ber §err Rector unb bie professores, xoit no^ njeniger bie praeceptores noc^ anbete ber fd&ulen t)ern>antl^e unb gugetl^ane, fie fetjen l&ol^eö ober meDttgcö ftanbt«, für biejenigen, fo alfo wie gemelbet belinquirt uub äur l^afft ober ftraff gebrad&t, n)eber in gemein noc^ infonber^ I)eit bei) ber !peen unb ftraff 5 Ä ni^t intercebiren , bitten noci& burd) anbere gu befiS^el^en al^nrid^ten ober t)erf(j^affen foßcn, tt)ie bann ün fotc^eö aöen unfern burgern ijerbotten unb in unferem ©tatutcnbui^gefefe, gcorbnet unbt tjerfe^en ift.

Tit. m.

SBon ©onberbaren 9lemtern unbt Officiis Academicis.

belieben obgebacj^ten §errn Cancellario, Scholarchis, Asses- Boribus unbt professoribus publicis, fottcn l^infü^ro 6e^ unferer Untiicrfltet fein, na(j^t)olgenbe fonberlid&e ofScia unbt 3lemter:

91cmlici&en:

Rector Magnificus. 4 Decani ber 4 gaculteten aW assessores uitb Consiliarii be« Rectoris.

Sa« Officium Syndici foö l^infül^ro nid)t albfonberltd^, fonbern uuber ben Rectorem unbt bie Decanos Facultatum tt)le au(j^ Gymnasiarcha, au«get()ei(et fein, ber geftolt, baß bie Decani üja^ äu i^ren gaculteten, ber Gymnasiarcha aber xoai ju bem GyinBasio eigentti(ä^ gel^ört, cinnemmen, ausgeben unbt bem Rectori ^^erred^nen, ber Rector aber aöe« übrige unbt 3ugtei(ä^ ber Decanorum unbt be« Gymnasiarchae reiä^nung, ate ein )ftx^ tiucn^ beilege, unb feiner l&au^jtred^nung anbringen foll:

ein Visitator Collegiorum ex numero professorum \oä6)tx

k

Digitized by VjOOQlC

205

BencBctt bcr Sil^cologic (c3 fetje bifcr ßlctd^ ein ^)rofcffor ober nid^t) unb bcm CHassica praeceptore \ol6j officium i)crfe^en fott.

ein Bibliothecarius : ©in Notarius ober ProtocoUista : 2 pedelli: Unb ein Depositor.*

Tit IV-

SBBc(d^crma§ctt oB\)crmclbtc amter unb beamtete crtoal^tet

unnb georbnet, an6) bie Professiones Bcftettct

njerbcn foUen.

I. ©0 \>H crftlic^ ben Rectorem unbt ba« SÄcctorambt belanget, ift unfer »iff unb meimmg, ba§ l^infül^ro tt)eber perpetui no(ä& annui, n)ie l^iebeijor, fonbern nac^ bem ©j:cm^)el mel^rertl^eite anbcrer Unit)crfltetcn, semestres unb l^albia^rtge Rectores fein, unbt alfo Jebe« Jal^r« jut)or gettjal^let, aud^ nad^gel^enbt« offcntlid^ unbt folenniter renunctjrt unb intjeftirt njerben f offen, bergeftalt bag fo t)iet immer mögticj^ bcr eine auff Marci ben 25 Aprilis, ber anbere aber auff Lucae ben 18 tag Octobris burcJ^ fotd^en Actum renunciationis, ben Studiosis ^)raefentirt toerbe, unnbt fein officium anbrette.

J)ie mal^l foff in pleno Consilio Univereitatis, unbt per modum Scrutinii gefij^e^en, bervieftalt baß affein unfere georbnete Ferren ©d^otard^en fam))t ben Assessoribus unbt bem abgel)enbett Rectore, in bem 6onc(at)i ober 6:ont)entftuben ftfeen bleiben, aber äffe unb febe übrige professores abtretten, unbt l)ernad^ ie einer nac^ bem anbcrn l^incin gelaffen unbt weld^er gu einem fiinftigeu ober 5Jlett)en Rectore üniversitatis feine fiimme geben gefragt unb erinnert tt^erbe.

tinnbt obtt)oI unfer meinung, bafe fo^e Vota fre^, untjev^ fangen, unbt eine« j[cben gett)iffen unb beftc \)erftdttbtnuö l^in= gefteffet fein foffen, babin ban anä) ber modus eligendi per Scrutinium al^ngefel^en, fo ujoffen toir bod^ gteic^wol^l fofd^e« mit biefer moberation unbt ma§ t)erftanben b^ibcn, ba§ tbne fonber^ bol&re, l^od^toi^tige unbt cr^eblid^e urfad^eu, njeber au« einer

^ UeBcr ben fonber^aren ritus depositionis, einem Ue0er0lei&jel beä aWlttelalterS, üeröleid^e A. W. Strobel: Histoire du Gymnase Protestant de Strasbourg. Strasb. 1838. ©trobel gibt barin ein ©ilb , baS er einem alten, in etra^utö l^erauSöefommenen SBüc^lein entnommen l^at , unb oaS ben ^itel filiert; Ritus depositionis. Argentinae, apud Petrum Aubry. 1666.

Digitized by

Google

-^..

206

Sacuttct gtDcen cinanbcr naäj ttvoh^M, nod^ einige ober mel^r gacultcten übetfii^rittcn tterben, fonbem ba« Kectoratus circula- riter in aßen t)icrcn ^acultetcn l^erutnb gelten fottc, alfo unb ber« tna^eit, ba§ ba bife« l^alb Sal^r ein Rector ex Theologica Facul- tate gcttcfctt, im t)ot9enbcn ex Juridica, im brittcn ex Medica wnbt im t)ierbten ex philosophica , unbt bann fürtl^er toiberl^ernm ex theologica Facultate, unbt alfo fortal^n ju folgern Officio benennet unbt crfofcn u^erben foHe, unbt ba« aud^ icberjcit l&erju ein folcj^cr nominitt unbt eligirt tt)crbc, toeld^er bcrmafecn quaßs ficiit unbt bcjcj^affcn fet^c, ba^ mit il^me gu nufe, e^r, tool^tfart^ imbt auffnemmunfl ber ©ij^uten, ein fol^e« ampt genußfam unbt nott)burftt8 t)erje]^cn fetje. 95otflcnt« aber foH bie ratipcatlon unbt teftattigung ju un« unbt unfern frennben ben XXI [teilen*

JI. gürö anbere bie Decanos Facultatum betreffcnb , foÖ bero^ feiten Officium aucJ^ länger nicä^t aW ein l^alb jal^r toil^ren, unbt mit bcm Rectoratu a^n unbt auSgelfeen: toie bann au^ bie pro- motiones nic^t oon ben Decanis , fonbcrn i)on ben|eniflcn ben bie Otbnung fonft, nac^ jebcr facultet orbnung betreffen tl^ut, tjer- rid^tet tt)erben follen. Unnbt mögen gwar bie Professores einer ietoen facultet juoor für \i6) f eiber gufammen fommen unb Jebe nnbcr ftd^ einen Decanum ervoal^ten, ieboi^ aber f offen fic in bcniicnigen Consilio Universitatis in toetcj^em ber newe Rector JU ertoal^len, fold^c ton il^nen f eiber befignirte Decanos, al^ngu«' melben fd^ulbig fein, bamit fie afö be« tftnfftigen Rectoris con- siliarii vel assessores confirmirt, mä) un« bcneben bem nett) er- ^Ql^tten Rectore angezeigt n^erben mögen.

in. gürö britte biettjeit bife anl^ero feberjelt 3 Visitatores Collegiorum gett)efen, einer ex Conventu Ecclesiastico , oon ben Pfarrern ober fre^^)rebigern, einer ex numero professorum Aca- demiae, unbt einer ex praeceptoribus quatuor superiorum Classium Gymnasii: ©o laffen tt)lr nochmals be^ fold^er jal^l unbt unberf(3^eibt ber ^)erfonen t)erbleiben: nit ber ferneren er? fldrung/ bog bie professores Theologiae, fo t)iel berfetben bem Ätvc^enconoent al3 ^)rebiger ju geti^an feinbt, fo t>xl blfe« officium bctfifft, unb bie ^)farrer unb fre^e ^jrcbiger unbt. ni(^t unber bie professores gered^net toerben follen: Mein ber ^dt l^alben ift biömate unfer tt)itt unb meinung ba§ fol(ä^eö officium ^infül^ro nid&t mel^r 3 ganfee, fonbern nur anberl^atben Jal^r tt)cl)ren unbt bcrettjegen äffe tjalbe jial^r einer tjon benfetben abgelten unbt an bc^ abgel^enben ftabt ein nett)er crtt)&^It tt)eiben foff. Unnbt foK

Digitized by

Google

207

tiod^mol«, to)ie jwol^r bie wal^l unbt (Slcction bifer Visitatorum Ut) bcm CoDsilio üniversitatis ober Conventu Academico ftc'^cn: jcboci^ mit bem an^anfj, tcann einer ex ordine Theologorum et Conventus Ecclesiastici gu ertoa^ten ift, bcrfclbige il^n unnbt \>on bew ei^rtoilrbiflc Äir(!^encont)ent citgirt unnbt bargegeben^ fot^e etection aber bem Consilio üniversitatis burd^ bie professores facultatis Theologiae, aber müglieber be« Äirci^encontjcnt« noti- flcirt werbe.

SBann bann ein nemer Visitator etigirt fein wirb, foH ber« felbifte ju \cMpt ben be^ben alten Visitatoribus awff« el^efte, für ben Rectoreih Magnificum, unb bie 4 Decanos erforbert, unbt i^nen bafelbft baß Officium Visitaturae bie lünfftlge befHmte ^di aber trewlid^ unb Pe^^ifl ^^^ benientgen pfli(%ten, barmit fle respective bem Älrd^en ßontjent unbt ber Slcabemi t)erbunben, ju ^ermatten anbefol^len. %n^ ]^ema(ä^ furberti(ä^ft betj ben convicto- ribus in Collegio praedicatorum unb ben Sltumni« ju ©t 9J?arr \ be^gle^en au^ U\) ben SBltl^elmlten bur^ ben Rectorem unbt Decanos, nbvi consilii Academici ^)raefentlrt unbt allerfeltö bie ©oKeglaten gum ©el^orfam, ref^ject unbt el^rerblttung angetegeneö f[el|c« ermal&net werben.

IV. ^um Dlerbten bie beftettuug ber publicarum professionum al^n fld^ felb« belangenbt, Ift unfer will unnbt melnung, bag eine lebe ^)rofefflon tl^ren fonberlld^en Ordinarium professorem l^aben, unbt nlcä^t einem jWo ^)rofeffloneö gugleld^ anbefol^len werben fotten: unbt fo offt eine !profefflon (wir würben l^cute fagen: ein ^ro^ fefforat) erlebigt würbt unbt ein newer ip^ofeffor ju befteffen (wie bann Iclne ^jrofefflon ol^nc ^o^trlngenbe urfad^e unbt cl^r- l^affte \)er]^lnberung lang ijaclrenb verbleiben foH) folcä^e« in pleno consilio üniversitatis mit befonberem angelegenem flel§ bcrotl^^ fci^laget unnbt tractlrt werben feil; ba bann ber ober blcienigen fo folc^e professionem begel^ren, ober \)on einem unbt bem anbern

* 3m 3a§rc 1525 würbe ber ©tro^enBettel burd^ eine SSerorbnung beS S^atl^S in ©tra^urö vnhoim. »lergal^c f|)äter, 1529, würbe, auä ben @in- fünften beä eingcöanfienen 3)oniim!anemonnen!Iofterä ©t 2Rars, baS urf|)rtinör l\^ im ©rünen 9ruc| ftc| befanb, unb in ber %oi^t in ba§ ©tabtmertel ginfiDeiler »erlegt tourbe, eine ftäbtifd^e ällmofenanftalt gegrünbet. ^iefelbe, bie unter bcm Flamen ber @t. aWarjftiftung befannt ift unb nod^ l^eutjutage blül^t; war l^auptfäd^Ud^ }ur Unterftü^fung armer l^ülfdbebürftiger iSürgerdfamUien beftimmt, bie ©elbmittel unb Sflaturalgaben empfingen. 9Cuc| arme ©d^üler, Sllumnen genonnt, erljielten SBeitröge auS bem Älmofen b- S3. SBrob, Hleiber tu f » m.

Digitized by

Google

208

barju tjorßcfd^tagcn ttorbcn, offcntUd^ benennet unb über bad ober berfelbigen !per[on unbt qualitet jutwrberft Discursive eine orbent* liä)t nmbfraö gefd^cl^en, l^ernaci^er aber, toanman decisive \)otiren will, bieienige bie berfclben facultet fcinbt, aCö tocld^e Inöflemein ant beftcn toiffen fönncn, nja« gu ber t>acirenben iprofeffton tx^ forbert wurbt, unbt bie auci^ bot anberem mit bem nctoen ^)ros= feffore lieben unnbt legen muffen, öor bem übrigen (Soni^ent t)or anberen gel^ort n^erbcn foüen: Unnbt bietoeil ber ganzen Unit)er* fitet unb confequenter (NB. SSon anfang alle confequcnjen n)ol ertoegen.) gemeinen ©tabt ^o^ baran gelegen, bafe betj folget mal^l unnbt erfter annei^mung eine« professoris, bie fa(3^ gaf retjff- lidb bebaö^t unbt na^ allen umbft&nben tretolid^ erttjogen n)crbe, bietDeil Ja \)iel beffer unbt tl&unttc^er ift, einen gleich anfangs brausen taffen unbt niel^malö annehmen, ate tl^me ]&erna(!§, f€^e post annum probationis ober ju anberer ^dt tt)iberumb fortfd^ictcn unbt abfd^affen, fo trotten n^ir, ba§ ein jeber fein vatum gan^ fre^ unb libere nad^ feinem beften tjerftSnbtnu« unbt geVDiffen, be^ benfenigen pflid^ten, bamit er un«, unb ber Uni^ t)erfitet ju getban, ol^ne einigen fürtrlngenben x^xboat ref))ect, fofgen unbt eröffnen fott, n^en er ju ber t)acirenben ftelle red^t tüd^ttg ober i)on t)i(en competitoribus ober fouft borgefij^lagenen v^^fonen für ben 3lßer tüti^tlgften erfenne ober l^alte. ©a bann bie tüc^tigs leit jtDar jut)orbcrft ratione eruditionis et scientiae, ba« ift nid^t aÜein bie njiffenfd^aft be«ienigen wa« berfelbige ju bociren l^aben toürbe, fonbern an^ bie gefcj^itflicj^leit baff eibige rid^tig t)orju* bringen unb ju bociren, ju aeftimiren ift, ba beneben« aber au(ä^ anbere mel^r ftücf in getrett)Ud^c obad^t ju nemmen , al« ©^nceritet unbt e^ffer unferer ttjal^ren SReligion, rül^mlfc^er nal^mcn, ei^rift* lid^er el^rbarlid^er SSBanbel, ^ertraglid^Ieit unnbt berglei(j^en. SSBic ni^t njeniger m6) bife«, ba§ biejenige fo aufe unfer ©tatt ge- !t)ü^rtlg , ober be^ unferer Unit)erfitet ^)romot)irt ober in«gemeiu be^ unferer fti^ulen aufferjogen morben, unnbt befonber« tt)eld^e fd^on gu\)ol^r in auberen professionibus ober Facultatibus feinbt, ober bie eine ^dt lang in unferm Gymnasio fid^ l^aben gebraud^en laffen, unnb in fold^en professionibus et praeceptoratibus il^nen trett) unb fleife rü^mlidb ertt)iefen, be^tt^egen einen borgug l^aben unbt caeteris paribus umb fold^er urfad^en Vüitfen, für tüdfjtig er^ lanbt unb t>ox anbern ertt)&^let ttjerben foüen.

®eld^er bann alfo in Consilio Universitatis burd^ einl^ellige ober bod^ bie mehrere Vota für tüc^ttg, ober ba ber Competitorum

Digitized by

Google

209

wcl^t für bcn tucä^tiöften ertonbt unnbt cm&l^tet njorbcn, bcnfetfcen foKen uttfctc »crorbnctc getreu ©(ä^olard^cn al^njuticmtncn bcfrtl^, maiä^t unbt gctjjalt l^oBen (NB. bm crmSl^ltcn l^aben btc ©(j^o* lard^cn al^ngunctttmen 9Rad^t.)i tt)ic nic^t t^cnigcr aud^ btc beut- laubung bcrjeniflcn, ttjcl^e aUbercit al^ttöcnommcn fclnbt, unbt l^cma^ in Consilio Universitatis für untü^tiö ertaubt tDorbcn, be^ il^ncn fielen foff, ^nnm äffen aucä^ brunben unb bcm IX Titul. § ni l^iert>on toeiter tjcrorbnung ju befinben, unb foff, n)a« ob- gemelbt^ au(ä^ in Electione praeceptorum Classicorum et Vica- riorum, fo 'oid fl<3& bal^in a^)!pticlren la^t, in a^tung genommen ttjcrben^ befonber« biemeit biefelben eine bcfonbere Hoffnung fünff* tl^lid^ gu professionibus Academicis t)or anbcren befürbert unbt gebrandet gu n>erben, l^aben foHen.

V. 3^^ 5- f'^Ö fürtl^in ein Bibliothecarius perpetuus fe^n, unb gu fold^em officio allgeit tt)ä mügtid^, einer ex numero pro- fessorum publicorum, cujuscunque facultatis, njer \t am taug^ Ut^ften unb nüfeUd^fteu l^ierju t)on bem Consilio Universitatis eraö^tet toütbt, elegirt unb ermöl^lct werben, babenebenö abeu bie ober inf^)ection unb aufffit^t bem Rectori unbt benen Decanis, fo je gu^citen fein werben, niti^t tjcrujel^ret, foUbern hiermit au«^ trurfenli^ anbefol^ten fein* SSBann aber t)iell[eid^t gu 3^itten unber bcn professoribus feiner gu finben , mlä)tm nufelid^ anoertrawet ober toiber feinen mitten ufferlegt werben mJd^te: fo fott boc!^ ate- bann mit gutem bcbad^t unferer georbneten Ferren Scholarcharum unb beö Consilii universitatis nad^ einer f olc^en jjcrfon getrad^tet werben, bie nic^t attein luft unb liebe l)abc, ba§ fie in aöcn facultätibus gute orbnung ber büd^er aj^nftetten, notl^burfftige Catalogos barüber auffrid^te, unbt Wa« fonften gum wol^lftanbt unb aufferbawung ber SSibUot^ec geraid^en mag , mit fonberem nu^ unbt ru^m t)erfe^cn fönne, unbt jiebedmal gur erfanbtnuö eine« Consilii Universitatis fielen, unbt ^iemit l^eimgeftettt , ob ein fold^er Bibliothecarius aud^ bem bemeltcn Consilio be^wof)nen unb ein glleb be« ©d^ulconbentiS fein fotte. SSBie nid^t weniger aud^ unfer georbneten ^erreu ©d^olard^en febergeit baö ia^rüd^e Salarium ober honorarium für ein Bibliothecarium nad^ il^rcr bi«cretiott gu beftimmen, erlaubt unnbt anbefol^len fein fott.

VI. 3^^ 6- ^^^ Notarium ober protocoUistam betreffenb, ift unfer Witt bag bie febergeit georbnete Ferren ©d^otard^en fam^jt bem @d^ulcont)ent, bcnf eibigen al^ngunel^men , wiberumb gu beur=^

ßeltf(!^. XXVIII. 14

Digitized by VjOOQIC

210

laubctt, uttb einen anbem a^n feine ©tabt ju otbncn itftläj unb gevoalt l^aften follen.

VIL 3um 7. foffen l^tnfü^ro fee^ unfettt nttnm% \)oTff!omti(j^ et^öl^eten Unitjcrjttet, tok 2 Sceptra, alfo au^ jwei Ministri Sceptrigeri ober pedelli* fein, nemltd^ ein ober^jebell uub ein nitber i)ebell, roetd^en axx^ JugCeic!^ bie calefactur (sit) in CoUegio praedicatorum al^nftefol^Ien werben mafj : nnbt fotten fowol^l einen aU ben anbern al^njuncntmen unbt ju beurlauben, bie §errcn Scho- larchae fam!pt bem Consilio Universitatis mad^t unbt gewalt l^a^en.

VIII. ©nbtlicä^ unbt jum 8. foÖ aud& ba« Officium depositoris TDie be^) anbern ^^titjitegierten Unitjerfiteten S:eutf(3^er Station tx- l&alten, unbt berfetbiße gtci(3|er gtftaft twn unfeten geotbneten Ferren ®(3^olard^en, unbt beut Conventu Academico angenommen unbt beurlaubt unbt auff begebenben fall bev Ober^^ebeH, fo Je gu Reiten fein mag, wofern er bagu luft l^at unbt taugU(^ ift, töor anbern mit folci^em officio bebad^t werben.

Tit. V.

Drbnung, ami)t unb bcfeijl bcr Ferren Scholarcharum.

L ®ie Ferren @d^olar(3^en, fo je^unbt feinbt, ober l^ernaci^ c^eorbnet werben mögen, foüen be^ bem befelc^ unbt ber t>er* u^altung na(j& aufeweifung biefer unfer ©afeung unnbt Orbnung Deiiplciben für« eine.

n. gür« anbere, fo foßen fle betjbe Originalia privilegia Academiae, fo ^on ben 9iöm. Äe^f. ÜJitm (?D?aj[eft&ten) unfern aflergndbigften §erren wir erlangt unbt aufegebrad^t l^aben , l^inber i|iien in ber ©d^ulen gewölb behalten, trewUc^ tierwai^rett, unbt fonfteu niemanbt juftetten ober t)olgen laffen.*

* 2)cm ©erauSge&er biefer Statuten gebenft eg nod^ auS feiner ©tubentens gfit, bo^ in ben fünfziger Solaren ber ^bett ber proteftentifd^en t^ologifd^ gahiltät, ber ^ted^tSnad^folgerm ber ehemaligen Änit)erfUät , eineä ber alten UniöerfitätSfceptcr l^ei feierttd^en ©elegenl^eiten in ber SRed^ten trug.

2 Db bie beiben Driginalurfunben, bie Stiftung ber Sl!abemie unb bie^ jenige ber Unit)erfit(it Strasburg im au^eroroentlid^ reid^en, aber biä je^t nüc§ wenig burd^forfc^ten unb benu^ten Unitjei^tätSard^io (im fogenannten a^omaöftift ju ©tra^urg) nod^ t)orl^anben finb, ift bem Herausgeber nid^t be= rannt. ®in 2lbbrudC beiber befinbet fid^ jeboc^ in bem alten, feiten geworbenen Söud^e Don HÄeld^ior @ebi^: ©tra^burgtfdjen ©^mnafii d^riftlic^e« 3ubelfeft, celebrirt anno 1638. ©tra^. 1641. Silebft einer Appendix chronologica. (SSerjeid^nif; aller ^rofefloren ber Slfabemie unb beS ®9mnaflumö mn Strasburg von 1638 (resp. 1566) big 1638.

Digitized by

Google

211

in. S^ itiäm, fo foHm ^e, fo offt ein pleBum «onsilium Universitatis t)crfamtct ober ftel^altcn tt)ilrbt, bctttfelbcn Ut)ti>t>f^mn, mit ufib pgegen fein/i<atu^ alle ia^r h^ einem ieber^eit regiereuben ^mmeiftei: vxnb i)erotbnu«a eine« ^errett, ber toie o^mtVot nefcen bem 4iibem, ber baffet&e ial^r übet {i^ea Uiben, ben^^elbiflen aud^ be^vool^iten^otte, foHicitiren unbt anfud^en.

IV. 3"^ SSierb'en fetten färter^in bie ^crren ©^lar^en fo offt fle einen professorem ober praeceptorem * obflefej^ter maffcn. cü^genom^testt, bemfeCben einbinben, ein jal^re^frlft mä) bent er an- genommen ift (tt>ie bann o|nc ba« infiflemein ein |ebcr feinen afinum probationls l^t) fld^ bed bnc^erreci^tatd l^olben m- ^ftetten unb fie bie ©d^ull^rren fuar flc^ fclbft ni<ä^t SStaä^t l^aben il^n »eften be« bur8er«'^(ä^te»« toeber fange no(ä^ lurje ^üt ju be* freien ^ ithf^ n^otten xoix l^iemlt aüe publicos professores \oit aud^ bte classicos praeceptoreß ber fal^r, fc^i(t unb nad^fn>aij^en unbt bergleiij^en geübrigt unbt enttaffen l^aben. Slud^ foß ben Ferren ©(ä^olari^n unbenommen, fonbern ertaubt fein, mit ben professoribus ober praeceptoribus fo noci^ im lebigen ©tanbe fein unbt gu Äoft ge)^, be« burgerred^ten« gu bi«^)cnrteren unbt ein tSngere ^üt gebutt ju tragen, iebo^ biefelbfgen befto weniger ni(]^t fidelitatem et obedientiam ^)ermittircn nnbt berf)>rc(j^cn laffen.

Tit. VI. Orbnung, Slmbt unbt befel^l Magnifici D. Rectoris.

L gür bo« erfte foÄ ber §err Rector l^mc bie ganfec Uni= t)erfitet, fo bit bie bi«ci^)Un unbt attc lectiones et exercitia Aca- demica anlangt , getretolid^ unbt fieigig commenbirt unbt angelegen fein taffen, aucä^ be^ bem Gymnasio unb ©^mnajiavc^^en ba^jenige in obaci^ nemmen, u^afe einem Rectori Academiae bl« ort« in benen fonberbaren barüber t)erfaBten Statwtis anbefoi^len.

IL ^nm anbern, fo foU er mü) in orationibus, disputa- tionibus solennibus et declamationibus für anberc in e^c^ener ^>erfon fleißig jugegen fein unb ba t)on einem ober bem anbern bi^^)n=

* 3n ben obigen Statuten wirb unter bem 3lu8bru(f professor publi- cus, ein ^tofeffor ber Uniperfität bejetc^net, ber öffentlidje SSorlefunjen l^aU; wftl^renb man unter bemSiamen praeceptor classicus, einen Seigrer be«®9mnai|«ttttt8, einen ©laffenlel^rer, wie bie alten Strajburöer nod^ je^t fagen, t>erftttnb.

14*

Digitized by

Google

''T.

212

leinten unBcfiJ^cibcnl^cit ßebraucj^t tt)ürbt, feine authoritatem barbe^ tiiterponiren.

©0 t)iel aber bie Materiam disputationis unb injfonbctl^eit bic Disputationes inaugurales candidatores betrifft, n)ürbt baö Dlrectorium bem Decano einer Faeultatis in qua disputatur, intlicj^ gelaffen.

in. ^\xm britten, fott ber Rector bie Matriculam Studio- sorum Universitatis Italien , unbt bai^u ein crbcntici^eö ln6) bei) fidö in feinem l^aufe l^aben, in toefd^e« ein iebcr Studiosus publi- cus, er fomme gleich frembb l^er, ober njerbe au6 unferem Gym- iiasio ad publicas auscultationes abmittirt, mit eigener l^anbt jtc^ einjd^reiben, and) alfo balbt mit ^anbtßegebener trew, toa« bie formalia juris jurandi ijermag, il^me angeloben laffcn, unnbt baranff bemfelben ge^en em!pl)a^ung bc« getDonli^en 3JlatriculgeÜe« (ttjel(j^e« er gu au^gang feine« Slectorat« iu ^erred^nen) einen f(^Elu ber immatticulation unbt geleifteter !ppi(^ten ertl^eilcn foö: unbt fol(i)e« umb mel^rer befürberung unbt njeniger tjerfaumnufe miüen, nur in feinem 5^ufc, ob er tt)ill, unbt ol^ne gegenwärtig ber Decanorum: tt)et(^e jufam:pt il^ren CoUegis au§ ben Speciali- bus matriculis facultatum, il^rc fonberba^re al)ngel^örige Studio- sos, ju i)ernemmen ^aben, tt)ie brunben Tit. IX § 11 mit mel^rcrm i3crmelbet tpürbt.

SBa« aber ni(3^t eigentlich ©tubcnten ober Studiosi feinbt unbt bo^ gemeinigliii^ ju bcnfelben geredjnet unbt f&r ©tubenten gc- jioffen gebalten werben, alö ©^jrac^^meiftcr, 9Kuficanten, fed^tcr, bänger unbt anbere bie fid^ t)on ben ©tubenten nel^ren, wie au(ä^ biejenige Welcj^e nid^t ©tubierenö, fonbern nur peregrinircnb ober ber Exercitiorum l^alben an^ero fommen, fotten biefclbe nid^t bcfto weniger in gelubbt genommen werben, unnbt ber ©tabt ©ttafeburg trew unbt l^olbt, unnbt bem Rectori gel^orfam gu fein i^erf:pred§en , aud^ il^nen bie gewonlid^en Testimonia immatricula- tionis et perstitae fidei ertl)eilt werben: befonberi8 aber foffen bie f^jrad^meifter, 3Jhiflcanten, fed^ter, bin^er, unbt Waö nid^t be^ ben Studiis ^erfommen ift, nod^ bie Studia tractiret, nad^ bi«- ctetion bei8 Rectoris, in einen befonberlid^en orti^ ber SOlatricul eingefd^rieben, uubt nid^t promiscue bet) unb neben anbere Stu- diosos gefegt, unbt unbcr biefelbe eingemenget werben.

©iejenigc welcl)e noc^ nid^t in publicis lectionibus \)erflren, Jonbern in einer ober ber anbern claffe unfer« Gymnasii fi(^ auff^ l)flUen ober auff^alten woöen, bic foöen be^ bem Gymnasiarcha

Digitized by

Google

213

fid^ anjumdbcn, «nbt bafclbft in Matricula Gymnasii p^ dn^ f (^reiben ju foffcn angcnjifcn tDerben, ttjic al^n feinem ortl^, in Capite de officio Gymnasiarchae gu beftnben.

IV. 3wm t)ietben, foü ber ^err Rector maäjt unbt bcfel^l l&a^en, fo offt i\n nSt^ig ober ratl^fam bebunfen tDÜrbt, bie 4 Decanos facultatum, aK feine Assessores in private Consüio, wie auc^ ju Reiten bie Seniores Academiae unbt bie professores insgemein je na^bem eine ©ad^e toid^tigfeit crl^eifd^en tl^ut, iu erfotbcm, unbt jufantmen beruffen ju taffcn, mit benfelben ba«* ienigc;- toa« ju ber Slcabcm^ nufeen unbt cl&r, notl^vpenbig unbt etfprie«ß(!§, JU bcliberiercn unbt beratl^fij^lagen. 5fti^t n)cniger foö er au(^, fo oft ber ©(acuten notl^burfft unbt nu^ erforbcrt, umb einen \)ottlommenen fd^ul coni)ent ober publicum et solenne consüiumUniversitatis, be^ benen georbncten §erren Scholarchis an^Iten, unb folci^e fo t)iel an il^me ift, gu ber Slcabemi guten ttjol^lflaubt unnbt auffncmmcn birigiercn unnbt befürbern.

V. 3^^ 5., fo foll ber §err Rector unbt alle feine Succes- sores, ttld^t unberfiel^en, t)il weniger ma(ä^t unb getoalt l^aben, eigene« nntten« ettocn^ fo unferer Slcabemi falben, \)on unö unbt unferen freunben ben XXI, georbnet unnbt gefegt ift, ober inö- Jfinpg fiatuirt ioerbcn mag, gu anbern ober auffjul&eben, ober etma« bargegen t)or gu nemmen o^ unfer unnbt fe^ ermeltcr unfer freunb ber XXI voiffcn, toillen ober erlanbtnufe.

VI. ^um 6. ip aud^ bem Rector al^n befo^cn , ben Studiosis bie begel^ren unbt toertl^ feinbt , publica et generalia testi- monia Academica Vitae et Studiorum sub majore Sigillo^ Universitatis gu ertl^eUen: ba er \xä) bann ratione studiorum be^ bem Decano ejus £acultatis, beren ber Studiosus ift, berid^t erl^o^ten mag: unbt foH fonften ?ein ^)rofeffor mad^t l^aben unber feinem namen unnbt ©igifl (weniger sub sigülo Universitatis, al« welci^e« er ol^ne bad nid^t Ifeatt) ein offene« testimonium einigem Studioso mit gu geben: S^boc^ aber ift beiteu Decanis Facultatum too^l ertaubt, il^rer facultct Studiosis specialia testi- monia, eingig ober bod^ oornemli(ä^, bie Studia einer Facul-

1 2)ie alten @ieöel ber ©tta^urger Unwerfltät flnb noc| ©or^anben unb beftnben fld^ im Slrd^io von @t. T^omä. SefanntUd^ bleute baS gro^e ©iegel bei SCuSfertiöunö öffentlicher 9lftenftü(fe, roftl^renb baS !leine Siegel im öe= wöl^nUc^en, aatttgUd^en ©ebraud^ toax, Dr. S9[uq. Sd^ricfer gibt in feiner "S^ft^ ftJ^rift: Sur ©efdjicl^te ber Unit)erfität StraPurg, bie SlbbUbung beä Uni»erfitätgfieöe», fowie bie ber ©ieflel ber »ier gaMtäten.

Digitized by VjOQ^lC

2M

tatis betreff ettb ju crtl^eileit , toie unber bcm ncd^ft t^olflcnbcm tltu!, mtt ntcl^rcrem t)crmclbct werbe« foll.

Se^öleid^en foöcn aud^ bic Generalia et communk program- mata üniversitatis bon kern ßectore, bie specialia unbt eine Sacttltet infcitbet^ett betreffenbte \>tin bcm Decano ejus Facultatis, barjH fle ge^lg, «ngeftcßt uitribt afftöiert n^erbcti.

®ie Ftmebria aber in^mtin fetten bem Rectori, »ie aul)cro, alfo au^ in^ffinfftig anbcfo|[en fein unnb babe^ in ad^ timg genommen t^erben, bafe ntt^t bnr^ attgut)iel nnbt unjeittge ttjiafal^tunfl, ba et\i?an biCfc^ abgcfcJ^lagen t^etben Wnbte nnbt (üllte^ bem Rectori o^nnStl^ige mül^e nnbt ben lectionibus ^ti^ib»* üdje berfanmnnfe t)eTnrfa(ä^et ttjerbe.

TIL ^urn ©ibenben, fott bet $etr Rector, bie fee^be Sceptra, tnie Mäj bie be^be Sigilla Academica jn}am^>t ben ftenDil^nli^en fd^tüfflen nnbt bcm Libro Statutorum, aniä^ ber Matricula Stu- diosorum , CiU mit Wl^tn er in actu inaugurationis et prae- seDtatiönis solenniter inbefrirt nnitbt, Yoit au(ä^ bie ber 2lcabemi äUßEl^örigc pocula* bep \i^ ju-l^aufe, unb in feiner genjarfÄmc ljabe)i unb ju enb feine« officii bcm successori ge^jfirlic^ Iftffern.

VIII. 3um aiä^ten, foö au(!& ber ^exx Rector ju anigang ieiiieß officii, umb aüe unb j[cbe einnahmen nnb auggabtn be« Fisci Academici ge!pfirli(ä^e recä^nnng tl^un, unb ju fotd^em enbe m^ bie bier Decanos unbt ben paedagogiarcham (ben S)ireItor bei ©tubienftift« , würben voix l^eute fagen) gu ol^nfiettung i^rcr rationum particularium ol« beklagen be^ geiten unbt mit fteig anmal^nen laffcn.

IX. ^nm 9. fott er il^me anä) bie Bibliothecä Academiae txmlxdi) befol&len unbt angelegen fein loffen: Unnbt faritlpt ben Decanis gum wenigftcn einmal in feinem Rectoratu btefelbe t>ifl^ tieveii, bamit alfo je gu biert^el ober bo(3^ gu l^atben ial^ren bie Bibliothecä ton ben Ephoris (^rofefforen, bie bad ^uffel^eramt ausübten) befucj^et, unbt ob be^ berfelben aöe« b«n legibus Aca- demiae gemafe ^ergel^e, toal^r^enommen toerbe.

X. ^\xm 10. bietoeit jie gu ^dUn benftoürbige fa(^en unbt gcjd^afte oortommen, toel^e nid^t eben ad plenum Consilium

^ 9lad^ be§ ^erattSgeberS ^nfld^ ift l^ier bie 9%ebe wa (Sl^enpolalen, bie bft Urti])erfität als (SJefd^enle Derel^tt würben , unb bie n)o|I bei olabemifd^ Erlagen ^ nad^ einer ^i§|)utation ober S)o!tor))romoDirunQ von ben atabe:: mtfi^en löötgem ge^raud^t »nrben, ttm einen ^ooft auf bie Alma mater ^u

Digitized by

Google

215

üniversitatis flcl^Srlg unbetflcbtac^t , fonberu zttoan ic^ bcm §cnn Rectore aKefn, ober in conventibus particularibus ber Decano- rum ober professorum au^gemac^t »erben, bamit bann auc!^ ble memoria beffelbcn gu fünfftiöer najj^ri^tunft erl^attcn ttjerbc: ®o ijt unfer tt)lß unb racinung, bafe ju fu^en fa^en ein befonbere« ^rotocoß anöcfteüt, unbt ein Jeber ßector ba^ientae, tt)ji« fici^ in feinem Rectoratu jugetragen, fo toie er fiir benfl^ unbt fi^rifft- ttjürbig ermeffen tt)ürbt, entujeber mit eigener l&anbt einfd^reibcn, ober burc^ anbere vertraute !perfonen einfd^reiben laffenfoffe, unbt fol^e« bu^ fott er glei(i^ ju aufegang feine« officii, bem 8ucces- sori lüffem, bamit berfelbe ni(i^t allein feine gute naiä^rid^tung barau« l^aben, fonbern auc^ folc^e« fürter continuiren Wnne.^

XI. enbtlid^ unb jum 11., fo fott ieberjeit ber neiä^ft ab- gongcue ßector auff fceftebenben not fatt be«ienigen Magnificl toel^er in Officio ift, ober fein folte, Vicarius unb pro Bector fein^ bergeftalt, ba^ »a berfeCbigc in wel^renbem feinem Rectoratu (toä ed ni^t gar ju anfang beffelben gefd^iel^t) gettli^en tobtd uerftfirbe, ober bod^ leibö blöbigfelt, abmefenl^eit, ober anbcrer el^r^afften \)er]^inberungcu n^egen, fein ambt unbt bie obligenbei^ gef^afft ni^t t)erfe]^en fönbte, ber tjorgel^enbe Rector feine ftette vertreten unbt ba« amfit berfel^en, ober bo(i§ bie negotia ey^)e- biren fotte.

Tit vn.,

Orbnung, ambt unb bcfel^t ber Decanorum.

I. 2)ie x>kx Decani Facultatum foöen Jeberjeit auff crforbern be« §errn Rectoris, atö beffelben Assessores et Consiliarii fi^j^ uni)ern)aigerli(3& gutttjißig einftetten, benfelben mit rabt unbt l^ülff, na(j& il^rem beften t)erftdnbtnu« unbt t)erm5gen, tua« gu nufe unbt auffnemmen ber 5Äcabemi unbt ©deuten bienet, t)erri(j|ten unnbt befurbern l^elffen,

IL 3^^ Slnberen fotten pe mdi) fo tool^l at« ber Rector ni(^t attein bie Bibliothecam gu beftimmteu 3^'tcn i)iftticren, tt)ie fie broben in Officio Rectoris \)ermelbet, fonbern auc^ ben Exa- minibus Gymnasii beneben bem paedagogarchia be^tool^nen,

* ®S war alfo eine 2lrt Untperfltätödjronif , ein S3uc§ in welchem bie Memorabilia unb Fersonalia ber ^fabemie foHten eingetragen toerben, bie bev ieweiUge 3fleftor führen fottte.

Digitized by

Google

216

lüic sub legibus Gymnasii* miter ju feigen ; anä) \xä) fam^)t bem Rectore alfo abtl^cilcn, bafe tt)ä nt(ä^t tagtt^, jicbo(!§ flar ticl unbt üft bic Classes t)ifitiert, unbt alba nicä^t aöcin auff discipulorum, xittention, gc^orfam unb profectus, fonbem au(j^ bcr praecepto- rum jlciB unb treto, unb bc« paedagogarchiae inf<)cction unb aI)norbnua>8 ad^tuna gegeben tocrbc»

HL ^\xm britten, foH ein Jeber Decanos in feiner facultet baö blrectorium l^aben, berofelben el^r unb wo^tftanb il)me befte« fleiße« anftelcgen fein laffen, unbt befonber« ob ben Legibus unbt orbnung il^rer gacultet uunbt ber promotionum, tt)ie biefclbe biiittben an il^rem ottl^ ju befinbcn trenjüd^ l^altcn.

IV. ^um i)ierbten f offen fle ba«}enige, toa« in il^rcn facultetcn dnäuncmmen unbt au^gugeben ift, ein Jeber in feiner gacultet bie 3eit feine« SDecanat«, cinneinmen unbt ausgeben , »a« bem Fisco gu^^ f^el)5rig, fleißig \)erjeid&nen unbt aufffd^retbcn unbt gu auiSgang il^re« Officii orbenliiä^e Slec^nung brflber verfertigen, unb fotd^e bem Kectori aW eine beklag feiner ]^au^)tre(j^nung filrberlid^ft gu (teöen.

V. S)annenl&ero bann a\x^ jum funfften biefenige honoraria wtt^t l^iebeDor bem Rectori, Decano, Visitatoribus et Syndico iig bem Fisco Academiae gelüffert ttjorben, l^infüro unber ben Eectorem unbt bie Decanos proportionabiliter biftribuirt unb i^erre^net tt)erbcn foffen.

Tit. VIIL

Orbnung, 2lm^)t unb befel^l ber Visitatorum Collegiorum.

£)ie Visitatores Collegiorum foffen bie bre^ Collegia Alum- jiorum et respective convictorum , ju ben ^)rebigem, gu ©t- SGBil^

^ 3)en ©runb ^u ben Legibus Gymnasii legte ber ^erü^mte erfte ^fidtox hfx @tra^burger $od^[c|ule gol^anned 8tutm au§ Sc^leiben, in feiner 1588 etfdjienenen Sd^rift: De ludis literariis recte aperiendis. Arg. in 4. ©ief« ©d^rift, in trefflici^ Satein öefd^ricben, entljält eine SWenge beljerjiöenäs iD^rt^et päbagogifc^er ^atl^fd^läge unb SBinfe. 8ei ber Umtpanblung ber Stra^- tuäcfier Slfabemie in eine Unioerfttät, 1621, würben bie urfprünölid^ Leges ueränbert. Cf. bie ©d^rift: De restaoratione et reformatione Gymnasii argentoratensis. Arg. 1621 in 4.

Digitized by

Google

217

l^ctttt unbt gtt ®. 9War)c *, ordinarie »oci^cnttid^ t)iflticrcu, unbl bic flcwonlid^c judicia Italien, ncmbliiä^ be^ bcncn in Collegio praedicatorum , ©onttcrftag« nacä^ 12 Ul^rcri; tu bcr unbcrn comtnunitet flubcn, unnb alfo batb barauff bc^ bcn Marcianis in Sexta Classe Gymnasii, U\) bcn SBUl^clmcm aber 3teP^9^ (3)tcnfkaft«, baö clfd^ilfd^c aSolI faßt nod& ^cutjirtaßc 3*«ftö9f 3iftt) nac^ ber WxAU^ ober motflcn ^jrcbig, »t ficj^ aber in ber tDod^e be^ einem ober bem anbern Collegio ettpad jutragen würbt, ba« burc^ ben paedagogum ober and^ ben Inspectorem nicfet tool flef(ä^Iicl§tet toerbcn Wnbte, unbt bod^ bie notl^wenbiße e)c))ebition^ ben terjug bi$ ouff bed ordinarii Judicium nid^t leiben toolte, foffen fie uff anbringen bc$ paedagogi ober Inspectoris befel^alben infonber^eit extraordinarie jufammen gu fommen unb ber fad^en ' l^ilff unbt rat^ gu tl^un |i(^ nid^t bcfc^toeren^

n. ^mx 2. foöen fte aber allen unbt {eben Legibus et statutis eine« ieben CoUegii fleißig galten, bamit jotool^l t)on ben paedagogis ald ben Alumnis benfelbigen nad^ gelebt unbt leine nen^erung ber ©d^ulen ober Collegiorum legibus juttjiber^ ein^ gefül^ret »erbe, gu toeld^em enbe unbt bamit pd^ feiner ber un^ toiffenl^eit be^elffen mBge^ fotten fie aße Ouartal in einem ieben Collegio bie leges beffetben in judicio (äffen ablefen, aud^ too ein nemer Alumnus angenommen njürbt, benfelben innerl^atb 14 tagen gemelte leges t>^xf)<dttn, unbt toä ijonnot^en erflaren, be§- gleichen aud^ ben Alumnum mit ^anbt gegebener tretoe obedien- tiam et fidem il^nen t)erf^)red^en laffen.

in. ßonfequenter unbt gum 3, fotten fie mit flei§ baran fein, bafe bie Alumni in il^ren beftimmten ^jfarrürd^en bie Knberle^r unbt examina Catecheseos n)ie aud^ respective ben gefang im

1 @d waren olfo in Strapurg brei CoUegia alomnorom, fftntmtlid^ in e^emoliflen j^loftergebäuben. 3m ^rebiöer!(ojier fanben bie erflen SSorlefunaen ber ©tro^burger ©od^fd^ule ftatt nnb würbe bie Unberfitätäbibliotlje! aufgeftcttt, beren ©rünber ber Stättmeifter ^atoh ©türm oon ©turmetf war. 2)aS Itloftet @t. äßid^elm, ba§ in ber 9leformationg^, 1543, in ein SXiuvmmm umgeioanbelt toorben war, warb burd^ Siatl^befd^lu^ 90m 16. 2)esember 1660, mit bem ©tubienftift beS ^rebigerflofterS »ereinigt; von bem CoUegium ju €5i SKarj war fc^on bie Siebe; bie ^umnm beffelBen würben nad^ bamalißem Äird^enft^le SRarcioniten, mibefd^et il^rer Drü^obogie, qmannt,

" 2)aS SBort 3lmt|)rebiöt für SWorgen- ober ^auptöotteäbienfl am ©onntag SSormittag ift ein nod) §eute in ©tra^burg öebrüudJKdJer Sluäbrutf. ^ lommt wol^C pon bem in fat^olifd^er 3eit ge^räud^lid^en $ocl^amt l§er, bad ber oomel^mfte ®ottedbienft ber Aat$oU!en am ©onntag ift.

.Digitized by

Google,

218

TOüsiffer* btc flonjjc tDod^ ü6cr unfel^lbar unb gc^jül^riid^ tcr- tid)teii: belgletd^en bag fle in Actibus publicis, Academicis, in orationibus solennibus, in disputationibus et dedamationibus, tüic uic^t toeniger aud^ in i^ren ))erorbneten lectionibus unbt gu Jeiiiei ä^it in Dramatibus Theatricis * et Choris, ft(% gc^jürli^ utibt embftg «nfieüen, n)ie bann aud^ alle Qnatemkr ber Alum- norum testimonia crforbcrt unbt bcrofclbcn lectiones unbt libri exercitiorum tcftc^tiöt werben f oHcn , bannlt Bc^ Sfixitn bie na^^ lalfigfeit wal^raenommen; gu fieffcrung gctrati^t; ober aigeftrajft

IV. 3um 4. fotten fie üfcerttetcnbe na(% bcfci^affcnl^eit be« delicti j unb ber umbftdnbc, ol&n einigen »rit)at cffcct^ gunft ober uuguiift, ber ge^)ü^r na^ ftraffen: unbt wann fle einen ober ben anbtrn, bermafeen l^ateftarrig bejinben, ba§ 6e^ i^nen* anbere - poenae unbt ftrajfen t)ergebUci^, ben ober biefelbe follen fle beß beneficii ju entfefeen uiaci^t unbt befelc^ l^aBen, aber fotd^e« il&re« au^tti^tiefeen^ urfad^c nacä^mal^ten bem iebe« ortl^ö tjerorbneten §erren fjßpegercn JDermelben unb anjetgen: Snfonberl^eit aber bie Alumnos beö benefidi ju @t 3Rar): betrejfenbt, btetoeil bl8 an^^ ^ero au^ übli^ gewefen, bafe bie ubertretenbe, unbt befonber« bie Classid, |o t)on il^ren praeceptoribus be§»egen beferirt werben, ie ju 3citen nad& getegenl^elt be« i)erbre^en«, \)Ott toftrl- licler em))fal^ung bef[etben beneficii auff 8 ober 14 tag fad))enbirt, ober boc^ eined tl^elld bef[etblgen, atö etwon bed f<!^iEingd, ober

1 ^aS anünflet von ^tro^utg bleute vom ^al^te 1529 an MS 1550 bem etKi«geUf(^ett (SotteSbienft. 3n ber gnterimSjelt benutten c3 bie Äat^olüen «flieber je^n Sa^re unb lafen SReffe barm. S)en 18. fRal 1561 iKc^m^n bie ISroteftanten meber IBefit baoon unb Senu^ten ^e Hd |um 3t|re 1681. SUd 8traf}&urg ben '80. September 1681 fopltuKtte, warb ben ßatl^olüen, laut bm mvtilel XU ber Kapitulation ba§ äRünßet aum (^brmid^e unb ^eft^e $U' riidEge^eBen, mit bem S3eifa|e, ba^ bie ®loÄen aud^ für^bürgerlid^e S»^ üom mußifttat benü^t werben bürften.

^ So^anneS @turm, ber erfte 9le!tor bed 6tra^buraer (S^mnafbrntiS, itiat brr ®rfte ber bie ^itte tj^eotrolifd^ SSorfteOungen, Seitens ber afobe^ mifc^cn 3u9enb einführte. @r wollte feine ©d^iUer im (Sried^ifd^en unb Sateini^ \^m üBen, unb fte an eine rid^tige ^eflamation gewöl^nen. (SS gab frül^er ^wetettd fold^er Uebungen: Dramata classica, bie in ber ^d^ule ftatt^ fanbett, unb Dramata theatralia, bie öffentlid^ im SCitbitorium auf- gefürjtt würben. 3n ber frül^ren Stragburger Stabtbibliotl^el befanben fld^ uier S6änbe fokl^ gebrudCten S)ramen. a)ie naml^afteften Serfaffer berfelben fteb bet Slertor ©türm, '^(kxxl ©rufiuä unb ©aSpar örülow, (Cf: A.W. Strobeh Histoire du Gyinnase Protestant de Strasbourg.)

Digitized by

Google

219

bc« lüften btobtt*, )fxix>itt werben, foS c^ no^mol&fö babeij \>tx^ ^)leiben unbt continxiirt »erben, unbt foCen Visitatores mac^t l^aben, ba^jenlge toa« bifen alfo entjogen würbt, bencn expectan- tibus, be^ totl<t)m fie ed am befien angelegt fein eraci^ten al^n^ jun)etfen unbt jujueignen.

V. 3^wt 5. glcfd^ tt>{c fle obgefefcter mafeen, überble receptos unbt blejenige, fo aßbereit in einem ober bem anbcm CJollegio felnbt, fteifiige ac!^tung l^aben foflen: Site jotten fie nic^t »eniger be^ ben recipiendis (fo t)il infonberJ^eit bie Mardanitos (sie) unb Wilhelmitas betrifft) ge^jül^renbe trew e^ferige forgfalt "an^* tpenben, bamit Ja biejenige bei) toü^tn ba« beneficium tt>ol^l an« gelegt, nic^t jurüd gefielt, ober gel^inbert, unbt biejjcnige t}on xoAä^tn leine ober gar geringe l^offnung befftrbert unbt barbur^ bie foften unfrut^tbartic!^ angemenbet »erben, inn maffen bann in gemelter Conegiorum orbnungen mit mel^rerem t>erfe^en ifi

VI. Unb bamit bie Ferren Visitatores be^ fold^er mü^ewal* tung etlici^er maffen eine erg5feli(|!eit l^abcn mögen: fo orbnen unbt »ollen »ir, ba§ il^rer Jebem jum auögang eine« ieben l&alben ial^re^ , ä»een Sfteid^^tl^aler au5 unferm ©^ulfed el foöe au^gcreid^t unbt bejap »erben.

Tit. IX. Orbnung ber professorum insgemein.

I. 3^mt erften fotten bie professores fo jefeuubt feinbt, ober "f^vna^x angenommen »erben mögen, ein jicber infonber^eit ol^n^ geloben unbt fö^woren , unfer gemeinen ©deuten uubt Äirij^en ge^ tre» unbt l^olb ju fein, il^re ei^r, nufc unbt aufnemmen ju be- fürbem, unbt l^ingegen il^ren jc^aben uubt nac^tl^cil ju »enben unbt abjufd^affen, alleö nac^ i^rem beften tjerftanbtnu« unbt ux^ mögen.

II. ^xxm 2. fotten fie unber einanber t>on bem l^öc^ften biö auff ben nibrigften, in ßl^riftUd^er liebe, gutem fribe unb cinigfeit leben, aud^ fi^ fclbft unbt bie irrigen in guter gemeinfc^aft un- ferer Äirc^en, ©acramenten unbt anbere Übungen naij^ in^alt ber

^ 9lo(| l^o^utage erholten unbemittelte Büraer t>on 8tra^urg unb beren Jlinber, von ber äRorsfüftung, bad fogenannte äOtarcIrob.

Digitized byLjOOQlC-

.^>^^^

220

f^'..-

reiften toa^xtn ^U9«^)wrgij'(i&ctt ©cnfefflott *, bcSgldd^cn in ®t^tU fcligem leben unbt »anbei and^ an§erU(3^er 3^^* unbt erbarJelt mit Äletjbung unbt attcm anberm erjeigen, l^alten unbt ben>eifen, tt)lc e^ripci^ ßdel^rten xoo^ aufteilet unb gegen anbcrn gu einem Wbtt^en tj:m\>d bleuen mag.

III. 3^^ 3. bamit nwA fo t)iel befto me^r gute fteunbf(i^aft einig» unbt tjettranjüd^fclt unber il^ncn ge!|)Panfeet unbt erhalten, unbt barburc!^ ber Schulen nufc unbt tool^lftanbt befütbert merbe, So ift unfer will unb meinung bafi lein fcl^l ober manget, fo an einem ober bem onbern befunben werben mSci^te, entn)ebcr unfern toerorbneten Ferren Scliolarchis ober aber einem ganfeJn Consilio Universitatis fürgebrac!^t unb al&ngetoifen werben fotte, fe^en bann guforberft beö ^errn Rectoris unbt ber Decanorum be» fonbere, auij^ nod^mate ber gefam^)ten Ferren professorum gemeine ermal^nungen unbt t^ertoarnungen ijorgangen. SBofcrn aber betjbe folcä^e ermabnungen unbt Warnungen be^ bemfelben nici^tß terfel^en würbe, fo fott berfelbig ben . t)erorbncten- §erren ©cä^otard^en (NB. ©(^olariä^en mßgen einen professorem o^ne jurüdbringung abfc^affen. Vide Tit IV § 4.) mit erje^lung feiner l^anblung an* gejeigt unbt gef(j^riben gegeben werben, bic a(«bann ferner gegen il^mc ber ge<)ü^r m6) ju l^anblen mad^t unnbt gewalt l^aben fotten.

IV. ^nm 4. foffcn fle alle Statuta unb Orbnungen fo i)on un« unb unfern freuuben ben XXI, au(j^ ben Ferren ©(j^olard^en unbt bem ganzen Consilio Universitatis ber ©cj^ulen gegeben, gefefet unbt georbnet werben, ober in^Iunfftig ftatuirt werben möge: bie lebr, bi«cij)Un unbt anbereö belangenb, getrew unbt ^eftiglici^ feilten, ^anbt^aben unbt t)ottjiben, bawiber nid&t« für« nemmen noci^ l^anblen, auci^ i^ren ange^origen unb convictoribus ni^t geftatten, nocb gugeben, bafe fic barwiber etwa« ijanblen, tbun ober fütnemmen, fonbern ba bie bergleiiä^en Derf^)übrcn, fold^ei^ naijb beftem tjermogcn ter^inbern unbt abfci^affen.

V. ^nm 5. foll fein iprofeffor bem anbern feine auditores ab- lotfen ober abwenbig maiJben: au^ iijrer leiner biejenige Authores,

« ^amentlx^ feit bem Sa^re 1598, wo Dr. Sodann ^apißn^, ^rSfeä beS i5irci^en!om)entS, baS ftreng fonfefflonelKe Sutl^ertljum m SttaJButö em^ führte, nmrben nld^t nur äffe i^ird^- fottbem audj äffe ©d^uU)iener, tnfonbers l^eit bie afabemifd^en £e^rer auf bie Augastana unb ^war auf bie In- variata »erpflid^tet. S)er 93eitntt ber ©taot ©trajburg jur lutl^erifd^en Partei imSReid^, n)ar eine politifc^e 9lotl^n)enbiQ!eit. ^ud^ für bag fird^Ud^ Seiten war biefer ®ntfc$(u$ oon 9luten.

Digitized by

Google

221

fo öon einem anbem publica unbt ordinarife gelefctt toetbcn, "fvi- \)atim exl)Uc{ereu 9ef(3^el^c bann fold^eS mit bcffctben gutem Witten unb confen«, ober werbe t)on bem Decano et Collegio ejus Facultatis ou^ erl^ebli^en urfaci^en jugelaffen, au(!^ )U ben- ienigen ftunben angcftettt, »an biefelbifle Autores nit publice in Schola furftctroflen werben, t)iet mel^r aber fott folci^e« atte« anbem, fo bem Conventui Academico nit einJ)erleibt, l^lemlt ab« geftricft (sie) unbt verboten fein unbt anberß niij&t ate auff t)or- l^ergcgangener erlaubnu« be« Decani unbt Collegii bcrfdben facultet, wel^e bo^ toerl reifflic^ bebenden foHen, unbt nac!^ beffelben be- leiht, orbnung unbt praescripto, ^on einigem Studioso, wer ber ou^ fe^e, angeftettt Werbe, S)a aber einer bawiber l^anblen, unb fol^e« funb würbt, fott berfelbe furberlici^ft bur^ ben Decanum erforbert, für bie gacultet gefielt, unbt il^me bi^ t)erbre(ä§en mit emft unberfagt, auc!^ er nac^ gelegen^eit ber faci^en mit wiflfür« lieber ftraff angefel^en werben,

VI. ^wm 6. ein jeber l^rofeffor, fott bie ju feiner fiection "otx- orbnete ftunbt richtig unb geburlid^ na^ aui^weifung jeineö Officii l^alten, unbt ol^ne erlaubnui^ beö Rectoris ober beö Decani feiner facuttet nit \)erfaumen. 2)a aber folc^eö gefc^el^c fott er bie Der« faumte lectiones (e« were bann bafe fotd^e wegen anberer i^me anbefol^tencr negotiorum Academicorum ober Capitularium , ober aud& Icibeö btSbigfeit, leici^begSnguuffeit, J^ocJ^geitten ober anbem c^r^afften urfa^en, babe)j wir eine« ieben gewiffen befc!^weret l^abeu wotten) entweber in 3Konatfvift ejctraorbinarie einbringen, ober aber bie geWonli(^c ftraff Wa fern (wofem) er fici^ nid^t in conventu genugfam w&rbt entf(^ulbigen, befe wegen erlegen, aud^ feine jinubt, ol^ne confenö ber JJacultct, ober auci^ t)on nötigen be« Rectoris unbt ber Decanorum, ober Wol^l gal^r nad^ be* fd^affenl^eit ber fad^en, bc« Consilii üniversitatis , nit »et anbem.

Vn. 3wm 7. fottcn fle äffe unbt jebe gu ben conventibus unb consiliis üniversitatis getrewtici^ unb fleißig erfd^cincn, benfelben be^Wo^nen unbt aufwarten, unbt barinnen l^elffen gum beften be« beulen, ratl^fd^tagen, l^anblen unbt t}erricä^ten, waö Jeber geit ber Sd^utcn gelegenl^eit unb not^urft erf orbern würbt, unbt berofclben gu nu^ unb woblfartl^ gereichen mag, bamnber nid^td mit gefa^r*= ben terfd^weigcn, ober aud^ a^n anbem ortl^en auöfagen, atter* ^anb beforgenben unrat)^ gu t)erl)üten unbt gu befü^rlommen.

VIII. ^nm 8. wo fid^ begeben unbt gutragen würbe, bafi einem ober bem anbem notl^wenbige reblid^e unb erl^ebli^e urfac^en unbt

Digitized by

Google

222

tcri^inbcrungcn fflrfirten bittbutd^ er jeUte Lecöones entwcbct« gar nid)t tnel^r, ober h^<Sj in einer jeraumen 3ett tiü^t töftrbc tjerfel^en Wnnen, ttwbt bercti^Bcn einen Vicarium paT)etwim ober temporarium * fuMtUnlren toofte, foff berfefftlge foK^eß f fir fi(ä^ felbftcn unbt propria authoritate ju tl^tt ntt^t iMui^t l^n, fonbem fo tjiel einen perpetuum Vicarium betengt, fot(ä^cö com causae cognitione et permissioae totius con^lii üniversitatis flef(^e]^en: ©o v^tel aber einen temporariiim Vkarium betrljft, mit t^ottoiffen unbt be^olölgung be« Collegii feiiicr facultet, unbt a\j^)robatlon be« Rectoris unbt ber Decanorum Ini^flemeln fftr* ßenommen «nb anbcr« nl^t« au« erl^feU^en »l^tlgeu urfa^en erlaubt, au(^ biejenlge ble t)on bem iprofeffore felb« baiqu t)or« gejogen ««rben. ©onflen auff ettld^e toeutge tage ober ttjocj^en einem professori ju erlauben , f ott ber Rector »ool^l niad^t unb getoalt l^abcn, unbt unfere i?erorb«cte Ferren Scholarchae ol^ne fonberba^re urfac!^en unbt bebenfen be« Rectoris, beferoegen un- molefilrt unb unbemü^et bleiben.

IX. 3um 9. fle f offen ^^ ba^ln befleißigen, bag ein 3eber be« Sl^^re« jn)o Disputationes ordinarias et solennes, mlä)t er felbft elaborlrt, ^alte, gu voetiJ^en wie aud^ p bcnienigen ba ble Siefponbenten ble Sl^eje« gefd^rlben unbt folenntter gu bl«^)utircn evlaubnu« belommen (toeld^e« na^ t^^mü^r tcfiä^affenl^elt be« rcfponbenten unbt ber Thesium tool^l jw ge^atten) attc profes- sores ln))ltiert, unbt fol(^e di^utationes in commimi Auditorio gel^atten toerben foüen *, tt)er j[e jum erften fertig Ift, ber l^att fld^ be^ bem ^rrn Rectore befenjegen al^ngumelben, unbt befilmmung

* ^iefe asüanatsftcllett würben gemöl^nlid^ von angeljenben, junöcn ©e^ lehrten belleibet, bie barin eine SSorftufe pxm eiöentlid^ett ^rofefforat erbltcften. SRaml^afte (StraBburuer unb clfäf fifd^e (Selei^rte , wie ^pi^tlipp gafob Si)ener, Der über §eralbif unb ©efd^d^te las, Serentia« galol Dberün, (l^xi^opi Sßill^elin $tx>^ unb SUtbere t>evfal^ fold^e 6teSen.

2 SHe öffmtlic^en ^gputationen fanben im fogenonnten llftnen Kubi^

torium, einem gro^ auf ben $of beg ©^mnaftumä gränjenben Saal, ber

ftd^ im Untergefc^o^ beg ^iBIiotl^efgebäubeS , im ^ol^en ^ox ber ^rebigerlird^e .

(S'ieuen Äird^e) befanb. S)er ^rofeffor fe^te feine Slrbeit (2)tffertation) auf unb

Dert^eibigte fte meifienS feC^ft. @in iuttger ^anbibat, respondens gemmnt,

fügte einige Xl^efen bei, bie er bamt oert^eibigte. ^iefe afobemifd^ @üte mirbe

in unf erm Sal^tH^nbert in Strapurg , nad^ ber Sluflöjung ber alten Unioerfiiät^

bol^in mobif^irt, ba^ ein jeber (^anbibat ber ti^eologifc^en, mebi^inifd^en unb iuri-

' ftifd^en galultött, eine ^iffertation mu^te bruden laffen, «nb felbfl oert^eibigen,

/um ben erften afabemifd^en ®rab feiner gafultftt ju erlangen. ^ieS nannte man

|Äte soutenance de th^se. 2)ie« bauerte biS yum ^cfyce 1870.

Digitized by

Google

223

eine« ö^tirfffcn tage« ju Bcgcl^cn. .^u anbcm disputationibus non eoleimibus follcn flc nlc^t tocttigct bcn Studiosis tuittfä^rig fcbi, wM i^ncn barju al^nnjcifung unbt unbcrtid^t geben, berfelben aber regulariter in auditoriis Facultatum leiten. S5ie disputa- tiones pro gradu fotten alle fotenniter gel^atten unbt t)on beut ^)cbeHen mit betn fcepter babe^ aiiffgetDartet »erben. Seneben anbern i)erric6tungcn anä) ben honoratis personis geip&i^renbcn locum ju affignircn.

@i3 foUen aber bie Disputationes solennes aQe, )}onnittag ge- Italien n)erben, unbt im ©ommer ju ©iben, im SSBlnter aber umb aci^t ul^rcn al^nge'^en, unbt fotten ju jel^en ul^ren blc §erren pro- fessores t>ott bcm praeside, unbt in inauguralibus t)on bem De- cwao com^ffltt, gu eltff u^ren aber ber ganfee Actus disputationis gecnbet toerben. S)ie non solennes mögen nlt attein wx 3Rittag JU befagten ftunben, fonbern auci^ m^ 9Jüttag i>on ein ul^ren bi« §u 4 Dber fünffen nad^ gelegenl^eit ^ ia^tjeit gel^alten toerben, wlä^t bann publicae fein fotten unbt folcj^d auff ben Thesibus aultrutfenli^ gmetbet ift , bie fotten atten unbt iebcn professioni- bus publicis auögctl^tt njerbcn: tt>cld^c aber privatae finbt, unbt bo4 infonb^t^it ^etrutft merben, ba fott ber Respondens wel^r nxä)t aU bem ßectori unbt ben professoribus feiner gacutt^t, Exemplaria ju geben fci^ulbifl fein: Orationes unbt Declama- tiones, fotten atte pro solennibus geaij^tet unbt yjon attw «übt jieben professoribus befud&t »erben.

X, 3um 10. fotten bie professores auff bie Studiosos il^rer gacultet, »ie au^ infonbcrl^eit auff bieicnige »elt^e il^nen t)on il^en €Uem, ijormünben, tjcrtuantl^en, freunben ober fonft be- folgen »erben, gute a(3^tung unbt aufffel^en l^oiben, biefelbige gu fteigiger ^orung ber lectionum, befu(!§ung ber actuum et exerci- tiorum Academieorum , »ie axxä) gu fcen Disputationibus pubBcis et privatis, Deelamationibus et Scriptionibas , bffonbfr« md^ gn bem Studio pietatis unbt (5l^rift(t(!^n erbau(i(j^ »anbei tjer^ mal^nen unbt al&nl&alten.

XL 3um 11., unbt bamit bie professores, befto beffer bie Stttdiosos il^rer faailtet »iffen unbt erfeunen mögen, fott bencbeu ber communi matricula Studiosorum aucä^ eine je^ faciÄtet tl^rc befontwe Matriculam bei) bem Rectore l^aben, bamit biejemge fo in bie gemeine Matricul eingef c^riben , au(^ alfobatben in bie Specialem Matriculam Facultatis, \)on bereu fie gu befragen, referivt »erben mögen : SGBelci^e speciale Matriculam , jcber

Digitized by VjOO^I

i

224

Professor ejus facultatis fo offt er toxU befcnbcrö aBcr unbt ordinariö bcr Decanus, t>on ?D?onat gu SWonat bon bcm Rectore crforbeni unbt bic inscriptos gu feiner unbt feiner CoUegarum n^iffeufc^aft barau« ©rtral^lrcn unbt t}erjeici^nen mag unbt foll.

Tit. X.

Orbttung, 2lm^)t uub bcfcl^l ber professorum Theologiae. ^

^(ufangö ift unfer tt)ill unbt meinung baß be^ ber Facultate Tbeolügica in unfercr Academia, t)ier ordinarii professores Theologiae fo Doctores ober Licentiati unbt bem Äird^encont^ent, fo ^il niuöti(!^ atö ^^rebiget eint)erleibt fein fotten. foffen au(% iebet^eit al^n ber abgel^enbe^ ftatt, anbere jtoeen t)on bcr Sil^olo* ^\\i^m facultet bem ÄHrd^en Conventui ernennet unbt t)on ben- feiten ^crnac!^ unfern t^erorbneten Ferren ©d^olard^en unb einem fjanfeeii. conventui Academico gefc^riben geben werben, barauö einen ju mocif)Un unb ben \?acierenbcn locum bamit l^aben ju befteüen.

STie professores Theologiae fottcn gu benj[cnigen waö in ben Statutis unb Orbnungen, t)on ben publigis Professoribus in coinmuni begriffen, unb fie belangen unb anzutreffen tl^ut, folgenbe üTbntmacn fci^njeren.

I. Syiembli(j^ unb jum erften, fotten fie in reiner unnbt ge- fuuber lel^r, naci^ al^nleitung 1^. g5ttUc!Zer fii^rift bei3 alten unbt tiefen Seftament« unb beffclbeu magren ß^rifttidbe« J)crftanb« (melcber in ber 6t)ur unb fürftlid^en 9lug6purgif(^en ©onfeffion An. 1530 Äa^fer Carolo V. überantwortet, \ioie aud^ in ben formulis Concordiae An. 1536 gu SEittenberg gtt>ifciZcn ben ©däjftfd^en unb Oberldnbifd^en Äird&en, bcfegleiciZen An. 1563 üllfeic .^mifci^en ben Äircl^eu unbt ©d^ulbiencrn , fo bann An. 1580 jnjifdjeii ben furnemften ftanben gemelter Slugö^jurgifcä^en ©on- feffion auffgerlci^tet, bargeben ift) unber einanber felbö, unbt auä) mit bem ganzen Äirci^en 6ont)ent (bem fie bann ol^ne ba«, ate prebiger i)ertt)ant^ unbt gugetl&an) beftdnbige unb tjertrewlid^e einijjteit erl^alten, auc^ aöe toeitl&ufflgleit ifttb unnßtl^igc geg&nl, barauf anberi^ nicS^t^ at« erbitterung ber gemutl^er erfolget, atö t)it m il)ir i)ebem ift, fürfommcn unbt abnjenben ^elffen, unbt in bem

\ Digitized by VjOOQ iC

225

n>ic bcr 1^. %^)oftcI bcfiel^fct, ber bcr ^)ro!pl^eteu geiftcr, bcn ^^ro- ^)l^eten la^t unbeiiuorffen fein.

ir. ^ürg anbete aber il^tc Lectiones betreffcnbt follen pe bic= felbige alfo al^nfteUen unbt t)erfeften bafe tdgUci^ jtüo ftunben v>or, unbt 2 nad^mittag mit erlldrunf) ber bücket alten unbt nenjcu SEefiauientö wie fie einem ^eben üon bem Collegio Theologico . afpsnirt finbt ju gebrac^^t, benantlid^cn aber insgemein unb rev^u= tariter bie ©tjangcUften unbt bie büd^er 3Jiofi« t)or, bic Epistoläe paulinae aber unbt bie ^)ro^)l^etcn nachmittag gelefen unnbt crlldrt werben: 3ebod& foll il^nen betoorfte^cn, mit gemeinem SRatl^ unbt öergteid^ung bigweiten a^n ftatt folc^er büij^cr, etwa« an^ bcn übrigen büd^ern alten unbt nemen Seftamentö, ober aud) bie für^^ nemfte locos communes Theologicos, unbt fonberlic^ biejenigen \)on wetd^en bife ^txi am meiften geftritten würbt al^n bie l^anbt gu nel^men unbt biefelbige fur^ unbt umbftdnbtli^ ju tractiren.

III. ^nm britten, follen fie in folt^en i^ren lectionibus t)or aßen bingen ben bud^ltaben ^eiliger f(I)rift fleißig erfldrcn, im alten auö bem ^ebreifc^en, im 5Rcwen auö bem ©ried^ifd^en S:e^t, barnad^ aber bie tjorfallenbe leieren unnbt i^re urfad^en, fo bann and) bie locos communes, ba« ift, bie gemeine teuren unferö 6l)riftlid^en glauben«, wie bie an jebem ortl^ ber büd&er fo man lifet fürtommen, ober fonft ber Äird^en unbt ©c^ulen not^burfft er^eifd^t, nad^ bem wal^ren 6l)riftlid^en t)erftanb ]&. ©d^rifft, in gemelter d^ur unbt fürftlid^en 9lugöpurgifd^en confession unbt formulis concordiae imb nad^ red^ter art warl^aftiger dialectic erftdren unb bargeben, mit guter t)eller aufflSfung aller Sophis- matum, bie i)on newen unbt alten Addern unb Slntid^riften bie leutl^e i)on ßl^riftlic^er lel^r ab^uwenben furgebrad^t feinbt, unb nod^ tdglid^ öorgebrad^t werben.

IV. Si^m 4. foöen fie aud^ wan t>erm6ge ber orbnung fo unber bem IX Titul „Orbnung ber professorum ingemein" begriffen bie 3eitt beö bi«^)utieren al^n fie Iom:pt, fid^ mit ben anbern profes- soribus alfo i)ergleid^en , bafe t)on einem ieben ba6 jal^r über, 2 disputationes Theologicae publicae Solennes gel^alten, unnbt in benfelben bie Studiosi Theologiae, be^be opponentes et respon- dentes nit allein ad modum disputandi Logicum et Siilogisti- cum, fonbern aud^ unbt \)ornemlid), bat)in al^ngel^alten werben, ba§ fie gute Textuales fe^en, unbt alle Solutiones et distinctio- nes au« ©otteö l^eKem klarem wortt en^eifen unbt bartl^un.

V. S)amit aber jum 5. burd) fold^e disputationes theologicas geitf^r. xxvin, 15

Digitized by VjOOQlC

^

226

nit mel^v unrul^c unbt erflcrntift cwcrfct, bait nuii ftcfcfeaft toerbc, fott fein professor Theologiae für fi^ jclb« attcin bic Theses Disputationum publicarum in bic Srucfcrct) gu i)evorbneu mad^t fjafectt; fonbcm biefclbige iwo^x bcn übrigen feinen CoUegis ju tejid^tiöen unbt ju ccnfiren übergeben, auff bafe feine absurda . cber ©otteö wort wibernjertige, jonbern aHetn necessaria unbt Vera proposita fiirgcben werben.

VI. ©arneben foKen fie il^re Auditores unb Discipulos jum 6. mit ben privatis Exercitiis Disputationum }u üben unbt a^ngufül^ren fd^ulbig fein, unbt fonberlid^ follen fie, neben il^ren 2 idl^rlit^cn disputationibus publicis et solennibus, anä) ju ge- miffen tagen ber wod^en , Horis antemeridianis vel pomeridianis, in einem offentli(!§en Auditorio, eine privatam disputationem r?aften, unbt barinnen bie locos communes, wie fie in ber ?tugßpurgif(^en (Sonfeffion begriffen, ober anbere nüfelid^c contro- versias, in furfee Theses t?erf äffet t)orgeben, bamit bic publicae disputationes befto ftattlid^er unbt lel^rbaffter gehalten werben: unbt bie discipuli bie controversias Religionis, baran bc^ bifen betrübten 3^iten * fcl^r t>iel gelegen, befto ba§ t)erfte]^en lonnen.

VII. Si^xn 7. foIIcn fie aud^ ein fleiglgc^ ufffcl^en l^abcn auff bic ganfec ©d^ut, bafi biefclbige in ber ©ottfeligfeit unbt ß^rift* üi^er 3wd^t juncl^me, unbt berowegcn bei3 Ja^rcö 4 ma^l, nemtid^ m aCBe^nad^ten, Oftern, 5pfingften unbt SQMd^aeli«, a^n bic ganfee ©d^ul eine t)crmal^nung t^un.

foH auc^ ferner einer unber ben Theologis, wetd^en fie jetb« barju bem Consilio üniversitatis fürfd^lagen Werben, atte ©ambftag gu 9 ul^ren , entwcber au« bcn ©ontSglid^en @J)angclien* iiiibt ®pifteln, ober anberjir Oerttern ber §. ©d&rifft eine 2ati* nifd^c tjcrmal^nung ober tection al^n bie ©tubierenbe iugenbt tl^un, ober aud^ guweiten, bie locos communes Theologicos orbenttid^ unnbt toerftanbtlid^ erWaren, unbt foffen gu fotd^er Section aud^ bie discipuli 1^ et 2^ classis wie aud^ ju anbcrn Exercitiis publicis gcfül^rt werben.

Vin. S)amit aber gum 8. redete d^rifttid&c ciniglcit unbt tjcr* tiäwtid^teit (t}ertraulid^!eit) unber i^nen befto bcffer gel^alten, aud^ ebgcfcfee orbnung befto rid^tiger i)ortgefe§t werben mögen , fo follcn i^ürgeuanbte professores Theologiae, il^r befonbereö Collegium

1 2)ie{e SBorte fc^einen barauf l^injubeuten, ba^ biefe Statuten, in 0er gaffttng wie fie in unferm ^egte oocUeöt, mitteit unter ben SBirren unb ^rang= fnlen M brei&iölä^riöen ICriegeä J^erauögeöeöen worben finb.

I Digitized by VjOOQ iC

L .

227

l^aftcn unbt ed mit bcm Decanatu unbcr il^ncn fcft« alle l^albc jal^r Saffcn umbgcl^cn, unbt bo(3^ in bifcm CoUegio niiä^te anbcr« ^anblctt, banntt)a« gu »ottfcbung unnbt etl^altung Dotgcfcä^tibencr orbnung ßcl^örig, bamit alle«, wie aftertnal&l bcr «ipoftd er» mal^net befto orbenlid^er unbt el^rüc^er gugel^c.

IX. gür« 9. fottctt jte be^ il&rcnt CoUegio eine befonbere Matriculam l^abcn, barinnen nit allein aller professorura , tod6)^ USf)exti be^ bifer ©(i^ulen Theologiam <)rofitirt unbt in« lünfftls :profitieren werben, fonbem aucj^ ber discipulorum nomina auff- gejeid^nct unbt ju not^rocnbiger nat^rid^tung bcr jeit mögen ge« funben werben.

X. yixi)i^ befto mcniger aber foflen fie für« 10. ju jieber jelt, ba fie einem ober mel^reren t^ren auditoribus , etwa« fal^rl&fflgleit in Studiis ober dissolutionem morum f^jüren njerben, ben ober biefelbigen für fid^ erforbern , ' fie umb il^ren unfleiß ober drger^ ltc!^e§ leben ju rebe fteffen unbt ba fold^e« be^ Hatten ni^t ver- fangen n)ofte , bem Rectori unbt Decanis ober aud^ einem ganzen consilio universitatis fürftellen.

XL 3^^" 11* ^^ ^w<% ^^^ frembben ortl^en consultationes in ftrittigen IReligionö ober fonften genjiffen« unb el^efad^en t)on il^nen begel&rt n)ürbe, mögen fie biefetbigen, in il^rem CoUegio aud^ beliberiren , unbt ba fie für notl^tuenbig ac!^ten bie übrigen ^)farr§erren , ober aut^ ben ganzen Äirci^en 6oni)eut gu folcä^en deliberationibus giel^en.*

XII. 3um 12. fott au^ bife« CoUegium Facultatis Theo- logicae ein befonbere« SigiUum l^aben, unbt baff eibige Jebergeit ber Decanus ijertoal^ren, aud^ nid^t anbenS, bau in testimoniis bie facultatem Theologicam betreff enbt^ befegleid^en in ben mif^^ fit)en unbt consultationibus Facultatis Theologicae mit gel^eU (ginftimmiglelt) ber ganzen gacultet gcbraud^en.

XIII. 3"«* 13- f^tt aöegeit ber iüngftc in facultate, Scriba ober Notarius fein, ber aud^ alle miffit>en, testimonia unbt Consilia fo t)on megen bife« CoUegii Theologici ugge^en fleißig JU ^^rotocoH ein- unbt auffd^reiben foH. SSBaö aber wid^tigcö nomine Facultatis al^nguftellen , ba« foll burd^ ben Decanum,

* 3n frül^crett Seiten gaben bie t^cologifcl^n gafuttäten unb audj bie juriftifd^en, auf befragen, in widjtigen ober ^eülen Slnöelegeni^iten , il^r (3nU achten ober il^r ^ebenfen ab. @oIcl^ 6ttte l^at fid^ , freiUd^ in wel gerinöerem 3Äa^e , big auf unfere ^age erl^aöen.

15*

Digitized by VjOOQlC

228

ober tt)elcl^cn icbcrgcit bie facultas Theologica bagu benennen n)utbt, conci))irt tt>erben.

XIV. enbtlid^ unbt gnm 14. foH auä^ füro^in Jebet Decanus ^>ae fl(3^ in feinein axttpt in 9leli9ion«flef(^ifften furnemmcö unbt t^tbeitfroürbigciS juttcgt orbenlid^ ju t>ergeid^ncn unbl ju ben Actis Facultatis be^julegcn ft^utbig jein.

llt. XL

Oibnung, Slmbt unbt bcfcl^l ber professorum Juris

inögentein.

©ietocil in allen Jpol^en ©^ulen fc§r t)iet baran gelegen, unbt JoiiberlicJ^ be^ unferer ©tabt unbt -Unitoerfitet bie jefeigen ^^itzn eif orbern, bafe bie Facultas juridica, nit^t t^eniger ate anbere, mit not^wenbigen ^jrofefjoren ttjo^t i)erfe]^en unb biefelben lectiones im^Uc^ uff einanber gcorbnet fe^en , @o jefeen orbnen unbt wollen xüiVf ba§ fortl^in in Facultate Juridica, »ier professores pan- decUrum, fo bann ein professor institutionum unbt ba fie il)re lectiones bermafeen aufteilen unbt l)alten, tuie l^ernad^ tjolgt:

I. 9lembtid^ unbt jum (Srfteu, bafe alle 4 professores juris insgemein i^nen bie lectiones ordinarias, n)ie fie infonberl^cit in iK^icjenber Otbnung begriffen, ober toie fie je nat^ gelegenl^eit bei j^dt unbt ber Auditorum CoUegialiter a^m 3latl)famften er* üdjten njerben, mit aöem flei§ iebergeit laffen befolgten fein unbt TOafl barinn ju il^rer Auditorum unberrid^t unbt auffnemmen bicneix mag, getren)Uc]^ unbt beutlic]^ t>ern)alten unb anzeigen.

IL 3um 2. foHen fie bie Exercitia disputationum mit ernft treiben, je nac^bem fie \\ä) barüber mit einanber njerben öergliö^en t)abeii, unbt jeberjeit fol(!§e materias, aui3 i^ren lectionibus ober aU(i^ ex aliis Juris partibus ^)ro!ponieren unb bii8i)Utiren, bie aut^ nu^li^ unb braud^tid^ , unbt atfo ber mül^e unbt ^dtt vozxtf) fctntt.

ßnblic^ foHen fie alle unbt ein jeber tnfonterl^eit, fic^ ötfo gu^tf auffred^t unbt erbarltt^ ijerl^alten, bafe fie t)on mennigtiij^ a\t^ Sacerdotes Justitae, geachtet unbt gerft^met »eroen.

l

Digitized by

Google

229

Tit. xn.

Orbnung unbl ?lmbt bcö professoris Codicis

I. ©rftlidb jott ber professor Codicis furncmlic^ bieienigc titulos in Codice Justinaneo Jemen Auditoribus tx'^lxdxtn unb füvtragen, bie beit 9lec^tli(j^en ^)roce§ anlangen, unbt fotc^e« cnt= ttjeber v>on einem bnd^ ju bem anbern nnbt t)on einem Titul ju bem anbevn, ober afcer eine anbete Orbnung in bemfetbigen l)alten , rne^e il^n ober aud^ ein gan^e« ©ottegium am nu^ti(ä&ften unbt bequemften bebunfen toürbt.

IL %üx^ 2. ben Methodum betangenbt, foÖ er je nacj^ ge« legenl^eit eiiieö jeben Tituli , einen fo^en fürnemmcn, mit ttjeld^em ben Auditoribus am be[ten bebient, unbt fic^ beffen befleißigen, ba§ er aüe leges eine« jcben tituli unbt bcnebeu au^ bie ganfee Materiam, fo toot ex jure pontificio et Civili * nottürfftiglid^ Jeboc^ mit mügli^fter Äür^e erlldre, er fott aber babe^ nit bc- n)enben laffen, fonbern aud^ jugleid^ anzeigen n)a« beutig« tag« in toeltlic^en nnbt geiftlid^en gefcbribenen regten noc^ im braucft urtbt Übung fe^e, aud^ wa« burd^ bie Ordinationes Imperii unbt aüerlet) Sanbtre^t, Statuta unbt consuetudines n^ol^l ober übel gemeiert, geminbcrt, geanbert ober gabr abgctban ^^e.

in. 5*erner« jum 3..fott er and) ba« Jus Feudonim je ju Reiten lefcn, unbt eutujeber be^ einem jeben Titulo ben textum tür^lid) unbt nac^ not^burfft interprettren , oDer äße titulos in ein Compendium unbt methodum ju bringen fid^ befleißigen, ober* n>ic i^ne fonft a^m beften bebunfen »ürbt

Tit. XIII.

Orbnung unbt %\n)pt be« erften professoris pan- dectarum 3"fonberl)eit.

I. 2)cr erfte ^jrofeffor pandectarum fotl für« eine biejenige Materias Juris feinen auditoribus e)c^)liciren unb fürtragen, fo

< 2lucl^ an ben eoanöeIifc|en Unioerfitäten fonnte man an 'oen SRed^tä- fafultäten Doctor utriusque juris, nämlic^ beä fanonifd^en unb be§ MmU ](i)en Sleepia (jus pontificium et civile) werben. 2)ie Äenntni^ beö fanonifd^en Sied^tö war in früheren Seiten, weßen ber oielen öetftlid^en §errfc^aften , i:ii beutfd^en Hleid^e unerläßlich.

Digitized by CjOOÖlC

230

am nupd^flcn unb in t&gli^cr üBung fciit. Site nemU(!§ de pactis, de transactionibus, de integrum restitutionibus , de servituti- bus personarum et rerum, de Gontractibus vel quasi, de Matrimoniis , de Tutelis, de Ultimis Voluntatibus , de Succes- sionibus, ab intestato, de Dominio, de possessione, de Usu- capione (sie), de interdictis, de obligationibus et actionibus unbt toa^ bergtcit^ctt.

IL 3*^^ 2. fott er obgcfefctc materias methodice biö^^onircn, unbt waö gu einer ieben matcrie gel^örig ift, für unbt tuiber ex Omnibus partibus juris gufammentragen , unbt mit fonberm fleife bcn Studiosis fo t>tt mftfltic^ veram juris civilis sententiam uub ben Äcm beffetbigen l^er aufecr jicl^cn unb Äür^tiij^ crltdren.

III. ^um 3. foff er glei(^fate , tt)ic ber ^jrofeff or Codicis , l)iebe^ nic^t bleiben laffen, fonbern je nad^ gctegenl^eit anzeigen, roa^ ex jure pontificio , ex ordinationibus Imperii , ex Statutis et consuetudinibus, too^ ober übel, gemeiert, geminbert ober gar abget^an »orben*

IV. ^nm 4, biemeil in ben responsis Jurisconsultorum allein jolc^ fall unb cafu« begriffen feinbt , xotlä^t fi(j^ albereit« begeben l^aben unb noc^ tSglici^ gutragen mögen, @o mag er Je naä) ge* tegcnl^elt atte unb iebe leges c^plicleren, fo fit^ ^in unbt mitx inpandectis, ex libris responsorum papiniani, pauli, Ulpiani, Scenalae unbt Modestini befinben: unbt fo((i^e ad praesentis seculi Usum, fo t)il müglic^ accommobiren, barauö bann bic Studiosi Juris propter ütilem rerum Varietatem mcrllicj^en nufcen erlangen mögen.

L

Tit. XIV.

Orbnung unb 3lm)5t bci3 anbern professoris pan- dectarum Infonberl^eit.

I. ©er anbcre ^jrofeffor pandectarum, fott bie ganfee pandec- tas mit gugie^ung ber Specialium Rubricarum Codicis in mug^ liti^fter Äur^e, summarie et isagogice, ^)ro^)oniren unbt foti^c arbeitlö auff^ e^efte ate immer möglid^ gu enb bringen unbt für* nemlici bal^ln feigen, ba§ bie Studiosi ijcrftel^en unbt roiffen mögen Moa^ in einem jeben titulo fonberlid^ begriffen, unb öomemliij^ gu merlen fe)}C. ©r mag aber anä) \t gu gciten fi^ mit bem Collegio Facultatis eine« anbern i)erglei(i^en unb ba%nige Jjoniemmen,

Digitized by

Google

231

wa« fle ben Studiosis am nu^H(J^ftcn unb otigcncmftcn bcflnben tocrbcn*

II. (gr fott aiid^ für« anbete bie \?ornemfte Antinomias uitb baö jus Novum be^ einem Jeben Titulo mit flei§ , jebod^ Äürfclid^ unbt mit bev nott)n)cnbigften erlldrung anjeigen, unb in ©umma fi(j^ bal)in bearbeiten, bafe fie bie Studiosi eine generalem totius juris cognitionem ergreijfen mögen.

Tit. XV.

Orbnung unb Slmbt bei3 professoris Institutionum infonbert)eit.

I. erftlici^, fott bcr iprofeffor institutionum be^ einent ieben Titulo , xoa^ in bemfelbigen ^u^)tf&ti^Ud^ , ober in abfonberlid^en ipunctcn begriffen unbt abgcl^anbelt »ütbt, i)ermelbcn, atebann einen paragraphum naci^ bem anbern recenfiren , unbt nja« barinn bunfet erKaren au^ be^ fol^er tractation We Fontes au» n)el(i^ett ein« ober anbcr« l)erfleufet, t>erjeic]^nen unbt toa(nn) toon nötigen, eine« jeben dicti ober pronunciati warl^afftige rationem erfotf^en unb anzeigen, unb bann auc^ bie t)ornemfte questionum Antino- mias unb novissimarum correctionum nid^t i)ergeffcn.

IL 3^^ anbern, fott er atte unbt jebe fürfattenbe Terminos juris ey^jticieren unbt tjcrmelben, toie man« etwan in ber ^jraftif auf Seutfi^ )5flegt ju nennen, unb fonften butij^au« in auölegung ber institutionum fic| befleißigen, baß er öerftdnbtli^ fe^e unbt lur^: alfo bafe er jum fürberli^ften jiebttjebern Cursum ju enb bringe, unnbt fl^ bal^in bearbeite, bafe bie Studiosi biefe Ele- menta et incunabula juris toot)t t)erfte]^en uttbt ju beu l^ö-^ern lectionibus t)orbereitet toerben.

IIL ^nxti 3. fott er anä) je ju 3^iten enttoeber na(j^ abfot= t>irten Institutionibus , ober aber mit unb beneben benfelbigen, bie be^be titulos digestorum, de Verborum significatione , et de diversis regulis juris antiqui Äurfe inter^jretiren unb ben Studiosis mol einbinben, bamit biefelbige nic!^t attein, Verborum proprias significationes n)o]^t mericn, fonbern au^ legum prin- cipia befto beffcr faffen unb tjerftel^en mögen, baran bann fel)r t>iel gelegen iji.

IV. enbtU(3^ unbt jum 4 fott er i^m nidjt attcin, toie broben

yM

Digitized by

Goc

232

inv^cjemcln t)ermclbet, ble Exercitia Juridica mit fleife befolgten fein laffcn, fonbern auc^ infonberl^cit bie Disputationes privatas uubt Extraordinarias xooä)tntii6) l^alten, baburt^ fonbcrlid^ beti anqel^cnben Studiosis ju ^ilff ju lommen.

Tit. XVI. De Collegio Facultatis Juridicae.

I. 2)amit au(^ befto mcl^r einig nnbt ijertrauligfcit nnber bicfer gacnttet öewanbten erl^atten nnbt bie a6(jef(i^ritcne orbnnng befto ric^^tiger effectnirt, auä) anbere bec ©tnbirenbcn jngcnbt jnm beften nnbt unfercr Slcabcm^, befonberö aber biefer facnltet jnm rn^m nnbt e'^r geteici^enbe fat^en t)etri^tet werben mögen, ©o ift nnfer n>ltt nnb meinnng, bafe gfcid^ von be^ ber Facultate Theo- logica , alfo auc^ be^ bifer juridica ein befonbereS Sotteginm fein nnbt gel^aften t^erben fott, nnbt fie bie sperren Juris consulti glci(%fate mit bem Decanatu öon l^alben jal^ren jn ^atben ia^ren; nnber il^nen felbft taffen nmbgcl^en, nnb bo(J^ gIei(j^tt)ot in bifem Collegio nici^tö anberö l^anblen, atö too^ ju bem ob^ berül^rten fine et scopo bientic^ ift.

IL 3^^'« anbcm f ollen fie be^ bifem i^rem Collegio, eine be- fonbere Matriculam l^aben, barinnen ni^t attein aller profes- sorum, mlä)t big anl)ero be^ unfrer ©(jaulen Jurisprudentiam profitirt, nnbt inö j?ünfftig ^)rofitiren werben, fonbern au^ ber Candidatorum nomina t)erjei(^net fe^en , nnbt refpectit)e nac^ nnb m^ öerjeic^net werben fotten, bamit man jeberjeit not^wenbigc nai^rtt^tung baran^ l^aben möge. .

III. ^\xm brittcn fotten fie auc!^ eine matricula Studiosorum Juris l^aben, bdmit fie berofelben befto beffer wal^r nemmen lönnen , wie fie ban an^ , ba fie bc^ einem ober bem anbern 6e= fonbere faljrlefflgfeit in studiis ober anc^ dissolutionem morum i)erf^)nren mürben, benfelben für fid) gu erforbern, unb feine« tjerberbUiJ^en nnfteigeiS , ober ergertic^en leben« falben mo^fmeinenb ya rebe ftetten, nnbt jnr beffemng t)erma]^nen mögen.

IV. ^nm 4. ba an^ t)on frembben ober ^eimifd^en ort^en, consultationes in ftreittigen fa(i^en nnbt re(f)t«^enbten t)on i^nen bege()rt werben, möge» fie biefelbigen il^n (sie) i^rem Collegio betiberiren, anfteöen nnbt t)erfertigen.

V. 3^^ 5- '\^^ ^^*) *^i{^^ CoUegium Facultatis Juridicae,

Digitized by

Google

233

2 fcef Ottbcre Sigilla * ^abcn , ein cjrBfecrc« unM ein f (einercö, beten ba« größere in Signandis testimoniis graduum aut Stu- diosorum , t^ie auc^ in ben responsis Juris ober consiliis : ba« kleinere aber ju ben mifjitjen ju gebraud^en, unbt foll fold^e Sigilla tt)ie anä) bie Matriculam unbt boö protocoUum , n)le ttt^t weniger bie Acta CoUegii (bi« auff weitere t)erorbnung) ber Decanus fo je ju ^titm \\t, atö ber ©ircctor unbt baö fyxu^)t be« Collegii, in feiner gewal^rfam ^aben, gleid^wol aber Weber ein« no(3^ baö anbere Sigillum ol&ne confenö unbt gei^ett ber ganzen facultct ju gebtauc!^en mac!^t l^aben,

VI. 3um 6. fott allegeit ber jüngfie in Facultate Scriba ober Notarius fein, ber auci^ aöe 3Wifftt)en unbt testimonia, consilia unb wa« fonfteu be^ ber ^acuUet tjorlommen ober t)er^anbelt worben, inö ^^rotocoö eintragen unbt t)erieic!bncn , auä) gemeine miffit>en a^nfteöen foöc , waö aber fonften wid^tige« nomine facul- tatis anjuftellen, ba§ foQ burd) ben Seniorem ober welchen ieber- jeit fie CoUegialiter bagu \)erorbneu werben, aüe testimonia aber huxäj ben Decanum concipirt werben, in J>erfaffung aber ber Consiliorum ober Responsorum juris, mögen fxß unber fici^ laffen l)erumb ge^en, ober je na^ gelcgenl^eit unbt befd^affenl^eit fid) eines ^nbern oergleiii^en.

VII. (Jnbttid) unbt jum 7. bamit baö ^^rotocoH befto rii^tiger unbt \)OÜ!ommeucr gehalten werbe, fo foÖ ein jeber Decanus mit befouberem fleife ^^tx^d^mw, waig in wcl^renbem feinem Decanatu ieOeömal oorfoI)meu unbt oerl^anbelt worben, bamit ber Scriba bem fol^e f)anblungeu inß ^jrotocoÖ einjutragen befolgten worben , not^^ wenbigen berii^t ^aben mSge, unbt bem ))rotocoff nid^ts abgelte.

Tit. XVII.

Orbnung unb ?lmbt ber professorum medicinae.^

I. ©rftlid^ fe^en unbt orbnen wir, bafe bei unferer Unit)erfitet 2 ordinarii professores Medicinae fein fotlen, ein Theoricus

* 3m SÄittelalter unb in ber 3«t ber SÜeformation unb beS brei^iä^riöen ^riegeä i^atte jebe Bürgerliche unb wlffenfd^aftUci^e Äörperfc^aft jroeiSieöel, baä flro^e 3nfieöel, ba§ 6ei offijieaen ^tten angeroanbt würbe unb baä (leinere, fogenannte SigiUum secretun^um geraöl^nUci^en (Sebraud^e.

* 2)ie mebisinifd^e gafultät, bie fpäter im ad^tje^nten unb neunjel^nten Sa^r^unbert fo l&ecü§mte aWänner in ber eiöentlic^en ^eilfunbe, fowie in ben

Digitized by VjOOQiC

I

234

itnb practicus, uitbt fo ftc eine« CoUegae ju cottH>Urun9 i^xt^ Collegii notl)bürftig fottcn fic einen ex facultate philosophica fo ein Doctor Medicinae, ober in mangel beifen einen auö nnfern ^cvorbneten nnbt gefcj^toornen ®tabt^)]^^flclö gn \i^ jiei^cn nnbt nemmen.

n. gürö anbcve follen bie bei)be Ordinarii \\^ atfo mit ein^ anber t)erö(eic^en bafe ber Theoricus wa« ad Theoriam Medicinae partem flefiorig, aW libros Hippocratis et Galeni physiologicos, pathologicos et Simiotrios mä) xaify nnnbt gntac^ten ber ^acnltet erfldre unbt anbiege, ©er practicus abef, »a6 ad practicam Medicinae partem bienftli^ , ate libros de conservanda sanitate, unb toa« bemfelben anl^enßt unbt i^ernjantl^: ^Um libros de cu- ratione morborum , fo voofjl ble Jentgen , toeld^e bie praesidia, therapeutica , diatectica seil, pharmaceutica et chirurgica U^ griffen, ben Studiosis fürl^altc.

IIL ebcnrndgig foöen fie jum brüten, bie Anatomicam unbt Botanicam lectionem alfo unber \i^ tS)dUn, ba6 je einer umb ben anbern, ober toic \x^ i)ergleid^en »erben, unnbt bie gacuUet für gut anfe^ei! würbt, aöejeit neben feinen anbern Lectionibus etn)a« barinnen lefe, bargu fie bann auci^ fonberlid^ in admini- strationibus Anatomicis anbere ber fa(J^en t>erftanbiffi ju fid^ jiel^en mögen.

IV. 3um ^ierbten, foÖen fie i^re lectiones alfo anfteüen ijafi ber Theoricus i)or STOittag umb 9, ber practicus aber, na^ ayüttag umb 2 ul^r lefe, au^ in il^ren lectionibus fo t)iel mogli^ fortfal^ren, unbt il^re autores uff« fürberU(3^ft gu enbt bringen, aud^ ber ®rie(J^if(j^en unbt 2lrabifd^en ©cribenten nteinung attejeit mit einanber t)ergiei(3^en , unbt ttjorinnen ein jeglid^e, befouberfi im tdglid)en gebrau(3^ beffer fe^e, flei&ig unnbt tremfid^ anjeigen, unbt babin arbeiten bafe Je nac^ getegen^eit ber ju^orer atte« ju il^rem nu^ unb lunfftigen gebraud) gerid^tet tt)erbe.

V. ^nm 5. fotten fie beebc fd^ulbig unbt tjecbunben fein, im SBinter fo fie gelegenfieit l^aben mögen, eine Anatomiam in bem

anatomifd^n unb d^irurgifd^en %<i^exn auf^utDeifen l^atte, war im fieb^el^nten Sal^ri^unbert, wie wir auö Tit. XVII erfel^en, bie am fd^wäd^ften befeftte unb botirte. 3ebenfallö mu^ bie äWebijin bamalä «kben SBinbeln ^ek^m l^aben, wenn jroei 2)o5enten an einer Uniüerfität qmü^, um aitfieljenbe Slerjte ge- l^örig l^ranaubilben.

Digitized by

Google

235

barjtt gcl^Srigcn T^eatro Anatomico * ju l^attcn, unbt im ©otnmct tt)an an fic begel^rt njurbt, ben Studiosis bic Ärauttcr unb fonbcvIi(^ fo tigl^ gcbrauij^t tperbcn tt)ic autfe anbre av^cne^if^e Simplicia fo man in ben Sl^joberfl^cn gebrauchen JpPegt, fcefanbt ju ma(j^en.

VI. 3um 6. foll t^nen au^ bie Inspectio Horti Academici (beö Sogenannten botanifd^en ©arten«) befohlen fein, alfo bafe fie, ie na(ä^bem fle fic^ \)crgteic!^en »erben, »o^entlid^ ju nnberfc^leb- li^en malzten, benfetben befut^en, bem ©artenmann tt)ie unb njaö barinnen gu \)er:pPanfeen unbt a^njuorbnen a^nle^tung geben (ber au^ il^nen in foI(ä^em gu gei^orfamen fc!^ulbig fein foH), bie Stu- diosos Medicinae JU unberfd^iebli^en malzten l^inein f ül^ren , xf^mn bie barinnen ma^fenbe Ärduter bemonftrieren unbt ttjeifen, unbt fo i)iel an i^nen ift aüe« ba« fo ju beS garten« njol^lftanbt unbt auflommen bienenlan, mit gutem rat^ befürbern unbt al)norbnen.^

VII. fietfttieb fott i^ren Jeber, tt)0 fic an ben 3lef^)onbenten l^aben mögen, 3<^^li^ ä^^ publicas solennes disputationes , fo er felbften gejd^riben, l^alten, auc^ ber Theoricus, fo toiel er ber Studiosorum unb rcf^^onbenten l^atben lönnen mftrbt, 3Ronatli(ä^ ein disputationem privatam al^nfteKen, unbt barinnen bic locos communes Medicos ber orbnung nac^, ober toaö je ben Studiosis al)m nu^li(^ften ju fein eraci^tet n)firbt, tractircn unbt l^anblen; Unnbt bamit befto mehrere einig- unbt freunbtic^feit unber bifer t^acultet \)ertt)antl^en erl^altcn, aud^ bie obgefd^ribene orbnung befto beffcr unb ri^tiger fortgefe^t ttjcrbe, fo ift ferner unfcr ti)itt unbt meinung: für« eine ba§ ^Uiä) n)ie bet) ben übrigen Ö^acutteten, alfo au(3^ be^ bifer Medica, ein bcfonbere« (Sottegium gcl^alten ttjerben foH, unb fic bie Ferren Medici gleid^fal« mit bem Decanatu aüc ^albt Jal^r unber il^nen felbften laffen umbgcl^en, unbt bo(^ glcid^mo^l in biefem CoUegio ni(ä^t« anber« l^anblcn,

1 3)aS Theatrum anatomicum öcfanb ftd^ von SClterö^er im Säütöerfpital üon ©tra^utö, in einem 9fiebengcbäube, mhm bem altertl^ümlid^en ^Jl^utme beS @|)itaItl^orcg. ^p'dtev, alö unter Subraig XIV. ein SDWUtclrfpital geö^^ünbet würbe, warb im ©arten beSfelöen ein jweiteS anatomifd^eS Slmpi^itl^eater errid^tet.

2 ©d^on um bie 3Äitte be§ * f ed^jel^nten 3al^r§unbert§ bcfag bie ©tabt ©trapurö einen botanijc^en ©arten. S)enf elften l^atte ber gelehrte S[rjt a)ib9muö Dbred^t, in ber Mf^t beS 3öi(§e(merlIofter§ unb be§ 5Ronnen= flofterö ©t. 9flifolauä in UnbiS, in ber Ärautenau angelegt. 2)er berühmte fd^wei^erifd^e Sflaturforfd^er ©onrab ©e^ner oon Süric§, fa§ unb bewunberte benfelben, bereite im 3a§re 1659, wegen ber feltenen ^flanjen/ bie er entl^ielt.

Digitized by VjOOQIC

J

.-^^T-

236

baitn \m^ ju fortfefeung itnnbt crl^attung ijorgefcfetcr orbnung gc^ l)öi"ti^ unbt \)on nötigen.

3um anbcrn joücn fic bc^ i^rcm Collegio 2 fonbcrbarc Matri- <'iilas ^abcn, in beten einer nit allein atter professorum tt>dd)t iHdbnx^ bei) bifer ©taufen Medicinam ^jrofitiert unbt in fftnfftiflem Ijrefitirett n)evben, fonbern aud^ ber Candidatorum unbt beten fo alt)ic hen gradum Doctoris in Medica facultate befle^ten unbt erlaiuicu tDetben: in ber anbetn aber ber Studiosorum Medicinae iminina auffgejeii^net unbt ju notl^ttjenbiger naiä^rid^tuug {eberjeit iiuH^eu j^^efunben ttjerben.

^um 3* foHen fic fo fie au einem ober me^reni il^reu audi- toiibvis etn)aö farlefftgfeit in Studiis ober dissolutionem morum l^üreu werben, ben ober biefctben für fid^ forbern, 'umb il)ten uu^ flci| imbt dtfletti^ ItUn n)ol^l meinenbt ju tebe ftetten unbt ju tefferung angelegene^ fleiöe« ermal^ncn.

p^im 4. ba au(3^ t)on ftembben obet ^eimif^en ovti^en in idjiüeveu fallen unb Äranf Reiten, Consilia i)on i^rem Collegio be* ^t^xt merben, mögen fic biefetbcn gleite anberer facuttet ^>rofefforen bcUbcrtten aufteilen unnbt i)erfertigcn.

3um 5. foö anä^ biefeö CoUegium facultatis Medicae, 2 be- iDitbcre Sigilla ein grofee« unbt ein Meine« ^aben, unbt biefetbcn icber^fit ber Decanus facultatis t^erwal^rcn, aud) nit anberft, bann baö größere in testimoniis Studiosorum Medicinae, mif= filmen unbt bergteid^en, boci^ mit gcl)ell ber ganzen facultet ge^ £H'aud}eK.

3nm 6. fott aügeit ber tüngftc in facultate Scriba fci)i, ber dudi aUc ?D^iffit)en, testimonia unbt Consilia, fo ^on ti)egcn bifcö CoUegii Medici außgcl^en, fleißig t)rotocoÜiren unbt einfc^reiben jütl, \m^ aber n)i(J^tige« nomine facultatis abnjuftctten, ba« foff burd) ben Decanum ober n)ctd^en icberjeit bie facultas Medica barju i^etotbnen tbütbt, concipirt werben.

(lübtlid) unnbt jum ©ibenbcn fott au(i^ furo^in ein jeber Decanus tx^aö fi(^ in feinem Decanatu fürne^mei^ unbt ben!tt)ür= &uie^ .^utregt, orbentlid) ju \)erjeid)neu unbt ju ben Actis Facul- tatis LicDjulcgeu id}ulbig fein.

i

Digitized by

Google

237

XVUL

Orbnungunttbt3lm!pt bcr professorum philosophiae.

I. ©atnit bie Facult*as philosophica uic^t ttjcnigcr alö bic toof anöeorbnet, mit not^toenbigcn professoribus Dcrjcl^en, unbt ber^« fclben Lectiones nufeli(^ auff cinanber fjeorbnet fe^eu, fo fefecn, orbnen unbt tooHcn wir, bafe fürtl^itt in facultate philosophica, 6 professores unbt ordinarii Examinatores fein fotten bcnantUc^ : @in Orator @tn Dialecticus ©in Ethicus ein physicus ©in Mathematicus &n Historicus.

S)ef{9tct(i^en follen unter crftgcbctd^ter gacultet i^rcn Sedem unbt locum l^abcn, ber ^Jtofeffor Hebraeus, ^jrofcffor Linguae Graecae unnbt ^jvofcffor poesews (sie) fo fern fein professio ordiriaria unbt nid^t Honoraria fein toürbt, welche angett)ifen fein fofien, ben Examinibus Candidatorum utriusque Laureae suc- cessive unbt alternatim bei)jun)o^nen: neben bem fernem ansang, bafe unber erft benanten professoribus ein jeber ein i)rontoi)lrter ?lKaf^ifter artium in einer pri\)i(e9irten Academia »orben fe^e, au^ beffen ttjal^r^afftige jeuc^nuö !6nne auff legen. ^

IL J'^ürö anbere, fo fotten bie professores philosophiae nidjt allein fc!^utbig unbt tjerbunben fein über ben compendiis totius philosophiae wie fie in einer jeben parte philosophiae ex opti- morum Veterum philosophorum fontibus angeftelt werben mögen, mit attem fleife uub ernft ju l^altcn, ben Studiosis philosophiae biefelbe ju commenbiren unb barob ju fein, ba§ feine anbere compendia eingeful)rt ober etwa« newerung ober enberung 'oox^ genommen werbe, ol^n ber ganzen gacuttet \)orwiffen, unb be= wittigung, fonbem ami) bie fontes unbt Authores f eiber, awb welchen folc^e compendia gejogen, bergeftalt t)orgutefen unb ^u er= Haren, wie fie be^ il^rem gewijfen erachten fonnen, bafe benen Studiosis philosophiae, barmit gum beften unbt nu^tic^ften ge= bienet fe^e.

IIL Slm britten, fotten bie professores philosophiae mit attem ernft baran fein, bafe neben ben solennibus et publicis Dispu- tationibus unb Declamationibus bie Disputationes privatae, ex Omnibus partibus philosophiae fteijgig mit ben Studiosis ge- l^altdi unb baö praesidium burd) bcnieuigen geleiftei werbe,

* ^a^ biefem erften S war bie p^ifofopl^ifci^e gafultöt, itn Slbftanbe mit bertnebiainifd^en, mel beffer befe^t, inbem fie fec^S orbentUd^e unb brei au^ev^ otbentUd^e ^rofefforen befa^.

Digitized by VjOOQlC

o

238

tDclc^en iebctjeit bic Facultas philosophiae l^iegu nu^tid^ unbt taugli(3^ ju fein crtennen toirbt, auc^ bet) bcu Declamationibus et disputationibus toornetnlid^ il^rcr gacultet»mit ftetfe erf(!^cinen,

IV. gut baö 4. fo foH ein jeber professor philosophiae, fo M tnüjjlii!^ ji(3& bal^in bequemen, bamit er be^ bemienigen wa« feiner ^Dtofefflon eigentHc!^ ju gel^orig am ned^ften tjerbleibe, auff bafe nii^t t)Ott iWtn professoribus einerlei fad^cn tradiert, bie Studiosi aber l^ierbur^j^ mel^r ge^inbert atö befürbert ttjerbcn.

V. ©arnit au(3^ für« 5. , fo tool^l bei) biefer afö anbem Facul- tatibua \)ertrauli(3^e lieb unbt einigfeit befto beffer erl^alten, unb obfief^tibette orbnung befto ri(j^tiger naii^gefefet ttjerben möge, fo folieu \)orgett)anbte professores philosophiae i^r befonber CoUe- gium facultatis philosophicae l^alten, unbt unber fid) mit bem Decanatu unb promotionibus \t gu l^alben jal^ren laffen umb- gelten, unbt bO(3^ in biefem Collegio ni^t« anber« l^anblen, al8 toaB iu ber Stubirenben iugenbt nufe unbt frommen, fo aud^ ju fortfe^ung unbt erl^altung i)orgefc^ribener orbnungen gereicj^et.

VI. ^nm ©eii^öten, fotten fie be^ il^rem Collegio, 2 Matri- culas ^aben in bereu einer bie professores ujelci^e blö^ero bet) bijer Unit)crfitet philosophiam ^)rofitirt unbt in fünftigem ^)roft= tieren n)erben, in ber 2 aber ber Studiosorum unb Candidatorum nomina auffgejeid^net unbt ju atterl^anb na(^ri(j^tung feberjeit m&gcii gefunbcn njerben.

VII. 3um 7. fo fie an einem ober mel^reren il^rer Auditorum ettüCi6 fal^rlefftg!eit in Studiis ober dissolutionem morum t)er* f^üven toerben, fott ber Decanus facultatis fd)ulbig fein, ben ober biefelben für fid^ ju erforbern unbt ttjegen feineig ober il^re« nnfidfee«, ober ergerli^cn lebenS falben, gu rebe gu ftctten, unbt auff ben fal bergleid^en ujol^tmeinenbe erinnerung unb 3^fP^^ htt^ ii}tn ober il^nen ni^tö t)erfangen n)otten, fol^e« bet) einem ganzen Collegio philosophico al^ngubringen, bamit feinen ober iT)ren ©Item be§tt3cgen gugef^riben ober anbere mittel ber t^er- befferung a!^n bie l^anbt genommen ttjerben mögen.

VIII. 3win 8. fott au^ ba« CoUegium Facultatis philo- sophicae befonbere« Sigillum , l^aben unbt baffelbe jjebergcit ber Decanus neben ben Matriculis protocoUo unbt pecunia fiscal! kjetmal^ren, baffelbe gu ben Testimoniis bie facultatem philo- sophicam allein betreff enbt, beggleic^en gu ben bonis notis fo ben Candidatis secundae Laureae ertl^eilt ttjerben unb ben 9Jiiffioen mit gel^ell ber ganzen gacultet l^aben gu gebraud^en.

Digitized by LjOOQiC

239

IX. (SnbtH^ unbt jum 9. fott attcgcit ber iüngftc in Facultate Scriba ober Notarius ff in, ber auc!^ alle 9Kifflt)cn uub Testi- monia, fo Don toegen be« Collegii phil. auflcftelt njerben, fleißig iprotocoHiren unbt einfd^reiben fott, inaö abcv njicj^tiger nomine facultatis anjuftettcn, bafe fott burcj^ beu Decanum, ober welcl^cnt iebcrjelt bie facultas phil. folc^e« bef eitlen njurbt, f^rifftUc^ »et* fa^t unbt u^gefertigt »erben.

Tit. XIX. Orbnung, 2lttH)t unb befe^t beö Oratoris.

I. ^um erften, foÖ ber Orator alle mat ju 8 u^ren, feine lectionem o^n einigen concurrentem, aller facultatum Studiosis gunt beften l^aben ^ unbt barin »a« er t)ermeint ben Studiosis Eloquentiae ad poliendum Stylum et proprietatem linguae latinae comparandam jum nu^lic^ftcn fein ^jroiponiren unbt t)or« tragen, babe^ er il^m jnforberft bie Scripta Ciceronis unb anberer »ornemmer Oratorum fotte laffcn commcnbirt unb befolgten fein, »ie aud^ bie praecepta Rhetorica mel^rertl^eit« ex Piatone, Aristotele, Cicerone, Quintiliano aufjeiti^nen, mit fleife erll&ren unbt ber fteHen redeten gebrauc!^ babeij ijermetben unbt al^njeigen.

II. 3^"^ 2., fott er fc^ulbig fein bie Exercitia Declamatoria l^elffen gu ermatten , unbt fo offt er folc^e« an ben Studiosis ^ben mag, bergleid^en Declamationes burc^ feine auditores a^n gu ftetten, bamit au(^ fofd^eö befto füglid^er gefd^e^en möge, fott er atte aJJontag ober an einem anbern tag in ber »od^en, feinen Auditoribus eine nufelid^e ben 3citeu nad^ bequcmlid^c unbt il^rem profectui bienftlidfee Materiam Declamandi gu tractiren fürgeben, biefelbe folgenbe« corrigiren, auc^ e^e bie Declamatores publice auf geftelt »erben, fie ^)ri\)atlm l^öreu, in Actione, pronunciatione unb waö bergteid^en, mit pei^ unbenoeifen unbt abrid^ten.

Tit. XX.

Orbnung, 9lm\)t unb befel^l be« Dialectici.

I. Grftlid^ fott ber pröfessor Dialecticus iebeömal^t fein lectionem gu 4 ul^ren nad^ mittag l^aben unbt lefen, Organum

^ 2)er Drator toar an ber ©trajburger Unioerfität bemnad^ eine roid^tifle ^ßerfönlid^feit. Ql^m würbe ju ben oratorifd^en Uebungen, bie für bie ©tubenten aller gahiltäten obligatorifd^ waren, bie erfte 3Äorgenjhtnbe eingeräumt unb 9orbel^alten.

Digitized by VjOOQIC

Y'

2A0

Aristotelis, and) gu ^dicn neben tcmfelbigen Metaphysica, nnbt ttma mm Dialogum Piatonis auff weife unbt nmfe tt)ie l^er^ mä) folgt

II. 5(tö nctnMid^ unbt jum anbem, fott er bie praecepta anffö Äurjeft Derf äffen n>ie folij^e in bem Contextu Se^tiffen, aud^ wie fte auff einanbcr öe()en, nad) al^nleitung be§ Methodi in posterioribus Analyticis toon bem Aristotele getoifen fleißig ^zv- ttietben, unb mit beutlicj^en e^em^jlen alfo erKaren, bafe bie ju^ 55rer beren gebraucä^ im bid^ten, reben, bef^^recJ^en, lefen unbt lel)ren; barau« lonncn lernen, bie Exempla lan er auö allen gacnlteten Doctoribus nemmen unbt auff bie praecepta rid^ten: Unbt toeil auö atten fo bifc Äunft geteert !ciner toolfommener at« Aristoteles gefii^riben: foK er fic!^ befleißen, auff bifen fürnemlid^ bie jul^örer gu genjöl^nen, in bem er ui^t allein äffe t^eil ber Äunft naä) al^nleitung Organi Aristotelis tractirt unbt i^anbelt, fonbem mä) bie terminos Aristotelis wol^l unbt fo toiel miiglic!^ bel^alt unnbt gemein ma^t.

aSon o^nnötl^igen frembben fragen fott er fid^ enthalten, unbt n)ai8 rccj^t unbt tool »on bem Authore gelehrt ttjorben, fott er mit anbcrem unDottfommenem geftüm^)el nicj^t t)ermif(3^en : fott aber rok bie gelegen^eit gibt, bcf[en mangel auö be« Authoris tjol-^ fommenl&eit bartl^un, unnbt insgemein bal^in arbeiten, baß atter diaJecticorura praecepta au« bem Aristotele fönnen geurtl^eilt tt)erben.

in. 3wut britten fott er feine Disputationes ju geipfil^renber 3eit, toie oben bertnelbt, galten: bie praecepta, fo in Classibus ber iugenbt gctefen n)erben fleißig treiben, barmit toa« in biefen getel^ret, t)ottfül^rt unnbt ju rechter frud)t gebraii^t ttjerben möge.

Tit. XXL

Orbnung unbt befel^t bc« Ethici.

I. ©rfilid^ fott ber professor Ethices iebeömal^t ju fiben ul^ren bor SJJittag libros Ethicorum Aristotelis ^d Nicomachum audj jutioeUen, ©o er al^n bcn Auditoribus gel^abcn mag, bie letfte tag in ber n)0(J^en bef[elben politica ünbt Oeconomica lefen, neben bem auiä^ gu 3^tten etttjaig au« Piatone, al« politicum, libros de Republica et Legibus unnbt befegleic^en, ebener mafeen

Digitized by

Google

241

Oeconomica Xenophontis, ober anbete (jtcid^fSnnijje ad philo- sophiam practicam gehörige Tractatus, an bie l&anbt nemmcn, ie nad^ bem et ett^a« bcfonbete« mit SR^at feinet gacuttet, bencn Studiosis philosophiae am nufeli(ä^ftcn obet not^ujenblgften gu fein etacj^ten tt>fitbt.

IL 3um anbetn fott et feine Authores nnbt Tractatus fonbet^ Ud^ bie librosEthicos nnbt politicos Aristotelis, auff ba« fütbct* liij^ft abfobiten, batinnen bie büd^et, Capita, unbt alle praecepta, wie fie bet Dtbnung na^ in* contextu ipso begtiffen, etKdten, auä^ betfetben üsum in Historicis Exemplis alten nnbt nmm fleifeig njeifen, nnbt bie füvfallcnbc gn)ct)fel^aftige Quaestiones a^njeigen nnnbt mit mügli^et ^ütfee cttenttetn.

Tit. xxn.

Otbnung, ?(mbt nnb befel)t beö professoris physici.

L ©tftlid^ fott bct ip^^ftcn« attcjeit bie Studiosos befto n)cniget al)n il)ten Studiis ju ^inbetn ju 2 U^ten nad^mittag feine lectio- nem l^atteu unbt lefen, nembüc^ Octo libros physicorum: 4 de Coelo et Mundo : 2 de Generatione etlinteritu : 4 Meteororum : 3 de Anima : et parva Naturalia Aristotelis batneben ju ^dUn Ejusdem libros de Generatione, partibus et Historia Anima- lium n)ie aud^ beffelben problemata, unbt Timaeum unb Lucretii sex libros, tt)ie et ba« CoUegium philosophicum füt notl^menbig, nufe unbt gut anfeilen unbt il^m gefatteu mutbt.

IL 3^^ anbetn, fott et ben Contextum jleifiig abtl^eilcn unnbt singulas partes fam^)t ben ^ä^totxm Vocabulis bentlid^, bod^ mit tpenig »ottcn unnb möglid^ftet Äütfee etctSten, unbt mit Exemplis in rerum Universitate illustribus auc^ bie notljioenbigen quaestiones o^n atten ubetflufe ttactiten unnbt etcldren.

Tit. XXIII.

Otbnung, ^mbt unb befel^l beö Mathematici.

I. etftUd^ fo fefeen, orbnen unb motten mit, bafe neben ben ßudimentis rerum Mathematicarum bie iebetgeit in prima et secunda Classe tjon betfclbigen Classium praeceptoribus bct

3«itfc^. xxvin. 16

Digitized by VjOOQIC

' *T7-

E^-'

242

iugettbt ftirfeti(i^ unbt bcwtUc^ fottcn tjorgcttoacn werben, furol^itt ein Ordinarius Mathematicos bei) unjecer (Bä^uUn iebergeit fein folle, n?et(j^er jn ein \ü)x nad) mittag fein lectionem l^aftett, nnbt in benen ni(3^t frembbc nnbt ber iugenbt ju l^ol^c ©cribenten, nen)e infonber^eit fntgcben: fonbem bet) ben otten Authoribus als Euclide, Ptolomeo, Archimede, Arato, nnb anbern, )e nac^ il^ne mit rotl^ be« CoUegii philosophici am V)ortre9licJ^ften (sie) bebnnfen njürbt, tjerbleiben: ©icfelbigc mitf[ei|, jebod^ mögti^ftcr Mxiit e):!plicieren bnrc^ alle partes* Mathematicae gelten, nnbt »a« einer jeben eignet nnbt it)fnf)xt, bentlid^ nnbt 9etrett)li(!^, er:= öffnen unbt bart^un.

n. ^\xm anbern fott er aud^ Verum üsum instrumentorum * Mathematicorum, pertinentium ad Astronomiam, Geographiam, Geodosiam et doctrinam Gnömonicam, getren)lic^ unbt fleißig feinen auditoribus, ate oft bic notl^burft erforbert jcigen unbt »eifen: unb in Summa nicj^tö n^aö ad Mathematicas disciplinas ben Auditoribus gu njiffen notl^ig fein njfirbt unberlaffen.

Tit. XXIV. Orbnung, 2lmbt unb befel&l be« Historici.

I. ©rftlid^ foU ber Historicus icbeömat ju 3 Ul^rcn nati^ mittag feine lectionem l^alten, barinnen biejenigcn authores graecos unb Latinos erHeren, fo i^ne jebergcit befonbcr« auff geipftogenen rat^ mit ber facultate philosophica ober aud^ anbern §erm CoUegis, am fügltci^ften unbt beauemfien bebunlen werben,

IL ^\xm 2. fott er, im faö t)on ben Auditoribus begel^rt, ober fonften ratl^fam erad^tet würbe, eine furfee war^affte Sy- nopsin historicam omnium temporum au« ben alten unbt newen bemel^rteften Historicis ober ©cribcnten gufammen tragen unbt neben bem authore, fo er fcnft in ber tood^e ordinarie e):!plictrt, ber iugenbt gur gewiffen ftunben furtragen unb auff ba« belbeft, fo immer müglii!^ gu enbe bringen.

E^ ^ * ®S Befanb fid^ alfo bei bct pijilofopl^ifc^en ga!ultät, öctmutl^Ucl^ im alten

UttiDfrfitätäöeBäube, ein matl^ematifd^^l^^fifaUfd^eS ÄaBinet S)arauS erfte^t man, roie nidjts t)emad^Iä{fiQt würbe, \xm bie Äenntniffe ber @tubitenben nid^t nur wiffenfdjaftlidj, fonbem aud^ praftifdj ju förbem.

Digitized by

Google

243

III. 8^m 3. foll er feine Auditores öclren)li(3^ unberrii^^tett, wie man bic §tftoricn mit nufe uuM fruti^t lefen unbt ^Sren möge, n)aö in benfelben für res Historicae, t^a« für Orationes, Con- silia, Sententiae, au^ au« voa^ fontibus Sacris, Ethids unnbt pollticis bicf eibige Verfliegen, unb wie fie Jetcrgcit gemeinen nufe ju^guttem unb woi^lftanbt, auc^ bifen unfern 3eiten gebeulte^ (gebel^lic^) mögen accomobirt werben*

Tit. XXV.

Drbnuttft, 3lmbt unb befel&l be« professoris Linguae

Hebreae.

I. ©off bcr Professor Hebreae linguae iebergeit ju 12 U^ren nachmittag * feine lectionem l^alten, unbt feinen Auditoribus an* fenglic^ eine fur^e 3f^9*>Ö^" ^^b anleitung, l^ernad^ aud^ eine t)cfffommene grammaticam ber ^cbr&ifc^en fprac^ ie nad^ bem er : mit ri^at ber facultet, am bequemften unbt feinen Auditoribus

am nufelic^ften befinbet, bictiren unbt auflegen.

II. ®off ev einen fürnemen locum au« ber ^eiligen ©(J^rlfft, einen ipfalmen ober melfer, aut^ etwa ein ganfeeö bui!^ aus ber 93ibel unb fonberlid^ ber Keinen ^)ro))Veten einen, in bo« latein tjerbolmetfc^en bar innen bie Themata, urfprung unb l&erlommen eine« leben morbt«: ^Um bie proprietates Vocum, formulares,

unbt ma« bergleic^en getremlic^ al^ngeigen unbt ercldren, ben ^

rechten Usum praeceptorum Grammaticorum weifen unbt etwan ; ^?

bei) ben befonbern ^errlic^en worbten unbt phrasibus ber ^eiligen , ; f(]^rifft in bifer fprad^ fürfaffenbt, mit äffen trewen unbt fleife er* offnen unbt bartl^un.

IIL ©off er auc^ mit affem fteifi feine auditores bal^in galten ; ^^

unbt a^nmal^uen, baß fic in Declamando [i^ ej:crciren unbt üben, ./

i^nen je ju 3^^^^^/ ^*^^ Materiam ^>ro^>oniren, bie fie au« Sati« •*' nij(!Ver ober ©riec^ifd^er fprad^ in ba« ^ebr&ifd^e tran«feriren unbt - M

Dcrjefeen: unbt bann jugleic^ au« berfelbcn, wann er jle corrigiert ^^

unb burd^fie^et, ber fprac^en unberfc^eibt unb eigenfd^aft eigentlich .'.^

1 2)er §erau8öeBer biefer Statuten, etimiert fldj nodj aus feiner ©tubenten^ ^ ' 3

jeit, bie in bie fünfgißer 3aljre fällt, wie treulich biefe alte ^rabition, baj baS CoUegium Hebraicum, mit feiner Sfagogü unb ©rammatif, $ur SRittaöaeit ße^ lefen »nrbe, jur SSerjroeiflung ber ©tubenten fidj erhalten IJatte. ^er Urfpruna berfelben ift bem ^ier citirten Titulo entnommen.

Digitized by VjOOQ I

'^^^

244

unbi; trctoUd) jcigcn unb weifen, unbt in Summa alle« badjeniftc Ü^mif fo ju erfantnud ber ^ebtaifd^en {))ra^ notl^n)enbio unbt biaiftUij^ fein mürbt.

Tit. XXVI.

Oibnuna, Slmbt unb befc^t be^ professoris Linguae

Grecae.

I. ©rftUc^ fefeen, ovbnen unnbt motten mir, bafe unanflcfel&cn bie ©riecj^ifc^e fprad^ fleißig in classibus fotte getriben metben, i^teic^mol fürtl^in ein Ordinarius professor Grecae iinguae fein unüt t)erbleibcn fott, meieret jeberjeit ju 12 Ul^ren nacj^ mittag feine lectionem l^atten unbt barinnen bie jcniöen authores Grae- cos, philologos, Historicos, poetas, alö plutarchum, Hesiodum, Theognidem etc. auff« trcmlidjft unbt PeiBigfte, auc^ lur^UcJ^fte inrtävm, mie fie jeberjeit ii^ne ber 3^9^^^^ ^^ ^^f*^^ w^^^t nut< Uci)ftcu gu fein bebunlen merben.

IL ^VLxa 2. fott er in feinen Authoribus be^be« auff bie voces unb formulas loquendi graecas unb ma« berglcic^en befonberiJ fuvfdme, gute ad^tung geben, berfelbigen artl^ unbt eigenfc^aft ber jmienbt turfeUd^ anmetben unb erflaren, fobann aud^ auff bie res unbt sententias n^al^rnemmen, einen jeben Authorem secundum artilicium Rhetoricum et Dialecticum lur^Ud^ faffen unbt ab- t\}ükn unb ma^ bei) einem jeben ©tildf ju merfen, nad^ gelegen^ I)c[t atter umbftanbe, aud^ mo baffelbige f)in ju referiren unbt gu brtiuc^en fe^c, tremlic^ entmerffen unbt anjeigen.

IIL ©Ott auc^ ber professor Linguae grecae feine auditores ad scribendum graece anl^attcn, i^re scripta bejel&en unbt corri= gireii, aud^ ad Declamandum graece Dermal^nen, unbt fo offt er ei^H a^n ben Studiosis ^aben mag, ein ©riec^ifd^ Exercitium publice anrid^ten unnbt l^alten.

Tit. xxvn.

Ovbnung; 5lmbt unb befel^l be« professoris poeseos.

L (grftlid^ fo fefeen, orbnen unnbt mo^^en mir, ba| fürt^in bn^ Exercitium prosodiae unnbt poöseos ernfttid^ in 4 supmo-

Digitized by

Google

245

ribus classibus gcütvt unnbt. gehalten toetbc, afeet bancben ein Ordinarius professor poötices fein foffe, mli^tx im ©ommcr gu 9lenn, im »inter aber gu brei) ul^ren, toann bie Slaffe« bimittirt ttjerbcn^, feine Lectionem Italien, unbt in bcrfelbigcn bie Jenigen Poetas Graecos nnbt Latinos, Epicos, Tragicos, Gnomologicos ej:^)Iiciren follc, bie il^me Don bem Collegio Facultatis philo- sophicae ernennet unbt georbuet njerben.

IL ^nm anbern, foÖ er in feinen Authoribus, fo tt?ol^t auff bie Vocabula poetica unbt loquendi formulas unnbt figuras aci&tung geben, bicfelben mit guten Oratoriis phrasibus unbt vocibus commentiren unb fonft crclaren, afö auff bie res f eiber fo in bergleiijben ©cribenten fürfommen, befegteit^en auff bie per- sonas , earundem fata , yera et fabulosa : ^ttm Adagia, Apophtegmata, Dicta, Sententias, unb tt)a« b'efelben bebeutcn, \t>o\)in fie ju accomobiren unbt gu gebrauten, getren)li^ hoü) fur^U(^ geigen unbt t)ermelben.

III« ^r« britte fott er auc!^ bie Studiosos, fo njol^l bie publicos aU bie Discipulos duarum superiorura Classium, aU offt fie baffetbige tjon i^me »erben begel^ren, in scribendo car- mine Graeco unb Latino üben, ibnen bie gebr&ucl^lid^ften genera carminum n^eifen, biefelbigen triber t)on i^nen f orbern, corrigiren unbt bi«tt)eiten gu ben fürnembfte feften unbt ferien ein Carmen recitiren laffen, n)ie ber <Sä)X\kn ttjol^lftanbt ttjürbt crforbern.*

^ 3)ie poetifd^en SJorlefungcn unb Uebuttöcn waren, nad^ biefetn Titulo, l^auptfäd^lid^ für bie Sd^üler beS ©^mnaftumS (ered^net, unb ymav für bies jenigen ber 4 oberflen klaffen, Unter= unb D6er-8ecunba , unb Unter= unb Dber^^rima , wie roiv l^te fagen nnlrben. @ie f anben bei bem 2lbfd^lu^ ber gemöl^nlid^ Unterrid^tSftunben ftott.

* 2)er Professor poöseos , oböleidj ^ttular ber pijitofopljifd^en gafultät, 4öar bod^ au(i^ mit bem Unterridjt ber oberen ®9mnafial!raffen betraut. a)te8 beroeiöt ben öenauen 3ufammenjanö ^wifd^en bem alten ^tra^urijer ^ymna-^ flum unb ber Dortigen Unioerfität, bie in il^ren urfprünöUd^en Slnf ängen ein cinaigeS ®an^e bilbeten. 2)er professor poeseos §atte aud^ bie Slufflabe bie ©^mnafiaften unb ©tubenten für bie öffentlid^ 2)e!lamationen unb tl^eatra= Hfd^en aSorftedungen oorjubereiten.

Digitized by KjQOQiQ.Jjß^ ^

246 '

Tit xxvm.

Orbnung unb 3lmbt bc« Bibliothecarii.*

L ©er Bibliothecarius foH guijotbcrft angdoben unbt fd^toorcn flemdncr ©c^ul unnbt Äircä^cn bcr Statt ©tra^urg gctrett) unbt l)Olb ju jetit; i^r c^r, nufc, mo^tfart unnb oufftic^mcu ju bc- fiitbem, i^Tcm fc^abcn unnbt na(3^tl)cil jufürfommcn, ju njenbcn uimbt abguf (ä^aff cn : bancbcn ba§ et aud^ bie ti^m ani)ertra«te IBibliotl^cf, al« einen l&ol&en \t>txt^tn f(ä^afe auff« trett)üc^ft il^m W)oIIe commenblrt unbt befolgten fein toffen. J)eren nad^ feinem beften öerflanbt unbt toermSgen, in t)ertt)al^rung, beftettung, "otx- befleruttg, einlauffung, tjermel^rung unnbt au«lei^ung, aud^ inn^ Ijalt feiner l^abenben Orbnung, ober too blefelbc nit ejjpreffe bi«* tonitt, nad^ ratl^ ber sperren Scholarcharum unbt beö Rectoris unnbt Decanorum tjerfel^cn, unbt l^ierin au« gunft ober abgunft, ober einigem ^)rit)atnu^en ^anblcn, atte« tretolii^ unbt ol^ne gefe^rbe.

n. gör« anbcre, joÖ be^ ber SRece^^tion eine« Jeben Biblio- thecarii, nad&bem er baö Juramentum in Consilio üniversitatis loiitbt )>raeftirt l^aben, 3^me bur(3^ beu Rectorem unnbt bie Decanos unbt xotn biefelben nod^ ferner ex numero professorum JU fid^ gicl^en motzten, bie ganfce Sibliot^etf mit il^rer gugefeor, tctmBg ber auffgerid^teten Catalogorum * gelüffert, unnbt feiner geti^etven tjertoal^rung al^nbefol^len toetben: ber auä) fd^utbig fein foü, bergleid^en Indices unbt Catalogos (fo jum fügtid^ften secun- dum facultates Wnnen augeftellet tocrben) ju ermatten, gu ge- njiffen ^tittn ju ret>ibicren, bie nett) erfanffte ober in bie Biblio- thecam toere^rte büc^er, benfetben ju inferiren, tt)ic aud^ neben bcn Oatalogis, fo be^ bcr SBibliot^edf {ebcrjeit tjcrbleiben, gwet) uuitocrfal inventaria gu erg&n^en, beren ein« unfere Derorbnete ©(^oterd^en, baö anbere aber ber Rector unbt bie Decani l^inber

* Tit. xxvm ift ein tmdjtiöcr, unb befonbetö aftuetter Slbft^nitt ber aXtm @traf;&uröct U«i»erfitätäöefe^c. ®r mtijält bie urfptüttölid^en S5er= yflit^tunöen be« öttltotljelarä ber entfieljenben Untoerfitätäbibliotl^ef. SSetöleid^e mit liefern ^bfd^nitte ben: Extract die Leges Bibliothecae betreff enbt im

^ ($rül^ fd^on erlamtte man bie 9lotl^n)enbid!eit in ber alten Strapurger UmuetfitfttSbiBliot^e! Sataloße unb UniDerfal^gnoentaria ju l^oben. Sediere waren in ben ^ftnben ber ©d^uD^etren unb beS SReftorä ber Uniöerftt&t. 2)iefer urfprünöUc^e ©atalog fd^eint in Den ©türmen ber franjöfifd^en SleDoIu- tiün Der|d^n)unben ju (e9n, benn ber oerewigte, üerbienftooUe öiblioti^efar StitbreaS gung legte in ben »iergiger Solaren ben ©atolog ber ©trapurger ^€±abt- unb UniöerfitatSbibliotl^ef in 96 goiiobänben neu an.

\

Digitized by

Google

247

fi(j^ l^aben unbt behalten, au(^ nad^ intern abtritt listen Succes- soribus ^inbcrlaffcn unbt juftcacn joKen.

III. ^nm britten fott bcr Bibliothecarius ein Peinig« aujf= feigen l^aben, bamit teiti bu(3^ bcft^cbiöet ober ijcrloljrcn, ba« ge« maä^ faiibcr unbt rein gel^altcn, bic pulpita -(©(j^reib- unb Sefc- tifd^c) unbt büd^er ju gcmiffcn ^dUn abgefeiert: bie fenfter md) gelegenl^eit beö SQBettcrö auff unbt ju gemad^t, bem ungejlffer jo tjtct m%l\^ abgctpel^rt, unbt fonften atleö bergeftalt üerttjartb, tjerfel^en unb ^crforgt tt)erbe, ba^ ein ujo^lftanbt bcr ©deuten fe^e, unbt fold^e Bibliotheca ad posteros auff t)iel {a^r tran^ferirt »erben möge; 35a i^m Bibliothecario bann frc^- [teilen fott, ju au^fdubetung beö gemad^ö, abco^jierung ber Cata- logorum unbt auberer bergleid^en arbeit, jttjeen ober mel^r au« ben Alumnis Collegii praedicatorum ober beneficiariis Mauri- tianis^ gu gebraud^en, bie ftd6 auc^ auff fein begel^reu gu fold^er arbeit ujittig anftctten unbt biefelbe jum treujüd^ften unbt fleißig ften üerrid^teu l^elffen foüen.

IV. 3um i)ierbten, fotl bemelbter Bibliothecarius in bcr tt>od^en 3 tag t)on 9 biö auff 11 ul)r, am ©ontag aber nad^ orbnung bcr 2Rittag«^)rcbigt bi« gut abenbtprebigt auffwartl^en , einen ieben nad§ feinem t)crftanbt unbt ttjürbe tractiren: bie gelegenl^eit bcr aSibliotbedf unbt fonbcrlid^ bcr facultet, bargu er fid^ bclcnnct an* jeigeU; bie büd^er fo er begel^ren tt)irb, fürweifen: ^^mt, fo er nod^ Jung, unbt nld^t genugfam funbirt, gu einem unbt anbem nu^lid^en Authore trewlicb ratben, bamit fein bud^ befd^dbiget^ unbt enttt)eber burd^ auöreifeung ber btatter, ober in anbete tocg ))em)uftet werbe: bann tt)o ein fotd^e« befd^ebe, unbt burd^ be« Bibliothecarii l^tn unbt fartcf figf eit , etttjaö folte tjcrwal^rlofet ujerben: ©ott er benfclben fd^aben ben feinigen erftatten unbt t)erbeffcrn: hingegen tt)ann fonften etwa^ au« fold^en urfad^en fotte fcbaben uemmen, n^elcben er mit feinem fleig unbt be^forg nicbt bette t)erl)üten unbt abtocnben föunen, foU i^m baffelbig feiu nacbtbcil geb&bten fonbern ex publico aerario erfefeet »erben.

^ 2)ct aSibliotl^efar oerfüfite alfo gu feinet 2(u§^ülfe übq^ einige Alumnen au^ bem ©tubienfüf t 6t. SBill^elm ober einiöc ©^mnafiaften bie baS Stipen- dium Mauritianum (öeftiftet burd^ ben Äononifuö 3Äotii Ueber^eu üon 3«nö et. ?eter im go^te 1595) ßenoffcn. ^iefe ^Ifer würben anfängUd^ nid^t beaal^It; f|>äter erl^ctten fie, biö gur Serftörttna ber »ibUotl^f im Solare 1870, eine Heine SBergütuna*

Digitized by

Goc

/

";9r

248

V, 3^^ ffiwffte«/ iemanbt au« bcn professoribus , Mini- stris Ecclesiae, praeceptoribus Classicis (©^mnafiadel^rcm), »ol^lgcbol^nier ^-^crrcn Jpoffmeifter unbt praeceptoribus flci^iAen unb i^rci8 el^rUc^en wanbdö l^albcit rool^l befanbtcn Studiosis, ober mä) furncmmen unbt bcr Studiosorum lieb^abcnben bürgern : fi^ ju bcr Sibliotl^erf ijerfügcn uubt nid^t allein barinnen ettoaö lefen, abf einreiben , cottationiren, ober in anbere weg fi(i^ ber bü^er flebrau^en, jonbem auc^ W)egcn wcitlduffigfeit ber ?[Jiateri, eiu= gefatteiur Aalte*, ober anberer in ber Sibüot^ed flc^ befleBknben angclcgenl^citen ein« ober mc^r bü^er mit ficl& nac^er ^u« tragen wolte, foll i^m ber Bibliothecarius , iebo(^ mit bifer befc^eiben^eit, fol^e folgen laffen, ba^ ein jebe auö ob benambften ptx\omn, wer, ober toa^ ftanbt« er au^ fe^e, fc^ulbig fein foll, Dor unbt el^e il^m einiJ ober me^r büc^er in nac^ gefegter ^a^l geluffert njerben, (tt)elc^eö altein t>on ben publicis ju tjerftel^en) fein pa- triam unb habitationem in ba« barju t^erorbnete bu(3^ ju fc^reiben, neben »ermelbung be« ja^r« unnbt tagt^, auff n^et^e er ba« ober bie felben entlel^net: Stern tua« er für bü(J^er ober Authores, in »ai8 format unbt tt>ie fie gebunben Jeln, barneben au^ ein ge- trurfte ^iergu öerorbnete Schedam obligatoriam ju unberfc^reiben unbt bcm Bibliothecario ju jufteöen ^ ba| er foW) entlel^net bu(^ ober bü^er innerhalb 9Wonat«frift be^ ber, al^n feineol ortl^, be- ftim^jten ftraff, olfen fc^aben unbt mangel reftituiren, oberbabeme, ober benf eibigen einiger f^aben W)iberfü]&re, ai^n beffen ober beren ftatt anbere fauffen, ober ba folt^c büd^er nid^t mel^r gu befommen wel^ren, auff aestimation be« Kectoris unbt ber Decanorum , mt au^ be« Bibliothecarii , baö pretium barfür erftatten wolle, wel^e Schedam obligatoriam er ber Bibliothecarius in einer be- fonbern laben in öextoal^rnu« behalten, unbt fo balbt ber entlegner, ba« ober bie entlel^nte bü^er W)iber bringen würbt, i^me feine Obligation »iber ^erau« geben unnbt guftellen foQ: tom auc^ bie entlel^nte büd)er ol^n einig jc^aben unbt mangel »iberumb reftituirt

* 2)ie[er ©at „töcöen einöefattener ll^älte" fd^eint ju beweif en, ba^ im flebjel^nten Sol^rl^unbett , baS ^iUxot^etioM , im §o§en ©l^or ber ^rebiger^ fird^e, ntd^t ße^etat toax,

2 (liebem mu^te alfo 3eber, ber 93üci^er von ber SBiBUot^e! entl(c§nen unb nad^ ^fe n^en woHte, feinen 5Ramen unb ©tanb felbft in ein baju üot^anbeneö unb fieftimmteä aiieöifter, Schedam obligatoriam einfc^rei&en, unb mm er t>a^ SBuc^ niteber abKeiferte, felbft audtl^un, ma§ jebenfaas für ben »ibliotljefar eine gro^e 3«terfpami^ war.

Digitized by

Google

>

249

n)orbcn, fott nit bet Bibliothecarius , fonbctn ber entlegner felber, il^tt o6al^ngcbcntc« l^lerju gccrbnctcS inä), mit eigener l^anbt ad marginem be^jcici^nen, ba§ er fol(ä^ Hä) ober büi^cr l^ent dato n)iberuuib gelüffert: barmtt jtotfc^en bem Bibliothecario unbt bcn entlel&nern, alö ob ba« buc^ gelüffert, wnb aber baffelbtge au«= jut^un t?on il^me werc tjergeffen toorbeu, aller ,Hn)etffel, ^^ncf^ utibt mif|t?erftanbt t?erl)üettet werbe, ba i^me bann gugleit^ gegen entipfal^ung ber büt^er, fein Scheda ober Obligation totberumb ju= geftcllt werben foUe,

Sfttt faß aber a^n bem entlel^nten ini) ober bft^ern einiger fd^aben unbt mangel erfctieine, fott ber Bibliothecarius fol(J^eö bem Rectori o^nt)erjüd;li(i^ anbringen unbt fic^ mit bemfelben, fam:pt ben Decanis t)erglei(i^en , toie unbt auff W)aö Weife ber jugefügte f^aben folte erfefet unbt erftattet werben: S5ie Obligation aber iw'oc^x unbt el^c folcJ^eö gut getlban, nid^t tjon l^anben geben: fott aber bep aufete^l^ung ber büii^er au^ bifer unberfc!^eibt gc- l^alten werben, ba§ toielgenanter Bibliothecarius ben professoribus, Ministris Ecclesiae, praeceptoribus Classicis unbt naml&afften burgern t)erg6nnen fott, nic!^t attein f leine bü^er, fonbern aui^ Ex libris angularibus (wie man« gu nennen :pPegt) unbt großen operibus, 2 Tomos in folio, unbt in anbern formaten 3 ober auffö l^6(ä^ft 4 ftücf^ Jitglei^ unbt auff einmal^l mit fit^ nacS^er l^aue gu tragen, l^ieruber aber fott er ein me^reri^ nici^t folgen laffen, breii^te bann einer ein« ober mel^r ftücf wiber, unnbt wolte bargegen wiberumb fo öiel auöwec^feln, bamlt er iebergeit ftricte be^ folc^em numero tjerbleibe, ©teid^wol^l ba etwan ftci^ begeben folte, ba§ einer m^ obgebad&ten ^jerfonen eine mel^rerc angal^l t)on bü^ern uff einmal au« ber ©ibliotl^ed bebürfftig we^re unbt beget)ren folte, fott mit oorwiffen unbt confen« be« Rectoris i^me wittfal^rt werben. @o aber einer ober mel^r au§erl)alb in specie obbenamftcr ^jerfofenen in fold^en grofeen operibus wärbe begel^ren etwa« na^uf^lagen ober auffjufuc^en , fott baffelbtge Statu ordinariae horae, in loco Bibliothecae unbt be^fein be« Bibliothecarii gefc^el&eu, xodä^tx auc^ ben honoratioribus personis, mit ge^)ü^rli^er frcunbtli^feit begegnen unbt iftneu uff begel)ren aut^ hora quadam Extraordinaria uffwartl^en; Unnbt t)OK ge^ meinen büc^ern fo nic^t Folio, 2 bi« in 3 fturf^ (auff bie bei« wie ju anfang bife« 5. ^)nnften l&ieroben \)ermelbct) na^ l^au« ju tragen tjergönnen fotten: 2lber jemanb in bie Bibliothecam auff ein ober mcl^r ftuuben gu t)erf^liefecn, fott in te« Bibliothecarii

Digitized by V^jOC

250

ina(^t ttic^t ttebett, toie er auc!^ bie nad^ 9Iu«oang bei» 3Ronat^, eitlem ober bcm anbcrcu öelicbenc unbt xoibtx rcftitutrte bfici^ct, benifelbcn cl^c nltibt de novo tDibcruntb nad^ ^auö folgen laffen (otl , fic fe^en barni iMo1)x a4t ganzer tag in ber Sibliot^ed (je* ftiinben unbt t)on leincm anbem Begel^rt worben. 5)ann auff dn foldim fall ber ne»c petitor benientgen, fo fie fc^on attbereit ein TOt^iüt lang gebraucj^t (bamlt nic^t nur einem, fonbern t)ielen i^ebittit »eibe) supra dicto modo tjorgcjogcit »erben foHe.

VI. 3^m 6., weil fid^ bisweilen gutrSgt, bafe aud^ frcmbbe perfünen, fo entrocber auff anbem Academiis bcbient ober jid^ mit bcn Studiis betectiren, einö ober me^r büd^cr ju lehnen be- gehren, fott auff fold:en fall bem Bibliothecario , Jebod^ mit t^or^ iDiffen wnferer Scholarcharum unbt M Rectoris unbt Decanorum, (Sintui ober bem anberen gu gratificlren ol^nbenommen fein, in ainfe^un^^ bafe ein cjan^ Collegium ber professorum , beffen auc^ üXjix anbem ottl^en miberumO mirbt gu genießen ^aben, Jebod^ bafe eilt belaubter alljie eingefeffener unbt genugfam begüterter mann flu Jolc^e iperfol^n Fide jubire, fid^ felbften in ba6 t>erorbnete buc^ einfcbreibe, unbt bie gemonltd^c Schedam obligatoriam, aW ein Fide jussor unberfd^reibe, unbt barinnen gut gu fein t>erfprec^e, bciö fold^e« budb ober büd^er in 3Ronatfrift, fauber unbt ol^ne f(^a^en mibemmb eingel^enbigt werben fotten.

VII. i^um 7.; fo etman frembbc leutl^ bie Bibliothecam gu kfid)tigen; fld) bet) bem Rectore ober ben Decanis al^nmetben würben , foD ber Bibliothecarius uff il&r erforbern einjufteHen, bte Bibliothecam auffgufcblicfeen , unbt bergleicl)en frcmbben ^>er» feiten aßen freunbtUc^en mitten gu ermeifen fcbulbig fein, mann au.lv burd^ frembbe ober ^eimifc^e bie ©ibliot^edf bergeftalt crfid^- tiget mürbt, fott entmeber ber Bibliothecarius in felbft eigener perfi^n, ober beffelben Substitutus, mann er über feinem officio bcat)biget, unbt befonber« einer etman ex numero professorum ift, ieberjeit ton al^nfang bl« gu enbe, barbet) unbt gugegeu fe^n, umibt burd) leinen ©ubftituten fold^e« tjerfel^en laffen, mie aud^ jii anbem ^tittn nid)t ma^t l)aben iemanben in bie Stbliotl^edf gujc^idfen, etma« bariiinen gu terrid^ten ober abgul^obleu : fonbern iebe^mol^l fid^ felbften alba einfletten unbt bie ge^ül^r i>errid^ten.

So aud) iDon ben professoribus , Ministris Ecclesiae unbt praeceptoribus Classicis, hora Extraordinaria eine^ ober mel^r büd^cr, bereu fie biö ad horam ordinariam auö erl^cblid^en ur- fachen nid^t in mangel ftc^en tönbten, geforbcrt mürbe, ba« ober

Digitized by

Google

251

bicfclfec fott er unt)crgÜ8li(j^m, icbod^ auff wci« unbt mafe wie X be^m 5. :t>unftett angejeiöt l^crau^ ju geben fti^ulbig feitu

VIII. ^um S,, fo ben Ferren Scholarchis, unbt einem ganzen Consilio Universitatis tofirbc belieben rooßen ben Biblio- thecarium na^er franrffortl^ * ober anbete oxü) einiufauffung mel^rerer büd^er gu gebrauti^en, foH er \i^ auff fold^en fall willig finben laffen, aßen unnötl^igen Soften einftetlen, unbt fi($ befte« Pei^eö ba^in bearbeiten bamlt biejeuige authores , fo er Jeberjeit gu lauffen befell^ l^aben rourbt, auff baö fürberliii^fte, unbt wie man fie umb ba^rc begal^tung auff« wol^lfe^Ijie l^aben mag, ein* gelaufft unbt ol^ne fci^aben l&iel^er gelüffert werben, »ie er au(ä^ umb ba«}enige, tvaö er jebergeit em)>fangen murbt, unfern Ferren Scholarchis unbt ganzem Consilio Universitatis innerl^alb SRonatö- frift »on feiner mieberfunfft , ge^jubrlici^e red^nung guttun fi^ulbig unnbt t)er^)pid^t fein folt: 3"^9^»^^i" ^^^^ ^ß^^^ f*^ rat^famer erad^tet umb erf^pal^rung uncoften« tijtHen, ba§ mit einem l^tefigen budbfül^rer gel^anbelt Werbe, we^er fold^e büdöer in bem bud^* fül^rer Saj: umb gewol^nlid^e ful^ral^rt l^erauff brad^te.

IX. 3um 9., foH aud^ ein fauber cingebunbene« bud^ ber- orbnet unnbt in fold^eö alle bcr wolgeborner Ferren, tjom Slbel unbt anberer ^jerfonen lal&men, fo ein ffirnemm Opus ober bud^: ober aud& gu erfauffung eine« fold&en etwa« al)n gelbt inn bie S3ibliot]^cdf t)erel&ren möd^ten, gu bereu ^o^merwe^renben gebec^t^ nu« unbt rul^m, burd^ ben Bibliothecarium fleißig unbt umb- ftanbtlid^ eingefd^riben unbt t^ergeid^net werben, wa« aud^ burc^ bife« unnbt anbere gu t)erma)^nung ber SSibliotbedf t)erorbnete mittel , burd^ ben Bibliothecarium f oldber geftalt emipfangen würbt, ba« alle« foll er auf« fteigigfte ijerwal^rcn, unnbt ie gu öiertl^el ober bo($ l^alben ial^ren, wann ber $err Rector^unbt bie Decani, bie Sibliot^edf tjifltiren, bemfelben fold^e« gelbt in Specie lüfferen, weld^e« al« bann in aller be^feia, al«balb in einen bagu berorbneten eifern ftodtl^ ober trul^en getrau, unbt nid^t befto weniger umb aöe« i&l^rlid^eu gu gewiffer ^eit, bem Consilio Uni- versitatis t)on bem Bibliothecario ge^jül^renbe ©))ecialred^nung gefd^el^en, bamit bem ganzen consent wiffent fein mJge, wa« barbon wiberumb au«gcbcn, wie t)il in bem©todfb gelÄffert unnbt

* ä)ie granffurtcr aWeffe l^atte für ©übbetttfc^lanb biefelBe öebeutung wie bie Seipaifier für Ü'lieberfac^fen utt^ Dftbeutfd^lanb. 2luf bie Dftec- unb SÄid^aeli^ meffe erfdjienen bie n$um 33üdjer unb würben bafelBp lutn iertouf auöeboten.

Digitized by

Googh

252

barinncn In öorratl^ tjorl^anbcn fc^c, unbt aflo toaö mit bem tjor- ratf) nu^li^cr öot^unemmcn bcfto bcflcr l^etnacJ^ t)otircn mojje,

X. 3^01 10., bcmnad^ n)c^lanbt Doctor Justus Meierus* bei) bifcr unjerer Unitjcrptct bcrül)mtev professor juris fclbltg, im ja^r 1622, eine bcfonberc fundationem pro Bibliotheca juridica ^eftifftet unbt angcorbnet; inbcm er bc^ unfcrer ©tabt 200 ßulbcn aiu^elegt, unnbt bamit 10 gulbcn jal^rlicj^cn S^n\t^ ober ßütten, iebeömal^l auff Arbogasti bcn 21Julii faHenbt; erfaufft, unbt ber llni^erfitet ju jol(^em enbc tjere^rt, ba§ fotd^e iebeö jal^r bur(!^ teil Kectorem unbt ben Decanum juridicae facultatis, fo jic ju jciten feinbt, eingeforbert unnbt erl^ebt, unbt nad^mat« mit ratl^ bcifelbcn ju evlauffung Suriftifd^cr büd^cr an8ew)enbet werben foltcn, geftalt bann ber barüber bejagenbe 3i"^^ri^ff ^^^ Wui* i^evfitet gett)5Ib i)crn)arU(i) auffgel^altcn n>ürbt: fo foH ber Biblio- thecarius gu rei^ter Qdt, bct) crtt)el)ntem §erru Kectore unbt Decano umb er^ebung fold^e« 3^"^^^ anmal^nung tljun, weiter geftatt |o(^er am nufelidjflen unnbt beö Fundatoris Intention al^m a§nH<!^ften abnjutt)cnben , fxd^ mit benfetben berat^en: »a« auff gutad^ten berfclbigcn m^ befagtem gebt erfaufft, ju beö Funda- toris ewig rü]^mU(S^en al)nbenöen, mit einem befonbcrn ^ieju r>er* Drbueten ftörflein, barauff beö Fundatoris n)a^)pen ^ bejeld^nen, Quc^ fold^e büi^er uff einerlei) gattung binben taffen : nici^t weniger auä) in feiner orbenttici^cn red&nung bife« in Appendice glcic^fam ai^ ein abf onberlid^ Corpus einbringen unbt \)erred^nen , beögleid^en bann auc^ in folcfeen fundationibus ^ fo etman noc!^ gcfd)e^en modjien, obfer^irt werben foöe.

XI. j^um (S^lfften, nad^ bem eiB auc^ unfern tjerorbneten *8d)olard^en bittig angelegen fein fott, gum wenigften be« jal^rö jiBet)ma]^t bie Bibliothecam al^ einen l^ol)en wertl)en fd)afe ju bcfuc[)en; fo fott ber ieberjeit befteCte Bibliothecarius benfelben

* ^a^ ber Appendix Chronologica ober bem SflamenSo^rjeic^m^ uttb <urjen biogropl^ifci^en ©fi^^en, ^a^ fid^ in ber fetten geroorbenen ©d^rift: StiaPurgifd^en ö^mnafli e^riftlic^eS Su&elfeft, befinbet , war Tt>mx Su^uö ajieier, prof. jur. an ber ©trapurger ipod^fd^ute, im 3a§re 15()Ö m Sfi^mweöen geboren; im Saläre 1604 l^atte er einen Stuf nad^ ©traf? bürg erl^alten.

2 2)ie Sudler, bie »on ber SReierfd^en ©tiftung ge!auft würben, waren alfo an beä "^eftatorä SQBappen !enntlid^. S)affelbe war aud^ ber %aü mit ben ©üc^etn, tie »on bem eblen ©tättmeifter 3afob ©türm oon ©turmedC, bem etgmtlidjen ©rünber ber ©trafiburger Unioerfitätöbibliot^ef l^errül^rten. 2)iefelben irwaen aße baä SamiUenwappen ©turmö.

Digitized by

Google

253

alle adegcn^cit bcr Sibtio^c txmüä) cntbcrfcn, alte Catalogos, inventaria unbt t)crorbnetc büt^cr fürrocifcn, bamit fie icbcöma^W bevf cftcn ctgentUt^en guftanbt toiffen , bcn cinrcigcnbcn mifebraucJ^eit unbt anbcm je ju ^dkn jt(J^ crgcigcnbcn fel&lcrtt unbt manflcln ber 9C)>ü]^r begegnen unbt tjorfommen mögen.

XII. 3wntSn)ölfften, wciln auä) nid&t. weniger benen Rectori- bus unbt Decanis, fo je gu 3^tteu fein werben, obtigt auff bie Bibliothecam ein fleißige injpectton ju l^aben, unbt biefelbe le ju t>mt^t\ ober bot^ ju l^albcn jabren ju t)tfltieren unbt gu bejid^- ttgen, fott i^nen ber Bibliothecarius iebergeit mit ge^)ül^renbem refipect begegnen, unnbt ma« gu i>erbeffern fein mürbt, baffetbige al^ngetgen, unbt fonften in aöen unbt feben fürfaHenben dubiis, je nad^ gelegenl^eit unferer toerorbneten ©(^olartJ^en, unbt ermelter bereu in Officiis gütigen ratijß unbt beijftanbeö jid^ gebrauchen.

Xin. ©cbUefeUd^en unbt gum bre^jel^enben, mann aud^ ein Bibliothecarius, entmeber fetn officium refignirt, ober aber leib^ ober anberer angelegenbeit mben, ein geraume ^dt baff eibige nidbt »erfel^en fa^n, ober aud^ gar 3^it(id^en tobt^ tjerfal^rt, auff fold^e faß; foüen ber Rector unnbt bie Decani, fo je gu Qtikn feinbl, bie ©d^lüffel alfobalbt abf orbern unbt bi« gu ferner be* ftaöung biö ambt (fo burd& unfere t>erorbnete §erren ©d^olard^en unbt ba« Consilium Universitatis tvie oben t)ermelbt, gefd^el^en fott), einen ex professoribus , ober au^ i^nen felbfien (jebodb mit Dormiffen unferer ©d^olarc^en), fold^ Officium Bibliothecarij inn= mitlelft unbt fo taug gu t)ermefen aufftragen unnbt abnbefe^len.

Tit XXIX.

Orbnung, 2lmbt uub befel^l be« Notarij Acackmiae.

I. Qam erften foH ber Notarius angeloben unbt fd^mören bcr ganzen ©d^ulen unbt jl:irc^en all^ie in bifer ©tabt Strasburg ge« trem unb l^olb gu fein, iljre el^r, nufe, frommen unbt njo^lfartl^ gu beförbern, gu fd^affen unbt gu tt)irfen, i^rcn fcfeabcn unbt nad^tl^eil gu i^crl^üten unbt gu toenben na^ feinem beflen ber- mögen, aud^ bie ovbuungen fo i^m jefco gegeben feinbt unbt i^ex^ nad^er gegeben werben mögen, tjeftiglid^ gu l^alten bereu getretotic^ gu leben unbt nad^gufommen.

II. gum anbern fott er ber Notarius fd^ulbig fein in atten

Digitized by

Goo

254

Conventibus ober Consiliis üniversitatis, au^ fonfl ju aDen anbcrit jcf^afftcn unbt fad^en gu bcncn et »on bem §errn Rectore etfotbert unbt bcruffcn mürbt, je^orfamlic^ ju erfc^clncti utmbt aufjutDart^en , befe8tei(j^cn alle Testimonia , fo njol^t graduum al« \itae et morum fo t)il l^me beten anbefol^len metben, ju ingtof^ ftrcn unbt gu t^etfettigen.*

III. Qnm 3. foU et in Consiliis UniversitÄtis auff baSientge tua^ ptoponltt, t)otltt,. gel^anbelt, unbt bectetltt »ütbt, Peifetgc ac^tung geben ; baffelbige auffeeicbnen, bte vota tid^tig t)etmetlen, unbt tcbe«mat wann eine umbftag öefd^iel&et, »oö bie me^tete, über bct f^Iu§ öett)e|en fc^e, angetgcn, bamit man ttjlffe, ob etö tec^t gefaxt l&abe^ unbt ted^t einjd^reiben totxht, njelcä^e« et nac^« malen auff« balbefte »ie l^etnad^ folget, in t»a3 ordinarium pro- tocoUum Uniyersitatis einttagen foH.

IV» 3"^ *♦ \^^ ^^ ^^^ ^^^^ baöjenige fo et in fotd^en Consiliis abnl^öten, Detnemmen unbt etfal^ten n)ütbt,,ba« ju loet« fd)mcigen ift, il^n gel^elm be^ il^me felbft bel^atten, unbt fold^e« tttemanbt etöffnen, futbtingen, al^njeigen obet gu tjetfte^en geben, ftud| feine :|)a»>t)t, conceipten unbt iptotocott ni(^t unbet anbete pnbc, ba nid^t i^etfcJ^totgen ^jleiben mö^te, fommen laffen.

V. 3"^ 5- \^ f^tt et aut^ leinen professorem obet anbetn, et fei) gteld^ »et et toolle, umb einet fad^e tollten, bte einen fefbft, fein !petfon, obet ble feinen belanget, ol^ne be« Rectoris m^tn, xoiUm unbt etlantnuö übet augetegteö ))totocott, fo lang er baf eibige htt) l^anben ^aben toütbt, nid^t laffen, nod^ baffelbige etn^a« batauögufd^telben obet gu ej:ttal^iten fütlegcn, fonbetn xoan einer ettoaö im protocollo uffguf erlagen bege^tt, bet fott jold^e« bep bem Rectore, njeld^et ol^ne ba$ gemelbteiS iptotocoH ftetig« be^ Rauben l^aben fott, obet bod^ gu attet ftunbt t>on bem Notario git erfotbctn mad^t ^att, fud^en unbt bege^ten.

VI. ^mn 6. tootten njit ba§ bet Notarius ha^ ^jtotocott lenget nidf)t al« 3 tag be^ fid^ bel^alten, fonbetn fid^ befleißigen fott, baß et enttoebet alfo balb nad^ gehaltenem consilio obet bod^ uffd leiigft innetl^alb bet benante 3 tagen ble Acta et decreta Consilii in baffelbige einfd^telben möge, bannt bad ^ptotocott bjem Rectori, ber ftetigß beg l^anben l^aben fott, unt)ergüglid^ »iberum gu*

^ 3)ie SBefuöniffc beS Notarii Academiae waren in jener 3elt «ngefäl^r biejenigen eines UnioerfitätSfefretärä. @r rebigirte bie ^rotofoHe unb bie öffent= ii^m atftenpüÄe ber UntperfitätSperjonen.

Digitized by

L

Google

* 265

gcftcffct toctbc. SBa« aber Wtcrc protocoUa \tMt>t, Mc man iu«^ gemein nic!^t Qtixauijt, bie mögen in ber Uniöcrfitet genjölb ober 9iegiftratur öertt^a^rlic^ auffgel^alten »erben.

Tit. XXX. Orbnung unb ämbt beö ^pebeUen.

I. gür ba« erfte, jott ber pedellus Ordinarius ober ober ipebett bcV) bem Kectore, ber adjunctus aber ober unber ipebctt, betj ben Decanis, atte tag fld^ al^nmelben, tjon bem ober benfelbcn ju t)er' nemmen, ob unb toorin man il&reö bienft« fcabe j^u gebrauchen,

IL gür« anbere foBen [ie be^be unbt ein jeber infonberl^eit ba^jenige, »a« i^nen öon gemeiner Unit)erfitet njegen \)on bem §errn Rectore, Decanis ober au(^ ^on anbevn professoribus a^nbefol^len tofirbt, atö programmata unbt Jb^fe« auöjutl^eilen, be^ ben Examinibus candidatorum , promotionibus , disputatio- nibus solennibus, Orationibus, Declamationibus, fo ))il bie notl^burfft erfprbert auff jutt)arten , unbt »a« bergleiiä^en mel^r fein mag, getrctt)lt(j^ unbt Peinig öerri(!bten, unbt fid^ l^ierinn ate ge* naue ber ganzen Academij biener, tt)illfa^rig unnbt fteifeig er- zeigen unnbt beweisen.*

m. gür« britte, foE ber Ober ^ebett aud^ fleißige« auff-- mei!len l^aben, auff biefenige fo frembbt gur ©d^ulen lommen, unbt biejetbigen ju bem Rectore, ober in beffcn abtoefenl^cit ju bem pro Rectore (^roreltor) befcj^eiben, bamit ftc fürberlid^ft immatricuUrt unbt in bie gelübbe ouffgenommen werben. ' IV. 3^m »lerbten , f ollen fie bem Rectori unbt benen Decanis, tt)ie aud^ bem Gymnasiarchae, befürbertic^ fein, bamit tDann bem Fisco etma«auff perfonen außftdnbig, baff eibige angelegene« fleifee« eingeforbert, unbt getretolid^ überliefert, aud^ ber Fiscus gegen fd^ulbig, baff eibige gleid^fal« fürberlid^ft entri^tet unbt begal^lt werbe.

V. ^\m fünfften, fo fott ber unber ^jebell, al« ber gugteid^

* (Sine ®pnt biefer alten afabemlfdjen ©indc^ng l^attc ^ 6tS iura 3al^re 1870 hex bet ^roteftantifd^^tJ^eologifd^en fjafultät, bet ®rbin ber alten ©traj« bürget Umoetfltät, etl^alten. 2)lefel6e BefaJ 6i8 ju Gefaßtem Saläre i§ren ^- bellen, iDäl^enb bie übrigen ^^ofultäten ber Acadömie de Strasbourg, bie facultas de droit, demMecine, des lettres et des scienoes il|ren fogenonnten appariteur l^atten.

■m

Digitized by

Googk

256

in bcm Collegio praedicatoram bic calefiactuF (^cifeung) l^abcn foB, frül^c uubt f^)at fo wol^l im ©omincr al« aOBintl^cr, bc« CJollegii t^flrcn gu rechter 3eit, töte il^m fic bcfttmt auff uubt gu t^un, auff aHc Auditoria, töic au^ bic klaffe« gute acJ^tung geben ; bafe lein [(ä^abcn in benfefBigcn g^fd^el^C; al^n fenftern^ offen, bif^en, bcncfen unbt bergleid^en, au^ fonften !ein lAet ftanbt in bcnfelbigen r>oxQt\)t: S(ud^ ba^ bie Auditoria, Classes n?ie ni^t weniger ber Circuitus {ebergeit fauber fc^. Qx fott au(ä^ gu SEinter« Qdt, ba« fcwer unbt bie Sft^ in allen offen mit f)iä^^ ftem flei| t)ertt)al^ren unbt t)erfoTften, toit au^ ba« l^otfe be^ redetet 3eit in atte ftuben eintl^eilen, unbt in attem feigen, bafe gemeiner ©d^ulen unbt bem Collegio ^ierau« !ein nad^tl^cil entftel^e, alle« getremlid^ unbt ungef&l^rlid^»

VI. enbtUc^ unbt gum ©ec^ften, wann ber Ober gjebett Irandt ober in gefd^efften ber Slcabemi ober au6 ertaubnu« ab- roefenbt, fott Jebergcit ber anber ^jebeff beffelben ftette Derroefen, aud^ fonften bemfelbcn, ba er fetner ^itff r>t>n nötigen, guttnjlttig gur l^anbt ge^en.

Tit. XXXL ajon bem Depositore unbt ber Deposition.*

I. S)ieu)eil in atten, aud^ reformierten äcabemien S^eutfd^r Station bie S)epofttion gel^atten »ürbt, unbt alfo aud^ it\) biefer unferer ©d^uUn continuiit n)erben fotte: ©o fott ber Depositor nic^t attein bie gettjol^nli^e instrumenta mit atter befd^eibenl^eit gebraud^eU; fonbem aud^ in feinen Interrogätorijs unbt barauff erfolgenben responsionibus nid^tig argerltd^« ober unerbarei^ gehört n?erben laffen. (So fott auc^' ber Liberator, fe^e gtetd^ ber Rector ober ber Gymnasiarcha ober »cm fonft anbefol^len

^ ^er ritus depositionis gel^t inS l^ol^e ^(tertl^um sutüdt. ^d^n Tregor t)on ^lasian) berid^tet t>on äl^ici^en aUegorifc^en unb f^mbolifcl^en (Seretnonien, bie im t)ietten So^rl^unbett an bet Sli^etme t>on Sltl^en ftaitfanben. 3m SRittel' alter nmrben biefe ©ebräudje nodj me^r auSgebUbet. a)er ffi^ttox Sol^anneS @turm fc^ffte biefetben bei bet: 6tra{i6urger ^od^fc^ule ab; )u @nbe be3 fec^- jeljnten SolJrl^nbettS famen fte bafelbp roteber auf. Cf. baS fetten geworbene 99ü(i^lein: Ritus depositionis. Argentinae, apnd Petrum Aubry, au3 toeld^ 91. S. Strobel in feiner: Histoire da Gymaase Protestant de Strasbourg, p. 134, eine ^bilbung gibt.

Digitized by

Google

257

fein »ürbt: bicicnige toe^c alfo bc^)Ottlrt, umibt mit bem elften* uammcu eine« Studiosi begäbet töerben, il^re« atnbt« unbt na|^ men« mit fteife erinnern, unbt roaö jold^'CaerelBooien unbt instrumenta auff fl(J^ l^aben unbt bebeuten fru^tbarlid) beri(ä^ten.

Tit. XXXIL

SSSeld^cr SRaffen bie promotiones in Omnibus Facul- tatibus tnögemein al^njuftcUen.

I. 3^»^ ©rften , ein jeber Candidatus cujuscunque Fjcultatis Sit, folt jiitoorberft atö ein Studiosus be^ bem §erm Rectore in Matricula Academiae etngefci^riben fein: @o bann be^ feiner gacultet Decano [xä) befonberö pro Candidato einfd&reiben taffen, unbt für folcJ^e receptionem in numerum candidatorum in Theologica, Juridica ein qolbtflulben in Specie, et Medica facultate 10 ß (©cJ^HUng), in philosophica aber 10 bj. (SSa^en) ber gacuttet erlegen,

II. 3wttt 2. im faß ber Candidatus ben übrigen professoribus feiner faailtet no(J^ unbe!anbt, mSd^t er na^ ratl^ unbt ankeifen beö j£>errn Decani ftcä^ aud^ betj benfetbtgen ergeigen unnbt al^nmelben.

III. 3wmbritten^ ba« officium promotoris foff in atten unbt jeben gacuUeten sine respectu ob einer Decanus fe^je ober nl^t, be^ ben professoribus orbentlici^ l^erumbge^en , au^ ieberjeit btfeö in acä^tung ju ncmmen, ba§, wann berjenige, ben bie Orbnung betraff, ettoan baö Officium Rectoris Magnifici bamaW trüge, berfelbige piopter dignitatem , fo lang t)erfc!^ont unbt übergangen, Seboci^ aber i^me fein Jus promovendi naci^mal^l fo n)iberumb er- fe^et tt)evben, unbt alfo t)orbel^alten fein, auc!^ ba^ bie Candidati nicj^t über bie ge^jü^r auff gel^aftcn , fonbem fo biet m5glic!& befür^ berück tt)erben fotten.

IV. 3«tt^ »btcrbten , ob tool^l anberer ort^en üblid^, ba§ in diyersis facultatibus bie promotiones gu einer S^t conjungirt unbt jugleicj^ angefielt toerben mögen, fo foB bo(^ baffelbige al^ie anberer geftalt nit gugelaffen fein, al« toan bie promovendi in«* gefambt baffelbige gern ober guttmlllig gefc^^el^en laffen, aud^ bie promotores bet) fii^ felbften beflnben Tonnen , bafe folc^e« füglici^ unbt gar n)ol^l beft^el^en mag: J^ingegen aber fott lein Candidatus

3eitfd^. XZYHI. 17

Digitized by V^jOO': ^^

■tTmi'

t-

258

n)tbcr feinen ttjitten, gctrungen toerben, mit einer anbern gacultet juflenjanbten, ju promct)iren.

V. ^m 5. fotten au(% bic professores in aßen unbt Jeben t^aculleten bc^ ben Examinibus tid^tiö un^?art^ct)ifc^ unbt il)ren ^)flt(]^ten gemafe fi(^ erjeigcn, feinen untourbicjen au$ gunft, ober anbern refpecten , fotd^e njürben couferiren ; l^ingegen aber au6 ab= f^unft, »ibermitten, ober anbern ipriöat affecten feinem biefelbige tjctmeigern unbt abfd^tagen, tt)ie pe.bann für fi(3^ felbften il^rer fc^ulbigfeit njie auc^ infonberl^eit, Äa^f. 9Kaj: II. * privilegio ge- Titd§ fi(ä^ ju tjcrl^atten unbt bifer Uni\)erfitet reputation in fteifeige Dfaacl)t gu nemmcn, il^nen iebergeit ööc^fte« flei^e« werben ange- legen fein laffen.

VI. 3"^ 6. ttjann nun bie Examina Candidatorum , unnbt \m^ benfelben ferner^ al^nl^angig gel^alten werben, unbt ' nun mel)r gu bem Actu promotionis ju f^reitten, jo foU iebeö mal)l ber t^cvorbnete promotor ben §errn Cancellarium umb erlaubnu« bie promotion aJ^njufteUen , aud^ beftimmung eine« gen)iff en tagi8 a^n* fpred^en unnbt bitten, aSoIgel)nbt« ein offene« programma auff ma6 unbt ttei« tt)ie bt^l^ero obferbirt njorben anfcl)(agen: für luetd^eg bie Candidati ben trucfer contentiven fotlen»

VII. ^um 7, betreffenbt fol(i^em nad^, mer gu bergleid&en actibus ober anä) gu bem Convivio beruffen unbt elngetaben u^erbenfolt: ba ift nod& tjolgenber unberft^iebt gu l)alten, nemblicä^ it>erben gu bem Actu promotionis allein gu erforbem fein, gu- f Stberft atte furftti^e unbt sperren ftanbtö ^jerfonen : ®o bann ein loblid^er ?D?agiftrat bifcr ®tabt, unbt baff eibige gtt)ar bur(j^ einen procuratorem be« großen 3^^at«, einen ex Candidatis unbt ben Notarium Academiae unbt fott babe^ fein ®ce^^ter gebrandet werben, ferneriS feinbt ad Actum solum gu beruffen bie profes- sores, fo nid^t in Specie, au^ gugleic^ gu bem Convivio int)itirt \i3erben. ^ttm alle praeceptores Classici, beggleid^eu alle ^)farrer, frc^^)rebiger unbt §elffer, beggteic^en atte Doctores unbt Licen- tiati, fo in bifer Statt fefel^afft, unbt bife xok aud^ obgebad&te, ber fürftlic^en Ferren ftanbt« ^>erfonen bcruffung, iott attein burd^ einen Candidatum unbt Notarium Academiae \)errid^tet tuerbeu,

3u bem Actu unbt ber 3JiaWgeit gnglei^ fott mit nad^folgen- beul unberfd^eibt geldben n)erben. SRemlic^ iebergeit, feijen \)iel Dber tt)cnig canbibaten, bie SRegierenbe §erren Statt unbt 2lm*

* S)amit wirb an ^aifer aÄajimillanö II. ^ricilcöium erinnert, ber im 3«]5ce 1566 bie ©tra^burßer ^^\^ute ju einer 5l!abemie erl^ob.

i

Digitized by

Google

259

mcfftcr unbt bie ^crren ®^o\axä)tn, fcnftcn aber ba nur ritt Candidatus ^)rotnoi)irt tx)ürbt, folleit über bie obe^rcngebad^te iper« fohlten mel^r tticJ^t gelaben tDcrben , afö ber Rector uub bie Decani unbt btelenige professores fo itt berf elbcn g^acultet bocirett : SGBann aber 2 Candidati feinbt; f offen unfere be^be t>erorbiicte Ferren Assessores, be^glei^en aw8 ben ubrißen Professoribus öon icber gacultct noä) einer: toic aud^ einer t)on ben ^arrern ober fr«)s iprebigern ber orbnung naä), befegleid^en ba ber Candidatorum bvet) ober mel^r juglet^ i)roin6birt ttjerben, foffen äffe unbt Jebc professores: aud^ 2 au« bem g^rtu. Äirij^en Sont>ent n&mlici^ einer t»on ben Pfarrern ober fre9J)rebigern unbt einer t>on ben ^elfferen, tt)en je bie Orbnung Betreffen n)urbt, tt>ic aud^ einer ex praeceptoribus Classicis, auc^ ber Orbnung nat^ ju bem Convivio beruffen unbt gelaben tt)erben, (bie fid^ bod^ auff bie Licentiatos ntd^t tjerftel^en) nic^t o^ne fonberbare roid^tigc t>erj l^inbemu«, eingeftelt, aber tt)obl ettt)an ui8 erl^eblid^en urfad^en, biött)eilen in einem ober bem anbern, mit gutem SRatb biöpenfirt merben, unbt fan fotd)e invitatio ebenmäßig per ünum ex pro- movendis Candidatis (ober ba i)ieffeicl)t berfelbige nur einer unbt befenber« in officio publico, ba« er i^me nic^t tool^l, ob^r bod^ butd^au« ju gumutl^en, burd^ einen anbern felbiger ijacuttct toor» nel^men anfel&nlid^en Studiosum ober Candidatum (beneben bem Notario Academiae Jeber^eit ba« ttjortt führen foff befdbel^en. 33em Decano Facultatis unnbt promotori, foff aud^ fre^ftel^en, ba§ i^r jeber möge einen gaft unbt nid^t mel^r ju bem Convivio be=s ruffen. SDiefe jefet erjel^tte ^^erfol^nen äffe mit einanber foffen auff gemeinen ber Candidatorum Soften fret) get)alteu n)erben; tt)ie aud^ ba«jenige rca« bie SRuficantcn, SBtdfer uff bem SRünfter^ bie pafd^entrciger unbt ©tabtücffer anlangt mit famptem ^utl^un, il^r ber Candidatorum gu entrid^tcn. SHJic bann mit ben HUlufi* canten uff ein gettjiffe« unnbt beft&nbige«, jcbod^ KeibenUd^e ju l)anbten, unbt bieienigen, fo ben ei^rtt)eln tragen für i^ve maljcit me^r nid^t^ ate t)ier ba^en gu tüffern.

SBaö aber 3latl^«botten (augcrl^att bcffen ber ben gcfd^enftcn ttjein ^)raefentirt) §erren Äned^t , ©olbner unb tljurnl^ütcr belangt, mit benen foffen bie Candidati nid^t befd^ti^ert njerben, ujoffte bann ein Candidatus über tjorbenante ipevfonen nod^ mel)r gdjl

* »or 3lCterä nmten S3Iäfer unb BJhtfifanten auf ber 9(»ünfterpIattform, bie fld^ bei feierUd^en ©elegenl^eiten l^ötm lieljen, Oftfanben jelbft auf berf elben ^od^len unb fonjUöe 3Ra§laelten Patt,

Digitized by VjOOÖlC

260

bcruffen laffcn für jicj^ felbft, foD il^me baffclbtge in feinem felbft^ eijnen Äoften gu tl^un, ol^nbenommen fein, bo^ bafe er in ber angal^l folc^er g&ft ein fo^e Moderation gebraui^e, bafe gu fc^abtid^en mifebrauc^^en unbt unnöt^ijjem uberflufe !cin böfer ein= gang gcmad^t werbe.

foH au(% feinem tttocA m^ l^au« flefc^idt, fonbern inö* gemein alte fatalen bergeftalt al^ngefteHt tt)erben, bafe bie Candidati mit unnöt^igen sumptibus nid^t bcfcJ^mert werben.*

VIII. 3um 8., toa« bic procession ad Actum ipsum anlangt, feit biefclbige ex prytaneo sive loco Convivij gum ©piegel * (ba* Ijiti bie professores publici beneben ben Candidatis, pastoribus, Piaconis et praeceptoribus Classicis gu befc^eiben) ))olgenber tna^eu gu befd^eiben:

@rftli(j^ bie gwen pedelli cum Sceptris, nacj^gel^enbtd bie iungen Änaben (bcren Äeiner weniger al« ac^t ial&r alt fein foB) barunber 2 mitt brennenben Äer^cn, ber britte mit einem buc^ unbt ©ameten Sarctl^ ober anbern faubem l^üeten: 3118 bann Eector Magnificus unbt ber promotor fambf ben Diaconis unbt professoribus publicis, ein j[cber al^n feinem ortl^ unbt be^ feiner facuttet: fürt^er« bic Pastores, Diaconi unbt praeceptores Classici: bie Candidati aber werben in bie 3Ritte ber erften flltber bergeftalt eingetl^eilt, ba|i je bre^ ^jerfonen mit cinanber ge'lcn, fo weitl^ \\ä) ber numerus Candidatorum erftrcdet

IX* ^nxti 9. ber Actus promotionis al^n fid^ felbften, fott alfo angeftcttt werben, bafe man entwebcr hora Septima ober Octava praecis^ nad^bem ber Candidatorum ))iel ober wenig feiubt, unbt bie ^dt warbt erleiben lönnen, ben Actum an= fangen, bamit bexfelb hora decima, wo möglich gecnbet werbe, unnbt foD bie 3Jiuflc ben anfang mad^en in bem man l^ineingel^et, ba ban alfobalben bic Candidati in inferiorem locum , ba fouften bie Magistri gn ftcl^cn )3flcgen, Iretten, wan bie 3Jiufic geenbet, füll ber promotor in superiorem-Cathedram gelten, ein lur^e Orationem, wetd^c a precibus anfangen fottc Italien, sub cujus finem foU cl^r a Domino Cancellario potestatem creandi be«

1 3m 9Httela(ter maxm hämnilx^ t>ott ber bütgetUd^ Dbrigleit alle Slüifdjrcituttöen in HÄol^laeitcn unb Äleibcm ftecna oerbotcn. <So ejtjürten j. 85. p ©tro^burg S'latl^Smanbatc, burdj weld^c bie 3a5l ber ©änge unb ber ®äfte bei öffentlichen äJ^al^laeiten, fomie bie $ö^e ber au^augebenben ^untm genau geregelt n^ar.

» ^er ©piegel war bie gunftftube ber IJaufleute unb ber ©elel^rten.

Digitized by

Google

261

flcl^rcn: barauff bann bcr §crt CanceUarius per Notarium Aca- demiae, ober fo et »itt, felb« refponbtrt: betn ber promotor gratias agirt (sie); barauff bcr Notarius baö juramentum ah lefen, unbt bie Candidati ein jieber jn)en finger auff ba« Scep- trum, wet^e« ber ^)cbett ^att, legen unbt fci^wören fotten. Stuff folctieö gelten bie Candidati in Cathedram superiorem gu bem promotore unbt folgt bie Renunciatio ipsa , quae sequenti modo perficienda : Renunciationi mox subjungitur privilegiorum con- cessio , deinde ritus .et Caeremoniae adhibentur , quibus mox ipsa explicatio annectitur , üt 1) Cathedrae superioris 2) libri clausi, deinde apti 3) pilaei, 4) Annuli signatorii 5) osculi Baccalaureorum addita sub finem benedictione : quibus pictiß novis Doctoribus a promotore problemata recitanda exponun- tur, quorum alicui gratiarum actio annectanda.

©arauff t>olgt tolber bie Sftuflc unnbt tt)ürbt alfo ber Actus geenbet.^

X. ^\m 10. , nad^ ijoÄcnbeter ^)romotion »firbt be^ »el^renber ?Uluftc im l^eraui^gel&en bie orbnung gcl^altcn, bafe ©rftli^ be^ ben promotionibus DD. bie SRupc mit ginten unbt ^jofaunen tjorl^er ge^et, barauff folgen bie 2 ipebeUen mit beleben Sceptris, na<i) benfelbigen bie Jungen Änaben mit ben fadlen, büd^ern unb l^üeten, al« bann ber §err CanceUarius unbt Rector Academiae, gtt)if^en benfelbigen ber erfte unter ben Stengen ^)romo\)irtett Doctoribus: ^m anbem glib ber anbere §err Scholarcha mit bcm 2. Doctore unbt bem promotore beffelben, et sie conse- quenter, c8 fet) ein ©(ä^olarc^, ?lffeffor ober SRegimentdiperfolön mit einem ex Academia n)te jie ber gaculteten na^ öolgen unbt mit i^nen ein nen) creirter ©octor : f o »eitl^ flcJ^ beren anjal^l tx- ftrerfen »ürbt, unbt ge^et folt^e iproceffion toiber al^n ben ortl^, ba bcr auögang gcfd^el^en.

XI. ^rnn 11. ber ortl^ ba bie mal^lgcit ju l^alten fott regula* riter fein auff ber 3wfftftuben jum ©Riegel (in ber ©d^loffer-

* S 9 ßi^t bie genaue Orbnung Der afabemifd^en ^Promotionen an* 2)te2 felBen fanben in bem großen Slubitorium beg $ol^en @l^ord ber alten ^rebiger^ fird^e, in ben Mumen in welci^en im »origen Sol^rl^unbert bie Sdjöpflittfd^e unb fpöter bie @tabt6i6liotlJef aufgefüelTt würbe, ftatt. 3n biefer «ula thronten in Cathedra superiore ber promotor (^räfeS) unb ber j^angler ber Unioerfität. In Cathedra inferiore war ber Candidatus promovendus ; bie Promotion fanb unter aKerlei f^mboUfdJen gormen, gefd^Ioffenen unb geöffneten SSüd^em, $ut auffe^efl, Slinge anlegen, Siu^ unb ©anbfci^lag, ®ebet unb ©egenSwünfd^ unb obligaten aWuftffanfaren ftatt.

Digitized by

Google

4

262

gaffe), uttbt berjcuigc für einen Äutj^enmcifter crfuc^t unbt an- gef^Jto^en werben, ber bem promotori unbt ben Candidatis am al^nnem6U(i^ften fein toürbt, ber ©eriij^ten leiben l^ettc man fi^ l|me bem Äiid^enmcifter auff ba« leibenlid^fl unnbt eingejogenft fo immer mSgUd^ gu tjergleicj^en ; faßi^ aber man leinen al^nncmtid^en ÄU(i^enmeifter ober Don bemfelben feinen leibenlii^en ©ontract l^aben I5nte, fo fott nic^t ntvtctf)xi, fonbcrn in äße n)eg erlaubt fein, auff ber gewonlid^en 3lmmeifterftuben \ ober einem anbem el^r^^ lid^en »o^knftenbli^en ortl^ ober aud^ in eiue^ professoris, für- nemlid^ aber in be^ promotoris ober beffen Decani bel^aufung, fotci^e mal^tjeit al^nguftetten unbt gu l^atten , nad^ tjoöenbeter 3Jlaaü geit, fott burc^ ben Notarium Academiae, mit be^ftanbt aöer nett) v^omotjirten ©octoren, bie gepül^renbe 3)anffagung rstxxiä)M, unb bau tjolgenben tagö bie abrecJ^nung unbt befribigung beö Äud^enmciftcr^ ober gaftl^alterS mit gugiel^ung beö promotoris ^vorgenommen unbt babe^ au^ aüe« fernem ge^en abgeft^aft unbt eingeftelt tt>erben.

XII. ^nm 12. bie Testimonia betreffenbt, folt man bie Can- didatos barmit nit auff^alten, fonbem foMen biefelbige il&uen gegen ertegung ^on 2 gulben, ol^ne einigen auffentl^alt in genjol^nlid&er form unbt mit ge^üljrcnbem unberfci^eibt gefolgt unbt guge^ettt »erben.

Tit. xxxm.

S3ert(^t unbt 9Serorbnung, wie in Facultate Theolo- gica bie promotiones anguftellen unbt gu galten.

I. aSon eiuertiCandidato Theologiae foCen a^nfang^ unbt ei^e er in bie Matriculam facultatis auffgegeiii^net würbt, folgenbe fturfl^ erforbert werben.

erftÖ^ fott er ber Unioerfitet immatrtculirt fein, gum 2. fott er albcreit ipso Actu einen folt^en bienft betretten, welcher bem Gradui Doctorei ni(!^t nad^t^eilig, fonbem tjielme^r rül^mlit^ unbt al^nftenbig fc^e , ober ja auffö weuigft bagu legitimam Vocationem,

^ S)a bie 2lmmeifter fo weniö alö möölid^ von bem 3latl^l^ute unb ber fogenannten alten ^alj (bem ^anjleiöebäube auf bem aWartinä^, bem l^eutigen ©utenberöpla^e), fid^ entfernen fiuten, fo nol^men fje tl^re ajial^ljeiten auf ber 3unftftube jur Sujerne (Saterne), m ber fogenannten 3lmmeifter = ftube ein.

Digitized by

Google

263

^obcr bcrcn gute l^offuimg unbt tjcrttöftung ^ben : 3. fott er t)on feinem Magistratu ober öorflefcfetcn, toa fern (n)ofern) er albereit^ in tt)ürdHi^ett bienften, ober barju orbenlid^ beruffen, eine com- mendation fc^tifft al^n bie gacultet gefielt, t)ortt)eifen unnb ein* l^anbigen: 4. fein e^rlttj^eö l&erfommen bur^ feinen geburtöbrieff, xoa ferner tt)egen beffclben nid^t o^n ba« genugfam belaubt, cr^ weifen. >^um 5. \oi er feine testimonia per^pectae doctrinae atque eruditionis, mie auc^ Vitae innoceriter transactae auff- legen, ^nm 6. fott er bocieren, ba§ er auffö tt)euigft füuff jal^r Theologiam ftubirt ©ubtlid^ foU er au(i^ per Epistolium petito- rium fein begel^ren al^n bie gacultet ftelleu unubt in bemfelbeu bie urfad^en feines begehren« eroffnen.

n. ^im anberu, mnn bann folc^e« gejc!^el^en, fott il^m ber Decanus uff erleguug eine« golbguibenö bie Matriculam i)orlegen, bafe er mit eigener l^anbt feinen nahmen inferire, ba burd^ er ban attererft für einen Candidatum S. S. Theologiae a facultatis professoribus ju Ratten, unbt für einen fotc^en anbern commenbirt ^Derben fott.

III. 3""^ britten ^ierauff fott ber Decanus Facultatis ba« ßottegium coni)ociren, benifelben ben Candidatum nad) oberjel^lten umbftäiiben befd^reibeu, mit begel^rcu uff bdlbeft ba« tentamen neben ii^me für bie l^aubt gu nemmen. ^n wldi^tx deliberation, bann aud) bie materia lectionis cursoriae et concionis Doctoralis mod^t txrocdt unbt ernenct unbt nad& bem tentamine ber Candi- datus angemelbet njerben: metoo^Un in biefem pafe je naä) ge = Iegenl)eit unbt be|(!^affenl)Git be« Candidati, bie Facultas ju anti- cipieren unbt bi«))enfiren mac^t ^abeu fott.

IV. 3^^ SSierbten, wann bau bem Candidato 3^ttt unbt Ortl^ be« tentaminis aijngejeigt njürbt, fott er im erften antritt befragt U)erben, ob er au(^ atte«, wa« mit i^me in Examinibus t)er]^anbe(t »ürbt, in gel^eim l^alten unbt niemanbt eröffnen, gcrner ob er aud^ mitt bem Judicio Facultatis vel Collegii Theologici tt>otte jufribeu fein. @r »erbe gleich abuiittirt, re^icirt ober bie ^)romotion uff ein anbrc 3^itt t)erf droben, auc^ fo(c!^e« in leinerlct) n)ei«^ n)eber mit njorten nod^ werfen, webcr für \xä) fetb« mit l^anbtgegebcner trew al^n et)be« ftatt t)erf^)rec!^en motte: jugleic^ ^ ami) i)ier golbtgutben bem Decano erlegen, meldte anber bie Exa- minatores au^get^eiU werben fotten.

V. 3um fünfften ba« tentamen a^u i^m felb« betreffenbt, fott in facultate Thologica nid^t anber« genennet werben, al« ein l^M

Digitized by

Goc

264

amicnm et placidum colloquium, in n>el(!^em man fld^ de rebu^ Theologicis unnbt in specie de Universo corpore Biblico ti)ürbt unbcrrcbcn unbt bef^)rcd^€n. J)ic Orbnung aber unnbt ma« bc* langcnbt, fett bcr Decanus jid^ mit jcincn Collegis in cbanflcbcuten 6ont)Cttt § 3 tjerglcld^cn , tt>lc njcflcn bcr Watcri, aud^ bcr 3^itt foHc gehalten »erben-

VI. 3"^ ®ed^«ten, nad^ t)ottenbetem tentamine, fott bic Facultas Theologica, jtd^ mit einanbcr beral^ten, wa« t)on bcm Candidato ju Italien, unbt jo fern erfunben »firbt, ba|i er noci^ jur fettigen 3^**, bifer bignitat uid^t fällig njc'^re, fönte er frcimbtlic^cr mafeen abgemal^net merben, auff bl«mal bie honores nisi^t femer ju Ämbiren, ober auc^ morosius gu fotticitiren: fon* bern no^ ein 3^*^ lang bamit einjul^alten, blö bafe er fid^ ein me|rer« unnbt beffcm crl^ol^le: fo er aber tüd^tig erlaubt, fott it)me bcr textus cursoriae lectionis a^ngejeigt, unb barauff cum pace e tentamine bimittlrt »erben.

VII. 3^un ©ibenben ben propositum texlum cursoriae lectio- nis, fott ber Candidatus. fo t>id möglid^, ber geftalt tractiren, ba| er 1^ Sensum literalem falsas interpretationes amovire unb genuinam explicationem beutlid^ unb dar ^)ro^)onirc 3^ a coruptelis haereticorum vindicire, unbt bau 4^ Ad praxin Theologicam accomodire, unbt foW)e« atte« in fold^er fürfee, ba^ mit fid^ fold^e Secticn nic^t über 4 ober jum l^öd^ften, uff 5 ftunben erftretfe, ml^t ungefel^r ein ganfee »o^e ntaiäben wütbt.

VIII. 3^01 Sld^ten, ju fold^er Section, fott il&m ein fold^e ftunbt beftlm^)t merben, baburd^ anbre lectiones Theologicae nid^t geliinbert: »eld^e fhinbt aud^ ben übrigen professoribus fott noti* flcirt »erben,

IX. 3^^ 9leunbten, fotten aud& umb mel^reren anfeilend Witten bifer lection attc 4 professores bet)tt)o^nen, ober »o fie anberer gefd^Sfft l^albcn gel^inbert »ürbcn, iebod^ neben bem Decano ufl« »enigft einer jugegen fein unbt ber lection ab^^ »artigen. S)cr Decanus aber fott attc ^titt, ben Candidatum Ijtenein unbt bau mibcr l^crau« begleiten, -attc« mafeen, »ie in disputationibus publicis t)on bem Rectore ^)flegt ju gcfd^el&en.

X. 3^^ S^^^^^^^'f ^^^ ^errid^ter lection, fott ber Candidatus eine Disputationem inauguralem galten, g»een tag nac^ einanber, horis et loco solitis, 5ltfo ba^ ben erften tag bie Studiosi unbt Ministri Ecclesiarum, ben anberen bic professores ad opponen-

^ Digitized by VjOOQ iC

L

265

dum gugdaffcn »erben, unbcr toeld^en ble Theologi in ordine professorum anfang« o^)))oniren fotten.

XL Qxxm elfften, in bifer bl^^jutatton, fetten bic professores Theologiae bem Candidato uff feine responsiones gute aci^tung gelben, bamit fo er ^ä^ et»a« ftofeen ober bem textui opposito nicfet genug tl^un t^jürbe , il^mc fold^e« in examine rigoroso ttjeiter lönte :proponirt unbt t)orge]^atten tt)erben.

XII. 3^"^ 12. g(ei(j&tt)ie nun bife Disputation atten professo- ribus gu geftettt tt)ürbt, alfo fotten fie per pedellum gebeten n)erben, ba§ fie inögefambt ber facultet ju eieren uff« tt)enigft ben anbern tag attc erfd^einen unbt opponiren rootteu, unbt fott aud^ itt) bifer Disputation, ber pebett cum sceptro auffroartl^cn : unbt wo Viri literati, ob pc fci^on ber ©d^ul ober Academij nic^t t)ertt)ant]^ erfd^einen, biefribe in locum honoratiorem cottociren»

XIII. 3^*^^ bre^gel^enben, nad& gel^attener Disputation fott auffs lingft bre^ tage l&ernad^ toon bem Decano ba« Examen rigorosum in bifer formb angeftettt wrben, ba§ bem Candidato me^r nid^tS atS bie 3^it unbt ortl^ angejeigt n>erbe , mit toermelben, bafe er neben feiner aSibel bringen unbt in primo intuitu ber* jcniger er guDol^r im l^auS bem Decano tjortegen foH 40 ß (Jl^aler) uff ben fu§ be« 5Reid^«t^a(er« a 15 « (^funb Sd^itting), bät)on bie tertz bem fisco Academico fott gugefteft n)erben.

XIV. SoId^eS 6j:amen fott alfo angeftelt »erben, ba§ gu* toorberft bie ^eilige ©d&rifft in Unguis authenticis, tvie aud^ bie libri Symbolici burd^gangen, alfo bann ber Consensus Ortho- doxorum patrum et Ecclesiae pristinae abj[ungirt merbe, barau« bie Controversiaru9i ventilatio folgen fotte, njeld^eS atteS innert 4 ftunben fott \)errid^tet tt)erben.

XV. ^nm 15., gu enbe bifeS Examinis fott bem Candidato al^ngegeigt n)erben, n)ann er feine Concionem Doctoralem, (ober fo er Tein prebiger were, fein Oratione ;: publice) l^alten möge: ba er bann t)on bem praeside conventus , ober einem ber i^acultet SSermantl^en auff bie Sänket gu Begleiten, unbt al^m füglid^ften bie abenbt prebigt am ©ontaft au« bem Ordinario textu J^alten fan.

XVI. 3"ttt 16., auff fold^e^ atte« fott bie promotiö ipsa folgen, bann praemisso Collegij arbitrio be« ortl^« ober t)or= gang« l^atben bie Candidati al« Theologis gepü^rt, fid^ unber einanber n)ol unbt freunbtlid^ gu i)ergleid&en l^cften , a^n bem aber fott jebergeit fein unbt t)erbleiben baf^ man aetatis unbt officii rationem unbt unberfd^eibt gu l^alten.

Digitized by VjOOQlC^

266

XVII. ^vm 17., über ba^icnigc, fo in bcn gcncral ))unctcrt t>crorbnct, foH in facultate Theologica respectu Ceremoniarum wä) ferner« obfertjtrt »erben, ba§ ber Candidatus, ba er nod) fein officium femal^Ien beftanbeti, fonbern attererft burci^ bifen Actum bargu tni)eftirt toürbt, ad locum promotionis in habitu suo candidato decenter flefül^rt , unnbt ante praestationem jura- menti jutjor mit bem habitu pastorali beöe^bet, nudo relicto capite: ©nbtli^ il^mc ein ©amct ober ©eiben Äipplein, unbt gleid^ borauff baö )faxct^ (sie, SSarett) auffgefc^t unbt aU bau ber Actus Dottenbet tt)erbe, wie in ben ©eneral functtn utit mel^rerem au^gefü^rt ift.

Tit. XXXIV. Ovbnung ber Promotionen in Facultate Juridica.

I. Qum erften, xoan ein Candidatus Juris bei) feiner facuttet Decano in numero candidatorum auffgenommen »orben, fott er alfobalb befragt werben, /b er albereit ad examen gefaxt fe^e, ober in welcher Qtit er fic^ bargu gefaxt ju machen tjermeinte»

IL Qnm 2., toann bann bie Qüt be« Examinis toorbanben, fott jut)orberft ein tentamen mit iljm angeftelt, unbt il^me barju einen tag gut^ol^r eine gett)iffe ftunbt benennet werben.

III. 3wm 3., in tentamine fott erftli^ gefragt werben, wa« fein begel^ren, unbt ob er in ütroque ober nur in üno Jure, Licentiam ober Doctoratum bcgel^re , bamit man fein begcl^ren ßottegialiter t)ernemmen unbt in Examine ficb bar nad) rieten tonne: bemna^ fott er befragt werben, ob er aud^ mit fo t)iel getttö gefaxt, al« ^icrgu i)onnöt^en fein wurbt: mit erinnerung alfo balbt 4 golbtgulben ju erlegen weld)e i^exnaä^ nnber bie 4 Examinatores au^jutbellen , So bau jum britten ob er ein ur= funbt ebeli(J^er geburtl), befegleid^eu etioan Literas testimoniales vel commendaditias ooer and) fonften specimina diligentiae bei) banbt'rt ober fonft auff^uweifeu l)abe: ferner« unbt jum 4. ob er aud^ atte« waö mit ibme in Examinibus t}crl^anbett würbt in«* gebeim l^alteu unbt ui emanbt eröffnen wötte, enbtUc^ ob er au(j^ mit bem judicio^rFacultatis vel Collegii Juridici woUe jufriben fein, er werbe gieicb abmittirt, rejicirt ober bie promotio auffein anberc S^itt oerf(!^obcn, aud^ fotd^e« in Jeinerle^ a>ei« ober weg,

Digitized by

Google

267

Weber mit mrtten, noci^ \ozxttn, toeber für \\^ fetBö, ober burd^ Xematibt^ anbereö l^eimü^ ober öffentlich eroffnen, ani) fold^cß mit l^anbt gegebener tre» a^n e^beö ftatt oerf:prec!^en.

^fta^ toelc^em ein jeber ^)rofeffor ejus Facultatis, ben Can- didatum eine ftunbt ex qualibet materia, ie nad^ gelegenl^eit mag tentiren.

IV. 3^^ 4. nac^ oottenbetem tentamine, l^att man jn be- ratl)en, toa« t)on bem Candidato ju jubicieren unbt fo fern er ni(^t i«ft befnnben, o^ne toibererftattung feinet aufgelegten gelt«, i:^ne enttoeber fim^)liciter unb allerbingö abptoeifen, ober aber ba noc^ Hoffnung ba§ er pc^ er^o^len mo(^te, i^me auff eine anbere 3eitt toiber ju lommen, vorbehalten: jebod^ ba§ er atöbann bie Suraptus i)on nenjem toibcrumb erlege, nit anber« aU ob jutoor !ein tentamen mit il^m toel^re gel^alten morben.

^m fall er aber tüd^tig befunbcn unbt erlaubt toorben , folleu il^m jtoeeu textus, einer ex jure Civili, unb ber anbere ex jure Canonico ^ (ober ba er nur in einem jure gradum ju erlangen begehrt, nur ein textus unbt au6 bemfelben jure) ju tractiren gegeben toerben: tt)etd)e er perendino bie t)or mittag in bem Examine übergeben, unbt gugleiij^ pro ipso examine S^ieun golbtgulben (oon 'votlä)m bem Fisco üniversitatis bie tertz gei)ü^ret) mit bringen fol

V. 3^"^ ^t i^ ^ifßttt jtt>e^ten Examine foH ber Candidatus erftli^ feine tractationem textuum recitir^n, unbt oolgenbe^ bar- auig oon einem iegli(j^en professore uagefet)r ein ftunb (S^aminirt unbt il^m o:p!ponirt njerben.

VI. 3"^ 6- 0^<^ bifem examine foff bem Candidato abn- gezeigt unbt auffgetegt werben, ba« er eine disputationem inau- guralem fij^reiben unbt sine praeside befenbiren , oor atten bingeu ober biefelbige tier gacultet cenfur übergeben, ba aud) de jure publico etwa« barinnen ju befinben, einem unb ben §erren Scholarchis ju fernerer ©rwegung übevlüffern unbt ju fteßen, ober ba er ber Candidatus ad disputandum nid^t expeditus, eine lectionem Cursoriam galten fotte»

VII. 3^^^ 7., bie Disputationes in bifer, toie aud^ in aßen übrigen faculteteit, foöen Solenniter gehalten, unbt bero^alben aßen professoribus , wie au^ Mm ber Stabt 2lboocateu, Si)ubico

* ^ad) bem Söeflpl^äUfd^en grieben würbe an ber juriftifd^en gafultöt ber ©tra^burger Unberfität , au^cr beutfc^em unb ^ird^enred^t, aud^ nodft fran^ö^ fifd^eä Siedet bocirt.

Digitizedby VjVJL/-

268

Uttbt anbeten ^jerfcl^ncn, benen fte tjermSfl (elfterer ^erorbming ge* ^)ü]&ren, Exemplaria gu ^auö ftcfd^itft, unbt biefelbe barbe^ gu erfc^einen gebetten , an^ iebe« mal^l a^n be« Auditorii t^ör burci^ ben gebetten cum Sceptro auff gewartet, unbt honoratae personae in« Slubitorium gcful^rt nnbt gu el^röci^en flfeen gewifen »erben.

Vin. 3um 8., »an nun al^n bem ba§ ein Actus promo- tionis al^ngufteüen, möchten bte Candidati ieberweilen unber ftd^ pro loco Icofen: bod^ mit bem unberfc^eibt , bafe iebergelt biejenige fo bi«putirt unber ^6^ attein: bte nur gelefen au^ nur unber fld^ unbt abfonberttc!^ toofen: unbt Sene t)o^r, bife nac^ ge^en. 3n* fonberl^eit aber biejenigen t)or anbern in a(3^t genommen »erben, mli^t bereit]^« in publicis officijs getoefen ober no(^ feinbt

Tit. XXXV.

SBie in Facultate Medica mit bem Examine Candi- datorum unb ^)romotlon foH gehalten tt)erben.

I. Sum erften, foÖ ein feber Candidatus fo fic^ be^ bem Decano Facultatis Medicae al^nmelbet unnb ben gradum Doctoris begel^rt toon bem Decano el^e in bie Matriculam Candidatorum nit aufgenommen »erben, er fe^ ban gutool^r bet) ber Unitjerfitet immatriculirt, »ann ba« gef(3^el^e^, foH il^n ber Decanus in ma- triculam Candidatorum auffjetd^nen unbt annel^men, bafür fott ber Candidatus alfo batbt ber gacultet erlegen ein ©ulben.

IL ^um 2., toan ber Candidatus in Matricula candidatorum auffgegeid^net unbt rcdpirt n?orben, fott in (sie) ber Decanus fragen, ob er ad futurum tentamen privatim et duo examina publica, grate scilicet et speciale gerüft, unbt ll^me bameben angcigen, ba6 tt)ann er ad examen generale gefovbert toürbt, er 12 Ä a (Pfennige) ober 16 SReic^^tl^aler (bat)on ber t)ierbte tl^eü bem Fisco gel^örig) auf feine testimonia et documenta vitae ante actae mit ft(J^ ^jringen.

III. ^nm 3., mod^te ber Decanus entwcber alfo balbt, ober gu gele.^ener fürberlld^er 3^it, ba6 prioatum teotamen mit i^mc toornemmcn, bavau« abgunemmen, ob ber Candidatus gu ben publicis examinibus quatipciert unnbt tu(]^tig fe^e ober nic^t^ nad^gel^eubt« il^ne gu ber übrigen Ferren collegarum einen ober au^ beeben fc!^irfen, bie bann ebenmdgig ^)rit>atim mit U)m

Digitized by VjOOQiC

269

t)erricl^tcn , unbt feine profectus in Studio medico crfal^ren ISnncn, ober fo ber Decanus felW ju tocmd^tctt nit flclcöcn- l^it l^at, foÖ et feinen beben §erren CoUegis al^njubefel&len mad^t l^aben.

IV. äSonn aber gum 4. au^ gel^altenem tentamine private etfdbinen, ba^ ber Gandidatus ber Examinorum pubUcorum fal^ij), foll ber Decanus einen getoiffen tag unb ftunb i\x bem Examine generali beftimmen, benfelben feinen übrigen sperren Gollegis unbt bem Gandidato laffen anzeigen , bie bann au(^ auff beftimte 3^it erfd^einen foöen:

1^ SQann alfo bie Facultas bet^fammen foQ ber Decanus ben Gandidatum in bad gemad^ forbern unbt il^ue ^ermal^nen, toad er ^)rit)atim t)cn i^m begcl^rt, baffetbigc au(% i)on ber ganzen ga== cnltet publica ju begel^ren.

2^ SKann baö ftef(ä^el)en, fott er i^n jum anbem fragen, ob er el^rlici^ gebol^ren unbt be§tt)egen Äunbtfc^afft l^abe:

3^ ©a« alterö er l^ab, bann bie gacuttet leinen fo unber 20 ja^r ift, abmittiren fott, »ere bann fad^ ba§ er propter singularem eruditionem nid^t Knie bon bem gradu abgel^alten loerben.*

SBie lang er Medicinam ftubirt^ tt)eil ein ieber fo sum- mos hos honores begel^rt, jum n?enißften fott oier ja^r mit bem Studio medico jugebraij^t l^aben, barinn il^r bod^ aberma^ten bie bi«))enfation na(J^ bef(%affenl^eit be« Gandidati fott borbe^atten fein. 5^ Ob er auc!^ literas testimoniales et commendatitias be^ fid^ l^abe: barau« abjunemmen, tt)le er ftd^ in vita et moribus oerl^alten.

6<> Slttff meldten Academ^s ober orten er ©tubirt. Ob er aud^ specimina eruditionis ebirt, unbt biefelbe aufftoeifen ISnne?

Ob er aud^ mit bem judjcio Facultatis vel GoUegij Medid »oöe jufriben fein, er toerbe gleid^ abmittirt, rejicirt ober bie j)romotiott auff ein anbre ^tx\ t)erf(^oben, aud^ fold^e« in leinerte^ tt)ei« ober toeg, tt)eber mit mortten nod& tt)erfen, »eber für fid^ felbS, ober burd^ einanber anberö l^eimfid^ ober offentlid^ eröffnen, aud^ fotd^eö mit ^anbt gegebener trett) al^n e^be« ftatt berf^roc^en?

Ob er mit gclt gefaxt unbt alfo balbt bie 12 « ^ (^ennig)

^ S)ie mebiainifd^ gcrfuUät begel^tte alfo nic^t nur bie n)iffenfcl^ftac|en J!mniniffe, fonbem auc^ bie ^Iterdreife {ur (Srtl^eilung il^er (^abemifd^en ©rabe.

Digitized by V^jOC

•^ÄJWF:-

270

erlegen njoHc*? yiaä^ fot(3&cm fott ber Candidatus abtretten, bie Examinatores aber iubicicren, unbt jo fie il^n tud^ttjj befunben n)iberumb in locum Examinis crforbem, bavauff er bcm Decano Facultatis crft benante fnmm erlegen, ftiä^ niberfcfeen, nnb ad interrogata antn)orten: 3)a bann bie Jüngere in Facultate baS ©gramen anfangen, nnnbt ein jcber ein ftunbt continuiren fott, ber Decanus aber foU ber letfte in Examinando fein.

SBann alfo baö generale (Sj:amm abfofeirt, fott ber Decanus ben Candidatum n)iberumb l^ifecn abtretten , unbt fottcn btc Examinatores fic^ mit einanber unber reben, ob er tü(3^tig nnbt 5U tem Speciali Examine ju laffen ober jurutf ju ftetten, ober aud^ bie ^)romotion auff ein anber ^dt ^u t^erfd^ieben fe^? $)arauff foH er tt)iber hinein geforbert, unbt fo er tü(^tig erfanbt, ibm baff eibig t)on bem Decano angejetgt unbt ju« gteid) jtoe^ problemata, ein Theoricum nnbt ein practicum (yotliS)t bie Examinatores el^e er toiber in bie ftub gclaffen würbt eligiren follen (il^m !pro^)onirt unbt jugleic^ abntonirt n^erben,) biefelbe gu tractiren, bamit er folgenb« tag« (bann er nit über 24 ftunb barju l^aben fott) t)on einem jcbeu ein l&atb ftunbt bi«^ curiren fönne. ^m fatt er aber ttid^t beftauben \y>tf)xt, fott mann il)n rejiciren, unbt il^m boä) baö erlegte gelbt nid^t tt)iberumb er- ftatten, fonbem innen bel)alten.

V. ^\\m 5., n?ann ba« ©^jeciale (S)camen ^erriij^tet, fott ber Candidatus tt)iberumb cntn)eic^en , bie Examinatores de habilitat^ ejus tnbic^ren, unbt fo er na(3^mal^(cn für tü(j^tig erlaubt, U)iber tjocirt tt)erben , ba it)m bann ber Decanus de Superato tentamine et examinibus duobus publicis, nomine totius facultatis Me- dicae fott gratuliren, unbt bamit aud^ feine Erudition anbern mB(3^te befanbt toerben, eine publicam disputationem absque praeside ju l^alten befel^len. S5oc^ baß er biefelbe enttt>eber bem Decano ober promotori, el^c fie getrudCt, e^cl^ibire unbt cenftren taffe. ^m fatt er aber ad disputandum nid^t tauglich t^ere, ober fonften erl^ebliij^e urfad^en fürnjenben fönte, fott er .loco disputa- tionis jttjo cursorias lectiones ein Jebe ein ftunbt lang l&atten.

VI. ^nm 6., fott be^ ben Disputationibus Candidatorum affiejeit ber Decanus ober in beff en abn)efen , ber ipromotor gugegcn

^ S)ie öffentKd^ Prüfungen tüaren in alter 3«t jiemlid^ foftfpieliö; 12 ^uttb Pfennig ober fed^jel^n ^i^aler mußten ^Ux^ erlegt xoerföen, (§iin vev^ mögenölofer iunget aWanh, ber Uine ©Hpenbien gcno^, fomtte bamalS fd^njer- tt(5 ftubiren. , .

Digitizedby Google

271

fein, unbt bi« ju cnbt tjerpkibcn, bamit tDann ungelegcnl^cit \)on ben S)ii8!putircnbcu perfoncn fürfattcn motte, er feine authoritatem intetponiren fönnte: 66 m5(j^tcn fid^ awä) aliarum facultatum professores bei) fold^cu disputationibus einftcttcn, bal^er bann bte Exemplaria disputationum atteu fetten gugefd^icft irerben: unbt bamit ein nnberf^etbt jn)if<j^en ben disputationibus pro gradu unbt anbern gcl^alten »erbe, fott ber pedellus ober beffen Ad- junctus mit bem Sceptro t)or bem Auditorio auffwartcn.

VII. 3wtn 7., tomn nun bifeö atte« t>txxi^Ut, fott man i^m fatt mel^r bann ein candidatus ))orbanben meve, ))on ber collo- catione reben, unbt n)ie bei) anbetn gacuUeten, alfo aud^ bid ortl^ö ba« loo« braut^en, hoä) fott attegeit bereu fo bi^putirt, t)or ben anbern fo gelefen, in coUocatione gcbacbt werben, fönte bann einer ob singulare aliquod eruditionem minorem nid^t big== ^)utircn. ^m fatt aud^ unber ben Candidatis weren, fo in publicis officijs feinbt, ober attein barju beputirt unnbt befei^eöen glaub- tt>urbigeu fd^cin ertl^eilen fonbten, fotten biefelben aud^' citra sortem äffen anbern i^orgejogen n)erben.

Vin. 3^^^ 8., bie ipromotion betreffenbt, fott man biefelbe nic^t n)iber bie ßepfil^r auffbalten, fonbern t)i(me^r fo r>\i mögUd^ bie Candidatos befurbern.

IX. aBann mann nun jum 9. ju ber promotion aJ^n i^r felber fd^reitten n)itt, fott ber ^)romotor bei) bem §emi-Cancellario ftd^ anmelbeu, unbt umb anftettung ber ^)romotion erlaubnuiS, aud^ einen genjiffen tag bargu begehren unbt bitten. SDarauff fott ber !promotor ein programma invitatorium ad actum auffc^lagen, n^eld^e^ bie Candidati gu beia()len fd^ulbig.

Tit. XXXVI.

aSerorbnung, n)ie in Facultate philosophica bie pro- motiones al^nguftellen unbt ju l^atten.

I. J)ic promotiones be^ ber Facultate philosophica belangenbt, fotten fold^e altem gebraudb nad^, unbt fo offt man candidatos in gimlic^er angal&l, fo foldber graduum tt)ftrbig gu fein erlaubt auff gcitt unnbt tag, wie ben t)erorbnetm Ferren ©d^olard^en ge^ f&ttig fein toürbt, gel^alten merbcn: S^bod^ voa ftc^ begeben unbt gutragen tpürbe, ba| fid^ einer ober mel^r, feiner ober il^rev

Digitized by

Goc

272

gclcgenl^cit unbt nctl^urft naiS), ^jrcmototftn laffcn trotte, fott il^mc ober i^ttcn baffelbigc ni(%t abgcjci^laöcn tt>erbcn.

II. ^\xm 2., l^abcn bic professores philosophiae bal^in ju feigen, ba§ Icincm bcr gradus Magisterij phil^ophici confctirt n)etbe, er l&abc bann, fo er au« unjcm aC^iPften Classibus ad lectiones publicas ^rogrebirt, ben gradum primae laureae er^ langt, @o er aber aud einer anbetn Academj a%ro lomipt genüge fame urfa($en al^njuieigen, umb bero roiütn er foI(J^en gradum al^njunemmen tocrl^inbert werbe.

III. gum 3., fotten bie Candidati secundae Laureae*, toonn fie ie^unbt begcl^ren ju !promot)iren, flci^ be^ bem Decano, fo er ju iebem l^alben jal^r fein officium angebretten l^att, gegen er^ leguttg 10 bafeen anmelben, unbt auff folgenbe fragen ft(j^ er* Il&ren:

S3Baö ber Candidatus begel^re, bamit i^m angebeutet »erbe, ba§ er publica auci^ toon ber ganzen facuttet ba^jenige ju begel^ren fd^ulbig, xoa^ er ))ri^attm ))on bem Decano albereit ^jctirt ^att.

Ob er el^rUd^ gebol^ren unbt beffelben Äunbtfd^aft l^be (ba« l^eifet tooi^l, unb ob er bie barauf beäügti(j^en Urlunben )oox^ njetfcu fönne),

SOBie lang er in unferer ober anbern Slcabemien ftubirt unbt voad für Qüt er in studiis philosophicis ju geben a(^t.

Ob er feinen f[ei§ in audiendis professoribus philo- sophiae mit feineu lectionibus unbt annotationibus teftiren fönnc.

Ob er primum gradum philosophiae al^ie^ ober in einer anbern Academy erlangt

Sßa« er in disputationibus, declamationibus unbt oppo- sitionibus ^efeiftet, ba bann erforbert n?ürbt, ba^ ein iebcr 4 Exercitia bem professori Eloquentiae, Graecae aut Hebreae linguae vel poeseos uffgett)ifen ^obe : ©« foÖ axiäi leinem erlaubt fein publica ju bi«^)utiren, er l^abe bann jutjol^r ^)ritoatim getl^an.

SBeld^e« atteß unbt jcbe« t)on bem Decano t)ergei(^nrt unbt nacj^maln ben Ferren Examinatoribus ^vorgetragen toerben foÖ.

IV. 3ww 4., foH ber Decanus Facultatis bie Ferren pro- fessores ordinarios philosophiae, neben bem gugegogenen $erm Philologe gufammen f orbern, S^nen öermelben unbt angeigen, mie

^ Tlan unterfc^ieb snnfc|en prima unb secunda laurea. Se^^tere voax ein etn>ag l^^l^ever @rab berfell^en ofabemifd^ @tufe n>ie erfierer.

Digitized by

Google

273

t)td unbt tvetd^c Candidati fic^ Bei) il^mc al^ngcftcn, n?aö il^mc toon il^rcn profectibus, t^un imbt (äffen gu tolffen, unbt einen jeben infonbcr^cit befragen, ob il^t einer ober mel^r berjeniöen fo fid^ angeben, nit^t gu julaffen, nnbt fo bife umbfrag gel^alten, ben tag unbt ftunbt beö privati Examinis al^nfegen nnbt er« nennen.

V. gum 5., n?ann berfelbe ^or^nben (fo ben abenbt ober i)ormittagö jut)or bem Candidato foff nottflciert tt)erben) foH ber Decanus il^me bie urfac^ fo^er jufammenfunfft lurfelici^ t^ermelben, babep i^n laffen al^ngetoben, bafe er in Judicio Dominorum Exa- minatorum acquiegciren nnb \xä) benügen laffen n)5tte, er njerbe gleicä^ t)on i^nen gu bem publico Examine, n?ie au^ na(!^malen ju ber :|)romotion gugelaffen, ober bai)on jefenma^te au«geJ(%loffen, unbt auff ein anbere ßeit t)ern)iefen, ba§ er mit bem loco fo il^me rahä)te afflgnirt n)erben content fein, bafe er bie ganfee l^anblung in fo^em Examine, avai) toaö man i)on il^me geurtl^eilt l^abe, niemanbö eröffnen, bafe er nad) erlangter ^)romotion ben Actibus solennibus üniversitatis embftg bet)too^nen unbt auff erforbern, bie Exercitia Academica et Theatralia mit fleife l^elffen t^er- rid)ten, ba§ er alfo balbt in praesenti pecunia, 6 Ä (^funb Pfennig) (votil ber Candidatprum in fünfftigem njegen be§ Con- vivij befto me^r fott toerfc^ont n)erben) bem Deeano erlegen ttjotte, ba\?on ber \)ierbte tbeil bem Fisco Academico gefteUt, ba« übrige unber bie §erren Examinatores au^gett)etlet tt)erben folle.

VI. ^nm 6., na^ befd^loffenem i)erf^)ru(^ fott mit bem Can- didato ba« %amcn bifer geftalt an bie l^anbt genommen n)erben, ba§ er fei) juöor ein Baccalaureus ober nic^, er in prolego- menis philosophicis ein i)iertel ftunbt, in Rhetoricis ein ^albc ftunbt, Dialecticis, Physicis, Ethicis, Mathematicis ein l^albe ftunbt, fo mä) ex Meteorologicis ein x>\exUl ftunbt befragt unbt alfo fo^ ©ramen privatum in 3 ftunben geenbet ttjerbe.

VII. 3um 7., uff ben fatt in folc^em tentamine bie Ferren Examinatores \xä) an U^ Candidati responsionibus unb gel^altene exercitiis benügen laffen, foH il)me ttjegen be« Examinis publici t)ertröftuug gefc^et^en, baneben ein Thema philosophicum ober philologum in einem 3ebul \)erjeic^nct überleben n>erben, fo er felbft ju tractirn unbt iner^atb 3 tagen bem Deeano ju uberlaffen f^ulbig fein. fott. ^m fatt er aber niij^t beftanben ^Dere, fott er rejiclrt unbt baö gelbt nid^t tt)iber erftattet n)erbcn.

VIII. ^nm 8., ben abenbt, t)or bem gu bem publico Examine

geitfd^r. XXVIII. 18

Digitized by VjOOQlC

"X:- TT-*

274

feeftinH)tctt tag, fett bcr Decanus bic bona nova \Jon tl^mc bcfigelt Eiibt toott bcm Notario unbcrfd^ribcn , mit bem ^5cbcttcn umbfd^irfcn aUcH unb icben bie alfo gwgclaffcn bicfdben mit ju tieften.

IX. Sunt 9», unter njcl^rcnbcm publico Examine, toelcfee« ratione doctrinae, uf8 tocnigft 6 ftunbcn cjctcnbtrt tucrben mag, loHctt ber Candidatorum problemata, ©d^rifftcn, Exercitia, unbt %M)tx, bartnu i^rc lectiones nctivt, bcftd^tigct unbt nad^mal^lcn in bem Examine morum, atten wnnbt einem jeben infonberl^eit ditgejeigt tt)erben, »aö a^n il^m I6bli(% unbt bem er nac^fefeen, tüa^ l^ingegen ftr&fpid^ unbt in fünfftigem toon il&mc abgeschafft tüerben fotte.

X. gumlO., ob tool^l ratl^fam, ba§ bie bt«^ero übliche collo- catio mit ben 3^*^"^^«/ barinn ein icber ber Ferren Examinato- riim bem Candidato feinen locum affignirt, aud^ inöfünfftig t)cr" bleibe, fo fott bocfe ben Ferren professoribus fret) fielen, auc!^ post factam eo modo collocationem fid^ ferner«, ob biefclbe secundum merita angeftettet, mit einanber freunbtlic^ ju unber leben, babe^ bann fonberlid^ in ac^t genommen »erben fott, ba§ bie jenigen , fo \x^ in assidua lectionum philosophicarum auscul- tatione, Disputationibus, declamationibus et oppositionibus, embftg unnbt ffeifeig ergeigt, für anbern in coUocatione bebacä^t mcTben: e^e unbt gut)or aud^ fold^e Collocatio eröffnet »irbt, fott ber Decanus bie Candidatos auff« nen)e angeloben laffcn, mit bem, in ben jugee^gneten ort gufriben ju fein, unbt be^l)alben njebcr bie Examinatores anjufeinben, nod^ unter feinen competi- toribus unrul^e ju crtoeden.

XL Qum 11., fo t)tel bic promotiones aiin i^m felbft be- langet fott bie Facultas philosophica fid^ ben übrigen facultatibus fonberlid^en n^egen be« convivij (be^ toeld^en bi«l^ero ein al)nfe]^n^ lid)« uffgang) fo toiel möglid^ accomobiren unbt bie bisl^ero üblid^e ceremonias in investitura ipsa, recitatione problematum et gra- tiaram actione bel^alten: fönbte Jebod^* in lünfftigem bie cere- monia osculi auc^ gebrandet toerben, bietoett baß le^ferlid^ 'ftx'oU Icgtum aJiapimiliani II, beten bet) bem §. Et si hoc modo habiles etc. cx))reffe melbung tl^ut

XII. ^um 12., bie promotiones Baccalaureorura in specie betreff enbt, fotten bie ienigen fo ex prima claffe progrebirt unbt aljo publici »orben feinbt, nja fern fie ben gradum Baccalau- reatus' begel)ren, innerl^alb 14 tagen, nad^bem fic ad publicas auscultationes abmittirt, bie jenigen aber, fo frembb all^ero

Digitized by

Google

275

lommcn, batbt nad& beut fic UX) bcm Jpcrnt Rectore fic^ imtna- tricuUrctt taffcn, bc^ bent Decano Facultatis philosophicae il^re nomina iptojttircn, na(3&ma]^lcn butd^ bic ^crrcn Examinatores in Rethoricis (sie) , Dialecticis , principiis Mathematum et lin- gua Graeca cj:amimrt, unbt »a flc in Solä)tm Examine U^ [tel)cn, folflcttbts gu bcfttnH)tcr 3^it/ '^^^^ ^^^ promotiones Bac- calaureorum gehalten fürgcftctt unbt ^)romot)irt tt)erbcn.

3n gebadetem Examine, foüen bie Candidati primae laureae mit l^nbt trcto t)erfvret^cn, bie be^bcn §. quinto gcmcltc Capita gu l^atten, für boö ßr^men aber ein icbcr 12 Ä ^ erlegen, bar« t)on bem Fisca Academico feer t)ietbte t^eil gugeetjgnet tDerben foff.

XIII. 3^*^ 13., für bie testimonia gebadeter graduum, fo in triplici forma angeftettt tt)crben foHen, gibt ein promotus SJiagifter 12 ß, batoon bem Fisco 4 ß.

XIV. 3^wi 14., n)aS fd^Uefelid^ bie promotiones poetarum laureatoinim betreffen tl^ut,

1^ fott erftUc^ ber Candidatus \i^ httj bem Decano facultatis philosophicae onmelben unbt bet) folt^er professione nominis 10 bafeen erlegen.

©0 ber Candidatus gu bem Examine beruffen njürbf, foK er jui)o]^rberft 6 It ju erlegen fd^ulbig fein, bartjon ber t)ierbte tl^eil bem Fisco gugef c^ribeii , ba« übrige ben Ferren Examinato- ribus t)er^)Ieiben foö.

S)aö ßr^men (beffcn ein get^iffe formula fan i^erfafit n^erben) foÜ burij^ ben professorem poeseos, ober in mangel beffen, burc^ ein anbere qualiflcirte ^)erfon, fo ber facultati philo- sophicae belieben n^ürbt, gleid^njol aber in gegenwart aller exa- minatorum angefteüt, bie promotio aber burd^ ben Decanum Facultatis praeditae mit ben gett)Onlid^en caeremonien, al« auff- fefeung eine« lol^vbeer Ätan^e« unbt anfterfnng eine« gulbenen ringe«, tjerrid^tet n)erben.

. S)a« Convivium belangenbt, foH ber ^oronirtc poeta, fo f^ine ^)romotion mit einem Magisterio ober Baccalaureatu con« iungitt toürbe, mit ben übrigen promovendis guglci(j^ einfielen, unnb anbere sumptus tragen l^elffen: äuff ben fall er aber allein folte :prontot)irt ttjerben, fielet tl^m fre\) ein Convivium gu l^altcn, ober folc^e« ein gufteHen.

gür ba« Testimonium erlegt ber !promot)irte poeta 12 ß, bat)on bem Fisco 4 ß foffcn gugefd^riben njerbcn.

Digitized by VjOC

276

Tit. XXXVII.

Ja;: ber Uni^crfitct ©cfallcn ©o totct in Fiscum Academiae gel^orifl.

©amit aud^ ber Fiscus Academiae fein 8ctt)iffc bcftdnbige etn= FiMumcn l^abc , unb biefclbc crbcttUd^ tjcrrcd^net njcrben mSgcn: ©c traten n)ir folgcnbc Taxam gcorbnct, totlä)t tpir auff bcn fufe bcö 3tetct)«tl&a(et:« ju 15 ß (©d^illingcn), tjcrftanbcn l^öbcn tt)ottcn.

I. gürö erfie ift man pro immatriculatione bcm Fisco Aca- demiae gu öcben fcä^ulbig n)ic t)ct9t:

ein fürft fott geben . . . .' 3 « (^funb ^Pfennige).

©n ©raff fott geben. . . . 2 «.

ein fre^^etr foÖ geben . . . 1 Ä 10 ß (©d^iHing).

einer t)om 5lbel ®ef(j^led^ter ober

SDoctor« fol&n 10 ß.

ein gemeiner Studiosus* . . 5 ß. Unb fott fold^e« t)er7tanben merben , niij&t attein tjon benjenigen tDdd^e frembb l^iel^er lommen (e« fet)e bann, bafi fie attbereit gu* t^ov i)ie in üniversitate immatriculirt, unb noä) nid^t über 5 S^br i^üii berofelben btn^eg getoefen) fonbem au(j^ t)on ben icuigen, ii^cldje fd^cn guöobr l^ie getoefcn, ober audb t>iefigc Äinber feinb, ahn aUet erft in matriculam Universitatis eingefcbriben tt)erben (cUen, al« fonberücb biejenige »eld^e ex prima classe Gymnasii ad lectiones publicas progrebiren.

II. 3""^ anbern , für bie 5)e^)ofltion unbt ba« testi- monium gibt ein jeber ber be))onirt tuürbt, in ben Fiscum Academiae 4 ß.

III. gurö brüte toon ben promotionibus fott bem Fisco Uni- versitatis julommen toie folgt:

aSon einem Doctore ober Licen-

tiato Theologiae .... 5 lt. 9Son einem Doctore ober Licen-

tiato Juris 3 golbgulben.

^ 3)ie UttiocrfitätStascn in Strasburg roavm, je nadj ben Stäuben vev- f Rieben. ®ine gro^e 3Rcnge Slbelid^ ftubirte ju ©trafburg; fdjon jur Seit ber ©rünbung ber bottigen §odJfdJulc, im fed^jel^nten Sal^rl^unbett, jog ber ^uf beä SleftorS Sol^anneS (Sturm, mel^r beuu 200 Slbelid^e, rooruuter me^rtre gürfteuföl^ue bal^iu. ^o^ furj t)or ber fraujöfifd^eu JUmluüon^ jä^lteu bet berühmte ©d^öpfliu uub SeremiaS 3a!ob DSerliu uutcr il^reu 3u= ^örmi bie ©öl^ne ber befanuteften fürftUd^eu uub abelic^eu gamiCieu 2)eutfc5' ian^^f ja {elbft ber Ojitfeeprouinsen.

I Digitized by VjOOQ iC

L

-kilJ

277

aSon einem Doctore ober Licen-

tiato Medicinae .... 3 Ä.

33on einem Magistro Artium . 1 Ä 10 ß.

aSon einem Poeta Laureato . 1 Ä 10 ß.

aSou einem Baccalaureo. . . 7 ß 6 5^ (^fenniflc).

IV. ßwttt SSierbten pro Testimoniis foH gegeben ttjcrben: Pro Testimonio Doctoratus aut

Licentiae in quacunque fa-

cuRate 6 ß (©d^itting).

Pro Testimonio Magistern in

quacunque facultate . . 4 ß. Pro Testimonio Laureae poeti-

cae in quacunque facultate 4 ß. Pro Testimonio Vulgaris ^ (sie)

fet)e i)on bem Rectore ober

einem Decano Fac^tatis in

quacunque facultate . . 2 ß.

V. 3^^ fwnfften, mx jum erften in ben Conventum Acade- micum ober Consilium üniversitatis nffgenommen tt)ürbt unbt feine Sessionem einnimt, ber fott pro introitu in ben Fiscum geben 4 Ä a.

VI. ^um ^eäj^ttn , ma« ble mulctas unbt geltftraffcn betrifft, foH ein profeffor geben für ein iebe ftunbt, bte er in feinen lec- tionibus aug oergeffen^eit ober \fxi\>ai gefc!^efften ol^n erlaubnu« unb tu ben Statutis a^)probirtett ur*

fa(!^en t)erfanmpt . . . . 2 ß 6 ^. 3tem für bie t)erfam^)nu« beS

Consilii üniversitatis ..iß. 3öa6 bie mulctas Studiosorum al)nbelangt; bie fefnbt arbi- trariae, in melden fein getoiffer tax ju benennen, unbt obmol^l in ben t)origen Statutis. t>on un« gcorbnet getoefen , bafe t)on ben gelbtftraffen , mlä^t ben Studiosis ufferlegt ttjorben, unferem ge* meinen fedel ber l^albe, unbt ber anbere l^albe tl^eil bem Fisco Academiae unbt bem ^)ebetten für feinen flei^^ mü^t unbt arbeit gngtei^ gefolgt werben foHe: S^bod^ bienjell fii^ bi6 bal^ero "oxU faltige unrid^tigfeit baibet) befnnben, unbt ber Fiscus Academiae o^ne ba« fel^r bütfftig unbt arm tft, fo laffen mir blömal« biö

^ @in testimonium vulgare roav o§ne 3w>eifel ein öcwöl^nlid^eS , ben ffei^iöett 33ef«ci^ ber SBorlefungen befd^einiöenbeS Seugnt^.

Digitized by

Goc

.^??:'

278

auff weitere rjcrorbnung bcr Uniifetfitet jum beften, guttoiJMg gcfi^el^en, ba§ fol(]^e gelt ftraffeu bem Fisco Academiae gdnfeUcJ^cn iiTib für t)ott i>er6lelben, bte bdti aucj^ unferen Derojbneten §crreu Scholarchis unbt bcm Consilio üniversitatis t)Ott bem Rectore ju att^gang feineö officij getrewlid^ tjerred^net »erben fetten.

Tit. XXXVIII. aSonbeuFerijs.

5Äad^ bem au^ biöl^ero unferer Unberfltet gcbrau(!^ttd^ gcmefen, im ial^r gu get^iffen 3^'*^^ rttid^e Ferias ju l^alten, bamit mann btrfEfbigen fürtl&tn gewiß fe^e unbt femer feine uncrbming bretn foniaie: ©o ift gu bifem mal unfer n)itt unbt meinung, ba§ bie^ felbe nad^ folgenben maßen fetten ^l^alten werben.

311« nemblid^ unbt gum crfien umb SBe^nad^ten unbt nettjen ial^rß tag, i)on bem ^eiligen Gl^rtfttag al^n biö nad^ bcm @c^tt)6r* tag * unb ber großen SRatl^öprebigt :

3um gwetjten uff faßnacj^t 3 tag.

3,nm brltten umb Oftern \)om ^almtag an bi« Ouaftmobo (atfo Dlergel^n S:age).

i^um i)ierten gu ^flngften 3 tag.

3um funfften in ber Sf'^^^nni« 3Heß bret} mod^en.^

^nm ©ed^iSten bie Ferias Caniculares belangenbt, fotten bie Professores fld^ fn att n gacultcten alfo abtl^eilcn unbt t)erglei(^en, bag il)ren jeber bie l^albe 3ett fold^en gerlen feine lectiones t)errid^te.

3um Siebenten auff 2lbol^)]^i jween tag.

3um Sad^tcn. ^m §erbft bre^ tood^en.

^ S5er ©d^roöttag fanb öetDöJ^nlid^ in ber ^enia^x^tooö^e , nad^ ber Slm^ metftemol^l ftatt. 2)er neue ämmeifter fd^tout, mit entblüßtem Raupte, auf einer Tribüne, bte oor bem otogen aWünfterportal errid^tet voax, ber Süröer^ ff^üft bie ©onftitutiön treu ju l^anbl^aben, unb bie Bürger l^inroieberum , leiteten i^ut ben @ib beS @el^orfam8 unb ber ^reue ab.

= 2)aä erfte aWe^prioilegium erl^ielt bie @tabt ©trajburg im Saläre 1336 bmt^ Äaifer Subwiß ben öa^er. Äaifer ©igiämunb ertl^eilte 1414 bem SRat^e ber ©tabt ©tra^burö bie Sefugni^, biefe SReffe auf ben %a% Soi^anniö bf^ !l;äuferS ju »erlegen.

Digitized by

Google

- 279 Tit. XXXIX.

Leges de Disciplina et Officio Studiosorum.^

L Lex. Quisquis ad banc Aca^emiam Studiorum causa venerit, aut in ea aliquantisper, et vel saltem ultra Octiduum commeöiorÄri dureverit: sine mora ad ßectorem Academiae accedat: nomen suum in album sive matricula Studiosorum recipi petat: manuque data, in vim juris jurandi solemnis, religiöse spondeat: se verae religionis ac pietatis amantem Studiosum disciplinae et observantem Legum Academicarum futurum: Reipublicae hujus Magistratui fidem, Rectori Acade- miae obedientiam, professoribus atque praeceptoribus obser- vantiam et civibus humanitatem praestiturum esse.

IL Lex. Qui ita nomen suum Matriculae inscribere, et fidem Rectori adstringere, vel palam detractaverit vel certo malo more, etiam post pedelli denuqciationei?, distulerit: is ad Reipublicae Magistratum deferetur, ut huius arbitrio vel apud alios fidelitatem promittat, vel hospitio mensaque civium prohibeatur, vel etiam urbe excedere jubeatur: Non enim in- decorum tan tum, sed etiam periculosum Reipublicae, et prae- sertim in tali Urbe limitanea, ullos in ea homines vagari aut degere, qui nee eidem ad fidelitatem nee cuiquam Magistratui ad obedientiam, legitim^ sese devinxerint.

ni. Lex. Qui vero relato in matriculam nomine fidem Rectori dederint, illi etiam atque etiam cogitent quam grave et abominandum sit, ooram Deo et hominibus, fidem et juris- jurandi Religionem fallere: ac proinde, quod ore, manuque promiserunt id etiam atque opere syncere , candideque praestare studeant. Qui contra fecerit , is depfehensus aut convictus , pro modo delicti severfe punietur, aut etiam cum ignominia ab Academia excludetur: Vel si maxime lateat poenamque homi- num effugiat, tamen ut violatae fidei reus, conscientia sua danmabitur, Deumque Ultorem habebit.

IV. Lex. Nominatim autem, ad Exemplum aliarum üni- versitatum perfidi et infames jubentur esse, ij qui retenti mandato Rectoris, seu arresto ut vocant, contra voluntatem ejus hinc discedunt: item qui legitime condemnati contuma- citer detrectant auctoritatem Rectoris et consilii , nee sententiis

» S)iefer Titulus, bet in (ateinifd^er ©prad^e a&ö^fajt ift, mit feinen fielen Legibus Academicis, fd^eint ein fpöterer 3«M f^P*

Digitized by

Goos

280 -

ejus parere volunt, qui etiam ut Academiae jure indigni et exclusi ad Beipublicae bujus Magistratum deferentur majore severitati coercendi.

V. Lex. Disciplina ista et obedientia quae promittitur, non solum ad mores , sed etiam ad studia pertinet : in quibus suae quisquis facultatis instituta servabit, et professores tarn consilio tam opera, in plectionibus Cathedrariis et exercitijs publicis privatisque libenter utetur: Verissimum enim illud vetus verbum est, sibi quemque magistrum esse pessimum.

VI. Lex. Qui eam studiorum suorum fiduciam habet, ut Be jam alios quoque docere confidat, ac CoUegium aliquod (ut Yocant) privatum instituere incipit, id propria auctoritate HC faciat : sed prius a facultate consensum impetrat , ac secun- dum illius praescriptum in eo negotio versetur.

VIL Lex. Jfemo sibi ipsi jus dicere, an se ipsum vindi- care praesumat: sed si quas actiones adversus alium habere Beputat, jure experiatur: Nemo alterum ad pugnara provocet, aut provocandi pareat, nemo quicquam, quo disciplina, aut tranquillitas publica turbetur, faciat Omnes sibi tria illa gene- ralissima juris praecepta:

Honesta vivere, Alterum non laedere,

Et suum cuique tribuere, commendata habeant, et quo uno verbo, Universum eorum officium contineri videtur, Stu- diose, hoc est ut veros Studiosos virtutis et scientiae decet, omnes vivant.

Förmula jurisjurandi seu obligationis qua studiosi in numero civiimi Academicorum recipiuntur:

Fidem tuam adstringes, manuque data promittes te yerae Roligionis pietatis amantem, studiosum disciplinae et obser- vantem legum Academicarum futurum, Reipublicae hujus Ma- gistratui fidem, obedientiam Academiae Rectoris, observantiam professoribus atque praeceptoribus : et humanitatem civibus praestiturum esse: ita ut nullae de te, vel ad me, vel ad alios, justae querelae deferantur.

Digitized by

Google

.;Ä'i;„

261

^nffam-

aSorbemcrfunfl.

3n uuferm 9Kanu|cviptc folgen mm nod^, Don berfclbeu ^aub flcfc^ttcBcn, brci SWtcnftüdc. J)ic bcibcu crften fiub jwci Sluöjüge au« Slatl^ötjerorbnungen t)on 1568 unb 1621, bic flcj^ auf bie ©traPurj^cv Unbcvfitdt Bcjie^en. 5Dtc SWanbaten bc« tftat^t^ fiub nici^t t)oIIftdnbtg wicbctöeflcbcn , foubcrn nur lurgc Slu^jüge auö bcm 3fiat^«^rotoIott. 5)a« britte ©c^riftftütf ift ein: Extract bie Leges Bibliothecae betreffenbt unb b.lbet fomit einen njertl^tJoHen ^n'ia^ gu bem Titulo XXVIII, Orbnung unb %mU bc« Bibliothecarii. ift bie« ebenfalls bie ^bfd&rift eine« 9tat]^«befd^luffeö auö bem ^1)xt 1616, in m\6im in 12 ^Paragrapl^en, bie Orbnungen unb ©efefeü ber ©tra^urger SBiblio- t^ef auflegebcn werben, ^la^ bieicr einlcttenben aSemerfung geben wir ben Sejct unfere« 2Ranufcrii)t«.

I.

OTe« voa« ben ©d^olar^en für ^lutl^oritet gegeben, unnbt gu erinnern refpecti^je al^nbefol^en , ba« ift in ben Sllten Statutis ober Legibus bereit« auci& gefci^el^en: bereu ©rfte 3lnfangt Anno 1568.

SBir Jl&eobalb Sfol^am * t)on SJiunbol^l^eim ber ^eifttr bie diW unbt XXI bifer ©tatt ©trafeburg t^un lunb: mi« t)or bret)6ig Jal^ren be^ un« an)ie t)iel unb mand^erlet) ©(Jaulen ge* u>efen, in tt)eld^en bie iugenbt ungtcici^lic!^ unberwifcn unbt uff= ergogen »orben, barau« bann aller^anbt uac^tl^elUge t)erl)inberungen an ^nä^t unbt lel^r ert)oIgt, fo frinbt unfere t)orbern unb mx nid^t ungeitig tjeiurfad^t worben, fold&e fd^uten in ein corpus gu richten, unbt feinbt barauff burci^ gelerte crfarne ^)erfonen 10 Classes angeorbnct, unbt nad^ benfelbcn publicae lectiones in

* 2)er 3lame 3 olj am (nid^t goljann) ift bei ber gamilie betet üon aWum bolgl^eim ein fte^enbet. S)iefeIBen fd^teiben fid^ Sol^am bon SWunboBl^eim ; fie l^atten il^ren ©itf in bem a)otfe SRunbolSl^eim , unweit ©tra^utg. S5iefeS abelid^e Oefd^led^t IJat bet Stobt ©tta^burg meistere Stättmeifter geliefert.

Digitized by

GoogI

282

philosophia unb in anbcrn l^ol^ctn facultatibus angcftctt toorben, unb l^at fold^c Don nctt)c angcrid^te ®^ul, i)on ®ott bem 5111* mcd^tigen (bem n^ir bcrl^altcn UUiä) cteigen bantf fagcn), btöfecr ben glüÄlic^ctt fcßen unb furgang gcl^abt 2c

II.

S)ic Slnbcrc Otbnung.

SSBtr ©cbaftian 3orn * ©tabtl^attcr bc« 9Keiftcr« unb bcr Wjat fam^)t unfern frcunbcn bcn XXI bifer frei)cn 9ici(^«jiabt ©trafen bürg, tl^un funbt, i)or 50 unbt mel^r Jal^rcn, bc^ uu« at^tc t)icl unbt mand^erlc^ fd^ulcn gctocfcn (mit folgcnbcn werten bc« eingangs wie in bem ©rften: barauff njürbt Dermelbet tok Anno 1560 Äa^ferlid^e ÜWaieftat umb ein jjriiotlegium erfud^t, aviäi baf- jelbige t)on i^r erl^aUen »orben: 3^ tpelci^em unber anbcrm aüö^ trudenlid^ tjerlcibet (sie) i[t, bafe unfere Scholarcha«, Doctores, professores unnbt ©d^ult)ertt)anbte, ioä) mit unferem ijortpiffen, njillen unbt ratification ieberjeit ©tatuiren, orbnen unbt fefeen mögen, aöe« ba^Jenige, fo U)ir ober fic ju uffnel^mung ber \^vX unbt »ol^Ifartl^ ber ]^ern>a(i^fenben (sie, fott tx>oi}l l^ei^en l^eran* mad^fenben) iugenbt; aud^ gu fribüd&em tiefen ,. guter rul^c itt)if(j^en gemeiner burgerfd^aft unb' ber fd^ut vertoantl^en ^)erfonen nufeUd^ unbt bienftlid^ fein erad^teu möd^ten.

©ie Urfad^ ber tjermel^r ober anberung i)origer orbuung meil megen t>ttmt^x unbt auffnemen fold^er jc^ule mel^r professores ju beftetten, unbt befetoegeu ii^m (sie) leieren unb biöci^)lin nadb 9«- legenl^eit ber i)ettt, unbt erbeifd^enbe notturft fold^e« erforbert (SDiefe Rubere Orbnung tonnte nad^ be« §erauögeber^ 2lnfld^t, ju Einfang be« jiebgel^nten ^al^rtunbert«, gegeben tt)orben fetjn.)

* ^ic 'Samilie ber3ornt)Ott33ulad^ ifk eine ber älteften abeUd^m ga= milien beö Untet=@IfaffeS. ©ie l^at ber ©tabt ©tra^urg im Saufe opn fünf gal^rl^unbertett, oon 1349 biä 1790, ad^t unb breijig ©tättmeifter öeßeben. (§^in anberet Sroelg bie(e^ ©efd^led^tg l^atte feinen ©i^f in ^lobSl^eim , bei @tra^= bürg. 2)ie Qovn l^atten oor 3llterä ü^re §errenftube ju ©ttaPurg auf bem „$o§en ©teg". ©ie waren bie Gegner ber aJiüHenl^eim. 2)ie geloben jTOtfd^en biefen beiben ©efd^Iec^tem finb mit blutiöer §anb in ben ^nnalen bet ©tabt ©tra^burö oergeid^net. Xie gamilie ber Soxn oon 93ulad^, bie nod^ l^eute im ©Ifafi btül^t, l^at i^ren ©ommerfift in Dftl^aufen, bei ©rfteln. S)iefeö 2)orf erl^ielt fle oon ben Äaifem ©igiömunb unb griebrid^ IV. (cf. E. Müller. Le Magistrat de la ville de Strasbourg de 1674--1790).

Digitized by

Google

L-

283 III.

Extract bic Leges Bibliothecae Bctrcffcnbt.

2Bir etauö ^acob SOBormfcr bcr ajiciftcr unbt bcr SRl^at be« §e^tigcn 9%ei(ä^6 freier ©tabt ©trapurg tl&un funbt menniflUd^cn, bcntnac!^ ein tpolbcftettc publica Bibliotheca ein fol(| jtcrii(j^c« unb notl^wcnbiflc« [tu* i[t einer lofcwurbißen l^ol^en faulen. 3^ urtunbt l^aben toir unfct ©ecret ^nfigel ju enb aufftturfen laffcn, gefd^el^en ©ambftaß« 9 Martii 1616.

I. @olI too möötlc^ ein ^)rofeffor ober ^)raece^)tor ober bod^ ein fol^e :perjon fein, we^e tauglid^ Sucher red^t jn bt^poniren, gu regiftriren, ein Catalogum auff^nric^ten unbt fonft babe^ nu^$ ü^ fein, beö Salarii foüen Scholarchae ficj^ mit il^m iJerglelt^eU; Stabt unbt ber <Sä)vl getren) ju fein f(!^n)5ren.

II. SBan er gefd^tooren, foÖen iljm bie Ferren in Officiis lüf- ferung tl^un secundum Catalogos, biefelbigen fott er continuiren, bie nett)e büd^er erfauffte ober tjerel^rte barein fteifeig einjeid^nen unb beneben beufelbigen fo ieberjeit bei) ber SBiWiotl^ec bleiben fotten jn)et) Unitjerfal Inventaria ergänzen , beren ein« ben §erren Scholarchis, ba« aubere beuen §errcn in Officiis gu fteöen*

III. ©ott er ein fleißig auffeilen l^ben, bamit lein bud^ be- fd^abigt ober Derlol^ren: boö gemad^ fauber unb retn gehalten, bie pulpita unb büd^er gu getoiffen ^tittn abgeleiert, bie fenfter nad^ gelegenbeit beö toetterö auff unb jugemad^t : bem ungejiffer fo i)iel immer mfiglid^ genjel^rt: unb fonften alle« bergeftalt tjermal^rt ver- fe^en unnbt terforgt n)erbe, ba§ ein tpol^lftanbt ber ©d&ulen fe^e, unb folc^e Bibliotheca ad posteros auff t)iel {al^r tran«ferirt n)erben möge, ba il^me Bibliothecario ba« fre^ftel^en foll, gu au«^ fduberung be« gcmac^«, abco^)irung ber Catalogorum unb anber bergleid^en arbeit, gnjen ober mel^r au« ben Alumnis CoUegii praedicatorum , ober beneficiarijs Mauritianis gu gebraud^en, bie fid^ aud^ auf fein begehren gu fold^er arbeitl^ wiffig einftetten unbt biefelbe gum tjertretölid^ftcn unb fleifeigften tjerrid^ten l^elffen foHen.

IV. 3n ber wod^en 3 tag \)on 9 bi« 11 Ul^ren, am ©ontag "oon geenbeter mittag« bi« gur abenbt ^jrebigt aufftoarten: bie ge- legenl^eit ber Sibliotl^ec infonberl^eit ber facuttet gu ber ftd^ einer belennet angeigen, bie büc^er fo er begel^ren n)ürbt, fürn)eifen: aber ein fleißig auffeilen l^aben ba§ lein bud^ befd^abtgt n)erbe bau toa fold^e« burd^ fein tjertoarlofung gefd^ei^e, foll er benfelben au« bem feinigen erftatten.

Digitized by

Google

284

V. Professoribus, Ministris Ecclesiae, praeceptoribus , ©c- borncn ober jonft fftmel^mcn fetten mag er H(i)tx m(S) l^au« geben, bo(% ba§ icber tt)a«, 4inb »an er em^)fangen; mit fetner l^anb in ba^S barju befiimte buc]^ einjeißt, anberc Studiosi publici gar barju il^r patriam nnb habitationem , toelt^e authores unbt in n)a« format, ^ttm ttjte fle gebunben, barneben and^ einen ge* trucften l^ierju t)erorbnete Schedam obligatoriam unberfcj^rcibe ba§ er fo^ hvi(S) ober büd^er innerl^alb 9KonaW frift.be^ ber an feinem ortl^ beftimmten ftraff cl^ne mangel tt)iber rcfittuiren, ober anbere lanffen, ober ba fie nid^t mel^r gu befommen, baöpretium barfür erftatten tooUe , tuel^^e Schedam ber SSibliotl^ec in befonberer labe in i)ertt>abrnu« bellten, nnb auff lüffernng bie Obligation wiber l&inaußgeben fott: Unb foH ber entlel^ner felbft in tjorge- melbet bnc^ ad marginem n)an fold&eö wiber getuffert, bejetd^nen, tt)o etwa« fd^ab^afft fott er« mä) beflubnng beffern: SSornel&men ^jerfonen mögen folianten 2 Tomi: ifi anbern formaten 3 nnb 4 auff einmal mit \ia(S) l^au« nel^men, auff auötoed^ötung anberer: bie aufffc!^(agung fott in be^fein be« Bibliothecarii gejcj^el^en: ^e- manb fold^e« attein ju i)erri(i^ten, fott nic^t in feiner madjt ftel^en, aucfe naä) tjerffiefeung be« 3Jlonatö nie ben termin ju erldngern, e^ toere ban juDol^r bad buA 3 ganfeer tag n^iber in ber SSiblio- t^ec geftanben unb t)on feinem anbern begel^rt toorben, ba bau ein netoer !petitor bem torigen oorjugiel^en, i)ielcn ju bienen.

VI. J^rembben perfouen auff anbern Academijs mag auff ein ^yjonat ein buc^ abgefolgt n)erben mit bemifligung ber ©(i^olarcl^en, bo(J^ auff bürgf(3^afft eine« genugfain begüterten mann«.

VII. SQBann frembbe ^)erfoneu bie 33ibUotl^ec gu befld^tigen be- gel)ren, fott il^nen ber Bibliothecarius , mit i)ortoiffen bercr in Officiis perfönliiä^ aufftt)arten, m(S) xoan bie Ministri Ecclesiae ober fd^ubermanbten et^lcnbt eine« bu(j^« t)on nöt^en, folc^e« i^nen feib« löffern unb feinen anberen l)inauff fd^itfen.

VIII. 9Bo er folte büd^er eingufauffeu i)om ganzen ©d^ul ß^onvent nad6 frandff urt gejd^idft ujerben , biefelbige auff« genaun?eft mflgUd^ gegen bal^r gelt er^anblcn inner ^ßonatöfrift red^nung tl^un, atten unnotbigen unfoften t>ermeiben.

IX. ein faubcr bud^ l^abeu, barin toa« t)on vomel&men )ßtr'- fonon abne bud^em, ober gelt t^erel^rt timrbt, gu berfelben ewigen rül^mlid^en gebac^tnu« \)ergeid^nen , -ba« gelt atte 2 2)?onat beuen in Officijs guftetten, in ben eifern ftodf fto^en unb Jarlicb bem ganzen ©d^ul 6ont)ent i)errec^nen.

Digitized by

Google

285

X. yiaä) beut au(^ unfere tjerorbnetcn ©c^olarcj^cn biffig an= ftctcgen fein fott, gum ttjcnigftcn bc« jal^r« 2 ma^l bic Biblio- thecam alö einen ^ol^cn tüertl&en fd^a^ ju befuc^en, fo fett ber in ber ^dt beftctte Bibliothecarius bcnjclben aHe gelegen^eit ber aSibliotl^ec tretoticj^ entbetfen, aüe Catalogos, Inventaria unb i)etorbnete büd^cr füweifen, bamit fle icbeömal^fö berfelben eigent- lichen jnftanbt tDiffen, ben einreifecnben mi^rdud^en unb anbern \t gu ^tikn [xä) erjeigenben fdtteu unb mdnglen ber gebül^r bc^ gegneu unb t)orfommen mögen.

XI. SEöeil aud^ nidbt weniger benen in Officijs cbliget auff bie SSibliotl^ec eine fteigige infpection gu l^aben unbt biefelbe je ju 2 3Ronaten gu i)ifitiren, foff il^nen ber Bibliothecarius jeberjeit mit gcbül^renbem refpect begegnen, unb fo etroaö ju i)erbefjern fein n)ürb, baff eibige anjeigen, unb fonften in allen unb ieben für- faöenben dubijs ie nad^ gelegenl^eit unferer yjerorbneten ©d^olar= d^en, unb ermetter bereu in Officijs guten xat^^ unb bet)ftanbt« fid^ gebraud^en.

XII. ©c^Uefelid^, xoan aud^ ein Bibliothecarius fein Officium cntoeber refignirt ober aber leibö angelegenl^eit n?egen ein geraume 3eit baffelbe nid^t cerfel)en fann , ober auff gar jeitlic^en tobtöfaH, fotten Jebergeit bie in Officiis bie fd^lüffel alfo balb abforbern unb bi« JU fernerer beftettung bed 5lmbtö, einen ex professoribus, praeceptoribus , ober au« il^nen felbften, jebod^ mit t)om)iffen unferer ©d^olard^en fold& Officium Bibliothecarij inuiittelft unb fo lang ju i>ern)efen aufftragen unb anbefel^len. 3" urfunbt l^aben mir unfer ©ccret Snfigel ^u unb auff trndfen laffen» ©amftagö ben 9 Martü Anno 1616.

NB. Anno 1619 ^ ift bie SSibliotl^ec eröffnet unbt Dr. Antenius jum Bibliothecario georbnet tDorben, tt)eld^er biefelbige fd)led^t \?er:: ttjaltet: beronjegen Dr. 3"^^^"" ©corg 5)orfc^ *, fein successor

* 3m Solare 1619 würbe alfo bie ©trajbutöer Unioerfität§btbliotlJef in ben S^läumett beä §o§cn ©i^orä ber ^rebiöerürd^e , befinitio organifirt unb er« l^telt il^ren erften 33ibliot§efaren.

2 3ol^ami ®eorö 2)orf(l^ (Dorschaeus) rourbe ju Stra^urg ben 13. !Ro= oember 1597 geboren, ©rftubirte, nac^ aBfoloirten ©^mnaftalftaffen , bie^l^iIo= fopl^ie JU ©trajlttirö; fpäter üerbanb er bamit baS ©tubium ber Xl^eoloöie. Anno 1622 tuurbe er ^arrer ju ©n^^eim bei ©tra^burg; er befletbete fein »mt iebod^ mir jwei ^aJ^ve, ©ein SBiffenötrieb beroog il^n 1624, ber Sleil^e nad^, bie brei fäc^fifd^en Unioerfitäteii Qena, Seipjig unb SBittenberö ju be= fud^en. 3)ann roanbte er fid^ nad^ aRarburg. 3m ^(ä)xe 1627 warb er in feine SSaterftabt ©tra^burg al§ ^rofeffor ber Xl^eologie berufen unb jum 2)o!tor ber

Digitized by

Google

286

Anno 1634 einen tjorfd^Iag fletl^an, ttja« Be^ ben legibus m6(ä^tc ju dnbem unb jn t^crbeffcrn fein.

$ert ^ietffclm t>on Sttenfin^tu, Wlbt Hon 9lei^eiiaii

(1170—1206) nttb »ifd^of Hon «Tottfiattj (1189—

1206), ein freuet Slttl^attgeir be« fidntg« ^l)Wt^^*

3«! §inbttcl auf bie geogra^j^if^e Sage unb bcn Umfan^^ be« fiülj^citig cultitjierten, tt^eitl^in fic^ crftretfenben ©prengeW, toeldjer, tjermege ber ba« 3Jiittelalter c^araf tcrifterenben , foUbarifd^en a5er== fcinbuiu3 fird^lid^er unb ftaatlid^er i^^ragen, iebem ft&ftigen Älrd^en- fiirftcii auc^ für eine bebcutfamc, !poiitifc^e SBirtfamleit bie er^ forberttc^e Unterlage getjjd^ren mufetc, fann man bie ^a\jH Jener ©ifd^öfc t)on ßonfianj, beren 5Jlamcn an l^ert^orragenber ©teile in hu S^^tbüd^er be§ beutfc^en 9ieic]^eö eingetragen ujorben finb, feincSttjcg« eine gro^e nennen.

Dietl^elm i)on Ärenüngen aber, beffen Slnkcnlen bie ^ier foli^Giiben 93latter gett)ibmet finb , gel^ßrt ju jenen um Äird^e unb Staat gleid^ma^ig ijerbienten, frommen unb t^atMftigeu aJlannem. TOan gdl^lt i^n fügüci^ noä) gu ben auf il^rc beutf(j^e ^erlunft ftoljen, patriotifc^ gefinnten SReid^ßbifc^ofen ber alten ©(j^ule, tüeld^e auc^ il^re !ir(i^lid^e 2lufgabe, i)on beren äBic^tigfeit fte t)ott' auf iibergeugt njaren, tDo möglid^ im ©inflange mit ben ebenfatt« bem Süllen ©otteö entfi)red^enben 9lcci^ten ber ^rone I6fen moHten unb biß fid) babei, unter ben fd^mierigften 3Ser]^altniffeu , ein lebeubigeö Semufetfein il^rer reid^i^furftlid^en ^ftid^ten bevoal^rt t)atten.

51n 3lad)rid^ten über baö SBalten eineö folcj^en, biiS guth ©rabe mit ungebeugtem Suaden bal^erf^reitenben Spanne«, fann natura (id) niij^t fel^len : Urlunben unb d^roniMifc^e 2lufgeid)nungen bieten bem ©ammler, njenu aud^ nic^t aße aGBünfd^e cvfüöenb, ein jiem- lid) rei^l^altige« 9Jlaterial, toetd^eö fogar gu einem ettoa« gen)agten a>eifud}e reijt, namlid^ gu einer, in jufammenl^dngenber ©rgdl^lung ju gebcnben 5DarftelIung, jener fon)ol)l ba« 3^eid^ atö aud^ in«^

^^eofo^ie promomrt. @r war ein frommer unb ßelel^rter SKann. ®r felieb in ©traputö &i§ 5um 3al^re 1653, wo er einen S^luf nad^ ber tnetfletü&uröifd^en Uniüetfitöt dio^tod erhielt. @r folgte bemfelBen unb goß nad^ bem SRorben. Würfel ftarb gu 3ftoftotf ben 5. DÜol&er 1659.

(cf. ©trofiburgifd^ Gymnasii ©l^riftlid^eö Su'&^'^f^P/ Appendix Chrono- logien,

Digitized by

Google

'• 287

bcfonbcre bte Älofler SRcid^cnau itnb ©alcm unb baö SStöt^um Sonftanj berfi^rcnbcn ercißniffe, au& ben ^a^ren 1170—1206, in xodd)tn 2)ietl)elmö ^crfon ö^ti^iffcrmafeen ben 3Ktttcl:punft bUbct, ober bod) locntgftene bcut(tcl& genug in ben ©orbergrunb tritt.

58[n eine ctgenttid^ biograpl^ifcj^e Slrbeit fann atterbing« ntd^t gcba(i^t toerben, ba gerabcju unmogtici^ tjl, ben !per|5nl^en SCntl^ell, toeld^en ber mit großer 2Bittenö!raft auögerüftcte Sifd^of t)on ©onftanj, unter ben Äatfern J^riebriij^ I., ^einrid^ VI. unb Äonig 5pi)iUpv, an ber nid&t immer glütfUd^en, aber niemate Kein* licj^eu 5ßoUtif beö fcj^m&bifd^en Äaif erl^aufeö , ganj untjerlennbar genommen l^at, bii5 ju ben testen, bie fubjectitjen Ucberjeugungen beö i)ielge^)ruften 5)lanneg bebingenben Scroeggrunben unb bi« in ble gel^eimnifeijotten galten bc«, auc^ bei ben S:ü(j^tigften unb ©efteU; jumeiten manbelbaren ©emüt^eö ju i)erfotgen. Slöirfönnen un« beuten, bafe oi^ne fernere ©eelentdm^jfe nid&t abgieng, in Jenem tragifcj^en Sonjlicte, in Jener „yioü) t)or aUer Sfiotl^", mie Pe SSßalter yjon ber SSogelroeibe nennt, mo einerfeit« galt, bem afö red^tmafeig erlannten SReic^öoberl^aupte bie bef(!^n)orene Sreue ju ben>al)ren, ttj&l^renb anberfeit« ein mit ben jeltenften ®aben au^gerüfteter , auf bem '^>o]^e^)unIt be« l^ierard^ifd^en ^nfel&en« ftel^cnber ^a^jft , im 5yiamen ber Mxä)t unb mit allen SÖBaffen ber= felben, bie greUnbe unb Reifer Äßnig ^l^ili^)^)« bebrol^te,*

SDie un« überlieferten ftarren 3:]^atfad^en geftatten nun freili^ einige SRütffd^luffe auf bie ©efinnungen ber gum ^anbeln be- rufenen 5perf6nlic3&feit, aber teineöwegd Jenen ®rab t)on ©ici^erl^eit in ber (Srfenntni^ ber ein du^ertid^ ficl)tbare$ Sll^un unb Saffen erjeugenben, tiefinnerlicj^en SJorgduge, ol)ne toelc^en nid^t m6g= lid^ ift, ein auf ^iftorifc^e SBa^r^eit unb plaftifd^e 5lbrunbung auc!^ nur bie ItHerleifeften 5lnf^)rü(j^e erl&ebenbe« gebenöbilb formen gu ISnnen.^

1 JBifd^f ©arbolf t)on $aC&etftabt qien^ öerabeju m bicfem ©onflicte pt @nmiKf. aSgl. SBinfelmann ©. 228.

2 Ueber bie, in blefer i&infid^t, J^auptföd^lid^ auf bem mHtelalterlidJcn gorfd^ungSfleHete, fid^ einfiettenben ©c^toieriflf eiten , fyxt fid^ @buarl) SBinfel- mann, in feinem Philipp von ©ci^rooBen unb Otto oon örauufd^weiß I, 10, in fel^r ju bel^etaigenber SBeife auägefproc^. S)at id^ ber l^ier genannten, oben fd^on henü^m, treffUd^ «rbeit »ifl p banfen l^al^e, bebarf faum einer befonberen aSerfid^erung. gd^ l^abe fte, aud^ bort roo ein ©itat üBerfCüffig fd^icn, meinem befd^enen SSetfud^e , S)ietl^lmS 3(itt§^( an ber ftaufifd^n ^olitif unb inSbefonbere beffen aJejiel^ungen jum ©iftercienferorben etwas naiver ju beftimmen, ftetä ju (Srunb gelegt.

Digitized by

Google

288 ^

3n 5Rcuaart'« clapc^er ©cfci^ici^tc bc« ©i^tl^umö ßonftanj * ift, wie gu cmartcn ftcl^t, bcm SSifdjofc S)ict^ctm ein befonberer iinb jtoar jtemliij^ rcid^l^alttöer Slbfd^nitt ßeioibmet.* 9lu« ben bort ^^11 finbenben ©d^lufetoorten * be« gefeierten Senebictiner« , ber fld^ aud^ bei biejem Slnfaffe aU ein burd^au« unbefangener gorfc^er jeijilt, flel^t l^ertjor, bafe berfelbe ble, beim bantaligen 6tanbt^)unf te ter CluelIen^)ublication, ettt)a« n^enigcr fci^arf beteud^tetc, marlige ^^^erfönlid^feit, %U\<i)tot^^ m^ SSerbienft gu ttjürbigen ttjufite. Tonnen töir nun aud^, auf ©runblage neuerer gorfd^ungcn, in attem ii^e^entlid^en mit 9leugart übereinftimmeu, fo l^at fid^ bod^ Jefet ba5 jugdnglic^ gemad^te Queffenmaterial berma^en \)crme§rt, ba§ eine neue ©arfteHung ficberlid^ nid^t überflüffig ift.

©ietl^elm Don Ärenüngen flammt auö einer um bie 3Witte be« 15. ^al^rl^unbert« erlcfd^enen, fel^r befannten, l^oc^frcieu ^-amilie be§ säd^roabentanbea , bereu ©tammljauö im ©c^toarjtoalbe gwifc^en iÖDunborf unb ©urtroeit lag.* n?aren biefe Ferren toon Ären* fingen, bie fc^on ju Slnfang bed 12. ^^l^rl^unbcrtö urfunblid^ ge- nannt toerben*, ein gär ftreitbare« ®ef djled^t , ba« fid^, im gerben

1 P. Trudp. Neugart Episcopatus Constantiensis Alemanni- CU3 Partis I. Tomus secundus (lange nad^ bem 3;obe;beö 1825 ge? ftoi'&enen SBetfafferg, Don g. 3- SWone, leibet m red^ ungenilöenber SBeife, herausgegeben) Friburgi 1862 4^. 3c|i citiere biefeä 33uci^: Neugart (Mone) Episc. Const.

« Pag, 151—163.

3 Nam brevi post .... vitam cum morte commutavit, tum fide integra, principi nunquam non etiam inter infelicissimos caBUS probata, tum praesertim justitiae et aequitatis amore optime meritus.

* SHe »urg 9lltfrenftngen im 0egenfa|e 5U Sfleufrenüngen, legiere im fliettgau, nid^t roeit oom Älofter 3l§einau. ©ine Sinie ber ^renfinger (d.)rie& fid^ oon ber im Älettgau gelegenen SSefte SBeiJenburg. «gl. Stfd^ft. III, 379 unb VI, 245, Hochenbaum van der Meer Hist. diplom. monast. Rhenaug. apd. Zapf Mon. Anecd. I, 371. Gerbert Hist. Silv. Nigr. I, 363, Neug. (Mone) 1. c. 151.. Xk Ferren oon j^fenüngen fmb, toofür aud^ baS Sßappen fprid^t, roai^rfd^einlid^ urfprünglid^ gleid^en (Stammet mit benen oon S^legenSi&erg. SSgl. ip. ip. guefjli bipl. ®efd^. ber greii^errn ooti SlegenSberg im ©d^weijerifd^en 3Äufeum in , 778 ff. 3)em ©aHuä D§eim, ©Ironif oon 3fleid^enau, ©. 131 ber 3lu§g. oon S3arad, ift unfer S)ietl^elm „axn fr^er l^er oon ©mfingen genannt SQBiffenburg", waä aber, wie fd^on ber .^eiauSgeber bcmerft, offenbar eine ©ntftettung oon i^renüngen ift. ©benbaf. 8. 8 , in ber SBibmung , fielet rid^tig Ärenhngen^

s ©berl^arb oon Ärenüngen 1113. Neug. (Mone) 1. c. unb 3Wft- H, 195, roofelbft eine beutfd^e SSerfion ber betr. Urfunbe. SJgl. aud^ 21. o. aWeiUer SRegeficn ber ©rabifd^öfe oon ©aljburö ©. 507.

i

Digitized by

Google

289

Äamj)fc um ba« ©afein, niematö burd^ jattc 3vMft(3^tcn auf bic UeBctt 9la(^6aren au«gcjet(3&net l^afcctt mag. ®a« Älofter SRl^etnau wcntgften« n)u§tc batjoti ju etjal^lcn.^

SDagegctt Ic6tcn, in icnem nur utafiig Begüterten ^errenl^aufe, ein fi)r6ber, unbeugfamcr ©inn unb baö immerhin aci^tbare, t)ieÄeid^t nur aUjutefienbigc ©etoufetfein ber eigenen SOBürbc SBefannt ift bie (^arat teriftif^e, freilifj^ erft bem 15. ^l^rl^unbert angel^örtge ©age i)om alten ©^naftcn ton ^-enüngcn, ber nur mit ©ntblöfeung be« §au^>teö größte, aber ft^ ni^t i)on feinem ©effet erl^ot, aU Äaifer griebric^ ber SRotl^bart an feiner SC^nenfcurg i)or&5ergog , tt)eil er ia auf eigenem, freien ©runb unb 93oben fl^e.*

©0 etwa mß(ä^te man ^ä) bcn 95ater unfere« SDietl^ctm beulen. SDerfclfce foll Äonrab gel^ei^en l^aBen unb in ben ^al^ren 1150 ti« 1187 urIunbU(J^ genannt ujctben.^

®aö ©eburtöjal&r ©ietl^elm^ ifi unbcfannt^ unb auci^ über beffen (grjiel^ung ftiffen n)ir nld)ti5. ©r mar, toic fci^eint, ber S)rittgeborene feine« §aufe6 unb frül^jeitig für ben geiftlid^en ©taub beftimmt Äonrat) unb Siutolb festen ben ©tamm fort; SBatter bagcgen (f 1213) n)ibmete fid& ebcnfaö« bem Äird^cn- bienfte unb n)urbe, mai^ l^ier f(j^on bemerlt merben mag, 1180 9lbt i)on SDiffenti« unb 1200 Sif^of tjon @url.* eine ©^t^efter, bereu Flamen ti^ir aber nid^t !ennen, toar juerft an einen Srud^- fegen t)on 3CBalbburg unb, in ätt)eiter e§e, anSiutotb »onSÄegen«^

* 3n bem t)Ott Steph. Bürgermeister ßiblioth. equestr. ü, 393 öegeBenen Slugaugc au§ bm, tneineä 3Biffen§, nodj immer einer Jritifd^en SluSgabe l^arrenben Dialogus de Nobilitate et Rusticitate beö 6;i^orl^erren gelis HWalleoIuS.

2 SRad^ Neug. (Mone) 1. c. ber jwar feine Quelle für bie befaßte SSaterfd^aft nenn^ a&er üietteid^t bod^ ba§ M§ere »iffen fonnte, ba il^m, in bem bamalä nod^ oereinigten 2lrc§ioe be§ J^lofterS ©t. Slafien, bie Ärenünger oftmals tjorgefommen fein muffen. Qum S^^re 1152 Cuonradus de Creinchingen 3euöe in Urf. Ä. Äonr. III. bei Dümge Regg. Bad. pag. 45 unb 3Birtem&. Urfb. il, 58. SlBer fd^on 1144 ift dn Conr. de Krenkingen Seuge, 3Korel S^leöeften ber SlBtei ©infiebeln bei o. SRolJr, nr. 44. Sflad^ bem von 21. o. SDleiller in ben Sflegeften ber ©rabifd^öfc oon ©al^lurg @. 507 gegebenen ©d^ema, weld^eS id^ in aßem ^äöefentlid^en für rid^tig §altc, Sftl^einau ftatt 9leid^enau ift ein S)rudffe]^ler toax ^ietjelm ber ©ol^n unb aud^ ber »ruber eineg Äonrab.

^ 0. SWeiHer a. a. D. »ermutiget, baj S)ietl^clm jwifd^en 1140 unb 1145 geboren fei.

* UebrigenS fönnte biefer SBalter aud^ ein Steffe S)iet§elm§ fein. SSgl. bei D. Weiller bie fid^ wiberfpred^enben 3iegeften nr. 10 ©. 171 unb 32 ©. 176.

fiettft^r. XXVIII. 19

Digitized by

Google

290

bcrg t)cr]^eirat]&ct. ©aö ift fo jicrnttd^ ottc«, toaö toir über 5J)lct* l^clm« nad^ftc SScwanbtfc^^aft njiffen.

S)a§ berfclbc frü^jcltig in ba« Äloftci; Sfic^enau eintrat ^ n)0= felbft i^m, fdbon im Sa^re 1170* ober bO(^ f^Jdteftenö 1171, bie SBütbc eine« Slbte« ju Xl^eil »urbe, !ann ci» ertuiefen anßenom=* men werben. »ar aber biefc einflmate fo bcrfil^mte Slbtei I&ngji nld&t mel^r eine ©tatte l^ol^er ©eiftedbitbung unb itUf)xttx ©tnbien. 2Bo5t aber gli^ jie oftmate einem gelblager, S)ie ft^nen Sage Hermann« beö fia^men (t 1054) toaren t)orftber. ^xoax beftanb nocä^ eine Älofterfc^ule bajetbft, ober i)Ott tüd^tiflen Selftungen ber- H^ felben ift nid^t« belannt*

aieid^enau toar n&mlid^ fd^on lange auf bem SBege, fltb fel^r

jn i)ertoeltlid^cn unb ber gcnugenb bejeugte Umftanb, ba§ ba^

fclbft; fonjie aud^ in ©t ©allen unb in einigen anberen, uralten

9lei(j^dabteien, auf toeld^e bie ^on @lugni ausgegangene in ©(^toaben

aber befonber« burt^ bafi Äloftcr §irfd^au re»r&fentirte, ftreng-

rSmlfcä^c 9lef orm be« aR5nd^«toefen« leinen ©infCu^ gel^abt l^atte,

förmlid^ gur SRegel gctoorbcn toar, nur 5ßerfonen abclid^en J&er-

lommenö auf junel^men V biente xti)t YDt\mtlii) jur 2lbftreifung ber

flöfterlicj^en gud^t. 3Bic fel^r f(]^on Ä. 4^inri(]^ IV., ber bem

Älofter untoürbige Siebte gab, ju beffen ®cm)eltlW&ung beigetragen

'' l&at, toirb burd^ fiambert i)on ^eröfelb auöbrüÄlic!^ begeugt. 911«

% nun aber, im unt^ermeiblid^en Äam^)fe be« Äaifert^ume« mit ber

l feit ©regor VII. angefirebten, ^)&^)fttid^en Slllgetoalt, ba« gange

' ' ditiä) burd^ »ilbe geloben gerfteifd^t toerben follte, lam be==

? ^ lanntlid^ gu mieberl^oltcn 9Ralen bal^in, ba^ fid§ bie ftreitbaren Siebte

-f:: i)on ®t. ©allen unb i)on SReid^enau mit ben blauten SBaffen in

E ber §anb gegenübertraten unb gegenfeitig il^ve ©tlft«l&nbereien mit

§• aJiorb unb SBranb l^elmfud&ten. ©t ©aUen l^ielt ^ Ä. §elnrid^,

^: Sfteid^enau bagegen gum gJa^^fte unb Ä. Shtbolf i)on SÄ^infelben.*

SBal^rfd^einlic^ erfolgte SDleti^elm« ©ntritt in ba« Älofter xoiij^

renb ber SJlegierung feine« unmittelbaren SBorgdnger« Ulrid^, ber

von 1159 an , 14 ^l^re lang 2lbt gemefen fein fott. aJian l^alt

* S)aS 3a§r 1170 grünbet fldj nur auf eine Urhmbe 2)let5eImS 1204. s. i in welcher ä fein 34. «l&t§ia§r attfe^t. gtfdjft. XXVHI , 172.

3 Neug. (Mone) I.e. 168 unb JoluEgon deviris illustribus Augiae bei Pez Thesaur. I, 703.

« Sleß aSerfudJ einer (irdjl. polit. SanbeS^ urt^ ©ulturgefd^id^te oon 2Bürtem:= bera n, 1, ©. 34.

^ ©aOuS Dl^eim ©. 117. *

Digitized by

Google

291

benfdfcctt für einen grctl^eitn t>m ^aibegg aus bcni Stargau.* SDiefer UWd^ n)urbe yjon einer uni^eilbaren ÄranB^eit befaKen unb legte bal^er ben SlbWftat freitDiüig nieber.* 3)a« ^CLf)x feiner 216' bication ift nid^t mit ijöffiger ©i(!^erl&eit ju beftimmen, ba bie un« ^ortiegenben 3^it^^8^*^i^ P^ ^t^^^ tt)iberf!prec3^en*^

^dd) ber ©arftcffung beö ©l^roniften Ol^eim, ber aber eine in atlem SOßefentlid^en ftbereinftimmenbe, furje 5lufjeic^nung beiS 13. Sal^rl^nuDertiS ju ©runbe liegt, lam m^ Ulri^iJ 3lbban!ung im ^tofter ju groger Uneinigkeit unb l^eftigen Errungen, weil fo^ tt)ol&l ber S)ecan ate aud& ber gJro^pft* ben erlebigten 9lbt«ftup

> fß%l ©alhtS IDl^eim @. 129 unb @c|önl^utl^ ^xomt von füex^enau ©. 168. atug S)iet§elm§ Urf. oon 1189. atfd^ft. XXVin, 156 möchte man fd^KeJm, baj betfelbe bcteitö im Saläre 1166 im ^loftei? war. ©r fül^rt fid^ nftmlid^ felbft al§ 3^«9W ^in^ ^n jener Urfunbe erwäl^ntett, ahev im Saläre 1166 oottgoöetten SJaufd^l^nblung an.

2 (SJaauS Dl^eim ©. 129, ber befanntlid^ ju Slnfanö beö 16. golJtl^unbettS nodj am ßeben war, l^at «Uüerfennbar ben ie|t in Mon. Germ. SS. II. 38 abgebrucüen Catalogus Abbatum Augensium (saec. 13.) Benü^t. ©Ott a6er Ulrid^ in ber ^l^at im 3<^^^ 1159 feinem am 81. aWärg ö^torBenen 93ruber gribe(o§ aK SXbt nad^g^fölöt fein, mie in @c§önl^utl^ ©l^ronü ©. 168 Mt, fo mürbe ftd^ fein 14. Sübtsjal^r 6iS 1173 erftrecfen. ift mööltd^, baß Ulrid^ erft im Qal^e 1173 ftarB, a&er feine SGßüt^e als 2lBt mar jebenfattS 1171, njo nid^t fd^on 1170, an SDietl^elm öelangt. ^^l unten t>ie Sflegeften. ©d^önl^utll ©. 169 fe^t ben 7. 9fiox). 1174 alS Ulrid^ä XobeStag, mit bem Be= benflid^en a3eifa|e „balb nad^ ©rroä^lung beö neuen SlbtS''. Ol^eim ©. 128 Ije= jeidjnet ba§ 3al|r 1142 als baS britte be§ 9lbteS gribelo^ unb läßt benfelben 21 Sol^e regieren, unb am 30. SWai fteröen, maö mit 1159 l^reid^enb l^ar= moniren mürbe, «ßl. inbeffen Stfd^ft. XXVHI, 133.

3 33ei Dümge Regg. Bad. pag. 145 eine Urfunbe beS Sifd^ofS S3er= ti^olb üon ©onftanj üon 1175. ind. 8. in tempore ülrici abbatis S. Galli, in diebus Diethelmi Augensis electi. ©in offenbarer SBiberfprud^ ift ba§ freiUd^ nid^t, ba ©ietljelm bis jur erfolgten päpftlid^en S3eftfttiöung als electus galt. Sniereffant ift aber ber Umftanb, baß S3ifc§of SBertlJolb, wie mir ouS feiner Urfunbe mifl^en, fid^ jur Dbebiens beS ®egen= papfteS ^ali^tuS m. j^ielt. S)arauS folgere id^, baß S)iet§elm, ben ^ifd^ SJert^olb electus nennt, fid^ aud^ oon SoliEtuS nid^t l^atte betätigen laffen. Ueber feine fpäter erfolgte SefUitigung burd^ SHeganber III. fte^e unten. UebrigenS gab eben biefer SSifd^f öcrtl^olb 1176. ind. 9, s. d. eine Urfunbe mit folgenber f^ormel: presidente in sede apostolioa venerando pp. Alexandro, Friderico Rom. imperatore semper au- gusto, advocato civitatis Conrado, presidente ecclesie Guriensi abbate S. Galli ^dalrico, abbate Augensi Diet- helmo. (Sonft. (Sopb. (nr. 319) fol. 41. v.

SBal^rfd^einlid^oon Unterteil (S^ieberjeU,) einer auf ber Sufel Sfleid^enau liegenben unb jum Älofter gel^iJrigen ©oKegiatfird^e ju ©t. 5ßeter unb $aul.

19*

Digitized by

292

gu fccftctgen gebadeten. SDic ©ad^c ßctanßte an Äaifcr gricbrid^ L, tod^tx aber n{<i)t t)ctmoc^t l^abc, bic ^abcrnbcn ^Parteien gu ijetföl^nen. SDal^cr fei, auf einem gu ^ftitx gespaltenen gürftentage, ja SReiJ^t erlannt tDorben: ber Äaifer mSge ber JReicä^enau einen W>t fe^en, n)el(3^cn er tt)otte* hierauf l^abe griebrtcä^, ftcl&eten 93lide0, bem gerabe in ®^>eier antt)efenben ©ietl^elm \?on ^en^ fingen, einem jtt)at no(^ iungen aber tu(%tigen ©aViteH^erren ber SReicIenau, bie SLbtei übertragen.*

©rl^eMid^e S^ti^d an ber SRid^tigfeit biefer Slngabe ftnb nid^t i)or^nben, mm aud^ ein gu ©J)eier abgehaltener gürftentag nid^t belannt ift.«

SDa fett bem Stöbe be« 5pa^)ftcö §abrian IV. (f 1159 ©e^t. 1.) ein ©d§i«ma beftanb, ©ietl^elm^aber bie Slbtei i)om Äaifer erl^ielt, fo tt>ax bieburd^ beffen gange Stellung gu ^JJajjft 2lle^anber in., t)on Slnbeginn an eine fold^e, ba§ feine fird^lid^e Slnerlennung al« 3lbt gu SReic^enau enttt^eber nur burc^ einen @egcn^)aj)ft, ober erft nad^ erfolgter 5luöf6^nung gtoifd^en bem Äatfer unb bem ^a^pjle, erfolgen lonntc.

S)ie erfte un^ urlunblid^ überlieferte SSerrid^tung be« neuen mte« fattt in ba« Sal^r 1171 unb betrifft ba« im Sa^re 1134 gegrünbete ©ftercienferttofter ©alem ober ©almanött)eiter, tt)ofelbji er, 35 ^al^re f^)&ter, feine le^te SRul^eftatte flnben foHte. be^ ftanben n&mlid^, gtoifd^en biefen beiben, i^rer gangen Haltung nad^, toef entließ i)erfd^iebenen ÄKftern, fd^on gur 3eit be« 5lbt« Ulrid^ i)on SReid^enau, freunbfd^aftlid^e öegiebnngen, toeld^e in fd^n)erlid^ gang freitoifligen 2iberalitat«acten ber alten, bamal« nod^ reii^en 5lbtel il^ren 9lu«brudE fanben. mag babei babin= geflettt bleiben, biiS gu loeld^em ©rabe man auf ber fiolgen 3;nfel gerne fal^, bafe fid^, nur wenige SReilen entfernt, eine«

^■■.

SJßl. 3. Äöniö im greiBurger S)iöcefanard^it)e VI, 267 nv^ ©taiger 3nfel gfl^id^enau 1874. ©. 42.

^ aSgl. ec5ön§ut§ e^rotttf oon 3flüic§enau B. 169. S)aS bafelbft citierte Chronicon Constantiense bet^ PftonuS'fd^en Sammlung, giel^t Uinm felbftänbigcn Sendet , fonbem fKmmt ganj mit Dl^eim nt(b ber oietteid^t ge= meinfamm Ouelte bem Catalogus Abbatum ülbetein.

* Neug. (Mone) pag. 152 fagt ^xevvä>ev: de comitiis anno 1172 vel sab exordium anni 1173 Spirae habitis, nnllam suppetit argumentum. 2)a3 ©leid^e giU alber aud^ in ^infi^t auf bie me^r in 83etracl^t fommenben Saläre 1170 unb 1171. Xo^ xoav gana ju Sln^ fang beä 3a§re8 1170 Ä. gtiebridj I. in ^anJfurt a. SÄ., alfo üon Speier nid^t feljr weit «ttfernt. Stumpf ^egg. 4105—4107.

Digitized by

Google

293

jener neuen, jeinen reotöanifatotlfci^cn 39eruf in fetnctlet SCßcife t)erldugnenben ©otteöl^duier bcr uuQUxä) ftrengeren SRcget t)on eiteauy, mit fjang unt?erlennftarcm erfolge eingebürgert l^atte. SBar bocj^ ber liturgifij^c unb )}aftorate ©ifer, toeWcn bie Sifter^ cienfemtön^e nid^t nur befaßen, fonbern anä) jur @(3^au trugen, eine 3lrt t)on SKnHage gegen ba« ganj entf^lcbcn tt)ettH(i§e Streiten ber bem ©otteöbienfte, mlnbere ©orgfalt n)ibmenben, abclid^en (5a^)itel]^erren.* eigenttic!^en SSBiberfianb ju leiften tt)ar für biefe laum möglic!^, bei ber @unft, bereu fl^ bie fd^ou burc3^ ben SReij ber 9Jeul^eit em^pfol^lenen, ungemein rfil^rigen ©Ifterdenfer, bei l^ol^en unb nieberen ©täuben gu erfreuen l^atten.*

Sie betreffenbe Urfunbe be« 5lbt« ©ietl^etm tft ju 9teid^enau am 15. 9J?arj 1171 gegcbeu* unb begießt \i(i) auf bie im SBege be« Saufc^e« erfolgte Ueberiaffung einer §ube ßanbe« in ©d^ttjan* borf, fott)ie eine« ©artend unb eine« Sößdlbd^en«, miäjt ^pfalggraf §ugo i)on 2:übittgen i)on bcr SReici^enau ju Selben trug, ^t)dl)renb bie eigentfi^e SRufeung biefcr ©tötfe, nadS) Sel^enre^t, in britte Ja bierte Jpanb getaugt voar. 5)ie Slbtei 9ieic!^enau erf(3^eint atfo bei biefem JRei^t^gef^dfte , gu wl^tm auci^ i^r ©d^irmbogt, ba* matö §erjog §einrid^ ber Sötoe, feinen ßonfen« geben mugte nid&t fon)0]^t al« grofemütl^ige ©(^enlcrin, ate bietmel^r nur ate ein, gegen l^inrei^enben ©rfa^, ben geubalne^u« auflSfenber Sel^enö^of. Die ßiftercienfer ervoarben, n)0 immer möglich, nur attobiale, in |eber ^iufid^t unbetaftete ©runbftüde, ba 2:enbenj be« Orben« voar, fic^ bon jebem vocltlic^en Slbl^dugigleitöberl^dtt- niffe freiju^atten.^ 3m i?orliegenben gaffe refignierten fdmmtlid^e aSafaÖen ftufentoeife auf bie betreffenben ®üter, tt)el(^e SDietl^elm

* Dl^eim @. 168 faßt von ben Sleid^enaucr 3Äönd|en „^n abht ^ulhte^im t)on SHamftain j^ten (1260—1296) fd^tibent f9 ft(§ (l^otl^errett\ * Qn 3tfcl^ft. XXVin, 153 I|a6e id^ eine Urfunbe beö §erjoßS gtiebrid^ V. von ©d^njoben oeröffentlid^t , roeld^er, c. 1187, biefel&en „domini claustrales" nennt, worunter aUerbinöS junäd^ft bie 3)iömtare, am p 1 1^ er ren, wie fie Dl^eim nennt , gemeint fein mö^en.

2 SGßaSbieHistor.Villar. beiMartene et Durand 1272 ül&er ben %hi ^axl fagt: sciebat se coaptare omnibus, gil^t biö ju eirUm öe- wiffen ®rabe oom öanjen Drben. SSgl. a«d^ 21. Kaufmann (JäfariuS von §eifter= Bac§ (2. SluPO ©. 4.

3 Stfd^ft. XXVm. 145.

^ @ie ifi aber, i§rem wefentlid^en Snl^alte nad^, aud^ in 2)ietl^elm§ Ur!. t)on 1189. s. d. 3tfd^ft. XXVni, 156 ff. inferiert. SSfil. unten 9ieg. 1. unb ateö. 11.

« 3tf*ft. m, 200. unb gitfer ^eid&§fürftenpanb I, 826.

Digitized by

Goc

294

nunmcl^r bcn Sörübcrtt ju ©atcm afö freie« (Slsen ^o!f>, tt)a|tcnb biefe, jur @tttf(3^äbiflunfl ber 3Jaf allen, jwci Jpuben an il^n abtreten mußten. SWltl^in bejianb ber SSortl^eil bc6 ÄlofteriS ©alem nur in ber, ol^ne S^ti^tl in« Sluge gefaxten, Stbninbung feine« SSefifee«.

S)ie naci^fte un« i)orliegettbe Urfunbc, in xod6)tx ©ietl^elm ge* tiannt wirb, ift t)om 20. gebruar 1173.^ ©ie fü^rt un^ m^ Senjburg tot\üi6i t)on ^M^, n)ofelbft Äaifer grlebrici^ I. bem ,ff lofter gnterkfen feinen @(^irm gufagte. SDer Äbt »on Sleici^enau ift, an gtoeiter ©tette, m<S) bem a3ifc!^ofe ßubtt)ig i)on aSafel al« äeuge anfgefül^rt; mit il^m erfci^einen Slbt Äonrab i)on SRurbaci^, §erjo9 Sertl^olb IV. \>on ^Mn^tn, btc @rafen SRuboIf t)on ^futtenborf, Hartman« unb Ulrid^ ^on Äiburg unb einige freie §erren*

la§t fid^ ijermutl^en, baß fld^ ©ietl&elm blc il^m gu 3:i^eil gctoorbene !aiferttc!^e ©unft burd^ mel^r ober minber befij&njerlic^e 9tcid&«bienfte, tiet^e il^n oftmal« au« feinem Älofter, tt)o er in- bcffen gleid^ in ben erften ^^l^rcn feiner 2lmt«fü]^rung al« 93au* ()crr tl^atig getoefen fein foll*, in bie SEßett ]§inau«jogen, erl^olten unb befeftigen mufite, \a ift biefi fogar ettoa« mel^r al« nur dneSSermutl^ung, benn er felbft l^at ^^, im^^^re 1181, l^ierüber au«gef^)ro(Sen, \t>k folgtet

„Salb m^ttm er 2lbt getoorben*, l^abe er, tt)egtn ber bem 5Kei(3^e gu lelftenben, unerfS^toinglic^en S)ienfte unb burd^ bie 93e*^ ge^rlici^teit feiner eigenen 3JJinifterialen gebrSttgt ^, einen §of in Sr&unlingen, ba« (Sigentl^um ber @t ©eorgenKrd^e in Oberjell ^ ^erdufiem muffen. ®^>Ster fei bann bie 3rft gekommen, inn^el^er er \xä) wegen feiner SBeftStigung gum Sßa!pfte 3llej:attber III. l&abe

1 9lC9. 2.

* StM^ im gteiburger S)löcefanar(§it) VL, 297.

3 SReß. 3. @g ift biefe Urfunbe aud^ ernjö^nt öei ©attuS Dl^eim @. 131. ©ij^ött^utl^ 6. 171 l|at fie vöttiö mifiwerftattbett. S)a§ gol^t 1091 ift natürUdJ in 1181 ju t)erbeffern, aber auc§ »on einet heim ^apfte t)oröe6tac§tett Älage fann nid^t bie 9flebc fein.

S)ie SBmbung: cum primum consentiente conventu fratrum ÄngeBsium alfo nid^tburd^ beten SBa§r cum communi consensu cleri ac populi, auctoritate imperial! prelaturam ipsius Au- gensis ecclesie, deo disponente reciperemus, löeftätiöt bcn 93end^t D§eim3 l^infid^tUd^ ber ©mennung burd^ ^. fjriebtidj.

^ intolerabili servicio imperatoris coacti et iniusta exac- tione ministerialium ecclesie nostre compulsi.

6 (gbenfaUS auf ber 3nfel löefinblid^. SSgl. ^önig im greiburger 2)üJcefan= otd^iöc VI, 285 ff. unb ©taiger änfel S«eid^enau, 1874 ©. 36.

Digitized by

Google

295

t)crfflflcn n)offcn. $Ro^ i)or fcfatcr 58[Brcifc l^aBc man il^ti (Atx gu SRclc^cnau im ©ontjentc BtUbcrUiJ^ crmal^nt, bcr öenanntctt Äirc^c bcn burdfe Jene aScrdufierung juöcfügtcit ©^abcn tt)icbcr gu erfcfecn, maö au6), mä) erfolgter 3iii(IIel^r unb »dpftlid^er ©eftatigung \ burd^ Me Ueberlaffung eine« Steingarten« bei- ©rmatlngen , ben er i)on SBernl^cr bem Seut|)ricfter »on ©igeltingen gelauft l^afec, l^iemit gefii^ei^en fei." ©ottjcit bie am 18. SDccember 1181 in 9lei(ä§enau gegebene Urlunbe,

2öir erfal^ren alfo au« bicfem ©d^riftftfiife; baß ^^ ^kt^dm, freiwillig ober gegtt)ungen, gu ^a!pji SKepanber III. begeben l^at, um beffen Scnebiction gu em^jfangen. 68 tt)irb biefe SReife eine« gum Äalfer l^attenben, bcutf d^en ^diäten, jebenfaÄ« nid^t öor bem berfiljmten grieben«f(^tuffe bon aSenebig (1177. Äug. 1.)' bur(j^ njeld^en ba« ®(i^i«ma beenbigt würbe, erfolgt fein lönnen. ©ifd^of aSertl^olb bon ©onftang l^ielt fid^ nod^ im S^^re 1175 gum ®egen^)a:i)ft 6atij:tu« III.* ©tma« auffaKenb ift nur ber Umftanb bafe ber ©(^reibet ber Urlunbe ben bereit« am 30. 3luguft ge« ftorbenen 5pa\)ft 9lle):anber III. nod^ al« einen fiebenbcn auffiil&rt.^

5tro^ feine« ?IKig6e]^agen«, Weld^e« aber ^IcffelcJ^t nur wegen feiner 6ont)entuaten urlunblic!^ niebergelcgt würbe, Blieb ©letl^elm fort unb fort in ber ©nab'e be« Äaifer«. er trug atfo bie f(!^weren Saften, welc!^e ber 3ielc!^«bienft auferlegte unb bencn fid^ lein ®otte«]^au« entgleisen lonnte. Siegen ftd^ SSifc^öfe unb ^tt t)on Äaifern unb Ä3nigen in freigebigftcr SBeife befc^enlen, fo mußten fle aud^ leiften, wa« fie at« grofee ©runbbcfl^er, ia al« 3fieidS«fürften, gu leiften ber^jftid^tet waren. SBir flnben ben 2tbt bon Sleld^enau nod^ mel^rfad^ am faiferlid^en §oftager. ©o im ^oS)xt 1183 gu (Sonftang, beim Slbfd&luffe be« weltl^iftorifd&cn

^ recepta benedictione in reditn nostro.

» Dümge Kegg. Bad. nr. 98. ©aUjtuö m. gab oud^ am 26. atprU 1173 bem Jiroftcr @t.S3laflw eine S5eftötiöunöS6uEe. Neug. Cod. Alenu n, 103.

3 Act. sunt hec sub Alexandro papa universalis reg- nante Friderico gloriosissimo imperatore et semper au- gusto, anno dominice incarnationis M. C. octogesimo I. XV. kal. Januarii. SRan m\xi anndjmen, ba^ bie 3eit be§ ®ef(§äft§= abfd^luffeä gemeint ift, njäl^renb fid^ ber beigefügte ^ag auf bie SluSfertigung ber UrJunbe begiel^t. 2)oci^ l^ätte ber ©d^reiöer, aud^ in biefem gatte, Act. unb Dat. unterfd^eiben foUen. 2)a^ D^eim @. 131. unfern 2lbt von ^opft Urban HI. confecrtert werben lä^t, ber erfk im Solare 1185 auf SuciuS III. folgt, ift ein bereits »on Neug. (Mone) pag. 151 gerügter grrtl^um beS ^l^roniften.

Digitized by

Goo(

ir.A.

296

^rieben« mit bcti Sombarbcn, bcn et im Stuftragc bc« jlaiferö mit anbeten gürften bef(3^tt)oren l^at.*

©letl^tm fam bei biefer fficranlaffunfl in ^Jerjönltd^cn unb gti>ar cotteglalif^en SSerlel^r mit l^eworragenben ®ro§en, mit jmei ©Sinnen be« Äaifer«, namU(^ bem Könige nad^matigen Äaifcr §einrid& VI.* unb mit ^ergog griebrid^ V. t)on ©d^toaben, mit bcn JperjSgcn Otto J)on aSaiem au6 bem §aufe 3Bittcl«6a(i^, ber bem @turje ^einrid)« be« fiötDen feine neue ©röfie tjerbanlte, $erjofl SBertl^olb IV. »on ä^^nfl^«/ ^^^ SWarlgrafen §ermann IV. \)on Soben (SSerona), bem ©rafen Subtolg ^on Jpelfenftein u, et m. Unter ben genannten 9iei(i^6minlfterialen mag in^bejonbere aOBern- l^er t)on©olanben l^er^orgel^oben njetbea 3la6) einet freitid^ etwa«, gemagten Sßermutl^ung w&re bcrfelbe, ober ein gleid&namiger Jperr au« bem ^oufe Solanbeu, in ber %olQt ber ©emal^l einer SRid^te ©ietl^elm« geworben.^

^ Instr. Pacis Gonst. 1183. ^uru 25. sunt principes et nobiles curiae qui prescriptam pacem per se firmam tenere iuraverunt. Hermannns Monasteriensis episcopus (Oraf oon Äo^eneUenl&Oöen) Heinricus Curiensia electus (oon SCrbon) Tbietelmus Augensis abbas, Godefridus impe- rialis aulae cancellarius (®taf t)on ^elfenftein 1184 S3ifcl^of von äBirjburg), Otto duxBawariae, Fridericus duxSuaviae filius noster, Bertoldus dux de Zaringen, Bertoldus marcbio Ystria^, Hermannus marcbio Veronae, comes Heinricus de Dietse, comes Theopaldus de Leschemunde, comes Ludovicus frater cancellarii de Helfenstein, Bodulfus camerarius, Wernerus de Bonlandia, Guono de Muncen- berc, Conradus pincerna. Mon. Germ. Legg. U, 179.

2 3)er bcn SBertrag mit abfd^lo^ unb ju ©inganQ beffelöcn aB ©ontral^ent genannt ift.

' @me @(i^n)eftet SDiet^elmS toax, wie l&eteits etwäl^nt würbe, in erftet @l^e an einen ^rud^fe^en t>on Sßklbfeurg, in ^weiter aber an 8iutoIb HI. von fUeqisn^hevQ »etl^eirat^et. @ie i^atte al3 Äinber erfter @]^e eine ^(§ter, bie mit einem fetten ^eml^er (t). 83oIanben?) Dev^xaV^i war «nb nad^ 1222 flarl&, fowie einen Sol^n (Sbcx^axh, öeboren c. 1170, ben nad^maUgen ©rjMfd^of von ©aljburö t 1246. t). 3Weiaer SRegepen ber ®t?aMfd^öfe oon ©alaburg @. 507. SQikgen o. 3Weitter*S €oniectur, l^injid^tlid^ beS dominus Wernherus sororius, i. e. archiepiscopi SaHsburg., finb ju »ergleid^en bie im (Sorrefponbenjl&Iatte beS ©efammtoereinö 1876 nr. 2. B. 13 ff. ge^ gcbenen fritifd^en 93emerhmgen jur ©enealogie rl^einfrdnf. ^errengefd^Ied^ter beS Dr. ®. grl^m. ©d^enl ju 6d^wein§6erg. ©S ift meKeid^t aud^ an SßernJ^er oon ■^, ^rBon 5U benfen, ber feit 1162 utfunblid^ ift Neug. (Mon.) pag. 130

Ruodolfus et filius suus Wernherus de Arbun. Seugen in IXrf. beS iperjogS SGßelf. d, d. (Sonftana 1162 SBartmann Uxfb. ber 3l6tei @t. OaHen nr. 829.

Digitized by VjOOQlC

297

S)a§ bcr atgcjd^loffcne gtlcbe ben SEßfittf(i^cn be« Äaiferö ntd^t \)0ttftanbt9 ctttf^)red&cn fonnte, blieb fl(^erli^ leincr icncr Sßcrf5n= lid^tcitctt uxHxQtn, wel(^c bei blcfcm, bcm cm^jorfttebcnbcn Sütgcr- ftanbc öemad^ten, ttot^wcttbtöen 3^9cP5i*ttiff^ i^ 9*^*^ flcgogcn worbcn waren.

aSon eottfiang, wo er nod^ am 30. ^uni geurtunbet l^at, jog Ä. grlebric^ nac^ Ulm. (S« Idfet fld^ ble 3ctt fefaie« bortigen 5lufent]&afte* nic^t ganj genau angeben.* S)ietl^elm mar in feinem ©efolge; boc3^ mag btefen aud^ eine feine Slbtei betreffenbe 2ln^ gelcgenl^eit an bie ©onau gerufen l^aben.

e^S galt nSmtic!^ ber »eftatlgung be« i)on ffiittegom t)on %l)fz<t auf bem ©t. 3}ä(!^aet«bcrge bei Ulm gegrunbeten Firmen- unb gremben^of^jijeö.^

aSelanntlic^ befa§ ba« Ätofter 9iel(^enatt, feit unborbenttid^en Reiten, in Ulm ©runb unb SBoben nebft ber üblid^en, bie ©nt^ faltung ber uralten Ä5nigi8)}falg jur 9iei(i^8ftabt in mannigfaltiger SBeife burd^treujenben Sßatrimonialgerid^tdbarfeit über eine- nac!^ SReid^enauer §ofreci^t lebenbe ©emeinbe. ®ne l4elbef^)rocl^cne, l&ngft ate galfd^ung anerfannte UrJunbe begcid^net bie traumerifd^cn ^Öffnungen, benen flc!^ ber eine unb anbere3lbt l^ingegeben l^aben mag. ^aifer Äarl ber ®ro§e fott n&mlic^, im Saläre 813, feine „regalis villa" Ulm bem Älofter ateid^enau gefd^enlt l^aben.^

Ob f(i^on 5Dietl&elm befonbere ^Infprüd^e gu l^aben glaubte, miffen mir nid^t S)ie betreffenbe Urfunbe öon 1183 enthält nic^t«, ma« fid^ fo beuten lic^e, al« ob fid^ ber l^iegu bod^ »iel ju finge unb, aus ben eben in ßonftang ge^)f[ogenen Unterl^anblungen , bie Äraft beö aufftrebenben Sürgcrftanbeö Jennenbe 2lbt, aU §err ber Stabt fül^le. Slber baö fielet feft, ba§ $err SOBitegom ben @mnb unb 33oben, auf n)eld^en er ba« §of^)ij grünbete, erft i>on einem »leid^enauer 3Jiinifterialen fauftid^ ermorben ^atte unb baß bie neue Stiftung auöbrüdfüd^ bcr 2lbtei SReic^enau gugen)iefen tourbe. SBie n)ld^tig man bie ©ad^e nal^m, benjeifen bie SRamen Dornel^mer beugen: ^erjog Siutpolb t)on Oefterreid^, 9flubolf gjfalggraf t)on Tübingen, bie ©rafen SRangolb unb eberl^arb t)on aSeringen,

* S)o(§ mx^t Ind. 2. wie Stumpf 9lc8. 4369 bemerft, auf \>en §erbfi ^mm^ pelt ftdj ber i^aifer unteweöS in Dberfd^toaben auf.

2 Act. 1183. ind. 2. regnante Prider. Rom. imp. in ipsius conspectu, apud ülmam. Steg. 5.

3* MrtB. Utth. I, 76. S)te Urfunbe würbe 1312 Dci. 17. von ^. §ein^ ric§ VII. Beftätigt. ^reffel Ulmer UrfB. I, 315. SSgL Säger Ulm im SRittel^ alter @. 38 ff.

Digitized by VjOOQI|^'^

:vy

298

©utü^arb t)Ott ^ol^cnibcrg , bic @btcn Äontab t^oit ©d^uffcntlct, 3)fcmo i)on ©xmbclflnöcn unb (Srnft t)Ott ©teuSlltiflcn.

mag l&ict fi^on cwdl^nt »erben, bafe S5ie%tm einige Saläre fp&ter, jngleid^ aud^ att 93if(ä^of »on (Sonftanj, feine (Sc- ne^migung baju ert^eilte, al« ber ^ro))ft unb ble ©rüber bei« Jpofi)ia \)om Serge ^eraft in bie ©bene »erlegten^ toa« ben Slnfang jum jogcnannten aCBcngenHofter in tl(m gab.*

Die fd^Ott ertodl&nten freunbna(^barU(ä&en Segieljungen jtt)if(]^ett ben Älöftern Äelci^enau unb ©atem bauerten au^ in ben Salären 1184 unb 1187 fort.« ©alem lieg jic^ am 23. @e\)tembcr 1187 t)on Äaifer grlebrid^ L, ber an biefem S:age in SGBattl^aufen am aSobenfce urhinbete^ äffe Jene ©üter beftätigen, bie Don %U ©ietl^elm i)on SÄei^enau tauid^toeife ober gegen SEBad^ögind erl^alten ^atte, ober t)on il^m unb feinen 9la(3^f olgern etwa nocfe erl^aften fönne unb ^erjog griebri^ V. t)on <BäjXoaUn, be« Äaifer« l&off^ nung«öoÄer ©ol^n, tDeld^er nad^ bem ©turje §einri(3^ö be« Sott)en (1180), j|ebo(ä& öermutpd^ erft nad^ feiner im 3al^re 1184, auf ber berül^mten 9lei(!^«]^0(3^aeit px 3Rainj i)cffjogenen ©d^töerttelte, über bie 9flei(3^ettau aW ©(%irmt)ogt gefegt mar, tl^eiltc, in einem an S5iet]^elm gerici^tetett, löerbinblici^en ©einreiben, biefem unb ben SDlenftleuten ber 9lbtei mit, baß er bem 2lbte ei^riftian öon ©alem unb beffen Älofter geftattet ^abe, mit ber Slbtei ^leic^enau, be* jiel^ungötoeife ben SKinifterialen berfelben, Saufcä^l^anblungen tor^ gunel^men. 3^ölci^ f^P^^d^ ^^^ ^^^9 ^^^t ^^^ ^^^ f^^^ ^Jüni^ fterialen in ganj ©d^njaben, aud^ ol^ne Za\x\^, frei an ©atem »ergaben bürften.*

gür bie ©teffung beö 5lbt8 »on 9fiei(i^enau, ben n)ir f(^on frül^cr* in einer gemiffen 3l6]&angigfeit öon feinen 33ienftleuten fanben^ ift ei^ abergett?i§ begei(ä^nenb , bafe ber§erjog ate ©d^irm«

« SQÖirtb. Ur!b. U, 266 unb Steffel Ulmet Urfb. I, 27 an beiben Dttm au^ bem Drig. 2)iefe ol^e DrtS^ unb Seitanfiabe öegcbene UrfunDe, ift in^ fofeme oetböd^tig, al3 baS anl^ängettDe Siegel nid^i beS ^t::9ifd^of3 ^ietJ^elm, jottberti jene« beS »ifd^ofS Äonrab oon ß:onftatta (1209—1233) ift. Süu^ einer «uUe beö ^fieS Snnocenj HI, ßatetan 1199 3»ai 8. ge^t IJewor, baj SJiets l^elm ben »rübetn beS IJeUigen aWid^ael ju Ulm, baS Sted^t beä SJegr&bniffeS il^rer 3lngel^örigen bewilligt l^atte. 2)ie betreffenbe Urfunbe JDietl^elmg ift aber oerloren. S)ie SuUe ift mel^rfadj obgebrudCt, le^tmalä bei ^reffel o. a. O. <S. 32.

* a^gL Sflegg. 6. 7. 8. 8 3leg. 2.

9leg. 10.

'% * a)effen Urf. »on 1181 bei Neug. (Mone) pag. 59.

Digitized by

Google

299

toßt feinen ©onfen« anöbrudli^ an big ^^^fttomung ber 6a^)ite^ Irenen unb SWinifteriotcn flcfnü^)ft l^at.*

S)a SBattl^aufen gang in ber 3l^t i)on SReii^cnau liegt, fo werben n)ir unö wol^l bcn W>t ate ^)erfönlid^ beim Äaifer antoejenb »orftetten bürfen. SGBar ba« in ber Stl^at bcr gaö fo fanb er bie 93ifd^öfc Otto öon gtciflnfl * unb Ubalfti^alf ton ^lugdburg , ben ^ro^)ft §einri(% i)on aSamberg, ben ipcrgog ßiutpolb ton Oefter* rei^, bic ©rafen griebrid^ ton 3oOern unb SEBoJ^rat ton SBe- ringen unb einige torncl^me 9leici^«bienfHentc , unter benen Q:itx^ l^arb ton 2:anne, aui8 bem §aufe ber S:ruci^feffen ton SBalbburg, H)m ate aSertoanbter ^jerföntid^ nal^egeftanben fein mag, bafelbft terfammelt ttar biefe baö lefete SRat, ba§ Äaifer griebric^ bie ©eftabe be« aSobenfee« betrat.

mi« am 3. October 1187 ^erufalem in bie §anb ©alabin« fiel, mar bie SCBirfung biefe« im ganjen ^benblanbe ungel^eucre Seftürjung l^ertorrufenben ©reigniffe«, eine fo uberttalttgenbe, ba^ Ä. griebri^ bef^to^, burd^ SBiebereroberung ber l^eiligen ©tabt ba« SÖÖerf feine« Seien« ju Irönen.^

SBa^renb ber Slbttefenl^eit be« Äaifer«, im Saläre 1189, ftarb aber aSif^of §ermann II. ton Sonftanj, mal^rfci^einlid^ am 1. ©e^jtember *, alfo gut 3^^* atö fic^ ba« große §eer ber Äreug=' fairer ben ©arboneßen n&l^erte.^ ©eit SDietl&elm« Ernennung jum Slbte ber unmittelbar unter bem ^a^pfte* ftel^enben , totnn mä) im (Sonftanjer ©iprengel gelegenen Sftei^öabtei, ttar ber aSifiä^oföftulJl gtteimal befefet toorben , guerft burd^ Sifci^of ©ertl^olb (1174 bi«

^ itadumtaxat ut conibentia tarn dominorum claustra- lium quam ministerialium ecclesie adsit. SBie fel^r bie Hebte «Ott gieid^enau oud^ in bergolge, bei allen a5eräu|erunöen , an bie Sttpitt^munö il^rer 2)ienfUeute gebunben waren, beweist unter Anbetern bie Urfunbe 1291. %pv. 25. in ffiot^ t)on ^djtetfenfiein Snfel 3»ainau @. 331.

* aittS bem Seuöenfatalofi. Otto oon greifinö ift inbeffen nid^t ber be« rül^te ®efci^i(§tfdjreiber, ber 1158 parb, fonbem Otto n. ein ®raf t>on Sergen 1184-1220.

3 SSgl. ö. ©tälin SBirtb. ®efc§. II. 115.

* a)er3;ag ergiebt fidj auS bem Necrol. S. Galli; für baS 3al^r aber ift entfd^benb, baj §ermann n. nod^ am 29. guni 1189 in @t. asiaften ge^ >|| urfunbct l|at. Dümge Regg. Bad. nr. 102. Sgl. 3tf(§ft. XXVHI, 161. 2)er Serfud^ Hermanns Xohe^a^t ju 1188 ju feften, 3»one OueUenfammlung ni, 137, ift mifegrütft.

* Einfang September befanb fid^ ber Äaifer in ^l^iUppopel Stumpf Jleg. 4528. Sgl. @. Sliealer ber 5lreuaa«g Ä. griebridJS in ben gorfd^ungen X,S3ff.

Digitized by

Goc

300

1183), bctt man für einen getreu t>on SBuffnang mt, l^lcrauf biird} .^ermann IL (1183—1189) au« bem ®z\^kä)U beten i)on griebingen.

3(ul ^ermann« SReöieiungöäeit mag l^ier cmdl&nt n)erben, ba§ bftfcl&e anfangtt(!^ ni6)t gu ben greunben be« im 3lttgemeinen mit beu Sifc^öfen auf gutem gufee ftei^enben ©ftercienferorbenö * ge* i)Mc. er mußte öietmel^r bur^ ^a^)ft Suciuö IIL baju angc* lalteu tijerbenT'baö auf bie au^gebel^nten Orbenöprii)llegien !po(!^cnbc .^^Icfter ©alem, ^inftij^tlid^ ber Mfd^ofli(i^en 3c^ntquart in SRaurac^ imaiigcfüd^ten ju laffen.^ ©ietl&etm ftanb bamot« auf Seite ber eiftercienfer, n^aö er unö in einer jp&teren Ur!unbe felbft fagt*

31a|ere Umft&nbe ]^infi(i^tll(^ ber Slrt unb SBeife, n)ic ber ^on .^rcnÜJisen, unter aSeibel&altung feiner 3lbtei, tn ßonftanj Sifd^of vomhz^ ftttb nid^t befannt. gar bie aSerbinbung blefer beiben ffiüvbcn fel^fte befanntUc^ nid^t an aSorgdngen. ®er Äaifer unb mit bemfelbeu §ergog griebrid) V. \>m ©(ä^njafeen, n)el(36e eine ^otenjierung ber Wlaä^i beö erprobten SDietl^elm ni(^t ungern gefclen ^aben tijerben, toaren n)ie gefagt ferne. 2ln ba« Slbfterben §eraianni8 n)irb man, jur ^dt aU fl(% ba« Äreujl^eer in Se- ttjeduug je^te unb alö fd^on t)erm5ge be« Umftanbe«, baß fid^ bie Selcngs unb ©ienftteute ber ©taufer maffenl^aft bet^eiligt Ratten % überaus notl^wenbig n^ar bie SSerl&dftniffc in 6(I)n>aben baiierfjaft ju orbnen, fd^njerlid^ gebadet l^aben, ba blefer Sifd^of beim i^aifer gut angefd^rieben unb nod^ fo rüftig n^ar, baß er \xäj im ©ommer 1189 in 5perfon naci^ ©t. ©laflen begeben !onnte. M, §eintici^ VI. befanb flci^ am 6. ©e^)tember 1189 in ©peier**

3fTiimer]^in njar aber bie Sßal^l, fte mag nun birect ober in« birect i)pm Äaiferl^aufe beeinflußt n)orben fein ^ auf eine bemfelben fleuel)mc ^erfönlid^Mt gefallen unb bie Seftatigung burd^ ben ^o^ft tDirb, bei ber bamaligen (gintra(!^t jn>if(ä^en ben beiben ^odjfteii ®en)alten in ber abenblanbifd^en ©i^riften^eit , leine ®c^j»ierigfeit gefunben ^aben. ©d^on am 6. gebruar 1190 er= t^eilte f a\)ft 6lemenö IIL bem Sifd^ofe ©iet^elm t)on ©onftanj

* SSgt ö. ^anmet ©ol^enftaufen VI, 277 unb 306.

^ Sie Uxt 2lnagni (1184) aWätj 10. unb bie Urf. 1184 s. d. in Stfci^ft.

xxyni, 150 f.

> SBgf. me^Ux a. a. D. ©. 25. ^ Stumpf 9leö. 4647.

Digitized by

Google

301

ben 5luftrag, ba« Äloftcr ©t. ®laPctt im rce^ttid^cn SBcjl^c bc«

aOBelj't nun bic[c ^)S!pftUci&c SBulIc ganj cntfi^icbcn auf baö ^a^v

1189 atö ®cölnn t)Ott SDict^cIm« bife^öftid^cr atcftictung l^tn, fo fecflfectt tt)ir, ju n)citcrcm Uebcrfluffc, anä) eine in baS genanttte ^a\)x fattcnbc Urlunbe, in n)c^er fi(J^ SJictl^clm fclbft ate SSi* fd^of t>ott eonjiattä fiejcl^nct l^at * ; niit^in fattcn attc bo« ^al^r

1190 jum Sluögattg nel^menbcn ©otticcttttert.^

gilt afeer bicfe »id^tifle, blc eigcnfd^aft at« Sifd^of nur getcflentlic^ ew&l^ncttbc Urfunbe toicber bcm fd^on oft genannten Älofter ©olem, bem ©ietl^elm, aW 5C6t i)on 9fleici^enau, alle jene auf bem SSBegc be« 2;aufd^e« unb gegen geringen SSBa(i^«jin6 er* folgten ©rtoerbungen feeft&tigt, »el^e bie auf bie ^Ausbreitung il^re« ©runbbeji^eö fel^r beba(%ten ©IftercienfermJnd^e, in ben 3a^ren 1166, 1171, 1184 unb 1187, tjon feiner Slbtei gema(%t l^atten.*

SBir übergeben nun füglii^ blc, il^rcm ^nl^alte naij^, weniger bebeutenben Urfunben beö neuernannten SBifd^of«, beffen ©tettung jum a'icid^e unb jur großen gJolitil ia ben Jpau\)tgegenftanb ber lier i)erfu(^ten ©arftettung bilbet; bo(^ flnb blefelben in ben at« aSeitage gegebenen SRegeften, in möglicher aSoltftänblgfelt ^ auf- gegafft unb aviä) ju ben am ©(i^tuffe folgenben, Julturl^lftorifd^en 5Rotigen benftfet tt)orbett»

©ie SErauerfunbe Dom SDal^inf(!^eiben be« §ctbenlaifer« (f 1190. Sun, 10.) fonnte naturti(% niri^t attbalb gu ©ietl^elm gelangen. SQBlr befifeen eine in eigettingcn im §egau, too SRcid^enau be* gütert mar, abermaW gu ©unften ber aWönd^e i)on ©alem ausgeftettte Urhinbe beffelben, bie im 36. ifaiferjal^re gegeben fein foö, toal^renb griebrlcJ^ ben »eginn beffelben nid^t erlebte.^

3n biefem gaKe l^anbette fld^ inbeffen nur wvx bie Slner* lennung be6 ©lege«, ber fd^on normal«, im ^afyxt 1184, bem aSifd^ofe ^ermann IL gegenüber, wegen be« 3^^^*^«'^ '^^^ ^Kau^*

1 9leg. 12. Dat. Laterani 8 idus Fobr. pontif. 3, wa^ ^um ^ol^re H90 nid^t 1191 gu rebucieren ift. ^Imm^ HL tmrb am 20. a)ec 1187 geweift.

2 Sdeg. 11.

' Neug. (Mone) pag. 152.

3tf(§ft. XXVm, 156.

* ^e^tt^m in auäroärtigen Sltd^ben attjufteUen, war mir leiber nidjt tndalid^. SSielleid^t (ie^e fid^ nod^^ ba unb bort, eine unb anbere Urfunbe in ^iopioIBüd^em finben.

^eo. 14.

Digitized byVjOOQlC^^

I

302

vad^f t)Ott bm blc fd^litmnc SBclt nid^t ganj auö bcn 2(uöen ^cr=! liercttbcn aK5nd)cn errungen Sorben tt>ax uttb an n)cld^cm fl(^ ©ictl&chn ic^t fclbft einen fjcn)iffen 2lntl)ell i)inbicicrt.*

3}a ber ]^offnuttg«t>oÄe ^ergog griebrt(3& V. feinem Sater bdb in bic (gtoiflicit nad^folgen mu§te (f 1191. ^an. 20« im Saßet i^ov 9kcon), gelanflte ba« ^erjogtl^um @(%toaben in f^Umme §anbc, beutt ^erjog Äonrab i)on S^otenburg, Äaifer griebtic^e brittei' ©ol^n, l^atte Ieineött)egö bic guten %igen|<J)aften feine« mitbtWtiflen nnb leufd^en Sruberö. 9Kan ft&ilbert il^n überein^ ftimrnenb at« n)ilb, gettjafttl^atig unb berbfinnlid^, ja aU einen ©ctai>en feiner ßüfte.* ael^nüc^ geartet tt)ar fein SSrubcr Otto ber ^fcif^ciraf in Surgunb, ber bem Äaiferl^aufe, fo lange er tebte, nur :ücTlegen]^elten bereitet gu l^aben f^eint.

3tt ber ^erfon be« Jungen ^erjogö griebrid^ l^atten bie \ä)\t>a. bifd^eit ©otteöl^&ufer einen Mftigen (Sti^lrml^evren i)crtoren. fti^etnt fogar; baß nunmel^r, bei 2lbn)efenl^eit f&mmtUd&er ©öl^ne beS tjcrftorbenen Äaifer«, ber fianbfriebe ernftliij^ bebrol&t toar. Daljet mußte ©ietl^elm, ber l&iegu ba« nStl^ige Slnfel^en unb, in fetner bo»)^)eltett (Sigenfd^aft, aU a5if(]^of unb 9lbt, anä) bie er* fcrberlic^e SWad^t befaß, biefelbe jur ©eltung bringen. SBir beflfeen eilte llrfunbe beffetben, toeli^e einigen ©inblid in bie tor^anbenen aSirren geftattet.^

Vitxiäj t)on 93obmann »ar mit bem Ätofter ©alem, toegen ber ©renken be« bei ©tocfa(^ gelegenen ^tofterl^ofe« ^Diabad^, in l)ef« tisen 3wift gcratl^en unb l^atte, nacl^bem ber Äaifer unb §ergog J^riebdtS^ V.* außer fianbe« toaren, feinen ?lnftanb genommen ®e* Tualt ju brauchen.

©alem fd^S^te bcn il^m burd^ SRaub an gal^rnlffen gugefügten Sd)abcn auf 100 ^nb. SRaci^bem man nun, toegen biefer 2lm getegen^ieit, tjerf^lebenc Sagfal^rten abgel^alten unb auc!^ Iaiferli(i^e ajknbate ertuirlt l&atte, fam enblicJ^ burd^ Sßermittelung ©ietl^elm« ein a5ergtei(i^ gu ©taube, i)erm5ge beffen tltrt(3^ i)on SBobmann, jum ©rfafee beß sugefügten ©d^aben«, auf Jene« ©runbftütf über

^ dacisioni cuiusdam controversie inter Constantiensem ecclej^iam et monasterium de Salem agitate (nämUd^ 1184) cui noa iuterfuimas et faciende partes nostras interposuimus.

" SBöl. t). ©täUtt äBirtB. ®efd^. II, 123.

3 woii 1191 ß. d. a^lea. 17. SDa in öerfelben ©einrid^ VI. bmitä alä h\ai\tt Qrattttnt ift, iebenfaH« nadj bem 16. SCptll gegeBen.

^ qai prefatam domum sub alis sue defensionis iugiter liabebat.

y

Digitized by

Google

303

beffctt ftaftli(i^e Stu^bd^nuttg man l^abcrtc, i)Bttifl bctj^tctc. 9Gßir crfol^rcn bei btefcm Slnlaffc, ba§ ba« betreff cnbc ©ut elgenttid^ bem Älofter SRel^enau gel^örte, Don biefem aber an Ä^^einrl^ VI. ate Selben segebcn toorben xoax, n)al^renb tUric^ x>m ^bmann ate SlftcrbafaU befafe.

©er nun jum SBel^ufc bcr ©ül^ne einjufd^laöcnbc SBeg toar ba- l^er ein jlemlid^ umft5nbli(i^er. SBobmann gab fein Selben bem Äaifer anf, bi^ refiflnierte bem Slbte Don SÄet^enau unb ©tetlfeelm enbU(3^, l^atte fl^ jucrft nod^ ber eintDiKigunft feiner ©onben:^ tuaten; fott)ie aucä^ ber Sel^en«^ unb ©ienftleute* ber Slbtei ju ^)erfl(ä§ern, bet)or er ben ©iftercienfern ben betreffenben 3^"^^^^!^^ gegen einen 3i<i5^c«äinö ju eigen geben burfte. ©arauf ^in toux^ ben bie ©renjen jn)lfd^en bem Ätoftcrl^ofe unb ben Ferren i)on aSobmann beflnitib geregelt unb iXocct m<i) ben eingaben be« Ulrld^ i)on SSobmann unb feine« ©ruber« aSurl^arb, fotoie au^ ber ort«* lunbigen Scannen berfclbcn.*

Sei attem Slnfel^en, welci^e« 2)ietfctm befafe, lonnte er bo(ä& ein fol(!^e« ©efd^ft nur beg^alb mit ©rfolg leiten, »eil er, al« S3ifd^of t)on ßonftanj unb mcl^r nod^ al« 9lbt bon SRei^cnau, eine ftattli(3^e Slnjal^l bi)n Witterle^en ju »ergeben l^atte unb bal&cr fo* m^l JU belol^nen al« aud^ ju ftrafen »ermod^te.

©er ei^ronift ©aHu« o|eim l^at, in bem feiner e^roniJ an* gelangten „Qä^iMn^t*' ^, fo jiemlici^ ben gaujen fd^to&bifd^en l^ol&en unb niebcrctt SJbel al« SJleit^enauer SJafaffen na^gemiefen unb ein gro|er Jl&eit ber bort genannten gamilien, tt)irb allerbing« fiJ^on im 12. S^l^rl^unbertc in biefem äJerl&ättniffe geftanben fein.

3JHt Ä. ^mxi^ VI. bürfte ©ietl^elm auf bem ©onftanjer 3fiei(%«tage \)on 1183 jum erften 5D?ale :perf5nli(J^ jufammen« getroffen fein.* 211« aber Jener, auf feinem Sftömerjuge, am 10. St|)ril 1191 am ®ee »on Slnguiffera ober a3racciano nörblic^ i)on 9lom, jugleid^ mit feinen SSrübem Otto bem Sßfaljgrafen »on aSurgunb, Äonrab i)on »iotenburg unb 5ßPi^)^), bem nacj^maligen Äönige, ber bamal« erto&per Sifd^of \)on SSBirgburg war, für bie geftorbcnen eitern unb i^ren a3ruber griebri^, ein ©eelgerette

^ hominum et ministerialiam, bie ^iet untnrfd^ieben toevben.

2 hominibus suis terrarum ipsarum incolis et gnaris.

« @eite 171 ff. ber SCuägobe »on »aratf.

^ S)a( ber im Instrum. Pae. Const genannte, bamald no4 lunge, aber fc^on 1169 ^um Könige gefri^nte, $rinS/ in @onftans |)erfönlicl^ anioefenb war, ift fidler. SSgl. aud^ Xödje Ä. fieinridS VI. ©. 636.

Digitized by VjOOQlC^

:^^

304

ftiftctc unb jtt blc|cm Sßcl^ufc ber S)omKt(3^c gu ßonftanj bcn ©utdbcglrl Uuingcn fd^cnltc, wirb S)ictl&ctm ate eine bett Srübern t^efreunbetc ^Pctfönlid^feit bejei^net*

S)a#aber berfclbe nid^t mit über bic 9lt^)en jog, toiffen tt)ir ;\imerlaffig, au« einer am 3Q. guU 1191 auf bcr Surg Slöberg (bei Subtt)ig«burg) gegebenen Urhinbe.*

SBar nun freilic!^ lein 9icici^«gej(j^dft; menn fid^i^ietl^elm bei ber ©rünbung be« giftercicnferllofter« Sebenl^aufen ', burd^ bcn ^faljgrafen SRubolf t)on S;übingen, eifrig betl^eiligte, fo mö(3^te id^ ho^ auf feine intimen SBejiel^ungen gu bem bamate in ©(^»aben tiod^ n)enig ^verbreiteten, aber im Slllgemeinen auf ber ^i^t feiner U>Ja(ä§t ftel^enben Orben, befonbercn 5yiac^bru(S legen, meil mir biefe Serbinbung mit ben 6iftercienfern gur erli&rung beS eingigcn rat^fell^aften ©c^ritteS ben ©iet^elm auf feinem Sebcnö^)fabe ti^at, k^cnigften« einigermaßen geeignet fd^eint.

bebarf nvol^l ebenforilknig eine« SBenjeifeö, bafi fld^, mit bcn jum Steile auö bemeglic^en grangofen beftc^enbcn ©iftercienfern, eine biöl^cr unbcfannte l^ierard^ifd^e 9Rad^t in ©eutfd^lanb feftfefete, als unbegtoelfrtt fein bürfte, bafi ber, feiner gangen Organi- iatm mä), bon ben alten aR5nd^«orben fo tt)efentli(% »erfd^iebene, neue Orben, mit gu feinen 5lufgaben g&i^lte, eine unter Um« ftsinbeu i)on icner bei8 Sieid^e« fel^r abweld^enbc fird^Iid^e ^olitil iitauguriercn gu l^elfen* SSergeffen ujir nid^t, ba§ e«, ^or bcn ba* mal« nod^ ni^t befiel^enben ©ominicanermönd^en, bie 6iftercicnfer

* 3)ie Utf. Bei Dümge Regg. Bad. nr. 104. dilecti nobis Dythelmi Constantiensis episcopi favore inducti, roaS bod^ etn)a3 nieEir aU eine ©an^leipl^rafe ju fein fd^eint. ^en Ort UninQen ^at S)ümöe burd^ Unabingcn bei 2)ottauefd^inöen er!Iärt. 9Die 2)eut«ttö auf Dei^ningen bei JUxMf- l^Ü lieöt näl^er. SRad^ Neug. (Mone) pag. 152 würbe biefelbef(i^onfrül^er, oon Siafper, »erfud^. S)a inbeffen in OcJ^ningett eine alU ^opftei xoat, fo mödjte idj, ab:: flcfe^en von ber biefem Drte in anbeten Urfb. beS 12. gal^rl^unbertS ßegebenen, a&meid^enben (Sd^teibunö (Oningen 1155. SBirtb. Urfb. II, 96 Hoeningen 1193. Dümge Regg. Bad. 151) lieber an einen anberenDrt qlauhm. Unfer itn ^ol^re 1346 angelegtes, ältefteg ^onftan^er ^opialbud^ (nr. 319); weld^ed nuf gol. 11. V. bie betreffenbe Ur!. giebt, l^at im ^ejte tningen, im SRubtum aber Oningen.

« Sieg. 18.

* 3)ie oben erwSlJnte Urf. SlSberg 1191. 3ul. 30. 3ladJ Grusius Ann. Suey. Lib. XU P. H. c. 1. foO 3)iet§elm am 28. Suni 1192 ben St. 3Rar= tin^altar unb am 16. BWörj 1193 ben ©t. ©tep^anäaltar in SBeben^auJen ein= ^me^i l^aben. Neug. (Mone) pag. 152.

Digitized by

Google

305

gctoefcn flnb, bcnen ba« für(3^tcTltc^c Stwt ber Äefecrrid^tcr ju- flctl^cilt tt)orbeu war. ©ntl^alten ioä) jogar bte ©d^riftcn bc6 Uebcn«tt)ürbi8en 6afatiu6 i)on ^eifterbaci^ (f im 4. SDeccnnium be« 13. S^l^rl^unbcttö) In biefer 9tid)tuttc) fe^r unl^cimlii^c SDtngc.

SBcnn aber ben ©önneru bcr ßiftcrcicnfcr flclang, auf bcm befd^rittcncn SBege toeiter ju o^jcrieren, fo waren \\>o\)i bie S:age ber |iemate jelotijii^ getDcfenen, aüerbing« etwa« i)em)ilberten, aber immer no^, im ©egenfafee ju i)iftonaren Ueberf(j^tt)&ng''iti&= feiten, einer gcfunben, l^umanen entmidEelung faltigen SRcicbd- abteien gejault. 3ene alten SBenebictinerf (öfter , beren cuHitjatorifd^e aSerbienfte fel)r l)od^ anvjefd^lagen t^erbcn muffen, ftanben im inneren unter ber ftrammen ^errjc^aft i^rer Äebte, waren aber nat^ au|en l^in jiemlit^ fetbftanbig, ol^ne ein gemeinfame« §au!pt (abbas generalis). 5)er einjelne ^Rinä^ gel^Jrte guerft unb gaiij bem ^aufe an, in bem unb für ba« er lebte; fobann bem bifd^öfü^en ©^)rengel, in bem ba« Älofter lag, injofern^ baffelbc ni(!^t, wie baö bei ber 8tei(j^enau ber ^att War, ju ben eyimierten 2lbteicn gdl^lte , auf Weld^e bie SSifc^ofe nur wenig einwirfen tonnten, 6r blieb aber babei tl^atfdiJ^lic^ im aSerlel^re mit feiner gamilie, mit feinen fianböleuten, beren 5lnfl^ten ^ielfad^ aud^ bie feinigen waren, beren 2Bol>l unb SBe^e i^m am ^ergen tag, blieb in feiner §eimatl^, beren ®efd)ic^te fort unb fort einen $:i^eil feiner literarifd^en ^Jiül^ewaltungen bilbete. S)ie ganje 9Iufgabe eine« jold^en Ä^lofter« war, mit einem 38orte, gunac^ft eine localc, l^ier- auf aber eine ni(J^t nur allein burc^ bie Äird^enfrage bebingte^ fonbern aud^ i)on ben SBebürfniffen beß diü^t^ ab^&ngtge. ©ang anberö ftettte \\ä) baö 33ert)altnife l^crau«, al8 man, bem fcbon im 10. ;3a]^r^unbert in ß^ugn^ gegebenen S3eifpiele fotgenb, bie Älofter in ©eneralcongregationen tjereinigte, an beren ©!|}i^e ein Orben^general ftanb unb l^ieburd^ eine aöerbing« notl^Wenbige, ftrengere 3w<^t erhielte, aber aud^ ein ^Kittet gewann, bie getftigen unb materiellen Ärafte ber entlegenften ®otte«l)aufer jufammen- jufaffen, um fie gu gemeinfamen, Ijierarc^ifd^en ^'(t>^dm gu ^er* wenben.*

Äonnte fld^ früher bis gu einem gewiffen ©rabe iebe« eingelne - ©ottcö^auiS feine inbi^ibuette Sßl^^ftogncmie bewahren, fo mu^te bai^ in ä^^^^f* ^nbcrg werben, unter bem 3^^^i^fl^ ^^^ ^^) f^Ö^^

* SSgl. 3. S- »• ©d^ulte bie neueren fatl^oUfd^ Drben Serlin 1872 ©. 4 (I, 186 ber. t>on g. o. ©olaenbotf unb Dnfen l^eraugaegebencn getts unb ©treitfraflen).

ßeitfd^r. XXVIII. 20 ^ i

Digitized by VjOOQIC

306

auf nu^Iofc ^Icut^crHci&Wtcn crftrcrfcnbctt; ©eift imb ©cmütl^ unU formicrcnbcu SRcgel. burci^gogett aber blc Sipcrcicnfcr, rcd)t im (Seflcnfafec gu bcw fef^^aftcn aScncbicttnern, alö d^rlftlii^c Äo^rno^ ^>üUtcn'btc mite Sßelt S)le ©tauen (grisei) finb immer in SSe- it^ej^ung, l^ei§t in einem atten Dialoge, über blc Unterfd^iebe ^mifd^en ben ßtuniacenfcm unb ©iftercicnf ern. ^

SDBaö im 16 S^l^rl^unbert für ble feetreffcnbe Sanbeiart gu be- beuten l^atte, tocnn, neben einer berciW t)orl)anbenen pattlid^en ?lnga]^( mn anbeten jllöftem, i)on bet)cten gütften unb fetten ttgenbtoo ein ^elultencottegium geftiftet n)utbe, ba« fönnen tt)it ie^t fo jlemlicä^ et* meffen; ben unl&ugbat gettjattigen ©influfe bet ©ftercienfet be« 12. unb 13. ^al^tl^unberfö nic3^t 6i« gum g(eid)en ©rabc. Slbet bo4 flttl> wi^ i^^t fo f^^^ ^">n eij^ten Ouellen tjetlaffen, ba^ tt)it uuß »otftetten jottten, l^abe ft(% bamate nut batum gel^anbeft, gu beten unb gu fingen, totnn fogat bie einftmaW fo l&oc^geel^tten ^vamonfttatenfet ben gciftlicJ^cn 9Robe!pjIangen roeid^en mußten unb bie 93enebictinet i)offenö fel^r in ben ^intetgtuub gebtütft tDUtben. 5)a« Äloft'et ©alem gunSAft befa^ feit bem 3a^te 1191 , in bet ^etfon beö 5lbteö (Sbetl^atb, au3 bem §aufe bet in bet 5rta^e ge- Jeffenen, abet liemliä) unbebeutenben ©rafen bon 9torbotf, einen feI)T genjanbteu unb gu fd^mietigen SBettl^anbeltt gunjeilen \)erVt)en^ beten J)i)}lomaten, beffen fi(^ bie tSmifd^e Sntie oftmals bebient l)at unb bet, ttjenn unö nic^t Me« ttügt, au(^ auf J?5nig ^l^iti^^p unb SBifd^of SDietl^elm bebeutenben ©influfe ausübte. <Sci^on Ä. gtfe* Wi^ I. l^aite bie (Siftetcienfet gu biiplomatifd^en SSetl^anbtungen mit bet tömijd^en Sutte tjettoenbet.^

2)oc^ fe^ren njit njiebet gu $)iet^e(m gutüdl 3Äit Äaifet ^eim i'ic| VI. ttaf betfelbe im ©eccmbct beö ^a^xc^ 1191 tokitx gu- lammen, aW jenet, nac^ eut|d^iebenem aJlifeetfolge, ftanf unb ol^ne Ä>eet, bie ©emablin in bet ©efangenfij^aft gutürftaffenb, au« Italien 5cimtt)att« gog, unb fi(% mit §etgog ^eintiiJ^ bem 25tt)en meffen foKte.*

3tt)at ift bie Dtad^tid^t, baß bet Äaifet gu SBSaTII^aufen am ^Bobenfee füt ben a3if(ä§of Ubalf(ä§aH i)on 2lug«butg geutfunbet

^ Dialog, inter Cluniac. monach. et Cistcrc. apd. Marlene Thesaur. nov. V, 1651; bie ©teile bei glo^, 9lrt. eiftercienfertnönd^e in ^f (^bad^d l^itd^enlesicon II, 88.

' Godefr. Colon, apd. Böhmer Font. III, 442. g. 3aljre 1169.

« »ar. %b(^e Ä. ^einricj VL e. 209.

Digitized by

Google

307

l^ak*, u^t eben tool^bcrfeürflt, allein Mc Sage be« CrteiS, i)on ttjel^em auö man bie Ueberfal^rt na(j^ ^JleenSburg ober Ueber= Jingen jn bewerlftettigen ^pflegte, ^)afet gut in §cinri^« 3^1^^^^^*

5yiic^t mittber ^)a§t l&ieju, n)a« na(ä^ bev ?Qlitte be« ©ecember in Äaufbeuern gefd^e^en ift. 2lm 15. S)ecember 1191 war ndm= lid^ in SRemmingen ber alte §erjog SBelf VI. geftorben , Ä. §ein:» ri(j^iS ©ro^ol^eim, ber fid), im Äumntcr über ben Job fetneß ©ol^neS, unn)ürbigen 3^^ft^^wungen überlaffen ^atte nnb, feit ge- raumer 3eit , in Oberfc^n)abett ein njenig erbauUiJ^eig geben fül)rte* Äaifer gricbri(S^ I. l^atte biejcn §erren ften)ifferma6en ate ©rb* taffer betradjtet uub große Summen auf benjelben tjertoenbet^ toal&renb §erjog §einri^ ber Some, t)on i)aterlid^er ©elte l)cr ebenfo nal)e mit SBelf ocrtoanbt, ttjie t^ Ä. griebrid^ J)on mutter= Ilij^er war, !eine 3lnftaltcn mad^te, ben alten SSerfd^wenber auö gewiffen, bei großem ©runbbefi^e, gleid^wol^t eintretcnben, mo* mentanen ©etboerlegenl^eiten gu reiben.

5Diefe ungeitige ©parjamfeit r&d^te jid^. SEBetf VI. fefete be* fanntlid^, mit Uebergel)ung be« SEBclfifd^en §au^)tftammeö , ben Äaifer ju ©rben ein. S)ie ©rbjd^aft fiel nun §einrid^ VI. gu unb gtoar fel&r ju gelegener ^tit %tß man SöelfiB 8eid^nam v^on 3Kem^ miugen nad^ bem ^ramonftratenferKofter ©teiugabcn jur SSe- ftattung führte, toel^e ber SJifd^of Ubalfd^all oon 2lug3burg ooH« gog , traf Ä- §einrid^ VI. in ^aufbeuren mit bem fieid^enguge gu* fammeu. 9lud^ 33tfd)of £)ietl^elm war ^)erf6nlid^ anwefenb unb ift n)ol)l möglid), ba| fid^ bie beiben Sifd^ofe unb ber ?lbt oon ÄreugUngen, oon SBattl^aufen an, im faiferlid)en ©efolge befunben ^aben tonnen. SKir erfal^ren ndmlic^ , au3 einer balb barauf in Ulm gegebenen Urfunbe beö fiaifer« ^, ba§ blefer, bamate alö er in ber 3idl)e t)ott Söiemmingen gewefcn, auf aSitten be§ 5lbte« SRarfwarb oott Äreuglingen unb be« Sifd^of« S)iet^elm*, bie ©d^ufei^ogtci über baß Älofter ^englingen übernommen i^abe.

^ ^öd^e Sieg. 153 na(§ einer alä unfld^et bejeid^neten Sflotij au§ ben Excerpta S. Mauritii bei SSraun ©efd^. ber SSif^öfe von SlugSburg. ©in %a^ ift m^i öenannt.

« SBgl. ^öc^e ©. 210 unb ». ©tälin SBirtB. ®efd^. H, 108, 262.

3 %ö^e 3leö. 154. ©iel|e aud^ unten Sfleg. 19.

rogatu abbatis Markwardi interventu quoque dilecti

nostri Diethelmi Constantiensis episcopi, cum essemus apud Mammingen, finb bieSßorte ber Urhtnbe. SSgl. aud^ sum ipergange Chron. Weingart apud Hess Mon. Guelf. pag. 68.

20'

Digitized by VjOOQiC

308

SHct^tm lehrte, fo fd^cint ^, uacj^ bcr fclcrüd^cn Scifc^ung bc« §crjofl« SBclf, nad^ §aufc jururf.

W>n am 24. ©c))tcmbcr 1192 finbcn wir il^n »icbcr am falfcrlid^cn ^oftagcr ^ uub gwar in Süttid^ ; in einer ^üt in weld^er fid^ k. <§etnrld^ VI., gum SWad^tl^eilc feine« SRnfc«^ ganj unb gar t)on feiner §errfd^fu(ä^t leiten Hefe.

S£Bir Mnncn l^ier auf bic mit ber ©rmorbung be« ©ifd^of« Gilbert Don fiütticj^ (1192 9lot). 24.) i§ren ®ipfct|)unft erreid^enbcn SBirren nid^t naiver eingel^en.* 5Hur mag in Äürge erroalfent »er- ben, bafe nac^ bem Sobe bc« SSifcftofö JJluboIf, ber ein SÖruber be« §erjog« SSertl^olb IV. t>on ^äri^Ö^« ^^^ w^b, auf ber JRüdf- fc^r au« bem getobten fianbe, in Sperbern bei greiburg i. ©. \>ex^ fd^ieb ^ eine 35o))))ettt)a]^t ftattgcfunben l^atte. Albert, ein ©ruber be« §ergog« t)on ©rabant unb 5Reffe be« §ergog« t>on Simburg, erlieft bie meiften ©timmen. 9lur wenige fielen bem ebenfatt« SKbert genannten ©rafen t>m Sleteft gu, einem Ol^eim be« ©rafen ©atbuin i)on §enncgau, ben ber Äaifer anfdnglid^ begünftigte aber in S&lbe wieber fatten liefe.

Slm 43. S^nuar 1192 Würbe gu SBorm«, auf einer feierlid^en gürftent^erfammtung, bei weldfeer bie (Srgbifd^ofe t)on(5otn, ^ainj unb Iricr, bie Sifd^öfc t)on 9Jlün[ter, 9Jiefe, Soul, ©trafeburg, €<)eier, SDBirgburg, SBamberg unb Safel unb bie ?lebtc t)on SBBal^ ben, Sonen unb gjrüm bct^eitigt waren, bie SBal^l be« Gilbert t)on aSrabant für uncanonifd^ ertt&rt, worauf bann ber jtaifer, febod^ unter bem l^eftigften 2Biberf))rud^e ber beiben Sanbibaten unb ber gal^lreid^ anwefenben ©oml^erren Don fiüttid^, einen J)ritten, nam« beu ^op\i bc« @t 6affiu«ftift3 gu Sonn, Sot^ar t>on §od^ftaben, gum aSifd^ofc mad^te.*

aibert DonSReteft, ein Siteret wenig cnergifd^er 3Jiann, fd^eint fic^ l&erul^igt gu l^aben; Sltbcrt Don Srabant aber, begab fid^ :|)er=

' ^0$ ^iet^elm f>erfönli(i^ in Süttid^ amoefenb toar, ift in ber Urfunbe audbrütfUd^ gefagt: fidelis noster Diethelmus Gonstantiensis epis- copus .... ad nostram apud Leodium accedens presentiam. Dümge Regg. Bad. pag. 150.

« aSgL Xödje ©. 216 ff.

8 ffla^ Garns Series Episc. fkarb Hlubolf 1191 SCug. 6. S)a8 Sa^^r ift fi(^. SSgl. bie bei o. 6tä(in SBirt. ©efd^. 11, 291 gefammelten stellen.

%'6^ <B. 225. 33« biefem Slnlaffe mag bemerft werben, ba^ ®amS in feinen aSifc^ofSliften, bie ©egenbifdjöfe nic§t berüÄflci^tigt. a)aS mag metteic^t lird^lid^ fel^r correct fein, für ben ©ebroud^ iu ^iftorifd^en 3n>e(!en ober, ift biefeg SSerfol^ren bemt bod^ oom UebeU

Digitized by

Google

309

f6nlt(3^ naä) Rom, fott)o^l um bic auf il^n gcfaUfcnc ©ol^I aufredet ju Italien , atö aud) um im StCgcmcincn alö Äl&ö^^ 9^9^^ t>ic SBitttür bc« Äaifcr« aufgutrctcn. ©r toutbe auci& t)om ^a^)ft 66Ic[tln III. al« a3tf(j^of tcftatigt uub, am 20. ©e^)tcmbcr, \)om aSijd^ofc t)on SRIJcimö in bcv bortigcn Gatl^cbralc orbinicrt. ©rg^ bif^of aSrutto t)on 66ttt toar !ranf; ober {tcHtc fld^ fo, um bic Orbiiiation ni^t tjomel^mcn gu muffen.

J)icfer ben 5lbjic^ten beö Äaifcr« fel&r gutoibertaufenbc ^)S^)ft«» Ii(ä^e Seftdtiöungöolt, ftartte naturliij^ ben greunbcn unb 3Scr* »anbten 3llbert6 ben SÄutfen. Um nun aber gu t)er]^inbem, ba§ fid^ bet lird^lid^ aner!annte SSifd^of !|)erf5nli(^ nad^ Sftttid^ ibegcbe unb fid^ aud^ ttjeltlid^ bafetbft feftfefec, erfd|ien Ä. J^cinrid^ mit §cereömad^t, ®eti)alt übcnb. 25ic ^aufer bcr 2ln^n8cr Sltbert« tpurben niebergeriffen, il^re ®üter t)erau6ert

©0 tpar bie fiafle^ at« jld^ Sifd^of SDiell^elm am laifcrlid^cn §of läget in ber unangenel^men 9lot]^n)enblgleit befanb, ben, tolt e6 fd^eint, burd^ eine ©otfd^aft tjcrtretenen SBurgern t)on Gonftanj JRebe ftel^en gu muffen. Offenbar beftanben gtDifd^n il^m unb ber SSürgerfd^aft bebeuteube 3Jleinun86t)erfd^{ebcn]6eiten l^infld^tlid^ beö ©tabtrcgiment« unb ift fel)r gu bebauern, bafe n)ir, njaö ben Urf!|)rung unb bie Sragiceite biefcr ))rinci^)ieDen ^Reibungen be* trifft, nur auf anbertu&rtö gu Stage tretenbe, analoge (Srfc^einungen, alfo auf aSermutl^ungen angetoiefcn finb.*

SDaS fld^ bie ßonftanger »urger einer gettjtffen ©elbftanbigfcit gu erfreuen l^atten unb Jebenfatt« über ba« ©tablum einer nad^ ^ofred^t lebenben, bem ©ifd&ofe al« bem Ferren ber otabt fd^led^tl^in unterworfenen (Semeinbe, toenigften« factifd^, langft ^inau«gcfd^ritten toaren ^, unterliegt tool^l feinem S'^diü, xok

* »öl. 3tWft. XXYI, 382.

* S^L Ä. SeU im greiburget a)iöccfattardjit) I, 339. ®ä fatm freilidj ber bafelbft gemad^tc SSerfud^, bie (Sonftanjer 3uftänbe jur 3eit bc8 öifd^ofä ©ebl^atb oon Säringen (1084>- 1110) aug Ur». ber jtoeitcn Hälfte beS 12. gol^r^unbertS ju erttören, nur als ein oerfel^lter be^eic^nct werben, allein bie betrejfenbe Suf^^mmenfteHung , bie freilid^ ouc^ im ©injelnen mannen Srrtl^um ent^ölt, bleibt bod^ Derbienftlid^. 93eacl^ten3n)ertl^ ftnb namentlid^ 1158: Hugo causidicus, al§ ber erfte ber, nad^ ben ^oml^erren unb SRinifterialen ali Settgen genannten cives, bei Dümge Regg. Bad. nr. 93., oieHeid^t eit| ^d^ulti^ei^. äBid^tig ift, bafi eine Urhtnbe bed ^ifd^ofS 93ertl^olb, t)on 1175, au^ ber SlnttSfül^rung beS minister civitatis (3lmman), nad^= bent juerft ber regierenbe Äaifer unb Äonrab ber 93ogt (advocatus civi- tatis) genannt worben {inb, im Saturn erwäl^nt: Hainricas minister ...., ministrante rem publicam Hainrico filio Hiltpoldi,

Digitized by

Google

310

ebenfalls fld^cr fein bütftc, bag bie öcttJaltigcn ÄdtiH)fe ber rem- tarbif(j^cn ©tabtc, gcrabc in(£onftanj, tjcmanbte JRcgunäeu n>a(j^' gerufen l^abcn muffen. 2ln btrectcn, burci^ ben §anbel getraßenen aSejtel^ungen ju Oberitatten fel^tte nid^t unb bev Umftanb, ba^ ber berül^mte griebe mit ben Somtarben, ber, im ©roßen unb ©anjen genommen, mel^r no(ä^ ben ©ünfd^en ber ©table ate be« Äalfer« entf^)ra(ä^, t)iete lombarbifcä^e ©tdbteboten naä) ßonftanj geführt l^atte, trug fici^erlicj^ aud^ baju Bei, ba« ©elbft^efül^t ber bortigen Sürgerfc^aft gu ftelgern. 2öar nun Sif(J^of SDietl&elm, ba« mal« (1183) freitiij^ nur 3lbt \)on Sleid^enau, aber fd^on atö fold^et fein unbebeutenber §err, ^)erf6nlid^ beim SÄbfd^luffe be* tl&eitigt gen>efen, fo mußte i^m Jefet fd^wer fallen, einen wefcntUd^ anberen ®tanb^)un!t einzunehmen, bejid^ungöweife ber ©tabt ßonftanj gegenüber ju be^u^)tcn,

2Ba« nun ben ^nl^att ber am 24, ©e^)tember 1192 gu Süttid^ gegebenen Urhinbe* betrifft, fo ift berfelbe in Äurgem folgenber:

Ä. ipcinrid^ VI. beurfunbet, ba§ fld^ 93lfd^of ©ietl^etm t)ou ßonftang gu i^m nad^ Süttid^ begeben l^abe, öerantafet burd^ ben SBiberf^)rud^ ber SBurger t)on Souftang*, bie er l^abe befteuern toollen.^ ^itx fei nun bie ©ad^e im gurftenrat^e tjerl&anbett toorben* unb ber Sifd^of l^abe anertannt, bafe bie ©tabt unb aSürgerfd^aft ^ öermSge uralter laiferlid^er ^rlt)i(egien ^ toebcr il^m felbft ober feinen 5>lad^folgem, nod^ bem SSogte ^, irgcnb eine 2lrt

Dümge nr. 98. ^u^ ber in ehm biefer Urlunbc genamtte Hainricus dux annonae, oietteidjt ein ftäbtifdjer 93otftanb beö ^oml^ufeS, tjetbwmt ^e-- ad^ng.

1 Xa^ Ovioinal mit ©olbbuUe im ^t(^m ber etobt @onftan). S3a(. Tlax^ mot UthmbenauggüQe jur ©ejci^. ber ©tabt ßonftang. Sinbau 1873.

^ burgensium Constantiensium.

' collectam vel petitionem, quam in eos facere voluit, negabant.

^ causa diu per iustitiam inter eos ventilata.

^ civitas et burgenses.

^ ex privilegiis et concessione antecessorum nostro- rum divorum augustorum, regis Dagobert! et aliorum. Söegen ber Berufung auf ben in biefem gßlle nol^e^u m^tl^ifd^en , Qutm ^Mq S)aöo6ert , mu^ id^ auf meine in Stfd^ft. XXVI , 332 auSöefprod^ene Slnftd^t jurücKommcn. 2ln ein burd^ einen 3Weroroinöer ber ©tabt ©onftanj ^e^ehme^ ^riüilegium |u glauben , ift mir nid^t mögUd^.

' advocatus, ol^ne Setfa^. Advocatus Constantiensis toax im Qaljre 1192 ber ®raf i^onrab »on Seiligenberg. Dümge Regg, Bad. nr. 106 unb girier ^eingenberg ^iegg. 40. 41.

Digitized by

Google

311

t)on ©teuer gu jal^leit öer^)flic^tet feien. J)cr Äaifer giebt nun biefem 9lec^t^fi)tu^e ber gurften feine ©anction unb fefet eine ©träfe t>on 100 ^funb ®oIb barauf, t^enn ber flegentjjartije Sifi^of, ober ber SSogt unb beren Sfta^folger, fid^ eine SBe- fteuerung ber ©tabt anmaffcn fottten.

Unter ben S^WQtn ber mit ©olbbuHe ausgefertigten Urfunbe be* werfen tt)ir ben ffiifjj^of ^ermann i)on 9Jiünfier, Sotl^ar ben er- wmkn aSif^of öon Süttid^, Jl^eoberic^ ben ^ro^)ft t)on Utred^t, bie @rafen JPalbuin t)on glanbern, ©erl^arb t)on 8oj, Otto \>on ©elbern, S:]^eoberi(i^ i)on Jpod^ftaben, J^eoberid^ \)on ©(etje unb aSurf^arb oon ^'^^'^^^w» ®^^ ©unfibejeugung n)ar btefelbe für SDiet^elm tt)al)rU(i^ nid^t; boc^ l^aben wir feinen 3lnl^alt«))unft ba- für, bafi \\ä) beffen ©erl^altni^ jum Äaifer nad^ biejem, n)ie toir annel^men mftffen, bem ftrengen SRed^te oSffig entf^jred^enben ©prud^e, in irgenb einer SBeife \)erdnbert l^atte.

fielen un« au« bem ^[a^re 1192 nod^ gwel bifd^BfUd^e Ur^ funben gu @ebot, an^ benen inbeffen uid^t t)fel gu entnel^men ift. 35ie eine ift bie Seftatigung beö burc^ bie ©rüber §ugo, einen ^OJinifterialen unb Äonrab üon ©rünenberg, einen ©oml^erren geftifteten ©eelgeretteö.* Slu6 ber ungetoöbw^i^ großen Slngabl t>on 3eugen mßd^te id^ f (^tieften , bafe biefelbe gur 3eit eine« bifd^öf- Ud^en Äird^en- unb ^oftage« (synodus) gegeben n)orben fei. 2lnn)efenb toaren: Utrid^ ber SDom^)ro^)ft, Äonrab ber ©ombecan, Utrid^ ber ©omcufto«, §ugo ber Äetter (cellerarius), bie ©om^erren Äonrab üon ©unbetfingen, Sertl^olb ijon Slnbu?^!, Äonrab j)on Settingen, SRübeger i)on 9ietter«]^ofen, 3Ubert Don SÖBalbburg; fobann bie 2lebte i)on ©infiebeln, ©alem, ©d^affl^aufen, ©tein a. 911^. , Sregeng, Äreugtingen, ^eter«]^aufen unb ©agenl^aufen unb ber 5pro!|)ft »on Oel^ningen. SSon tjorne^men Sa^en flnb l^er=: ^orju^eben: ®raf Äourab \)on ^eiligenberg ber SJogt ber @on=j ftanger Äird^e, §ergog 3ltbert »on SedE, bie ©rafen 93urt^arb üon 3ottern unb ©ottfrieb t)on SRorborf. Die ©ienftteute ber (Son^ ftanger Äird^e finb t^ertreten burd^ bie 5Hameu: \)on 3lrbou, t)on SBeiler, t)on ^omburg, t)on 2tnbn)^I u. a. m. Unter ben ^Bürgern finben xoxx bereit« gwei ^afner (Figulus) einen ©tvolin, ^o^Ux unb Unter^Sc^opf, ?Jaiuen bie un« in ber f^)&tereu ©efcbid^te ber ©tabt oftmal« begegnen. 2)er bamaligc ©tabtamman (Minister)

* me^. 22.

Digitized by VjOC

312

l&icfe ?ljjO. aSiettcid^t l^at Don iJ^tn bic ?l^cngaffc (vicus Azzonis) i^rcn Flomen.*

$Dic gleite Urlunbc ift am 4. 2)eccmbcr 1192 aegcbeu ^; nic^t t)Ott S)ictl^clm felbft, ber bamal^ niiä^t in (Sonftauj war, fonbcrn Dom S)omca<)itcl. ®ic betiufft bic ©d^eufung rinc« @utcö in 2;i^)<)Ul^aufctt in Jl^urgau, wcld^e« Äonrab bcr Subcuftoö bc« SDomftiftcd bemfclbctt junjcnbcte. ©crSifd^of aber, bcr bamate g?^ rabc bcn burgunbifiä^en I^cil feine« ©^)ren3ete, atfo in bcr iefeigcn ®d;ti)cij gelegene Äird^en, t)i(itierte, Ue§, na(Jö feiner SRütflcl^r, fein ©iegel anl^angen nnb befreite guglcic^, »a« al« ein ©ecl= gerette für feine 2lmt6t)org4nger bic SSifd^öfe unb feine eigenen, t)erftorbenen (Sltem ^ gelten fottte , ba« betreffenbc ®nt t)on aüen il^m gnftel^cnbctt SDienften.

^ra $ßfingftfefte be« ^a^rc« 1192 (Wai 24.) ^atte Ä\ §ein- rid^ VI., auf bem gu 3Jlaing abgel^altenen 3fiei(j^dta§e, feinem ©ruber Äonrab öon ^Rotenburg in feierlicher SBeife, gu bem in ^ranlen bcltcibeten §ergogcnamte, aud^ nod^ ba« ^ergogt^um ©d^n^aben übertragen/

$Bie fit^ SDictl^elm, biefem gt5)ar ta))fern aber rollen unb berb- finnlid^en <3ft«9li«9 gegenüber, gu ftellen »ufete, ift nid^t betannt. SDic unö überlieferten Urlunben, au« ben ^ct^ren 1193 unb 1194, unter benen bic SBcHegung eine« langwierigen Streite« groifd^cn bem Älofter ©t. SBlaflcn unb bcn Ferren t)on SOöart bic wid^tigfte fein bürfte ^ gew&l^ren l^icrübcr feinen ^luffd^lufe. ©id^cr ift ba= gegen, bafe ber SSifd&of bcn Äaifer nid^t nad^ ^t^lien begleitete al« biefer, nad^ bem 2:obe ÄJnig Sancreb«, ba« normannifd^- flcitifd^c SReid^ eroberte unb fid^, wa« gu 3Bei^nad&tcn 1194 ge^ fd^al^, in 5ßalcrmo frönen liefe

3n Jenen Sagen, auf weld^cn immer nod^, tro^ ber gett)i§ tu

* 3" ®nbe bcr Urfunbe, nadj ben cives, fmb nod^ ö^narnt Bertol- dus de Tanna, Heinricus de Wal1)urc et Fridericus frater eius, Dieto de Boumgart, Heinricus de Smalunheche (ß^malned), Ulricus de Bodoma. SSicUcid^t loarm fie fpSter erfd^lencn, obct nehmen biefc ©teile ein, weil fle webei: ya ben ^odjfreien, nodj jur familia episcopi, b. 1^. gu ben bifdjöflici^en 3)ienft= unb Se^enäleuten ge- rechnet würben?

2 Sieg. 21.

3 anime patris nostri et matris nostre.

* Chron. Weingart. apd. Hess pag, 69. tj. @täUn SBirtB. ©efd^. n, 126.

5 9^ea. 24.

Digitized by

Google

313

l^ol^cm (Srabc htxt^ti^im , a!t)oto(jctffd^en fidftungcn tfid^tigcr ^orfd^cr*, ein baö Slnbcnfcn .^cinrid^ö fcefletfcnber, tiefgctouvjelter Sßcrba^t laftct, tpurbc bc!anut(td^ bcv crfct)ntc 3:l^roucvbe xinb nad^mattöe Äaifcr gricbrid^ II. ßcborcit.

3m ©ommer 1195 i J^rtc ^clurid^ m(S) SDcutfd^lattb gurftcf« 31^11 ftcfd^&ftigtc icfet öor Slttcm bcr t)icl6cf))rod)cne * ^tan, bcu 9lcid^«furjtcn bic erbUd^tcit feiner Äronc abiuringen. SDabei l^anbelte fid^ aber aud^ barum, ©icilicn \)ottft4nbig in ba« Äaiferreici^ eirm>erleibcn, waö eine mit ben nationalen 3luf gaben ©eutfd^tanb« leine^^iDegö l^armonicrenbe, fd^n>ere SScrvftti^tung ein* gefd^foffen l^&tte. ^tnt fernen Sa»ibe l^attcn fori unb fort mit bentfd^en SBaffen gefd^irmt »erben muffen.^

Ob fld^ unfer ^ifd^of mit unter jenen gurfteu befanb, tDctd^e fofort wittig auf be^ ^aiferö^ane eingiengen, lafet fid^ nic^t mit ©id^evl^eit bel^au^jten, aber, bei feiner ganjen ©tettung jum ^aufe ber ©taufer, atteufattö i)ermutl^en. SBir pubcn i^n am 10. ^mi 1196 ju 3Bormi8 am ^^oflager, at« ^tn^m einer Urfunbe bcd Äaiferö für ben ©rjbifd^of 2lngeto i>on Sarcnt*; bod^ war ba- mal« bet grofee 9ficform^)tan auf ein befd^eibene« ?Ka6 gufammcn* gefc^rum^)ft, benu man fann Ja fo jieo^Ud^ al« baö einjige <5r- gebnig bejeid^neu, baß flc^ ble beutfd^en gürften baju entfc^loffen, -ben erft jweija^rigen unb nod^ nic^t einmal getauften ^riujen, (griebrid^), unter Seiftung beö ^ulbeibed, }um Könige ju wal^len. ^jbifd^of 9lbolf i)on 6otn, au^ bcm §aufe ber ©rafen i)on Stttena weigerte fid^ anfang« ^ leiftete aber l^ierauf in Sc^)^)arb ben @ib in bie §anb be« §erjog§ ^l)Utpi).^

^ Sol^anneä oon 3Mner, SlBel, ^öd^e. %t. oot SWIem %b^ ^. ^n= rid^ VL @. 343 unb ben als »eil. IX @. 573 ff. gegeöenett ©jcurS über bie beiben SJerfdJwbrungen ber ©icilianer gegen Ä. §einridj VI., 2)ec. 1194 unb gebr. 1197. 2)tefelben, unb mithin aud^ öeö Äaiferä SWa^reöeln, werben puftg oerroed^felt. S)a6 ^einridj , nid^t int Sc^re 1194, n)0§l aber 1197, mit fürd^ter^ lid^er ©raufamleit beftrafte, fann nid^t fleläuönet werben.

2 3uerft unb überaus flrünbUd^ burd^ gitfer in ber Slb^anblung de Henrici VI. imperatoris conatu electiciam regum in imperio Romano-Germanico successionem in hereditariam mutandi, ©öln 1850.

3 aSgl. %b^^ ©. 396 ff. unb inSbefonbere ^infelmann ^Üipp tjon ©d^waben @. 4.

gfleö. 28.

* Godefr. Colon, (b. §. Ann. Col. max. ber Mon. Germ., bie id^ momentan nid^t cilieren fann) apd. Böhmer Font, m, 474.

» Godefr. 1. c. Slm 1. 3uni 1196 nmr W^W öopparb. Böhmer Regg. Phil, eeite »•

Digitized by VjOOQl€

W^9I^^

314

2tl3 nun ber Äaifer, nac3^ biefem mdfelaen ©rfolfie, \okitx nadj Stauen jog, entbrannte in ©d^toaben eine gel)be gtt)if(j^en feiaetn Stnber .^erjog Äonrab unb bem ^erjoge 93ert^olb V. »on Balingen. ^

Va^ ^erjog Äonrab babei im Sluftraße beö Äaiferö ^Äubeltc, ift imbegtt)cifeft. ©r fiel aber bei SDurlac^, am 15. ^Influft 1196, a[§ ba6 0!|)fer feiner nnlanteren Seibenjci^aften; »ie l)ei§t beim Ik^tiuC^e gegen bie ©l^re einer ^ran, \)on biefer felbft, ober beren ©attcn erbold^t.^ SDie ^o^xin^a %tWi *>«^^ii eigentli^e SSer^^ anlaffung tt)ir nid^t lennen, erreid^te l)ieburcl& il)r ßnbe.

^äomit n)ar baö ^erjogtl^nm ©d^toaben noieber erlebigt. .^pein- rirf) gab feinem 23rnber ^l^ili))^), ber önfanglid^ für ben geift^ likiieii ©tanb beftimmt, aber \d)on feit bem ^ci^xt 1195 mit ber .^fr^og^mürbe t)on 2:ni8cien gef^mütft xoax nnb fid^ bamalö bei i&ni in Stauen befanb. ^^üi'f^ leierte nun mit feiner SSraut ^xtnc, ber Sod^ter be« grled^ifd^en Äaifer« Sfaaf 5lngetuiS unb 2Bittn)e g\ JTlogerö III. t>^n ©iclien, na^ ©eutfd^lanb jurütf, iebo(^ nur ful furje ^txt, benn er mnfete auf ben SSefel)! feine« SBruber« ii^tebet nad^ ^tolitn jiel^en, um {einen breijal^rigcn 9leffen grie* brid) auö goUgno jur Ärönung naci^ ©eutjd^tanb gu geleiten.*

©al^renb feiner 2lbtt)efenl^eit * übertrug er bem SSifd^cfe ©iet- ^elm bie 3Sem?altung be« ^erjogtl^umö ©d^tt)aben; gett)i§ ein un** trihilic^e« ^eKi^tn bafür, bag biefer al« ein treuer Slnl^anger be« ftaufifd^en §aufe« allgemein begannt war i^nb and^ bie ju einer \M)tn Slnfgabe erforberlid^e 3Jiad^t befaß.

* ^erjog SBertl^oIb IV. f 118^. 2)ec. 8., nad^ einer Urfunbe be§ SBifd^ofö SRubDlf von Süttid^ 1187 bei Outreman Constantinopolis Belgica pag.582. S)ie ©teile bei t). ©tälin SBirtb. @efcl^. H, 296; Schöpflin Eist. Zar. Bad. I, 147 giebt ben 13. ©ept. al§ Xobeätag, ol^ne eine üuette ju nennen.

^ ^ie ben Vorgang in ücrfd^iebener SBeife barftettenben SBelegftellen ftnb ge- faiiutielt bei v. ©täUn SBirtb. @efcl^. U, 129 unb SÖßinfelmann ©. 13.

* ^m 30. SuU 1197 war et nod^ in ©d^weinl^aufen bei 33iöeracl^, am 24, September bei Sojen. SBinMmann @. 31.

* Hugo Con-tin. Weingart. Mon. Germ. SS. XXI, 478. Honor. CoBtin. Weing. ibid. 479. Otto S. Blasianus c. 44. apd. Böh- mer Font, in, 629. Roger de Hoveden im Recueil des Histo- rien a XVn, 584. SBgl. t). Stalin Sßirtö. (Sefd^. II, 135 unb äBinlelmann ©. 31. 2)a^ fid^ um bie DoUftänbige SJertretung be§ abwefenben ^erjogS ^attbdte, bürfte au^ Otto S. Blas. negotiis suis per omnemduca- tum Diethelmo Constantiensi episcopo commeudatis, beut- fic§ l^eröorgel^en.

Digitized by

Google

315

^erfonlid^ rannten fid^ ^erjog ^W^'^ wnb Sifd^of S^^ietl^dm n)a]^rf^einUd^ fd^on feit cjcraumcr 3eit. @i(!^ev ift, ba§ beibe am 10. 3uni 1196 jxi SBorm6, in einer oben enodl^nten Urfunbe bcö Ä'aifer«, aW ^cwc^tn genannt tvcrben. ^l^iU:p)) todx bamal« no(^ i^erjog t)on Juwelen.*

©c^on in 3Jlontefia«conc erl^ielt ^l^ill^)^ bie 5>lad^tlci^t üom ^)lö^Ud^ erfofflten Sobe feine« laifcrlid^en ©ruber«* Untjerric^teter ©ad^e, müfifatn, \>on ©efal^r unirinöt, feierte er über bie 2(I))en juriitf; benn- alö ^. ^einrlti^ VI. nid^t mebr njar (f 1197. @et5t. 28.), ^ot bem man gitterte unb bebte, tDar in welfd^en Sanben ein allgemeiner 2lufrul)r gegen bie tjerl^a^ten ©eutfd^en lo^gebrod^en unb felbft bcr am 9fianbe be« ©vabe« [tel^cnbe, mel)r al« neungigidl^rige 5ßa))ft ßöleftin III., ober eigentlid^ bcr Sarbinalbiacon fiot^ar \>on ©. ©ergiu« unb ©. ©acd^u«, nad^- mal« ^a))ft Snnoceng III. glaubte, jefet fei ber 2lugcnblidE ge- lommen, um foujol^l ben SSerftorbenen aU aud^ beffen ©ruber mit bem ©anuftra^le gu treffen, ^i^iliw tt)urbe njegen feiner früheren Uebergriffc, bie er at« §erjog t)on Suöcien in bad ))a))fHid^ Sterritorinm gemad^t l^abcn fott, mit bem 33anne belegt.*

Um SBei^nad^ten be« ^a^re« 1197 fanb in ^agenau, im eifaffe, eine SSeratl^ung ^l^ili))))« mit feinen treueften 2lnl|&ngern ftatt, unter benen bie üJiiuiftevialen beö ftanfifcben §aufe« befon= fonber« in ben SSorbergrunb treten.^

^]&ili^)^), rcd^tlid^ unb magl^altenb wie er xoax, gebadete in erfter fiinie bie üon ben t^urft^" befd^ttjorenen Siedete feine« Steffen griebrid^ aufredet ju l^alten; allein fd^on ber Umftanb, ba§ ber jartc Änabe in 3*^11^^ jurfidfgeblieben tvar, fonntc ^mi^A er=

^ etumpf gfleö- 6004.

2 SSgl. I^ietrül&er unb über bie golgen bicfeS oon ^ilipp mööUd^fk gel^eim- öcl^altenen öanne« SBinfelmann (S. 31 unb 80 , fowic öefonöerS ben 6. 493 ff. Qtq^'btnen ©Ecurs. 2)ie t)on bem SBifdJofe oon ©utri fc^on im Solare 1198 er= folgte SoSfpred^unö , würbe tjom ^pfte gnnocenj III. nid^t anetfamtt , weit biefer päpftlic^e S)ele9ierte in bet ^l^at feine SSottmadJt überfd^ritten IJatte. ^auptquette l^iefür ift bie befannte Deliberatio domini Papae Inno- centii super facto imperii de tribus electis bei Baluz. Epist. Innocent. Paris 1682. 1, 697 ff. cum quondam Sutrinus episcopus in absolutione ipsins formam non servayerit sibi datam, worauf bann bie öeftettten aJeWußungen, bie greige^unö beö ©r^öifd^ofS t)on ©alemo u. f. w. fotaen.

^ ubi yenerunt ad eum et officiales et ministeriales et qnidam de principibus et baronibus terrae, cum quibns habuit mysterium consilii suL Burkh. Ursperg. pag. CCCIX.

Digitized by

Google

316

gcugcn, abgcfcl&cn batjon, ba§ btc fd^wcrcn 3^Wcn leittcn burci^ attcrtci Sftütffid^ten ftcbunbcncn ©tcHt)crtrctcr frcmbcr aied^tc ju verlangen f(j^icncn. 5Jla(]^ ?lttcm tpaö ttjir toiffcn, bcnal^m fi(3^ ^erjcg ^l^Ui^^ burd^au« to^at. (5rft bann, al« er fid^ baöon übct= ^eiijjt l^attc, ba§ feine eigene 93ctt)etbung ba^ einjige aJHttcl fei, bic Ärone bei feinem Jpaufc gu erl^altcn, ti)lttigte er ein, meljr ju fein aW nur ber 93ertoefer be6 9lei(j^e«. ©ag bic jal^lreid^en Scl^en«^ luib ©icnftleute bev ©taufer, totld^t fld^ nnter ben legten SRegic* iiuigen ein ungemein grofecö 9Infcl^en ertDorben l^atten \ unb , ate tücffl(j^t«lofe aSottjiel^er faiferlici^er 3luftrdge, mel^r (Slnflu§ be* faßen afö manc^^er SReid^öfürft , bie ©a^e il^re« ^ergog« \vk il^rc eiv^ene anfallen, ift fel&r begrelfli(ä^. SöB&re bie SEBal^t auf einen aiiberen gürpen gefallen, fo mürben fle balb fener i^erüorragenben eiettung beraubt ttjorben fein.

S)ie ©eele ber fd^ti)dbif(!^en Partei \^mt aber Sifd^of ©ict- |clm gemcfen gu fein unb ein tDol^Iunterrid^tet^r ^^'^B^^^ff^ ^ lummt feinen 3lnftanb, nid^t nur ben nunmcl^r in ©d&n)aben ein* tretcnben Umfd^n)ung, fonbcru aucä^ ben ©utfi^lus beö ^^ jiefet ^)L'rf3nli(i^ an bie ©()ite ftettenben ^erjog«, feinem (Sinfluffe iw- ^u (einreiben.

aSon fd^njabifd^en unb rl^einfranfifc^en ^errca, njetd^e fid^ fo* fürt um ^^ili^)^) fd^aartcn, als fid^ berfelbe jn ?lu«gang S^nuar 1198, burd^ einen SSertrag mit ber 23ürgerfc^aft, ber ttjid^tigen €tabt ©^)eicr üerftd^erte, flnb ju nennen: bic ©rafeu Subnjig t)on .^>etfenftcin unb äJolrab Don SSeringen, aSerner 'om 3flo§VDag, §einrid^ ber Jrud^feffc t)on SBalbburg , ^cinric^ i)on Sd^malnedf, ei^elt)arb ijon SSBcin«berg, Äonrab üon Slunjciter, ^einrid^ t)on Sänne ^ SBejct 'oom 33ergc u. a. m.* ©afe 93ifd^of 35ietl)etm,

* W' 5»iftW ©taufifdje @tubten in t>. ^yheH §ift. Scitfd^rift III, 365 ff. ' cumque principum quorundam mens in facto tali op-

ponere se vellet conamini^ cum nee filium imperatoris Ueinrici vidisse se dixerint, monitu Diethelmi de Cren- kjugen, Constantiensis episcopi et Augie abbatis, Philip- pus animatus, regnum sibi usurpare aggressus, quos priuB habnit dubiosSuevie barones, principes et comites, fidissimos invenit et stabiles. Gonr. deFabariaMon. Germ. 8S. n, 168.

3 audj §cintic5 oon ©d^malnctf unb §einric5 pon ^anne ße^ren ^nm sjtdüerjTOeiflten §aufe ber ^rud^feffen üon Söalbburö. S5öI. o. ©tälin SSßtrtb. ©tld^. n, 613.

Böhmer Regg. Philippi ©pder 1198. San. 21. nr. 8.

I

Digitized by

Google

317

burd^ feine ®d^ti)cfter, ber ©d^tpagcr eine« Smci^feffen t>on Zanne- seSalbburg roax, mag aud^ baju beigetragen l^aben, il^m auf bie entfd^Uegungcn ber fd^tt)&bifci^en Slriftofratlc einen fo bebeutcnben eittflufe ju geto&l^ren.

9lun tpar aber freitid^ ein reid^er unb m&d^tlger gurft bed ©ij^iDabenlanbeö mit ben ©taufern grünblid^ tjerfeinbct, ncunttci^ §ergog SSertl^olb V. t>on 3&^'"9^"/ ^^^ V^hW^ ^^^ ^crgog Äonrab befel^bet tporben toar iinb aud^ mit bcm n)üften ^falj:= grafen Otto t)on SBurgunb, ebenfaC« einem ©ruber gjl^in))^)« , nur feinblid^c Serül^rungen gel&abt l^otte.*

tp&re natüriid^ l^ier nld^t am pafee, auf bie unfelige S)o^)VdtPal^t be« 3^|rcö 1198 unb bie berfelben »orangel^enbe, l^albunfrcimiHige (Sanbibatur ipergog SSertl^olbö naiver eingugel^en, bod^ mufi em)Ji^nt n)erben, bafe fld^ J)ietl^m and^ bei biefem 3ln= kffe um ^l^itip^) gro^e Sßerbienfte ernjarb.

§erjog ©ertl^olb, weniger el^rgeijig alö befonnen unb auf tt>irl= lid^e aWad^t bebaci^t, trat befanntlid^ jurutf, fel^r gum ^erger feiner Partei, an bereu ©^)ifec bie förgbifd^öfe Don 6öln unb Strter unb ber ©ifd^of Don ©trafeburg ftanbcn. SDer (grgbifd^of Don^ 9Waing^ Äonrab Don 3Sittel«bad^, befanb fid^ bamat« nod^ im ge* lobten Sanbe^ n)ie benn überl^au^jt Diele einflufereid^e durften unb SWagnaten abmefenb ttjaren.

ajian befd^utbigt ben §ergog Sertl^olb, bafi er fid^ bei feinem Sftüdftritte burd^ ®eig ^abe leiten laffen, allein bie SJlad^rid^ten einer im Mgemeinen red^t gUDerldfftgcn Quelle ^ tDeld^e au«brüdf^ lid^ betont, S3ertl&olb ^abc nid^t getDottt, bafe burd) i^n ba« 8ieid& gerriffcn n)erbe unb be^l^alb eine nur Don einer Partei auögel^enbe SÖBal^l ))rinci^)ieü DertDorfen^ Derbient, meine« ©rad^tcn«, bod^ eine größere aSerudffid^tigung , al« man il^r in«gemein beimißt.

* SBinfetmann <S. 13, 45 unb 70.

* S)ie juerft bei Böhmer Fontes m, 66 ff. alS Annales Argen- tinenses l^erauSgegelbenen Annales Marbacenses ber Monumenta.

3 nisi unanimiter ab omnibus principibus eligatur, nun- quam per eum scisma in regno fore oriundum. Annal. Marb. Sauptfä^Iic^ finb eS bie (Siftercienfer, mi^e über SBert^oö) fe§r UttgünftiöeS Betid^ien, fo namenilid^ Gaesarius Heisterbac. Dialog* Mircac. XU, 13. pag. 325 ber SluSg. t)on Strange unb bie Vita b. Hugonis bei Schöpflin Hist Zar. Bad. Y, 145. ^äfariuS fagt: haec mihi a duo- bns abbatibus relata sunt, ex quibus unus fuit de ducatu Ce- ringie; alter asseruit sibi eadem narrata a quodam abbate u. f. w. 33e!attntUd^ l^aben bie ßiftercienfer unb nodj benfelben bie S5ettelmöndje

Digitized by VjOOQi€ ^^^^

318

3Ba« bic burd^ bcn SSifd^of t)on ©onftang unb ben ^fatgi3Tafcn SRubolf t)on Sübinflcn, im Sluftraftc ^I)ili))!pi8, mit SScrtl^olb gevPoge- ncn ä^crl^anbtungcii betrifft, ft) fennen noix nur bercn Slcfultat ^ unb fiitd^ biefe« nur burc^ ^ronifaüfd^c SJladjrid^tcn, ntd^t bur(J^ Ur* tunbcn. 3JJit biefcm ^fatjfirafen, bcr ein SSafatt be§ Äloftevö i)ieid^enau unb ein att89ef^)ro(!^encr Seäünftiger bcr ßiftercicnfer \mx, \\<S) bagcflcn, bem ^ßraemoufiratenfcrftiftc ^Ratd^tl^al gegen- über, nic^t« tpemger ol^ freunbliiJb erliefen ^at^, ftanb $)iet]^e(m, ber Ja bei bcr ©rünbung \)on ©cbenl^aufen mitwirfte, in ndl^eren S^cjie^ungen. Selbe bcftimmteu nun ben §erjog Scrt^olb, bafe er iidj mit ^feilip^) Dcrfß^ne. 3U« ©rfafe, glcic^fam für bie bi«^er iietjabten Äofien, gab biefer bem ^ergogc bie Sieid^i^Dogtei ©d^aff^ fjaufen gu Selben, aud^ t)ei'pf anbete er i^m Srcifa d^ für 3000 3)?arf.^ ß'ö toar btefe Serfß^nung mit Ä. ^ß^itii)^) eine bauerl^aftc, obgleich man fid) in SRom ju n^ieberl^often SRalen Wxljt gab, ben C^ergog itjicber abn)enbig ju mad^en.*

2Btr n)crben aber aud^ annel^men bürfen, bafe ©ictl^elm bei ber am 8. aWarg 1198 in ber tl^üringif^en 9ieid^«ftabt S3lnl)U t}ftufen Dottgogenen Ä5nig6tt)al^l betl)cillgt war, obgteid^ feine ^jer- fönUd^c ?lntt>efeii]^eit nid^t nad^genjiefen njerbeu fann.^ ^n gleicher

bic öeiftlid^e 9iooeKe in bie Literatur einöeBürgert. 2Cuf J^iftotifd^ 3wüerläffiö= tnt l^aben il^rc von SSiftonen unb SBunbern ftro^enben ©tgä^Iunöen weniö Sln^ iprud^. S)te 2lbneiQunö ber ©iftercienfer geö^n ^etgog Sertljolb V. l^ängt mit beffm atterbingS nid^t ju red^tfertigenbem S3etrogcn gegm feine S^leffen Äonrab unb S3ertl^olb oon Uxa^ jufammen , roeld^e beibe in ben ©iftercienferorben ein- traten unb l^ol^e SSßürben erlangten. %l. dioi^ o. @cl^re(!enftetn ^onrab von Utad^ SBifd^of oon $otto unb ©. Slufina in ben gorfd^ungen ^ur beutfd^en GJefd^. VII , 319 ff. befonberö 326.

* Ann. Marbac. Mon. Germ. SS. XVH, 169 SBinfelmann @. 72. unb ©c^mib Oefd^. ber ^aljgrafen von Tübingen <S. 120.

2 ©d^mib a. a. O.

3 Ann. Marb. 1. c. tali pacto quod regnnm et advocatiam Scafhnsen (filr n)eld^e fatale Se§art äßinfelmamt regni advocatiam ober regalem advocatiam »orfd^Iägt) sibi in beneficio concederet et castrum Brisache, qnod fratris sui Ottonis (be§ ^fal^grafen t)on ^rguttb) fuit, destrui facere deberet, vel pro castro triam milium marcarnm sibi debitor esset, hoc nt fieret iam dictos mediatores (sc. episcopum Constantiens. et comitem palatinum de Tuwingen) obsides daret. Quos et dedit.

SBgl. 0. emin müh. ®efd^. 11, 334. Potthast. Reg. 1296. Sßinfelmann o. 211 unb 301.

5 Neug. (Mone) 154 fagt: Conventni Mülhusano etiam Diet- helmus episcopus interfuit unb beruft fid^ bafür auf Baluz. de

I

Digitized by

Google

319

3eit tagte in 65ln eine anbete gütftentjerfamwlung , bie fcft ent^ fci^loffen xoolx, feinen ©taufer ben Sl^ron befteigen julaffen, ttjeber ben Ol^eint noä) ben Steffen, bem bod^ fd^on im 3^]^re 1196 gc l^ulbigt tt)Otben toar.*

3luf ^]^iB^)^)ö Seite unb bei ber aSal)! betl^eiligt ^ ttaren tn«= bcfoubere bie ©rgbifd^Sfe Subolf t)on S^iagbeburg unb Slbelbert i)on ©atjburg, bie »ijcä^öfe eber^tb t)on 9Jicrfcburg, 8u))olb i)on SÖBorm«, Sl^iento ^on Bamberg unb iparttt)id^ üon ©c^ft&tt, fo= bann ber 9lbt §einrid^ »on |?utba unb , üon njeltHd^en gürften, bie ^etiSge ©ernl^rb Don ©acä^fen unb Subti)ig Don Saiern unb ber ®raf ©iegfrieb \)on Ortamünbe. 5Die in 6otn berfammclten Surften blieben aber il^rem bem äJatcrlaube jum SSerberben ge= rcid^enbcn platte getreu. Sie l^atten ben SBifd^of Jg^ermann i)on 3Kfinfter nad^ Jl^üringen gefenbet, um bie bort aSerfammclten Don ^l)tU^)!t) abwenbig gu mad^cn. 2lt« il^nen biefeö nii^t gelungen tt)ar unb aud^ bie auf §ergog' »ertl^olb Don Sätingen gefegten §off= nungeu ^ ftd^ uic^t erfflHt l^atten, tDcnbetcn fie fid^ beut tDelfifd^en §aufe ju.

®a ber 5ßfatjgraf §einrid^ bei JR^ein, ein ©ol^n §einrid^«

negot. imperii Ep. 14. @g ift aber biefe Ep. 14. ba§ in Bpeiex am 28.3Kai 1200 ö^geibette ©d^reiben ber für p^Upp heim ^apfte interoenierenben Surften, tdqI unten 9ieö. 41. in weld^em aUerbinö^ aud^ ber S3ifcl^of von ßonftanj öenannt ift. S)iefelben fagen: quodcirca magnitudiDi vestrae duzimus declarandum, quod mortuo inclito domino nostro Henrico Romanornm imperatore augusto, collecta multitu- dine principum, ubi nobiliam et ministerialium imperii nu- merus aderat copiosus, illustrem dominum Philippum in im- peratorem Eomani solii rite et solenniter elegimus u. f. to., toaS fi(^ in ber %'^ai auf bie in ^ürinfien oolljoöenc 3ßa§t bestellen mu%

* Neug. (Mone) pag. 154 fagt unde auctori chronic! ürsper- gensis merito vapulant, qui postea causam Hohenstaufiorum deseruere.

» ba§ Misere bei SBinWmann ©. 69.

^ äßittfelmann ©. 71. Sinnt. 1. fagt: ^S)ie JDcfignation S3ertl^oH)§ fällt in bie 3eit a^ifci^en ^^ilippS Söol^l, 8. aWärg, ober genauer ber S^lüdRunft §er= tttannS t)on 3Künper au^ ^^ürittßen, bie c. 15. aWörj ftattgefunben IJaben wirb unb ben 25. WlUvi, ba Reiner. Leod. pag. 663, ber baS Sa^r 1198 tttit bem HJ^arientage öeöinnt, fte nod^ unter 1197 fcetid^tei* ®8 wäre nidjt unmöölid^, bo^ S)ietljelm nur ben in ^^t&c^^au\en »oHgoQenen, einleitenben SBal^loerl^anblunöen (3»ära 6.) l&eiöewoljnt unb fid^ bann px ^perjoö S3ertl^olb Beßeben l^aBen t'6nnU. SSieUeid^t erllärt fidj §ieburd^ am beften, öaj er nn^ oon feinem ^l^roniften als bei ber äBal^H^anblung betl^eiligt genannt toirb. äSgl. SBinfelmann ©. 500.

Digitized by

Google

320

bcö ßötpcn, bcr »ol^t bcr gccignetftc 2;^Ton))TStenbcnt gmcfen tD&rc, mä) im Oriente t)e weilte, fc^tc man fic^ mit beffen jüngerem 93ruber, bcm ©rafcn Otto i)on ^oitou in SSerbinbung. ©ie ©rafen ?Ubert t)on 2)aaöbur8 unb ©mid^ t)on ßciningen reiften ju biejiem SSe^nfe naci^ ©ngtanb, toofelbft flc^ Otto am §ofc feine« Ol^eimö , beö , begreiflicl^er 2Bcife mit ben ©taufem auf« Sitterftc Derfeiubeten, Äßnig« SRic^rb ßötoen^erj aufl^ielt. Am 9. 3uni 1198 tDurbe Otto IV. genja^tt unb am 1?. 3uli Dom ergWfd^ofe Slbotf \)on 6ötn gcfalbt unb gefrönt.^

©ein 3Rad§tgebiet, njenn uber^au^)t i)or bem ^l^l^re 1201 t)on einem fold^en bic SHcbe fein !ann, befc^ranltc fid^ aber gunadjft auf iene fianbe, bie in fird^U^er unb ))otitifc^er, ja fogat in mer^ cantifer §infi(3^t tjon 6ßln abl^ngig n>aren. S)afi \i6) ber ©rg- bif(^of t)on 6ö(n unter Slnberem aud^ burd^ bie §anbel«intereffen feiner §au))tftabt (eiten l\t%, ift mel^r alö nur n^al^rfd^cinßci^. *

5lu^ bann al« bie abwefeuben beutfd^en gftrften nad& unb nad^ au« ^ateftina gurürff eierten , »erauberten fid^ bie gWad^ttjer- Ijaltuiffc ber ©egenfonige nur tt)enig. 3lm Oberrl^eine ftanben su* ndd^ft nur bcr SSifc^of toon Strasburg unb ®raf albert 'om S)ag«burg auf Otto« ©eite unter ben SBaffen, mdl^renb ganj ©d^toaben feft ju ^l^ili:|)^) l^ielt ©iefer jog nun im ©))atfommer in« &\a^, eroberte bie SBeftc §atbenburg, t)crbrannte bie ©tabt 9JJol«]^cim unb öerwüftete weit unb breft bic ©rnte. Da« toax aber nur ein aSorfvicl ber Je^t beginnenben fd^limmen ^Aten, bic bo))^)elt em))finblid^ fein' mußten, tDcil 1195 unb 1196 gel^Iial^re gen)efen tparen. 6rft burd^ bie reid^e ©rnte t)on 1197 war ber ^unger«noil^ eine 6nbe gebrad^t tt)orbcn.^

Ob SDiet^clm beim 3^8^ ^^^ ©If^fe feine ©treitfrdfte ju ^, ^l)iUp\) ftoßeu lie§, wiffen »ir.nid^t. 2lud^ barüber flnb mr nid^t unterrichtet, ob fid() ber 33ifc^of ^)erfBnUd^ eingefunben l^at, al« Ä. ^W^W Am 8. ©ciptcmber 1198 in Sßainj, freilid^ nur burd) ben (Srjbifd^of t)on 5£arantaife, gcfatbt unb gefrönt würbe. ^ Slber nid^t gar lange 3eit Dorl)er, namlid^ am 29. ^uni be« genannten Sa^re«, war SDiet^elm bd Ä. ^^itip» in aSorm« anwefenb unb gwar bet^eitigt bei einem laum burdj bie 3loÜ) ju entfc^ulbigenben, i^od^bcbenflid^en 93ertrage, ber bamal«, unter Berufung auf ba« fd^on ju Reiten Ä. §einrid)« VL unb ^. ^riebrid^« I. t)or^anben

< äBitti(elmann @. 84. Böhmer Regesta Ottonis @. 29. X- 2 SBtn!clmann ©. 48 f.

8 äßinfelmann ©. 136. ©mannt wirb SHet^elm m^

!

Digitized by

Google

321

gctoefcnc, gute (Sintjcmd^mcit; tnit gtanlte^ abgcfd^loffen mv- ben ifi*

Mcrbinflö tpar Ä. ^^liU^)^)« Sage, trofe bcr bi«^cr gcl^abten erfolge, eine übcrauö fcj&toierige. SSon ©ttgtanb ttjurbe er, tpenn aud^ mel)r mit ®elb al« burc^ SBaffen, aber bod^ immerhin be« brobt unb in ^talitn »ar, in ber ^erfon beö g5o!pfteö ^^i^^ceni III., ein nicbt« ©eringere« alö bie SJerbrangung ber 8ieit^«gen)alt au« gKittclitalicn beabfid^tigenber, überall« confequcnter unb gett)anbter ©egner em)a(3^fen. ^uä) im 9lorben ftanb, t)on S)anemarf, ni(j^W ©Ute« ju erwarten, ^l^iltp)) toax aljo in ber ?:^at auf Mftige a3unbe«genoffen attgen)iefen. 2lud^ lafet fld^ nit^t \)erfenncn, bafe juerft bie coltiifij^e ^Partei ba« 2lu«tanb in bie beutfd^en SReii^«* angelegenl^eiten t^crfloci^tcn l^at ©leid^ttjol^l »ar ein red^t mifelic^er Stritt, fid^, einem fold^en ©unbe^genoffen n)ie jtönig ^^l^iltp^J^ 3luguft t)on ^ranfreid^ gegenüber , in fold^er SBcife ju bcrpflid^ten. $Der wefentHd^e S^l^att beö SBormfer SSertrage«, ben Sifd^of 5)iet^ l)elm mit ben Sifdjöfen \)on 3)iefe unb SBirgburg unb einigen ©rafen unb SReid^öminifterialen , im Sluftrage feine« ÄJnig«, bem im 5Jlamen be« Äönig« t>on granfreid^ anmefenben ©ifd^ofe t)on ©oiffon« huxä) §attbf(j^tag angeloben mußte, befielet namli(3^ barin, bafe fid^ ber römijcbe Ä6nig, gum gnjedfe be« ^rieben« unb be« öffentlichen SBol^le«, n)ie gefagt toirb, gegen ^. SRicibarb t)on ©nglanb, beffen Steffen ben „©rafen" Otto, gegen ben ©rafen 93albuin Don gl^nbern unb ben ©rjbifd^of öon 65ln unb bereu Slnl^anger, mit grantreicj^ \)erbinbct. toar alfo biefer ©unb mit bem 3lu«lanbe aud^ gegen Slngel^örigc be« römifd^-beutfd^en Sfteid^e« gerid^tet. aRel)r noc^l S)em Äönige Don granfreid^ tourbe juge- ftanben, bafe er bie Uebeltbdter fetbft ftrafen bürfe, njenn il)m ein 3lngel)origer bc« beutjd^en Üleid^e« ©cbaben gufügc. SRamentUd^ aber foUe er bagu befugt fein, fid^ am ©utc be« ©rafen Don glanbern, fotool&l an beffen 9leicb«le^en, al« aud& an ben atto- bialen ^errfrf^aften, fd^ablo« ju galten. SReid^«flaubern würbe alfo preisgegeben, greilid^ toar beftimmt, bafe ber Äönig t)on granfreid^ erft bann einfd^reiten fotte, wenn eine grift t?on 40 S:agen ab- gelaufen fei, Dom 2lugenbUdfe ber bem römifc^en Könige, ober, wenn biejer in S^Älien abwefenb fein fottte, beffen ©teßtjertreler, bem SBifc^ofe Don 2Refe, gemad^ten Witt^cituug gered^net. SBoßten fi^ bann bie 93etrcffenben , burd^ ben römif^en .$tönig ober beffen

^ Sleß. 31. 3u öctöleid^en ift, oufier 3ßin!elntann 6. 154 ff., ©d^ffer^ 33oi(5orft in ben gorfc^ungen VIII, 503 ff.

Digitized by VjOOQI.C

322

©tcfftjcrtrctcr, tüij^t fü^ncn Taffcn, fo tt)crbc ^]&tttp!|), bct uiex^ ^au^)t icbcn gegen gtantreid^ gcrid^teten Slnfd^tag tjereitetn unb, wenn tljm biefeö feine Gräfte nid^t gcftatten, bort jur 9lnjcige öttngen xoxU, auf ©eite feine« 33unbe«genoffen ^]^itt!|)!p==Sluguft6 fielen.

Unb einen fold^en Vertrag n^oWte ber jufünfttge ^dfer nad) feiner Är5nung erneueren. %u6) fofften bie ©ibe eine« ©rjtifd^ofe« unb gn)ei heiterer SSifd^ofe nad)trdgUd^ noc^ beigebracht n)erben. ffiaö tJOtt T^^anfreic]^ al« ©egenleiftung jugefagt n)urbe, ttjiffeh njir ni(3^t ©afi 5p]^ili!t)!t)=2luguft ben römifii^en ^5nig mit (Selb unterftüfet l&abe, beffen berfelbe fel^r Bebürftig toax, xoixi nirgenb« üerid^tct.

@o n>ar benn ber S3ortl^ei( gang unb gar auf Seiten Jyranf^ rcicä^ö unb man fann nic!^t in strebe jiel^cn, ba§ fid^ fowo^I ber ßSnig ate aud^ beffen SRatl^geber, bei biefem 2lnlaffe, alö fel^r unglildHid^ inf))irierte, bie e^re be« 9teid^e« minbembe 5Di!|)lottiaten erliefen l^aben.*

Ob bie genannten 25ifd^5fe, bie ben ©ertrag befd^moren l^aben, atrd^ bie moralifd^en Url^eber beffetben njaren, ift nid^t ermittelt Sifd^of ©ertram t)on 9Kefe, tjon (Seburt ein©ad^fe, tt)ar ein alter, cT^)robter Slnl^anger be« ^aiferl^aufe«. SBifd^of Äonrab \)on SBirj^ bürg/ au« bem §aufe Ouerfurt, ift ber belannte SReid^gfanjler §einrid^« VI. unb ^^ilip^)«, eine gttjeibeutige ^erfönlid^leit.

9lad^ biefcr Slnn^efenl^eit am foniglid^en ^oflager fd^eint ®iet* ^e(m in feinen ©l)rengel jurüd^gefel^rt ju fein. 2lm 14. %)fxxl 1199 ^ern)irft er, im 6int)erftänbniffe mit bem Sifd^ofe tjon ©tra^urg, n^cld)em bie ©ntfd^eibung be« betreffenben 9ied[)t«l^anbefö bom (Srj^ bijd^ofe \>m 9Jiaing aufgetragen tt)ar ^, bie a3e]^au))tung ber 8e^enö= Icute bee ^lofterö ©t. 5trub^)evt, ba^ beim Sobe eine« 9lbte«, für bie bereit« betel^nte ^anb, eine Syieubelebnnng burd^ ben 9lad^folger bcffelben überflüfrtg fei.^

3Jl5glid^er SEBeife l^atte ©ietl^elm , auf feiner SReife nad^ SBorm« eber aud^ auf ber SRüdftel&r, ©tra^urg berül)rt, ober xoax i^m

1 3nm SBeften bcS öffentlid^en 2Bol^leS fd^ien ber ©egenfa^ jtüifd^en 6taufifc5=fratt5öfifc5 unb 2ßelfifcl^-enQUfcl^ oerewigt ju fein. Söorte ©d^effer:: Boid^orftS, gotfc^nöen VIII, 504.

2 nja^tfd^einlid^ pon beffen ©teHoertreter, ba fidj Äonrab von SBittelSbad^ m^ in ^aläftina befanb; müfite benn fein, ba& fid^ nm bie (BnU fdjeibung eiher fd^on lange fd^roeöenben grage l^anbelte. 2)er ©rjbifd^of oon maini lanbete am 15. SuK 1199 on ben Äüften SCpulienS. SBinMmann ©. 166.

» g^eg. 33.

Digitized by

Google

L

323

W in bicfcm ^attc mit feinen 5ln^(J^tcn überclnftimmenbe ©entenj be« auf bcm ^5olitif(^en ©ebiete anbete SGBege tuanbelnben SSixU bif^of«, nur f^riftlic!^ iuacftettt njorben.* Slm 11. ^uni finben xoiv i^n aber in gonftanj. ©r beurfunbete an biefem SEage einen fd^tcbgrliä^terUd^en @))rud^, in Sachen beö Äloftev« 6t. SBtafien gegen bcn Ortögeiftlici^en gu Stellingen. ^

ajiittleweite l^atten jid) aber bie 3Rad^ft)erl^attniffe benu bo(]^ gang entf(i^ieben ju ©unften Ä. ^l^ili))))« geftaltet , ttjeli^er nunmehr jur 3eit bcr ernte, feinen gtDeiten 93er^eerung«jug in« (Stfa^ untanal^m, 9tuffa^ gerfforte unb (Strafeburg belagerte.

©iet^elm n?ar ))erfönUc^ im fiager i)or Strasburg antoefenb, benn er ift, am 10. ^uli 1199, bafelbfl ^tn^t in einer Urfunbe beö Königs für ben ^ergog Subtoig \>on SSaiern.^

aSif^of Äonrab t)on Strasburg*, bem gun&i^ft biefer Eingriff galt, mufete ^^ untertt)erfen. @r erl^iett aber teibli^e Se- bingungen, tDpit fi^ ^ergog 33crt^otb V.. t)on 3^^i"9^^^ ^^^*^ anbcre gürften für il^n tjertDenbeten.^ SGßirb un« auc!^ ber Sift^of \)on gonftang nic^t auöbrüöli(ä^ atö einer ber fürftli^en Untere l^&nbter genannt, fo »irb man il^n bo(!^ unbebenKid^ bagu rec!^nen ?5nnen. 2lte Streiter ift er tool&I nii^t erft^ienen, cbgleiii^ im Gifengetpanbe glangenbe 23ij(ä^5fe nicä^t gu ben unmoglici^en (Sr- f(]^einungen gehören. ^ S)ie UntertDerfung beS freiliij^ febr ungutjer^» Idfftgen ©if^ofö t)on ©trafeburg, n^ar ein ttjic^tige« ©reignife, benn nunmel^r l^orte im ©üben ©eutfci^Ianbö Jcber offene SGBiber^ ftanb gegen Ä. ^^üip'f auf.

SBa« aber Ä. Otto« Sage eine Qnt lang gu einer t)oÜig troft-

* Episcopns vero Argentinensis, viso iure subscriptis testibus legitime approbato, quum ad ipsum de fundo prefati monasterii pertinuit^ ea, que abbas pro se et pro suaobtinuit ecclesia, conscribi precepit et sigilli sui auctoritate robo- ravit. Nos vero, quia de spiritualibus sepedictum cenobiam, eo quod in nostre diocesis terminis situm faerit, ad nostram pertinet iurisdictionem u. f. w.

» 9fleö. 35.

3 gflea. 36.

4 üon ^unenburg ^egel ©l^ronif oon ©tta^burö II, 1057.

s SßinMmann @. 145 nad^ Ann. Marbac. mediantibus Ber- tholdo duce de Zeringen et aliis multis principibus.

^ ©d^relben beö ^apfteä Suciuä III. ü6er bie Seiftuttöen beö ©rgbifd^ofS ©l^riftian von äWainj 1183. factum est, volente domino, quod Romani bis ad solius nomimis ejus terrorem fugieruut. Guden. Cod. dipL I, 280.

21*

Digitized by VjOOQlC

324

lofctt gcftaftctc, baö xoclx tnöbcfottbcrc bcr Umftanb; ba^, ttad^ bcm Sobc feine« O^elm« Ä. dtiä^axh (t 1199. 3lpr. 6), bcr einer i)cr Gl&ntug erl^altcnen SlBunbe erlag, bie engtifd^en §Uf«* gelber ouöMieben. 3Rit il^nen t^erfiegte bie OueHe ber Segeiftcrung t)ieler ?ln]&anger be« SSBelfen. ©ogar ber (Srgbifc^of i)cn (SStn , für beffen Gattung flberl^aupt bie Segiel^ungen gu (Sngtanb fe^r mafe*= gebenb ttjaren, fieng an gu manlen.

Äöttig Wti<?<>/ b^wt ttunntel^r ber t>om Äreugguge gurücf* gefeierte SReicä^ömarfc^al! Jpeinri^ t)on Äalben \ * ein er)>robter Ärieger, gur Seite ftanb, griff feine (Segner, nad^ ben im ßtfafe ergielten ©rfotgen, am TOeberrl^eine an nnb tjerttjüflete baö ©rg- ftift, ol^ne bafe Otto, bem an ^jerfönlit^em SKutl^e toal^rüd^ nid^t fel^Ite, anä) nur bie ©tabt 66In, in ber er eingefd^loffen toax, l&atte tjerlaffen fönnen.

Ob ftd^ 3?iet^elm aud^ bei bem 3^8^ «^* <55tn bem SÄeid^ö- ]&eere anfd^Iofe, ift nid^t ermittelt, dagegen flnbcn tpir il^n am 29, ©e^)tember 1199 in SWaing, al« 3eugen Ä. ^l^ili))^)« für ben ergbifd^of Slbelbert \>on ©algburg.*

3n ienc ^eit nun, in totiäjtx Ä. ^WPP ^^^ aufbieten mu^tc, um feinen ol^iim&d^ttg fd^einenbcn ©egner gu erbrüdfen, f^eint eine bebenflid&e 3Ka§rcgel gu fallen. ?lte namlid^ bie ©etb* mittel au«giengen unb bie eigenen ®üter t)crbraud^t maren, foll ber Äonig aud^ uad^ bem Äird^engute gegriffen l^aben. SBefonbcr« feien l^ieburd^ bie ßifterclenfer unb ^Smonftratenfcr betroffen njorbeu', benen ein fold^e« 33erfal^ren gang neu \oax. SBer aber

* ©eitttidj t)on5^alben, 5^alettttn, audj Heinricus Testa genannt, jum ©cfd^rcc^te ber ^appenl^eim öc^ötig. ^gl. gitfer 9leici^Sl^of6eamtc ber ©taufifd^en ^ßetiobe ©. 12. 2)er SHame Testa l^ängt offenbar mit einem t)on ben ^ppen^ ^eim im 13. unb 14. 3al^rl^unberte gefül^rten ©iegelbilbe, einem aÄol^ren= ober ©atacenenl^upte jufammen , foroie audj mit bem in ber genannten gamiUe üblid^en, fonft ganj ungeroö^nlid^en Sflufnamen $aupt. ®ine 2(bbtlbung beS ©iegelBilbeS mit ber Umfd^rift H. Marscalcus de Bappenhain (c. 1206) im ©pl^ragiftifd^en ^Ibum beS JJol^en ^belS, IJerauSgeben t)Ott g. Ä. Surften gu ^ol^enlo^e-SBalbenburg unb in 3* ^iebmad^er, ber l^ol^e 2lbel, bes arbeitet von 3». ©ri^ner, a3b. I, 3. 5Caf. 61.

2 3leg. 37. erjbifci^of SCbelbert Don ©aljburg, ein ©o^n beS ÄönigS SBlabiSlauS 11. t)on S3ö^men f 7. Äpr. 1200. 91. r>, 3Äeiaer Siegeften ber ®nhi\^, Don ©aljb. @. 169. unb bie bem I. ©anbe t)on ^ads) ©efd^. ijon lööl^men beigegebene Stammtafel be§ ^rjemiSliben.

3 Hie modus obligationis et solutionis ecclesiarum maxime Cisterciensis et Praemonstratensis ordinis hactenus inusi- tatus fuit et libertatibus priyilegiorum ipsornm valde contra-

Digitized by

Google

325

bamafö auf bi^)tomatifc^em SBeflc cttpa« erretd^cu tt)eÄtc, für ben tvar ntd^t tt)ol)l9etljan, tvcnn er bie ©ftcrcicnfer gegen M ^^^ bitterte.

Slber auc^ bte Ätöfter ber alten Objer\)anj tt?urbeu bebrangt. SDer Familie ÄreuKngcn fott bamat«, natürli^ mit 3wftimmun8 ©ietl^elm«, bie fc^on nac^ bem (Srlofd^en ber ©rafen "oon 8eng^ bur^i an Äaifer griebric^ L, begie^ung«tt)eife ba« dtdd) gelangte aSogtei über baa Älofter SRl^einaU; i)on Äonig ^l^iti^P ^ertiel^en tt)orben fein.*

Seoor toir nun bie ba« ^al^r 1200 bürftig beteud^tenben

rius, cum constet quod priores imperatores nullum tale jus sibi vendicabant ^in ecciesiis predictorum ordinum, Burkh. ürsperg pag. CCCXXnn.

^ Neug. (Mone) pag. 156 nadj Burkh, Ursperg. pag. CCCXmi (ber @trafi6urger S^uög. t)on 1540 (1537). %I. Hochenbaum van der Meer Hist. dipl. Rhenaug. apd. Zapf Mon. Anecd. pag. 368 ff. 2)ie Sad^ ifl mir inbeffcn nid^tö tömiöer alä !Iar. Neug. (Mone) 1. c nimmt alö ermlefen an, ba^ S)ictl^lm betl^igt mar (agente Diethelmo); allein ibei öurfl^. von Urfperg ift berfette nid^t genannt. 3ener fagt nur über Ä. Philipp: Hie cum non haberet pecunias, quibus salaria sive solda praeberet militibus, primus coepit distrah^re praedia, quae pater suus Fridericus imperator late acquisierat in Alemannia, ita ut cuilibet baroni sive ministeriali villas seu praedia rnsticana^ vel ecclesias sibi contiguas obligaret @d mirb nun mn einer fold^en, gegen baS Älofter Urfperg gerid^teten SRa^regel, nämUc^ t)on ber SSerpfänbung an bie Ferren oon Steifen ergä^lt, ober nid^t von Sfl^einau. Hochenbaum van der Meer 1. c. oerwirrt nun ober bie Sad^e gang, inbem er fagt sed cum pecuniis indigeret, teste Urspergensi, advocatias monasteriorum a Friderico olim detentas magno pretio nobilibus et inter has Bhenaugiensem suis agnatis de Crenkingen vendidit. äl^^an foQte alfo glauben, ^iet= l^elm l^abe bie SSogtei cevfauft. a)a6 übrigeng bie uon ilrenüngen gur Seit Ä. ^l^ilippg mirflic^ bie SJogtei über Stl ^einan bejahen, gel^t auä einer Ur!unbe ^. Dttoä IV. .l^eroor. S)iefer beurfunbet nämlid^, ju SWimberg am 9. gebr. 1209, einen burdj @berl^arb (grjbifd^of von ©algburg unb SBoIt^er 33ifd^of non ©urf (nic^t ©l^ur, mie bei aSöl^mer ftel^t) jmifc^en bem Älofter Sfl^einau unb ben 33rübern JDietl^elm unb ^onrab non ÄrenKngen, gu ©tanbe gebradjten SSergleidJ, wegen jener SSogtei. Böhmer Regg. Ottonis nr. 52. Zapf Mon. Anecd. pag. 475. SSgr. v. aWeitter 9teg. 112. u. ©. 518, ©id^er gei^t auä biefer Urfunbe l^eroor, baß i^. ^riebrid^ I. biefe S3ogtei an fid^ ge- nommen l^atte. SÄiti^in faim fte nur unter St, $einrid^ VI. ober St. ^^ilipp an bie Ärenfinger gelangt fein. 2)ie genannten S^ietl^elm unb Äonrab werben mol^l ^Reffen beä 1206 oerftorbenen 93ifd^ofä S)ietl^elm, fomie aud^ beS S3ifd^of3 SBaltl^er oon @urf unb ©efdjmifterfinber mit ^rjbifdjof @ber§arb »on ©algburg gemefen fein.

Digitized by

Google

326

uubeanftanbcten Uvfuubcn 6ctjic]|en, ntüffcn toix jucrft noc^ eine ettt)a« gtoeifct^aftc na^ct bctrad&tcn. S)ict§elm Beftatigtc n&mlii^ bic Don ^crjofl ^^iU<)^) »ou ®(!^tt)aftcn, bem ^loftcr SBciffenau ju- gettjenbete ©d^enfnng ber Äirc^c gu v l^eiligeu ©l^riftina in SHatjcnöburg.^

ift bie betrcffeiibc Urlunbc mit beut ^(ä)xt 1200 unb bem 4. ^ontificattia^rc beö ^a#c« ^nnoccnj III. tjcrfel^cn. &n 2lu«= [tcBungöort ift niä^t genannt , bo^ toeifcn bic ate ^^^Ö^" functio- nircnben, gal^Ireic^ aiiftrctcnben 35oml^crren auf ßonftanj l^in. ®ic betrcffenbe öc^cufting ^l&ilip^)« unb feiner ©attin 3^ene xoax f(J^on am 30. ^vii 1197 gu ©^voeinl^aufen erfolgt ^ alfo unmittel« bar i)or bem 3^9^ ^^^ ^t^^^ieu unb jener hirgen %btt)e?enl)eit; n)S]^renb meld^er ©iet^elm SSertoefer ht^ j^crjogtl^um« @^n)aben n^ar.

3n ba« Sal^r 1200 »irb ber bifd^öflic^e »eftdtigungöbrief ni(ä&t gefefet n)erben fönnen, wenn man nSmlid) bie genannten ^onti- pcataia^re be« ^a^)fte3 ^^^^^ceng III. berüdfid^tigen n)itt. S)effen 4. .3abr ^ beginnt am 22. gebruar 1201.

SBoHtc man aber au(j^ l^icrüber l^inmegfc^en , fo n)dre ed bod^ etnjaö auffattenb, ba§ ©ictbetm, toenn au^ i)on »ergangenen Reiten f^)rcc^enb, bem gö^ften feiner SBal^l ben nunmel^r ge- bül)renben Äönigdtitel ni(i^t gegeben l^aben foü. 5l(« ^a:pft ^^no* ccng IIL , am^ 3. SJlo^cmber 1199 bem Älofter SSBeiffenau bie ht- treffcnbe ©d^enfung beftdtigte^ mufete man fi^ in ber pa))ftli(Sben ©anglei beffer gu Reifen. SDie SBeftatigung erfolgte ndmlid^, ol^ne baß ber ©(genfer genannt ttjurbe *, ein 33erfabren xt)Aä)z^ für bie l^infid)tlid^ ber ©egenlönige eingel^attene ^olitif be« mögtii^ft uu- Varteitid^ jd)einen ttjoHenben ^a^)fte3 ci^arafteriftifd^ fein bürfte.

3'lid)t unbea^tet wollen n)ir aber taffen, ba§ btc fragliche Ur* funbe SDietbelmö für ben '^rdmonjtratenferorben ntd^t eben fd^meicl^ell^aft ift. ©er a3ifd)of beftdtigt ndmlidb in Grt^dgung beö Umftanbe«, bafe fit^ in SBciffenau bie ftrd^lid^e ^\x<i)t in einem ttjenigftenö genügenben g^ft^^nbc beflnbe^ eine SDBenbung, wtlä)t

* 9fleö. 42.

* aöirtb. um, U, 320.

' 3m Drig. burdj im geöe^en.

* SBirtb. Urf6. H, 333 ex orig. Potthast Reg. 856. ;

* ecclesiam S. Christine ad usum pauperum ecclesie vestre previa ratione concessam, sicut eam iuste et pacifice possi- detis. confirmamus.

^ quia vigor et Studium Premonstratensis religionis ad- huc apud vos per gratiam dei competenti floret honestate. ®§ goö alfo audj ©otteöl^äufer biefeS DrbcnS, in weld^en ftd^ bie religio

Digitized by

Google

327

id) auf baö in teuer ^eit fiefonbetö bcn gifterctenfevn uub gtcar ju Uuflunften ber ^rdmouftrateufer fid^ juweubenbe 3^trauen be« jiefeeu mSd^te. aSar bo(^ 93ebeu^aufen urf^^rfingüc^ für ^rdmou- ftrateufer bcfttmmt uub bereit« \)ou beufelbcn bejogcn gen^efen.*

3n einer ebenfalls mit bem ^a^xt 1200 bejeid^netcn Urhmbe, in nje^er S)ietl^e(m Hm fo fel^r bej^ünftigten Äfofter ©alem gtDci Jpuben in ©ornöberg gegen SBai^öiin« überlaffen l^at *, tDerben ^^ili))))ö Äouig$ial)re angefül^rt. 9lu(j& erfaf)ven tt)ir an« berfelbcn, ba^ ber Ä6nig felbft bie 3Sogtei über SRei^enau übernommen I)atte ; n^al^rfdjeintid^ feit bem Sobe feine« ©ruber« ^. $cinri(ä^ VI, bor 1197 al« ©cl)irmt)ogt genannt n^irb.'

2Bi(3&tig, it)enn au^ nid^t zUn erfpriep(j^ für bie ©eftaltung ber 9teid)«anijelegenl)eiten n)are«, bafe cnblid) Äonrab toon SBittel«* ba(3^, (Srjbif^of i)on ?Diainj unb (Sarbinalbif(^oi ber ©abina, ein ^on gutem SBitten befeetter, unternel^menbcr j?ird)enfürft, au« bem Orient na^ 6uro^)a jurüdlel&rte. S)crfelbc tDoHte ol^ue 3^^^!^ ba« 93efte, inbem er feinem gerflüfteten 3Saterlanbe bie erfel^nte SRul^e ju \)erfd)affen gebadete. 3lber bie bi^ju eingefefeten Gräfte ttjaren offenbar ungenügenb. Äourab gebad)te beibe ®egen!önigc, nötl^igen gatte« burd^ bie gürften, gur 2lbbanlung gu benjegen. ©ingebenf feine« bem nnmünbigen gricbrit^ gelnfteten ^ulbeibe«, erlannte er nur biefen al« ben red^lmd^tgen beutfd^en Äönig an; eine Slnffaffung, ber get^ife nid)t an innerlicher ^ol^eit ber ©efinnung gebrad^, aber befto mel^r an ieber 3lu«fic^t auf SSer- tt)ir!lid^ung, Ä\ Otto IV. mottle, Ä. ^bifi^P^J tonnte nicl^t jurüd-- treten, ©ein SSerjici^t mürbe bem ^yjünbet, ber feit bem Slobe feiner 2Kutter ©onftanje (f 1198 yio^, 27 j, auf bereu 93eran^ laffung l^in, unter ber aSormunbf(!^aft be« ^a^)fte« ftanb*, feinen 3Sortl^eil gebvad;t l)aben. , Unb ptte fi(^ au(j^ ^^ili^^; t>^^ i^ niemal« gu jenen gc-

Praemonstratensis nid^t mel^r in il^rer ,;SUienMüt]^e'' befanb; wie ftd^ ein fpäterer ^iftoriogtapl^ beS Älofterä 3Äarcl^fl^al auSjubrücfen 6eliel&t. aSßl. ©d^mib ©cfc^. ber ^ßfal^rafen oon 2:ü6inöen.

^ t). ©tälin 2Birtb. ©efd^. II , 719. unb Sd^mib a. a. 0. @. 102. gm

8tiftungS6nefe von 1191 guL 30 l^fit cS: locum in cultum

divine religionis Praemonstratensi ordini deputavimus. Postmodum vero eiusdem ordinis conventu certa de causa sublato et ordini Cisterciensi subrogato u. {. n).

» 3Seö. 43.

* Dümge Begg. Bad. nr. 114.

* Böhmer Regg. Frider. nad^ nr. 1.

Digitized by VjOQ^iC

328

tDattia bur^ötdfcnben, cfloiftifcj^ett Sflaturcn gel^ortc, n^el^e bie ganje Seit in ben glül^ciibcn S3rcnn!puuft il^rcö ^6) ju stcl)en gc^ benlen, ju einem 93erjid^tc auf bte ^one tjerftanben, feine 5lu- l^anget waren getoi^ nid^t getoittt, i^ren Äönig gurütftreten gu fefeen, SGBie man in ©d^tijaben hd^te, »urbe bereit« tmh^nt 5?ür bie in 5Rorbbeutfd^tanb fifcenbcn, geifttici^en unb tDeItU(3&cn gürften unb Ferren, bebeutete ba« ftauflf(J^e aSanner jugleid^ au(^ ben SEBiberftanb gegen ba« nid^t mit Unrecht gefürd^tete, umfiiä^^ greifenbe Sßetfentl&um unb bie ©ancn,

©0 blieb benn ber SSermitte(ung«i)erfu(J^ be« (Sarbinatbifc^of« tt)irfuug«to«, auf bie ©rgielung eine« ni(^t etma ba« ganje 3fiei(3^/ fonbern nur bie 3fl^einlanbc befriebenben ffiaffenftittftanbe« be- fcferanft

@c!^on auf bem im aWonate 3Jl&rj be« Sa^re« 1200 ju 91ürn* berg abgel^attenen großen gurftentage, tt)irb fx^ ber (Jarbinal ]^te\)on überjeugt l^aben. 8lud^ SBif^of ©iet^etm war bamal« gu 9lürnberg. SBir finben i^n bafelbft am 4. aKdrg, al« ßengen be« Äönig« für ba« Älofter 3lbelbcrg * unb auä) am 15. 3JJdrg, al« beffen^cwfl^^ für ba« Älofter @brad^.^ S)er 9lürnberger Sag war ga^lrci(^ befu(^t 5yiennen Xoxx bie a5ifc!^fe ©temo \)on Bamberg, Otto bon greifing, Sßßotfger öon ^affau, ben §of!angIer Äonrab \)on Ouerfurt, ber fid^ balb al« 33ifc^of i)on §ilbe«]&eim, balb aU ßrmal^lter i)on SBirgburg begeid^nete unb, eben toon Jenem SRürnberger S^age auö, feine toerl)dngni6t)otte SReife na(J^ [Rom an^ trat, bie ^ergöge ßubtoig bon SBaiern, Sertl^otb i)on 3Jicran unb Siu))olb i)on Oefterreid^* 2lber aud^ t)iele mit SRamen befannte ©rafen unb beeren waren anwefenb. 2tud) in ©tra^urg, wo^fin fld^ ber Äönig x>on 91ürnberg au« begab, unb too ber unt)er* broffene (Jarbinalbifd^of t)on ?fflaing feine Unterl)anblung€n fort* gefegt l^aben toirb, ift ©iet^elm anwefenb.^ 3JJan feierte bort ba«

* Sieg. 38. @ine angcl^Ud^ am 8. SRärj in SBitjl&utö öCße^ene Ur!unbe pilippS wirb, nad^ S3öl^mer8 löemerfung ju Regg. Phil. 23., nid^t im aBege ftel^en, ba ein grrtl^um im %agc ber SCuöftcttung au oermutl^en ift.

2 SReg. 39.

3 Sieg. 40. 3euge Ä. Philipps 1200. 3lpr. 7. für bie ^farrürd^e yam ^. 5?reu4 in 3ÄeS. ®§ waren anroefenb: ber (Srjl&ifc^of Äonrab von 3Raina, bie ^ifd^öfe Äonrab von @peier (o. ©d^orf enetf ) , Supolb oon SBormS (v, ©t^ön^ felb ber nad^malige er^bifd^f von aJlainj)/ ^l^ieti^alm t)on (Sonpang, ^erjog Sertl^olb V. von gäringcn, bie ©rafen Ulrid^ von Jliburg, ^artmann von aßirtemberg, ber Sleid^Smarfd^al! ^einrid^ von 5^alben unb ber 3Jlarfd^all Ulrid^ von Sled^berg.

Digitized by VjOOQlC

329

Oftcrfcft (5l^)rU 9.). 3ur 3cit beö ^ßflngftfeftc« aber, war ba« löniglt^e ^oflager in ®^ctcr, toofelbft am 28. 2Wal 1200 }cttc mcrtmürbige Urtunbc * auggefcttigt roorbcn ift, in weiter bie beut- \ä)tn prften, in wurbigcr, i^rc ©tcttung wal^renbcr Sffictfe, bcm gJa\}fte beh ®tanb))unft bejcid&ncten , auf xoei^m flc fid^ ju bc- l^am)tcn geballten. SDaö t)on 26 gei[tli(i^cn unb wcItUd^ert dtdiS)^^ fütftcn in i^rcm eigenen unb jugleiij^ im $Hamen t)on 24 5lnberen erlaffene, cnergifd^ lautenbc ©(i^rif tftütf , lägt an ©eutlid^felt nid^t« gu roünjd^en übrig. 5)ie dürften, unter benen natürtid^ S3ifc^of SDiet^etm nic^t fel&tt, erliarcn bem spa»)fte, ba§ ^. sp^ia^}^) i)on il&nen re^tmdfeig getoal^lt fei unb baß fle, auf bem ditxä)^^ tage gu SWürnberg, fld^ neucrbing« bemfelben gegen alle feine geinbe J)er^)f(i(^tet Ratten; ba§ bcr ^a^)ft feine §anb nici^t nad^ ben 9flec!^ten be« SJfeid^e« auöftreÄen möge *, ba aud^ fle eine SSer^ le^ung ber SRe^te ber Airline nie bulben mürben; fle JjertangeU; ba§ er ii&rem greunbe , bem ©etreuen beö Ä5nig6 Warfmatb (i)on 2lnmeUer) 2War!grafen öon $lncona unb §crgog t)on Jftatjenna, in ben Slngelegenl^eiten be« Ä5nig« feine ©unft gumenbe unb fagen enblic^, bafe fie balb mit attcr ^Äad^t i^ren Ferren nad^ 9iom jur Äaifer!rßttuug geleiten mürben.^

33e!anntti^ lie^ fid& ^a:pft ^nnoceng III. burd^ bie ©rtlärung ber dürften nii^t einf^üc^tem, benn menn au(j^ bie übermicgenbc

* gUcg. 41. (g§ fel^U biefer mel^rfad^; in Mon. Germ. Legg. II, 201 ium Sctljre 1198 ah^ebwidtm ttrfunbe letber bie Sal^reSBejetd^nung, n)a§ jugolge l^atte, ba$ man fie oerfd^iebenen galten guöefd^ricben l^at (1198. 1199. 1200). 0. emin, SBö^mer unb SBinlelmann entfc^eiben fldj für 1200. 2)er leitete l^at auf @. 514 ff., in einem befonberen ©gcutS, fe§r auSfül^rlid^ unb tool^l erfc^öpfenb bie ©rünbe für 1200 bargelegt.

* ut precum nostrarum interventu, qui Romane ec- clesie statum Optimum semper dileximus, ad iura im- perii manum cum iniuria nullatenus extendatis, dili- gentius attendentes quod non sustinemus ius ecclesie ab aliquo diminui aut infringi.

3 3n eigenem tarnen: bie ©r^bifd^öfe t)on 3Ragbeburg, ^rier, SSefan^on; bieSifdJöfeöonSlegenSburg, gteifing, SlugSburg, ßonftanj, @ici^ftett, SBormS, ©peier, ber ©rroä^Ite non SBrigen unb ber wieber au^ 5lom jurüdCgele^rte §of!analer Äonrab; bie 3(ebte von fjulba, ^erSfelb, SJegemfee, @IIn)angen; ^. Ottofar non SBöl^men, bie ©erjoge von ©ad^fen, SBaiern, Defterreid^, aWeran, Sotl^ringen; bie aWarfgrafen von SÄciffen, SBranbenburg , SÄcll^ren unb SRonSberg. SSon jenen gürften, welche il^re SSoHmad^ten gefd^idCt l^atten, (quorum nuntios et litteras habuimus) barunter 1 $atriar(§ 1 ©rjl^ifd^of unb 14 ^ifd^öfe, mögen l^ier nod^ l^eroorgel^oben werben: §erjog 93ertoIb V. von 3äringen unb ber ^faljgraf Slubolf von Slübingen.

Digitized by

Google^

'^'^^f^^

330

Wii%vio!^ hex ^TOagnatcn fprad^ unb f^ticb, fo war bo(^ noc^ ein iiHnter ©d^ritt 6i« ju eutjd^cibcnbcn £l)ateiu '!J)ie ^Inttuort, tpefd^c er im 3uU ober Sluguft gefleSen i^at^ nad^bcm SÄarfujalb im gelbe .lejd^ Jagen tt)orben -n^ar, Idfet baräber faum einen 3^^if?t/ ^^fc rvo^ aller gur ©d^au getragenen Un^)arteilid^feit; fein ©tauf er atö romifd^cr .ffönig anerfannt n)crben fottte.*

Salb nad& bem ©j?eiercr giirftentage »enbete jic^ aber baö .Hrieg«glüd, »eld^e« UÜ^tx auf iJJl^ili^jpd ©elte gewefen njar. iiüölang im 2luguft *ie Belagerung t)Ott 93raunfd^tDeig, 2lber aud& bcr im Oltobcr erfolgte Siob be« Sarbinalbifd^of« t)on 3Jlaing amrbe, burd^ ba« nunmel&r im t)ome]^mften ©rjftifle SDeutfd^lanbö cuireifeenbe ©d^iöma, für bie ©taufifc^c ©a^e i)er]^angni§\)ott. lüipdb \>on ©c^önfelb^ bt«l)er Sifc^of bou 2Bormi8, mar ber teui^lid^c, Siutfrib Don ep))ftein aber ber ^)d))ftlid&e ergbifd^of. H. Otto IV. !onnte toieber bie Offenfibe ergreifen unb feierte im 3a ^ve 1200 in SRaing baö 3Beil)nac^t«feft.* Slunmel^r, im grü^iafere J201, entfc^ieb fld) aud^ ber ^a^)ft, ber inbeffen fd^on feit ge* xanmtx ^tit für Otto arbeiten ließ. 2lm 1. ?Dldrj erlanute er bcnfetben feierlid^ al« Äönig an.* Ueber ^l&iü^)^) unb feine ^In- Kiitger tourbe ber Sann au^gefprod^en. Um aber burd^ gefd^idEte pet Jonlid^e (ginttjirlung alle« ?ölöglid&e ju erreid^en , ernanute 3itnocenj ben 6^arbinalbifd^of @uibo Don ^ranefte, ber t)on ®e= bntt ein gvangofe unb frül)er 2lbt Don ©iteau): getoefen toar, alö feinen Segateu. 911« ©el^ülfe toar ber ^)d)>ftlid^e SRotar SWagifter ^i>t)itip!p . beigegeben.^ S2Bir werben nn^ nid^t irren/ toenn njir

1 2)ag Misere bei SBinfelmann ©. 181 f. Potthast Begg. Pontif. um nimmt 2lu§öanö Sunt biä Sluäganö 3uli 1200 alä bie 3eit an, in Ttuif^ec ber ^apft antwottete.

^ Caesar. Heisterbac. Dialog. II, 9. fagtüberil^n: solo qui- (liMTo nomine episcopus, opere autem tyrannus. SSgl. Kaufmann t^äftitiuä @. 107.

3 SBinfelmann ©. 194. Böhmer Regg. Ottonis nac§ 12.

SGBinfelmann ©. 209. 3ii einem an bie dürften gerid^teten ©d^reiben, U1IÜ feejeici^nenb %mm f«i' ^ie ©teffung ber Steid^öminifterialen , aud^ in einem päpftlid^en ®r(affe an biefe, werben bie ©rünbe auSeinanber gefeit. Ä. ^ßi^Uipp \]i Dem ^apfte „de genere persecutorum (sc. ecclesiae)", Otto bart^gm ftammt ab „ex utraque parte de genere devotorum." Potthast Reg. 1293.

* Innoc. Epist. Vn, 216: vir providus et honestus, oriun- ilus de regno Francorum, qui fuerat in Cisterciensi ordine primus abbas. Xk ©teile bei SBinfelmann ©. 205. Slnm. 1. ©uibo war fd^n im 3a§re 1199 oon Ä. 3flid^arb SöroenJ^erj ju biplomatifd^en

Digitized by

Google

331

anncl^men, ba§ bct c^ematicjc Orbcnögencral ber ©ftcrcicnfet; bUTd^ btefc trcffliij^ mit 9iac^ri(J^tctt t)crfcl^cn ttjurbe.

Selber fliegen gcrabe für baö cntfdjcibenbc ^a^x 1201 bic OueKen ungemein bütftlg. SBir wiffen nid^tö ^^^^^MPöc« fi*^^ ba^ falfd^e ©)>iel be« in aflom toon feinem alten ^rcunbe bem g}a^)[te gewonnenen Jfteid^dfattjlerö Äonrab, ber, in gerabeju un* begreiflicher SCBetfe, ti)&^renb er boc!^ in feiner Stellung bei bem gebannten Könige berblieb, ton Stt^'^cenj III., unterfennbare 33e^ toeife be« SGßol^twoÄen« em^)flng unb unter SSermittetung be« 6ar= blnalbifc!&of« t)on gjr&uefte afö »ifd^of t)on SBirj^burg beftatigt würbe*, miffen nici^t, ma« fd^on bamatö gmifd^en ben ^>&^)ftli(ä^en Segaten unb bem Äönige \)Ott 335l^men t)orgegangen ift. SSßaö aber ben Sifc^of SDietl^elm i)on ©onftang betrifft, fo ift urfuublid^ fidler, bag er ft(ä^ auf ienem großen §oftagc einfanb, weld^eu Ä, ^l^itüp^) am 8. ®e))tember unb folgenben Jagen, wdl)renb gleid^jeitig ber fieid^nam ber l^eitigen Äaiferin Äuaigunbe erl^oben mürbe, red^t feierlid^ in SSamberg abl^ielt ®ic anmefcnben dürften erneuerten bem Könige, ungead^tet ber gegen il^n oerfunbigten @);commuui' cation, ben ©ib ber Sreue.*

©ö waren in Bamberg bamal« anwefenb: bie @rjbifd^5fe ^art- wid^ t)on aSremen unb eber^arb t)on ©afgburg, bie 33ifd)5fc Äon- rab ton SBirjburg (ber 9leid^6fanjler), Ubalfd^at! ton 2lug«burg, ©ietl^elm ton ßonftanj, Äonrab ton SRegenSburg, SBolfger ton ^^Jaffau, ber 9lbt §einrid^ ton ©t. ©allen, bie Jperjoge SB^rul^arb ton ©ad^fen unb SBertl^olb ton 3Äeran, ber wanfelmut^ige ßanb- graf ^ermann ton 2:]^üringen, bie 3WarJgrafen 2)ieterid^ ton ^Reißen unb |)cinrid^ ton Wal^ren.*

©ietl&elm« 3lnwefen^eit gct)t l^ertor auö einer Urfunbe tom 14. @e)>tember*, in welcher ber Äonig bem @rjbifc^ofe ©ber^arb ton ©aljburg, wegen be« Jtu^en«, ben beffeu Muger 9latl^ bem SReid^e gewalferen möge, bie Slbteien K^iemjee unb @eon unterwirft.^

Der ©rjblfd^of ©berl^arb II. ton ©atgburg, au« bem ©efd^led^te ber bem ©taupfc^en ipaufe treuergebenen 2;rud[)feffen ton 2öalb=

©efd^äften, natürlid^ ju fünften Dttoö IV., in Sflom oenoenbet worben. SBittfelmann @. 158 5lnm. 2.

* SBin!clmann @. 233.

2 Böhmer Regg. Philippi, nad^ 35.

3 gSHttlermonn <S. 238.

5leg. 46.

5 Unter ben Seu^m beflnben ftd^ aud^ S^lubolf ^aljö^^af t)on Xixbm^en, Ulrid^ ®taf t)on ^etg unb £ubn)tg @raf loon SBittemberg.

Digitized by

Google^

332

bürg, tvcl^cr in bcr golge eine ni<S)t gang erbauttd^e, ober burc^ baö SSerfal^ren ber römlfcJ^en Surie, bie Tix^li^e unb toeltlid^e ^[nteveffen fortwai^renb t)ermcngte , einigermaßen entf^ulbtgte SRoße gcj\>ielt l&at, inbem er n5mli(J^, bei Snfeerlic^er ©rgebenl^eit gegen ben ^a^)ft; inneriid^ gut ftaufif(i^ gejinnt büeb, toar burij^ feine Wutter ein 9leffe ©ietl&elmö unb i)on biefem erjogen tporben.* SBir fennen gwar n^eber ben SSomamen feinet SSater«, no^ jenen feiner 3Äutter, boi^ ifl bie genannte tjermanbtfcj^aftticä^e ©egiel^ung ju ©ietl^elm urlunblid^ fieser.* ©berl^rb« ajiutter \r>ax frül^jeitig SBittwe getoorben, l^tte ft(!^ aber mit Sfttolb ton SRegenöbcrg, beut ?(Witftifter be« Ä(ofter6 ^((f)x (SSar) toieber öermci^lt SDen jungen ©berl^arb pnben toix jum erften 9Wale in einer Urfunbe \)on 1190^, freilid^ ate ©berl^arb i)on 9legcn«berg, toie er na^ bem SBol^nflfee feine« ©tieft)aterö genannt ttjirb, unb gn^ar unter ben ©oml^erren toon 6ouftan§.

©ieJBermutl^ung, bafe ber t)aterfofe Änabe feinem Ol)eim gur ergiel^ung übergeben n)ar, liegt gu nal^e, um irgenbtijie eine ge- toagte gu fein. Um aber bie angeful^rte SSertoanbtft^aft über atten 3tt)eifel gu lieben, bagu bleuen f^)dtere Urfunben, bereu gebrangten ^ul^ait \0xx inbeffen in eine Slnmerfung t)ertt)eifcn tijotten, umfo= metjr atö §err t)on SReiUer bie ©a(^e fel^r grünblic^ erörtert l^at.*

^ g^leg. 13. 2)a8 Sfiä^ete übet biefe ttt!unbe forgt im «egte.

« SHefelbe über jebctt 3">eifer gel^oben ju l^oben, ift baS SJerbienft be« gelehrten ©erauSgebcrS ber SRegeften ber (Srabifd^öfe oon (Salabutg, §erm Dr. 21. t)on 2Weiaer. O^a^ ®6erl^arb he\ Potthast Bibl. Hist. 288 unb 399 ttod^ ar§ @ber§atb t)on ^rud^fen erfd^emt, fann Befremben. Sttid^ Garns Series Episcop. 265 «nb 307 !ann fid^ nod^, nid^t von biefem Flamen trennen, Der bod| offenbar nur eine (Sorrumpterung be§ 2öotte§ 2:ruc^fe^ ift.

5 ®§ beurfunbet nämlid^ 2l6t Sert^olb oon ®ngelberg am 15. 3uli 1190, ba^ er oor Sifd^of 2)ietl^elm oon ßonftan^, oon Sütl^olb t)on 3legen§berg bie 35ogtei juSBeilcr unter ber Sebingung eri^alten l^abe, pe bemfelben auf £ebenS= bauer wieber jujufteHen. Unter benSeugen (canonici Constantienses) Eberhardus de Reginsperch. 2Ber erwägen roiH, wie im 12. 3a]^r= l^unberte um bie ©efd^ted^tönamen ftel^t, wirb nid^tS befrembltd^eä barin pnben, baj ber junge SWann nad^ bem 3Bol^norte feineä ©tiefoaterö be= jeid^net wirb.

* Urf. 1210 s. d. Sietd^enJ^aK. 3al^raeit§jHftung beS ©rjbifd^ofS ©berl^rb U., ber bei biefem Slnlaffe beftimmt ; folle „avunciili nostri pie memo- rie Diethelmi quondam Constantieusis episcop! anniver- sarium" im Jllofter @t. ^eter ju 6aljbutg feierlid^ begangen werben. V. Meiller Regg. Eberhard! 11. nr. 122 pag 197. Avunculus im ©egenfa^e ju patruus, ift ber mütterKd^e Dl^eim. Ur!. 1231. 2lpr. 5. ©alj^ bürg, ©benfattä eine @djen!ung ©ber^arbs an ba0 ÄCofter ©t. ^eter, unter

Digitized by

Google

333

6tg6tf(i^of ©bctl^arb war in iungen ^a^xtn gum SBifd^ofc t)on a3rij:cn erwählt toorbcn. 21W er fic^ afcer 1198, no^ afö ßr* rodl^ttcr (electus), gum ©tubium bc« roeltlid^cn SRe^te«, auf ©ruub einer t)on ^a))[t @5le[tin III. erl^altcuen erlaubtitife , aüju= lange auf einer ^od^fd^ule auflieft, jog er fid^ ^ieburc!^ ben labet beig ^a\}iteö 3^noceng III. ju unb bic SOBeijung auf ber ©tette in fein a3t«t^um gurücfgu!el^ren.*

öatb barauf würbe er, ftatt beö am 8. 3l\}ril 1200 geftorbenen ergbifcj^ofö Slbelbert Don ©atjburg, t)om bortigen Kapitel ein* ftimmig errool^lt 33ei Slnna^me biefcr l^ol^en SOßürbe gab in- beffen in SÄom ©(j^wierigf citen , umfomel^r al« @berl)arb, wie f(ä^eint in fe^r eigenm&(J^tiger SGBeife, feinen O^eim SBalter t)on Ärenfingen, einen ©ruber unfereig S)ietl^e(m, ber bi^^er 2lbt be« aSenebictinerflofter« SDiffentiö gewefen war, auf ba« erlebigte ©uffraganbist^um ®ur! berief.*

©r war inbeffen tjiel gu Kug, um ji(^ nid^t gu unterwerfen unb erlangte bal^er bie gewünfci^te ))d!pftUd^e ©eftdtigung.

3lu« bem 3a^re 1201 ftcl^en un« gwar, über SÄed^t«gefc^&fte bei beneu fid^ ©ietl^elm betl^eiligte, no<S) gwei urfunbtic^e 5Rad^^

ber ^ebingung bie Sal^tgeit beS ^ifd^fs iDietl^elm t)on ^onftans su begel^en. V. Meiller Regg. Eberh. IL nr. 371 pag. 252. ^hex aud^ einen Ferren Sütolb Don SHedendberg l^at m^ ©berl^arb in Urf. 1219 3kai 6. als feinen ©tiefbruber begeid^net (dominus Lütoldus de Regensperg frater meuB couterinus) Neugart Cod. Alem. II, 142, ober wie t). SWeitter pag. 221 in nici^i eben ^roedmä^iger Seife citiert, Ussermann Germ. Sacr. V, 142.

* 3Bin!elmann ©. 235 ^nrn. 1.

* 2)aS 9läl^ere bei Söin!elmantt a. a. O. iDafür ba^ SJifdJof Söalter oon ®ur( ebenfalls ein mütterlicher Dl^eim ©berl^arbö, alfo ein ^err oon Ärenfingen war, fielet unö ein in:!unbUcl^er Seleg ju iDienft. ©rsbifd^of ©berl^arb nennt iljn, in Ur!. 1201. s. d., avunculus noster, v. Meiller Regg. Eberh. nr. 10, toomit freiltd^ nid^t l^armoniert, baB in eben biefcö (Srj- bifd^ofS Ur!. 1202 S)ec. 17., eine ©semtion „pro petitione carissimi nepotis (alfo Steffen) nostri domini Waltheri Gurcensis epis- copi" beroiHigt wirb. v. Meiller Regg. Eberh. nr. 32 pag, 176. 3n E. F. von Mülinen Helvetia Sacra I, pag. 76 toirb, ol^ne {Familien- namen, oon 1180 an ein Slbt äßalter oon ^iffentid genannt, ber 1203 Slug. 27. öeftorben f ein foa. 5Rad^ Potthast Bibl. Eist. 326 toar, von 1200—1214, SGßaltl^er ^rud^fe^ Don SBalbburg 33ifd^of in ®urf, roä^renb Garns Series Episc. 278, oon 1201—1213, einen SBaltet oon Ärenünßen 0. S. B. an-^ fül^rt. SBir feigen alfo au^ bei biefem 2lnlaffe toieber, ba^, aud^ nad| ben neueften Seiftnngen, beren SSerbienft nid^t oerfümmert loerben fott, nod^ 3Äan= d^erlei jur oöllißen Slid^tiöftettunö ber beutfd^en SBifd^ofgliften gefd^el^en mn%

Digitized by

Google

TTT"

834

rid^ten juv ©cttc, attcin unfcrc Äenntnifenal&ntc bcr TOld^tigercn SSorf^dngc jene« 3^^traume«, wirb l^icbur^ nid^t fonbctUd^ ge^ förbcrt. 2lm 12. ^uni 1201 * gab $(H)ft ^nnoccni HI. ben »i^ fc^Bfen t)on ©afct unb ^onftanj ein SÄanbat, ju Scfcitigung eine« nic^t nal^r bcgei(!^nctcn, bcn Hrc^Hc^n J^rcil^eitcu juwibcrlaufcnbcn $erfommcn« unb im ^Uiä^n ^al^rc, n)a^rf(J^eintid^ i)or bem 93am= berfter Sage, wenn uuö namU(j^ bic ^nbiction rid^tifl leitet, bc^ [tätigte ©ietl^elm einen jwijd^en bem ?lbte Äcnrab toon ©t. Urban einerfett« unb bem £eut))rtcfter ju SBiuaU; fowie beii atö ©tj^irm- t)63ten betl^eitigten freien t)on SBed^burg auberfeit«, abgef^loffenen aSerglei(^ über ben Äirc^enfa^ gu aSu^flten unb anbere genannte Siegenf (ä^aften.*

5)er SBomberger gürfteutag i^atte inbeffen nod^ ein '9lad^f^)iel, aber nid&t gerabe ein glucfü^e«. Qu Anfang be« ^<if)xt^ 1202 njurbc nömlid^, i)on i)ie(en gürften^ aud^ t)on ©iet^elm, ein gjroteft gegen baö aSerfa^ren beö Äarbinatbifd^of« i)Ott ^ßranefte. untergei^net. (56 ift fel^r tt)al&rfct)einlid) , bafe berfelbe f^on gu 33amberg beratl^en toorben xoax unb l)ierauf, um bie ^dt ol« fid) Ä. ^^ili^)») in ^alle befanb (1202 San. 22.^), enbgültig rebigiert unb abgefenbet tt)nrbe.

(S« entl^att gtDar biefer ^oteft eine cntfc^iebene SBal^rung be« SBal^lted^te« ber beutfd^en gürften, ottein anftatt ben ^a^)ft felbft gur Jfteci^enfd^aft gu gießen, tt)a6 man boc^ nid^t tDagte, t}erlangte man bie 33eftrafung be« fiegaten, ber bie eigentlichen 2lbfid)ten be« ^a^)fteö Dertannt unb feine aSoÖmac^t überfd)ritten l^abe.

©oöte ein ^n^aXi fein, bafe unter ben 9^amen ber ^rote- ftierenben jener be« ^offangler« Äonrab ©ifd^of Don SBirgburg fe^lt? ©d^merllc!^ ; bafe man aber ben @rgbifd)of ©berl^arb t>on ©atgburg, ben Warfgrafen Äonrab toon ber Öftmar! unb ben 3lbt ©ber^arb t)on ©alem bagu auömal)lte, bic betreffenbe Urlunbe nac^ 9lom gu bringen, fd^cint ein ^>olitif^er ^Kifegriff getoefeu gu

< 9led. 46. ^er ^og fd^eint inbeffen ni<i^t gon^ fid^ ^u fein.

» Sieg. 47.

' 2)ie ©trjMfd^öf e von SÄagbelburö unb 93temen ; bie öifdjöf e von SGßotmS, ^affau, StegenSbutg, ©onftang, Slugö^urg, ©id^ftött, ^aoeU&erg, 93tanbettburg, Tleifm, ^anmhuxQ unb ber erwählte von ^am^g; bie ^ebte loon f^ulba, ^eräfelb, Äempten, ber i^önig von ^öl^men, bie ©erlöge von Springen, Defterreid^ unb 3Weran, bie Sanbgrafen von Xl^üringen, 3K&^en, aÄel^en wnb löranbenburg, bie,®rafen von Crlamünbe, 8ommerfenburg , S3rennen unb äBettin. Heg. Imp. £p. 61 apd. Baloz. I, 715.

«gl. äßinfelmann ©. Äö5.

\

Digitized by

Google

335

fein. S^bcr biefcr sperren l^attc, au^cr bcn fl^id^^angclcgenl^citcn, bic er tcrtteten fotttc, auc^ feine eigenen SBünf^e t)orgutra8en. SDcr 9lbt t)on ©atem wollte fein Softer unter ben befouberen ©t^irm UQ ©rgbifiä^of« Don ©algburg geftellt fe^en. (St wdl^lte l^iegu bie gorm einer förmlichen Uebertragung beö fundus ecclesiae unb l^atte fid^, gu biefem 33e^ufe, bereit« bie ©rlaub^» nig feine« OrbenSgenerat« unb ber SKebte ber \>kx §am>tfI5fter ernjirft.^ ©nen ilbrigen« fel^r weit l^crge^otten 2lnl;alt«!punrt ge- n)%te i^m babei, bafe ba« ®ef^(e(3^t ber ©tifter bcö ^lofterß ©a(em, nämlid^ ber Ferren ton SlbeWreute au«geftorben war, wä^tenb ©rjbifc^of ©berl^arb, t)on mütterlitJ^er ©eite ^zx, mit iener ^Jamilie terroanbt gemefen fein fott.*

S)er ©rjbifci^of t)on ©aljburg gebac^te bal^in ju bringen, bafe il^m in SRom geftattet werbe, gewiffe ©tift«güter, bic fein Sorganger Slbelbert t)erf(Jbleubert l^abe, wieber an fid^ ju giel^en unb ber ?0?arfgraf enbUd^, betrieb für einen unel^elic!^ geborenen SSettcr bie Siceng jur Slnnal^me einer a3if(!^of8waI)l.^ Söirb wol^t, fo fragen wir biüig, ber 3lbt eine« naml;afteu gifterdenfcrflofter« eine 3lnftage, gegen feinen cl^emaligen Orben«gcneral, benn ba« war fa ©uibo t)on ^r&nefte, Mftig betrieben l^abcn?

©0 würben benn biefe JRei^öboten Don ^imocenj III. in il^ren eigenen Slngelegenl^eitcn na^ ber ©c^wierigleit geforbert , in ©a^en 5p]^ili))V« ciber formtid^ abgefpeiöt. SBann bie ©ejanbtf^aft in SRom auf am, f(i)eint nid^t ganj genau ermittelt ju fein. 3eben= fatt« aber befanb fic fi^ am 21. maxi 1202 bafclbft.*

^el^ren wir nun gu Sifd^of J)iet]^elm gururf. 2tm 24. ^^cbruar war er in ßonftang unb beftdtigte bem .Rlofter 3Jiar(j^t^al ben

1 ^ö^. 2ßin!ermann ©. 258. o. aWeiHer pag. 173 nr. 19 3of. »aber in 3tfc5ft. II, 482. unb Sitfer 9leici|§fürftenftanb I, 327 wo baS SSerfal^ren mit Siedet als -eine 9(bn)eici^ung t)on ben 9^eQeln bed DrbenS be)eicl^net n)trb.

» »aber in ^tfd^ft. II, 850.

3 SBinlelmann a. a. D.

* Böhmer Eegg. Innoc. nr. 86 «nb 101 unb v. Meiller Regg. Eberhard! BT. 23. S)ie ablel^nenbe ^ttkwoti, n)eld^e ber ^ft auf bad ©d^telben ber dürften gab, ift an ben ^erjog »ettl^olb oon S^nngen gerid^tet unb als Decr. Venerabilem de electione X, c. 34 in boS Cor- pus Juris canonici aufgenommen, »gl. §efele ©onciliengcfdj. V, 695 unb ^I^ili|)p3 iUrd^tecl^t III, 192 ff. Potthast Reg. 1653. »ur(. oon Urfpcrg fagt barüber: extat adhuc epistola Innocentii directa ad ducem Zaringiae^ in qua contra Philippum multa absurda et quaedam falsa describuntur.

Digitized by

Goc

336

SBcfife bcr ^^c gu Jtird^btcrfingen unb ber ^farrfircä^c ju Wlax^^ t^oL^ ^nä) m 7. 3um 1202 tft er, in ©onftang, ate ©c^icb«^ ricfctcr in einer bie Äird^en gu 3Jiau^cn nnb SSetmaringen be* treffenben ^Ingelegenl^eit tl^atig.* Slber aud^ für ba« begcl^rUc^e Älofter ©alcm i^at er, in ©ögflingen bei ^WeßRrd^, leiber ol^ne Slag, eine Urhinbe au^gefteUt, in roeld^er er feine ganj befonbere aJorliebc* für ienc« ®otte«]^an« au«brit(ft unb ein gel^engut gu 4iiMnbcrjj gu ©igen überlaßt* (So war aber auc^ biefeö 9Ral töieber fein Älofter SRcid^enau, nid^t ba« ^i^tl^um ßonftang, anö beffeii Wiittdn er ftcb freigebig errofe«. SOB^i^i^enb bie frommen 25vuber eine ©rmerbung nad^ ber anberen mad^ten, bie oben* ctio;U)iite gjrotection be« ©rgbifd^of« t)on ©algburg l^atte ibnen ein 8ali^iüerf gu Jpattein eingetragen *, Äagten fie bo(J^ iiber i^re bittere ^rmutb. 9lic^t mit ©tittfcbwelgcn barf übergangen werben, bafe 3:^iet^etm im ^^l^re 1202 bem nad^mate berül^mt gen)orbenen ©l^rontften ©urll^arb Don Urf^)erg bie ^JJrieftermeil^e ertbeitt l^at. liefet ergd^tt un« felbft, in feiner aU getreuer 9lu«brurf ent- fcl)tebcn ©taufijd^er ©efinnung fe^r beaci^ten«n)ertl)en ßl^ronit*

^ie grage ob ©ietl^elm, bei feinen gang intimen Segiebungen in Salem, mit xM ©el^eimnife gcgogen mar, atö Ä6nig ^^iliW/ JU (Silbe be« 3al)re« 1202, in affer ©tiffe mit SRom in «erfe^r ju treten fud^te, m6cl)ten mir mit ja beantmorten, menn e$ über- (vaup^ moglii^ mare in fold^en gdHen ©emifebcit gu erlangen.

2ike ben ÄSnig l)iegu bemog, ift leiij^ter eingujeben. ©eine ©ad^e ftanb nid)t gut. ©er 3telc%ö!angler Äonrab Sifd^of toon SSirgbutg mar abgefallen ''; Springen unb a35t)men aber bereiteten

^ meq, 49.

? 3tetj. 50. ®t enoieS fid^ bet biefcm Slnlaffe fe§r unparteilid^, benn ibiö p einem öewiffen ©rabe, war aud^ fein Sruber ober 9leffe Stutolb t)on Ären- im%m habet ibetl^eiliöi, wenn, wie ba§ gefd^al^; beffen 2)ienftmann mit be^ ^aupteten 'Siebten abflewiefen rourbe.

^ qaoniam nos et ecclesia Angeusis speciali quadam pre- rogatiTa dilectionis ecclesiam de Salem hactenas amplexati sumuSf fiduciam habentes in domino, quod meritls et oratio- nibus ibidem'deo famulantiam et hie et infuturo semper apud deum a^iuvemur.

IReg. 51.

» atfd^ft. n, 482. SMe 8tfci^ft. XXVIII, 173 abgebrutfte Ur!. weiöt na(§, ba^ bie Ferren gu Malern in furjer 3eit 32, 7, 80 unb 65 ^funb auf llnfäufe üerroenben fonnten.

s ^3(. SBattenbad^ ©efdJid^tSqueaen TL, 313.

' Otto S. Blas. apd. Böhmer Font. HI, 627 faßt contra reg- nmm conspirans ... publice rebellavit.

1 Digitized by VjOOQ iC

v^l^u

337

il^rctt SlbfaÖ üor. SBicttcic^t xoax aber immer ttoci^ mSglic^ fic^ mit bem ^ai>jte gu t)evftanbigen unb in biefer SGßeifc fid^ gu bc^

Otto, ein Win6) m& ©atem, tonrbc jum Unterl^anbler ^ er== foren nnb begab ^<i) md) Sftom. ©er ^ai>p aber, axiäi ^tx mit aufeerfter SBorfid^t i)erf al^rcnb , fenbete il^n n^ieber gnrütf unb gab il^m ben 5prior ber Samalbulenfer aW ©eflteiter» 9Kit biefem lam Otto im grül^iabre 1203 in ®eut|(ä^lanb an. ©ie trafen, etwa im Wloix, in Ä. ^^ili:p^)« ^oflager ein unb würbe nun, mal^r^ f^einli(!^ w&l^renb eine« ju 9iai)enöburg abgebattenen Stage^, eine mit ©otbbulle toerfebene Urlunbe aufgegeid^net, in weld^er ber Ä6nig feinen ©tanb^)unft barlegte unb bem Sßa^jfte beftimmte eib*= ticbe ^wfögen mad^tc*

®a« gefd^ab in ?lnwefenl^cit bc« 33if(ä&of« SDietl^elm ton ßonftang, be« Slbte« ©berl^arb t)on "©alem, be« 9lbte« gJetruö t)on S3orgo ©an*©e))okro, beö Strud^feffen Jpeinrld^ öon SBalbburg, be« 3Kar- fd&alf« §einridb t)on ^a^)pen^eim (Äatbcn) unb beö 9lotar« §etfe^ rid), i)or ben genannten Unterl^nblern, ndmli^ bem eamalbulenfcr-

^ 9Bin!elmann @. 295. aRone DueDlenfammluna m, 26 toia biefe Sen^ bunö in§,3öJ^r 1198 oerlegen, waö abex fd^on Baynald. Ann. eccl. 1203, S 30 gegenüber, nid^t angelet. Dtto foQ in ber ^^olge, nad^ SRone a. a. D., feit 1212, W>i t)on 9lot^ gewefen fein. SSieUeid^t ift baS ßipercienferflofter Siot^ (Rot ah) in ber ©(^weij gemeint, benn baö befannte Älofter 5lot^ (3Rönd&s rotl^) in ©d^TOoben gehörte jum ^ämonftratenferorben. o. ©tälin SBirtb. ®ef^. 11, -726 f. l^ot unter ben kröpften unb bebten oon Stot^, oon 1140— 1268 feinen Dtto. SWöglid^er SBeife roav unfer Otto nid^tö weiter olS ^in in- oerläffiger Sriefbote. 2)a6 man 3Äönd^e l^äufig ju Ueberbringem biplomatifc^r Stttenflütfe ©ermenbete, ift be!annt. @in S3eifpiel bei Caesar. Heisterb. Dialog. I, 40 pag. 48, wo ber betreffende Srief in einem l^ol^len ©tabe oerfterft mirb. (Sin weiteres d^arafteriftifd^eä öeifpier ebenbaf. in, 33. Xev ©rjbifd^of ®ngeU)ert fenbet oomei^me a)omfIerifer nadj 9lom; ba meint nun ein SBruber ©imon, bem feine Droenägenoffen bie ©obe ber SBeiffagung gus trauen: nnntii episcopi parum in curia proficient, monachus verobene negotium suumexpediet. ütrumque rei exitus proba- yit. Nam Uli infecto negotio reversi sunt; monachus vero noster, quem cum eis misimus, ibi obtinuit quod voluit. ^ag baä 3lmt eine« päpfUid^ löoten (cursor), unter UmftftnDen ein gefftljrlid^eä fein fonnte, fel^n mir au^ einem ©d^reiben beS ^apfteS Snnocens m. oom 3. Dct. 1202, in meld^em er fic^ über ben S3ifd^of l^onrab oon ©peier be- fdjmert, ber einen pöpftlid^ SJoten in ben llerfer werfen, ben anbem aber aufl^ängen Ue^. Potthast. Reg, 1738.

2 Sieg. 52.

3ettfd^. xxvni. 22 :^

Digitized by VjOOQIC

-i

338

!prior SStavtin unb bem Wl&nä)t Otto, bcr aud^ bicfcö ©(^riftftüd triebet jum ^a^)ftc gurudiutragcn l^atte.*

Ä. ^Wif'P i)erf:prad^: in paffcnbcr 3eit einen Äreujsua ju untctnel^mcn ; aße t)on feinen SSorfal^ren am Sfieid^e ber ^ir^e mit Unred^t entzogenen SBepfeungeu gnvücfjuerftattcn; ?(i^ablici^e 9Jli^= brause in«befonbere baö ©poUenre^t betreff enb abinftetten; freie SÖBal^Ien bcr Sift^öfe unb Siebte gu geftatten; äffe irregulären ^ISfter ben regulären Orben ju unterwerfen; bie Äa[tt)ogte öon ©ebrütfung ber (Sotteöl^aufer abjul^alten; toenn ©Ott beliebe, i^m ober feinem ©c^toager (5llepoö) ba« gried&ifc^e ?fttx<b XU ux^ leiten, in guten Streuen bal^in gu toirfen, bafe fid^ bie Äir^e t)on Äonftantino^)el ber romif(%en unterwerfe; ber romifd^en Äird^e ein getreuer Sol^n unb 33ef(^üfeer gu fein ; ein 9leic^«gefefe ju crlaffen, be« 3"]^^iteö, bafi ber Kirchenbann bie SJlei^öaci^t fofort (statim) nad^ [xd) gie^e; bie §anb einer SEod^ter einem Steffen beö ^a!pfte« gu geben unb uberl^aupt au(j^ nod^ anbere ©lieber feiner gamifie mit iener be« ^a^jfteö, alfo ber ©rafeu t?on ©egni, e^elic!^ ju tjer- binben, enblid^ aber aße feine frül^eren Sluöfd^reitungen (tool^l al« Jperjog tjon StuScien) nad^ bem SCBilien bc8 ^a^>fteg gu fül^nen.

aWit biefcn ^^f^S^" "^^ Slnerbietungen toar aber bem ^apfte nid^t gebient ©ie würben ol^ne 3^^if^l ^^^ genügenb befunben worben fein, Wenn fid^ baö ©lüdf ber SBaffen enlfd^ieben auf $]^ili^):pS ©cite geneigt ^Stte, 5)a aber bieg nidf)t ber gaff war, fo erwog S^^^ceng IIL, ba§ il^m i)on K. Otto IV., ber um bie ©ac^e !urg gu faffeu, fein Derl^a^ter ©tauf er war unb auf bie bem SReid^e in 9Kittelitalien guftel^enben Dled^te unb SSefifeungen

1 presentium latoris. 3ßie manfieC^aft un^ leibet bicfe wid^tige Ur= hittbe aud^ in ben Mon. Germ, »orlieflt; l^at SBinJelmann @. 296 av^-- gefül^tt. 3u ©ingattö ber Urf. pag. 208 toerben a(§ testes genannt: Diet- helmus Constantiensis episcopus, Eberhardus abbas de Sa- lem, Heinricus dapifer de Wittingen, Heinricus de Smalekke, Heinricas marescalcus de Papenheim, Heinricus notarius, gu @nbe ber Urfunbe oBer, ©. 209, nur bie oben im ^egte genannten ^fonen. ip aber leidet mbölid^, ba^ man juerft, ftatt Wittingen Walpurc unb, ftatt Heinricus notarius, Hefericus, (efen foßte, n)ie fdjon bei Neugart (Mone) 160 »ermutiget wirb. 3n 2»one Duellenfamml. in, 26 »irb bie Urfunbe red^t fünftUd^ in jwei ^l^eile jerlegt, tjon benen ber erfte in baS 3a§r 1198 unb jroar in ben 3«m flefe^t, ber jwelte aber bem ganuar 1199 jugefd^rieben wirb. 2)od^ ba§ finb leere SSermutl^ungen. S^eugart l^atte be:: reitg baS rid^tige 3al^r genannt, inbem er Kaijnalb folgte. S)ie ebenfalls »er^ fel^lte S3ejeid^nung ber Monumenta ift c. 1205.

Digitized by

Google

339

frij(^tt?eg Derji^tct l^ttc mel^r uiib Scfferc« toerf^)roc^cn toor* ben fci^

3u bea(^ten bürftc fein, tok \\ä) bie armen (Siftercienfer anci^ in biefem gatte n)ieber beften« bebad^t l^aben, bmd^ ienen ^ara* flrap^en namlid^, ber äffe ate itregular befunbenen Älöfter bcn regulären Orben, at« ba feien bie (Siftercienfer, 6amalbu(enfcr nnb ^-Pramonftratenfer, nntern)erfen tpiff*^ SCBie aber ftimmt ju biefem l^ol^en ginge ber, man !6nnte fagen anttbenebictinift^en, OrbeniS»)oliti!, bafe ber 5pa))it am 22. 5ßot)ember 1202 ben 2lbt t)on SiteauT nnb bie Siebte jener t>ier Slbtclen, votltijc bemfelben in n)it^ttgen fragen beratl^enb jur ©eite ftanben, alfo ben gangen ßiftercienferorben, äffen 6rn[te§ ermal^nen mufe, 'om ber alten f(J^li(%ten SSBeife nnb SÄegel ni(!^t abjutoeic^en , bamtt fte nic^t gnm ®ef^>ßttc tDurben?^

SRe(i^t tt)efentli(ä^ gnr aSerminberung ber ^ad^t ^onig ^l&ili))^)« tmg, bie in Jene ^eit faffenbe ^rlebigung met)rerer SSiötl^ümer bei. 3n. 2lug«burg folgte auf Ubalfi^a« (f 1202 ^uni 1.), ber fi^ immer ben)d!^rt l^atte, ber ^Dom'^err §artn?id^, ber ©ol}n eine« nieberen ©eiftlit^en nnb einer 9lot)ije, aber atebalb ein 5lnl)anger Otto« IV., tt)enn aui^ lein getreuer. 2lbt ©beri^arb t)ou ©alem n)ar babei betl)eiligt gettjefeU; ate galt bie ber ©ei^e entgegen- fte^enben, canonifii^en §inberniffe gu befeitigeg.*

* 3u 3lm% 1201. 3um 8. Mon. Germ. Leg. II, 205. SSßl. audj Böhmer Regg. Ottonis nr. 14. Ueber Dttoä fd^on im Solare 1198 betn Zapfte öemadjite Swfoöen v%l Mntelmann ©. 87.

^ Monasteria irregulariter inventa, in quantum maie- stati imperial! congruit, cum adiutorio domini aposto- lici, regularibus conYentibus, scilicet Gisterciensi, Ca- maldulensi Praemonstratensi, subiiciemus, et operam dabo, ut tam monasterialis quam clericalis ordo ea, qua decet, religio ne vivat et honestate. 2)ie ßiomalbulettfft mußten freilid^ genannt werben, fd^on wegen beö anwefenben ^riorä aWartin. 3»it ben ^rämonftratenfem ohev, wte man fd^on fertig geworben.

3 Abbates Cisterciensem, deFirmitate, Pontiniacen- sem, Glaraevallensem et de Morimundo horta-tur, ut in simplicitate regulae permaneant „ne forte sicut Grandi- montenses (Orben von @rammont) in derisum et fabulam inci- dant." Potthast Regg. Pontif. nr. 1772. ©inigc Solare barauf meint Ä. ^"^ilipiß in ben ©iftercienferflöftem lebe porjugSroeife ber d^riftUd^e ©eift (in quibus specialiter floret christiana religio) 1206. 3Äai 18. Böhmer Regg. Philippi nr. 81. SBgl. 21. Kaufmann ©äfariuS oon §eifterbad^ e. VI.

^ 3BinfeImann 6. 302» 3»one OtteBmfammlung III, 27. «m 7. 3lor>.

22*

Digitized by

Google

340

3tt Sambcrg toar am 15. Octobcr 1202 SBifiä^of S)icmo fte^ fUtl&en unb au^ bcr nunmel^r ewal&ttC; Äonrab, att8cbn(]& ber ©ol^n eine« ^Icpfd^en ^erjog^, ftarft nod^ t)or (5nH)fan9 ber SBci^e am 11. 3Äara 1203.* ^efet xomit ber noc^ nic^t 30 ^a^re alte S)ompro^)ft (grfbcrt crtodl^lt, ein ©ol^n bc« §crjog« SBertl^olb t>on ÜJieran unb, tote ju erwarten ftanb, bcm Äönige ^IJilip^) gu* öct^an. 5priefter toar er nod^ nic^t, aber Sifiä^of SDtetl^elm toon ßonftang l^atte il^n jum ©iafon ßetoeil^t*

3)a§ in biefem gatte für bie römtfd^c Surie an canonifij^en @5T:finben jur aSertoctgcrung ber aSeft&tigung niij^t fcl^Ite, ift getoife einleuc^tenb. S)a6er begab fid^ ©rfbert felbft nad^ SRom begiel^ungös tueife Slnagni; um bafelbft feine ©ac^e gu betreiben, waö il^m auct) t)oHftinbig glücfte, benn er n)urbe 'oon einem garbinat jum *13viefter, t)on S^i^öccng felbft aber gum SSifd^ofe geweilt t unb mit bem Pallium befiä^entt.* SSBer weife ob [xd) (gctbcrt gu iencr Steife eutfij^loffen l^&tte, wenn in S^uringen, tt)ol)in Ä» ^W'P'f batb m^ bem gu 9la^en«burg gel^altenen Jage gegogen mv, bie aßftrfel beg Ärieg«f<)iele« anber« gefallen todren. Sei feiner SRüd- fe^r t)on 9lom brad^te er aber feinem goHegen Sifd^of S)ietl^elm bie 3ta(S)xi<i)t mit, bafe biefer bei ber (Surie fel^r ft^timm ange- fct)ticben fei unb at« ein ©ebannter gelte.*

9^un ift aUerbing« etwa« befremblid^, bafe ftd^ ©ictl^elm; über bie am ipdpftlid^en §ofe über i^n l^errfd^enben Slnfld^ten, fo

1302 erhielten ber ©rj^ifd^of ©igfrieb oon aWaing, ber 93ifci^of i^onrab von ^iT^äurg unb %bt ©Bevl^rb Don@alent MS päpfilid^e SV^anbat, de meritis et natalibus personae a capitulo Augustano electae, eine Unterfuci^unö anjuftetten. Potthast Regg. Pontif. 1750. 2)a ber 83ifd^of ton aSirjBurg am 3. 2)ec. 1202 ennorbet würbe, ber 2lbt »on @alem aber a&gcISalten war, nal^nt ber ©rgbifd^of tjon SWainj allein, ober in ©egenwart be6 ^SarbinaKegaten @uibo, bie Unterfuc^ng oor, bie natürlid^ ^an^ ju ®un= ftett ^artwid^S auSpeL 3nnocena m. beftätigte am 31. Oct. 1203 bie SBal^I. (etiamsi ex simplici fuerit fornicatione susceptus sc. Hartwicus.) Potthast Reg. 2008.

* SBinfelwann ©. 304.

* Sßinlelmann a. a. O. unb Ussermann Episc. Bamb. Cod. prob. G. 139, au^ hex am 22. SDec. 1203 (nid^t 1204) ju Slnagni gegebenen Butte be§ ^apfteg 3nnoc. III., in ber gefagt ift: ber electus ©Äbert fei mm SSifd^ofe von ©onftanj, ber ejcommuniciert gewefen, ^um a)iaconuS ge- toei^t roorben, o^ne ^enntniß IJieoon, b. IJ. ber ©scommunication Siiet^elmä, iu ^aben.

3 1203, 2)cc. 22. Potthast. Reg. 2070. unb 1203. Xec 25. ibid. 9«eg. 2073.

* äßinlelmonn o. o. D. unb Böhmer IBiegg, luuoc. nr. 171.

r

Digitized by

Google

341

fel^r im UnÄarcn befunbcn fjaUn fott, bafi bcr ll^m burc!^ Sifd^of etfbcrt gcbrac^^ten ^a^xi^l^t bcburft pttc; um il^ti barübcr auf^uftarett* (Sttoa^t man aber, in welcher SCßcifc ^^noceng III., um im ©t))Ic bcr (Suric ju rcbcn, bcn 3^^^^ Stcd^nutig ju traflcn wugte, fo toirb c6 au^ bcgrcipiiJ^, ba§ fl(ä^ S5ictl^elm bcr ^ei- ttuttg l^ingcbcn burftc, njcnigficn« einen offenen Sru(3& t)erpten gu !5nnen.

SCBSl^renb bcr gJa^jft anbere Slfiä^öfc, bic t)on ©!pclcr unb ^affau unb bic (Srjbifd^öfe \)on ScfauQon unb 5Carcntaije, auf gdtare 1203 (^Öiarj 16.) gur a3erantn)ortung nac!^ dtom citicrt l^atte*, tt)ar gegen ben perf5nU(]^en greunb unb 9iatl^gebcr Ä. ^I^ili^)^)« nid^t« d]^nli(ä^« gcfcä^cl^en. SEBoHte übcrl^au^jt bcr ßarbinat Icgat ©uibo, mit mel&r (gif er afö einfl(!^t, güttjeiten burd^greifen, fo tt)ar ba« gar nid^tim ©inne be« 5ßa!pfte3 gebadet, bcr ^ielmcl^r, gegen alle SÄdci^tigen nur mit großer 33el^utfamfcit i)orguge]&en bc- fal^l. 3^ e^communicationen tooEte ^ttuoceng III. nur im dufier- ften S^otl^faHc fd^rciten»*

©aju !am noci^, ba§ bic eiftercienfer, aud^ nad^ ber ^erfet)lten 2Wifflon be« SRönd^e« Otto ^on ©alcm, feineötoeg« aufl^örtcn, im ^^dipftlid^cn ?tuftrage ju bi^)lomatifieren. %m 27. October unb aud) am 8. S^oöcmber 1203 crl^icften bie Siebte ^eter ^on 9^eu- Burg unb ©bcrl^arb \>m ©atem bcn 9luftrag, mit ;,§ergog" ^^ittpt) toegen bc« ©d^isma« im 9Jiainjer ©rgfüft gu unter* I)anbeln.'

S)en unbequemen aWlttl&eilungen be« Sifd&of Gcfbcrt gegenüber, mu^te nun afferbing« ettoa« gefd^el^en unb unterliegt tool^l feinem 3^^^?^^/ ^^6 ^^ SDiet^elm Je^t bagu t)erftanb, ein ©naben^» gefud^ in 9lom cingureid^en.* S)er vielgenannte 2lbt ©bcri&arb von

* Söinfelmann 8. 261.

' Registr. de negot. imperii. Ep. 56 an hen Seöaten ©uiöo, bei Baluz I, 712: in ferendis sententiiSi presertim excommuni-

cationis et depositionis in magnas personas vos volumus

dt mandamus cum multa procedere gravitate, non ut inpuni- tam rebellium contumaciam dimittatis^ sed ut, qnod ligandum fuerit tanto ligetur fortius, quando nerTUs ad hoc fuerit fortior exquisitus.

3 Potthast Begg. Pontif. 2007 unb 2020,

^ SBittfelmann @. 308. 2luf ben Urnftanb, ba^ ^ietl^elm, am 27. ^n% 1204, presidente sedi iipost. Innocentio III., serenissimo do- mino regnante Philippo urfunbete, tjermaö id^ feinen befonbeten Slccent au legen. SiaerbingS lautet btefe, bodj m^l me^r auf ^ed^nung ber ©an^lei

Digitized by VjOOQlC

342

©alem (Atx würbe, am 15, ^mi 1204, t)om 5ßa^)ftc beauftragt, bcn aSif^of Don gonftanj auf beffcri ^m\^ l^itt ju abfotoieren.*

©ictl^clm befanb \iä) am 27. Sunt 1204 in ©onftang, m er bcn JRürflauf beö aWaieramtcö ju $flu burd^ ben ®om^)ropft Äonrab ^on 2:cgcrfelb beurfunbete.* Ob nun xoixtUd) ju einer fcierUd^en Soöfpreci^ung lam, ober ob biefelbc in aller StiHe ab? gemaiä^t tt)urbe, tt)iffen tolr niiä^t; aber fo t)lel ift genji^, ba§ fici^ J)tetl^elm ^on Äönig ^l)Ui^)!p nid^t abtt)enbig maci^en lie^ ©oute er l^ler, in a^nlid^er SÖßeife Voie fein Steffe ber erjbifd^of t)on ©aljburg, ein bo))^)elte3 ©^)iet gefplelt l^aben, fo lönnte ba« frei- ließ nacß flrengmoratifcßen ©runbfdfcen niä)t t>ert]^eibigt tuerben. aSer aber am toenigften Urfa(3^e gel^abt ^tte, fit^ barüber ju be- flagen, ba« n)dre bie rßmifd&c 6urie getoefen, bie [xäj laum bar« über nmnbern burfte, »enn bie ^on il&ren Segaten ISngft geübten, biatecti^cßen Äünfte, au(ä^ t)on beutfd^en Sifcßöfen nac^geabmt mürben.*

5lu(ß in ©alem ^erftanb man eö, fid^ ben f(i^limmen ^nkn JU fügen. 3P ^^^t jiene« ©einreiben beö ^a^pfte« ^nnocenj, ^om

als beS Sifd^ofö felbft ya feftenbe ejormel fel^r naio. 2)er betreffenbe ©d^reiber bcr m 3«tfd^rift VII, 309 ai^gebruÄten Urfunbe, Qel^ört mit ^u 3enen, njdd^e il^re d^ronologifd^ Äenntniffe auäframtcn, ci'ier im Dtig^inol »orljattbenen SButte be« ^pfteS »om 7. 2Äai 1204, meldte eine von ^ietl^elm erfolgte S3e= ftötiöunö betrifft, §eijt nur: ex concessione .. diocesani epis- copi. Sßirtb. Urfb. II, ^45. 6oUte man eS etnm üermieben l^oben ben Flamen beijufüfieit ?

* Söl^mer aflefleften beä ^apfteS Snnocenj nr. 171 unb Pott hast Reg. 2244.

« SReg. 63.

* SSÖin!elmann @. 309. fagt feljr ridjtig : „2)a^ ein foldJeS SSerfol^ren m unreblid^g n^ar unb ben beutfd^en ä^lerud entn)ürbigen mu^te, nnrb 9liemanb leidet beftreiten; ober man mirb fid^ ebenfowenig ber ©rfenntni^ üerfd^lie^en bürfen, baj gnnocenj felbft ben SBifd^öfen, tjon meldten er baS förmlid^e 95er- fpred^ ber Untreue gegen baS S'leic^ unb il^ren ^önig tjerlangte, bie 95er= fud^ung nal^e legte, aud^ il^n roieber ju betrügen." ©äfariuS t)On ©elffcerbad^ Dial. Mirac. II, 30. pag. 103 erjäl^It folgenbeS : „Tempore divisionis Bomani imperii dominus Innocentius papa a multis judi- cabatur, ita ut eum dicerent ejnsdem schismatis aucto- rem, primo partem Ottonis nimis foyendo^ postea eundem amplius prosequendo. Propter hoc cum idem beatae me- moriaeinnocentius diequodam sermonem Romae aedifica- torium faceret in populo, Johannes Capotius, qui Ottoni fayebat, ejus sermonem interrumpit dicens: Os tuum os

V Del est, sed opera tua, opera sunt diaboli.'*

I' Digitized by VjOOQ iC

343

25. S^^nuat 1204^ in n^c^em Ä. Otto IV. barum gebeten tt)itb, bei einem im grül^ial^ve na(ä^ ©d^t^aben gu tragenben SSerl^eerung«« iuge, bie genannte Slbtei ju f(ä^onen\ te(!)t tjerftanbliii^ , toeun man nid^t annehmen n^ilt, bafe beten 3lbt fic^ anfeerlic^ gn ^l&ilip^p l&lelt, in SOBirtttd&Ieit aber gegen benfelben arbeitete? 3^ ^^^^i" 3uge Dttoö IV, na(!^ ©d^ttjaben !am t% nnn freiließ nici^t, n?o]^l aber ju einer gang unertoartet eintretenben aSerfd^Ummcrung feiner fnrg t)or^er fo günftig gemefenen Sage, ^^xx^ ben am 4. gebruar 1204 er- folgten 2:ob be« ©rafen J)ieteric^ üon §ottanb entbrannten, gerabe in jenen ©egenben, auf beren ^ilfe Otto am meiften angevoiefen tDar, innere gelben unb gtoar mitfol(^er§eftigfcit, bafe i^m ber ertt)artete Seiftanb ganglid^ amSblieb. SJlel^r nod^l ©er eigene SBruber Ä. Otto«, ^falggraf §einri^ föl^nte fid^ mit gJ^ili^^^ au«. SDiefer aber t^ar nun im ©tanbc abermaW nad^ Jl^üringen gu gicl^en unb ben Sanbgraf en ^ermann , tocgen feines n)ieberl^oUcn Slbfalleö, gu gud^tigen. 2lud^ bie mit bem Saubgrafen oerbünbeten SSl^men tt)urbcn gefd^lagen. Ä. Otto IV. aber lonnte nid^t auf bem Kriegs- tl^eater erfd^einen. SBlfd^of SDietl^etm mad^te biefen rul^mtjoHen Äriegögug mit. 2lm 24. ^uguft, im Sager Dor SOBeifeenfee, erfd^eint er alö 3^W9^ ^^^ Äönig6 für ba« Älofter SBallenrieb.*

Slßer Söal^rfd^cinlid^Icit nad^ tourbe {cne Urfnnbe, in toetcber uns ©ietl^elm baö ^al^r 1204 al« ba« 34. feiner Sßürbe al« 3lbt unb ba« 16. feine« ^ßontificat« genannt l)at ^, i)ür bem 3uge nad^ springen gegeben. S^ie ^tyx^tn toeifen auf Steid^enau, al« 2lu«' ftettung«ort unb ben "^w^^i bilbct toicber eine aSerlei^ung an ©alem, weld^e« ein @ut gu SReufrad^, biefe« 3Ral gegen einen ^feffergin«*, erbalt, toa« für ein Ätofter mz ungewobnlid&e Seiftung ift. ?[JJan ^at gnjar ben SSerfud^ gemad^t, biefe Urlunbe gwifd^en ben Slnfang ^uli unb ben 24. ©e^tember 1204 feft ein^ gureil^en ^ allein ein eigentlidber Senjei« J^icfür fel^tt eben bod^, ujdl)renb aHerbingö nid^t untoa^rfd&einlid^ ift, ba§ biefe neue aSergabung an ©atem bie 33elol)uung für bie burc^ ?lbt ©ber^arb fadste unb fd^onenb bewirfte 5lufl)ebung ^)d^)ftlid^er ßenfuren n)ar.

3)ict]^elm fc^eint ba« Ißniglid&e Jpcer t)on jpringcn au« an ben 9liebcrrl^ein begleitet gu l^aben, wol&l njeniger al« ©treitcr

« Söinfeltnann 6. 314. 3lttm. 3. Potthast Reg. 2097.

2 Sieg. 54.

3 3fleö. 55,

^ libram piperis annaatim persolvat. ^ SWone aueaenfammlunö m, 137 unb bageöen 3tfd^ft. XXVm, 172.

Digitized by VjOO^IC

i

344

ate \>klmtf)x in bcr ©gcnfd^aft eine« gcwanbtctt unb, xoa^ btc ^auptfad^e war, eine« burc^au« etprobtcn Untcr^&nblcr«» SSenn un« Surll^arb t)on Urfperg al« ein befonberc« ©efd^iä Ä. ip^iUp»« l^ciDor^cbt, bafe er unter bem Söanlelmut^e aStcler ge- litten ^abe * unb »enn burd^ eine ganje SÄeil^e t)on flttUc]^ befunimerter 3^W9^"^ffcW/ Me grengenlofe (Sl^aralterlorigleit ber ■Bhdjt^aber gegeifelt wirb, fo bitbet ©ietl^elm« ftanbl^aft betoiefene %xmt l^ieju einen erfreulichen ©cgenfa^. Sei^t lann aber bem a3ifc(}üfe t)on gonftang nid^t geworben fein, fein Wr^Uiä^e« ®c* tDiffcu mit bem i)olitif(^en in (Sinflang gu bringen.

9Ü6 ftd& nun Ä. Ottolar t)on SSl^men gum ^rieben bequemen mußte, aU bie grangofen in ber Slormanbie glürflid^ gegen bie eu^-jtanber fod^ten, ba l^atte auc% für ben (grgbif»4of 9lbol!p^ t>on Kolli unb §ergog ^einriti^ t>on Srabant bie ©tunbe gcfd^tagen. ©ie fielen fefet offen t>on Ä» Otto IV. ab. 2luf einem gu Slnber:* uad) gehaltenen Sage l^atten ber ©rgbifd^of t)on Stier unb bie ffiifdjofe t)on ®:peier unb gonftang mit 9lbolf bie Sebingungen feftgejc^t.^ Slm 11. Stotoember, gu Sobleng, leifteten 9lbolf üon 6ö(ti unb ^einrid^ t>on Srabant bem Könige 5p^ili))p ben ©ib ber Ercue.^ Sifd^of ©ietl^elmö 2lntt)efenl)eit gel^t auö bcr Urlunbe ^. ^>I)ili))p« i)om 12. aioDcmbcr 1204 über bie erfolgte ^ulbigung beg A^ergog« ^on Srabant, ungwifell^aft l^ertoor.* 9lber auc^ in %ad)cn tt)ar ber SBifd^of ^on (Sonftang anwefenb, aW fld^ ^. W- lil)^), ber mit großer §ecre«mad^t erfd^ienen toar, nacj&bem er Sitel unb Ärone abgelegt l^atte, einer neuen SBal^l untergog unb am 6. Januar 1205 i)om ©rgbifd^ofe t)on 6öln Irönen liefe.*

3n gtoei, am 12. ^^nuar gegebenen Urlunben für ben ©rg- btjd:)cf atbolf ift ©ietl&elm 3euge.«

^icrt Slbotf t)on 9lltcna toar nid^t ber 3Wann, bem man ti?euifl bieten burfte , t^enn man il^n get^inneu trollte. Äeinen'' beut*

^ multa sustinens bella et perfidias multorum. Burcli. Ürsperg. pag. CCCXXTV.

^ Post hec Coloniensem archiepiscopum perTreviren- sem, Spirensemet Constantiensem episcopos apudAnder- nacum sibi conciliat. Ann. Colon, max. Mon. Germ. SS.

^ ÄQn. Col. max. 1. c. SBegen beä nid^t gana fidleren %a^^ tjfil. aBinfelmartn ©. 335 2lnm. 2. * Steg. 55.

s ^inlelmann ©. 362. Böhmer Regg. Philipp! , nod^ 52. « -Rf^. 57. unb 58.

k

Digitized by

Google

345

iä^tn i^ütftctt trifft mel^r bcr SBcrbad^t, itt iencn fur(3^tctlid^en SGBirren fd^nöbcm aSortl^eKc nad^gejagt ju ^ahtn, aW ben (Sri-

3lm 6. Slvrit 1205 foH SDictl^cIm micbcr in ßonftanj gen^efcn fein, wa« ttjol^t m5g(t(i^ ift, obglcicä^ bie betreff enbe Urfunbe, in ml^tx er eine i)on bcn Srübcrn Äcnrab nnb SBerlnger jn ©un- ften be« Äloftcrö ©d^nffenrlet)^ gefci^el^ene ©tiftnng, bur(ä^ einen aSergteid^ mit bem (Sxitn bcrfelben, Äonrab i)on SEBarteubevg, anfred^t gel^alten l^aben fott, bnrii^ i^ren gefd^rantten ©t^l, eine dtd^t «ngctt)5l^nU(^cr ©inseln^eitcn unb ein nnbebingt gefftlfd^te« Siegel, im 5o(ä^ften ®rabe tjerbaci^tig ift.^ Ungtucifell^aft ift bagegen , ba| fld^ bcr 83if(i^of \)on Gonftanj am 23. nnb 24. aJJai 1205 bei Ä. ^l)iHpp in 9lürnbcrg befanb.^ ©r ift namlii^ 3^"fl^ bei einem gn)ifc!^en bem 2lbte S^^^nn Don §er«felb nnb bem ßanb^ grafen ^ermann Don Sl^nringen abgefc!^toffenen ^rieben nnb in einer baS g^orl&crrenftift 9leici^cröberg betreffenbeu tlrfnnbe. ©let- |etm traf anf bem gn 9^ürnberg abgel^attenen Sage mit üdtn dürften nnb Ferren jnfammen, nnter 9Xnberen aud^ mit feinem SReffen bem ©ribifd^ofe gberl^arb \?on ©aljbnrg nnb mit 93ifd^of ©dfbert Don ^Bamberg, ber il^m Dormafe bie obenertt)a^uten fatalen SWad^rid^ten an« 5Äom gebrad^t ^atte* nnb fid^ iefet felbft bod^ tt)ieber jn Ä. ^^ili<)^ l^iett S)iefer aber begab fid^ t)on 5Würnberg nad^ ®ptkx, l^icranf in« etfa§ nnb bann nad^ ©d^njaben, wo er am 25. 3^Ii gn Ulm, am 30. ^uli in 3lng«bnrg nad&gewiefen ift galt offenbar jn einer genjattigen Jpeerfal^rt nad^ bem TOeberrl^cin bie erforbcrnd[)en Streitfrdfte jn fammeln. ©ictl^elm ift nid^t nnter ben i^engen ber nnö an« jener 3^^ erhaltenen Ä6nig«urfnnben. ©aß er fid^ beim ^n^t gegen (55ln nid^t be= t^ciligte, toenigften« nid^t ^^erfönlid^, ftel)t feft, ba er am 28. 3lu= gnft jn ^eteröl^anfen , anf Sitten be« bortigen 3lbte« ebcrl^arb, bie aSafilica be« ^eiligen ©regorin« eingeweiht l)at.^

^an fann inbeffen !eine«tt}ej]i« Dermnti^en, ©ietbelm l^abe, in feinem legten fieben«j|a]^re, bie bem Könige bi«]^er bewal^rte SErene

^ SBgl. baS l^arte Urtljeil beä (Säfariuä oon ©eljlerbad^ Dialog. Mirac. n, 30 pag. 102.

2 Sieg. 59. banaler im SBirtb. Ur!b. ertlärt baS an^ängenbe Siegel für einen mi^ungen^ SSerfud^ ba§ ed^te nad^jubilben.

^ 3leg. 60 unb 61.

SSgl. V. aWetner 9leg. 76 unb 77.

^ 3leg. 62. SCud^ in biefer Utfunbe ftel^en, fmlid^ nur in ber 2)atumS- formet, S^nocenj UI. unb 5?. ^üipp friebUdJ nel&eneinanber.

Digitized by VjOOQf^

346

gebrochen, ficfemafö ift er am 4. gebruat 1206 in eölntgen an ^Ibtli^)^)« §oflaget erf^iencn unb aud^ biefe lefete Urtunbe, xodd)t feinen 9^amen traat, betrifft ein ©iftercienferf (öfter, ndmüc^ ?D?aul- bronn.*

Ä'einem 3^^^!'^'^ untcrtieöt e«, bafe [xd) ber ©ifd^of t>on (5on= ftanj in feinen le^tea fieben^tagen nad) ©a(em jurntfjoa, um ba= felbft in ein beffere« 3^nfelt« eluiutreten, 5lel^nUc^ I)attc Sifd^of ipermann Don 5Jh"tnfier (jel^alten^ ber am 8. ^uni 1203 im 6ifter== cieuferHofter ^Dlarienfelb gcftorben ift.^

©0(3^ n)aö bewofl unfern ©iet^elm jur aiieberlepng feiner SeSürben? 6in befonberö l^o^e« Sllter toar tt)o^t nic^t. ®a er, Im S^l^re 1170, ate ein iunfler 6ai)iteU)err 2lbt geworben xoax, mag er im ^al^re 1206 nid^t \)iel über 60 ^al^re alt gen)efen fein, greiliij^ fonnte ba« aufregenbe unb auftrengenbe ^arteileben, tt)ie ^e« il^m bef (Rieben war,, auc^ für bie fraftigfte 5Jlatur eine gu fd^were fiaft werben unb mä) bas werben wir nld^t in Slbrebe giel^en woöen, ba§ bic 6iftercienfer fieiftige Slngiel^ungdlraft aller- bingö befeffen l^aben muffen, (Sine gwifij^en il^m unb Ä. ^^ißpp eingetretene @ntfrembung, ftel^t nid^t gu tjetmutl^en^ umfomel^r nid^t, afö ©ietl^etm niemafö bege^rlic^ war, fonbern fi^ burd^au« un= eigennü^ig erwicfen ^at, SSBiffen wir bod^ nur eine eingige ©nabenbegeugung ^. ^ßl^ili^P« gu nennen. Jene leibet unbatierte ©enel^migung , eine« mit bcm ©rafen 9Jfangolb Don 9iorborf, wegen ber S^^re unb 93rndEe bei ßonftang, be« ©ute« gu grafteng unb ber ©tabt 3Reer«burg abgefd^loffenen, immer nod^ nld^t gang auf- geflarten Sßergleid^e« , wobei inbeffen nid^t einmal \>m einem großen SSortl^eile für ben 93ifd^of bie 9tebe fein wirb.* 35agegen wirb man nid^t überfeinen bürfen, bag, gerabe bamal« aW fid^ ©ietl^ctm ins Älofter ©alem begab, ein erneuerter, fc^werer ©on- flict mit bem ^a^)fte fidler in Sluöfid^t ftanb.

^ Sfleg. 64. Sommer l^at jioar biefe mit Qal^rjal^l 1206 unb ind. 8 t)er= fe§ene Urfunbe jutn Sa^re 1206 eitiöerei^t, ^kht abex bie ©rünbe an, »eld^e biefeä S^l^r etroaö jroeifell^aft erfd^einen laffen«

2 SBinlelmann ©. 305.

3 3Benn 3)ione üueUenfommlunö III, 26 bel^aiiptet: ^ict^elm fei im Saläre 1205 nid^t me^r ein fjreunb Ä. ^^ilippö geroefen, ja er l^abe ftd^ fd^on 1203 oon bemfelben loögefflöt/ fo gel^ört baä mit ju jenen gerabeju unbegreif^ liefen 33e§auptungen , bie in bem befagten QueKenmerle nid^t ju ben ©elten= l^eiten gel^ören.

* 9leg. 65 unb meine in Stjd^ft. XXVII, 5 ff. gemad^ten 33erfu(^e jür ®r= läuterung ber Urfunbe.

Digitized by VjOOQiC

347

?lm 4. Sunt 1205 ^attc Snnoccng IIL bcn ^atrlarcä^cn SGßoIfgcr Don 9lquHeia unb bie Siebte ^etcr i)Ott Sfleuburg unb ©berl^atb t)on ®a(em beauftragt, ben „^'^erjog i)on @(i^tt)abeu" im ©el^ciöten unb öffentlich ju ermal^nen, ba§ er ben @rjMf(j^of gu:polb t?on 3Jiaing fallen laffc ^ unb am gleiij^en Sage benfelbcn aud^ aufgetragen ^, bag fle ba« unterbiet über ba« ganje Sanb , über tt)et(j^e« ^l^ili^p^) gebiete, alfo jund(!^ft über ©d^wabcn, amSfvredjen fottten, tt)enn bicfer ni(ä^t, nad^ erfolgter ©rma^nung. in 3)touat6- frift gel^ord^e. greilidb fam nic!^t.jur Sluöfül^rung biefer dufeer^ ften 3Äa§regel, aber für ©ietl&elm, ben man ^on ©alem auö ftc!^erlid^ beein^ufet l^aben ttjirb, mag aud^ ba« in ?lu«fld)t ®c- ftcUte fd^on genügt l^äben, um einen \)iellei(ä^t feit längerer ^^dt gehegten ^an jur S:l)at tt)erben gu laffen* Uebrigeuö Idfet fic^ ber 3eitpunft feine« SRütfttitte« nid^t genau ermitteln, ba, n)ie fd^on oben bemer!t n^urbe, ba« ^a^r Jener Ur!uttbe, 1206 ober Diel* leicht aud^ 1205, n)elc^e ^. ^l)Hi))!p am 4. gebruar in efelingeu gab,^ nid^t gang fid^ergefteöt ift. ©eftorben ift '5Dietl)elm am

12. 5l!pril 1206.^ ein ©alemer 9Jiönd^ S«amen« ®allu« * l)at ein giemlid^ ttjertl^lofe« ©ebid^t auf ibn ^erfagt, njeld^e« aber bod^ einige d()ara!teriftifd^e ©teöen entl^dlt. SDa« ©anje foö eine 21^)0== logie fein. 2116 ob ©ietl^elm einer fold^en beburft l^dttel SJlad^ ber

1 SBtnfelmann ©. 379. Potthast. Reg. 2529.

2 Potthast Reg. 2530.

8 afteg. 64. %!. SBßinfelmann ©. 385. 2lnm. 1.

^ 2»one Quettenf. III, 187 nadj NecroL Const. B. U. idus Aprilis Diethelmus episcopus Constant. obiit anno dorn. MCCVI. 2)ett Qleid^en %aQ, ol^ne Sal^r, l^at baä Sletd^enauer S'iecroloöium in ben Sürd^er 2lntiquar. 3Äitt^et(unöen VI, 58. 9iac§ Neug. (Mone) pag. 163 nennt baä Necrol. S. Galli (bei Eccard Franc, orient. II, 290) rV. idus Aprilis, alfo 10. SCpril. pr n. idus ift auc^ nod) baS Necrol. Zwifalt. beiaujiellen , Hess Mo n. Guelf. 240. 2(u(§ @aauS D§eim ©. 184 l^at: anno MCCVI uff ben Xn tag beä monat§ abereO. SBgl. 0. ©tältn 2Birtb, @efc§. II, 5. 2)a§ @ebic§fl, 3«one aueüenf. SßerS 15, fe^t ben

13. Hpril al§ ^obeStag ,4psius finis vitae fuit idus Aprilis." 5 3)a3 ®ebi(§t fte^t SÄone Duettenf. m, 137. Ob aber «erä 28: Haec

Gallus vobis crocitat cessantibus odis unb SSetö 5 eim^ eben- bafelbft folgenben ©ebic^teä auf Otto oon SßitteBbad^: Hie Gallus verbis socios affatur acerbis, notl^roenbifl auf bie ^Rationalität beä ^eten bejoöen werben ntüffen, mag baJ^ingefteUt bleiben. 3n Urf. be§ Slbtä 2)ietl^elm 1202 s. d. ift, ein Wernher US Galli ^euge. 3tf(§ft. XXVm, 171, t)iel= leicht bie Satinifierung beö in Ueberlingen unb Umgegenb nid^t f eltenen ^amiiim'^ namen §al^n, §an. Ueber franjöfifd^e M'6n^e in beutfc^en (Sijtercienferflöftem oöl. 3tWt. II, 446.

Digitized by

Google

348

SRcinung bc« ^Poctcn frctlid^, $attc bcr infutlertc Sifc^f ble endige ©clißleit nur bcm Umftanbc ^u banlen, ba§ er fld^ noci^ rc(3^t= jcitig wie jur Jiaufcfeunfl bcö il^n fud^enbcn, alten ©rächen, in bic Äuttc geljüttt öatte.*

SBBir [teilen am ©(i^tuffe unb tuoöen nur noc^ einen Sticf auf bic inneren 3^P"^^ ^^^ ^^^^^ Dletd^enau unb beö ^oiä^ftifte« ^onftang werfen. SBcnn nun aut^ bic unö ^orlicöcnben Urfunben, gu einem getreuen unb Icbenbigen 33itbe, (aum bie nßtl^igcn Um^ riffe, gcfc^weige benn bic crforberlid^en garten gewal^rcn, fo fott bo^ bcr aSerfud^ gemai^t werben, ben un« überUeferten ©ci^rift^ ftficien abzugewinnen, waß pe un« gum aSel^ufc einer culturl^lfto- rijci^en SEBürbigung bcr langen unb im SBefentlic^cn ni(j^t unge- beii^li^en 5lmt«fü]^rung ©ictl^elm« barbieten.

©ö würbe bereite bemerlt, bafe ©t. ©allen unb atei^enau fc^on lange aufgcl^ört l^attcn, fülle, frieblid^e ©i^c bcr SSiffen^ f(3^aft ju fein, ein Umfianb, bcr umfomel^r gu bcHagen ift, ate bie in bcr golge in ©(3&waben aufblül^enbcn 6iftercienfcr== , SDomini- caners unb gi*angidcanerKöfter, fid^ wenig mit ernftlicä^cn ©tubien bef(j^dftigt l^aben. ©benf owenig gefci^a^ bicfeig \>on ©eiten bcr SDom- l^errcn. aSBal^renb bie wiffenfd^aftlic^e SSilbung ber Älcrifer abnahm, Wulfen Slbcrglaubc unb ganatiömu«. Safe un« ©alem, wenn man ^on feinem, ben Scftfeftanb be« Älofter« fid^erftellcnben, rcid^en 2lr(j^i^e Umgang nimmt, für bie l^cimat^lid^c ©efd^it^tc ungemein wenig bietet, !ann laum befremben. ©ine im @runb ge* nommen nur einem eingigen 2lbte (tltric^ »on ©elfingen 1282 1311) geltenbe e^ronil,^ ba« ift fo giemlic^ Sitte«!

3!n 9^ei(^enau finben wir im 3<tl)re 1166 nod^ einen SSorftanb

^ Est nulli sera, si sit conyersio yera. || Hoc satis est titulo, princeps hoc clauditur antro || Illusit mundo, sie draconi furibundo. || Quaesivit episcopum infultatum. || Et invenit monachum cucullatum. ^a§ ftd^ bie (Stftercienfer SlKeS von xfycet Äutte üerfprad^en ; !ann man Caesar. Heisterbac XI, 36 pag. 298 ber ^u^^ von ©trauöe lefen. (De monacho qui propter cucullam quam moriens exuerat, prohibitus est intrare paradisum.) SSqI. anä) eBenbaf. ü, 27. bie 5teu^erunö beS ©leriferS ju ^atiS, roeld^er faßte: omnia credere possum, sed non possum credere, quod unquam aliquis episcopus Alemanniae possit salvari. ©äfariuS nimmt fid^ bagegen einiger ©rjbifd^öfe von ©öln an, bie bod^ ^eilige geroefen feien, obgleid^ fie „pontifices simul fue- runt et daces".

2 SÄone Quettenfatnmlung HI, 18 ff.

Digitized by

Google

349

bcr Äloftcrfd^ufc * unb 1181 einen ©cä^olafter.* aSon il^rcn Sci=^ ftungen frcitid^ n^iffen tt)ir ni^tö. ©ie au« befcl^eibcnen 3R5nd^cn ftolge Ätofter^erren geworbenen ©öl^ne be« l^eiligen Scnebict, l^atten leinen ©inn m^x für bie SSBifienjci^aft- ©ageöcn entf<>rac!^ bem entf(j^ieben ariftofratijd^en SSBefen fotd^er Ätoftcr, eine jlem* U^ ftro^e 2lttga]^t Don aGBürbetrdöem ju Bejlfeen, »ett^e, n)enig= ften« in fpdterer 3^it, il^re eigenen §ofe, ©iener, ©ülten ni\h 3fienten i^atten.^ ^ä) laffe l^ier, unter Slngafee ber betrejfenben Saläre,, au« ^mQtntatoXoQtn bie 3^amen ber SDignitare folgen:

1166. Heinricus prepositus, Burcardus decanus, Conradus cellerarius unb ber fd^on oben ern>&]^nte ülricus magister scolarum.^

1181. Rfidigerus decanus, Ülricus cellerarius, Wern- herus de domo pauperum, Chünradus scolasticus, Heinricus custos, Adilbertus in inferiori cella pre- positus, Eberhardus camerarius, Wernherus de domo infirmorum, Adilbertus magister refectorii.^ 2ötr be= gegnen alfo aufeer bem SDecan, (Sufto«, Ädmmerer unb Äetter, einem ^ro^)fte gu Srtieberjett, einem @:penbmeifter, ©pitatmetftcr (ß)fxtcii^tn') , Äu(J^enmeiftcr, fotoie nod^mal« einem ©i^ulmeifter, menn namtid^ biefe unfere Ueberfefeung ben oben genannten 9lem= tern \)ottig entf^)re(^en fottte.^

1187. Heinricus decanus, Rüdegerus prepositus.'

1194. Wernherus decanus, Hermannus prepositus, Eberhardus hospitalarius, Adelbertus custos, Her- mannus camerarius.®

1197. Wernherus decanus, Hermannus prepositus,

1 ftlricus magister scolarum Stfd^ft. XXVHI, 157.

2 Chünradus scolasticus Neug. (Mone) 592. » ®oau§ Dl^eim ©. 161.

^ 3tf(5ft. a. a. O.

» Neug. (Mone) 592.

* ^ie dorn US pauperum toirb ftd^ auf bie ^ufna^mc unb SSers :pPeöUttö t)on pilgern unb armen Sieifcnben h^^e^en, alfo ba§ betreff enbe 2lmt bemienigen eineä ©peubmeifterS ober SWmofenfellerS fo aiemlid^ entfpred^en; bie dorn US infirmorum ift ba§ audj für bie SÄönd^e beftimmte Äranfen^auS, §ofpital. S)er magister refectorii l^atte rool^I bie ©peifung be§ (Sonoentö, alfo aud^ bie ^üd^e unter fid^.

'^ 3tfc^ft. xxvni, 160.

8 atfc^ft. XXVni, 166.

Digitized by

Google

350

Eberhardus hospitalis provisor, A. custos, Herman- nus camerarius.*

njcrben bicfe Sfiaci^njeifungcn genügen. Ueber bcn ©eburt- ftanb ber bamaligen IRcid^enauer 3R6nd^e , ttjiffen ipir nid^tiS t)6ttig 3ui)eTlafftge«; boc^ galt bem ji^>aten ßl^roniften (Sattuß Ol^eim atö eine feine« befonberen 33en)cijc« bebürftige Jl^atfac^e, bafe ber ^Ibel, fci^on im 12. ^^I^r^unbcrte, im besagten Äloftcr i)5Hig bie Cibcrljanb befeffen l^abe. ^r jagt ,,gtt bii abfe giten ttjarenb ml lüDlge^Jorener l^etrcn t>on [tarnen unb namen in bem gefel^uS, mit bencn bie l^cd&cn dmpter \)emalten n)aren: Siubigeruö becan, Uütri($ fetter, Sonrat ^on^imer, jd^ul^er, SOBernl^erng f^)ittet]ber, ,i>>einrit^ X>on 2ll))]^ain, Sllbertu« \)on 3^amftain brobft ju Sfliberjell, Surfl^arb tfon^etotn, famrer, SBern^er l^er im fieci^enl^uö , Silber- ivis maifter be« refectori«.^"

^xtxliä^ tauf^te fic% ber gute @aUu« O^eim l^injid^tti^ ber iiiu]emeinen £)emutl^, bie er in ©ietl^elmö ganjem 3luftreten ge^ [LI üben l^aben n^itt. „(Sx gab i^m felb« in finen brieffen ainen be= müttigen tittel alfo : \)on göttlicher güttifait ©ietl^elmuö bcv Ounf^en Äilii^en bemüttiger biener ic^ 618 ift baö offenbar eine lUbctfefeung ber Urfunbe t)om 18. SDecember 1181/. in welcher \\i} ber 2lbt aöerbing« nur : ego Tiethelmus Augensis t*cclesi§ humilis minister genannt l^at (Sinen dl^nlid^en be= fd}cibcnen 2:itel fül^rt er aud) in einer al« Sifd^of gegebenen Urfunbe (1194): Constantiensis ^cclesi^ humilis minister^; allein abgefel^en baDon, bafe biefe beit?en befonberen T^tmxxt^^^ bqcugungen ganj t?ereingelt baftel^en, njaö ift bur^ biefelben für bie ©rfenntni^ ber ttjirflid^en Sinnesart, ober au(^ nur ber SEBelt- fteHung ber betreffenben ^erfoneu gewonnen? §aben fid& nid^t aud) fold)e ^aipfte, bereu ^runf liebe unb .^ervf^fud^t nid)t in ^tbrebe gegogen werben fönnen, Äne(^te ber Äned)te (Sottet ge= nannt?

©ietl^elm todx, fo ttjeit U)ir il)n fennen, f^werlid^ eine mit jofd^cr in§ Stuge faüenbeu SDemutl^ auftretenbe ^erjonUt^feit, wie

* 3tfd^ft. XXVm, 168.

^ ©aUuä O^etm ©. 134 ber 3lu§ö. mn SBatad offenbar im §inblitfe auf 3kg, 3* äßie weit ftdj bie oon bem 6;§roniften ^mamim gatniUennamen auf ed)te UeberUeferuna örünben, mu^ freiUc^ bal^tttgeftettt hUibm.

« ©attuS O^eim ©. 13U

* 3fleö. 3.

* m. 26.

I Digitized by VjOOQ IC

I

.^.i^fiCrJ

351

fte \\ä) ©attuö O^üm, im ©cgcnfa^e ju j[<)Stercn ^runfenbcn Siebten feine« Softer«, gebaut l^at. 3lm ^oflager toürbc man bie^ fclbe faum begriffen l^aben nnb anc!^ anf ber ^nfel felbft tDo^nte ber 3lbt nic^t etwa im Älofter, bei feinen ?Dlönd^en, fonbern anf feiner ^atj ^ , bie xoxx nn« toit eine rittertid^e Snrg tjorftcßcn bürfen.

3n ben tdglid^en ©enoffen elned Äbte« gel^Srten, wol^l mel)r noci^ aU bie ^D^iöniä^e, bie aSafaÖen nnb SWinifterialen bcfi @otteö^ l^anfe«. SDeren aber befafe 3^eid^enan eine große Slnja^l» ^n J)iet== l^elm« Urfnnben begegnen to\x ben nacJ^foIgenben gamilien: t). Süfeelftetten, d. §nneberg, \>. ißobmann, t). 3fiam«!petg ^, ^. Smtf (Brucca), t). SRiet^, t>. 5Riberjeö, t>. Slettingen ^, i). ©tedborn, t). gelbbaci^*, to. ©alenftcin *, t). fiangenftein, \>. SRiebem, t). SBolmatingen ^ i). ^and^entt)ieß ', )o. SBabewegen *, Äeßer t>. ©^leitl^eim , tj» Äaltenbrnnn ^ n a. m.

2luf bie e^iftenj eine« befonberen ©ienftred^te« ber SReid&enaner aJiinifteriaten, toirb bnrc% eine Urfnnbc beö 9lbtö Utri^6 t)on SReiij^enau öom 3al)re 1163 ^ingemiefen, in n)etc!^er bem Äourab üon SSenren, bei ber Uebergabe an baö jllofter, bie 9ftet^te eine« JReid^enauev (Sblen gngefid^ert ujerben.*® Selber ift aber ba« 9iei(!^en= aner §of' nnb S)ienftrec()t entoeber gar nic^t aufgejeici^net, ober nid^t anfbetoal^rt tDorben.

Slber ni(^t nnr bie rittcrli(!^en 3Kinifteria(en, njel^e bei §eer== fal)rten ben ^rni be« Sleic^enaner 2lnfgebote« gebilbet ^aben, fon- bern anc^ aSafaßen l^ö^erer, ja Ijod^fter Orbnnng, fianben, bnrd) bie empfangenen 8e!)engüter, bie fie ober al« Slfterlel^en n)ieber gn ^erleil^en ^)pegten, in naiven SSei^iel^nngen jnr 9lbtei. 3)afi ^aifer ^einrid^ VI. nid^t tjerft^mal^te t)on ber JReid^enan gelten jn nel^men,

^ Act. 1184 in palatio nostro Augie 3tfcl^ft. XXVHI, 158. 1187 in lobia nostra Augie ibid. 159 in palatio nostro Augie ibid. 160.

2 atWft. xxvm,

146.

3 ®eenbaf. 157.

-

®6enbaf. 159.

» @benbaf. 166.

6 ®bettbaf. 168.

' ®benbaf. 171.

« @6cnbaf. 178.

^ Dümge Regg.

Bad. 155,

^0 legem atque

justitiam

nobilium

Augensium

domino Ö.

abbati donante, multis de maiori fami

lia atque

minori

astan-

tibus. SBßirtl^. Ur». IL

, 144.

Digitized by

Google ^^^-^

352

l)aben xoxx oben flejcl^cn. 3lu(ä^ ^ergog gricbrid^ V. \)on ©(ä^toatcn *, Jf^iiflo ^falifltaf ^ou Süftingcn *, ^erjog Jpcinrid^ bcr Sbm üon Sad^fctt unb SBaicm \ ®raf ©öltfricb \)on SRorborf *, bic 2:ni(j^5 feilen t)on SSBalbburg ^ SBcrtlJolb t)on §ett)cn ^ ©toißöcr t)on ®un* beljtngcn \ ®raf Äonrab i)cn ^cllißenbetfl * u. a. m. , gcl)6rtcn ftd)er ju bcn SSafaHen bcr Slbtcl 211« bcrcn ©d^lrmtjogtc l&atcn luir, todl^renb bcö In SSctrati^t fornmcnbcn ^^itraumc«, §elnri^ beit Sönjcn, J^ricbrid^ V. tjon ©d&toaben, Ä. §ctnrtd& VI. unb it\ ^151^Ut))p fenncn gelernt. SCßle feoiä^ fl(^ bie biejfen Ferren ju getenbc aSofltfteuer belief, wiffen tt)ir nt(!^t. ®ang unbebcutenb tüüt fic nid^t gewefen fein. 5JlatürU(^ befa§ bie Slbtci, aufeer bcn Dienftleuten l^ol^er Orbnung, auti^ nocl& eine 9Jienge boviger Pcutc® unb niebcrer Wiener. 55a« ©ci^cnfenamt, »cld^e« inbeffcn ^u bcn l^ö^ercn §of&mtern geWttc, befleibeten bie t)on ©alen^

TOd^t unbeaci^tet barf n)crben, baB fici^ in tlrfunben S)iet= IjclmS ** cives Augenses unb ein minister de Augia finben (äffen. ©« tt)ei«*t ba« , n>enn aud^ nii^t auf wirltid^ ftobtebürger:» lid)c SRec^te eine« Streite« ber bie S^ijel bewol^nenben tlntertl^nen bcr 3lbtei, fo bod^. auf eine ba« in ©orfgemeinbcn gewol&nlid^e m<x^ iiberfd^reitenbe, freil^eitUci^e entwid clung ber aSer^altniffe l^in.**

§infid^tßd^ ber im Domca!pitel ju ßonftang tuäl^rcnb bcr SRc- gicvuiig ©ictl^clm« bcficljenbcn üuftdnbc, wiffen wir fel^r wenig, hi><l) fd^eint e«, bafe \\6) ber Sifc^of mit feinen ©ahonifern in lu^Uiflcm einHange befanb. SDarauf bürfte aud^ l^inmcifen, ba§

^ 3tfc^ft. XXVni, 158. ^ ®6enbttf. 145. » @&enbaf. 156.

* @bettbaf. 158.

* ©Bcnbaf. 159. 6 @Bcnbttf. 160. T ©&enbaf. 176. « ®l&cnbttf. 159.

^ proprii ecclesie nostre. Stfdjft. XXVIII, 146 a duobus viria ecclasie nostre propriis ibid. 158.

10 1187 ift 3euöe Albertus pincerna Stfd^ft. XXVDI, 159. 1197. 3fuge: Albertus pincerna et E. et H. fratres sui de Salunstein. ibid. 168.

*i fßom 3a§re 1200 unb 1202 3tfd^fi XXVHI, 169. 171.

" aSgl. @djönl^ut5 O^ronif t)on 3Hcid^au @. 164 unb ®attu« Dljeim ©. 125 ixhev bie, anöcMic^ im Saljrc 1108, uon einem päpftlid^cn Segaten %e' ^i-bmm S3eftimmunaen.

Digitized by

Google

353

nad^ feiner 9lfebicatiott, ober mä) feinem SEobe, benn oft ber SRücf- gug na(5^ ©alem bie öoHftanbtge S^icberteöung be« ^ifd^&flti^en §irtenamteö einfd^lo^, tDiff en totr nid^t suberldffig , bie SOBol^l afecr* mal« auf einen greunb be« fiä^tio&bifc^en Äaiferl^aufe« gefallen ift. SBeml^er \)on ©taufen (im ©rei«gau) erl^iclt f^on am 30. (Se^)- temfccr 1206 toom 5ßa!pfte bie er(au6tni&; bie Sermaltung be« a3i«tl^um« gu ükrnel^mcn.^

5)ie ficj^er in bie ^^it ©ietl^Im« gcl^örenben aCBiirbetr&ger unb ©oml^erren* ftnb folgenbe:

^onrab ber S)ombecan, ber a^cr fc^on 1184 in biefer eigene fd^aft erfd^cint unb 1187. 1190, 1193. genannt mirb. SSielleic^t ift berfelbe ibentifd^ mit Äonrab i)Ott Jegerfelb, ben mir 1200 atö 35om^ro^)fi finben. Ulrlc^ 3>om^ro<)ft 1187. 1190. 1192. 1193. eberl^arb toon SRegenöfeerg, b. % unter biefem SRamen ber nad^^ malige a9if(^of t)on Srixen unb ©rjfeifd^of t)on ©algburg, ©ber^ l^arb Sruc^feg i)on SQBalbburg. SBert^olb bon Slnbm^I c. 1190. 1192. 1200. 1204. 1206 ff. ^onrab t)ott Stettingen 1192. 1200. 1201. 1204. 1206 u f, m. SBernl^er t)on ©taufen, 2)iet]^ermö 5Rad&foIger c. 1190. 1200. 1201. 1204. Sllbert \>t>n SGBalbbnrg c. 1190. 1192. Äonrab toon ©unbcljtngctt 1192. 1200. Slübeger t)on gflctter«Mett 1192. 1200. 1204. 1206 ff. Utric^ t)on eaftett 1192. 1200. 1201. 1204. 1207 ff. SEBeml^r \>on «rbon 1199. 1209 ff. Äonrab ber gfiot^e (Rufus), beö »ifd^ofö Schreiber (scriptor episcopi) 1200. SUfeert toon ©üttingen 1200. 1204. 1211 ff. $ugo 5ßro^)ft ju ©t. ©te^jl^an 1200. 1201. 1204. 1206 ff. aSertl^oIb bon 9ieic^cnbad^ 1201. §cinric]^ ber ©ol^n beö 2lmm,an« (filius ministri, bocJ^ voof)! Constantieosis) 1204 ff. tWric^ \>m SGBart 1204 ff. ^einrid^ i)on Staune 1204 ff. Jpeinrti ber ©ol^n beö Siutfrib (filius domini Liutfridi) 1204 ff. ^einrid^ i)on SGBitingaffen (de lata platea) 1204. SWarquarb ber ©ol^n be« Slmman« (filius ministri) 1206.

9lu« ber am 27. ^uni 1204 gegebeneu Urhinbe beö iSif^ofö \ in meld^cr J6 SDoml^erren genannt ftnb, l^at man* folgern tooÄen,

^ Sßinfermann ©. 411. Potthast Beg. 2886. 2)ie aSulte ift aBöebrudt (ans Würdtwein Nov. Subs. 11 , 116) Bei Neug. (Mone) pag. 521. eg l^ei^t batin üBer ^ietl^elm „bonae memoriae episcopo vestro nuper sublato de medio.'^

2 S)ie ^«aci^roeifunöen in bem Stfd^ft. XXVni, 24 ff. gegebenen »ergeid^s nif[e ber ^om^erren.

» 3leg. 54.

* SRone in ber Seitfdjrift VXI, 311. ^

ßettf«^. xxyni. 23

Digitized by VjOOQiC

354

ba^ bie S)om]^n:en }u Sonftan) bomoIiS nod^ einen gemeinfomen Stifd§ gelabt litten, toie bie SRönti^e. «u* feien |ie, tt)ie -bicfe, fratres genannt tDorben.'

Slttf bie »ejeic^nnna ate fratres, genauer fratres Con- stantiensis chori, tarnt ic^ fonberti^eiS ©etoic^t nic^t legen, umfomel^r (ä» fie, anbeten ikmlid^ gt^g^itigen Urhtnben ber ©onftanjer eangtei gegenüber ^ ote eine Jwdnjelte baftcl^t ©a^ ©elbftgefa^l, welche« ii(%, in ber am 8. 3l:pril 1166 gegebenen Urftinbe' be« ®ottH)ropfte« SBertl^olb anÄf^rid^t, ttxld^er mit burren Sorten fogt: eine Qö^mtuni, loetd^e bad ganje Sa^itel g^nel^mige, l^be bD($ etn>a9 otel^r ju beb^ten, ci^ eine nur t)on ber Werfen be« ©ifil^of« au«gel&enbe^ toetöt uiij^t gerabe auf ein bejonber« audge))r&gte^, bei; ^loftergud^t äl^id^ @ubiectiond^&ttnig ber ^anontter l^in. ^ndt folgt oud ber obenertoal^nten Urlunbe S)iet« l^eltnd Ieinedn)egd, bag ber genteinfame 2:ifd^, oon bem aOerbingd bie 9iebe ift, mit bem t^ortbeftanbe ober ber SQieberaufnal^me bed gemeinfamen fiebend (vita communis) ber J^anontler ibentif^ fei @iS ift leidet miffiäi, bag burd^ bie mensa fratrom n^t» weiter begeid^net toirb, al« ba« für beti fieben^unterl^alt ber ®om^ l^erren beftimmte, einen. ®egenfa|( jum Mf(^öfU(J^en Safelgute (mensa episcopi) bilbenbe ä)erm5gen bed 6a:k>itete.

SDie ^a^ ber ^inifterialenfami(ien be« Sonftanger ^oc^jjtift« lagt fid§ aud bem t^orl^benen Urfunbennu^terial, fitr bie 3^it bed S3if(^of S)tet]^elm, taum onu&l^mb beftimmen, (S(|on unter »ifcj^f Otto n. (1165—1174) gab ^ofimter ber ©onftanjer 18ifcl^5fe: Fridericus dapifer, Eberhardus marQh*lcu&* Ob a^er bie in bet^ Urfunben aU 3^gen auftr^tenben, ja^etjc^^ ©lieber bed 9iitiierftanbed, }ur Sonftanger ^rd^e nur in einem

< bie entfd^enbe @teEe ifk: pretiaxate villicationis officiam (nctmlid^ baS fOlamami ^u ^n im ^utgau) mense et prebende fra- trum Gonstantiensium ob salatem et remedium anime sue

et parentnm suoram legitime assignabat ; im toeiteren

%ktlmU ••• singalis fratribus Constantiensis chori, qui ea die Gonstancie presentes fuerint u. f^ to. X\e (efonbete Q^ts loäl^nung beS ^täfens, bie fx^ bei flöfteclid^ (Smti^tnm ^on felbft oerftanb^ ptte, ff>rid^t nid^t filr bie vita communis s. xegularis ber bamoligen itanonüev 3U (Sonftanj.

» 3tfd>ft. XXVm, 136.

* qnia solet esse firmius et incommutabilius, quod ecclesie facit communitas, quam solins episcopi persona.

Stfdjfi XXVm, 187.

Digitized by

Google

S65

fic5ien«ncjnis ftaubcri, ober berfclftcn ate ©ienftlcutc angcljörtcn, ift fautn mit ©idjcrl^eit ju ftcftimmcn, umfomcl^r nici^t, aU fd^on um bic SSlittt bc« 12. ^aBt^unbcrtö ba8 gange 3Ämiftcriatttat«bcr]^&fttti§ üfecT bie urfiprüngUd^c ©cbunbcnl^eit bcr ^Winiftcrtalen ]^lttn)C0* geschritten ttjar. Jpert)orragenbe 9Rinifterialenfamtticn; i<^ nel^me l^tcr nur folcJ^c auf, tocld&e urtö au«brftrflid^ al« aKinifterialcn k- jctd^net tt)erben, xoaxtn bamal«: bie t)on Slrbon, tjon ©rüncn^ berg, üon ^omburg*, t>on ®^5nenberg, t)on SBintcrtl^r, i)on Saftett*, t)on SBBeiler, bou 5tnbtt)^t^ i^on aSermatingen^ t)i>n §Jri^ u. a. m.

3um ©d^Iuffc l^aben tt)it nod^ ju bemerfcn, ba§ na(| bet jpaten 3lngabe be« örufd^iuö, toet^c inbcffen au« baugcfij^id^t' litj^en ©runbcn i^re iBeftdtigung flnben bürfte, gur 3ctt unfered SDiet|elm§ ein Umbau ber 9Rfinfterftr(!^c in Sfteic^enau Dottjogen toovbcn ift^

SEBie fe|r VH ho^ ju kbauem, ba§ SDtetl^elm Jeincn gleici^= jeitlgen, bert fltttic^en aOBertl^ eine« burti^ feine Irene auögegeid^^ neten SJlanne« begreifenben »iogra^jl^en gefunben l^atl ©ne« 9I^)oIogeten beburfte er ni^t; am aHertoenigften aber eine« fold^en i)om ©(^lage be« unglürflifien ^oeten ®affu8. SSSa« l^atte ber mit gtoei Sn^nln gefc^mficf te Sifc^of ni^t aKe« bur(i^gemad^t , be\)or er ^S), mübc bom (Streite, nad§ ©atem jurütfgogi SOBir bürfen if^m, ol^ne unö in aSermutl^ungen gu verirren, einen burc^ ben ))erfön* ticken Umgang mit ben bebeutenbften ^^i^Ö^^^'^ff^« erworbenen, reid^en, aber tool^l auc!^ bitteren Bä^ai^ an fieben^erfal^rung gu= trauen. Siennen toir no(!^, in Äfirge toieberl&otenb, bie l^ert^or- ragenbften unter jenen 9Ä&nnem, xotl6)t 2)iet^elm lennen gelernt l^at au« bem f(!^n)&bifd^en Äaiferl^aufe flnb e«: Ä. griebric^ L, ber ritterli(ä^e 9lot^bart, Ä. §einri(!^ VI., bcffen l^ocä^begabter, aber, in leibenfci^aftlid^er §aft [xä) felbft i)crgcl^renber , l^arter unb

1 SBartmann UrfB. bet Mte\ 6t. ©allen ^\m Saläre 1162 nr. 829.

2 Dümge Eegg. Bad. ^um Saläre 1176. nr. 98.

3 Dümge 1. c. ^nm Saläre 1192. nr. 106. Stfd^ft. XXVm, 136 aum Solare 1166. 5 3tf(i^ft. XXVm, 173.

^ Summa hujus loci basilica coepta est aedificari anno domini 1172 sub abbate Diethelmo baroue de Erenkingen. Chronol. Monast. Germ. 31. 2)ie SteHe nad^ bem von S^exvn ^of. 3. 5lönifl im greiButöer a)iöcefanarci^it). VI, 279, öegebenen Sdefewte au2 fj. SCbler'3 bauöefd^id^tUd^en gorfd^ngen in a)eutf(i^ranb (5Wöfter wnb @tiftSs fix^m auf ber Snfel 9flei^enau) SetUn 1870.

23*

Digitized by VjOOQiC

356

gcmüt^lofer ©ol^n, Ä, ^l&ili^)^) unb ^crjog gricbrid^ V., liiä^te uttb tDol^ltl^uenbc ©rfd^clnunöcn. aSon ^&t)ftcn toirb nur bcr i:iL'ti5aIttöc 2ttcj:anbcr III. gcnjefcn fein, wlä)tt auf il^n ^)crfonli^ etnttjirlen lonntc. ®ei[tlicl^c gftrftcn tjoii tt)ir?lt(ä^cr Scbcutung, n?erin au(!^ nic^t alle bon lautcrem ©^aralter, toarcn bic dttx^^- faiiäter ©ottfrieb, t)on ©eburt ein ®raf t)on ^elfenftcin unb Äon- lab öon Jpilbeölfeetm-aBlrjbuTg, 3[boIf ®raf t)on 2lltcna (gtjbijd^of mn S5tn, ber »firblgc ©arbinalbifiä^of toon 9Ratttj Äonrab i)Ott 2öittet«bad^, itonrab i)on ©(i^atfcnbcrg a5if(J^of bon ©^jeter, einer ber bebeutcttbftcn ©taat«manncr jener ^txt, ergbifcä^of (gberl^arb 11. mn ©algburg u. a. m. aSon tioelttid&en dürften jinb ju nennen .^crjofl §einri^ bcr fiöwc toon SSaiern unb ©a^fen, Otto toon Söittetebad^ C^crgog Don Saiern, ble ^erjögc SBcrtl^oIb IV. unb SJertl^olbV. \)on S&rinflcn, ber al« Ärcngfal^rer geftorbene, ta^>ferc ^krlgraf §emtantt IV. toon ©aben, Sanbgraf Jpermann t)Ott S;t)üringcn u* a. m. 3lu(3^ ber SRcid^^marfd^alf ^cinricä^ i)on ^a^j^cn- l^cim mag l^ier genannt fein. SGBer, gumal in folgen ^dUn, bagu 6crufen toax, mit bcn einflufereld^pen 5ßerfonU(!^Ieiten be« beut^d^en J}tdd&eö JU 'otxlt^vtn, ber ^at ftd^crliii^ etoa« aSebeutenbc« erlebt unb ioar gewife ju TOicberl^oltcn SKalen auc!^ bort angelommen, tuü ber nad^ nichtigen 5)ingen ©trebenbe, ftraud^elt unb fdUt. STict^clm aber Wieb feft bl« an« (gnbe, \x>txl ^ä) felbft getreu.

Sftegeften gur ©cfd^id^te be« $errn ©ietl^elm t)on Ärenlingen 1170—1206.*

1170. 3n biefe« ^al^r, möglicher aSeife aui^ erft in ba« foigenbc, faßt bie Ernennung be« SReid^enauer (Sa^jitcll^crrett S)iet' i)dm t)ott Ärenüngen jum 2lbte i)on SRcici^enau, burd^ Ä. gric-

* 3)a id^, im uttmittelBar t)orl^eröel^cnbcn §efte unfeter 3eitfc|rift, auf S. 146 ff., mehrere Blöder unöebrudte Urfunbcn ^ietl^elmS pu&Ucicrt §abe, liefleti nunmel^r bie l^icr in Sdegeftenfonn folgcnben ©tücfe, mit SCuSnol^me eüieä einzigen, (Steg. 67) in leid^tjugänölid^en SlBbrücfen t)or. 2)a)^er IJoBe idj in:<| l^ier gan^ hits faffen fönnen. 3)a^ nid^t nur bie t)on ^iet^elm fel6ft auS:: flcftetttm, fonbem oud^ bie iljn betreffenben Urfunben auföenommen worben fmb, entfpri(5t bem 3n)ecfe Der tjorlicöenben SlrBeit. ^inftd^tUd^ ber ^a^mex- fmiö ber SCBbrücfe, bin id^ baoon au^^e^anqm, baj öenüge, Die Ul^tm^ äunerläfftgften unb jugänijUd^ften ^u nennen, namentlidj in imm gäUen, in it)eid)eii fid^ nur um eine 3«uöenfd^aft l^anbelt unb, fd^on burd^ SBeröteid^utiö bei- betiü^ten, aUgentein befannten §anbBüd^, audj bie älteren SlbbrüdCe o§ne 3}lü^e aufgefunben toerben fönnen.

I

Digitized by

Google

357

brid^ I. Mon. Germ. SS. IL 38 unb ©allu« Ol&clm 129, an beibcu Orten o^nc ^al^r. ©ictl^elm jelbft red^net in Uxt. 1204. 0. St., fein 34. 2lbt«ia]^r. S)cr in ^Äonc OucUenj. III; 137 gc^ ma(^tc 3Serfu^, jene Urt gtoifci^cn Einfang SuIl unb 24. @e^3* tcmbct 1204 fc[t cinjurücfen, tft berfcl&ft. ^SgL unten Sieg. 58.

1171. gjiarg 15. SR eilten au. 3lbt SDiet^etm bon SRcici^enau genel^migt; gu ©unften be« 5Äbte« e(rimbert) bon ©alem unb befjen Älofter«, einen ©ütertaufd^ in ©^tt>anborf u. ]. xo. 3euaen. Act. in presentiä nostri fratrumque nostro- rum in maiori ecclesia coram altari. 1171. mense Martio, die 15., sub Frider. imper. Cod. Salem. I, 54. mbr. 3tf^ft. XXVIII, 145. ift bieje Urlunbe, il&rem ti)efenttid6en Snl&alte naii^, au(ä^ cntl^alten in JÄcg. 11. 1.

1173. geb. 20. Senjburg. SDietl^elm «bt bou Sfteici^enau ^euge Ä. griebriiä^« L, für ba« Älofter 3nterlalen. D. apud castrum Lenzburg 1173. 10. kal. Marcii, ind. 6. regn. 21. imp, 19. ^eerleber »eruer Ur!b. I, 105. ^iegeften m Äloper« Snterlaten bei t), gjlol)r nr. 3. ©tuuH)f Sieg. 4141. ©igentli^ ernjartet man imp. 18, ftatt 19. 5Die überigen 3eit^ angaben flimmen. 2.

1181, S)ec. 18. ©iet^elnt 2lbt t)on SReid^enau (Augen sis ^cclesi^ humilis minister) entfi^abigt bie ©t ©eorgen* lixä)t gu Obergett, beten $of gu aSraunlingen er Deraufiert l&atte, burc^ einen SBeingarten in ermatingen. SSlit ^tn^m, rod<i)t auf SReii^enau atö 3lu«fteaung«ort ^intoeijen. Act. sub Alexandro papa universali (ber inbeffen am 30. 9lug. 1181 ftarb) regnante Frider. glorios. Rom. imp. anno 1181. 15. kal. Jan. Neugart (Mone) pag. 591 ex orig. 3.

1183. 3un. 25. ©onftang. ©iet^clm «bt t)on 3fleid^enau U]ä)Xoixt, auf ©eite bei8 Äaifer«, Den griebcn mit bcn Som- barben. Dat. apud Constantiam in solemni curia 7. kalendas Julii. Mon. Germ., Legg. II, 175 ff. 4.

1183. Ulm. ©iet^etm SKbt bon aieic^enau beftatigt ble Stif- tung bc« SBitegotD t)on Sltpetf, ber, auf bem ®t. 3Äid^aeIi8berge bei Ulm, ein Slrmen* unb grembenl^of^)ig txxiä)Ut unb baöfclbe bem Älofter ^Rei^enau gun)el«t. aKit3eugen. Act. 1183. ind. 2. regnante Friderio Romanorum imperatore, in ip- sius conspectu, apud Ulmann. SOBlrtb. Urlb. II, 233. gJreffel Ulmer Urfb. I, 25, an beiben Orten ex orig. SBei

Digitized by Google J^^'

358

©aÄu« O^cim ®. 132 eine Uefeerfefeiwö- ®tUttH>f SReg. 4369. SDle Snbiction tt>ei«t auf ben §erbft l^in.

1184. SÄeid^cnait ©iet^elm 3lbt t)on SReid^nau ükri&Bt bem Älofter ©alem ein ®ut in €d^l»anborf. ÜRit 3^9^^- -^c*- 1184 in palatio nostro Augie. (Snt^alUn in Urt 1189» ©. 158. ^Ql unten ateg. 11. 6.

1187. 3flci(^enau. SDictl^cün 31M bon SRcid^cnau uberl&ßt bem Äloftcr ©alem ben 93erj) genannt SanH^Serc bei 9fiaiti^a*la4 9Jüt 3^wß^^ ^c*- 1187 in lobia nostra Augie. ©bcnfatt« in Urt. U89 ©. 158 entl^alten. »gl. »leg. 11. 7.

1187. Sfteidjenau. SDiet^elm W>t i)on SReid^enau ükrtdfet bem Älofter ©alem ein @ut tci 3Raurad^ unb eine §ube gu Ulenfegcl ?Dlit j^cugen. Act. 1187 in palatio nostro Augie. ebenfalte in Urt. 1189 ©. 159 entl&alten. 9»g(. SReg. 11. 8.

1187. ®eH 23. SB anrufen, am SBobenfee. Ä. gtic^ brid^ I. beft&tigt bem Älofter ©alem bie ©uter, bie 2lbt SDietl^etm toon Sfteit&enau bemfelben taufd^tioeife ober gin^wei« ilberlaffen l^at. aWit^ßwgen. Dat. apud lacum Constantiensem invilla Walarhusin, anno 1188. ind. 6. 9. kal. Octobris. ©e^ ]&5rt fl*cr in« ^al^r 1187. Böhmer Act. Imp. Sei. nr. 157, wojelbft bie ©rünbe ffir.ba« Betteffenbe ^al^r angegeben pnb. 9.

(1187.) Jperjog griebvi^ V. i)on ©d^mben tl^eift bem 5lbtc ©ietl^etm t)on SReici^enau mit; ba§ et bem Älofter ©alem geflattet l^abe, t)on ben 9fiei(j^enauer SWinifterialen burcJ^ laujcä^ gu emcrben. ?(ud^ foffen alle ©ien[t(eute be«§ergog«, in ganj ©d^tt)aBen, ol^ne Saufd^, frei an ©alem vergaben bürfen. Ol^ne 3citangabe ^exU fcj^rift XXVni, 153. 10.

1189. SDietl^elm ?tbt t)on SReid^enaU; gu ©nbe ber Urlunbe aud^ ot« aSifd&of t)on ©onftang begeii^net; beft&tigt bem Ä^tofter ©alem t^erfd^iebene, eingeln aufgefül^rte laufd^gefd^&fte, au« ber 3eit feine« aSorg&nger« be« 2ttte« Ulrid^, fonjie au(i^ au« feiner eigenen 9lmt«f&^rung at« 2lbt unb gwar au« ben Salären 1166. 1171. 1184. unb 1187. »gL oben »egg. 1. 6. 7. 8. Hoc fac- tum est anno dni. 1189. sub imperatorje F. in ex- peditione sancta posito et filio eius duce F. eius- dem laboris socio et Gonstantiensi episcopo D., regnante domino nostro Jesu Christo. 3tf^ft- XXVIII, 156. 11.

1190. gebr. 6. Sateran. ^(Of\i Giemen« III. tr&gt bem SBifd^ofe S){et§elm bon ©onftang auf, ba« Älofter ©t. ©lajlen im

Digitized by

Google

869

tc^ttii^en aSeP^c bc« ^cl&ttten« gu ^JlcHlnjcn gu fc^ftftcit. Dat Laterani 8. idus Febr. pontif. anno tertio. 2Bhtb. Urfb. II, 270 (gum ^f^xt 1191 rcbuclert)- 12.

1190. 3uL 15. abt SBcrtlöolb t)on engcttcrg beurfunbct, in ®cflcntt)art be« Sifd^of« ©Ictl^dm t)on6ottftotta^ bafe er bic aSogtcl ju SBSUct, bcm fiutl^olb i)on 9ic8cn«bcrg, »on bem et |ic erbalten,» auf 8cben«bauer gu Selben geben toerbe. Act anno 1190. idus Julii. Giern. III. pp. anno 3, exercitum contra pa- ganos pro cruce sancta de potestate ipeorum transferenda promovente Friderico piissimo im- peratore, regni eins 38, imp. 35, coram reverendo ecciesie Constantiensis episcopo Diethelmo. ^tt ^eugeu. Unter biefcn, aU ©bcr^arb t)on Äegcnöberg, ber nad^* mallfle ©rgbifci^of eberl^arb t)Ott ©algburg, ber ein ©tieffol^n be« gittolb \>on Sfteöen^berg, t)on ©eburt aber ein Sruiä^feffe i)Ott aaäalbburg »ar. 93gl. t). SReiffer SRefleften ber ergblf^Sfc t)on ©algburg pag. 507. Neugart Cod. Alem. II, 120. 13.

1190. eigeltinsen. SDletl^elm Sif^of toon Sonftang bep&tigt bem Älofter ©atem ben im Saläre 1184 i)on Sif^of ^ermann au«9ef!proc^enett SScrgi^t auf ben 3^^^ten gu 9Jtaura(3^. Data Aikoltingen anno 1190, Clem. HI. pp. anno 3, im- perante et in expeditione contra Saladinum pro- fecto Friderico victoriosisslmo Rom. imperatore, anno regni 38. imp. 36. Ä* iJrlebtici^ ftarb inbeffcn t)Ot bem ©(^luffe feine« 35. Äalferfa^re«. ^tfcftft XXVIIL 14.

1190. ©enlenborf. S)ie%lm ©ifd^of t)on eonftang über- tr&cit bem ?ßro!pfte 3lbel^atb Don ©enlenborf bte ©eelforge unb bte einfünfte betÄird^e gu SDenlenborf. D. Denkendorf anno 1190. Clem. III. pp. anno 3. (®a« 3. «Pcnttflcatijal^t be« 5Pa^)fte« ©lemen« beginnt 19. ©ec. 1189.) äBittb. Utlb. 11, 269. 15.

1191. 3l»)ril 10. am ©ee ton SlnguiUeta. Ä. §eiu* ri^ VI. unb feine ©ruber Ctto, Äonrab unb 5ß^ilt|)^) fiä^enlen gum ©eetgerette i^rer eitern unb il^re« ©ruber« grlebrid^, dilecti nobis Dythelmi Constantiensis episcopi favore inducti, ber Domfird^ gu ßonftang ein @nt in Uningen. Act. 1191. ind. 9. Begn. Henr.Bom. rege, anno regni 22. juxta lacum anguillarum. Dümge Begg. Bad. nr. 104. aac^e «eg. 114. 16.

1191. »ifd^of ©ietl^elm t)Ott ©onftanj bearhinbet eine bur^

Digitized by V^jOC

360

il^n gwifd^cn beut Äloftcr ©alcm unb Ulrld^ boit ©obnianit t)ott* gogcnc ©ül^ttc, wegen be« Äloftetl^of« 9Jlabad^. Act. 1191. ol^ne Sag; a6cc iebenfaff« mä) 15. S^^rtt^ ba Ä. ^cmrid^ VI. in bcr Urfunbe ate Äaifer genannt toirb» ^tfc^ft. XXVIH, 163. 17.

1191. 3ul. 30. ««bcrg (kl Subtt)ig«burg). »ifi^cf 5)iet^

' l^elm t)on (Sonftanj 3euge be« ^fcitagrafcn 5Rubotf toon Tübingen

für ba« ©percienferltofter Scbcnl^aufen. Act. 1191. impe-

rante Heinr. Rom. imperat. Dat. Asperk 3, kal.

Aug. SBirtcmb. Urfb. U, 291 ex orig. 18.

1191. $)cg. 15. SWemmlngen. 211« an biefem Sage unb Orte ^ergog 2BeIf VI. ftirbt, trifft Ä. $einrid& VI. (unb mit bemfclben njol^l au(J^ Sifc^of ©ietl^elm) bei Äaufbcurcn (Bouir- ron) mit bem fieii^enjuge gufammen unb begleitet benfelben in ba« Älofter ©teingaben. Chronogr. Weingart apd. Hess 6a

1191. (J)ecember.) Ulm. Ä. §einrici^ VI. übernimmt, unter SBegugnal^me auf feine ainwefenl^eit bei 9J}emmingen, bie ©(^ufet)ogtei über genannte Orte be« Älofter« Ärcuglingen

rogatu abbatis Markwardi interventu quo-

que dilecti nostri Diethelmi Constantiensis episcopi, cum essemus apud Mammingen. Dat. Ulme 1192. ind. 10. imp. 1. presid. apost. sedi Celestino, regente Constantiensem ecclesiam Diethelmo venerabili episcopo. SEßirtb. Urlb. 11^ 274. aCBegen be« ^al^re« t)gL Xiä)t 3fieg. 154. 19.

1192. Siutt. 28. »ebenl&aufen. »if^of SDiet^m wril^t ben ©t. 2Wartin«altar im Älofter Sebenl^aufeu. Neugart (Mone) Episc. Const. pag. 152, nad^ Crusius Ann. Suev. Lib. XH, P. IL c. 1

1192. ®e^5t. 24. 8ütti(!^. Ä. $einric^ VI. crH&rt bic ©tabt ©onftanj, mif erfolgter SSerl^anblung im gürftenrat^e, aller unb ieber SSefteuerung t)on ©eiten be« (anwefenben) SSifcä^of« ©ietl^efm Don ©onftanj frei unb lebig, mit Verbot für biefen unb bcffen SWaAfolger, bergleiiä^en fld^ anjumaffen. Wlit 3^9«»- ^192. ind. 10. Regn. Henr. imperatore, anno regni 24. imp. 2. Dat. apud Leodium 8 kal. Oct. Dümge Regg. Bad. nr. 105. £)a« Orig. mit ©olbbutte im9lr(ä^lt)e ber ©tabt (Sonftang. aSgt. 3Äarmor Urfunbenau«güge jur ®ef^* ber

I ©tabt eonjtang. Sinbau 1873, ©. 5. 2a

^"■", Digitized by VjOOQ iC

^£a:£.

361

1192. S)cc 4. Gonftanj. 9W« an bicjem SCaßc ba« S)om* ca)(>M ju 6onftang bic ©c^cnfuug bcö Äonrab, ^rieftet« bct ^r^c ju @t. ?D?ori^ unb Untcrcuflo« ber 5)omfir(j^c ju 6on^ ftattj, bcr ein ®ut ju 3:i!p<)i«]^aufctt al« ©cclßcrcttc ftiftct, fcicr= iicj^ bcftattöt> ift Sifiä&of ©letl&elm abnjcfcnb, im burgunbifd^cn 3;]&cilc feine« ©iprengeM. @r beflcöctt bie Utfunbc crft nad& feiner SRüdlel^r, l^inflc^tUc^ beten wir aber feine 3^itangabe befifeen. Acta in choro Constantiensi 1192. ind. 10. Olym- piade 5, anno bissextili, II nonas De c. Gelestino papa, Heinr. imp. anno regni 23. imp. 2. @obann: Ego Diethelmus dei grat. Const. eps. Dum. h^c que T^escripta sunt agerentur partes Bur- gundi^ qu^ parochi^ nostre diocesis spectant, ratione circuitus nostri visitavimus. In reditu vero nostro u. f. to, Dümge Regg. Bad. pag. 61 (3lu«*= gufl). Neug. Mone Episcop. pag. 602 ex orig, 21.

1192. SDietl&elm ©ifd^of t)on ©onflanj beftatfßt eine ©eelgerette^ ftiftnnß ber SSrfiber ^ugo unb Äonrab i)ott ©riincnberg, \otl<i)t @üter ju SBanll^oljen unb SBol^tingen an ba« ©omftlft geben. 3Jltt ^tn^tn. Act. 1192. Celestino papa, Heinrico Rom. imperatore. Dümge Regg. Bad. nr. 106. 22.

1193. 3Jidrg. 16. SSebenl^aufen. SDietl^elm SBifiJ^of i)on ©onftang tioeil^t ben ©t. ©te^jl^anöaltar im glftercienferßofter S3eben]&aufen. Neugart (Mone) pag. 152 mä^ Crusius Ann. Suev. Lib. XII P. n. c. 1

1193. S)ec. 6. gonftanj. 2)ie%tm SBifc^of toon (Sonftans beftatigt bie ©d^enlung be« ©onftanjer Sürger« §ugo genannt figulus (^afner?), noää)tx ber ©te^)]^an«ftrd^e in ßonftanj einen SBeinberg in legerttjeiler fd^enlt. Acta in choro Con- stantiensi 1193. ind. 11. olymp. 1. decennovalis cycli 16. epact. 15. concurr. 4. octavo idus De- cembr. Celestino pp. III anno 3. Imper. Henr. regni 24. imp. 3. Dümge Regg. Bad. pag. 62 (3lu«- äug). 23.

1194. SDietl^elm Sif(!^of i>on (Sonftang unb ^bt ju SRel^enau beenbigt einen feit langer 3eit jn)if<ä^en bcm Älofter ©t. Slafien unb ben §erreu t)on Söart beftcl^enben 3fic^t«ftreit, njegen ber Äir^e gu efringen \m SBreiögau. Slrnotb, SRubolf unb Ubalrid^, bie @5^ne be« berftorbenen Jpeinrid^ t)on Sßart (de Warto) er^^ l^attcn t)om Slbte 3Äangolb ton ©t »laflett 18 aRarl ©ilber« für

Digitized by

Google

362

il^ten Setaid^t auf bie (efagte ^ird^e. Wlit Beugen. Act. 1194. anno pontificatus nostri 4. 9la(i^ biefer üirigend gatt} ))ereinjetten 9le($nung9n)e{fe würbe aUerbingd S)iet^elm feine $on^ Hflcat«ia]^re erp toon 1190 an jÜ^len, ein Umftanb, auf ttjeld^en bereite Neugart (Mone) pag. 152 aufmetifam mad^t. Gerbert HisL Nigrae Silvae III, 112. Dümge Kegg. Bad. ®. 63 («tt«jU9). 24.

1194. ©ec. 27. »er au. «n biefem Sage toeil^t »ifd^of S)let* ^elm ble Ähxj^e be« 1189 abgebrannten ^Jrauenflofterö »erau mit 4 aUtSren. Neugart (Mone) pag. 163 ex Chronic. Berov. mspto.

1194. S)tet^Im «bt t)on JReic^enau bcfiotigt bem «bte eber^ ^arb unb bem ^lofter @alem ben 3^^^ten in ©rünbelbud^, toeld^en betfelbc toon SBurl^rb bem Ituc^feffen t)on »otenfel« um 28 ü»arl ©Über ertDorben l^attc. 9Ält S^uitn. Anno 1194. Celestino papa, regnante Heinrico imperatore anno imp. 4. ^tfc^ft XXVIII 165. SBBenn ba« Äaiferlal^r richtig angegeben ift, nad) bem 15. «H>ciU 25,

1194. eonftang. ©ietl&elm »tfd^of t)Ott eonftanj giebt bem eiflcrclenferorben bie im ®urgunb gelegene cellaRotah (dtottj) unb beft&tigt ben SBrübern bieje« neuen ©ottefil^aufe«, bie t)on bell ©bleu Sütolb, einem Rieftet unb SSBerner t)ott fiangenftein, ©ebrabern, rotKf^t in ben ©iftevdenferorben eingetreten finb, er« ivoTbenen 93efl^ungen. Act. Gonstantie 1194. ind. 12. olimp. 2. decennov. cycli 17. epact. 26. conc. 5. Celestino pp. III, anno 3, imp. Heinr. anno regni. 25. imp. 4. ©efc^id^töfreunb ber fünf Orte IV, 262. 26.

(1194.) Dietl^elm »ifd^of t>on eonftanj (Const. eccl. hu- milis minister) beurfunbet bie, im Vereine mit bem Äbte (r{berl^arb) t)on ©alem, bem fieutpricfter ber an ©alem incor^)o* ricTtcn Äird^e ju Sod^l^aupten ausgeworfene ©ufientation. SDie Uiiunbe ift jtt)ar ol^ne ^i^v unb 5Cag gegeben, tt)irb aber jum ^Q^ie 1194 gu fefeen fein, ba ^ft Cöleftin III. bem Älofier @alem d.d. Laterani non. Nov. pontif. 4. bad ^atronati^ red|t in SBad^]^au))ten beftdtigt, quod rationabiliter per Studium estis episcopi diocesani adepti. ©alemer SüVb. I, 85. 3tf(^ft XXVm. 166. 27. ^

1196. gebt. 5. Sateran. 5pa»)fi 65lefiin HL beftatigt bem %Uz unb ben ©rubern gu 3tDiefaften ba« (Slgentl^umÄred^t ber ^irc^e bafelbft, cuius fundus ad vos pertinet et

I

Digitized by

Google

863

quam ex donatione Diethelmi epi^copi dioce- sani vestri rationabiliter estis ^depti. D. Late- ran! nonis Febr. pontif. 5. 'SSitxt^. Urlb. II, 314 ex orig. 28.

119a S^«* 10- ffiorm«. »if(ä&of SDietl^cIm tion eonftang ^cugc In Urf. Jt. §clnvi(!^« VI. für bcn ®rj*if(^of Slngelo t)on SCorcnt. Wt ann. reg. 26 imp. 5. a6cr bcm irrigen Siage«* batum 3] id. Julii ftatt Junii. üghelli Ital. Sacr. IX, 132. @ütnH)f 5004. Unter ben beugen :'Philippus dux Tuscie. 29.

1197. 211« in btefem ^af)xt ^ergog ^W^^, i" ^^^ mittn Jp&lfte be« gJionatö ©e^jtember, ba« ©tf^tl^l iinab, m^ Stalten jiel^t, m a3ij(|of SDietl^lm toon ©onftanj ©ermefer bc« §ergoft- t^nm« ®()^tt)akn. Otto S. Blasian. e. 44. ößL mnttU mann @. 31.

1197. 5)ietl^dm »ifci&of \>on ©onftang unb 91W ju SRcid^enau nbcrld|t bcm 3lbte (Sber^rb toon ©«lern nnb beffen Älofter ben 3e'&nten in ©rünbelbud^ nnb ein ©fitlein in $)om«bcr9 gegen SBad&öginö. ^Rit^cngen. Act. 1197. ind. 14. serenissimo H. Romanorum imperatore rempublicam stre- nue gubernante. (SDaö ^al^r Derlangt eigentttd^ ind. 15.) 3tf(3&ft. XXVni, 168. 30.

1197. SDiet^eön a3if(^of bon (Scnftanj nnb 2lbt gn 3fteid^enan bcftatiftt eine i)on ^ermann bem ^ofmciftcr (prepositus curie) SSBaftl^er bem Äcller \)on ©d^Ieitl^eim (cellerarius de Slattheim) bem Äloftev SReid^enan gematä^te ^afmtiU ftiftnng. SRit Saugen. Anno 1197. ind. 15. regnante glo- riosissimo imperatore Heinrico et eodem advo- cato Augensi, duce Suevorum Philippo. Dümge Regg. Bad. nr. 114. 31.

1198. 3n ainfang be« ^a^re«. 3«« fid^ ^erjog ^W^p t)on ©d^njaben bagu entfd^Uefet b{e Ärone angunel^mcn; ift bejonbcr« Sifcfeof 2)iet^elm, n)el(^er il^n gnm ^tfcj^luffc bringt. Conr. de FabariaMon. Germ. SS. IL 168. 2ln^ unterl^anbelt ber* fclbe nnb bcr spfalggraf ton Tübingen mit §ctjog ©ertl&olb V. t?on 3^ringen, ber nun gnrfiötritt. Ann. Marbac. Mon. Germ. SS. XVII, 169. (Ann. Argentin. apd. Böhmer Font, m, 93.)

1198. 3un. 29. aBorm«. SDietl^elm ©ifd^of Don (Sonjtang bef^mört bcn gU)if(!^en bem römifd&en Könige Wi^^\^ »^ ^^^^i

Digitized by

Google

364

^J)\Üp)f (Stuaufl) i)on gtanlreic^ fleft^loffcnen, gegen bcn ^5nig SJüii^arb bon engtanb unb beffen 5Hcffen Otto, fotoic aud^ gegen ben ©rjbtfd^of i^on 6öln unb ben ©rafen i)Ott ^anbem gerl^tetcn greunbf(ä^aft«buub. D. Wormatiae 3. kal. JuL 1198. regn. 1. 3Wcl^rfacl§ aBgebrurft, julefet Mon. Germ. Legg. II, 202. ©Ic 5Ramen ber ben SScvtrag 6e(d^tt)5renben ^etjonen finb fel^r entftettt: Nos autem in manuNevelonis venerabilis Suessio- nensis episcopi fiduciavimus, quod omnia prae- dicta bona fide observabimus. Id etiam de man- dato nostro dilecti principes nostri Conradus Wircenburgensis, B. Metensis, Diethelmus Con- stantiensis episcopi, Theodoricus quoque de Grench, Fridericns de Ceolre CSoOern), Harte- manus de Kirchberg , Gotefridus de Vehingre (aSail^ittgen) ; Everhardus de Everstein (eberfiein) co- mites, et de latere nostro Trusardus camerarius noster, Guarnerus de Rossewich (SRofewag), Warn- herus de Bollanda, Warnerus de Ceanque milites juraverunt. 32.

(1198.) ®raf SRubolf t)on §ab«Burg t>tt\)(>x\ä)t beut SStfiJ^ofe ©ietl^elm t)on ©onftanj (domino suo D. Constantiensi episcopo) bie feierlid^ \>m x^m genehmigten ©üterübcrgaben feiner Dienftleute SGßerner nnb ^no an bo« Älofter Äreujüngen nld&t fetner angufed^ten urit auä) 5lnbere bon ai^nlld^en ?}erfu(i^en abgul^atten. SBitttJ. Urlb. H, 325 nac^ beglaubigter, bie ol&neSal&r gegebene Ur!., ju 1198 fefeenber 9lbf(3örift Sgl. m^ 5ßu\)ifofev »iegeften be« Älofter« Äreuglingen nr. 22. 33.

1199. 3H)r. 14. ©letl^elm «if^of t>m ßonftanj mtoix^t, im (5int)erne^men mit bem öifiJ^ofe bon ©traPurg, to^lä)tm bie ent== fcJ^elbung t)om (£rgbif(ä^ofe ijon Wainj aufgetragen war, bie Se^ ^au^tung ber Sel^en«teute be« Älofterö ©t Sirub^jert, nämlid^ ba§, beim 2:obe eine« 3lbte«, für bie befl^enbe §anb, eine 5Jleubelel^nung bur(j^ beffen Srtacä&folger überflüffig fei. Anno 1199. decenno- valis cicli 4. ind. 2, olimp. 2. concurr. 4. 18 kal. Maji. Innoc. pp. III, anno 2., regnante gloriosissimo rege Philippo. DümgeRegg. Bad. ©.65. (3lu«jng.) Neu- gart (Mone) pag. 606, ~ 34.

1199. WlaxS. fiateran. ^a^)ft ^nnocenj III. nimmt bie aSrüber be« ^eiligen 3Bic^aet in Ulm in feinen ®(!^ufe, unter 83e* jugnal^me auf eine benfetben i)om Sif^ofe (©ietl^elm) \)on ßonftanj

Digitized by

Google

^

365

urfunblii;^ crt^cittcn SSctoilRgung l^inftc^ttt^ be« aSegrabniffc« i^rcr ^Ängel^örijctt. Dat Laterani 8. idus Mail pontif. 2. SKirtb. Ur!b. H, 331. Steffel Ulmer Urlb. I, 32. Potthast Reg. 694. 35,

1199. Sun. 11. 6on[tang. SDictl^elm Sßx\ä)p\ t)Ott ßonftattj bcurlunbet einen jci^iebgrt(j^terlid^en ©^)ru(^ in ©acä^en bed ^tofterö @t. 33faflen; fleflen ben Orföflclftli^cn gu S^ettingen, ^e^ntm be* treffenb. SSRit S^uo^^n, Act. coram nobis in choro Con- stantiensi anno 1199. in ebdomada pentecostes, feria 6., ind. 2. Gerbert Hist. Nigr. Silv, III, 114. aOBirtemb. Urlb. H, 331 (burcä^ ein SSerfe^en jum 28. 3Jlai 1199 rcbnciert). 36.

1199. Suli 10. \)ot ©trapurfl im Saget. SDiet^elm a3if(^of t)on ©onftang 3euge Ä. ^]^ilt^)^)6 für ben ^ergog SubVüig yjonaSa^ern. Mon. Boic. XXIV, 42. Böhmer Regg. Phi- lippi nr. 15. 37.

1199. ©e^pt 29. SWaing. SDietlJetm a3if(J^of t)on ßonftang 3euge Ä. gJl&iH^)^)« für ben ©rgbifd^of 5lbelbert toon ©atgburg. Dat. Moguntie 1199. ind. 3. regn. 2, 3 kal. Oct. Hund Metrop. Salisb. I, 75. Böhmer Regg. Phi- lip pi nr. 17. t). SD^eiHer aflegeften ber ©rgbifd^öfe i)on ©algburg nr. 133. 38.

1200. a«&rg4. gftürnberg. SDiet^elm SBifd&of^öon ßon- ftanj Beuge Ä. ^^Iti^p^)« für ba« Älofter 5lbelberg. ©eben b^ Stümbergl 1200 an bem 4 tag SKergen. mxth. Uxtb. II, 336 mä) einer alteren Ueberfefenng be« ni^t mel^r i)or^anbenen latei^ ni\fS)zn SteyteiS. 39.

1200. 3Ä&rg 15. SRürnberg. ©iet^elm »ifc^of t>on 6on^ ftang 3enge Ä. ^pip^)8 für ba« Älofter (Sbrad^. Mon. Boic. XXIXa. 493. Böhmer Regg. Philippi nr. 25. 40.

1200. 9l))ril 7. ©trafebnrg. SDietl^dm (Tiethalmus) aSifc^^of bon eonftang 3euge ^. ^^ili!p^)8 für bie Äirc^e gum 1^. Äreuge in 3}^efe. Böhmer Act. Imp. Sei. nr. 214 nnb Regg. Philippi nr. 27. 41.

(1200.) a«ai 28. ©^jeier. ©iet^elm SSifci^of \)on ßonftang unter jenen "56 3fleid^«fürften; toelc^e in eigenem S«amen unb gu^ gteic^ für 24 2lnbere, eine (grK&mng gu ©unften Ä. Wi^P^^ an Sßa^)ft Snnoceng HI. gelangen laffen. Dat. Spirae5. kal. Junii (o^ne ^a^r), Baluz. Ep. Innoc. III. Registr. super negotio imperii Ep. 14. pag. 690. Mon. Germ.

Digitized by VjOOQJjS

i

366

Legg. II, 201. Böhmer Regg. Philipp! nr. 30,

SEBeflen bc« Salute« t>8l. SBinldmattii ^ffilbf^p t>ott ^toaUn e. 514 ff. 42.

1200. ©ictl^ctm Öif^of toon ©onftang bcftStiflt bic i)on §crgog $]gilt^^ t)on @(j^to)a6en cm baiS tieftet 99$et|enau gemalte ©d^enlung bcr Äit^c gut 1^^ gl^rtftina in SRatjctiöburg. ^JRit 3eu9en, »eld^c auf ßctiftong ate Slu^ftcffung^ort l^ititocifcn. Act. 1200., presid. sedi apost Innocent. JH., pp. anno pontif. ejus 4., too« inbcffcn nid^t jii 1200 ftlmmt. £)ad 4 $ontificatdj[al^t bed $a!pfted ^nnoceng m. beginnt am 22. gebr. 1201. mttznA. Uxtb. II, 335 ex Orig. aSgL iibet btcfe i>erbdc]^ti8C Urt oben im Xej:tc. 43.

1200. SDietl^elm «bt t>on 9lclri^enau überlast bem Älofter ©alem gtoei J^uben in ©ornSberg gegen SGBad^öginö. Act 1200. indict. 3. regnante gloriosissimo rege Philippo et eodem Augensi advocato, anno regni 2. SDttt 3cugen. Stfc^ft. XXVm, 169. 44.

1200. ßonftang. SBifc^of SDiet^elm bcftdtlgt fca« ©celgerette, »eld^e« Ulrid^ ber S)omi|>ro^)fl gu ßonftang, für fid& unb feine SBertoanbten, barunter aud^ für ben SBifd^f §ermann 11. (natione de Fridingen) gefllftet unb mit ©ütem gu Oberl^oijcn, %aä) im 2;ljurgau unb %aä) im §cgau begabt l^at. Act. in civitate Constantiensi. 1200. ind. 3. olym.3. decennovalis cycli4. epact. 3. concurr. 6. Innoc. III. pp. anno 2. Philippo rege regnante, filio Friderici imperatoris. SJiit Stn^tn. ©onftanger go»>b. nr. 319 (saeculi 14) %ol 19. Dümge Regg. Bad. pag. 65. 45.

(1201. 3un. 12. Sateran.) 5pa^)ft 3nnoceng III. giebt ben SBifd^öfen (Sutolb) toon »afel unb (Sietl^elm) i)on eonftang ein ^anbat „super eradicando quodam abusu qui in partibus illis contra ecclesiasticam libertatem observatur." Anno 4^ Potthast Regg. Pontif. nr. 1384 au« Theiner Vet. mon. Slavor. merid. I, 58 nr. 102. 46.

1201. ©e))t. 14. »amberg. SDiet^elm »ifd^of toon eonflang geuge Ä. Sß^ili!p!p« für ben (neuernannten) ©rgbifc^of ©berl^arb )9on ©algburg. Mon. Boic. XXIXa, 504. Böhmer Regg. Philippi nr. 3& ©berl^arb toon ©algburg, au« bem ^ufe ber %mä^i\\m t>m SBalbburg, »or burc!^ feine SKutter, ein 9ieffc

' i".9H

Digitized by

Google

367

©ietl^clm«. »fiL ©hiWmantt ©• 234 unb v. Meiller Eegg. Archi ep. Salisb. pag, 506. 47.

1201. SDiet^cIm »ifd^of i)on ©onftaitä fccft&tigt eilten »ctöleld^ gtt)tf(^cn bem Äbte Äonrab t>on ®t ttrban unb bcm ^eban gu ®^ttati, ben Älrd^cnfafe ju aBtid^fltcn uirb anbere aenoitttte Siegen« fd^aftcn bctreffenb. Wut S^Htn. Facta sunt hec anno 1201 ind. 4. Herrgott Gen. Austr. H, 206. ©olo--

.t^urner Söoc^enblatt 1823 pag. 440 unb ©efc^c^tdfrcunb V, 233 ti)o aber bie 3nbictton, butd^ gjunite, (atö nnleöbar?) begeiiä^et ttJttb. SBBenn bie ^nbictlon ri^ttg angegeben ift, fo fittt bicfe tlrf. nod^ tm 9teg. 46, aÄein ba lein 21n«ftellung«t)rt genannt ift, lernen totr au« berfetten für bie ®ef<fei(%te ©let^elm« fcl^ toentg. 48.

1202. 8u Anfang be« Sal^rcö. SDiet^elm asif^of ton ßonftang unter jenen gürften, mläjt, bei ^a^)ft Snnocenj gegen bo« SSerfalJren bc« SarbinaUegatcn ton ^^ranefte ^roteft einlegen» Reg. Imp. beiBaluzI, 715. Böhmer Regg. Philippi nr. 42. tourbc biejer ^oteft wal^rfd^einlid^ fd^on im ©eptember 1201 gn »amberg beratl&en unb bann, gur ^zit al6 Ä. ^iliW in §alle war , (1202 ^an. 22) enbgültig rcbigicrt unb abgefenbet. aSgl. SDBlnletmann ©. 255. 49.

1202. gebr. 24. Sonftang. $)ict^elm »if^of ton ©onftang überl&ßt unb beftdtigt bem Äloper ÜRarc^tl^al ben ©efi^ ber Äirc^e in (^rc^O aSierlingcn, ber gjfarrfird^e in 9Rarc3&t]^at u. f, U). Dat. Gonstantie 1202. 6. kaL Marcii. ind. 5. Sunig« 8flci(ä^«ar(!^it XVIII, 347. SBirtenb. Urlb. II, 339. ex orig. (au« Seriellen gnm 23. gebr. rebudert). 50.

1202. ^nrdl. ßonftang. SDiet^elm »ifd^of ton (Sonftang, entfd^eibet al« ©d&ieb«ric!^ter, gttifd^en bem 5lbte 9Rangolb ton ©t. astafien unb bem Sßleban gu SSetmarlngen einerfclt« unb bem aSurl^arb, einem aßinifterialen be« §errn Siutolb ton Ärenßngen anberfeit«, bafe bie Äird^e gu SRaud&en eine loiä^terlird&e jener gu S3etmaringen fei Act. in choro Constantiensi 1202. 7. idus Junii. 2)üt 3^ugen. Gerbert Hist. Silvae Nigrae III, 116. 51.

1202. ©Jggingen (bei Äraud^enttie«), SDiet^elm »ifiä^of ton ßonftang unb 9lbt gu ©olem, tteld^er bei biefem Stalaffe feine gang befpnbere SBorliebe für ba« Älpftcrc ©atem audbcüdft, über^ föfet bißmfelben ein @ut gu ^ol&inberc gu ©gen. SRit ^eugem

DigitizedbyCjOOQlC ^S*^-'"'"^

368

Dat. in villa nostra Gegingen 1202. Stfci^ft, XXVIII, 170. 52.

1202. Anno domini Millesimo GCn. ego presby- teratum accepi a venerabili episcopo Gonstantiae Diethalmo. Burkhardus ürsperg. pag. CCCXXV. bcr ©traPutflcr 91u«ö. 1540 (1537).

1203. Ä. W^x)f)p gtcbt bcm ^»)ftc Snttoccnj III. 3ufi^c* rungen. Haec et omnia in praesentia domini epis- copi Gonstantiensis et domini Martini prioris CamalduleQsis et domini Eberhardi abbatis de Salem et domini Petri de Burgo Sepulchri et fratris Odonis de Salem praesentium latoris, Henrici dapiferi de Walpur, Henrici mareschalli de Bappenheim, Helferici notarii, me facturum et observaturum, bona fide et sine omni fraude juravi. 3J?c]^rfad^ a^cbrutft. ^n Mon. Germ. L egg. 11, 208 gu c. 1205. !5)afe bie[c« njtc^tigc Slftcnftüc! in« Sa^r 1203 gcl^firc unb wal^rfd^cinli^ im 9Rai; auf bem gu 9iat)ctt«burg ab? gcl^altcncn ^oftagc cntftanbcn fei, bcßrunbct SBiufclmaun o. 296 3lnm. 3. 53.

1204. Sunt 15. Satcrau. 5pa^)ft ^nnoccnj IIL giebt bem Slbte ^on ©alem bcn Sluftrag ben S3if(ä^of 35ietl&elm t)Ott ©onftanj, vod^tx erft t)on bem öom tömift^en §ofe l^eimfel^rcnben Sifd^ofe \)Ott SSambctö ijernommcn l^at, ba§ er e>:commuttiriert fei, m<S) beffett SButtfd^ gu abfobieren. »ßl^mer SRcgcftett be« spa^)fte« 3n* noceng III. nr. 171. Potthast Reg. 2244. 54,

1204. 3utt. 27. ©onftang. SDiet^m a3t[c!^of ^on Sonftang beurlunbet, ba§ ber 35om^)ro^)ft Äonrab ijon 2:e9erfelb ba« ^Jiaier- amt gu gjfin, unter 3Jem)enbung ber ©inlünfte für ben lifd^ ber ©oml^erren unb gu 9lnttft)erfarfen, gurüif gekauft ^abe. 3Rit S^^Ö^^- Act. in choro Constantiensi 1204. ind. 7. olimpiade 2. decennovalis cicli 8. epact. 17. concurrent. 4. 5. kal. Julii, presidente sedi apostolice Innoc. III. anno apo- stolatus ejus 7. serenissimo domino regnante Phi- lippe, nobis Const. katedram gubernantibus. 3^^- fc^rtft Vn, 309. 55.

1204. 2lug. 24. SGßelfeenfee (in obsidione Wizense) SDiet^dm SStfc^of tjon (Sonftang geuge Ä. 5ß^i%»)« für ba« Ätofter SGBaHenrieb. Orig. Quelf. HI, 630. Böhmer Regg. Philippi nr. 50. 56.

Digitized by

Google

^.

369

1204, 2lnbcrna(i^. ^rj t)or ®. ÜWartinStag toetl^anbcln bcr (Sv^^ Mfc^of t)on Iricr unb bic ©ijc^ßfc toon ©^)ctcr unb ^on ßonftanj, im Spanten Ä. ^l^ilip»)«, mit bcm erjWfci^ofc Slbolf tjon 6ötn. Ann. Col. Max. Mon. Germ. SS. XVH, 819.

1204. SRot). 12. 6 ob t eng. aSijd^of ©ict^m t)on ßonftanj /;|

3eu9c Ä. 5ppi^)j)6 für bcn §crjog §cinri(]^ ijon Srabant, bcm bic dtti6)glä)tn t)crlic^cn tt)crbcn. Bondam Charterboek I, 295. Orig. Guelf. III, 775. Böhmer Regg. Philipp! nr. 51. 57.

1204. ©ictl^clm IBifc^of t)Ott ©onftattj unb 91W ju Jftcid^cnau t)crlcil^t bcm Äloftcr ©alcm ein ®ut in Sleufrad^ gegen einen 5ßfcfferaitt«. 9Rit B^^Ö^«/ ^dc^c auf SReic^enou 2lu«ftcllung«^ ort l^intoeifcn. Act. 1204. Ind. 6. regn. gloriosis. rege Philippo, annoregni7. presid. S.Rom. eccllnnoc. HI., pontif. 7., presidentibus nobis utrique tarn Con- stantiensi quam Augensiecclesie, abbatie nostre 34. presulatus nostri anno 16. 3tfd&ft. XXVm, 171. @6 toirb biefe Ur!unbe »ermutl^ttc!^ t)or bcn 3^9 ^^^ ^^"^ ringen ju fe^cn fein. SDa6 Sal^r 1204 t)crlan9t inbeffen ind. 7. 58.

1205. San. 6. Slad^en. Ä5niö«»al^l unb ÄönigSfrönung. Böhmer Regg. Phil, öor 53.

1205. San. 12. 3lad^cn. oDictl^elm SBifd^of t)Ott ©onftanj geuge ^. 5ßl^ili^)^)« für bcn erjbtj(!§of SJbolf t)on ßSln. La- combletUkb. n, 7. Böhmer Reg. Phil. nr. 53. 59.

1205. 3 an. 12. Slaci^en. SDictl^cIm Sifci^of tjon ©onftanj 3cugc Ä. 5p]^iU^)j)«; in einer gtociten am glcid^cn Siage unb Orte gegebenen Urlunbe bc« Ä6nig«, für ©rgbifd^of Slbolf. Orig. Guelf. III, 634. Böhmer Regg. Phil. nr. 54. 60.

1205. Sl^)r. 6. eonpanj. SDiet^ui ®if^of i)on (Sonpanj erhalt bic ijon bcn SBrübern Äonrab unb Beringer ju ©unften bc« Älofter« ©(^uffenriet^ gcfc^cl^cnc Stiftung, burcfi SSermittelung eine« SScrglcic^c« mit bcn ©rben beffetben, Äonrab \)on SBarten= berg, aufredet Act. in syno.do Constantiensi, 4 feria ante cenam domini, anno 1205, decemnovalis cicli 9, anno communi, ind. 8. epact. [X]XVin, concurr. 5. regnante domino rege Philippo. 3Rit Beugen. SGBirtb. Urfb. 11, 349, an« einem al« i)erbdd^tig bejcid^ncten, angeblichen Orig.; an ttjc^cm ein falfc^e« ©icgel l&Jlngt. 61.

1205. a«ai 23. Nürnberg. SDietl^ctm »ifd^of i)on eonftana

fidtfc^r. xxvm. 24 ^ ,

Digitized by VjOOQlJ

ä

370

3ettge in einer Urfunbe ^. $]^i(i)>^d, einen gtoifij^en bem Slbte ^ol^annn t)on ^etöfelb nnb bem fianbfltafen ^ermann bon Sl^ü- tingen abflefc^Ioffcncn SSerfllet^ betreffenb. SSBend ^t% ©efd^. Ur». m, 9a Böhmer Regg. PhiL nr. 64. 62.

1206. 3Rai 24. gflutnbeta. iDiet^elm »ifd^of t)on eonftanj Senge Ä. ^ilipi>ö ber, auf aSerlongen be« etibifij^offi ebetl^rb i»n ©al^utg, ba« Äloftet bet tefiulletten e^orl^ren jn 3^i(^et«* berg, in feinen ®(Sfu^ nimmt. Mon. Boic. IV, 426. Böhmer Regg. Phil. nr. 66. 63.

1205. 5lnfl. 28. SDiet^elm »ifiä^of bon ©onftani tt)ei^, auf Sitten be« 3lbte« ©berl^arb öon ^eter^ufen, bie JBofüica ©. ©regorii bafelbft. Anno 1205. ind. 8. olymp. 3., decem- novalis cicTi 9. epact 28. conc. 5. lit. dom. B., Innoc. III. anno 8. Philippi reg. 8. Neugart Cod. Alem. II, 123 nnb Oerbert Hist. Silv. Nigr. III, 118. 64.

1206. gebr. 4. (gfiUngen. SDiet^lm »ifd^of t>on ©onPang 3euge Ä. W^P^ ^^ ba« Älofter aRautbronn. Act. 1206 Dat. apud Ezeiingen 11. nonas Febr. ind. 8. SSBirtb. Urfb. II, 353 ex Orig. Böhmer Regg. Phil. nr. 78. SDie ^nbiction ftimmt nid^t. S5ie Urtunbe lönntc öieÖcicJ^t gum Saläre 1205 ge- iöven, bo(^ fl)ri(3öt bagegen, m^ SBJl^merö 5lnfld^t, bafe ber eben- faU« al« QmQt genannte §ofIar^er Äonrab Don 9ftegenöbnrfl, be^ reit« al« SBifc^of bejetc^net »irb, nwä&t at« electus. 65.

1206, 3H)r. 12. ©alem. »ifc^f !J)iet^tm biw <£onftan| ftirbt im Ätofter ©alem. SDa« ^oü^x nennen Ann. Zwifalt Mon. Germ. SS. X, 58. Ann. Engelberg. ibid. XVII, 280. Sgl. oben ©. 347,

ttneinteilinte Stötfe«

(1198—1206.) Ä6nig 5ßPi^))) genel^migt einen jM^ifiä^en bem ääifd^ofe $)iet^elm "oon Sonftang unb bem @rafen ^angolb ton SRorborf, toegen bet ga^rc nnb aSriide bei 6onftan$, be« Oute^ bei graftenj unb ber ©tobt 9Reeri8burg abgefci^toffcnen SBertrag. geisterhafter Slbbr. in girfler Quellen unb gorfd^ungen ®. 70. 8tf(%ft. xxvn, 29. 66.

(1200.) SDietl^elm »ifd&of t)on eonftanj giebt, auf ©rfu^en be« ^roj)fte« Ulrich bon SBeuron unb »egen ber tjon Untert^anen biefe« ©ottegl^aufeö gejeigten SSBiberft)dnftlg!eit^ eine Äimbf(^aft fiber beffen ©erei^^tfame l^inflc^^tliciS bc« @rbfalle« ber Ilnberlo« fterbenben ficl^enöteute , unter Slnbrol^nng ber @;:communication

Digitized by

Google

■■.->■

371

gegen Ungel^orfame. g. gütftenfe, §au^)tarcj^it) 35ouauej(j^ingen. Orig. mit etoa« fci^abl^aftem ©iegel. aSon einer §anb be« 17. Sa^r- l^unbert« ift W S^t^ja^ 1200 beigejii^rieben. aRitt^eiümg be« ^errn Dr. 2. a3aumaun. 67,

(1189—1206.) 2)iet|elm SSif^of ^«>n ßonftonä unb «W öon 3flei^enau erlaubt bem 5pro^)fte unb bcn Sräbern auf bera ©t. TOc^aeteberge bei Ulm il^ren SEBol^nfl^ in bie iSXntnt ju i)er= legen unb bcftdtigt i^re bi^^crigen Siebte. SBirtb. Urlb. H, 266 unb ^reffel Ulmer Urlb. I, 27, beibc au« bem Orig. 5>a« an« l^dngenbe Siegel ift inbeffen nitl^t ba« bc« »ifd^f« SDictl^elm, fonbern be« »if^of« Äonrab (1209—1233). 68.

(1189-1206.) ©ietl^elm »ifiä^of bon ©onftanj überl&fet bem Älofter Salem gtt)ei in SSanjenTeutl^e gelegene ©runbftficfe gegen Sffiac^diin«. 3tfc^ft. XXVm, 173. 69.

(1170—1206.) SDiet^elm %U t)on 9iric^enau ubcri&fet bem Älofter ©atem itt)ei §uben in SDorn«berg. 3tfd^ft. XXVm, 174. 70,

(1170—1206.) 2)ietMm 2lbt ^on 9ieic^enau überl&^t bem Älofter ©alem gtoei §uben in S)ortt«berg unb eine SBiefe, ferner« ^in eine §ube in @(|n)anborf. Stf^ft XXVIII, 176, 71.

(1170—1206.) ©ietl^elm 3lbt öon 3flei*enau beftätigt einige in S)orn«berg, ©igeltingen unb ©mmingcn ju ©unften bc« Älofter« ©alem t)orgenommene Jaufd^l^anblungcn. 3^!^!^- XXVIII, 178.

72.

SÄot^ t)Ott ©(^redenftein.

2i* ^ ,

Digitized by VjOOQl€

-y^isw^-

372

3itr JSaSafi^etifiteiiter Utiunbe f$on 1808«

SRai^bcm iiSj l^inftc^tUd^ bcr ©rHäning bcr im 27. »anb bicfcr 3«*tf^^'ft ®- 155 ff. ^on mir öcroffcntlit^tcn Urfunbc bc« SRitter« ©cotan t)Ott SßJaflci^cttftcitt iit ber ^aitptfad^c meine Stn- fid^t gcSttbert l^ate, njiff id^ ni^t jSgem, bie nötl^igctt 93e= ric^tigungen ju geien. 3^ fc^irfe J)oratt6, bafi §err gjfatrer (Sulmann jU 8if(j^tt)eilcr im Unterelf a§, berfelk, bem »tr au(]^ bie ^Rettung unferer Urhinbe auö ber SCBetfftatte eine« SBud^binbcr« t)crban!en, bie ©fite l^atte, mir in eingel^enber 6orref^)onbenj feine, ttjie i(j^ glaube, begrünbeten Stoti^d gegen bie frül^ere 6r« KSrung mitjutl^eilen unb mi(j^ im SOBefentlid^en auf bie Jefeige fo- glei(% barjulegenbe ^iHten^retation ju ful^ren, tDofur \ä) il&m aud^ an biefer ©teHc ergebenft banle. ^u gleici^em Saufe t)er^)Pt(l^tete mici^ mein ßel^rcr unb greunb, §err gjrof. Dr. SB. SS o gel in erlangen, ber bie greunblid^feit $attc, bie Urfunbc auf ®runb ber crtoäl^ntcn (Sintoanbe cinge^enb unb in förbernbfter Sßßeife mit mir JU erörtern.

Site aSorauöfefcung unb ©runblage unfrer Urfunbe ftnb nid^t bie aSerl^Sltniffe ber ©elbtoirt^ft^aft , fonbem no(J^ bie ber 5Raturaln)irt]^f(i^aft aujufe^en. Sie jldl^rliiä^e Seiftung, ju bcr fid^ ©eman im Eingang unfrer Urfunbc wegen be« i)on feinem aSater geftifteten ©eclgerdtl^e« t)er))flit^tct unb bie mit 20 aSiertcil ©elbeö bejeit^net njirb, befielet ni(!^t in ®clb im iefeigen@inn, fonbern in einer ©ültc, einer Äomgültc. 3^<^«ä^8 95icrtell ©elbe« bebeutet nid^t: jnjangig aSiertet (ober fünf) ^IJiarf ©ilberö, fonbern ift barunter ju t)erftel^en: (Selb, b. i. eine ©ftlte, im JBetrag öon 20 Sßiertcl seil. Äome«, t)gl. ©d^eri^Oberlin, Glossarium Germ. med. aev. 1,514. 35iefer feiner SJcripflid^tung JU iSt)rlid& 20 SSiertel Äorn (über baö WtCL% f. im Kommentar gur Urfunbe ®. 162 9lote 1) wirb nun ©eman in ber SBeifc ge^ re(|t, baß er juitS(%ft 6 aSiertel bon ijoml^erein au«fd^eibct unb, anftatt biefe ^af^x für ^Cifjx ju entrid^ten, bafür ein für allemal ben 3luguftinern feine Siedete an bem im %tj:t genannten SReid^«^ lel)en überlaßt. 3n golge bai)on njcrben biefe 6 asiertel ,,lebig", b. ^. er crl^Slt ben eigenen Sejug berfetben jurüdt ober beffer: er bel^dlt biefen t)on öornlfeerein, inbem fidler angunel^men ift, bafi ©eman ba« Äorn nid^t fetbft gebaut unb an bie Sluguftiner ab*

Digitized by

k

Google

373

flcful^rt, fonbcttt flc feinerfett« n)feber auf blc ^)erioblf(!§c Seiftung irgenb eine« feiner ^interfaffcn angenjiefcn l^atte, bie er nun in 3u!unft ftatt bcr Sluguftiner feftft Segtel^t SDie m^ W>m ^«^ nun nic^t njeiter in SBetrad^t lommenben 6 SSiertcl öon ben 20 aSiertel Äorn noc^ üfcriftWeiBenben 14 SSicrtcl >)erf^)rie^t ©eman i&^rfid^ gu beftimmter Seit ju eutrit^ten, gleid^fall« natürlich burd^ Slntpeifung auf irgenb einen Jpinterf äffen, ber iebod^ ®. 159 im Ztxt \\x6)t mit Sßamen genannt ift. ergibt fi(J^ \>xAmt^v jefet au« bem Sufammenl&ang t)on felbft; baß, fnbem bie ©• 159 3Sar. a f(j^on angebeutete Sefung JRoden ftatt Soden ^orjugiel^en ift, l^ier !eiii (Eigenname 3;tel »od ijoriiegt, fonbern gu t)erftel^en ift, bafe ©eman ben Sluguftinem ben i&l^rli(i)en 9left ber (Suite mit 14 33iertel Äorn itels rocken b, f). in eitlem, unt)ermif(ä^tem. SRoggen entri(J^ten foll.

9lun lag aber ben 9luguftinem offenbar baran, patt ber ^on einem fo f&umigen B^¥^^t ^l« toc^er fld^ ©eman geigte, n^a^r- fc^einlid^ ftet« unregelmäßig cingei^enten iperiobif^en Seiftungen m5gli(ä^fi raf^ flj:e unb einmalige {enen ^)eriobif(^en aquitjalente gu befommen; SCßte fie bal^er bereit« ftatt i&l^rttc^er 6 SJiertel ein für aUemal ^x6i \)on ©eman feine 9ie(3^te an jenem §ofe Ratten übertragen laffen, fo mußte er fit^ njeiter öer^jflid^ten, binnen 6 Salären bie übrigen i&l^rl^en 14 Viertel mit 20 SSRaxt I5t^igen ©ilber« abgulSfen; aud§ jlc fottten bann »lebig" »erben, »ieber gu feiner eigenen Verfügung ftel^en. ^n 5lnbetraci^t be« Umftanbe«, baß ©eman mit btefen 20 TOarl feine gange fernere SSerbinblici^- feit auf einmal lo« n)urbe, crfcj^eint biefe Summe natürliii^ lange nit^t fo ^oäj gegriffen, n>te bei bem öon mir frül^er in golge ber ^orau«gefefeten gelbnjirtl^fc^aftlid^en SSerl^Sltniffc angenommenen Äauf auf 2Biber!auf im ted^nifd^en ©inn, bei ttjeld^em Ja nad^ ©riegung ber aGBlber!auf«fumme obenbrein not^ bie fernere Jäi^r« lic^e 2lbgabe^)Pi(i&t ' fortbeftanben l^&tte, unb ic!^ ne^me beßl^alb gern ben gegen bie Sluguftiner erl^obenen SSürn>urf befonberer ®e^ toinnfuc^^t gurüd.

Syiot^ n)ar aber ©eman bamit nid^t atCen feinen ^)ecunldrcn a3er^)fli(j^tungen gereiä^t geworben. STbgefel^en ^on ber im bi«]^erlgen geregelten aSerbinbti^Ieit für bie gulunft l&atte er au(ä^, toie in ber Urlaube gefagt mirb, 7 ^al&re lang tjerfaumt gehabt, bie me^rertijal^nte Seiftung tjon i&]§rli(J^ 20 asiertel Äom gu mtxi^kn benn um biefe gleicj^en 20 Viertel l^anbelt fxä) natürlid^ au(!§ l^ier unb nid^t, n)ie ©. 160 5Rote 2 angenommen »urbe,

Digitized by

Google

374

um dnc anbcttoeite i|rcr Sßeranlaffunft tiad^ nh!^ mel^r )u cttttrcnbc 8et[tunö t)Ott 14 SBicrtctn fcl c«, ba6 bcr im (Eingang cr^ to&l&tttc ©(3^lcb«fprut^, bcr unter ben ©cfci^tolftern gcrabe il&m bfe ficiftung bc« ©cciginfc« auferlegte, \^on t)or 7 Sauren gef&ttt ttHxr, ober ba§ bicfe Sltt«einattberfefeung gmr aud^ erft 1303 er* folgte, ©eman aber al« ber für bte ?^olge jur (Sntrl(j^tung be« ©celjhtfeö aSetpflhJ^tete au(ä^ aU berjenige bctrad^tet tourbe, bcr nunmel^r au^ för bic feit 7 ^(ä^xm ni^t erfolgte, mil t)ertnut]^^ IW^ ftreitig getocfene, SBegal&Iung beffelben na^trSgUd^ aufjulommen l^atte. ©eman ü6erlS§t bal&er ben 3[uguftinern eine SRcil^ nSl^er bejcid^neter, iljm au« irgcnb einem ©runb jufte^enber 8i«f^# bic, toie au« ber ©orfuattcmerfting l^ertjorgeljt, meift, toenn ni^t au«- mit^lx^, in „tc^^tn'* bejianbcn, tt)a« ic!^ nun bod^ um fo mcl^r für ba« n&l^ertiegcnbe Äa^)^)l^al^n, Äa^^aun (f. ©(ä^rj^Oberlin i, 760; 8e)cer, SW^b. ^anb». 1,1513) crllSren miW^te, aI« folc^e na^ Eingabe be« §errn Sulmann gerabe in ber ©egcnb öon ^agenau befonber« l^&ufig al« abgaben oon Käufern t)or* !amen. S)ie 3lbl6fung mä) blefer fielftung fottte in 6 Salären er- folgt fein unb ©eman Xion ba an bic jcitmeilig ben 3luguftineÄi äberlaffen getoefenen 8\n\t, bic nun au^ wtebig" tt?urben, felbft toieber bejiel^en» Ueberl^au^)t fottte alfo in 6 S^l^rcn ba« gange aSerl^&Itnife au«cinanbergefefet, Jebe 8eiftttng«i)flid^t ©eman« ober feiner (&vUn gegenüber ben ^gufiinem aufgel^oben, anbrerfeit« aber auc^ biefe bi« bal^ln i)ottfl&nbig befriebigt fein. S)ie§ ergibt bic ©^lufebeftimmung Aber bie ©ürgen, S)enn biefe n>erben ge* ftettt niiä^t nur für bie Uebertragung be« §of« (anftatt ber t)on ijornlb^rein abgegogenen 6 aWerteO unb für bie ri^tige ial&rUiJ^c Seiftung ber übrigen 14 SBiertel, fonbern auc!^ für bie f^)ateften« na(^ 6 S^^ren t)orgune]^menbe 5lbKfung ber lefeteren unb ber bi« auf toeitere« überlaffenen S^^* 3Bar ©eman ober n^aren feine ©rben m<i) 6 ^al^ren nid^t im ©tanbc, bie 9lbl&fung eintreten gu foff^^/ mußten bie S3ürgen fid§ gum ©inlager ftetten unb foCten nid&t to«Iommcn „t banne ben brfibern beibe filber unbe ^)]^enninge unbe lom mit einanber gar vergolten toürt unbe bcr ]^of gei)crtlget". (£« \^dnt, ba§ ©eman ober feine erben in bcr X'ijCLt gu ber geit, gu n)cld^er bie SDorfualbcmcrfttng x>on ben %\x^ guftinern auf unfre Urfunbc gefefet n)urbe, fic^ i^rer S6er^)fli(^' tungen cntlebigt l&atten. 8tt>eifel^aft bleibt bie§ nur ^infl^tlicä^ ber ätbWfung bcr §&uferginfe. 3luf bcrcn tjortbeftcl^en fönnte wenig* ftcn« ber ttmftanb beuten, bafe bie 3luguftiner t)pn bcm gefammten

Digitized by

Google

375

^tif)<iXt bcrUtlunbc Icbigliij^ bie%3ittfc unb Äa^)^)Ctt" aufnotirtctt, alß i^ttctt offenbat affrfrt njlc^tig unb tjtcttct^t an(j^ ju bcm !prals ttfcä^cn 3tt)c(J bcr Slufred^tcrl&altttna il^tcr noc!^ fortbcftd^cnben 9ln« f!prft^c* S)od& Wfet fl(!§ i)ofltto ©i^c« batflbcr wol^t nt(J&t be^ ftimmcn.

3(!^ faffe bic gcnjonnencn @röcbniffc jnfammcn, inbcm iä^ bic Ucfecrfci^rift ober ba6 SJieflcft bcr Urlunbc, fo toic icfet lauten mufe , f olflen taffe :

SRitterSeman t>Mt äBafl^enffein be!ennt, fammt feinen ©rben auf ©runb elne6 jtt)if(!^en i^m unb feinen ®ef<j^n)iftern gefdttten ©(^ieb«fl)tu<j^e« ben Sluguftinern gu ^genau toegcn eine« t)on feinem i>erftorben«n ®ater ©cmon geftifteten ©eelgetStl^eÄ \af)tix<S) eine ©üftc t)cn 20 SSlertel Äorn fi^ulbig ju fein, fo gwat bafi er i^nen anftatt iil^rHiJ^er 6 SHertel dn für attemät feine tüt^k an einem n&l^r begelij^neten SÄcid^ölcl^en abgntreten, bie übrigen 14 Viertel aber \i^Uä^ gtoifd^n 15. «upft unb &. (September in ttnt>ermif(j^tem Slogöen ju entrid^en unb langften« bi« 26. 3Kai 1309 mit 20 SStaxt löt^igen ©ilber« ©trafeburger ©emici^te ab^ julöfen Jjerfpriii^t ; berfelbe übcrlifet il^nen femer gur ©d^abfoö^ Gattung für bic flebenji&l^rige aSerf&umnife bcr obigen ßciflung meiere na^er begeii^^netc unb toon if)m intieri^atb bed gteid^ 3citraumd mit 9 ^fnnb ©trafeburgcr Pfennige obgutSfenbe gtafe, nnb ftcHt für bie Erfüllung bcr eingegangenen ^erbinblid^feiten 4 genannte, bei 33ermeibung feiner nnb il^^er oljne oorau^el^enben ^rogefe buvd^ ben ©(j^ult^cife i)on ^genau »orgnnel^menben 5ßfdns bnng gum €intagcr in §agcnau Deripflicbtcte nnb für etwaigen ©d^aben auf ein ndi^er begcit^ete« ^anb t)on il^m tjcrnnefene Sürgcn. 1303 3Äai 26 bi« Suni 2 resp. bie SWai 29 [o^ne Ort].

d{Ci<i) Slbfd^ufe obiger S^üvx gelang mir, einige »eitere äSafic^enftciner Urlunbcn aufguflnbcn. 3^ ^^^^ biefclben bem^* ndd)ft ocroffentli(i^en unb gcbenle bamit eine 3ujammenftcaung ber über ba« ©efd^ted^t bcr »iitter ^on ©a|id^ettftein torl^anbenen atad^rid^teu; fon>eit fie mir bclannt gettjorbctt; gu »erbinbeu-

Strasburg i. e. Dr. f?r. ebrarb.

Digitized by

Google

376

Itrfitit^itlbit^ htt Seitif d^otbeit9'€rimtiiiettfte9eitggeti.

(gortff^uttg.)

1266—1299.

a. an cg cftctt

1266. San. 13. »euggcit gJropft §clttri^ \)on afilebem i)crtauf(j^t mit bcm ©eutfc^otbctiölomtl&ur ju SBufll&cim gewiffc ®&tcr JU ©(^uoattcrloc^, ©anjlngcn unb Scußgcn, gegen anbete JU SWettingen. 2l6br. unten. 40.

1266. gtot). 13. ©eng gen. SDer ebelfne^t §ugo t)on Siefen^ fiein leiiict SSerjid^t auf feine auf bie i)&terli(i^c @rbf(i^aft gegrünt beten 2lnfptu^e an ba« ©d^lol ju SBuIen unb auf bie baju ge« l^&rigen ®üter im S)orf unb Sann J)on SBufen, »etcj^e bie ©ruber beö SDeutf(!^orben8 innel^aben, unb t)er!auft juglei^j^ an biefe 14 fieibeigcne um 6 9Warl ©llber. 3lbbr. unten, 41.

1267. SBaltl^er t>m klingen übergibt ben SSBalb Stotmo«, ))om Urfprung ber SEBerra bl« jum SSecebac^, nal^e bei ©er^^baci^, bem a3if(3^of ©berl&arb »on Äonftanj unb ben SDeutfö^orben^brubem JU Su^ein. 5perg. Orig. ajon bem fd^on belannten ©iegel S2Baltl&er« 'oon Äüngen l^angt nur ein ©ru(|ftütf an. 3m (£o^)ial« bud& 53. Slbbrutf bei Neu gart (Mo ne) Cod. dipl. Alem- ü, 265- N. 998. 42.

(1268. §einri(^ ber a3rotmeifter, feine ©attin ^ebnjig unb il&r ©ol^n Ulri(i^ t)erlaufen i§ren §of bei ©uono« S^or ju 93afet an ben ©ubcuftoi^ ber l&ol^en ©tift, Slrnolb, unb bie S5eutft^orben«* brüber ju 18uä)m, um 80 3)?arf unb 3 5pfb., mit bem 3ufafec, ba§ ber ©ubcufto« leben«langU(3^ barin bleiben lonne. SRad^ geti&ter 5to!pogra^)]&ie t)on Safel in: Safet im 14. ^a^x^. ®. 25.) 43.

1268. San. 5. »iterbo. ^a'f\t 6temen« IV. forbert bie S3if(!^öfe unb gJrätaten ber Äird^e auf, ben ©eutfd^rben gegen Singriffe auf feine Sefifeungen ac. ju fii^ü^en. 2lbbr. unten. 44.

1268. Wtixi 1. 3ürid&. ©ie »iitter gtübiger unb ^ol^anne« 3Raneffen, ©ruber, SBürger ju Sem, öerJaufen an l^ren SSRiU bürger ©ertl^olb ©oltftein ein ®ut ju Oberl^afetn, um 27 aKarl unb 3 Sot^ ©ilber. 9lbbr. unten. 45.

1268. Suni 1. SDer (Sbelfne(ä§t Ulrid^ ijon 9iegen«^)crg ux-^ lauft an SSertl^olb ©oltftein ein ®ut ju Slblifon, um 10 ^Äarf ©ilber. Slbbr. unten. 46.

Digitized by

Google

Ji

377

'•"l269. ©taufen. Sfllttcr Äotttab t)Ott Jg)eibctf, feine grau ©lifabetl^ unb i^x ©ol^n ^ol^annc« i)crji(i^tcn gegen aHitter ©otfrlb b. 5. ^on ©taufen, auf alle6 ^pfanb« unb Sel^enrec^t an bem §of ju aBatmba(%. Snferirt in ber Url. 53. 47.

1269. ©taufen. 9fHtter ©otfrlb b. 5. wn ©taufen leiftet aSerjtci^t auf bie ficl^enfi^aft be6 §ofe« ju SBarmbad^, ben er t)on SBaltl^er ^on ©fc^enbaii^ unb Sol^ann i)on ©d^nabetberg gu Selben ^atte. Snferirt in ber Urf. 53. 48.

1269. ©d^Uengen. SBaltl^er ^on ©fd^enbad^ unb 3ol^ann i)on ©(j^nabelberg toerjic^ten gegen ben 2lbt »ertl^olb t5on ®t. ©allen auf bie Sel^enfii^aft be« §ofe« ju ©armbaiJ^. Snferirt in ber Ur* lunbe 53. 49.

1269. San. 6. »ruber 93ur!arb ©rametf(i^, ?Procurator unb SRector be« ^o^anniterl^aufeö gu ©utg, öerfauft an ben ©a«Ier ©ürger ^einrid^ Saufe ungefähr 7 ©d^afe 9ieben im SBann t)on ©ebtpeiler, um 12 3ÄarI ©itter. Sfbbr. unten. 50.

1269. 3uÖ28. JRl^einfelben. Ulri(% t)on »iatolgborf , »urg-^ graf gu JRI^einfelben, entfc^eibet gtoife^en ben S5eutfd^orben«brabern gu ©Uii^en unb aSertl^olb \>on 2lrt«borf, feiner grau Sta unb bereu ©ol&ne t)on Äonrab ©luncgln, wegen eine« ©ute« gu 9iieb' matt. ?[bbr. unten. 51.

1269. ©c^)t. 25. Älingnau. 8uto(b b. a. t)on 9fiegen«^)erg -übergibt gur ©l^re ©otte6 unb feiner glorreiiä^en SWutter bie Jfir^e gu ßengnau fammt bem Ä^ird^enfafe, ben 5)eutfd^orben8brubem gu SBugl^ein, unb i)er!auft an biefelben bie Sogtei be« Äir^engutea mit 8^*^9 ^^^ SSann u. f. to. in beiben Dörfern Sengnau, um 80 3RarI ©Über. 3lbbr. unten. 52.

1270. San. 16. ©t ©atlen. 3tbt SSert^otb unb ber <5on^ »ent be« Älofter« ®t. ©allen uberlaffen bem ^ol^nniterl^aufe bei JÄl^einfelbcn ben J£)of gu SBarmba(|, mit 3lu«na]&me be« Äir(i^en^ fafee« unb ber SSogtei, unb 8 ©(ä^ujj^^u« bafelbft, gu eigen gegen i&^^Ud^e 10 5pfb. SEBac^ö. Actum apud s. Gallum anno domini MCCLXX., indictione XIII., XVII. Kai. Februarii, Romana sede vacante. 5ßerg. Orig. S3on ben ©iegeln 1. be6 5lbte§, 2. be8 a:oni)ente« gu ©t. ©allen, 3. ^altf)tx'^ wn ^\^tnU^, 4. 30- l^ann« ^on ©d^nabelberg, 5. ©ottfrib^« i)on ©taufen unb 6. Äon* rab^« ijon §eibetf, ^ngen ba« erfte, fünfte unb fed^iJte noä) an. «bbrud bei Neugart-Mone Cod. II, 274 ff. Slbwei^ungen bei^ Original t)on biefem Slbbrud : burc^weg l^at ba6 Original Warmbach Cni(%t Warinbach ober Warenbach), Stephen, Löfin-

Digitized by

Google

378

bcrg, Binveldin; au^erbcm Ift ju Icfcn Seite 274 ^üU 2^^- tholdus, 8. 5 Waltherus, g. 11 tenuerint; ©. 275 3. 11 ift einjitfd^lten idem loor feodom, 3- 1^ ^^ i^ ^^f^^ recasamm; ©. 276 3. 15 uttb ^ott ba an btiriä^eft Shnabelbö^; 3. 16 coniunx, 3* 21 meo sigillo (ni^t nostro), 3- 28 Friburg, 3. 31 unb ebenfo ©. 277 3. 28 titulo; @. 277 3, 31 eandem, 3. 32 JeroBolimitanj ; @. 278 3* ^ ^^^^ ^^ Eßchbach, viri providi (ftatt providi viri), 3. 19 uöb cfcenfo ©. 279 3. 15 Oetlikon, 3. 23 Shliengin, 3. 42 Hupsher; ©. 279 3- 1 Jerosolimitai\j. 53.

1270. 2H)t. 25. ail^elnfclbcn. ©er ©(i^ultl^ife Äonrab unb bcr aHatl^ bcr ©tabt SRl^einfclbcn beTenncn, ba§ Äitter Äonrab \)on §elbeg9; in feinem, feiner grau unb feine« ©o^ne« 5Wamen, bem S^l^anniterJ^aufe ju SRl^einfetben il^re ©fiter ju 358armbacl^, einen §of mit 7 ©(i^u^)^)u« unb 3^*^'&ör, fammt 3win9 unb Sann übergeben i^at Slbbr. unten. 54.

1270. 3Ral 24. 3llt!ir(i^. ^t^a, bie grau be« SRitter« SDBernl^er t)on 3Ä6rö^)erg, belennt, baS fle, mit ^wftimmung il^re« ©atten, ibre t)on i^rem 9Ranne, (gtfarb im §of, ererbten ©üter ju Äarfau an bie ©cutf^orbenSbrüber ju 33tt(i^ein um 46 3WarI ©ilber erlauft l^at. SSeibe »erf^)re(i^en aBSl^rjd^aft gu leiften. 9lbbr. unten. 55.

1270. mmvSi. Sßittcr ffiernl^r m ü»Är«^)cr8 gu S«t^ !ir^ belennt, ba^ er unb feine grau §eille i^r ®ut gu Äftrfau, baß §eil!e öon il^em t)crftorbetten 3Äann ©tf^Ärt ^ml^of fleerbt l^atte, an bie. J)cutf(%orben3brüber gu Surfen i>erlauft l^be«. Unb ba SBernl^er^« ©^tpSgcr, §artmann unb §einri(3§ 'om Äien- berg, 3lnfprfi^e barauf erl^^ben l^atten, fo ftettt er, felbfl burd^ Äranl^elt am (grfti^einen t^cr^inbert, feinen Steffen, ben Stitter Äonrab SÄün^, al« ©emSl^römann. Stbbr. unten. 56.

(1270. 3n einer gebbefacfee gtöifcben bem 35if(|of t>m SJaJel unb bem 9lbt \)on ©t. ©allen n)irb gu SSudein im Älofter be« S5eutfcborbcn« i)ertra9en. Trouillat II, 199 f. Sfc^ubi. Chron. Helv. I, 170. Ueber bie 3cit f. bie Slnmerlung 2 bei TrouUlat, ®. 199.) 57.

1273. San, 21 3fiti*. 3fteifier Ulri* 2Bolfletbf(^, SReifter

$einrf^ )ot>n ffiofenbera, unb 8B<rftl^er unb ^einric^ »on gbcrg

% «»tf^iben jmif^en ben ©eutfd^Drbenßbruberu gu SBugl^in unb

Digitized by

Google

379

^dmiä) aScpn ju Bfttid^, voegctt cim« ®utc« p »cCHcn. W>hx. unten. 58,

(1273, ,;- 35ic ®r&fitt ©cttrub i)Ott JpaWburfl, itm^lk römif(%e ÄSnigin, »hb cmf ber SDur^rcife rl^inabto&trt«, im ©eutf(!^l&attfc gu ©culcn feftO(3^ em^)fatt8en, Äo^)^ ®efd&. b, dbgcnSff, aSSnbc I, 24.) 59.

1275. ^cbr. 5. fi^on. 5pa^)ft ©rcflorX. bcftitigt, auf SSittcn bcö Sßrficc^Jtotö unb ber ®cutfd^orben«Mbct im eifa|i unb »ut* ftunb, bic ©ij^enfttng be« Äir^cnfafee« gu Scufluau, ©eitm« bc« ©bclfnet^tci^ bon SRegcna^cra, Datum Lugduni Nonis Februar!!, pontif. anno tercio. ©onft ganj berfclk äBortlaut tt>k in ttrt SReß, 61. ©opicdfeu* 167. ©culfd^ Ucbcrje^ung 230^-; öon Der lederen au(i^ eine Stbjcä^rift auf ^ai)let, 60.

1275. gebr. 13. S^on. SDerfelbe beftitigt benjclbcn bie ©(^enlunft beö Äircä&enja^c« ju Sirnborf, ©eiten« be« ebcl- Ined^teö J)on klingen. 2lbbr. unten. 61.

1275. gebr. 13. g^ott. 5ßa^)ft ©regor X. beauftragt, auf bie aSitten be« ^racej)tor« unb ber J)eutft^orben«braber im @(fa| unb aSurjjunb, ben J)ecan gu 93afcl, über bie ©(ä^entung be« ^rc^^en* fafcc« gu asirnborf, ©citen« be« ebeöned^te« bon Älingen, an bie 5Deutfcä^orben«brüber, eine 5ffent(i(^e Urtunbe aufgunel&men. 5lbbr. unten. 62.

1275. gebr. 13. 8^on. ©enfdben «uftraß ertl^eitt er bem^ felbcn in SBegug auf bie ©d^enfung bc« Äirc^cnfa^e« gu Sengnau, ©eiten« be« ©bellnec^tcö t)on SRegenöperg. ®ang berfelbe SBorttaut tDie Url. 62; mit 9lu«na]^me ber SBorte Regensperg unb Leng- nach. eo»)iaIbu(% 166*>f. 63.

1276. SDeg. 28. SÜl^einfelben. SBalt^er t)on Älingen nimmt, in feinem unb felneö SSruberö UlriiJ^ 3lamen, ein ®ut gu Oltingen auf, baö bie »on Äienberg bon il^nen gu Selben l&atten, unb über- gibt mit B^ing unb ©ann unb alter ^ubel^ör ben S)cutf(i^=' orben«brübem gu aSugl^ein gu eigen. ?lbbr. unten. 64.

1281. ©ruber didnloä), Sanbcommentl^ur gu eifa| unb aSurgunb, unb bie S)eutf^orben6brüber gu Siuc^ein belennen, bafe fie fl(| i)crbinblicl& gema(3&t l^aben, m<i) Äonrab ©teinmar*« unb feiner grau ©ertrub SEobe, iS^rlid^ 10 95ierngel S5inM unb 10 asiemgel §aber J)on bem benfelben angel^Jrig gen^efenen ©ute gu Äarfau gu i)er!aufcn unb t)on bem (SrW« ben ©rubern gu SBiui^ein in ber gaften öor Oftern ' gif(ä§e gu reichen. 3Cbbr. unten. 65»

Digiti:

zedby Google ^^

380

1281 gebt. 9. SÄl^cinfetbett. 5pfaffc Hartman ^ott^Kcn* berg unb fein SSrubcr Hartman, ein 8aic, üicrgcbcn ü^tcnt ©ruber Surlarb unb bcm SDcutf^l^aufc ju SBugl^cin, al« Surfarb« erb== tl^cU, bcn oberen §of ju 5IRinfcln, 3 ©(i^u:()^)u« t)or ber ©tabt Sfll^cinfelbett, einen ©arten unb ein ®ut gu ^agcnbai!^, eine ®ä)nf)fu^ gu SKöl^lin, 6 ©d^u^^^^u« unb bie 3Rü§le gu Ottingen; gugleid^ t)crlaufett jie an bie Sruber gu ©ugl^ein einen §of gu Oltingen fammt bem bagu ge^Srigen 3^*"9- 93ruber Surlarb i)on ^ienfeerg leipet bagegen fammt bcm ©ommenti^ur unb ben Srübern ^on Sugl^in SSergii^t auf atte (»eiteren) Slnfiprüd^c an beffen erbtl^ciL Slbbr, unten. 66.

1281. Sunt 25. ©afel. ©er Offlcial be« Sanier §of gerieft« beTennt, bafe ©o^jl^ie i)on ^affenl^eim, Shibolfö ^on eid^gaffen aSitttoe, unb il&re SEod^ter §ebtt)ig, SBittwe be« SRitterö Jpugo t)on aBcngtt)eiIer, il^re f&mmtli^en liegenben ©fiter gu SSengweiter, ^Itmtkx, gJfaffenl^eim unb ©ulgmatt, bem S5eutf(i^orben«]§auje gu SBug^ein übergeben l^aben. 2rbbr. unten. 67.

1282. ©e^)t. i. Sfittter 93ur!art i)on SCegcrijelt unb fein ©ol^n ^ittebrant ijerlaufen an bie SBrüber be« SDeutfd^^aufe« gu a5\)(ä^ein eine Qdi^vCfipu^ gu §agenbac^, mit allen SJled^ten unb altem 3«^ bcl^ör, um 13 5pfb. ^Pfennige. 9lbbr. unten. 68.

1283. J)eg. 12. »afet. SBalt^er ^on klingen unb Ulrii^ i)on Siefenftein übergeben bcm ©eutf(3^§aufc gu 95i)d^cin ein ©ut gu 5Degerfelbcn, ba« {Ritter Äonrab ©tcimar Don il^ncn gu Selben ^atte. ^u^Uid) gibt tllrtd§ t)on üefenftein feine 3uftimmung bagu, bafe SBaltl^er »lubefti oon Sucä^ fein ©ut gu (Sfetoi^l ben aSrfibern i)on a3b(J&ein übergibt, gur ©ü^nung ber Unbitt, bie er i^nen gu aSimborf gugefügt l^at. 2lbbr. unten. 69.

1284. San. 27. §einri(% SÄcttn, ß^orl^crr gu »i^einfelbcn, ^farr-SRector gu Söarmbac!^, unb ber Saic $einri(% ^guttin ux^ taufd&en mit bem SDeutfd^orben^l^aufc gu Sugl^ein ben fog. ©t. ©atten^Sltfcr im Sänne ber Äiri^c gu ©ug^ein, gegen ben Slder am ©reitengrafe neben bem 2ltfer ber ^irci^e gu S^Jarmbad^, im Sänne ber Äird^e gu 5RoÖingen. SDie SDeutfd^orbcttöbrübcr gu ffiugl^ein gcftatten gugteid^ bem genannten §einrid^ bie Senüfeung i^re« auö bcm fog. ßinflbrunncn flicfecnben aSBafferiS gur SBafferung feine« 3ldfer«. Slbbr. unten. 70.

1284. ©et)t 5. Srubcr ^o^anne«, Letovigensis episcopus, i)om äDcutfd^orbcU; ertl^citt benen, voetd^c an genjiffen Sagen bie

Digitized by

Google

381

^r(ä^e jtt 23imborf, in bcr er fcttft bcn SHtat bcr 1^. S^ngfrau gcnjcil^t ^at, bcfud^cn, gctDtffe ^n^^tgcngcn. Slbbr. unten. 71.

1284. @e^>t. 29. »ruber ^berl^arb unb alle ®rüber be« §aufe« gu Sufen belennen, ba§ toeifanb ^einrid^ t)on S)offenba^ unb feine grau ©crtrub, bie il^r Segr&bnife gu SBufen gemSl^lt l^aben, auf einem 9l(Jer, genannt SBittengrunt, unb auf einer SWatte bei bem 5)orfe, 5 ©(^iöing gur SJegel^ung il^rer S^l^rgeit gefegt l&aben. «bbr. unten. 72.

1285. 3Rai 7. SÄitter Äonrab ©teinmar i)on Äüngnau über« gibt ben ®eutf(!^orbengbrübem gu öufein aÄe6 fal^renbe ®ut, ba« er l)at unb nod^ getuinnen mag bi6 an feineu Sob, unb be^Sft fi(j^ nur bie SRu^ung biefe« ®utc« t)or; ber ©ommentl^ur unb bie 33ruber gu SBugl^ein aber befennen, bafe aHitter Äonrab i)on biefem fal^renben ®ute ©eelger&tl^e f otte ftiften bfirfen. 3lbbr. unten. 73.

1285. 3Jiai 11. ©ruber Äonrab t)on ^agenbaci^, ©omcntl^ur gu 33utfelm, t)ertr&gt fid^ mit 9fiubolf unb Äonrab @lu^) \>on ©(^n)6rftabt, toegen il^rer beiberfeitigen 2lnf»)rud^e auf ben fog. SDBantf[u]^e==Sßaag ba^in, bafe 9iubolf unb Äonrab ber Sommenbe 4*/« 5ßfb. für il&re Siechte an ben SBaag geben, unter glci^geitlger aSergicä^tleiftung auf i^re atet^te an ba« ®ut ber ©ommenbe in* wenblg be« SEBaage«. 9lbbr. unten. 74.

1285. 3uni 12. S)er Offlcial be« 93a«ler §ofgeri(ä^t« benennt, ba| Äonrab ©teinl^au« ton Stellingen bem SDeutfd^orben«]^aufe gu Sulein alte feine bewegtici^en unb unbewegüd^en ®ftter übergeben ]&at. Die £)eutf(J^orben6brüber aber überlaffen bem Äonrab ©teim l^au« bicfe ®üter gur $«ufeung auf fieben«geit unb geftatten ii^m, ©eelgeratl^e im Setrag bi« gu 5 gjfb. ^eöer batjon gu ftiften. W>hx. unten. 75.

1286. 9H)r. 22. »ruber dtünUiS) , Sanbcommentl^ur be« 3)eutf(J^orbcn« im ©Ifafe unb »urgunb, unb »ruber Ulrid^ toon ^eftetten, ßommcntl^ur gu »uten, rct)erfiren fld^ gegen ben fieut== ipriefter 3flubolf gu iüöingen, bcr ben $)eutfd^orbeu«briibem t)er= f(^iebcne ©(^entungcn gemad^t unb fid^ mit feiner ©^»eftertoc^^ter ®erin bei il^nen feinen SGBol^nfife gen)&l^t l^at. 5lbbr. unten. 76.

1287. 3uL 8. »euggen. SGBatt^er an ber »rugge, »ürger gu SRl^einfelben, unb feine grau Slic^enge f(]^en!en ien »rubcrn be« 2)eutfd^]^aufe« gu SSbtein il^ren §of gu Snglingen, unter 9Sor* beljalt ber leben«{inglid^en 9lufenie&ung burcj^ SRic^enge unb i^re aWutter aWel^tilt. SEßatt^er'« unb ati^enge'« Sod&ter, ®erbrut, übergibt, unter gettjiffen »ebingungen, bemfelben §aufe ®ütcr-

Digitized by

Googh

i

382

fl&tfe ttiib ©ültcn ju SMilon, 3»jpn, aUtfcnbad^, ^mmitfcn SttiÄßcn wnb ©d^öittJ^al. «bbt- unten. 77.

1288* San. 21* 8fia<)»)crf(^tt>^L @raf fiubmig öwi §om= bcrg, ^TT JU 8fia^>^)crf(i^tt)^l, leerlauft unter 3#iwmung jetner ©attin eiijabet^ unb ber Äinber feine« »rubcrö, be« ©rafen gtiebri(ä^, ^ermann unb 3te, ll^ren §of ju ©etterfinben, an öur= !att im Stein unb SHubolf gWl^tettn ju SÄ^einfelben, um 38 ajtart Silbet, 3lbbr. unten. 78.

1288. St^)r. 18. »eugac«. Vorüber »urlarb W)n ©d&mnben, a)teifter be« beutfc^en Orbenö, bcft&tigt bie ©c^nfungen ber *Pfatret Äonrab t)on 3Jiurg unb SRubolf ju SiuHlngen an ba« "Ceutfi^orbendl^au« ju ©ugl^ein; too blefe i^r 8egr&bni§ gewäl^tt ^<Am. «Ibbr. unten! 79.

1289. 3an. 14. SRl^einfelben. ^inrid^ @d;otoeUn twn 9{|dnfelben unb feine grau ÜÄec^^itb beftnnen, bafe SÄed^tl^ilb iljr ®ut JU ^oHteangcn an SBurfart im ©tein^u« toon SÄl^ein- fetben, um 11 5ßfb. Pfenninge, t)erfauft l^at. «bbr. unten. 80.

1289. ÜÄerj 30. SRitter Utr«^ t)on Äotetetorf übergibt ba« @ut JU §olItt)angen, ba« er \>on bem ®otte6l^aufe gu ©ddingen JU gibtel^n ^atte, mit aBen Äed^ten bem S)eutf(ä^orben«^aufe ju ffiuß^ein JU einem ©eelgerat^e, tod^t» bafür Ulrid^ unb feiner (Öemapn ^nnengart S^^rjeit begel^n foö. 3lbbr. unten. 81.

1289. SJlai 9. ©irfingen. S)ie Slebtlffln «nna unb ber gaitje K^nt)ent ju ©Ätfingen tjerteil^en bem ©eutfcJ^orbeni^l^auiS ju ©ufi^cin bie ©üter, njeld^e Äitter Ulrid^ t)on {ftotetetorf im »ann ton §j>Bn)angen öom ©tift ju Sel^n trug, nac^ beffen a5erji(i^t= teiftung, gegen i%li(!§e 5 ©d^ttg. ^ffr, «bbr. unten. 82.

1291 gebr, 24. SSeuggen. ©er ßommentl^ur »ruber ©ber* ^atb t)on ©uTjberg ju S5u*^etn ret)erfirt ftd^, bafi bad ^>au« i)on bem \)erftorbenen ^farr-9iector Äonrab ju SWurg 6 5pfb. Sanier ci^atten unb bafür bie g5er^)Pi(i^tung jur Unterl^aftung eine« eiroigcn 8l(ä^te« in ber Äa^^eBe ju ©euggen, »o Äonrob begraben liegt, übernommen l^be. Slbbr. unten. 83.

1291. Slpr. 30. 2)ie Slebtiffin Slnna ju ©&rfingen »erteilet bem 33€utf(^orben«]^au« ju S3ug^ein bie ©fiter ju greientoll, ml^ SÄubotf 3iotev unb feine grau ©erbrut ^on bem ©otte^l^au« gegen }&l^r* lifj^e 9 ©(j^Bg. innegei^abt l^atten, na^ beren SBerjic^tleiftung, gegen bcnfelben S^n^, ?lbbr. unten. 84.

1293. 3an.23. SBalbö^ut ®ie (Sommenbe ©euggen emnrW ba^ ©Ürgerre(3^t (auf einem Hben §aufc) ju SBaiböfeut Datiun

^ DigitizedbyLjOOQlC

383

Waldeshüt conversione Pauli anno domini M^. cc^ xeiij^ in- dict. sexta. (So^)iaIbud^ 225. Slbbr. Beitfd&r. Vin, 26. 85.

1!Ä4. SBcttggctt. J)cr (Soimncntl^ur SSrubcr ©berl^arb ^on ©uljbcrj gu SBugl^in beft&tigt, aui^ Äütf fielet auf bic tjietfad^n aScrbicnftc be^ SScttmrb unb feiner grau ^Äed^t^tlb um bo« §au« aSufll^cin, bie eintragung i^rcr Sal^tjcit in ba« Sdenbarium; an il^rcn 3^'&rt^9C^ fotten ben ©rubem 10 ©(^^ttg. t)on SGBeinbergen gu ©ebmeiter gcrei(j^t n^etbcn, \t>dä)t SertiKirb unb feiuc grau bmi §aufe ju SSugl^ein gefiä^enft l^afecn. W>ix. untern 86.

1294. gjiera 24. gt^einfclben. S)ie gftittcr (Sotfrit bon @^)ttn9cn, §einri(i^ J)on ©(i^otoenberg, ^ug ^on 86rra(ä^ unb aSrun Jßftrter öertrajen gn)ifcä^en ben 5)eutf^otbeu«brubem ju Sftgl^ein unb §cinri(j^ ©cä^ott)cttn; Sftröer gu 3^1^clnfelben, wegen ber fogenannten gubenmu^le mit bem baran ftofeenben §aufe. Sengen: l^er (Sfinrat ber fd^ultl^eiffe (bon SRl^einfelben), l^er §er^ man t)on Sellifon, ©unrat ber S^pifer, ©finrab Äell&albe, l^er §einr{d^ )oon 33erna, l&er Sacob bon ©edingen, ^dnxx^ \>on m\m, »erd^tolt 9ReIi, metoAi, ßfinrat »arraban, bie ftnt be« rate«, bargu l^er Si^nrat öon efc^fon, Sftflbolf ber ©pifer, SJurlart

itt hm. ©teittl^ufe. S>i« gefc^aii^ gu Stinfelbcu be« jarc« gtt)elf=

labert far lokx unb nän^ig iar an bem tage au bem aienb ber IJmbunge gotteiS unfer frou>en. ©iegler: ©(j^ultl^ei^ unb Siati^ ^on »^eittfctoen. €o<Haftu()^ 39. 87.

1295. San. 4. atl^cinfelben. ©d^lt^ciS ©^nrat unb ber »at^ gu Äl^nfelben feclenn«n, bafe 3*^/ »eikub S)iete«^ an ber aSruggcn Xot^ter, mit S^ft^'^^^Ö ^^^^ Sogtc« S^finrat ©pifer unb ti^rer ©ruber SDleterid^ unb ^cinri^, an ^einric^ Äm«>tfe bou a5afet il^e Oüter im SSann bon @lme!bingeu, Singen unb §altittgen fammt allem ^vibtffix, um 31 SRarf ©itier >^ix^ lauft ^at ?lbbr. unten. 88.

1295. San. 5. 33 a fei. SDer Ofpcial be« SBa«ler J&ofgeri(3^te« befennt, ba§ ^ta, S5ietri(!^« an ber Srugge %f>ä)Ux, mit 3«^*»^' mung il^re« SSogte« SRubolf bon JRl^einfelben, an S^dnxxä) 3lmolb3 bon aSafel alle i^re ©fiter in ben SiJrfern unb aSinnen gu ©imel* bingen, SOthxU unb »ingcn, um 31 aKarl Silber berlauft l^at. Slbbr. unten. 89.

1295. San. 28. »l^einfelben. ©unrat Äel^albe, SSurger gu atl^infelben, berfauft an SSurdart im ©teinl^uö bafelbft, fein ®ut gu ®^Vi)i>\^axt\ ba aSöerul^er uffe fl^et ber Ijarnefd^er, um 28 ^fb.

1 edjupfart öea. S^einfeUw.

Digitized by

Google

384

^Pfcnnhtftc. flcgcft auf erfud^cit ©ci^ultl^ig unb Sftatl^ ju Sl^cinf clbcn : l^cr 6ßnrat ber ftJ^ultl^clS, l^cr 9lubolf bcr @)>tfcr, l^er Sol^an« t>on 8fluflngcn, ^cinric^ ©d^oweli, a5er(i^t(olf!r SReli bcr iungcr, Jpclnrid& loon (gfd^on unb ^^^^^iS bcr ftnit ©eben gu aWnfclben . . . an bcm frltagc t)or ber lied^tmc« unfcr frotocn. 6o^)ialbu(!§ 2il»>f. 90.

1296. i^cbr. 2. 3unlcr ^c'tcr t)on SGBinjcln, asürgcr ju SBalbS^ ^ut, terlauft, mit S^ftimmung feine« ©ol^ne« Sßeter unb feiner anbeten Äinber, an ben ßommentl&ur ®ruber ©berl^arb t)on ®ulj= bcra p Sug^ein feinen Seibeigenen , Äonrab, Xüxi^^ ^on aSogel' fang ©ol^n, um 5 ^fb. Slbbr. unten. 91.

1296. gebr. 16. eimelbtngen. SSogt ©(ä^firmann t)on Mxi^m belennt; ba§ Sllbrecä^t ^ung i)on ©imelbingen, mit 3^* fttmmung feiner %xau Äatl^arlne unb feiner SCod&ter SBalburg, an §einri(j^ Slrnotfe t)on Safet ein l^atb ÜWanntocrt kleben unb ein giertet am ©anne t)on eimetbingen, um 5 ^fb. SBaötcr t)ertauft, unb ba^ er eben bie« @ut ^on §einrid^ ju ©rblel&en, gegen i&l^r« [i(%e 10 ®(^% Pfennige, erhalten ^at. 3lbbr. unten. 92.

1 296. S^ni 13. 9H& e i n f e l b e n. Agnesa abbatissa mona- sterii de Olsperg, ordinis Gisterciensis, Basiliensis dyocesis, notum facit universis . . . quod de consensu conventus sui ven- didit bonum situm in banno et villa Halderwang*, quod in- habitat Petrus dictus Seime et solvit unam viemzellam spelte et unam avene, et tradidit titulo proprietatis Burckardo in domo lapidea elvi Binveldensi ac suis heredibus possidendum ... pro decem libris denariorum. Datum Binfelden anno domini M®. cc^ nonagesimo sexto, feria quarta post Bamabe apostoU* »efiegett t)on ber 3lebttffin. 6o))ialbu(3& 60»'-f. 93.

1296. saug- 6. »afel. SDer Official be6 Sanier §ofgeri^l« belennt, ba| Surlarb j)on bem ©teinl&u« t)on SRl^einfelben unb feine Jrau Slgne« alle i^re ©üter, mit 3lu«nal^me i^re« §au[e« an ber gl" i^ SRl^einfelben, bem J)eutf(ä^orbenel^aufe ju ®ug]^ein übergeben l^aben. Sftbr. unten. 94.

1296, 5«ot). 23. »afel. SDer Offtcial be« »a^ler §ofgeri(!^t« beFennt, bafe ber ^efter JRubolf t)on Jftirfenbac!^ alle feine beweg« Uclen ®üter, aW ©c^enhtng unter Slobten, bem SDeutfd&orben«- Ifiaufe äu aSutf^ein übergeben ^t 3lbbr. unten. 95.

^ 5oUn)anöett M Siiebmatt ^^M. 6ö<finöen.

\

Digitized by

Google

385

1297. ^an. 23, Saufcnburg. 6uutat Äelner t)ou Sttentl^at unb feine grau ^ta, IXtvid) in ber ^urwi ^on aßegcnftettcn imb feine ©ül^ne S^tubolf unb Suurat, unb ©unrat Ä'etner b. iüngctc unb (äunrat ©almter t)ertaufen an ^eter SBeibmann ju Safel atteg i()r ?fttä^t auf ben SBaag gut Soniuflevn unb if)x ju ber gifd^eng ober= unb unterl^alb ge^örlgeö ©rbe um 8 5pfb. Pfenninge, unter SSorbel^alt eiueö 3idl&rigen SBieberlöfunggred^teö. Slbbr. unten. 96.

1297. 2li)r. 5. Sft^ einfei ben. |)einri(^ ©^otDcti ^on SÄl^eiu- felbcn tjerfauft an ^urfarb im ©teinl^au« bafelbft eine ©d^u^jipu« JU aReif^)rad), um 17 ^^fb. Pfenninge. Slbbr. unten. 97.

^^^^^- S 20.^iBMe^l "' ^'''^'' ^^''^^'^ ^"^^ ^''^i^^^^' ©omment^ur juSugl^ein, tjerfauft mit 3^Ptomung beö Saribcom- mentl^m-jg ber 33allei ßifafe, aSruber (Sigelwarb toon ©ulg, an ajlangolb ^iftor )oon SRagben, SSürgcr ju 8fll^einfctben, @üter ju 3JHnfcIn, um 26 9WarI Silber. 2lbbr. unten, 98.

1298. gebr. 5. Safcl. »litter 5{Jetcr ©caler \)on »afel leiftet, in feinem unb in feines Seibeigenen aSertolb toon ^auenftein SJlamen, gegen §einri(3^ 9lrnolbö unb gegen baS ©eutfd^orbeni^^au« ju Safel, SSerji(!§t auf aüe 5lnf:prüd^e au beS §eintid) Out gu ©imet bingen. Slbbr. unten. 99.

1298. 3uni2a 23 a fei. SDer ©encraWcar be« »ifii^ofg ^etru« JU aSafel, 3^an, SBifd^of ju Sacebamon, ert^cllt allen benen ge* n)iffe S^bulgenjen, w^t bie öon i^m, mit eintt)illigung beö fflifci^of« ^eiurid^ ju Äonftanj, getüeil^ten jttjei Slltdrc in ber Mxä^z be« SDeutfd^orbenSl^aufeS ju 33ufen, ju (S^xm ber 1)1. Äa^ tl}arina, aSerena unb ber 11,000 Jungfrauen , unb ju ß^ren ber ^. eiifabet)^, ?D?aria 3Jtagbalena unb ber 10,000 gjJart^rer, an gemiffen Sagen befudjen. 3lbbr. unten. 100.

1298. Ott 6. §cinri(^ ©l^onjelin, fein «ruber fflerd^totb unb feine ©(j^njcfter ^Jled^tl&itt, Bürger ju Stl^einfelben, t^erlaufen ein gut, lit je §albern)ang in bem banne, bar uffe ftfeet ber ^oler unb giltet jerliiä^ funfjel^eu t)ierteil bin!el unb br^jel^en vierteil ^OiUxn, ein l^erbftl^un unb ein t)aftna^t l)ftn unb fünfjel^en e^ger, unb 0(j& ein ^ofeftat, lit in bem felben borf ju §albern)ang, bar uffe fi|et ber a5lan)er unb giltet jwei vierteil l^abern, ©unraten in ber SD?äli, eim burger toon D^linfelben, um 12 $fb. ^fge. SSaöler SRünje. 3Jl^r ©ruber 95?alt]^er ®^on)elin, Äirci^^err ju SBarmba^ leiftet jugleici^ SSerjl^t auf feine 2lnf^rii(j^e an ba« ®ut.

Digitized by VjOOQ It

:186

fleßcln auf 6t|u^ctt ßunrat bcr ®<>ifct, fc^^ultl^ciö unb bct rat imx SRtnfclbcn, l^cr §cinri(^ ©^otoelin, ®ert^toIb Saldi be% Junger, JpcinrldÖ t)on (SJ^on, ^mxi^, Scrnl^art, Sfmrat bcr aSattl)cr uiib 3^1^an« SGBatfatf. ©eben ju 9linfclbcn ... an bcm neij^ften Utentag nad^ fant 5roi(^a^cfe meß. Eoplalfiud^ 59. 101.

1299. 3Rai 30. aticinfelbcn. aWargaretl^c, toeitanb (Jun^ rata Äcll^albett toon 8fl]&clnfclben SBitttoc, fommt, mit i^rer Äinber ,^>einri()^, 3a!ob, 3^^^^^"» SScrd^tolt unb Surfarb, unb i^re« 'J.?oäte« §einrtc^ i)on (Sfd^on 3wftiwmunfl, mtt Surlarb im ©tein- l)au6 \)on SRI^einfelbcn uberein, bafe bicfcr unb fchtc grau ^Ignc« i^Dii einem ^ir[\t ab einem @ute gu (Sicfejcl, ein Seibflebing t)on fiinftl^alb 93iernjcl 2)inlet, 18 93iemget §aber, 6 §u^ncrn unb 60 eiern crl^altcn, nad^ il^rem lobe bcr ^xxi& aber toieber an ^Hargaretl^e unb i^re Äinber fallen fott. ^bbr. unten. 102.

1299. Slug. 22. Safel. §einrid^ TOe^ger toon ^üningen, ©d&ultl^eig JU ^tein-Safel, belcnnt, baß Sertl^a, bie ©attin bc« S)iittcr3 Otto 3Künc^ be« ^0^9^^^^ ^^e« il^^ @ut gu Singen, eben bem Otto gu einem ficibgebing gen)ibmet l^at. Slbbr. unten.

103.

b. »ollft&nbige Slbbrücfe.

tropft §einricl^ oon SWebern »ertaufd^t mit bem 3)cutfd^orbcn§fomtl^ur gu 93uö= §cin geroiffc ®üter ju ©d^roatterlodj , ©anftnöen unb ©euöflcn ßcöm anbete gu SRettinöen. 1266. San, 13. SBeuggen. [Steg. 40.]

In. nomine domini amen. Ideo ponuntur acta hominum in Kcriptis, ut non solum inprobitati presencium sed eciam ma- licie futurorum obvietur. Noverint igltur tarn presentes quam posteri, quod H(einricus) prepositus et conventus universalis ecclesie in Riedern *, Constanciensia dyocesis, predia quedam Sita in Swaterlo ^, in Gansungen*, in Büghein, sibi libei:e pertinencia, et commendator predicte domus videlicet Büg- hein, eiusdem dyocesis, fratres ac rector eorundem, predia sita in Mettingen* sibi expedite pertinencia eo jure, districtu ac aliis pertinenciis, quo dicta predia spectabant hactenus utrim- que, pro sua utilitate sicut oportuit voluntarie et legaliter pcrmutarunt. Que permutacio prefata predia videlicet in Met-

* Sliebern 33eg.=9l. aOßalbäl^ut, »-^ ©c^watterlod^ unb ©anfinöen «e^ Saufenl&urö, Slaröa«. SUcttingen ^^M. SOßalbS^ui

Digitized by

Google

387

tingen ecclesie predicte in Riedern et predia supradicta scilicet in Swaterlo, in Gansungen, in Bftghein, dominis et fratribus jaradicti loci videlicet Bnghei» tradidit perpetuo pos- sidenda, hoc adiecto quod a conventu sepedicte ecclesie in Riedern singulis annis . . . tritici sepenotatis dominis et fratri- bus in Büghein additur, nisi voluntarie remiserint, sine detri- mento. In dicte permutacionis testimonium presentes litere sigillorum utriusque partis karactere sunt communite. Acta sunt hec apud Bnghein anno domini incamacionis M^. CC^. Lx^ vi^. in die Hylarii, indictione IX*-* (SopialBuc^ 200.

2)er @bel!ned^t $ugo oon ^iefenftein leiftet Sßetjld^t auf feine, auf bie »äterlid^e ©rbfc^aft öeörünbeten Slnfprüd^e, an baä ©d^lo^ su Säulen unb auf bie baju ßcl^öriöen ©üter itu 2)orf unb 33ann bafelöft, weld^e bie SBrüber be3 2)eutfc^otben« tnne l^aben, unb »erlauft jugleid^ an biefe 14 Seibeißene um 6 aWat! ©ilber. 1266. S^loo. 13. öeußöen. 3lor>, 29, ÄUngnau. [9lea. 41.]

üniversis Christi fidelibus presentem paginam inspecturis Hugo nobilis de Tüfinstein* noticiam subscriptorum. Ordo re- ligionis et racionis postulat et requirit , ea que piis locis con- feruntur seu quolibet contractus titulo assignantur, a cunctis Christi fidelibus rata haberi et pregrata et nimis valida litte- rarum munimine confinnari *", ut si quid defuerit in contractu, consensu ratifficetur subsequendi. Noverint igitur omnes quos fuerit oportunum, quod*ego bona voluntate, libero fronte, sponte, non coactus, ad honorem dei et domini nostri Jhesu Christi et gloriose genetricis eiusdem semper virginis Marie necnon anime mee parentumque meorum omnium remedio et salute, presentibus me confiteor et contestor resingnasse simul et renunciasse omni juri et accioni, si qua in exaccione ex successione pateme hereditatis conpetebat vel conpetere vide- batur, tam in Castro quam in bonis, in villa et banno Buken sitis cum üniversis eisdem attinentibus vel in quibuscunque locis sitis, que fratres domus sancte Marie Theuthonicorum possidere videntur in dicto Castro habitantes, sive titulo feo- dali sive enphiteotiko sive alio quocunque modo ad premissa bona pertinencia. Promittens bona fide, sine fraude, rata et integra conservare ad hoc me presentibus obligando; igitur

a 3m ßopialbud^ ftel^t LX»- ^ ^@. confirmare. 1 Xiefenftcin 33ea.=2l. SBalbö^ut.

25*Digitizedby Google

ÜÄtek^,

388

non solum pro me, vero eciam pro meis heredibus sive successoribus universis renuncians omni accioni, excei)cioiii et omni auxilio et beneficio juris tarn canonici quam civilis, conswetudinibus, constitucionibus seu generaJibus vel speciali- bus, publicis et privatis et omnibus aliis, occasione quorum predicta possunt per me vel per prefatos heredes meos et successores vel alium aliquem vel aliquos qualescunque inpun- gnari aliqualiter aut cassari. Insuper presentibus recongnosco me iamdictis fratribus domus sancte Marie de Buken XIIII homines promiscui sexus jure proprietatis michi attinentes * fendi- disise** et tradidisse® pro sex marcis legalis argenti, tali videlicet adiecta condiccione, ut si quem vel si quos expremissis coram ordinario seu alio aliquo iudice debito et legali per sentenciam eque rectam perdiderint, redempnes illos facere teneor et reconpensare me promitto juxta numerum seu pondus precii diligenter suputati, quod michi pro quolibet XIIII. premisso- rum hominum conpetebat et quod ab eisdem fratribus me suscepisse dinoscor. Ad maiorem itaque premisse vendicionis hominum securitatis cautelam memoratorum hominum nomina duxi presentibus inserenda, que sunt videlicet uxor Schinde- rarii cum omni prole sua, Wernherus ad fontem cum prole sua, Cünradi uxor de Raphirshusen ^ cum prole sua utriusque, piscator cognomento Schuppo. In testimonium igitur et firmi- tatem omnium premissorum presens instrumentum de meo rogatu iussuque conceptum, confectum et conscriptum viri nobilis et conspicui'* Waltheri de Clingen simul et mei sigillis patenter consingnavi, supradictis fratribus Teuthoni- corum sancte Marie de Büiken tradidi perpetuo valiturum. Acta sunt autem hec primo apud Buken anno domini M^ CCLx®. VP. Idus Novembris. Testes vero qui prime renunciacioni seu accioni interfuerunt, frater Reinlo commen- dator domus eiusdem, frater Alberchtus de Slaus saferdos, frater Petrus sacerdos, frater Ulrich Walcher, frater Heymo, frater Cünradus de Huczfelden ^, frater Wilnhelmus de Fri- burg, frater Heinricus de Colonia, frater Cünradus de Rusche, frater Johannes Sporli, frater Rüdolfus de Ofinnaningen ^, frater Gerlo et omnes aJii fratres et familiäres eiusdem domus.

» §©. attinentibus. ^ ig©, fendidi. o §©. tradidi. ^ §©. conspectui. * »öL a3Birtem3erö. UrfunbenBud^ I, 232. - » U^felben? ^^M, ©d^önau. ^ DffnaDingen !öea.=2(. ©taufen.

Digitized by VjOOQlC

389

Actum secundario apud Klingnow mense prefato vigilia sancti Andree apostoli, indicione iiona, coram testibus subnotatis, quorum nomina sunt hec: frater Cunradus, .cummendator domus hospitalis sancti Johannis baptiste ibidem, frater Cun- radus de Zurach *, Cunradus et Berchtoldus fratres dicti Steinmar, Heinricus de Tettingen ^, Cunradus der Rise, From- man, Rüeggerus, Johannes Fabri, Johannes de Heuswile^, Heinricus de Cive, Rüdolfus minister, Cunradus de Tettingen at alii quam plures dingni Me.

©opial^ud^ 3. ©c|Iec|tc Slbfc^tift.

^apft ©lemenö IV. beaufiraßt bie ©rjBifd^öfe unb bte übriöen Prälaten bcr ^ird^e, ben 3!)eutfci^orben ^eqm Slngriffe auf feine SBcfi^ungen ju fd^ü^en. 1268. San. 5. 35iter3o. [Hteg. 44.J

Clemens episcopus, servus servorum dei, venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis ac dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis et aliis ecclesiarum prelatis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam bene- dictionem. Non absque dolore cordis plurima turbacione didi- cimus, quod ita in plerisque partibus ecclesiastica censura dissolvitur et canonice sentencie severitas enervatur, ut viri religiosi et maxime, qui per sedis apostolice privilegia. maiori donati sunt libertate, passim a malefactoribus suis iniurias sustineant et rapinas, dum vix invenitur, qui congrua illis protectione subveniat et pro fovenda pauperum innocencia se murum defensionis opponat. Specialiter autem dilecti filii, fratres hospitalis sancte Marie Thewtunicorum Jherosilimitani, tam de frequentibus iniuriis quam de ipso cotidiano defectu iusticie conquerentes , universitatem vestram litteris petierunt apostolicis excitari, ut ita videlicet eis in tribulacionibus suis contra malefactores eorum prompta debeatis magnanimitate consurgere, quam ab angustiis, quas sustinent, et pressuris nostro possent presidio respirare. Ideoque universitati vestre per apostolica scripta mandamus atque precipimus, quatenus illos, qui possessiones vel res seu domos predictorum fratrum vel hominum suorum irreverenter invaserint aut ea iniuste detinucrint, que predictis fratribus ex testamento decedentium relinquuntur, seu in ipsos fratres vel ipsorum aliquem contra

1 3«^5Ä^? * 2)ettingen SBej. S^tjad^, SCarQau. ^ ^euweiler g3e5,=2l. 2Barb!irc§ ?

Digitized by

Googl

390

iviitistolice sedis indulta sentenciam excommunicacionis aut in- tordicti presurapserint promulgare, vel decimas laborum de torris habitis ante concilium generale, quas propriis raanibus aut sumptibus excolunt, seu nutrimentis animalium ipsorum, spretis apostolice sedis privilegiis extorquere, si de hiis vobis manifeste constiterit, canonica monicione premissa, si laici luerint, publice candelis accensis, singuli vestrum in diocesi- t>us et ecciesiis vestris excommunicacionis sentenciam percel- litis, si vero clerici vel canonici reguläres vel monachi exti- (i^rint, eos appellacione remota ab officio et beneficio suspen- üatis, neutram relaxaturi sentenciam, donec predictis fratribus plenarie satisfiant (!) , et tam clerici quam laici seculares , qui [>ro violencia, manuum iniectione in fratres eosdem vel ipso- rum aliquem anathematis vinculo fuerint innodati, cum dio- lesani episcopi litteris ad sedem apostolicam venientes ab <'oUem vinculo mereantur absolvi, presenjbibus post trienniiim Ttiiiiime valituris. Datum Viterbij Non* Januarii, pontificatus üstri anno tercio.

Snjerirt in einer Urtunbe d. d. 13. Slpr. 1450. 5ep 6ei ^ottl^aft.

^ie Slttter Slübiöer unö So^anneä aRaneffe, «rüber, Bürger ju 3tirid^, oer^ laufen an il^ren SKitbüröer SBertl^oIb ©oltftein ein (§Jut ju Ober^afeln, um 27 matt unb 3 Sot^ Silber. 1268. 3Kai 1. Sürtd^. [S^eö- 45.]

üniversis presentem literam inspecturis Rudegerus et Jo- hannes fratres milites dicti Manessen cives Turicenses noti- iiam rei geste. Novercari solent rerum noticie processu tem- poris, si ea que geruntur, per scripture memoriam non fuerint jjerhennata. Noverint jgitur quos nosce fuerit oportunum, quod nos unanimi consilio, bona fide, predium nostrum situm in Obernhaselen \ quod colit B. dictus de Otolingen ^, Berch- loldo dicto Goltstein concivi nostro Turicensi vendidimus pro viginti Septem marcis et tribus l5t argenti ponderis Turicensis, ffuas ab eo plenarie nos recepisse presentibus protestamur in usus nostros evidentes convertendo; resignantes dicta bona in uianus ipsius B. coram consulibus Turicensibus , quorum no- laina subscribuntur, libere et expresse; renunciando pro nobis et nostris successoribus et heredibus üniversis omni juri, ac- cioni legum et canonum, que nobis super repeticione dictO; rum bonorum in posterum conpeterent vel conpetere viderentur.

^ $afel ^^.'M, ec^opfl^eim. « Detringen 93e5=2l. Sörrad^.

Digitized by

Google

391

Et in huius rei testimonium presentem literam eidem B. tra- dimus sigillo consulum Turicensium et meo videlicet Rüdegeri patentes communitam. Nos consules Turicenses, Jacobus Mo- lendinarius, Ülricus Biimbler, Ülricus de Cloten, Rudegerus Manesse, Dietlo, milites, B. Willo, Ülricus Friburger, Ja(cobus) . Tuto, ülricus Trüber, Heinricus Wesi, H(einricus) Chiener,

Hu. Burdiner huic scripto * ac universitatis sigillum

duximus appendendum. Testes huic vendicioni interfuerunt R(udolfus) et W(ernherus) fratres dicti Biberli, B. de Wibechingen ^ R(udolfus) et IJl(ricus) dicti Lisen, H(ein- ricus) Silbersmit, O(tto) de Roseberg, Ber(chtoldus) Vano. Acta sunt hec in Turego anno domini M^. CC^ LXVIII®. Kai. Maii , indictione XI. Ego Johannes cum proprium sigillum non habearo, sigillo fratris mei Rüdegeri sum contentus. ©opiaiauc^ 167 b. f.

^er ebeüned^t Ulrid^ t)on 9leöm§pcrö oecfauft an S3ert]^olb ©oltftcin oon 8üric§ ein ®ut ju miüott, \m 10 matt @ilber. 1268. 3uni 1. [Steg. 46.]

ülricus nobilis de Regensperg ^ omnibus presentem literam inspecturis rei geste noticiam. Ea que geruntur ne cuiusquam valeant tergiversari calumpnia, scripturarum solent testimonio roborari. Noverint igitur universi , quod nos predium nostrum situm in Adlinkon ^, videlicet scopozam quam colit B(erch- toldus) yillicus, Berchtoldo dicto Goltstein civi Turicensi eo jure, quo hactenus possedimus, vendidimus pro decem marcis argenti ponderis Turicensis, quas ab eo nos recepisse presen- tibus protestamur, renunciantes pro nobis et nostris heredibus in manus predicti B(erchtoldi) omni juri, accioni legum et canonum, que nobis in posterum super repeticione eiusdem predii conpeterent vel conpetere viderentur. In cuius rei testi- ^

monium presentem literam eidem B(erchtoldo) tradimus nostro ' sigillo patenter communitam. Huic vendicioni interfuerunt Cünradus et Ülricus de Steinmur, Wilhelmus Bockli, milites, B. Bibli, B. de Wiberhingen \ H. Bockli, Hug de Lunchuft*, B. Liso. Acta sunt hec anno domini millesimo CC^ LXVHP. primo die Junii, indictione XL

eopialBud^ 167 b.

* §©. mbnö; Sluflöfunö? ©in 2Bort fel^lt offenbar. 1-3 SBiptinöen?9legen§Berö,9CbIi!ot!,©ant. 3ürtclJ. ♦Sunf = ^ofen ©ant. Slargau.

Digitizedby VjOOQiC ^

392

33ruber 33ur!atb @irametfclj, ^ocurotor unb ffUctot bcS ^o^anmtet^\e^ ju ©ulj, Derlauft an ^ieinridj ^ati^ x>on 93afel ungefäl^t 7 ©d^al Sieben im 33attn oon ©ebroeiler, um 12 2Rarf ©ilber. 1269. San. 6. [9leö. 50.]

Nos frater Burkardus dictus Grametsch procurator et rector domus hospitalis sancti Johannis in Sultz * et conventus fra- trum ibidem notum facimus universis, quod nos de unamini consensu et voluntate vineas nostras in banno de Gebliswilr * sitas iuxta in vicem circiter Septem scados, qui wlgo dicuntur fd^a^c, in loco qui dicitur amme gcfefetc, in latere vinearum eins qui dicitur 6Ieintt)emHu bcv Slorijaffen, quas vineas olim perumtavimus cum domino Andrea deLöbgassen, pro utilitate et necessitate domus nostre iuste et legaliter vendidimus do- mino Heinrico dicto Tantz civi Basiliensi pro certa summa pecunie, duodecim marcis argenti, quas recepimus et in summe necessarios usus nostre domus convertimus de consensu et mandato generalis magistri nostri, transferentes in iamdictum civem omne jus nostrum, quod in prefatis vineis habuimus; et promittimus et promisimus eidem debitam warandiam , dan- tes sibi suppr hoc presentes nostras literas sigillatas, et re- nunciantes omni excepcioni sive de non numerata pecuuia sive de minus dimidia iusti precii , re vendita sive de doli (!) in factum vel beneficio restitucionis in integrum, ymmo simpli- citfer omni excepcioni, accioni et rei, per quam posset impeti vel irritari vendicio supradicta. Testes sunt Johannes de Jungholtz^ dictus Buckeler, milites, Wernherus de Hade- stat*, dictus Junge, Petrus filius hospitis de Hadestat, Syfri- dus filius Reinboldi de Sunthein ^, Johannes scultetus de Sultz et alij quam plures. Actum anno domini M®. CC^. Lx^. viiii^. in Epyphania domini, indictione XII.

©opialbudj 234 b. f.

Ulrid^ t)on Slatorjbotf, 33uröötaf p S^l^einfelben , entfd^eibet atDifd^en bcn SJeutfd^orbengbrübem ju ^u^m (S3euööen) unb aSettl^oIb von Slriöborf, feiner grau gta unb beren ©ol^ne t)on Äonrab ©luncöin, njefien eineä ®uteg 5U 9liebmatt. 1269. 3uli 28. Sl^einfelben. [^cq, 51.]

3^ Unrici^ ^on »iatolgborf^ tun funt allen bcn, bie bifcu brief ane fc^cn, baj an mid^ gclafcn ttjart bcr || criec, ber ba tvaj gtt)ifd)ent beu trübem bej f))italf fancte ^Karten ijomme tujd^geii

^-5 ©ebweiler unb Sulj, 3unö5oIa, öattftatt unb (Sun^^ 5eim Ar. ©ebroeiler; f. <B, 95, « 35öl. Schoepflin Als. illustr. 11, 663.

Digitized by VjOOQlC

k

393

l^ufe i)Ott a3ud)en iinb || SBerl^tolbe t)on Slrnefborf * unb ^ten flner njirtin unb ir finbe, baj ft l^atte t>on ©unrat ©(uncöin, unb baj •id^ II mid^ bef an nam mit ir beibcr n)iffen je fd^cibenne, unb baj iä) bag alfo fc^ict, baj bic i)or9cnantcn bruberc 93crl^t^olbc unb finrc tt)lrtinc unb irmc finbc gebin gwci ipl^unt ipl^cnninge, unb bag bcr tjor genante Ser^tolt unb fin »irtin fici^ tjergigen aller ber anf^)rad^e, ber fi l^atten an ble t)or genanten ^rubere unb od^ an bag gut ge SRietmatten *, ba ft) etl^emcnne uffe toaren, unb bag ber tjor genannte SBerl^tolt unb SRübolf ber tüinman t)on Herten ^ bej ftnbef enj, unb ^enrid^, fin ol^en, bag lobeten, fwennc bag tint ge flnen tagen !eme, bag bag i)or genante fint ben fd^eit ftete ^ette, unb alfe an blfen ixmt mit Worten unb mit fd^rift be- fd^eiben ift. 35ag befd^a^ ge SRiiitjelben uf ber burc i)or ben erberen luten, bruber SRubolfe bemme fomenbur t)on SBbd^en unb bruber Reimen t)on Dflt)fac^* unb I)ern eünrat bemme fd^ultl^eifen Don SRint)elben unb tjern ^'^^^"tt^f^ ^^^, 23nrfarte jmme ©tein^uf, ^^ge \)on ©unbolgl^cn^ bemme ©d^inbeler t)on Äarlef&tt)e^ unb aßernl^er bem aSorftev t)on :i3i)d^en unb t)il anberre biberber tute. Unb bag big ftete belibe, fo l)enle id[) 9So(ric^ tjon 9iatolgtorf, ber bef tagef burcgratje njaf ge SRinijelben, min ingefigel an bifen brief. SDig gefd^ac^ nad) unfer« t)erren geburt M^. CG®. LX^ VIIIP. die Pantaleonis.

^rg. Orig. 2)aä ©iegel ift faft gönj ^erBrödelt. 3m ßiopialbud^ 207 «'•

Sutolb b. ä. t)on Stegenöperg übergibt bie Äird^e ju Scngnau fammt bem Äird^enfaft ben SJeutfd^orbenöbrübem ju S9«gl^ein unb t)er!auft an bie= felben bie »ogtei be^ ^ird^enguteä mit Swing uri:t> a3ann in beiben 2)örfem Sengnau, um 80 2War! Silber. 1269. ©ept. 25. Älingnau. [S'leg. 52.]

In noraine domini amen, Omnibus presencium inspectoribus Lütoldus senior de Regensperg noticiam rei geste cum salute. Ne facta raodernorura tempore labente fragilitatis memoria inposterum calumpniari contingat, utilitas exigit ea scriptura- rum Serie perhennari. Noverint igitur quös nosce fuerit opor- tunum , quod ego ob reverenciam dei et gloriose genetricis sue in remedium anime mee ecclesiam Lengnach ' in dyocesi Con- stanciensi sitam cum jurepatronatus , quod jus ad me jure proprietatis pertinebat, fratribus Theutonicorum in Bfighein nomine tocius ordinis libere contuli. Vendidi insuper predictis

1 2lriSborf ©ant. S8afel=Sanb. ^ gfitebmatt 93ea.=8l. ©ädfingen. 3 .^ert^en SBej.^Sl. SörvacT;. -*-* 9luffacl& unb ©unboUl^eim ^r. ©ebweiler. - ^ j^(j,;fau ^e^M, ©äcfingen. ^Sengnau Sant. Slargau.

Digitized by

Google

394

advocaciain dotis ecclcsie predicte cum districtu et jurisdictione et banno, hominibus utriusque sexus, possessionibus, agris, pratis, pascuis, silvis, nemoribus, aquis, piscinis, ripis, aque-* ductis, viis, inviis, quod michi comprciit vel competere vide- batur jure proprietatis 'in utraque villa Lengnach, pro Lxxx. marcis legalis argenti. Qua vendicione, adhibita omni soUemp- nitate tam juris quam consuetudinis, inter me et ipsos con- tracta, predictis premissa que libere et pacifice jure proprie- tatis possederam, nomine meo et heredum meorum contuli libere possidenda, promittens bona fide ipsis prestare weren- diam coram quocumque iudice, si super hoc ab aliquibus im- petiti fuerint, renuncians omni juri, quod michi in premissis competebat, renunciando nichilominis omni foro tam ecclesia- stico quam seculari, omni excepcioni et specialiter non nume- rate pecunie, recongnoscens me dictam pecuniam in pondere recepisse. In cuius rei evidenciam presentem cedulam conscribi feci et conscriptam ipsis tradidi sigillo nobilis viri Waltheri de Clingen et meo coramunitam. Acta sunt hec in domo pre- dicti nobilis Waltheri in Castro Clingenowe presentibus per- sonis subscriptis, venerabili domino E(berhardo)* dei gracia Constanciensi episcopo et H(einrico) preposito sancti Steffani in Constancia, B(eftholdo) custode ecclesie Constanciensis, nobili viro Diethelmo de Krenkingen * et magistro C(unrado) officiali, clericis, nobili viro Ülrico de Clingen, Gozwiuo de Hohenfels ^, B(ertholdo) de Illingen *, Cflnone de Veitbach ^, Arnoldo de Legern^ militibus, anno domini M^ CC^. Lx. VIIIP. septimo Kai. Octobris, indictione XII*-

©opialBud^ 166. 2)eutfc§c Ue&erje^unö e&baf. 230. 35om lat. Driainal unb ber UeBerfe|unö ftnb au^erbem ^bfd^riftcn auf Rapier oorl^anben.

^nm, S)tc tarnen ber Pfarrer unb 93icare mn Sengnau ftnb folgmbe: Sol^anneä 33reitfc^mib 1502. e;remeng §e^lanb 1573. (Sl^riftof »on @öen 1589— 1630. ^anS §emncl^ Sßeiffenbac^ 1650. gribli @aurlau6 1657, Sol^ann 3aIob 33ut!§arb 1724. 2lnton HKol'er 1724, raeßen fcanbalöfer Sluffül^runö 1728 entfe^t. granj 33ern]^aib Söoc^er 1728—33. gol^ann S5aptift SSööclin 1733. 3- Sanas SKütter, SD. D. ^r. 1739-46, f 1746 mit oielen ©c^ulben bclaftet. 3ofepl^ glgl t)on SBud^au 1746. 3of. 2(nt. öröe^in, 2). D. ^r. 1772. 361^. a3apttft %ve^et, 3). D. ?ß. 1803.

^ ®ber§arbll. oon SBalbBurö. ^ j^ränünöen a3ea.=2l. S3onnborf. 3 ^ol^enferg D21. Sßalb, ^oJ^enjoUetn. * Uel^Ungen 33e3.=9l. Sonnborf. * gclbbad^ bei 6teÄborn, 2:i^urflau. ^ SeQern(betö) bei a3aben, Slavöau. Neugart (Mone) Ep. Const. II, 214.

Digitized by VjOOQlC

395

©c^It^ei^ unb 3lat^ ber ©tabt Sll^etnfelben heUnnm, baß SUttet Äonrab oon ©eibegg, in feinem, feiner grau unb feinet 6o^ne^ Partim, bem ^of)an' niter^aufe ^u 3l^einfe(ben t^re ÖJüter ju SBarmbac^; einen §of mit 7 ©d^uppuö unb Sube^öv, fammt 3«>^«ö ««i> ^^«tt übergeben l^at. 1270. ^pr. 25. Sill^einfelben. [Me^. 54.J

üniversis Christi fidelibus, ad quos presentes littere perve- nerint, Cünradiis scultetus et Johannes dictus Beiz, Bertoldus de Schowenberg, Walterus frater suus, Bertoldus || dictus Melin, Jacobus de Secceingen et alii consiliarij oppidi in Rinvelden reverentiam cum noticia subscriptorum. Cuncta, que geruntur sub tempore, ne propter diur || nitatem a me- moria hominum labantur, solent laudabili testimonio et scrip- turarum aminiculo perhennari. Tenore presentium profitemur et eisdem protestamur nos vi || disse et audivisse, quod Cvon- radus miles dictus de Heidegge * nomine suo et Helisabeth uxoris sue et Johannis filii sui et aliorum heredum suorum magistro sancte domus hospitalis Jerosolimitanj et fratribus eiusdem ordinis domus oppidi in Rinvelden extra muros , bona Sita apud Warenbach *, videlicet curtim cum vij. scoposis et earum pertinentijs necnon districtum, qui wlgariter dicitur twinc und ban, libere vendidit cum traditione subsecuta, pre- sertim cum ipse ipsam curtim cum omnibus suis appenditiis, excepto jure patronatus et aliis bonis, que sunt alibi declarata, a jam dictis magistro et fratribus tenuerit in enphiteosim; vendidit itaque et tradidit dictus miles antedictis magistro et fratribus predicta bona tali iure et onere, quod a tempore venditionis in ipso districtu nuUi liceret preter magistri et fratrum sepedictorum licentiam et voluntatem molendina fun- dare, piscarias construere, lapifodinas facere vel quicquam facere vel attentare contra antiquam consuetudinem, prout jpse et antecessores suj, qui ante dicta bona in sepedictum militem transferebänt, actenus observabant. Protestatus fuit publice sepefatus miles, ipsam curtim cum prenotatis scoposis a colonis fore liberam et destitutam et ab omni impetitione sive inquietatione penitus absolutam, et quod liceret sepefatis emptoribus ea bona cujcumque et quandocumque vellent lo-' care pro suo libitu et voluntate. Acta sunt hec anno domini m^. cc^. Lxx®. apud Rinvelden in die sancti Marci evangeliste.

* $cibegg bei ^i^Urci^, ©ant. Sujem. Seu ©d^roeil. £ej. X, 22 f. 2 mavmha^ 93e5^2l. Sörrad^.

Digitized by

Google

396

Et ut hec firma et inconcussa permaneant, ad peticionem sepefatorum* fratrum et militis presentes sigilli nostri muni- mine duximus roborandas.

^rö. Driö. ©ieflel oh^eqanqen.

^elffyi, bie ^rau beö S'HtterS SBern^er öon 3Röröpetö; befennt, boj fie mit Suftimmung i^vc^ (Bauen i^xe, von tl^retn 3Hannc ©dfarb im .t>of ererbten, ÖJütcr ju Äorfau an bie ^eutfd^orbenöbrüber gu ^u^ein, um 46 2Warl ©Über oerfauft l^at. »eibe oer[precl^en Söä^tfd^ft ju leiften. 1270 aWai 24. mttit^, [Steß. 55.]

Helcha uxor domini Wernheri railitis dicti de Moresperch \ Omnibus presens scriptum intuentibus noticiam || eorum que subsecuntur. Noverint universi, quod ego de consensu et bona voluntate predicti Wernheri mariti mei || vendidi sive tradidi universa bona mea sita in Karlosowe*, sive consistant in agris, pratis, nemoribus, || pascuis, aquis, quocumque no- mine censeantur, in quibus successi Eckardo dicto in Curia meo legitimo, iure municipii de Rinvelden, que quidem bona tempore venditionis facte possedi pacifice et quiete, vendidi . . commendatori et fratribus domus sancte Marie Theutonicorum in Buchein pro quadraginta sex marcis , quod quidem ^ argen- tum ego et predictus maritus mens confitemur nos integraliter recepisse et in usus nostros convertisse , renunciantes emptioni non nuraerate pecunie, non solute, non tradite, omni auxilio iuris canonici et civilis et omni beneficio, per quod supra- dicta venditio possit infirmari. Promittimus eciam ambo waran- diam, secundum quod circa huiusmodi fieri consuevit. Nos Vlricus comes Ferretarum rogatu predicti Wernheri et uxoris eins ad maiorem roboris firmitatem sigillum nostrum duximus apponendum . . Ego vero Wemherus miles dictus de Moresr perch rogatu uxoris mee eciam sigillum meum presentibus duxi appendendum Testes huius contractus intererant: frater Reinardus de Loflfenberch ^, frater Burchardus de Neckerburg *, frater Petrus domus hospitalis sancti Johannis in Rinvelden,

a ^a^ ber Slbfürjung wäre sepefactoram ju lefcn, ^ §@. quidam.

1 3Köräverg5lr. 2Utfircl^, OhetM\a% « Äarfau SBcj.^Sl. ©äcüngen. Ueber bie rid^tige ©d^reibuttö beö SflamenS f. S3abenia % 'S-^, 140 f. 3 Sauffenberö, 33ermfd^eS ©efd^led^t. Seu ©c^njeit Sej. XI, 418. * Sfletfarburg 021. Sflottweil.

Digitized by

Google

397

frater Vlricus de Klingeii , frater Cvnradus de Hirzevelden *, frater Wernherus de Argentina , fratres de domo Theutonica, Otto de Svlze ^ miles, Johannes Beiz, Heinricus et Ditericus an der Brücke, Hvgo de Herten^, Rüdolfus derSpiser, Hein- ricus Schowelin, Johannes der Schalon, Wernherus Mvnchi et quam plures fide digni. Actum in Altkilch anno domini M^. CC®. LXX®. sat3bato proximo post assensionem.

^Ö- ^»^JÖ- ^ic Urhmbe ift nur oom ©rafen Ulxi^ r>on ^firt geftegelt, nid^t aber aud^ oon SBeml^er ©on SRörÄperg. S)aS l&efannte ^rt*fci^c ©iegel (3citfc§r. n, 457 unter a) ift ftarf Befd^äbiöt unb bie Umfc^rift faft ^an^ jerftört. Qm ©opiolbud^ 25 (mit mxQ&x 2l5n)eicl^ungen t)om Drig.)-

Slitter Sßernl^er t)on 3Kör§perg ju SCItfird^ befennt, ba^ er unb feine grau ipeilfe ii^r ®ut pi Marfan, baS §eil!a von il^rem oerftorl&enen aWanne (SÄl^art Sml^of geerbt l^atte, an bie 2)eutfcl^orbenSi&rüber ju ^uUn »er^ fauft l^aben. 1270. 2«türc|. [9leg. 56.]

^^ SBernl^er bcr tittcr t)on SRorfpcrg , ber bo fifeet je 2lltKl^, tun !unt allen ben, bie bijen briefe an fec^enb, baj i^ unb Beilage jelige min dxä)i tuirtin l&an ijerföft attej bag gut, bj noix l^atten juÄartijott), bg bie tiorgcuante ^clfe min tt)irtin l^atte geer:pt t)üu item erten man, l^crn ©öl^art jeligen imen $ofe, bem burger öon aiinfelben, m^ ber ftatte ju SRiufelben frieme redete ben bruberen be§ tuf(ä^enl^ufeö gu aSuIen. Unb öjanb n)ir inen geto^)t l^anb bej güteiS it teci^t meren je ftnbe, fo finb f^ ju mir fomen unb t)ant mir bj funt getan, bag f^ figent angei>ro^en umb bg tjorgenante gntte i)on minen ju?agercn, l^ern Hartman unb l&ern §einri^en \)on Äienberg, unb l^anb an xnii^ geforbret, bg i^ mit inen fomi ge tagen gegen ben t)orgettanten minen fttjegren Hartman unb §einri(^e, bag ic^ be« gutteö ir tigere f^, alö iä) bittid) foL SBanb aber x^ v>on ei^afiiger not min« übe« üon groffem fieij^tagen nüt bar lomen mag, fo feubc lä) beu ecbern rittcr, minen neuen, I)ern ©ünraten ben Wliimi), \x\x mi^ mit ben t)otgenauten brubcrn, ba« er beg ijorgenanten gutteS ir re^t KJ)ere ]\) an miner ftatte gegen ben t)orgenanten minen fnjegren tjou Äienberg. 5)ag big ftette belibe unb nieman ba n)iber nücg gefprec^cn no^ getun möge, fo tjerfigte iä) bifen Briefe mit minem ingefig^t ge einem urhinbe. SDifer briefe tt)art geben ge SlUfili^ m^ unferö l^crren gcburt tufent gtoet) ^unbert unb fibengig iare.

(SopiaD&ud^ 25 b.

1-» §ir|felben(§er8felben) unb (Suis Ar. ®ei&njei(er. ^ §ertl^en 93ea.=2l. Sörrac^.

-%j

Digitized by LjOOQ_1

i

.-^i.

398

HKeiflet Ulttd^ SBolfleiBfd^, 3Weijler ^cinrid^ von 9lofeit6erö unb SBaltller tnÄ ^einrid^ oon 3b«ö entfd^ibcn an>if<|cw ben S)eutf(l^rben§6rübettt ju öug^ l^ein unb ipeinrid^ Söefin ju 3"^«)^^ wegen eineö ©uteä ju öettifon. 1273. San. 21. 3ürid^. f^leß. 58.]

3^ mcifter U*»lrtd^ JPolftcibfd^ t)on 3üric^ unb mdftcr §ciu- tid^ t>on SRofecbcrg^ xmb l^er Söattl^et imb l^cr §ctnti^ t}on ^bcrg* tünt allen bcn hrnt, bic bifcn bricf an fcl^cnt, baö an un« a^Iafecn wart bcr Iriefl, bev ba toaö entjwtfilcnt bcn btubern t)on bcm tütfci^enl^njc i)on Sügl^ein unb ^cm ^einrtcj^ ®epn t)on 3iri^f H ^t^ bcn l^ant gefd^dben mit ber cbem b^rren rate bc^ ^)ctor8 i)on 3^'^^'^ ^^^ ^^^^ SDBalt^er« t)on ©fd^ibad^ •; atfo bj (Sünrat t)on Srunnon unb anbcr bic Ifite öon ©cncf tinlon *, bj bie fönt Ion jft bcm l^erren t)on ©nabetburg * unb fönt im für lefjen bic anf^>rad^e, bic fi l^ant an ba« gut je ©eudlinton, ba« bic \)or9cnantcn brübcr gabcnt l^ern Jpeinrid^ SOBcfin je foffcnbe, unb tt)c3 in bic öcricl^cnt an ir bricfc mit ir inflefiöcl, ba« fönt ' bic brnbcr öon ©ugl^ein l^crn $cinri(3^ SÖBcfin abncn unb im ftn gut tcbigcn, unb tunt bic i)orgcnantcn lütc bc« nid^t bor bcr attcn tjafenac^t, fo fönt bic bnibcr unb h<S) ^tx ^einrid^ ftcd^tcß ^n in tcbig fin, fie irre bcnnc fo getane not, bic bcn l&crrcn bon ©fd^ibad^ cl^aft bundte, ober ob man bcn l^errcn bon ©fd^ibad^ nid^t l^abcn mod^te, fo fol an bcm ^>rior bon S^x\6) ftcn. Unb bie an- fi^rad^c, bic ber 9Rct)gcr bon Äattbrunncn ^ an baö borgenantc gut l^at, bic fönt bic bruber bon ©ügl^cin ^ern §einrid^ Sffiefm abncn bor bcr uffart, unb mögen fl bc« nid^t gctun, fo fönt fi l^crn Jpcinrid^ SBcfin XII ß gelte« gelten, ie für fünf fd^ifling jtt?o mar! filbcr«, unb fol l^cr Jpcinrid^ SBcfi bcn borgcnantcn brubern VII mardf filbcr«, unb n)a« tt)ud^er« man bcn ^ubcn gc SSafet berrid^tcn fol, bcn fönt bic bruber uff ir warl^ait mad^cn, fo fi m^nft mügent, uub bc« fd^aben fönt bie bruber bcn brittcn teil l^an unb l^cr .^cinrid^ SBejl bic jn>cn teil, unb fo bic bruber mit bcm S^ben gcrcd^cnt, bg fönt fi l^crn ^cinrid^en inrent ad^t tagen cnbicten uff ir tbarl^cit, tt)ic bil bc« tbüd^er« fl, bcr im gebürt gcgcnbc, unb tbcbcr ir teil bic bruber ober l^er §einrid^ bcrric^tcnt bcm 3^*^^^/ "f ^^^ f>>t ^^^ ^^^ cnl^ein fd^ab mc gan, unb ti?a« nju^er« bar nad^ bar uff gienge, bcn fol bcr l^an, bcr ba nid^t

1 9lofenl&erö. Neugart Cod. dipl. ü, 286. Seu (ua.D. XV, 424.

a gBerg (Sant. Slarßau (ob. ©d^w^a?). « ®fd^enbad^ ©ant. Sujern.

* SBeUilon (5ant. Slaraau. * ©d^nabell&urg ©ant. SBern. * Äaltbrunnen ©ont. ©t. ©allen.

Digitized by

Google

399

gewert l^at ©od^ fol aüe« ju bet alten ijafenal^t gewert flu, xinb 9efc!^iel)t ba« nt(i^t, fo fol man bie bürgen manen nnb jont fi(j^ bie bar nad^ über ftbeu nad^t antwurten unb fönt Itgen , nnfe e6 vergolten wirt. Unb waö f^aben bie bruber ober l^er ^einric^ l^ant gel^abt mit ir Iriege, bj i^ant fi belbcnt^alben »am geladen nnb fönt nmb bife fai^e einl^ein ^orbrnng gegen enanber me ^an. Unb ba§ fi be« ftete l^altcnt on alle ge\)erbe, ba« l^ant fi i)er= bürget, bie bruber mit l^rn Sßaltl^r )oon (gft^ibad^ unb mit l^crn SBaltl^r nnb l^ern §einri^ t)Ott S^erg nnb mit Sunrat (Sttt^xtiay, nnb x6) l^er §einri^ SBefl ben brubem mit lern Jpeinri^ in bem §ofe nnb mit l^ern SBil^clm SSotfelin nnb l^ern SEBaltl^r öon fant 5peter unb mit 3iubolf 3Ranefecn. Unb Weber teil bi« nid^t ftete l^altet, aW |ie \>or befd^eiben ift, ber ift bem anbern teil jwen^lg martf filber« fd&nlbig ^xxxiäjtx gelotet, unb ftat ber bmd^ ge er*» lennenbe an bem iprior unb an bem fenger unb an bem Ferren t)on ©fd^ibac^, unb mod^t man ber txn^ nid^t l^an, fo fol ed an ben anbern jwein ftan. Unb aller birre öorgenanter gebinge fint bie bürgen gebunben, unb wenne bie gemant wcrbent, fo fönt fl ftd^ bar nad^ über fiben nad^t antwurten ge red^ter g^fetfd^aft ge 3urid^, unb fönt bie ligen, unii ed oergoUen Wirt J)iö gefd^ad^ in ber brebiger l^u« öon ^üx\^ nad^ nnfer« l^erren gebürte über tnfent unb gweil^unbert Lxx nnb iij Jar an fant 2lgnefen tage. §ie waö an bruber SRflbolf öon S^effcnl^ofen * nnb bruber Sftubolf 'Äjon ^UxQ, ber lütj^rieftcr tjon Slltorf, l^er S5Bernl)er ber lüt- \)riefter tjon ÄlingcnoWe, l^er Jftubolf bon ©laru«, l^er ßunrat toon SBolrowe^ ber fc^ultl^eifee tjon Sonborf, SJiubolf oon Stetin» f on nnb anbere genug.

©opialbttd^ 206.

^|)ft ©reöor X. Beftätigt ben a)eutff§orben§Brübem in ®(fa^ unb SButflUttb bie ©d^enfung beS Äird^enfafte« au ©irnborf, ©eitenS beä ©belJned^teS oon ÄUnöen. 1Ä75. gebr. 13. iB^on. [Sieg. 61.]

Gregorius episcopus, servus servorum dei, dilectis filiis preceptori et fratribus hospitalis sancte Marie Theutunicorum in Alsacia et Burgundia salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobls petitor, quod iustum est et honestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit racionis, ut id per soUicitu- dinem officij nostri ad debitum perducatur eflfectum; exhibita

* 2)ieffettl^ofen Oiani X^urgau. « SQBoHerau ß:attt. ©d^w^a. ' 3)ettittgett ©ant. Slargou.

Digitized by

Google

400

siquidem nobis vestra peticio continebat, quod dilectus filius nobilis vir dominus de Clingen , Constanciensis dyocesis, cupiens terrena in celestia felici comniercio commutare, jus patronatus, quod in ecclesia de Birdorf *, eiusdem dyocesis, obtinebat, vobis contulit intuitu pietatis, prout in literis inde confectis suoque sigillo munitis plenius dicitur contineri, ad id dyocesani episcopi accedente consensu; nös itaque vestris sapplicacionibus inclinati, quod super hoc ab eodem nobili pie ac provide factum est, ratum et firmum habentes, id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patro- cinio communimus. Nulli ergo omnino höminum liceat, hanc paginam nostre confirmacionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit , indigna- cionem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolo- rum eins se noverit incursurum. Datum Lugduni Idibus Fe- bruarii, pontificatus nostri anno tercio. Qopialbui^ 164.

^apft ©regor X. l&eauf tragt, auf bie Sitte beS ^räceptorS unb bet 3>cutfd^j orbcngl&rüber in @IfaJ unb SSurgunb, ben 2)ecatt ju öafel, über bie ©d^enfung bed ^ird^enfajifed ^u Sirnborf, Seitens beS @beI!ned^teS oon Älinfien, an bie SDeutfd^orbenäBrüber, eine iJffentlid^ Urfunbe auftunel^men. 1275. geBr. 13. S^on. [^cq. 62.]

Gregorius episcopus , servus servorum dei , dilecto filio de- cano Basiliensi salutem et apostolicam benedictionem. Ex parte dilectorum filioram, preceptorum et fratrum hospitalis sancte Marie Theutonicorum in Alsacia et Burgundia fuit nobis humiliter supplicatum, ut cum dilectus filius nobilis vir dominus de Clingen, Constanciensis dyocesis, juspatronatus quod in ecclesia de Birdorf, eiusdem dyocesis, obtinebat, eis contulerit intuitu pietatis, ad id bone memorie E(berhardi) Constantiensis episcopi loci dyocesani accedente consensu, nee de hiis appareant publica munimenta, quamquam per testes legitimos constare valeat plenarie de premissis, ne si super huiusmodi iurepatronatus (!), quod nunc pacifice possident, contingat eis moveri ab aliquo in posterum questionem, pro- bacionum copia subtrahatur, eisdem providere in hac parte ipsis et hospitali prefato patema diligencia curaremus. Quo- drca discrecioni tue per apostolica scripta mandamus , quatenus

i

* Sirnborf fßeyM, SBalbäl^ut. ©. Sieg. 39 ©eite 126.

Digitized by VjOOQlC

401

testesydoneos, quos ijdem preceptor etfratres super premissis coram te duxerint producendos, prudenter recipere ac dili- genter exäminare procur :, eorum dicta redigi faciens in publica munimenta, denunciando illis, quos negocium forte contingit, ut testium recepcioni si velint, intersint, et super denunciacione sie facta confici facias publicum instrumentum. Testes autem qui fuerint nominati, si se gracia, odio vel timore subtraxerint , per censuram ecclesiasticam appellacione cessante compellas, veritati testimonium perhibere. Datum Lugduai Idibus Februarii, pontificatus nostri anno tercio. eoptalBud^ 163 b. f.

äßaltl^et t)on klingen nimmt in feinem unb feinet ä9ruber§ Xüti^ ^amm ein ®ut iu Dltingen auf, bo§ bie von J^ienberg oon il^nen ju Selben l^atten, unb übergibt mit Swing unb Sann unb atter S^bepr ben S)cutfci^= orbenSbtübem ju SBuglJein ju eigen. 1276. S)e^. 28. lill^einfelben. [S^leg. 64.]

^n bem namcn unfer« leerten 3^cfu 6;i)rifii. 3^ SBaltl^er bct l&erre öon SItngen tun funt allen ben, ik bifen brlcf fe^ent ober l)6rent tefcn, bj x^ l^an uff genomen t)on ^artntannc tjon Äicn== berg unb t)on §attmannc ftncnt trüber, l^crn §artntani5 be« ritter« funcn i)on Äienberg, atteö bg gut; bj ft l^atten in bem borf ju Olttngcn*, unb l^an bj getan für mtd^ felben unb 06) an l^cr U^Irid^cö nttne« brubcr ftat, ber mir fincn gctt)att bar über gab, unb l^an bg felbe gut gegeben ben brubern be« fpttaleö fante SRaricn beö tütfd^en pfc« je Sügl^ein je re^tem eigen in allem bem redete, alö bie tjorgenantcn \>on Äienberg t)on un« gc leiten l^atten, an atfern, an matten, an mülinen, an bolfee, an tielbc, an wegen, ji bufeaft ober unbul^aft, unb mit getminge unb mit banne unb mit affer el^aftin unb mit affem bem redete, bg bar gu l^oret. S)iö gefc^a(^ gc SRinfelben in ber bruber l^uö t)on fant Sol^anö, uad^ unferö Iberren geburt tujent gt^eil^unbert jibengig unb fed^ö jar, an ber liubcUn tage in ben 2Bil&na(ä^tett. S)e« fint gegügc bruber 5ßctcr ber comenbür öon 9linfelben, bruber §(ein' ri^) t)ou efc^üon, biuber beß f^)italci8, bruber Sllbrec^t Don ©lau«, brfibcr U^'fri^ tjon (SUngen, ber comenbür tjon Sug^ein, bruber SBurtfart i)on Jlienberg, bruber be« tütfc^enl^ufe«, l^er §einri(J^ unb S^cob \)ott Äienberg, l^er gunrat ©teinmar, bie ritter jint, unb anbcre genug* Unb ba« bis Iraft l^abe unb ftete bübe, fo be- figel i^ bifen brief mit minem ingefigel.

6opialbuc| 168 b. f.

1 Dltingen ©ant. ©afel^Sanb.

ßritfd&r. xxvni. 26

Digitized by VjOOQi€

402

8ntber 9Uinlo(|, Sonbcommmtl^ S^ (&f\ct^ ttnb Sutguttb, unb bie ^eutfd^^ otben^btüber px Sud^dn Mttmm, ba^ fie ftd^ oetbinblid^ gemacht ^abm, noc^ ^onrab @tetmnar*d unb femer %tau ©ertrub Xobe beten Soweit su bege^ 1281. L^teg. 66.]

3n bcm namcit nnfcr« 1^ Sl^cfu ßl^riftl ®ir bröber dttm lod^ ber lant comintur bet brubet bej orbind unfer froioen fante| 9)tarien ))on bem tl^ufd^en l^ufl ji ^Ijagi unb )i 93urginbttn, unb aDe bie brüber t)on SSiud^ein bej feibin etbind || funben allen ben, bie bifen briefe feigen ober l^ren lefen, bj tDtr und fyiXi gebunbeu unb atte unjer nad^comen l^em 6(untab) ©tein || mar u^ib ©er* brube finer »irtl^in, fetoenne fl beiblu fterbint, bg "toir bar nad^ icmer me cttiu \ax t)on bem flöte ji Jtarifott)e\ bj ir looj, in ber t>aften ^or oftern fuln ^ilofin gel^n ^ierbinjal binJttnf unb gelten t>ierbingal J&abim, unb fuln bie ^jl^enninge, bie man ta ^on l&fet, in ber feibin t)apen ben brnbern, bie ji SiuiJ^ein flnt, gebin umbe t)if(]^e, unb ftoie bj t)on bi leiner fatale t>irfumet torbi, ftoagbennc ber \)]^ennin9e gi ben nel^ftin oftern bilibi, bg man fl ben brubem nil^t umbe t)if(3^e gigcbin l^et}, alf ^ie t)or gefrlben ift, biefolman giu nel^ftin ofirin gebin ben ftoeftjirn gi bcm clöfter gi Olfberc ^ ober bilibe ber t)or8enanten comiö il^t unfercofit gi ben ofiim, bg fott man bem fclbin clofter gebunbin flu. Unb bg ftetl^i bilibi; fo bififliten toir bigen brief mit unferm inftgil unb beg l^ufi« t)on Siud^ein. SDcg fmt ßegiugc bruber Sttbrel^t ^on ©lauf, bruber ^(<dan6)) toon ©cbitoilr*, bruber 8t(öbolO ^on perc*, bir cominture t)on SBiu^ein, bruber §(einri^) t)on SSallinftein ^, bruber ©(ertolb) an bem OrtJ, bruber ^. t)on §6bcrc*, bruber 5ß(eter) ^on SBaftl; bruber 9l(ubolf) fin bruber, bruber 6(iinrab) t)on gjlecä^in, bruber §(einri^) t>on Quxiä), bruber a3(ertolb) ©irbang, bruber 6(flnrab) unb abir 9nt)'8e» ®ig gif(i^a(3^ gi Siu^cin nal^ unferö l&crcn giburt M^ CC^. LXXX. unb ein jar.

$etQ. Dtig. S)ad etfie Siegel ifl abgegangen. 9tn bem deinen Shmbftegel ber ©ommenbe »euggen (8eitfdjr. 26,360) ift bie $älfte ber Umfd^ft ger^ ftövt 3m a;o|)ia(buc$ 22 b. \^u^u Slbfd^ft.

Paffe Hartman »on Äienberg unb fein Sruber Hartman, ein Saie, übergeben an il^ren 8ruber IBurfarb unb an bag S)eutf(i^orben§l^au§ au S3ugl^ein, als IBur!arb§ @rbtl^ gen)iffe ®üter ya SHnfeln, 9^etnfelben, ^agenbad^, Timiin unb Ölungen, unb »erlaufen an biefelben bie äRül^le p Oltingen.

* Marfan a3ej.=3l. ©ätfingen. Ol8berg6:ant. Slargau. » Oeb* roeiler Dber-®lfa^. Sberg ©ant. Äargau. » galfenftein ^rM. grelburg. « ^oljenberg D31. S'lottweU?

Digitized by

Google

403

S)te 33tübcr ju Sugi^em leiften baöegen SSerjtd^t auf weitete Slnfprüd^e an S3ut!arb'§ @rbt^etl. 1281. ^ehx. 9. Sfö^einfelben. [9leö. 66.]

3n bem namen unfcr« leerten, ^(i) Jpartmann tjon ^enbcrg bcr !pfaffe xinb iä) Hartman fin brubcr ber le^c funben atten ben, bic bifctt brieff fel^ent ober l^orcnt Icfcn, ba« toir unjern btübern iButtfarben för fin erbe teil unb bcn brubem ^on bem titfö^en l^ufe je Süftl^etn l^ont gegeben bie ßüt, bte l^ie nad^ gef(!^tibett ftnt: ben obern l^of ju 9)tinfelben^ unb br^e fd^u^joffen je SRin^ felben öor bcr ftat, ber l^at ©otfrib ber fmit eine unb jwo ber 5Bt!p^)er, unb einen garten unb baö gut ju ^genbacä^^ unb eine jd^upoffe je SKeli ' unb je Oltingen * VI fcl)U!poffen unb bie muli mit bem tt)fire unb mit allem bem redete, alfe xoxx fi l^nt bar brockt SEBir Kuben hä) an bifem briefe, baö tt)tr ben tjorgenanten brubem tjon SSfigl^ein l^abent gegeben je I&ffenbe ben l^of je Ottingen unb ben gettolng, ber bar ju l^oret, unb ^ant in äße bije öorgenanten gut gegeben mit ^olfee, mit uM, mit adfern, mit matten, mit tuunne unb mit n)eibc unb mit aller el^afti unb mit allem bem xeä)tt, alfe tt)ir l^ant bar bracht, unb fönt ir redete mer fin. ^^ bruber SR(ubotf) ber comenbür t)on Sugi^ein unb bruber Suttfart t)on Äicnberg unb aüe bie bruber be« felben l^ufeö toeriel^en oä) an bifem briefe, baö mir uni8 l^ant öerjtgen atteö red^teö, bee xoxx l^atten an beß tjorgenanten bruber ffinrcfart« erbeteite, bj \m nod§ nieman t)on unö bar an niemer einl^ein tiorterungc gewinnen. [Unb ba6 big ftete Mibe] *, fo befiget i^ ber Dotgenante Hartman ber ipfaffe bifen brief mit minem iitgepgel. Unb n)anb iä) Hartman ber te^ge nüt ingefigete l^an, fo bitt id^ l^ern S^coben öon Äienberg, bj er fin ingefigel l^ar an ^tnU, unb beflgetn 6d§ xoxx ber \)orgenante comenbur mit unferm in* gejigeL ©irre brief wart gegeben ^ünöelben nad^ unferö Ferren geburt M^ CC^ LXXX unb ein iar, an bem funtagc nad^ ber üed^tmefe. ©eö fint gejuge l)er Jpeinrid^ Xfon Äienberg, l^er ^ter i)on $?rtenftein \ l^er ©unrat ©teinmar, 3^cob ^on Sößangen, ©urdtart Sodffd^irnt, SSBaltl^er öon Äienberg unb anber genug.

^opialbud^ 53.

» ^ie eingellanmterten SSßotten ftel^ hoppelt m hex $@^.

1 aWinfeln 95ea.=2l. ©djopfl^im. « $agen6acl&er^of 33e5.=Sl. ßörtad^. 3 äKö^Uneant. ^tatflau. DUinöenSant. »afellanb. «§erten = ftein am SSiemalbftätterfee.

26*

Digitized by

Google

404

^op^ie oon ^affml^etm, Shibolfg t>on (Sid^affen äBUtioe, unb il^e ^od^ter ipebroiö, SBithoe beä Sflitt«:« ^go t)on SBenaroeiler, übergeben i§re fämmt= Ud^ liegenben ©üter ^u Wktt^toctitt, SiUmem, ^faffenl^eim unb @ul^ matt bem ^Deutfd^tbend^oufe au »ug^ein. 1281. 3uni 25. S3afel. [Sieg, 67.]

Offidalis curie Basiliensis universis presentes literas in- specturis noticiam rei geste. Noverint tarn presentes quam posteri, quod in presencia nostra constitnte Sophia de Pfaffen- hein ^, relicta quondam Bädolfi de Eichgassen, et Hedewigis relicta Hugonis de Wendeswilr* militis, filia prefate So^e, ob spem retribucionis eterne omnia bona sua immobilia Sita in Wendeswilre, in Alswilre', in Pfaffenhein et in Sultzmatt*, quocunque jure ad se pertineant, in religiosos viros comenda- torem et fratres hospitalis sancte Marie Theutunicorum domos in Bughein per tytulum simplicis donacionis et inter vivos transtulerunt et liberaliter donaverunt quo ad jus sibi con- petens et proprietatem, hac lege et convencione appositis, quod comendator predicte domus, qui coram nobis dictam recepit donacionem , et alii qui processu temporis erunt comen- datores, dictas possessiones , predia et bona tamquam sua possidebunt et nomine predictarum dominarum et sumptibus et expensis ipsarum colent et in bona cultura habebunt, et redditus qui percipi poterunt, memoratis dominabus in ex- pensis ipsarum in locis, ubi moram tum facient in dyocesi domine memorate, presentabunt fratres predicti. Insuper huic donacioni hec est apposita convencio, quod si altera pre- dictarum vel ambe propter supervenientes et eraergentes iustas necessitatis causas pecuniam usque ad XX*» libras habeant necessariam, comendator et fratres eis in huiusmodi pecuniam providebunt vel de possessionibus collatis aliquod predium, de quo possit haben tanta quantitas pecunie, per- mutent et procurabunt per ipsas vel earum alteram alienari. Ad hec Hedewigis prefata donacioni bonorum suorum hanc legem apposuit , quod comendator et fratres loco ubi voluerint sepeliri, vel quibqpcumque locis et personis exprimendis in ultima voluntate et disposicione ipsius dabunt decem libras. Preterea sie est actum et additum ab utraque predictarum, quod post obitum ipsarum usque ad summam quinque libra-

*-♦ ^faffen^eim unb ©uljmatt ^. ©ebweiler, aöenameiler Sh, 3Rüll^aufen, Slltweier Ar. 8fla|)poIt§tt)eiler.

Digitized by

Google

405

rum creditoribus et hiis, quibus essent obligate, comendator et fratres satisfacient ad arbitrium boni viri, prout predicte si viverent essent facture, si de bonis mobilibus predictarum satisfieri debitis non possent. Est eciam sciendum, quod cum predicte domine presente fratre Cünrado nuncio et procuratore religiosarum dominarum abbatisse et conventus de sancta Clara, dum predicta coram nobis fierent et publicarentur , recongnos- cerent se predicta bona quo ad proprietatem abbatisse et conventui dominarum memoratarum sub condicionibus et con- vencionibus antedictis vel similibus donasse. Prefatus frater Gunradus habens mandatum ad hoc abbatisse et conventus confessus fuit coram nobis, quod donacio abbatisse facta reso- luta esset et recissa, et quod placuerit abbatisse et conventui, quod comendatori et fratribus res et possessiones prehabite donarentur. Nos igitur in testimonium premissorum presentem cartam fecimus sigillo curie Basiliensis sigillari. Et actum est inter partes, quod apponenda sunt sigilla honorabilium virorum comendatoris provincialis per Alsaciam et Burgundiam et co- mendatoris domus de Büghein. Datum et actum Basilee anno domini M^. CG®. Lxxx. primo, in crastino Johannis babtiste, presentibus magistro Rödolfo Cantoris, magistro Johanne de monasterio clericis, item magistro Rödolfo de Rinfelden, domino Johanne Macerello seniore , domino Johanne de Phirreto^, domino Ludewico de Butenhein* militibus, Dieth- maro, de Egishein ^ Gunrado de Regishein * et aliis pluribus. Q^OTpiam^ 235 b.

SHtter 8ur!att non %e^&ct>eli unb fein ©ol^n ^iltcbrant t)erlaufett an bie Grübet: be§ ^eutfd^l^aufeS ^u ^od^dn eine 6d^uppuS ^u ^agenBaci^, mit aßen 9iecl^ten unb attem 3u6c§ör, um 13 «pfb. ^fenninfie. 1282, ^ept. 4. [3leö. 68.]

3(JÖ .. aSmfart \)on Segewelt ^ ber ritcr, unb .. ^Utebrant, flu fun, lunben aQcn bien bifen brief || fel^eut; bc n)ir l^an t)er= fofet ein f#poäfe je ^ageubac!^ ^ bie bc« ©rogcjerd njirten butt)et, mit allem II bem te^tc, bc bar ju I)6rct, mit alcm, mit matten, i«it ^oljie, mit l^offtete unb mit aUer || el^afti, unb ^an ft geben bcn brubevn uon bcm tutft^en |u« je ^'oä^ein, umbc XIII. )f^nnt ^)l)ennm8e, ber tpiv i)on In gewert Pn. Unb bc bi« Jraft l^abe unb

^ $firt i?r. mtfir#. - * »ubenl^eim Ar, SÄül^ufen. ^ @Qi§. I^eim Ar. ©olmar. ^^Qi^exm ^. ©ebweiler. »-^ ^eßerfelben nt}i) ^agenöad^er^of ^M. 2öx:a^.

Digitized by

Google

406

ftete bcltbc, fo beftael 16) bcr öor genante 33t)rtart bijen bricf mit minem ingefiad. ©i« ftefd&ac]^ je Süd^ein, na(3^ unferö Ferren gc* fcurt M®. CC^. Lxxxij. jiar, an bem tjutagc ^or wnfcr t)ronjen mcf in bem l^ertcft. 2)eö fint acjugc : brnbet SS**lri^ j)on aSribnrc ber ))rie[tct, briibcr 3t(übolf) ber cnmmcnbur öon ffibd^cin, brubcr ^""Ixx^ toon S^tetcn, bruber 9l(nbolf) öon 9iini)etben, l^cr 6(imrab) ©tcimar unb anbet anfije.

$erg. Orig. 2)ie Umfd^nft an bem Siegel (in breiedKgem Sd^ilb ein er- pi^tet fleinerer @d^Ub) ifl fafi gat^ ^erftört. 3m ^piall^ud^ 211^*

Saltl^ von Jningen unb Utrid^ von 2;iefen{ietn ilberge&en bem ^eutfd^ufe )u ^D^n ein ®ut )u 2)egerfelben, bad 9ttttev ^nrab @teimar von il^nen ^u ;8e^en l^atte. SngKeid^ giBt Ulric^ oon Xiefenftein feine ^u^ ftimmung ba^u, ba$ ^a(t^er S^ul^eßi von ^uc^ fein @ut 3u ©(mil^l ben 33rübem von »Ddjcin ül&ergiBt. 1283. 2)e3. 12. »afel. [Sieg. 69.]

Sßir aCßolt^er ber l^erre i)on ßlingen nnb 93oIri^ ber l^crre t)on Sbfenftein * tön !unt allen bien || bifen brief fel^ent ober l^orcnt lefen, bc n)ir l^an gegeben ben bvnbern tjon bem tuci^cnl^uö je aSüd^einll, fn)C l^er ßfenrat* ©teimar bcr ribter \)on unf jele^en l^at, innetoenbic ftne« tt)lnftarten in tjange je SLcgcr || »elt ^, in allem bem reifte, ate er ef öon nn« l^ate. 3^ ^^^ t)orgenanbc l^crrc t)on Siö'fenftcin öergil^c o6) an bifem brief e, bc iä) Ijian irlobet nnb min n)illen ift, bc SBalt^cr 9fli)befti i)on 23uc^ ^ ber mid) an l^oret, l^at gegeben ftn gnt je ßfeewil* ben tjorgenanben brfibern öon Stx^ein je befeernnge fnr bie nnfuge, bie er in tet je 93irborf ^ an l^cr S'^^an, ber tr ca^clan ba »aj. Unb bc bi« ftete belibe, fo befigeln n)ir btfcn brief mit unfern ingeftgeln. 35i« gefc^ad^ je »afel nal^ nnfer« ^erre geburt M^ CC^ LXXX«. unb iii iar, an bem funnentagc t)or fancte Sucien tage.

^g. Orig. fßom erften Siegel l^ngt nur nod^ ein Srud^ftüdE an , baS weite ift al&gegangen. 3m (5opialbu# 53«>. f. Jlegeft 3eitfd^r. I, 462.

^er $farr?9leItor yu äBatmbac^, ^einvid^ äßelin, (S^orl^etr gu Hil^einfelben, unb ber Saie i^nric^ ^ulUn oertaufd^en mit bem ^eutfd^orbendl^aufe 5U Sug^n^ einen ^dev 5u 93ugl^ein gegen einen fold^en ju ^RoQingen, unb bie Srüber ju Säug^ein geftatten bem ©einrid^ bie ©enü^ung il^reS Söafferä jur Söäfferung feines neuen 2l(Ier§. 1284. gan. 27. [9leg. 70.]

Nos Heinricus Melinus canonicus Rinfeldensis , ecclesie rector in Warenbach ^, et Heinricus dictus Kügullin laycus

» $@. ©ünrar.

^ 2;iefenflein a3^.=5t 3Balb§IJut. =* 3)egerfelben löea.=3(. SörradJ. - »-* »udj, ®iimif)l unb öitnborf ^M. »klbäl^ut. « SBBarm = badj Sde^rM. Sörrad^.

Digitized by

Google

407

inspecta et considerata circa hoc privata nostra publicaque ecclesie de Warenbach utilitate prehabitaque de hoc delibera- cione matura consilioque bonorum dedimus, tradidimus, cessi- mus jure proprio atque in perpetuum permutavimus nosque tradidisse* et permutasse presentibus publice confitemur agrum dictum fant ©aßen atfer situm juxta prata in banno ecclesie in Bftghein, cum comendatore et fratribus domus Theutoni- corum de Büghein pro agro dicto au bem ©reiten grafc sito iuxta agrum ecclesie de Warenbach in banno ecclesie de NoUingen * nobis similiter jure proprio in perpetuum a dicto conventu tradito*^, quem recepisseque nos in vicem et locum dicti quondam nostri agri confitemur et eum possessionemque ipsius corporalem dicto tytulo teuere profitemur in hiis scriptis, possessionemque, dominium et proprietatem predicti quondam agri nostri transferentes presentibus in eosdem. Nos xiuoque comendator et fratres predicti confitemur publiceque protesta- mui* et in hiis scriptis nos dictum agrum nostrum jure pro- prio et inperpetuum cum canonico et Heinrico predictis permu- tasse, ut dictum est, agrumque predictum dicto titulo trans- tulimus in eosdem. Volumus eciam presentibus et concedimus Heinrico laico predicto, ut aqua nostra, que manat de fönte dicto Linsibrunnen , utatur et fruatur ad irrigandum duntaxat agrum, quem sibi permutavimus predictum, temporibus et consuetis, quin hoc sine dispendio nostro fieri poterit et iactura. Que omnia et singula tam nos commendatur et fratres pre- dicti quam nos canonicus et laicus prelibati promittimus sol- lempnibus stipulacionibus hinc inde intervenientibus rata et firma habere et teuere et non contra fiicere yel venire aliquo modo de jure vel de facto , occasione vel racione quacunque. Incuius rei testimonium firmumque robur et evidenciam plenio- rem tam nos commendator et fratres predicti quam nos rector pro nobis et laico predicto sigilla nostra apposuimus ad pre- sentes. Nos quoque frater R(ädolfus) de Iberg ^ commendator, frater Ülricus de Jestetten ^, frater Cfinradus de Meckingen *, frater Cfinradus de Hagenbach * et frater Cfinradus Ruber, fratres domus Theutonicorum , rector de Warenbach et laycus

a §©. tradidimus. »> §(S. traditi.

* SRoIHngen ^e^M. ©ädCinöen. « gberg (Saut, ^av^m, ^ 3^= ftetten ^es.=^. Sßalbg^ut. - * äRögöingen SBeg.=2l. Äonftan}. - ^ ^n^n-^ bac|er§of 33^3,-21. Sörtac§.

Digitized by

Google

408

predicti interfaimos et in testes nos subscribi fecimos. Actum anno domini M®. CC®. Lxxxiiii®. feria quinta ante purificacio- nem beate virginis. (EopioXbu^ 200.

©ruber Qol^anneS, Letovigensis episcopus, t>om ^eutf d^orben , ertl^It henen, meldte an ö^otffw ^a^m W Äird^e ju SKrttborf, in ber er felbft ben 9lltar ber ^. 3««öfw« Qme:^ §at, befud^, öeroiffe Snbulöen^tt. 1284. eept. 5. [Sdeg. 71.]

Bonitate divtna fratei^ Johannes Letovigensis episcopus, ordinis domus Theutunici*, Christi fidelibus univeisis presentia visuris || seu audituris salutem in domino salutarem. Ut ecclesia in Birdorf *, in qua deo adiuvante altare beate vir- ginis II propriis dedicavimus manibus, per nos promotionis suscipiat incrementum et fideles poprli ipsam ecclesiam in| festis subscriptis devote visitantes domini gratiam consequantur, Omnibus et singulis fidelibus vere penitentibus dictam eccle- siam in suis dedicationibus, quas sie decrevimus distinguan- das: totalis ecclesie cum ivibus altaribus in die beati Georii nee non beate virginis, in die exaltationis sancte crucis et in sollempnitatibus sanctorum, in quorum honore altare beate virginis dedicatum est, quocienscumque illas in anno evenire contigerit, causa devotionis frequentaverint et in elemosina- rum largitione ad emendandum cultum divinum loco manum porrexerint adiutricem, auctoritate omnipotentis dei et beato- rum apostolorum Petri et Pauli meritis confisi, centum dies venalium et quadraginta crinünalium de iniuncta eis peni- tentia, dum modo consensus dyocesani affuerit et voluntas, in nomine domini misericorditer relaxamus. Anno domini M^. CC<^. LXXX<^. nn»., Indictlone Xn., feria tercia ante nativi- tatem beate virginis.

^rg. Drifi. aJKt Doalfleöel (fte^enber öifd^f im Dmat); Umfd^rift öro^entl^ellS jerpört.

95ruber @l&er§arD unb aKe »rüber beS ^aufeS ju a3u!en brennen, baj toeilanb ipeinricj oon S)offettbad^ unb feine grau @ertrut, bie il^r ^öräbnig ju ©u!en a^äl^lt l^oben, auf einem vieler, genannt Sßittengrunt^ unb auf einer 3Äatte bei bem ^orfe 5 ©d^iHinö jur Segel^unQ i^rer 3al^rjeit öe= fe^t l^aben. 1284. @ept. 29. [9ieö. 72.] 2Btr brubcr ©berl^att unb alle bie briiber gemeinlid^ bej l^ug

t)on 93u!cn ^n^ allen bett, bie bifen briefe an fel^cnt ober l^orent » §©. Theutuci o§ne Slbhirjunö^aeid^en. *> funt ift auSgelaffen. 1 S3irnborf 1Ö^.'^% maM^ut

Digitized by

Google

409

Icjcu , baj §einri^ felig t)Ott Joffcnbacä^ * unb ©crtrut jln cUci^)^ tj)irtm an irr 6eber tob t)on anbaiä^t itö l^crcgcn aTOattcn bc9tc!ptc bp xin« ju Sülen nac3^ bcr öerlic^^uiiße unb fril^clt, bic unfcr otbcn l^att i)on bcn bcbftcn, unb fa^tent uff einem accer, bcr l^ciffe ju SBittcngrunt, unb uff einem matten bt) bem botf ierli(ä^ an it beber iorjit ben biubern Iin ß unb an finer tötrtin Jarjit einen ß, unb umb baj, ba« unfer nad^fomen unb oc^ anber lütte wiffen, wie ^l man forbern unb geben fol an bifen iarjitten, fo beflglen wir bifen brlefe mit unfer« ]^u§ inpgcl t)on SBüfen jfi einem ur* lunt. SDi« 8ef(i^ac!^ bo man gälte m\ gotte« (geburt)* MCCLXXXIIIL in die Michahelis archangely. (Sopiol&ucl 22^-

iütter IJonrab Steinmar oon ÄUnpau übetgibt bem 2)cutfd^otbettS§aufc ya ^9u!ein aUeS fal^renbe @ut, bag ev l^at ober nod^ geroinnen iDirb; \xvi\> Be- i^&It ftd^ nur bie 9h4ung beffelben t)or; ber ^ommentl^ur \xa\i bie trüber au i3uf ein aber befemten, ba$ SHtter ilonrob t)on biefem fol^renDen ®ute ©eergerätlje foHe fkiften bürfen- 1285. a»ai 7. [afteg. 73.]

3^ 6unrat ©teinmar ein ritter, genant t)on ßlingenowe ^, tuon lunt atten ben, bie bifen brief ane gefel^ent ober ^orent || lefen, baj ic^ mit bebai^tem mute unbe Iftterlid) burci^ got gegeben §abe unbe gibe ben brfibern t)on bem t^uft^en || feufe gi 83Weitt aQe« bag i)arnbe guot, baj i^ 5an unbe gewinne unfe an minen tot, eg fi xoxxi ober !om ober || ^)fenninge ober anberf, an toelref lallte gc- tregebe t)arnbe gfit geligen mac ober l^eigget. Unbe beigäbe mir felber bloggen nu^ bef felben gutef ung an minen tot unbe lau bie eigenfd^ft ben öorgenanten bvubern unbe öergil^e mit bifem brieoe, bag i(^ eigenfd^aft bef t)orgenanten guotef bfig^e önbe l^abe tjon ber t)orgenanten bruober wegen unbe in irm namen* Unbe wir ber com^ menbur unb bie bruober bef oorgenanten t^ufc^en l^üfeö erloben bem öorgenanten ritter, unbe ift bag unfer Wide, bag er t)on bem felben öarnbem gftte felgerete ma^en muge unbe feggen na^ finer befij^eibenl^eit, unbe beigaben unö bag übrige, atf er« unf gegeben l^at unbe ba t)or gef^riben jidt, Unbe bag bag war fl, fo l^cnc x^ ber t)orgenantc ritter min ingejigele ben bruobern, unbe wir bie bruober unfer ingefigele an bifen brief gu einem urfunbe attef bef wir beibentl^alben l^ie i)or ein anberen gelobet ^aben. J)if ge- f^ac^ bo i)on goltef geburte waren tufent iar gwei l^unbert Jar

a fel^It in ber i&@.

* S^offeni&ac^ ^tyM. ©c^opf^eim. » ÄHngnatt ©ant. ^argou*

Digitized by

Google

410

unbc funfiu unbc al^gjic iar, an bcm mantagc mä) ber xiffcrtc unjcrf "fyzxctn.

^d. Drig. S)ie Reiben Siegel l^naen an. 1. kleines Shtnbftegel, SRuttev- gotted mit bem Sefttdhnb ; oon bet Umfd^tift nur bie $dn^ftahm edemtUid^

BVCK..., 2. 2)reie(!iger, metfad^ getl^iltet ©d^ilb, auf bem nid^tS

me§r gu erfennen ijl; tlmfd^tift: S MILITIS . . . ST . . MAB. S5al.

3eitfdjt. n, 114 f. - 3m ßoplalBud^ Mt bie Ur!. gol. 54.

SBtuber ^onrob oon ipagenbad^; Somment^ur su ^dfeim, t^ertrftgt {Id^ mit Siubolf unb Jlonrab @lup $u 6d^n)di;ftabt, wegen i^ter beiberfeitigen ^n- tprüd^ auf ben fog. SBantflul^e Sßaog. 1285. 2Rai 11. [S^leg. 74.]

2Bir bruber ßfenrat tjon ^ageitfeaci^ ^ commcnbt>'r t)on a3t)'Ieim, bef Drbenö unfcrrc frott)en t)on bem ttj'fd^cnl&uf, unb aKc bie brubere bc{ fetten l^ufef Itj'nben allen || ben, bie bljen btief fel^cnt ober l^orent lefen^ baf umbe bie miffel^ettunge, bie n)ir bcr \)or' öinante commenböt l^atten mit SRflboIfe unb ßfenrate, ben li man f^jrtd&et bie ©lfi^)en t)on @n)ergftat* nmU ben xoa^, bem man ba fpricl^et jer SEBantflu^e, bc tt)ir gifci^eiben n)urben mit unfer beiber voxUtf alfo bc fl, II ber toorßinante SRubolf unb 6fenrat unf, ben t)orflinanten commenbtj^re unb ben brubcren, l^ant gigeben fünfte- l)al)) )f^nnt umbe atttf bi rel^t, bie wir an bem t)orginanten tt)agc l)atten, unb t^er^il^en unf h^ aHif bef rel^tef, bc toir tnben)enbig bef tt)agif l^atten uf bet t)orginanteh brflberc gute t>on S3t)'tfcim. S)c bif Iraft l^abe unb ftete Mibe, fo beflgel wir, ber »orgmantc commenbtj^r bifen brief mit unjerf ^ufef ingiftgile, unb «3^ SR%bolf unb ßfenrat bitten unferen l^erren, l^ern iß%i(!^en t)on SDBietan- bingen ^, bc er fm ingifigele l^enfc an bifen brief gu eime ftetcn urft)'nbe fiir unf unb fiir alle unfer erben» 35tf fint gejt)'ge brnber ^einric!^ t)on SBlanflngen *, bruber Jpelntid^ öon ©tiengcn ^, brnber J^einri^ uon 3^^^^/ bruber ß^nrat ber ©mit, brübere bef h^'fc^en l)ufef, ber Wtpriefter üon ©roergftat, l^er @i)nrat ©teimar, 6unrat ©lu^). S)if gif^ad^, ba t)on unferf l^erreu giburt ttjaren tufent unb gtt)ei l^unbert iar unb acj^^tg iar unb bar naä^ in bem ft)'nften iarc; an bem nel^eften tage nad) fante ©orbianif unb @^)imad)if tage.

^rg. Drig. 3Son bem Siegel ber ßommenbe SBeuggen ip nur ein ^rud^= ftürf erl^alten ; oonbem beä Ulrich oon SBielanbingen (»gl. Qeitfd^r. 15, 241)

ift bie redete Seite abgebrod§|en ; Umfd^rift : DINGEN . MILI . IS.

3m a:opial6ud| fielet bie Ur!. gol. 13.

* §agenbad^er§of öej.=3l. Sörrad^. ^^ Sd^wörftabt unb Söielabingen fdeyM, SddKngen. * lölanfingen a5e3.=2l. Öörrad^. * Sdjliengen Sea-^Sl. SRüOl^eim.

Digitized by

Google

411

Äonrab ©tein^auä von S^loHittgen überöibt bem S)eutfci^orbcn§l^aufe p ^ul^in olle feine beweglid^en unb unbeioeölid^en ©üter, unter SBorbel^alt ber 9luft= niegunö auf SeBenä^eit unb ber SSered^tigunö jur ©tiftun^ von @elö^ätl^en m 5 ?fb. §irr. 1285. Sunt 12. [9leö. 75.]

Coram nobis . . officiali curie Basiliensis constitutus in judicio Cvnradus dictus Steinhus || de Nollingen * dedit, cessit et tradidit pure propter deum cbmendatori et fratribus domus Theutonicorum || in Biikein, Constanciensis dyocesis, singula et orania bona sua mobilia et immobilia et movencia || se, do- minium et possessionem dictorum bonorum presentibus literis et calamo, prout moris est, transferens integraliter in eos- dem, et constituit se dicta bona nomine djctorum fratrum possidere et teuere, donec dicti fratres eorundem bonorum possessionem acceperint corporalem, quam accipiendi et re- tinendi propria auctoritate eisdem omnimodam licentiam dedit et liberam facultatem. Dicti quoque fratres huiusmodi bene- ficium non inmemores dicto donatorj dictorum bonorum de- derunt et constituerunt in dictis bonis dumtaxat usum fructum pro tempore vite sue; volunt etiam et liberam dicto donatori tribuunt presentibus facultatem, quod pro remedio anime sue legare possit pro anima sua usque ad sunyaaam quinque libra- rum denariorum Basiliensium sine contradictione qualibet eo- rundem. In cuius rei testimonium ad petitionem predicti con- mendatoris et fratrum domus Theutonicorum in Bukein et predicti Cviiradi dicti Steinhus de NoUingen sigillum curie nostre presenti Instrumente duximus appendendum. Datum et actum anno domini M^ CC^. Lxxx^ v^., pridie Idus Junij.

^erg. Drig. 3)aS DffieialatSfieöel in Qxümm SBad^g ift fe§r fd^ön erl^attcn; Ileineä Slunbfieöel, Äopf eineä 33ifd^ofä mit $ut, barunter jmei Ärummftäbe fld^ freujenb; Umfd^rift: S. C7RIE. BASILIENSIS. 3m (Sopialbud^ gol. 54.

S3ruber 9imlo^, Sanbeomment^ur beS SDeutfdJorbenS in @lfa|i unb öurgunb, unb Sruber Ulrid^ von Seftetten, ©omment§ur ju Saiden , reoerfiren fid^ gegen ben Seutpriefter SRuboIf ju a:üKingen, ber ben 3)eutfci^orben§l&rübern oerfd^iebene ©d^enfungen gemad^t unb fld^ mit feiner ©d^wefiertod^ter ©erin feinen SBo^nfi^ bei il^nen geroä^lt l^at. 1286. 3lpr. 22. [9«eg. 76.]

3n bcm namcn bej ijatter« unb bej, futt6 unb bcj l^elligen öeifteg amen. SBir bruber SÄenitoc!^, ber lantcomtur bcj f^)itat« fanct TOaricn bej tutfc^en l^ufc« ju (gtfag unb gu SBurgenbcn , unb

^ SRoriingen »ea-^. ©ädßngen.

Digitized by VjOOQiC

•^v

412

xä) btübcr Mric^ »on 3jcftcttctt^ bcr comtür t)on SBüfcn, unb atte btc bruber bcj fetbcu l^u^ tun funt allen bcu, bie bifcn briefe fccj^cnt ober l^orcnt lefcn, baj n)ir mit gemein ratte bem erbern man, l^ern SRübolfen bem h*H)rlefter tjon ?;uttifon *, bcr ^ unö tt)oncub ift, iimb bie ganjc truw) unb mlnne, bie er tange git un- ferm orben gehaben l^att, ge%cn tjoffe gemeinbe, tonne unb toeibe an l^olfe unb an toeibe je nieffenbe m^ fmem mitten alj unfer gcfmbe. ©ar ju flnb toir imrne fcJ^ulbig je geben gtoein sterben unb einem rinbe l^oto unb emb. Oc^ flu wir imme fünf ^)funt gc gebenne gc unfer frotoen mef§ gu l^erpft umb XIX marf, bie tt)tr bar umb en!p]^anaen l^ant unb fert in unfer« l^u^ nuc Über baj fo l^tt er o(ä& lüft funftl^alb mantocrl reben unb oier fc^itting gelte« ge Hattingen' in bem banne oon bem oon Siebegfe* umb oier unb fünfgig ^)funt ^)fening. S)ic fetben oorgenanten reben ,bic fußen toir buwen mit unfer foft unb fütten imme ba oon l^alben toin geben, ber bar an n^a^ft, unb Imme ben ge 33ufen antwrten. ©r l^att oti^ bg i)n%, bo er inne toonct ^ un«, gebutoct mit finer loft, ber ift fündig ))funt georbnet unb benemen einer etoiger flrmarie ben brubcrn m<i) ftncm tobe; bg l^an toir ime gelobt ftette gc l^abenbe 3u bifem allem fo l&at er un« loft gtoelf oierteit forngclte« gfi 9Kit^ufen uff einer miti, ber fint oicr fernen unb ad^t roggcn, umb funfged^eu marl ftlber«. Unb für bag oorgenant lom l^an voir imme unb ftoeftcr ©erin finer niftlcn gelo^)t ge geben icrli(!b fünf^cd^cn t)ierngal binfel ge ir beber leben, unb ben felben biuM foffen voir geben ge unfer frottjen meffe, ate ft) geboren toart. SCßeri aber bag gotte nüt entoett^, bag bie t)orgenant fwefter ben oorgcnanten l^erren uberle^)ti, fo füllen toir ir ben oorge» nanten binfctn geben gfi bem t)orgcnanten tag, alg ba oor befd^ei^ ben ift; toic aber bg gefd^eci^i, bg xoxx ber felben fwefter ben oor- genanten binfel gfi bem felben tag, alg l^ie oorgefd^riben ift, ober bar nad^ in einem manot ober in gnjcin über iren toitten t)or be- l^etten unb ir nid^t engcben, bg toir ber felben fmefter ©crtruten fd^ulbig fitt gc geben fünfged^en mardf, bie odb er un« gab umb bg felb forr. SEBenne aber bie felb^ ftoeftcr ©ertrüt arftirbet, fo oaüet bg felb forngette toiber an fin felgerette. SEBir l^in od) imme bg gelobet unb toci:b odb bg ftette belibe, bg bl6 oorgenant gfit etoiflid^ t)att^ ben brubren je irem tifc^, otg er in fime felgeretc georbnet l^ett. ^xx bifem attem fo l^ait er un« nadb flnem tobe aög

^ Seftctten f&eyM. SBalbSl^ut. 2-» 3;üninöen unb ^altingen S3ea.^St. Söuad^. ^ Siebcöö ^ant. Sern (ob. SüriciJ).

Digitized by

Google

413

fin Darcnb gut, n)o er« ^M, gegeben unb gu rc^tem erbe gefe^et mit bem gebinge, baj man ba mitte ein enjlg gelte loffi, bj od^ nnbetoegli^ ben brubren bienen fol in ftnem tjorgenanten fclgerete bar na^ fo an bem briefe [tat, ber bar über geben ift. ©ag bi« aUej ftettc unb unt^ernjanbtet UxbX}, fo l^an tt)ir imme bifcn bilefe mit unfrem ingefiget be^iglet gu einer bejügunge, aU l^ie i)or gef^viben ift. S)iö gefd^aci^ nac!^ unfer« betreu gebürt tufent gttje^l^unbert ad^jig iar unb bar nad^ in bem feci^ften jar an fant ©eorien obent. Q^opxalhn^ 23«>. f.

SQßaltl^er an bet önigöe t>on S^H^einfelben , feine ^tau SHd^enje unb il^re ^:od^tet ©erbtut übergeben bem 2)eutf(i^l^au}e gu SBo!ein, unter geroiffen ^e^ bingunöen, einen §of gu Sngüngen, J&jn). ©üterptfe unb ©ülten ju SeEifon, W>f)ün, mäenha^, ©emmitfen unb Sttingen. 1287. gul. 8. ^miim- [3ieö. 77.]

SSir SBattl^er an ber SBrugge, ein burger Don Slintoelbcn, unb 9li(3^enje ftn njirtin, tun lunt attcn b^, bie bifen brief fel^ent ober ^orent lefen, baj toir gegeben l^an unferen l^of || ge 3nje(ingen *, ber gilt fiben »ierbenjal binfel« unb brie l^aberen, unb bri)' manenjerd^ reben jem felben borf, unb gc SStanftngen^ biD' mann)erd^ rcben unb XIII fejler rocgen gel^ || ben crberen bruberen i)om t^'fij^en l^uf ge aSi^'fein, mit bem gebinge, bc id) ^itd^engc unb 'ovo JDJel^ttlt, min muter, bc Dorgenante gut ftj'llen niegen ung an unferen tot. %\i od& || , bc @erbri)t, unjer tl&ol^ter, unf t)'ber lebet, unb n)it fl benne ge ®\)»fein btiben atte bie mite, fo fu* fid^ erfam unb gcifttidje l^altet, fo fol P bc Dorgenante gut niegen unb fol o6) in bem l^ufe ge a3i)'!ein, bc id^ i)on ben bruberen ]6an, bliben ung an irn tot SBere aber bc got ni^t enn)etle, bc fl ftd; miffe l^üte an erberm lebenne, ober i)on ffl^'fein »ure n)iber ge SRini^elben, ober ge clofter njure, ober ein man neme, fo ift ben i)or genanten bruberen big tjorgenante gut llbig gar gc ir nto'gge unb o(j^ ber l^of ge Stj'fein, ba fl inne folte fin.

^ä) ©erbr\)t, bruber SBaltl^er« tol)ter an ber Srtogge öon 9iin* felben, tim lunt aUen ben, bie bifen brief fel^ent ober l^orent lefen, bag id^ min gut, bc mir min ijatter, bruber* SBaltl^er, unb min muter l)ein gegeben, ein manewerd^ reben, llt ge SBcÜind^on*

a §©. brübe

*-2 gnjlingen unb SUnfingen SB^.=2l. Sörrad^. « Scüinfon Gant. Slargau.

Digitized by

GoogleJ^

414

^alfccf an bcm ^clmbcrgc unb l^albcf in bcme^cbncnbc, unb ein inib XX. t)ierbcngal corrcn gclfe , bcr Ut gc SSHtli * toicr toicrben^ ^a( bfatWg unb clnö* rocgcn unb eint)* l^abcrcn , gc gUcgenbatJ^ * ni^'n öicrbcngal, ber ijl fcl^fe binfelg unb bric l^abcrcn, gc ^cm- inid^on' bric t)icrbcngal, gtt)0 binfctg unb eine l^abercn, gc ^tc'd^on* brie t)ierbcngal, gtt)0 bintelg unb eine l^afccrcn, t)on bcm felbcn ^M^ je St^on 9it man Icrgetic!^ ein ^)]^unt njaljifcf gc ©(J^ontal.^ S^ij Dotgenantc gut l^an i^ ben brfibcrcn geben t)on bcmc ttj^^jä^en l)nf bon ©t)tein, mit beme gebingc, ö''b i(3b ge 95u'fein ftirbe; mx aber id^ t)on S5i)'fcin tt)ibcr gc 9flint)elbcn albc gc cloftcrc, albc lüine einen man, fo en l^anf bie t)orgenanten brubcre cn l^etncr flal)te tcl^t gern toorgcnanten giitc.

3^ SRind^cngc, brubcr Sffialtl^er« tt)ittlnnc an bet ©tugge i)on 9tiu\)cU>cn njag, tän funt allen ben, bie bifcn brief fel^cnt ober l)i3rent Icfen, bc i^, ob x6) min tol^ter ©erbrtot t)*ber lebe unb fi erbcnnc ttjirbc, atteg bc, bag id^ öon ir erbe, bc fol i^i niegen, bie nnlc ic^ lebe, unb jol bar nad^ ben torgcnantcn btuberen toon bcm tb f(^en l^u« gc SBu'Icin gar libig ftn. S)ig fmt gegt)'ge l^cr 8fliibeger bcv tcd^an toon Siintociben, l^cr 3!<>'^Ännef an ber SSrt^ggc, l)er j^Mcinrid^) SRcH, tbml^crrcn t)on 9iinöclben, ^cr gfenrat bcr fdjiitt^effc t)on 9iint)clbctt, SRbboIf ber öogct t)on Stintoclbcn; §er« man \)on ©cüind^on, 8ftS)bolf unb ©bnrat bie @^>ifcre, a3t)rfart ^leli, aSotlart Sogtcfd^irm unb flu fun unb anbere gnuge. SDog bife Dorgenantcn binci^ ftetc unb unt)cm)anbclt bliben, fo l&an toir ftebctten ben fij&ultl&cffen unb ben* rdt toon SÄinocIben, bifen brief be(i}^clen mit ir ftat ingcflgil t)on Slintoclbcn gern urlunbe unb gc einer bcgi?'gungc bcr i)orgenantcn binge. S)irre brief toart gegeben gc as^'lcin in bcm Jarc, bo man gälte i)on gofe geburtc jtoelf ^unbert iar unb fibcnc unb al^fid^ iar, an bcmc britten tage nad^ ber octaijc fante ^ctirf unb fante ^anli«.

¥crg. Drig. 3Rtt bem fd^ön crijaltencn (Siegel ber (Stabt SfUJeinfclben, in- breiqtügem ©d^ilb bie 3 üuerboüen, unter bem ol&erften 3, bem mittleren

2 Sterne, unter bem unterftcn einer; Umfd^rift: S GENSIV..E.

EINVE..EN. 3m Q^opiam^ fjol. 54 1. f.

* 3n ber Ur!unbe ftet ben boppelt.

1 mb^lxn ©ant. «argau. 2-5 ^i^enha^, Semmitfen, 3ttin = geil imb @(i^dntl^a( @;ant. ^ofeUanb.

Digitized by

Google

415

Otaf i^ubmg t>on §otnBerö, §evv* ju Stapperfd^^I, uerfauft unter 3wpi*w= muttö feiner ©attin ©Ujaöetl^ unb ber ^inber feineö 33ruber§, beS ©rafen griebrid^, ^mnann unb gte, i^ren §of ju ©elterfinben , an Surfart im Stein unb Slubolf ati^telin ju Sll^einf elben , um 38 3»arf ©Über. 1288. San. 21. Slapperfd^ro^l. [9leg. 78.]

3n gottef narnen, amen. 2öir Qxau fiubett)ig i)on §ombcrg * unb l^crrc gc Stat^^jrcl^jtotle ^ Wnbcn allen, bie bicfen bricf an fe^ent ober l^orent lefen, bag || tt)ir bur imjer nat unb Itl^terunöe urtfcrö flclttö, ben l^of je ©eftcrij&inflen ^, ber unfcr unb §emtanf uub Stiiu, ftner fujefter, Qva'ot gribcri^cf feügen, unfcr« || 6ruber tinbe, rel^t libtg eigen tuag, mit ber ^orgenanban ^ertnanf unb Stun guten mitten, ijerl^engungc unb gutem gunfte geben l^aben unb i)erf6ifet umbe || t)ierjcg mard^ fttberö jttjeier minre, SSurlarte imme ©teine unb 3flubolf Jftil&telttt, bürgern t)Ott SÄinuelben je be- ferenne, je niejjenne unbe je l^abenne tour Ubig eigen unbe mit allem reifte unb nujje, fo tt)ir Jn l^attcn unb bejajen, an eine bie lu'te, bie brin l^rent, bie l&aben toir Jnen ni^t tjerfejjet nn^ geben no^ öerfofet. Unb enji^en unf^ od^ affef rel&tef , t)orberunge unb anf^jracj^c, bie toit graije ßubetoig unb fro @tijabetl^, unfcr "oxmz unb tt)irtin, mit ber n)ißen unb Derl^engunge hä) bij gefci^ati^, uaxb unfcr ftnt, an gerillte geiflld^em unb n)etttt^em, alber ane geriete, gegen ben toorgenanben bürgern i)on Siinuelben mol^tin l^an olbcr gewinnen. 3^ ^^^ ijorgenanbe grat)e $erman unb ic^ ^U, fin ftDcfter, i)eric]^cnt bifen ijorgcnanben lof gefij^cl^en ftn mit unferm guten toiUtn, unb t)erji]^cnt unf od& unb l^aben Dcrjigcn <in ber t)orgcnanben SBurlartif unb 3flub(oIflf) l&ant allef rd^tif unb an- f^)racä&, fo njir an ber öorgcnanbcn ^of l^atcn unb l&aben foltln. §ar t)'bcr jeime urlu'nbe unb.jeincr ft^erl^eit geben ttjir ber r>or- gcnanbe grat>c Suben)ig bifen brief beflgclt mit unferm ingcfigcl 3^ ciber grat)e ^erman ber i)orgenanbe unb ii) ^t^/ fi^ fweftcr, njan n)ir nid^t ingeflgclf l^abfnt, fo l^abfn njir an bifen brief oc^ jeime urlu'nbe unb je bcju'gcnge bef ratef unb ber burger i)on 9ia^)^)rc]^jn)il ingefigel gel^enlct ^ij gefd^ac^ in bem Jar, bo t)on gottif gebu^e toaren jtt)elf]^unbert unb al^t unb al^jeg iar, uf ber Oflrg je 9ia:p:prel^jn)tle, an fante Slgetun tag. S)a toaxtn je gegen ^er aiubolf t)on SOBerbegge *, l^cr SRatij toon e^)tingen ^, ^tv Sßctcr \>on ©ptingen, rittere, §cinri(]& i)on eiptingcn, ^ern SKatij fun,

* ^oml^erg im gritftl^al. * diappex\^mt)l ©ant. St. ©aßen. » ©elterfinben (5ant Safellanb. SBerbeöö im 3öti<!l^ Slmt St^huxQ, * ©ptingen (S^nt. »afellonb.

Digitized by

r

Gogfgl

416

§nnri{fe tsoii Sfcnbüt ', ©otfint tson Submborf*, ßöntat bct i&ogt ton .'potnbctc, ßolja ber ft^uttl)eii| tjoii fiiepal'*', 3<icob bct fc^ult^^ ^eij »on 9la^>^>rc|tn)it, ,§*eiutid[) bcr ?D?ar|4}a(d} , ßuitrat ber SEm^fej^e, btvrgcrc toon Sla^j^pveljjitute,

®it ber rat t)on Jfta^^jtd&j^üil unb bie bürgere bur bie tettc ht) tioröcnanbctt graten JpErmanf tjoii .^otnönt itnb tjrmi 3^^*^^ finer ftocfkr^ ^afccn bifcit bricf kfi^elt mit D'itfcrm ingcfii^ele.

^Q. Dtifl* 3hit ba^ itoeite Sicgd ^äußt noti^ an : in tJteierfiflem B^ilh oben 5n>ei 3flöfen, in ber untetert (Me (bei Ä auf 1) ^etmllfinoD mi imei 8«|nmnm§älfen; Umfd^t: S. CrVlYM. D' PIPR...... 3m (EoptaU

fcu(| SöI* 142,

Srubet Sutlarl» »Ott ©t^roantoen, aSdftcr bea ©eutfc^örbens , teftätißt bie ©(^entungen ber ^antx fiontüO i^on ^urg unb 3<nbott ^u 2;üÜ[inflen ein baa §auä jtt 93ua|etn, 1288. 3tpr. 18. Seuggen. [fftefl. 79,]

Frater Burckardus de Swanden , raagister hospitalis sancte Marie Theutunicoruni JherosoliioitaTiorum, omnibus prcscncium inspectoribus salutem cum Boticia subscriptorum, Pia peten- dum desideria sunt ab aranibus plonius attcndenda. Hinc est, quod diäcretorum Cünradi plobani de Murgen * et Rüdolfi ple- bam in TAllikon ^ sacerdotujn piis votis et precibus inclinati omuem ordlnacionem cum pro visiüitione sepulcrorum suorum tum pro aliis ordinatis seu edam in posterum ordiuandis in eundem modum. prout in literis super hiis confecüs plenius continetur vel conficiendis in posterum, ratum et gratum habemnSj confirmantes omnia et singula auctoritate nostra, sicut superius est expressura, precipiendo mandanteSj ne ali- quid de premissis modo quolibet imrautetur aut possessiones seu redditus per preraissos Cünradum et Rüdolfum sacerdotes comparati seu eciam comparandi quoquomodo alienentur a domo de Bftghein vel eeiara auctoritate cuiuslibet auferantur. Nam ibidem predieti sacerdotes elegerunt et eligunt sepul- turam. Acta sunt hec presentibus venerabili patre ac domino fratre H(einrico) episcopo Tridentino , fratue Cünrado de Fücbtwangen, preceptore fratrum per Alemauniam , fratre Bercht(oldo) ^ provinciali comendatore fratrum per Alsaciam et Burgundiam et aliis pluribus fide dignis, anno videlicet

* afent^al ©ani @olotlJum. -- ^-i »uBenbotf unb Siefta a;attt asajenanb. aWutg ö(^.=3l. ©ätfinöen. » 2;üninöett öeg-^Sl. StofltJ. ß SSertljoIb t). @e6aenfiein. »oigt I, 667.

Digitized by

Google

417

domini M^*. CC^. Lxxxviii^^. Xiiii®. Kai. Mali. In evidenciam huius rei et robur dediraus eis presentem literam nostro si- gillo communitam. Datum in Bughein anno et die superius prenotatis.

^opiall^ud^ 55.

^nrid^ ^d^owelin »on Jö^emfelbcn unb feine gfrau SWed^tl^ilb befennen, boj äRed^tl^ ü^r @ut iu ^ollroangen m 93ur!art im @teinl^ud t>on 91^; felben um 11 $fb. Pfenninge oetfauft l^at. 1289. "^an, 14. 9ll^nfe(ben. [aieg. 80.1

3^^ §einti^ ®(j^ott)cIin t)on SRtnfcIbcn unb id^ froto gjicd^tl^llb fm tDirtiu tuttt funt allen bcn, btc bifcn bricf an fcl^cnt ober l^orent Icfcn, bj id^, bte tjorgenante 9Jled^t^ilb, l^an \)erfoft mit gutem mime tt)itlen l^er Suttfart imme ©tetnl^u«, eime bürget gc Siini* fctbcn, aüeö ba« gut, bj id^ l^attc jii ^albertoang * in bem borf unb in bem banne, umb einlf ^jfunt ^)fenninöe, unb ^an ic!^ §ein- rid^ unb i^ fro Weci^tl^ilb ba t)orgcnant bic vf^ninge toon imme cmv^ugen unb ^ant bte in unfern nu^ befert unb tjeriel^en h<i) beö an bifem briefc. ®iö t)orgenant gilt l^an i(j^ fr5 9Kcd)tl^ilb imme gen mit min« t)ogte6 l^ant ^elnrid^ ©ci&otDelinS bcö t)or= genanten, för libig eigen, unb l^an mici^ tjerjigen an l^ern 93urtfartt IJant beS \)orgenanten alle« be« rec^t«, fo iä) an bem tjorgenanten gute l^atte, unb l^an ^ beö gcftDorn an ben l^cifigeu; bg id^ enl^ein i)orberunge ntemer fol gel&an an bj toorgenanl gut olb an iemaU; bcr bennc bg gfit in fincrl^ant l^et SBere aber ba« id^ betjein toorberung an ba« t)orgcnant gut l^ette, fo l^an id& 6d^ be« gcftoom, ba« id^ benne bem imme ©leinl^ufe, otb tt>cr ba« gfit

* ^olltoangenbei Sliebmatt. SDie <3d^reö&n)eife, faft burd^raeg §albcr= wang, liege jtoat el^er an §oIber6anf, ©ttnt. Slargou ober 6ant. Soloti^um, ben!en. Slttein ben SluSfd^Iag mug ber »eifa^ in Urf. 8 (Seite 101) geben: situm in parrochia de Swerzstat (@d^n)örpabt) ; bort ift ber 9lame Halden- wanc int Original gef c^riel^en , n)äl^renb baä Q^opiaihu^ HaMerwanc i^at. $ln Sn)ei t)erfd^iebene Orte au betten, gel^t nid^t an, ba im (Sopiolbud^e alle auf ©albemmng (§albermanf) bezüglichen Urfunben unter einer unb berfelben Ueberfd^rift fortloufenb eingetragen ftnb. ®ine naivere DrtSbegeid^nung fel^lt allerbingä bei fämmtlid^en Urfunben auger bei ber obigen (Urf. 8). SRur nodj einmal finbet fid^, aber nur im Slegeft, ein Slnl^altSpunft : in einer Urhmbe oon 1382 (6o|)ialbud^ f^ol. 62) ifi bie $ebe t>on einem &uU in villa et banno Yüle EEalderwang, que quidem bona tenet et possidet Cünradus dictus Förster de Halderwang; im 3legefte ift bieä, fc^werlid^ au3 SSerfel^en, übers fe|t; uff bem gut, baä tjor aiten €önft görper »on emerftat (©d^drftabt) bumte.

8ettf*t. xxvm. 27

Digitized by

Google

418

l^ct, fiJ^uftig bin jcgcnbe XX. \)nint ^jfcnlngc je redetet gultc, unb tjcrgid^en 6(^ bcö an bifcm bricfc. Di« fint gcjüge l^r 6un^ tat t>on acflcrt)ett* ein rittet, l^ct SRüboIf bct ©i)ifet unb l^et 6untat fin btüber, l^ct Scr(3^tolb ©d^ottjel, l^ct Sol^an« t)on SÄu- pttöen * unb ©fintat Äell^albc, butflet gc SRinfctben. 3^ l^cr (Sun- tat bct f(j^utt]^el§ unb bet tat t)on 9linfelbcn, »anb »it bis fallen unb Rotten, but ^intid^« bette ^ä)oxod\n» unb ftStt) SWe^tl&ilb, flnet tt)irtm, unb but l^etn SButrfattö bette imme ©teinl&u« bet torgenanten, fo beflßeln tt)it btfen btief mit unfet [tat ingefigel i)on SRinfelben. S5itte btief wart geben ju SÄinfelben in bem iate, bo man jatte i)on 90t« gebürte tufent jtt>et^unbert nön unb a^jtg iat; an bem ftltage na^ fant ©letin« tage. (^ia(bu4 60.

9Httet Ulrid^ oon Sloteldtotf ü^etgiBt baS ®ut 5U ^oUtDongen, baS er t)on bem @Qtte^aufe ^u @ö(fmaen gu @tbUl^eit l^(^e, bem ^eutfd^otbeng^aufe SU »ugljem au einem eeelgerät^e. 1389. 3»erj 30. [^. 81.]

Sitten ben bie bifen btief gefel^ent obet potent Icfcn, bte nu lebent unb l^ie nad^ lomen fottent, linben i^ Wlxx^ t>on SRotelf- totf ein tittct, bg id^ ba« gut, bj min etbelel^cn tpa« ^albet- toang ^ t)on bem gofel^ufe t)on ©erfingen, gegeben l^abe mit allem xtijtt, fo bat l^otet, unb mit allen nüfeen, geffid^teiS unb un^ gefnd^teö, genante« unb ungenantc«, mit n^afen unb mit gnjtgcn, mit attet e^afte, afö id^ö e l^atte, ju elme felgetete unfet fton)en unb bem tütfd^enl^ufe unb funbetlid^cn bem l^ufe Sügl^cin, alfo baö fi min iatgegit fd^tiben unb began follent etoellid^e unb minct l^uffron^en, fr6n) 3^^^«fl^i^t/ w"t> H P^ ^^^ ^^^^^ tr melfterfd^aft niemcr one tuerben follent bc« i^otgenanten gute«, n^bet vm(b I&ff obet umb njed^fet Unb ba« bi« ftcte blibc unb ungcbtod^en, fo geben ti^it in bifen brief tetingcflgelt mit unferme ingefiget unb mit beö crbem l^erren^ l^ern ©berl^art« beö ^robfte« t)on 9iitt^ Delbcn, bet ba gegemoirtig n>aö. ©irre fad^en geg6ge ^t bifc erbern gelflUd^e löte, bie l^ie nad^ gefd^riben ftant: brfiber Sflnrat i)on 8und^ot)en, britbct OTtid^ bet 9lind^otoe, brübcr ©ertad^ ^)rieftere, brüber JBerd^tolb bcr lantlomcnbür, brüber §einrid^ t)on Sberg, brüber §einrid^ t)on ©liengen, brüber engclwaxt t>on ©ulfee, brüber 5ßeter ber 9Ründ^, l^cr $ug geSWne, l^er SSeml^cr

* 3)eaerf erben »ei.*«, ßötradj. » «u|ifon? 6:ant. SütidJ. 8 ©ollTOangen a5e|.59l. ©(WRnaen.

Digitized by

Google

^\

419

\)on Sftotterg, l)er ^ol^anncö \?on 9iotetfborf, l^er ^ol^anncö bcr dthhtt unb anbcT öcnuge (fite. 5Dt« gefc^ad^ ba t)on flottcö gcbürtc toarent tufcnt iar gn>ei^unbert ior unb tiÄnc unb aci^jig \ax, an bcr tntttett)U(|cn t>or bcm ^almc tage.

(SopiaH^ttd^ 59 b*

2)ie He&tifftn SCtma unb bet @ont>ent su Säcüngen t)erlet|en bem Dmt^^o^en^- I^au3 ^ Sugl^ein bie ©üter, n)e((^e 9Htter Ulrid^ t)on Stotelätorf im Sänne »on ©ottmanöen vom ©üft ju Selben trug, gegen |ä§riidje 5 ©d^ttg. ©Hr. 1289. 2Rai 9. ©ätfingen. [9leg. 82.]

Anna divina permissione abbatissa totusque conventus ecclesie Seconiensis ojnnibus presencium iaspectoribus noticiam subscriptorum. Noverint singuli et universi, quos nosce fuerit oportunum, quod nos salvo jure nostre ecclesie conpetenti bona seu possessiones , que vel quas Ülricus miles de Botels- torf dilectus nost^ ab ecclesia nostra in emphyteosim seu hereditatis tytulo possidebat in banno ville dicte Elalderwang, ad resignacionem ipsius Ülrici religiosis viris comendatori et fratribus domus hospitalis. sancte Marie Theutunicorum in BÄghein concessimus et per presentes concedimus eo jure, quo predictus miles antea possidebat, videlicet quod singulis annis in festo beati Martini byemalis nobis seu noatris nun- ciis quinque solidos denariorum nomine census solvant Et ne super prcmissis qaestionis scruputas emergere valeat in poste- rum Tel «d presens, presens scriptum ipsis tradimus sigillo- rum nostrorum munimine roboratum. Datum apud Seckingen anno 4omijii M®. CC^. Lxxx. nono , fma secunda post domini- cam , qua cantatur Cantate domino.

(BopxcSbu^ 60i>. Slegep bei Trouillat V, 682 f. '

S)er (Sonnnentl^ut ©beri^atb t)on ©utjberg gu Snd^ein ret)etftrt fld^, baß baS ©ans üon bem t>erftorbenen ^on-SW^t Itontab bu SRutg 6 ^fb. Magier mit ber SS^flid^tung pt IXnterl^altung eines migen Sid^teS in ber Kapelle p löeuggen erlwlten IploBe. 1291. ge&r. 24. öeuggen. [»eg. 83.]

Nos frater Eberhardus de Suteberc, commendator domus in Bu^chein , ordinis sancte Marie domus Theutonicorum, ceterique fratres predicte || domus notum fieri volumus presen- tium inspectoribus universis, quod nos unanimi consensu et voluntate consona recepimus et || in usus nostre domus con- vertimus vj übras Basijienses a domino Conrado felicis me-

Digitizedby VjOOQIC ,

420

morie rectoris quondam ecclesie in Murga ^ || , obligantes nos nostrosque successores perpetuo, ut ad dei reverentiam et sue anime in salutem in capella domus Buichein, ubi idem dominus d^t ecclesiasticam sepulturam, lucernam olei arsu- ram nocte solummodo slmus perenniter habituri. Et hec pre- scripta promittimus bona fide. In huius rei evidentiam et robur sigillum fratris F(riderici) de Gotha nostri provincialis necnon et nostre domus in Buchein presentibus est appensum. Acta sunt presentibus fratre Bur(kardo) de Kienberc sacer- dote et fratre F(riderico) plebano ibibem et fratre Heinrico de Iberc et fratre Hugone de Langenstein, anno domini M®. CC^. LXXXX®. j^, in die beatiMathie apostoli, in domo Bu^chein.

?etft. Dtifl. aSotn Siegel be« SonMomtl^« (bie D^jferung Sfoaf S öurd^ Slbraljatn, »gl. aHotlJ d. Sd^retfenftein SKatnau 365) ift bie linfe ©eite ab- gcörod^en ; oon ber Umfd^rift ftnb nodj bie SOßorte erl^alten S. COMMENDA- TOßlS. a)aS 2. ift baö fdjon be!anttte Shinbftegel ber ©ommenbe »euggen* (Seitfd^t. 26, 360). 3m eopiattudj gol. 55i>.

2)ie SCebtifin SCnna gu 6ä(Iingen verleibt bem ^eutfc^otbengl^aug SU Sug^ecn bie @üter ^u greienioil, iweld^e Sfhibolf 3lorer unb feine grau ©erbntt Don bem @ottedl^aud gegen jöl^Iic^e 9 ©d^Ug. innegel^abt litten, gegen benfelben SinS. 1291. ^pv. 30. [3ieg. 84.]

Anna dei gracia Secuniensis abbatissa omnibus christifide- libus presentes literas inspecturis noticiam subscriptorum cum salute. Noverint omnes quos nosce fuerit oportunum, quodad resignacionem Budolfi dicti Rorer et Gerdrudis uxoris sue le- gitime bona seu possessiones , que sita in villa dicta Frien- wilre *, que vel quas predicti a nobis et ecclesia nostra pro annuo censu novem denariorum usualis monete possidebant, ; religiosis viris comendatori et fratribus domus hospitalis sancte

ip- Marie Theutonicorum in Büghein sub eodem censu concessi-

t: , mus et concedimus per presentes, consueta jura et debita

|f nobis et ecclesie nostre reservantes. In cuius rei robur et testi-

I f monium ipsis 'fratribus presens scriptum tradimus sigilli nostri

l^ * munimine roboratum. Datum anno domini M®. CC^ nona-

M^" ' gesimo primo, feria secunda proxima post Quasi modo geniti.

^\'--,._^_^, ©opialbud^ 168.

P^ * a»urg Öe|.s81. Säcüngen. ^ gteienwtl ©oni Storgou.

r . Digitized by VjOO$ iC

421

^et (SömmentSut S3tuber ©Berl^atb t)on ©ulaBcrg öeftätigt au8 9flüÄfid^t auf bic oielfat^en SSerbienfte beö SBerraarb unb feiner grau SWed^ti^ilt um baä §auS SBuglJein, bie ©intraöUttg i^rer 3al^rgeit in baä (Salenbarium. 1294» ^em^en, [Sfleg. 86.]

Nos frater Eberhardus de Sultzberg comendator ceterique fratres domus in Büghein notum facimus universis, ad quos presentes pervenerint, quod ob grata merita tarn in rebus collatis quam in servicio exhibito multiplici nostre domui, Berwardo et Mechthildi uxori sue legitime concedimus et confirmamus consensu unanimi per presentes amborum anniversaria, ubicunque eos divina vocacione decedere contigerit , nostro kalendario inscribi eorum nomina, ita videlicet, ut eorum memoria ut consuetum est, a fratribus annis singulis habeatur, ipsisque fratribus in eorum anniversariis singulis X solidos monete Basiliensis, qui annua- tim libram faciunt, pro consolacione largissime ministrantur. Ad cuius pecunie solucionera et elemosinam iidem divina stimulante gracia domui Büghein quod wlgo dicitur fc^efee au flcnfebrunnen III. an bem bute vinearum in Gebliswilr* miseri- corditer sunt largiti. In huius rei testimonium et cautelam presentem cedulam nostre domus sigilli munimine roboramus. Datum et actum in Büghein anno domini M®. cc®. Lxxxx iiij^.

@o))ialbud^ 236.

6cl^ultl^ Sl^unrat unb ber fHaü^ px 9il^einfelben Befennen, ba^ ^ia, n^eUanb ^ieterid^S an ber Srudgen ^od^ter , an ^einrid^ Slrnolbj von SBafel il^re ®üter im ^ann t>on @imelbingen, fdin^m unb Hattingen um 31 Tlaxt ©ilBer oerfauft l^at. 1295. San. 4. Hil^einfelben. [Sieg. 88.]

Mcn, bic bifeu bricf fc^eut ober l^orcnt lefen, ft)*nben tt)ir, gl^imrat ber fd^utt^eigc unb bev rat i)on aiintoetben, ba§ ^ta, SDietcric^f fetiften tocä^tcr an ber Srugge, imfcrö ftur||gerö, t)or unf an offcm flerid^tc, mit »löen unb mit l^auben S^unrafe bcf ©^)ijcr«, ben tt)it ge toogte tr gaben, alfe xt^t »af , unb ir brftbren ©ietcrt^f unb ^einric^eö, || unfer bürgern, bte ge gegen waren, baj l^ie nac§ gcfd^riben gut aUef unb fwag bar gu l^ort, bag in ben borfem unb in ben bcnnen an ben ftetten Ut, fo l&ic uac^ ftat II gcjci^riben , bag atteig fi i?on ir t^attcr feUgen angerbet waf fi)'r libig eigen üer!ofet redete unb rebeli(j&e, mit allem bem reci^te, fo fi bvan l^atte unb an fi n)aj bral)t, ^eiurtci^e, l^ern Slrnolbg, Cime burger t)on S3aftt, ber ge gegen toaf, umbe ein unb brigig

* ©ebmciler D6er=®Ija6.

Digitized by VjOOQiC

422

mar! lotigcö fU6er«, bcr gcnnl^t \)on aSafll, unb ijerici!^ mit bcm t)Otcjcnantctt it fogte, baf fi bcf fttbcrö gar gcnjcrt tt)erc unb eg in it \vo%t tt)crc lomen. Od^ gab fi mit Ir« Dogtcf l^ant, unb bic t)orgcnanten ir bruberc mit ir, bag l^ic na6) gcfd^ribcn gut uf libeÄid^c bem t)orgcnantcn ^cintii^c unb faftc in in liifiliä^ unb in üottc ftcnjer bcd felbcn gfltcö unb i^ertigcttc cj imc mit ir tjogtef l^ant unb ir brfibrcn bcr üorgcnanten, mit affer g€n)arfami unb fiij^crl^cltc, fo je fofcn t)6rct wn rc^tc ober tjon gen^onl^eite unfer ftettc, unb alfo mit rcd^ter urtcilbe tior gericj^tc erteilet ttjart t)on äffen, bie bar umk getoraget tDurben. Oä) geto^)tc jle mit ir« i)ogte3 l^ant bem tjorgenanten §einrid)e Wt p^ unb ir erben, ben t5f [tete je l^ebenbe unb ba tt)iber niemcr je tunbe, i?on ir felben ober mit iemaube anberme in beiein n)eg, unb ben felben <^ein= rid^en unb fine erben bef l^ie m^ gejd^riben gfitef gar je wercnbe gegen menlid^en, alfe rccä^t ift, fut libig eigen unb je ijerftdnbe, fn)a unb ftoanne ft flu bebu^rfen. Oä) »erged^ fi fiä) mit irö \)ogtef l^ant toiffentlid^e l^elfe unb ratef, geiftlid^ef, tueltlid^e«, getoon^ licä^ef, gefd^ribenf, ungefd^ribcnf unb lanbjred^tef unb gemeinlid^e aller ber binge, ba toon ber fSf nu ober l^ar nad^, gar ober an eime teile mod^te abegan ober beleln toeg geirret toerben. Unb ift bif baj gut unb lit, alfe l^ie nad^ ftat gefc^riben: in bem borfe.je 6i)'muttngen * nibenen bi bem malagl^ufe ein l^offtat, fo obert l^alb bi ber i^rotoen l^offtat t)on Saben ^ ein anber l^offtat, unb bi ber felben totowcn Mre 6d^ ein ^offtat, fo jtoelf v^cnninge gel^ Don bem f^)ittal bon 33afit. 3n bcf felbcn borfef banne lit ein matte, l^eifeet ru't^ matte, ber fmt jtoei mantt)erd^, fo bi ber blu'n)etatten jttjifd^ent ben tt)af- fern ein l^alb mantoerd^ matten ; an ber l^oljmu'ti ein manmerd^ matten, an ber blßmefonje ien^atb bef »affirö ein i^alb mann)erd^ matten ; fo aber an ber blumefotoe bi bef fipittalf matten jttjci manwetd^ matten, an ber nu'toen matten bi bef felben fpittalf matten ein l^alb man- toerd^ matten; fo banne aber in bem felbcn banne ein l&alb man^« toerd^ reben, lit gtoifd^cn ei^ftnrafe bef Äu'ngcf unb S^^^^^f ^^\ SJJc^erö toon Äild^ein^ rebcn; fo aber ein l^atb manwerc^ reben, lit jwifd^ent §cinrid^f t)on §ufen unb beö l^oöef t)on Ältd^ein reben; fo ein tagwan reben, lit jn^ifd^ent §cinrid^f beö 2Wei)er« i?on 2)^dtir ^ reben unb ^o^anf reben t)on aSinjl^eim ^ t)on ^u'nin^ gen*; fo banne ein tagn)an reben, lit jtoifd^ent bet l&erren t)Ott

* ©imelbinöen ^^M. SiJrrac§. 1468 flnbet fldj bic ©djreiöweife ©pmittingm. 2 öaben Sant. Slaröau. ^-s ^ird^cn, SRärft, »in* jen ^eyM, Sörrad^. «©üningcn Dbers^Ifa^.

m

Digitized by

Google

Usääj?

:s

423

fant 3*>'^anfc Doii Sajil unb §ugcf \)on ©lictigcn* refecn; fo banne aber ein tagtuan rcbcn, Kt an ber [tat, fo ba ^cijet lorten; jtt)i{d^cnt bef l^oöef i)on Ätld^ein unb be6 SBcberö öon Sinj^eim reben; fo banne ein f)oXb ian l^olj, tit in bcnt toatbe, fo ba l^oret jem banne je ei)'mutin9en; unb ben l^afben ban t)*ber alle bie rcben je ©^'mutingen ie an bem \>ierben iarc; fo banne aber in bem felben banne je (gi)'niutingen in 8u^)re(^fe »infel bi ei^unrafe afem bef Ät)'ngef jnjo iuc^crte alerö; fo bi ben felben alern jtoi fd^ent ber Ferren alern t)on fant S^^^^f^ ««i> 6^ünra^ afern \>on Sirolf ein iucä^erte; fo jtt)if^ent bem malaj^ufe unb bem l^ufe, fo je bem gute ^oret; ein )^(b iuc^erte; fo jwifc^ent bem felben l^ufe unb be« ©^)iferö trotten "oon Stin^elben ein iucj^crte; fo öor bem xoalit je ©^'mütingen bi bef ijorgenanten f^)ittatf alern jtt)ei ftule, tunt ein iud^ertcn; fo bi bem n)ege, ba man gdt toon Sinjl^ein bi ber l^erren a!er toon fant 3">^anfe i)on aSafit, ein iud^erte; fo ein iuci^erte, gdt to'ber ben njeg i?on S3inj^ein, jtoifc^ent bef f^)ittalf afem ^on Saftl; fo an bem langen bitle bi bef felben fpittalf alern ein iut^erte; fo bi Äanberer baci^ bi ber berren alern i?on fant^ol^anfe ein l^atb iu^erte; fo ein l^alb iuc^erte, Ht bi ber tftomn afer öon Saben; fo an 9flint)elber ftraje ein iud^ertc; fo je bem tt)intfteiue ein iudjerte; fo aber an bem wlntfteine bi SRini)elber ftraje ein iuci^erte; fo ein iui^erte, l&eijet an ben fteinen; fo bi ben atern an ftettelin ein iud^ecte; fo bi bem felben afer jn)ifc!^ent ber l&erren afern t)on fant ^o^anfe i)on 33afil ein iud^erte; an aSafit ftraje jn)0 iu^txU jwifd^ent ben, fo lit ein iud^erte ift SBernl^erö bef fci^ultl^eijen toon @t)'mutingen; bi ben felben jtoein iud)crten lit oä) ein iuc^erte, unb aber ein l^alb iud^erte lit bi ben felben iui^erten, unb banne anbertl^alb, ein l^albe iucä^erte triffet an bie felben afer, ein l^alb an bef fci^ulti^eijen afer unb anbert^* l^alb bi bef f^)ittalf afern; unb aber banne an ber felben ftat lit ein iuci^erte, ein ^alb bi bef fpittalf afern unb anbertl^alb bi bef afer "ooti Jpufen; fo lit ein iu(%erte ein b^tlb bi bef f^)ittalf afer unb anbertl^alb bi ^einrid^f befSKeierö i)on SBiffd^ingen*; an ber felben ftat lit ein afer, bef fint jn)o iuiä^erte, jtoifcl^ent ©l^unra^ bef ^i?'ngef unb bef f^)ittalf afem; fo toiber bie fletti ein J&alb iuci^erte; fo aber an bem felben i^elbc bi bef toorgenanten Äö'ngef afer ein iud^erte; fo aber ein iud^erte bi bef felben Äb'ngef afer, ein l^alb unb anbertl^alb bi bef f^)ittalf afern; unb banne einlif iud^erte, ligent an bem toelbe jtoifd^ent ^atir unb ©^'mutingen, 1 ©c^Uenöcn öej-^Sl. anüOl^eim. * gif dringen ^^.M. ßörradj.

Digitized by

Google

424

unb in bcm banne §c Sinj^cln jtDo iu(!^crte, Ugent ba man gat in bic reben je ©injl^cim, unb in bem banne ge A^altiugen* lit ein in^ttU, ftojct an 9flint)etbcr fttage. ^dmt uxWnht aller ber ijorgcfci^ribenet binftcn, fo l^ein xovt bur ir aüet bcltc bifcn brief gegeben bePgcIt bem t)orgcnantcn ^einrici&e ^cm 2lmolbg mit unfer ftettc ingePflct SDirre bingcn flnt 9Cgt)'9c üon bem rate , bic ba ge gegen tuaren, SRuboIf ber ©\)ifer, ^einrici^ ®^ott)eIi, ^i^f)Cin] \)on auffingen ^, Serd^tolt Wtüi ber groge, ^einri^ t)on ©f^ci^on^ 3io]&anf ber ©mit unb anber ufwenbig rdtif erber lu'te gnüge. SMg gefc^ad) ge StinDelbeu, bo man gälte Don gottef gebutte jtoeilf ^unbert fi)^nf unb nt)itjig lax, an bem jiftage t)or bem jweilftcn tage.

^etg. Driö Bieget ofcflefaKen. S^ranSflj; ^u einet Urfunbc vom 18. 9Cug. 1468.

^r Official bed Radier $ofderic^ted befennt, ba^ 3ia, ^ietvid^ an ber Brügge ^od^ter, t>on $einrid^ SlmoIbS von Safel aUe ü^re ©üter in ben S)örfetn unb Sännen ju ®imelbinöen, 3»är!t unb SBmaen, um 31 SRar! ©UBer t)erfauft l^at. 1295. San. 5. »afcL [Sieg. 89.]

Noverint universi et singuli , ad quorum noticiam presentes litere pervenerint , quod coram nobis , . . officiali curie Basi- liensis, Ita filia Dietrici dicti an der Brügge una cum Bu- dolfo II advocato Einveldensi, curatore suo, eidem ut asseruit dato legitime, prout moris est, per Conradum scultetum et consules oppidi Binveldensis , ex una et Heinrico Arnoldi in- stitore, cive || Basiliensi ex parte altera, in figura iudicij con- parentibus, eadem Ita sana mente et corpore, non vi coacta aut dolo circumventa vel metu inducta, sed spontanea volun- tate confessa fuit et publice || recognovit, se iusto vendicionis titulo vendidisse et tradidisse, et coram nobis in maioris ro- boris firmitatem eandem vendicionem et tradicionem innovans et iterans vendidit et tradidit per manum et expressum cou- sensum dicti curatoris suj, ipsoque curatore eundem contra- ctum curatoris nomine prefate venditricis soUempniter auctori- , zante, predicto Heinrico Arnoldi pro triginta una marcis ar-

gentj puri et legalis, ponderis Biisiliensis , universa bona sua immobilia, agros videlicet , vineas, ortos, pomeria, areas, do- mus, prata, pascua, nemora, aquas, aqueductus et aquarum 1 decursus, cum vijs et invijs, ac alia omnia et singula bona

* ©altinfien öea.-«. Sörrad^. » »üfingen »ca.=3I. j^onftanj.

Digitized by

Google

1^

425

ad eam iure dominij aut ex successione paterna vel alio quo- cunque titulo sive iure spectancia, sita in villis et bannis Eymütingen \ Matre ^ et Binzheim *, Constanciensis dyocesis, ac omne ius quod ipsi venditrici in eisdem bonis hactenus conpecijt vel conpetere videbatur, transferens in prefatum emptorem cum exbibicione cyrothece eidem emplori per manus dicto venditricis et curatoris suj prefatj in Signum vere et soUempnis translacionis exhibite proprietatem et dominium utile et directum dictorum bonorum venditorum cum universis iuribus , quibus ipsa venditrix' eadem bona tenuit et possedit, conferens nichilominus eidem emptorj plenam et liberam facul- "tatem, ipsa bona vendita ac iura eorundem cum ipsorum adepcione vere et libere possessionis auctoritate propria nan- ciscendj. Prenominata insuper venditrix recognoscens sibj dic- tum argentum sub debito pondere per dictum, emptorem esse traditum et in usus proprios ac utilitatem conversum, pro- misit per sacramentum sollempniter prestitum, se dictum con- tractum, prout est habitus, ratum habere et firmum nee contra ipsum venire verbo vel facto neque uUo ingenio, nee contravenire volentj aliqualiter consentire, ac predicto emp- torj contra quemlibet dicta bona vendita vel partem eorundem volentem ab ipso evincere fideliter et efficaciter assistere et eorundem bonorum, quandocumque opus fuerit, prestare debi- tam et legitimam warandiam; renuncians certificata de pre- missis expresse et ex certa sciencia beneficio restitucionis in integrum, excepcioni dolj malj, non numerate, non solute, non tradite pecunie, excepcionique que conpetit deceptis ultra vel citra dimidium iustj precij, et generaliter omni iuris auxilio canonicj , civilis et consuetudinarij , scriptj et non scripti et alijs Omnibus excepcionibus et defensionibus tam iuris quam facti, omni quoque iurj et consuetudinj , que ob favorem sexus muliebris aut etatis minoris dicuntur canonice vel le- galiter introducta, quibus dictus contractus in toto vel in parte, nunc vel in posterum posset cassarj aut quomodolibet retractarj. In cuius rej testimonium perpetuamque memoriam omnium et singulorum premissorum nos . . officialis predictus ad peticionem predictarum parcium sigillum curie Basiliensis huic Instrumente fecimus appensarj. Datum et actum Basilee

Digitized byCjOOQlC "

ii

426

anno domini M^. GG^'. nonagesimo quiuto, feria quarta proxima ante Epyphaniam dominj. $etg. Dvia« Siegel obdegangen.

3un!et $etet oon äßin^eln, flütget )u äBoIbdl^ut, »erlauft an ben (lommen^ t^ur Sruber ©l^erl^atb t)on ©ul^beta 5U 93ugl^n feinen Seibeidenen, ^on- rao, Ulrid^d von Sogelfana 6ol^n. 1296. fjfebr. 2. [9{eg. 91.] üniversis christifideKbns presentem paginam inspecturis seu eciam audituris Petrus de Winceion * domicellus, civis seu burgensis in Waldeshflt, noticiam subscriptorum. Noverint singuli et universi, quos nosce fuerit opportunum, quod cum essem ere alieno plorimum occupatos, Cfinradum filium Ülrici de Vogelsange, servom meum, de consensu et voluntate Petri fllii mei et aliorum liberorum möorum vendidi pro quinque libris usualis monete religioso viro fratri Eberhardo de Sultz- berg, comendatori fratrum hospitalis sancte Marie Theutoni- corum in Bitghein, ut sit* perpetuo eidem ordini deditus et astrictus, eumque sibi tradidi manualiter ordini serviendum, et hanc pecuniam me profiteor recepisse et ad usus meos necessarios et utiles convertisse, renuncians excepcioni non numerate pecunie ac omnium jurium auxilio civilis, canonici, consuetudinarii, scripti et non scripti, ac aliis juris amini- culis, per que predictus contractus posset a me vel meis heredibus irritari. Testes huius contractus vocati sunt Lfttoldus scultetus in Waldeshftt, Cünradus dictus KMman, Heinricus dictus Notstein, Cünradus deWiach, Heinricus dictus Keller et alii plures fide digni. Et quia sigillum proprium non habeo, ^ sigillo civium meorum in Waldeshfit ad robur presencium sum contentus. Datum anno domini M^. cc^ Lxxxx^. vi®, in puri- ficacione beate virginis. ^opialbn^ 209.

ällbted^t l^üng von ©itnelbittgen oetfauft an ^ernrid^ ^rnolb^ üon ^afel eiti IJalb SÄannwet! Fieben unb fein SSiertel am Sänne oon (Simelbinöcn, um 5 g5fb. Söasrer, unb er^lt eben bieS (3ut oon §etnrid^ su ©rblel^en, geöen iäl^rlid^e 10 Sc^ITö* Wonnige. 1296. gcbr, 16. @tmelbinöen. [afleg. 92.] Sitten, bie bifen brief fel^ent ober l&orent le[en, fi)'nbe i(J&, i)Oöt ©(j^u'rmatt x>on JlUd&ein *, baf Sltbreci^t ber i| Äü'ng t)on 6^'^ mutinöen * toor mir in flertd^tcf wif , mit toiUen unb mit Rauben

» §@. si

^ SBinjeln D2C. Dbemborf. ^-a siix^en unb (Simelbingen ^M. Sörrad^.

Digitized by

Google

M

427

t)ronÄatl^erincn, finrc tt)irtm,|| unb SSBalburflc, flnte tobtet, wc-- toftc rciä&tc unb tebclid^c §cinrid&c l^crn «molfe, eimc butflcr t)on »afil, ein l^alb || mattW)erd} rc6cn, Ht in bcm banne öon ei)fmu* tingen jem brunncn, ncbent ©^ftnrate bem Ät)*nfle i)on e^Snu- ttnöcn, unb fin teil bef bannef öon e^tautinacn, bcr gead^tet ift uf bcn toierbenteil , W MW in angecrbet njaren toon fime tjatter fctiflen, jVr libicj eigen umbe ft)'nf ^l^unt aSajileren, unb öerlac]^, baf er bie ^j^enninge tjon bem feiten ^nricl^e gar umt^l^ngen l^ette, unb in fini«)'fee weren lomen; unb gab bem felben ^ein^ rid)e beibe reben unb jin teil bef banncf uf an fin \)Mt unb um))l)ing fi tt)iber tjon ime ge xtäjttm etbe umbc ge^en fiä^ininge IJbcnninge Jergelic^e ge gebenbe ge ben t)ier toron t)aftctt; ge ielli(ä^er brlttebalben fd^iöing. Unb geloipte ber \?otgenante SUbrec^t ft)'r fld^ unb fin erben bem t)orgenanten ^einricfee bi ber trume, ben lof ftete ge l^abenbe unb niemet ba wiber ge tfinbe t)on ime felben Dber mit i%an anberme in beiein tt)eg, unb ben felben i^einri^en unb fine erben ge »erenbe beibe, ber reben unb finf tcilf bef bannef, fi?t libig eigen gegen menlicl^em, atfe recä^t ift, fwa unb fwenne fi ftn bebü'rfeut. 06) toerged^ fii^ ber t)orgenante 2llbre^t tuiffenttid^e ^elfe unb ratef, gciftti^ef, wettlic^ef, gewonliti^cf, ge* fcljribenf, ungcf^ribenf unb lanb rec^tef unb gemeinlid^c aller ber bingen, ba tjon ber f6f nu ober l^ar na^ mbcä^te abegan ober in befein n)eg gerftagcn n)erben. ^dmt urlo'nbe aöer ber i)orgcfc^ri= bener biugen, fo l^an iä) ber toorgcnante t)ogt ©^u'rman bifcn brief geben bem ijorgenanten ^einric^e befigelt mit ßl^unrafe 336(ler3; bef üad^fd^ult^eigen t)on ber minren Safil ingefiget, wanbe ic^ eigenf ingeflgelf uil^t en^an. 5)irre bingen fiut gegto'ge: ßl^ftnrat ber Äo'ng, jpelnrid^ ab bem $uf, .. ^uttinger, Jpeinric!^ ber 33aun)art; 3ol)anf Omo unb anber erber lu'te gnuge^ Unb iä) Spnrat SSbUer, ber t)orgenante nai^fcbultbeige t)on ber minren Sapl, Dergil^e, b^f i^ bur ber ijorgenanten t)ogt ©d^utmauf, Sllbred^tg bef Ät)'ngef unb §einri(S^f bctn 3lrnolfe bette toiüeu 5^n min ingefigel ge^enlet an bifen brief, geime urfo'nbe ber toor= gefd^ribener bingen. SDig geft^a^ ge e^'mutingen, bo man gälte toon gottef gebu'rte gttjelf l^unbert fecj^fö' unb nü'ngig far, an bem nel^ftcn tage na^ fant Salentinf tage.

$erQ. Drig. Siegel oBaeganaen.

Digitized by

Google

T^mj ■;

428

8urlarb oom @teinl^8 5U 9t^einfelben unb feine Sfi^u 9(gned üBerael^ alle il^re ®üter, mit SCuäno^me i§re8 §<mfe« ju S^H^einf elben , bem 3)eutfcijs orbend^oufe ya 8ua^etn. 1296. 9lug. 6. ^feL [ffieq, 94.]

Nos of&cialis curie Basiliensis notum facimus tenore pre- sencium universis, ad quoram noticiam tenorem presencium contigerit pervenire, quod constitutis coram nobis sub anno domini U^, CC^ XC^ sexto, crastino beati Oswaldi, fratre Eberhardo de Sultzberg comendatore domus in BAghein , ordinis sancte Marie Theutonicorum , Gonstanciensis dyocesis , ex una, Burckardo dicto t)on bcm ©teinl^iid , cive Kinveldensi , et Agnesa uxore eins legittima ex parte altera, iidem coniuges sponte et libere donaverunt donacione causa mortis, predictis ordini et domui in Bighein, prefato comendatore suo et con- fratrum suorum ac domus nomine recipiente, omnia bona sua mobilia et immobilia, que nunc habent vel que ipsos aut alterum ipsorum in posterum habere continget et que in morte sua relinquent, excepta domo sua sita in Binfelden, dicta an ber ^(U; reservantes sibi expresse, quod de ipsis bonis sie donatis quamdiu vivunt, aut alter ex ipsis qui superstes fuerit, possint ordinäre et disponere libere dicta donacione non ob- staute, ad sue beneplacitum voluntatis ipsam donadonem mu^ tando in toto aut in parte. In quorum testimonium ad peticio- nem dictarum parcium huic littere appendi fecimus karacterem sigilli curie Basiliensis. Actum et datum Basilee anno domini et die predictis, presentibus domino H(einrico) de Lörrach, canonico Basiliensi, magistro Heinrico de Berne, advocato in curia Basiliensi, Rädolfo de Berne clerico, sigillifero dicte curie, fratre Burckardo de Kienberg* preposito, fratre Jacobo de Höeberg * dicti ordinis et aliis pluribus fide dignis.

eopialbud^ 39 b. SCudJ gol. 22 flnbet ftd^ eine 3lbfd^rift ber Urfunbe; roeöen ber ^el^Ierl^aftiöfeit biefer erfiett fd^eint bie gweite Slbfd^rift gol. 39 »». - aemad^t morben yu fein.

2)er ^riefter S^lubolf oon diidetiba^ fd^enft alle feine bemeöUd^en ©üter, nad^ feinem ^obe, bem 2)eutfd^orben4aufe ju 33udf§ein. 1296. SRoo. 23. S3afel. [Hieß. 95.1

Nos . . officialis curie Basiliensis notum facimus presencium inspectoribus vel auditoribus || universis, quod constitutis coram nobis in figura judicij religiöse viro , fratre . . commen || datore

* Stienhex^ gant, @o(o%m. * ^oj^enberg? D31. S^lottweil.

Digitized by VjOOQiC

4ft

domus et fratrum ordinis sancte Marie Theutonicorum in Bvckhein, Constanciensis diocesis, ex || ana et domino Bu- dolfo presbitero de Rickenbach* ex parte altera, idem pres- biter compos mentis et sanus corpore, nonvi, metu, aut dolo inductus, sponte et libere donavit donatione causa mortis predictis domui et fratribus in Bückhein omnia bona sua mo- bilia, que nunc habet et que ipsum relinquere continget in morte , predicto . . commendatore suo , confratrum suorum ac domus predictorum nomine stipulante donationem predictam. In quorum testimonium huic littere ad petitionem dictarum parcium fecimus appendi sigillum curie Basiliensis prefate. Actum et datum Basilee anno domini M^. CC^ XC^. sexto, feria sexta ante festum beate Katherine virginis.

$etg. Drtg. ÄletncS Shmbfteßel in ötünem SBad^, l&efd^igt 3tn (5opiaIl&U(§ gol. 66.

©unrat Rein&c oon gttentl^al unb Oenoffm Detrfaufm an ^tet SBeibmatm gu S3afel aOed il^r Siedet auf hm äBag aut Bdnmaem. 1297. San. 23. Saufen^ öutg. [Steß. 96.]

Sitten, bte bifcn bricf an fc^ent pbcr ^örcnt lejen, fünben xoxv ßunrat bcv Äclner \)on Ütcnbal ^ unb ^ta ftn clicS^c toirtin, Uolriti^ in bcr ^ixttoi t>on SBcgcftcttcn * unb SRubolf unb ©fmrat fm finc, unb aber ©unrat bcr deiner bcr junge unb 6unrat bcr ©almtcr ein toar^cit, bic l^ie flcfd^ribcn ftat, wir toetten atter mcnölicä^em ge tt)tffcn tt)erbcn unb tjcricl^cn offenließ an bifcm bricfe, bj tt)ir gemeinltd^ unb W)ittc!ß(J^ bur uufer nobturft für un« unb aüc unfer erben ober nad^fomcn l^ant toerfoft ^cter aCßcibmannc, einem burger je 93afet, unb atten finen erben ober nad^fomen, aüeö baS xt<i)t, baö tuir l^atten au bem toagc ge bcr fioningerU; unb aüCiS unfer erbe, bg gu bcr i)ifd^en^e l^ort obuan unb nlbcnan, umb d^t ))funt i>fcnninge einer gemeiner münfee, bic er unö bar umb I)et gegeben unb totr ba« gfit gar in unfern nufc l^ant bcicrt, unb l^ant imme biö erbe t)ottfcrtigct t)or So^anfe bem ft^ultl^ciffeu unb t)or ber gemeinbe bcr burger ge fipffcnbcrg mit red^ter urteile unb mit geriti^te, al« U)ir bur red^t fottent, unb al« ge fioffenberg fitte unb gett)onI)cit ift, folid^ gut gc \)otttoertigenne ; unb jtn n)ir mitspcter über ein tomen unb er mit un^, trenne tt)ir ober uufer erben umb in ober flu erben ba« erbe toettcn toiber foffcn l&innan

^ nidenhat^ ßant. »afellanb ober öea.'3l. @«(finöm? »-» gtten- t^ai unb SBegenftetten 6ant. Slargau.

Digitized by

Google

430

bfii nti^\kn ttji^nad^cn, fo nu fünftig merbent, unb bawnan inrent bcn nei^flcu briu jaretT, fo fol man itn« bae erbe loibct ßetett one atte toiber rebe utnb ü(^t ^jfiint ^jlcnninge einer ge- meiner mfinfee, bit jeßiffenberg gcnge unb gebe ift 93i6er ^innan > bar foHen mix r>on bem erbe alle far geben in jinfc^ namcn

Dier latmen tjif(|e, bie gfit ftnt, one geterbe, unb foffent bcr tJifc^c jiuenc geben cn^rolfd^ent ben wil)nac^tcn nnb bcr M!na<ä6t wnb bie anberii jföen entotjifdjent ber ijafnac^t unb bcn ofiem, nnb (oftcn bie bif^e je furenbe geben einem fd^iffmanne ober eiiicnt anbcm erbern manne, one gctjcrbe. Xlnb metbcut fi genotnen obretit 9linfelbcn, fo fitten nsir bcn f^abcu IS^n, tuerbcnl ftc aber nibemt|a(b genomen, ben ft^abeit fot ^ctcr tibcn, Unb bifcrbingc aßet nnb icgli^ce cnjunber^ fiut gejiige erber tute, bie fi fat^cn unb borten, bet namen l^ie gcncnnet roeibent: Sern^cr nnb aber SBettt^cr fcon ©ft^oit^ §elnric^ ton 9ftucljinfmaubc, ©einrieb ber omman, 6(niitat) unb ^o^auö tjoit Ätenbcrg, ©crn^cr ©i^utct, SoJauÄSÖittct, §ennatt SIcier, (Junrat iSalmter, TOangolt @iatr unb aubcr crbcv lütt getißg. S5ar ge einem offenen nrfänbc einer warljeit bifer binge unb flcbiiige, njan tcir ingcfigel nidit ^attt, fo baten njft ben erbern Herten, |crn SSuttfatt betj^an in gri(f6tDe\ bj er |ln ingefigcl gab an bifcn brief, unb geben in für un$ unb unfer erben ^eter unb flnen erben befißett ^ä^ feer ©nttfott t^cricn, ba« ein toat|ett ift, ma« Ijie gcfd^ribcn ftat, unb buT beber teile bette gab iä) min tugefigct an bifen brtef, SEBit bie i>orgcnantcn gqÄgcn toctic^en, baö ein mar^eit ift, toas ^ie gcfd^ribeii ftat* Difet fSff bcfc^a<!^ in ber ftat gc ßoffenberg, unfe toatt 6(^ ba bis erbe t>o1Ibtrtiflet öor geritzte, unb toart h^ ha bifer brief gegeben, bo man gälte Don gotte« gcburte tiifent iioeil)unbctt nünfeig iar bar nac^ in bem flbeuben iare, an ber neti^fteu mittntnc^eu i3or fant ^auluß betcrbc bes ä^elfbotten. (So^iat&ud| 188 b- f.

^dnrid^ ©^om^fi Don !l?§ettife(ben oirlanft an ^itrfatb tm ©tein|fauS bafeföft etne ©<|up|juS ju md\pvtii^i «m IT^Jb, Pfennige, imi. 3Ept, 6, %in=

3d) §eiundb ScbottJeli, ein bnrger t>on SRini^elben, fün funt aüeu, bie bifcn brief an febent ober ^orent lefeu, baj i<i) ^an|| ^serfoffet ein f(i6ui}offen t)üt libig eigen, bu liget ge meij^irac^''

1 gftitf flau Satibcai^itel im m^. Bafel, ^ 9Kei(|>rat§ (3Rai|pta£|) __ Saut. SSafeUftttb,

Digitized by

Google

431

ttt bmc kttttc, unb 6utc p bo 3i<>^^wef 3:ftfii, SBiml^rt I| ipwe ©tcinl^ufc, Cime buTflcr t)on SRintjclbcn , umbc flbengfi^n ^l^unt ipl^cnninöc, bte td^ t)on imc cn^^l^angcn l)an, unbHjl flengcclt(3^ in mtncn mtj bcicirct ^n; unb fot od^ tc^ unb min erben bct twr* genanten fd^fl))offen red^t tt)em jin bef t)Drflenantcn SSutd^ar^ unb finer erben an gciftltd^em unb an toeltlid^em gerid^te. SDBiffc man od^, baj id^ ber t)oröenante §einrid^ ©d^ot^ell bie fd^ftpoffen l^an uf geben toor beme .. rat öon SRintjelben, mit fro SJied^tl^itt^ miner elid^un tDtrtenne, unbe SBerd^tolbef , Gunrabef unb Surd^arbef l&enben, miner ünbe, bie ic^ unb fro 3Ked^tl^ilt bu Dorgefcriben bi ein anberen l^an; unb tjerjid^en unö attej rec^tef, gefcribenf unb ungefcrtbenf, lantred^tef unb 8en)on5iet ber [tat toon Siintjelben, baj ünf an beme tjorgenanten Q&t iemer ge^elfen mod&ti, mit namen aller redeten unb anf!prad^ t>ür ftnf unb ünf er erben, bie tt)ir 9ett)innen mod^tin ober nu ^n, gegen beme »orgefcribenne 93urd&arb unb ftner erben an ber t)orgenanten fd^ü^offen, mit guten trügen, an alle getjerbe, an geipc^em ober an »elttid^em gerid^tc, unb teriel^en bef an bifeme brtef. SBir, fro SWcd^tl^itt unb fiixt, 93er(d^tolb), 6(unrab) unb a3ur(d^arb), »or- genanten, wck))cn attef, baj ^ie t)or mit fcrift befd^eiben ift, unb od^ baj ber lof mit ünfcrm n)itten unb tolffenbe bef^el^en Ift Unb ba bij befd^ad^, bog warn bi: ßunrab jem ©d^alon, §efnric§ ©d^o»ett ber iunge, ^tti Don ©elingen unb anberre erberon luton genüge. Unb bag birre fof ftete unb unjerbrod^en ibetibe, fo ^au ts>ix, bu oorgenanten Jp(efnric^) (Sd^otocli, fro 9Äed^tpt, fm tt)irtenne, unb bu lint, a3er(d^tolb), ©(unrab) unb S5ur(!arb); gebettett ben . . rat i)on Sftinoelben, bag ft bifen brief beftgett l^aut mit ir ftette ingefiget Don 9lint)elben ge eime urfunbe birre bingen. 2Bir ber Dorgenante .. rat, l^em 6unr(ab) ber alte fd^ult(]^ei6X 6ünr(ab) ber <Spi\tx, SBer(d^tolb) SWell ber Junge, §(einrid^) oon ©fd^on, 6(unrab) ber SQBald^er unb S*^l^annef SBatfad^, toaxi lolr bif fallen unb l^orten, fo l^an toir bur bette ber toorgenanten §(einric^), fro 2Red^(t^itt) unb ber linbon unb od§ a3ur(c^arbeO imme ©teinl^ufe bifen brief beflgelt mit ünfer ftetc ingefigel »on SiintjelbeU; ge einer etoigun ftetefeit ber t)orgefcribenon binge. ©irre brief toar geben ge 5Äint)eIben, bo man gälte t)on gottef ge* bftrte gn)elf^unbert iar fiben unb nüngig iar/ an beme nel^ften fritage oor ,beme 5ßalmetage.

$era. Oria. ^a3 be!annte Stobt^leael oon ä^einfelben l^ngt, fd^Ied^t ev^ polten, m. 3m ^opialBu^ ^ot 25b. f.

Digitized by

Google

432

»rubw (g&erjjotb oon öulsberg, (Sommcnt^ur ju öug^ein, ocr!auft mit Su^ ftimtmma bed Sanbfommentl^td bet Ballet @lfa$, 93ruber ©igelioarb oon @uls, an äRangoG) $iftor t>on 9)2aaben, SSürger ^u 9^einfelben, @üter ^u SRittfcIn, um 76 3Rar! ©über. 1297. a)es. 6. Seuflgen. 2)e3. 20. Safel. [9lea. 98.]

Universis Christi fidelibus presentium inspectoribuö seu auditoribus firater Eberhardus de Sulzberg, conmendator fra- trum hospitalis sancte Marie Theutonicorum domus in Bv^c || - hein, ceterique fratres eiusdem domus noticiam subscriptorum. Noverit presens etas et cognoscat postera, quod nos communj consensu et deliberatione provida, intendentes liberationi do- mus || nostre predicte gravate ere plurimum alieno, de conni- ventia et consensu ac auctoritate religiosi viri fratris Eigel- wardi de Sülze, provincialis nostri per baliam Alsatiensem, vendimus || , tradidimus et in vacuam possessionem misimus Manegoldum Pistorem dictum de Magton ^, burgensem oppidi Rinveldensis , bona subscripta jure hereditario in perpetuum possidenda, Sita videlicet in Minseiden', que incolit Petrus de Ansberg et filius suus, qui solvunt singulis annis de eis- dem bonis Septem vierencellas spelte, tres vierencellas avene, viginti denarios et quinque pullos; item Hemma dicta Tiivel- betzin incolit et solvit duas et dimidiam vierencellas spelte, unam vierencellam avene, unum solidum denariorum et duos pultos ; item Lüccardis dicta Tüvelbetzin incolit et solvit unam vierencellam spelte, octo quartalia avene, duos pullos et tri- ginta ova ; item Rudolfus dictus am Wege incolit et solvit tres vierencellas spelte, duas vierencellas avene, quinque pullos et triginta ova ; item Amoldus dictus vron Annen incolit et solvit tres vierencellas spelte, duas vierencellas avene, quinque pullos et triginta ova; item Heddewigis dicta Phusin incolit et solvit tres vierencellas spelte, duas vierencellas avene, quinque pullos et triginta ova; item Wernherus am Geissbule incolit et solvit tres vierencellas spelte, duas vierencellas avene, duos solidos denariorum, quatuor pullos et triginta ova; item Lüccardis dicta am Wege incolit et solvit ujaam vierencellam spelte, sedecim quartalia avene, tres pullos et triginta ova; vendimus,* inquam, iam dicta bona pro septua- ginta sex marcis puri et legalis argenti , quod argentum nos profitemur presentibus recepisse ab eodem et in usus nostre

* SRaöbctt^ant SCargau. ^ gwinfeln ^M, ©d^o^^eim?

\ Digitized by VjOOQ iC

433

domus necessarios convertisse. Adiectis pactis talibus, que secuntur: quod scilicet prefatus Manegoldus possessiones seu bona subscripta possit transferre in quemlibet, quamdiu vixerit, salvo iure nostro, puta quod in festo purificationis beate virginis quartam partem libre cere singulis annis fra- tribus domus nostre dabit ; item quod non licet heredibus pre- dicti Manegoldi, filijs, nepotibus seu quibuscumque alijs qualitercumque iure hereditario sibi succedentibus alienare prefata bona titulo alienationis quocunque, sed semper libera et ilUbata permaneant, qu©d fratres possint in eisdem requi- rere iura sua, nisi se transferant ad religionem, censu tum semper salvo cum conditionibus infrascriptis. Item si conmen- dator vel fratres, qui pro tempore fuerint, dederint et assig- naverint ipsi Manegoldo vel suis heredibus quibuscumque red- ditus unius marce vel duarum seu ultra usque ad summam, que extendat se ad redditus principales, infra loca subscripta, videlicet villas Swerzstat * et Wilon ^ ab una parte ßenj et Zeiningen * et Ögst * ex altera parte , qui eque vel plus valeant ut premissa, idem Manegoldus cum suis heredibus contenti esse debent eisdem redditibus loco reddituum premissorum, qui quidem redditus taliter recompensati ad usum et ad ius fratrum domus in Bu*ckhein prescriptorum libere remanebunt, sepedicto Manegoldo et suis heredibus nullum ius ipsis in prioribus in antea usurpando. Et est condictum, quod si alij redditus ipsi Manegoldo vel suis heredibus assignabuntur, eosdem ipse vel sui heredes quicumque a monasterio nostro jure hereditario perpetue possidebunt, fertonem cere sicut prius nobis annis singulis persolventes. Et ut free firma et illibata permaneant, renunciamus restitutioni in integrum, exceptioni non numerate pecunie , non tradite , non .solute, exceptioni doli mali , actioni in factum , exceptioni que conpetit deceptis ultra dimidiam iusti precij, edicto domini Adriani , privilegijs habitis et habendis , item omnibus beneficijs juris canonici , civilis et consuetudinarij , scripti vel non scripti , ac omnibus hijs quibus per nos vel ßuccessores nostros posset presens contractus quomodolibet irritari. Testes autem qui contractui presenti interfuerunt, sunt hij: frater Fridericus plebanus in Bv*khein, frater Bur-

*-♦ Seininöen mh (ÄaiferO 2Cugft ©ant. a^arßau.

ßeitfd^r. xxvnr. 28

Digitized by

Go

r

434

chardus de Kienberg, frater Eberhardus de Meringen sacer- dotes, frater Berchtholdus de Büchegge, frater Wemherus de Ilornberg, frater Erkenfridus cellerarius, frater Waltherus de I*onte, frater ßudolfus de Sigolzhein, provisor curie ceterique quamplnres fidedigni. Ut autem hec in omni suo robore per- Tiianeant inconwlsa, nos sepedicti fratres, £igelw(ardus) pro- vincialis et Eberh(ardus) de Sulzberg conmendator domus in BT'ckhein duximus nostra sigilla presentibus appendenda. Nos ßciam , . . officialis curie Basiliensis ad petitionem instantem prenominatorum reUgiosorum fratnim Eigelw(ardi) provincialis et Eberh(ardi) de Sulzberg conmendatoris in Bv*ckhein cetero- rumque fratrum eiusdem professionis, necnon supradicti Mane- goldi civis Rinveldensis , duximus sigillum curie Basiliensis pre- sentibus litteris appendendum. Actum et datum apud Buk^khein, quod ad nos religiosos et dictum Manegoldum, ut est premis- simi , in die beati Nicolai confessoris , quod ad nos , . . officia- lem curie Basiliensis, Basilee in vigilia beati Thome apostoli, atmo domini M®. GG^. nonagesimo septimo.

^erg. Otig. fßon ben 3 ©iegeln J^ftttgt nur nod^ bad ber Radier (Surie luipevfel^vt on; baS ^toeite tfk abgeganam, bad britte }erfi5ti 3nu (S^opialbud^ m- 46 f. »eaeft bei Trouillat V, 683.

mtn ulktet ^caUt t)on »afel lefflet in feinem unb feines 5hied^te8 »ertolb oon ^nenfieiit 9lamen, ^c^m ^eintici^ SUnoIbg unb gegen ba§ ^eutfc^- otbendl^aud pi IBafet, SSeraid^t auf alle SCnfprüd^ an be§ ^nrid^ ®ut gu eimelbtugen. 1298. gebr. 6. öafel. [M^. 99.]

S^ ^eter ber Scaler, ein rittcr t)on ©ajele, tun funt attcn ben, bie bii^n brief fel^ent ober l^orent tc^cn, baf id^ micS^||t)cr ji^e mit bifern briet)e aller ber unliebi unb attef))rad^e, fo t(3& latte ober meiste l^an an J^einrid^cn 5lmolbc'«, || einen burger Don Safitc, Dott min6n w^gen unb t)on aSertolbe« tt)6gcu bon §5tt)cn= ftetn, minf Inel^tef unb finet || voixtin unb flner ftnbe, bie ge (Swü- tingcn flnß gute« bu Itute toavtn, unb bergil^e o<S) bef, ba« ber fetbc SBcrtl^olb unb flu cilid^ wirtin unb ftnu fint äße bie anc« fvvacj^e unb aüe« fca« rel^t, baf ft l^atten ober mol^ten l^an an ben öorgenanten Jpeinrid^e ober an baö gut ge (Simutingcn, baf fi bitten, ober gegen ben beirren beö t^iufij&cnl^ufe« ge iöafele, nad^ ber j^eibetuite, brüber §ugcf ge 9iine, §etnrid^6« ge ©ünbolfborf unb ©cbovfin«, an bie wir be' fa(j&e ge beiben teilen batteu \)er^ laßcu, rate unb wittcii unb fd^cibungc, mit mime tpillen unb bon

Digitized by

Google

435

mime gebottC; frili^ ^ant tlbig ßclafcen unb uf gcß^ben an beö comcubiurcö l^ut bcö Dorgcnantcn l^ufc« Don JBafele, unb baf er ttO(^ iln toirtin nocä^ b6 fein fin eitbc an ben i)orgenanten ^ein- ri^ no^ an bie t)orgenanten l^etrrcn bcf tl^iufd^jen l^ufeö t)on bee tootfleuanten giite« to^gen en lefaic onefjjrad^c fimt l^n ftnrba« mcirc, toan baö bic f elften l^eirrcu boö t^orgenante gftt je eimu* tingen ft>*nt frlli^ bcfejjen, butoen unb niefcen, alf in fuget, ane atte irrungc unb mugefat be« Dorgenanten SBertolbeö unb flnfr elidier mirtin unb alltetftner eirben. ^€\6)xtijt aberba«, ba« bet t)orgcnante ©ertotb ober Wfein^r Pner eirben bie oorgenanten l^eirten ober ben t)orgeuanten ^einriii^ betumbertin mit toortcn ober mH tt)er(j^en, baf geloben i^ unb mine eirben in gc beffercn na^ re^te ober nac^ gnaben \)on b6m6 t)orgenattten SBertotbe unb i)on fiuen eirben, ober x<ij fol in ben felben ©ertolb unb |ine eirben, bie fi befnnert l^nt ober behimbert, erlftben ge rcl^t oer« tigenne, alf in ffiget 0*ä) fol man bc« wiffcn, baf bcr t)or^ genante §etnri(J^ flö^ 5^t bergigen aller ber anef^jrad^c unb bc« unrel^tcö, fo et l^atte an ben Dorgenanten ^erl^tolb unb fine eilid^e toirtinne* ©irre binge finb gegüge: bruber SBertolt ber ccmcnbu're beö tl^iufc^gen l^nfe« t)on SBafele, bruber §ug ge Sftinc, §eiKric| Don ©unbolfborf, ©d^rli unb anbcr cirber Hute gnfige. S)if gc- \6)(t<i) ge SSafele be« iaref, bo man gälte \)on unfer« l&cirren gc* biurtl^e gmelfl^unbert iar, atl^e unb niungcg iar, an ber mitte* tt)ud^en m^ unferere fromen liel^tmef. Unb barumbc, ba« bi« ftiete t)on mir unb bon minen eirben belibe, fo gib id^ ben bor- genanten l^eirren bifen brief befigelt unb beftletet mit mime in- geflgele,

$etg. Oria« Siegel aJ^gegangen«

S)er @eneralt)lcar beä a3i|d^of§ ^etruS ju öafel, Sman, »ifd^of »on Sace^ bämon, ett^eilt allen benen öeroiffeSnbuIgensen, toetdje bie oon i§m* mit (gintoimgung beS öifdjofä ipeinrid^ gu Äonftanj, geweiften Reiben SUtäre in ber 5!ird^ beS S)eutfdJorben§§attfeS p Sufen an gewiffen SJagen be^ fud^en. 1298. Smti 29. Safel. [9leg. 100.]

Frater Ywanus, miseracione divina Lacedemonensis episcopus, reverendi patris domini Petri Basiliensis episcopi suffraganeus, universis, ad quos presentes pervenerint, salutem in domino. Sanctorum meritis inclita gaudia Christi fideles assequi ininime dubitamus, quo per eum patrocinia gloriosa et iustis tribuitur gracia et peccatoribus suorum peccaminum venia

28* Digitizedby Google

f

436

facilius indulgetur. Gupientes igitur in basilica fratrum sancte Marie domus Teuthonicorum in Buken, annuente venerabiÜ tlomino Heinrico Constanciensi episcopo, cuius diocesi subest, dao altaria, primum in honore sancte Katherine virginis, Verene virginis , xi. milium virginum , alterum vero in honore beate Elizabeth, sancte Marie Magdalene et decem milium martirum, nostris propriis manibus in honore predictorum sanctorum dedicata condingno profectu per Christi fidelium honorare frequenciam, omnibus vere penitentibus et confessis in dedicacione aniversaria ipsorum altarium , quam feria tercia proxima post Hylarii statuimus celebrandam, superaddentes cidem diei dicte basilice dedicacionem annuam cum suis in- dulgenciis, prout prefatus dominus episcopus Constanciensis prenotatis fratribus suis literis indulserat transponendam , in- super in quatuor festis gloriose virginis Marie ac per octavas tarn dedicacionis quam festorum memoratorum ibidem devote convenientibus quadraginta dies criminalium ex parte nostri et tottidem ex parte domini Petri Basiliensis episcopi iniuncte sibi pene misericorditer in nomine domini relaxamus. Datum anno domini M®. CC. nonagesimo octavo, in festo beatorum apostolorum Petri et Pauli , in ecclesia sancti Leo- nardy sepe diche civitatis Basilee. In huius rei testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum.

6opiaÄU(5 12. 2)et %eTs^ ift im ®möattö fe^r »etborben.

3RaTgaretl^c, wcilanb ©unratS Äell^alben üon Ä^einfclbm Mttme, tommi, mit i^xet ^ttber unb mit il^reS SSogteS Suftimmung, mit Surfart im ©tein= IJauS t)on Sflljeinfelben ijbcrein^ ba^ biefer unb feine grau Slgneö auf MenSjeit ein Seü&gebing cdb einem ©ute ju ©id^fel erhalten foßen. 1299. 2»ai 30. Slljeinfelben. [9leg. 102.]

ättlle bie bifcn brieff an fel^ent ober l^orent lefen, bie joüen \m\\tn, bj id) fron) 3Kergrete, ßunratö feligen ^el^alben, ein« bürget« Don SRinfetben eUd)e tpirtinne, mit ^einrtd)«, 3acobö, ;3o)|au«, aScrd^tolt« unb SBurrfart«, mincr linben, gutem »iHen unb miffenbe unb od^ §einrid^« \)on ©fd^on, mincm unb ir tiogt, mit red^tem gebinge unb vei^enunge mit J^crn Surrfart in bem Stdn^uö, eim burger toou SRinfelbcn, umb bj gut, bj id^ im jc^ulbigtDa«, über ein bin fomcn, bj er jerüd^ i)on bem jinfe, fo mir tion bem gut je ß^d^fel * tt)irt, fol nemen fünftl^alb t»ternjel

^ (gidjfel S3e3.^3l. ©d^opf^eim.

V

Digitized by

Google

437

binfcl, ac^jel^cn Dicrnjcl l&abern, fe<j^« l&unr unb fed^jig elfter beö erftctt jinfcö, fo icmec \)on bcm gute gcBen mirt, unb fol er unb froTO ^Ingncfe, fin cti(3^ tDirthi, bcn \)orßcnantcn jin« gc einem redeten li^jbinge ^an, unb tt)ennc ir ein« ftlrbet, fo fol bj felbc li^pbingc an bj tebenbe ballen unb an nieman anbcrn, unb na^ ir kiber tobe, bcr borgcnanten ^ern SBurdart« unb flner ujirtinnc, fo fol bcr jinö toiber an mid^ unb an minc fint matten. Unb ge einem urKinbc unb [tetüeit fo l^an i^, bie tjorgenant from ^Wargrete, unb mine Knt unb 6cl^ §einric^ t)on ©fc^on, unfer t)ogt, mit bem t)orgenanten l^cm ©urcfart unb ftncr töirtinnc Slgnefen gcbctten ben f(^ult5eiffen unb ben rat \)on Siinfelben, bj fi bifen brieff l^ant befigelt mit ir ftctte ingeflgel. 2öir t)ie bor^ genanten l)er 6nnrat ber©^)ifer, fc^uftl^eife; unb ber rat, Jpcinrici^ (B^oxot\\)f a3er(^tolt ^TOeti ber iunger, §einrid^ SBernl^art; 3ol&an8 3Batfacf unb ßunrat ber SBatd^er; n^anb wir bid fal^ent unb l^ortent unb hä) bor un« gefd^a^ , ba Don fo ^ane toir bifen brieff bur bette ber borgenanten mit unferre ftette ingeftgel \)on dtin* felben je einer marl^cit befigett ©irre brieff toart geben ge diin^ felben, bo man gälte bon gotteö gebftrt gttjelf^unbert Jar, nängig jar unb nun j[ar, an bem neci^ften famftag nac^ ber uffart. ©opialbud^ 221 b.

aSettl^a, bie Gattin beg 9Htterd Otto 9Ründ^ bed Süngeten, toibmet aOed il^t ®ut 5U öinjw eUn bem Otto ju einem Sei^öebinö. 1299. 2luö. 22. 33afel. [3«eö. 103.]

^ä) ^einrid^ ber 9Jle^ger t)on Jpuningen \ f^ultl^effe ge ber minren Safel, an minö l^ern 3o^cinn6 ftatt beg ^afeetcrö, ein« ritter« t)on ©afit, tun lunt allen, bie bifen brlef an fc^ent ober l)6rent Icfen, bg frott) Seni^te, l^ern Otten beg iungen 9Wün(!^«, eine« ritter«, elid^i toirtin, bor mir in gerid^teö n)i§ tt)ibmete unb gab ge eime li^)gebinge nad^ Ser ftette Don S3afil redete unb ge^ tDonl^eit, bem felben l^ern Otten aöeg bg gut, bj fl in bem banne beg borffe« bon ©inql^ein * l^att. Unb ge einem urJünbe big binge« fo l)an i<b bcm borgenanten l^crn Otten bem Wtünä)t bifen brief geben befigett mit minem iugefigele. 3)ig befd^a^ unb tt)art birrc brief gegeben ge Safcl beg jarc«, bo man gälte t)on gotteg gebftrte gtt)6lff l)unbert nunc unb nüncgig iar, an bem ned^ften famftage bor fant Sart^otomeu« tage beg gtt)5ipotten; unb fint big binge« gcgügc

^ ^ünittöen ^heV'M\a% l Spinaen S3ea.=3l. 2'6xxad),

Digitized by VjOOQlC

438

%tv ßunrat t)on (gp:ptingcn * unb flu Brubct ^cr SRcinfiolt, l^cr (Sl)iutcgclman tooti Ufl^ein, l^er eünrat bcr Wmä), bcj Burjaten« fuit, rittcrc t)on SBafil; Siictrid^ ber Ztäc, ß^uncjl Äolc, önfcr animan, unb aiibcr ctbcr lutc genüge.

^opialBud^ 77.

©melln.

haäf, ®tie9baäf tmb ^Peierdi^al.

liebet biefc jefet fo t)iel befugten ©aber, beten ctneö, ©rieö^ bact) fogat eine befonbete SBebeutung fut bie Sanbc^gefd^icJ^te ba= bmd& gewann, bafe bott am 22. ^luguft 1818 ©toj^l^erjog Äart bic babifd^e SSetfaffungöutfunbe untetjct(i^nete, piefeen in älterer ^cit bie 3^ad^rid^tcn fel^t fpatlicS^. Um benOttönamen Slntogaft ju er!laten, l&at man feine B^ftu^t gu bet ©el^auiptung genommen, bafe ftu^et Sltbogaft gel^ei^en l^abc, befanntU^ ein im 93i«= tl)iim ©ttaf^butg l^&uflg t)orIommenber Siaufname. UthinbK(i^ ift mir imt bic ©c^teibart ?lntogaft ^orgefommen, tt)obei affetblng« äu 6cmer!en ift, ba^ ältere Ürfunben übet ben Ort tjoßftanbig fcl)tcii. S5ie enbung „gaft" !ommt au(3^ bei anberen Ottö^ unb ^eifonennamen t>ox (ijgl. Srtfcj^, Seutfij^tateinifd^cö SSBortetbu(i^ I, 323). gtcieröba^ (toelc^e« erft in unferem Sal^rl^unbert al8 Sabeort belannt würbe) unb ©rieöbad^ flnb fogcnannte ©ewann- übet glumamen, bie ijon bcm betreffenben Sl^eite beS %l)aU^ auf bie bort entftanbenen §6fe ober Ortfc^aften übergingen; ^^igt ballet in alteren Utfunben \)on biefen ftetß im greicröbad^, im ©rieSba^. ^eter^tl^al l^at feinen 9lamen o^ne 3^^l^l ^^^ efncr bem l^eil. ^etruö geweiften ^a^)effe, bie in ber 9la]^e ber OueHen ftanb.

Sic alteftc 3ia(ä^ri(j^t Aber bic 3ficn(J)bdber tjcrbanfcn wir bem bekannten 9lrjtc ^acob Sil^eobor au6 ©crgjabcrn, genannt 3;abcrnaemotttanuö, ber in feinem 1593 ju granffurt er= fd)ienencn Sud^c „?lew SCBaffcrfc^afe" auf ©. 423—434 über ^ütto^aft, ©ricöbac^ unb ^etcrötl^al ^aubelt. Sieben feinen bal^ neo(0gif(ä^en ©ctta^tungen finb einige l^iftotlfd^c ^lotigcn, bie et tu feiuc 3Witt]^cilungcn einfügt, \)on Sfntcteffc. Hebet bie ®efd^i(j^te t^on 3lntogaft (obet wie et nennt 3lntegaft) gibt et un«

^ (g^Jtinöen (Sani öafellanb.

Digitized by

Google

^tii

"T?^

439

feine 2ltti5futtft; m^\ aber crj&p er, wie ber ©aucrbrunnen ju ©rieöba^ (®re^§bacl^) in ^lufnal^tne gelommen fei. SEBill^elm \)on ©d^auenburg ju OkrKr^, fo berichtet et unb jtoar nad^ ber eigenen Eingabe biefe« @belmanne5, l^bc, naiä^bem t)erf<i^iebenc euren, bie er wiegen aSerbauungöftJrungen gebrandet, erfolglos ge^ blieben, auf ben dtatf), einen ©auerbrunnen gu gebrauchten, ben (Srie$ba(j^er, aK in ber 9^a^e feincö SBol^norte« gelegen, crtoil^It unb ber ©rfolg fei ein befrieblgenber getoefen, S5abur(^ fei er Der== anlaßt tt)orbcn, ben ffirunnen mit Pattfteincn einfaffen unb ein ciferne« ©Itter baruber ntad^en ju laffen. S)er SSrunnen werbe bal^er auc^ ber ©cj^auenburger Srunnen genannt.

3lu« biefer ©rj&i^lung ergibt fld^, ba§ bie §el(fraft be« 33run* neu« fci^on frü^r, iebenfatt« in ber 'Srtad^barfd/aft; bdannt war unb man wirb annehmen bürfen, ba§ er au^ t)on Surgaften, wol)l weift biuerliij^en ©tanbt«, befuc^t unb gebrandet würbe, wie ia ^ute noä) ^ilquetten in Stirol, aSorarlberg unb anbern ©ebirgöldnbern gibt, bie auöfc^licfelid^ ton Sanbleutcn frequentirt werben, weld^c an ben ^5(ä^ft !primiti\)en Sabe- unb SBol)nungö' einri(j^tungen feinen Slnftoß nel^mcn.

§ier, in ber wobll&abenben ©egenb, war jur ^ext beö Saber- uaemontanuö bereite für eine genügenbe SSeripflegung geforgt. „e« ift in bem SSBeiler ©re^jPatJ^," f&l&rt er fort, „gute @(!§nabeTwe^be i)Ott gtelfiJ^, goretten, §ütter, 955get, SButter unb alte anbere SJlotturft umb ein jimblid^ ®elb wol gu befommcn." 5Wur btc SBo^nungöfrage machte, bei ber Älein^eit beö 9Beiler« unb ber geringen Q((f)\ ber §aufer, einige ©ci^wierlgfcit ®a griff ber fianbeöl^crr l^elfenb ein, SBifd^of S^^^nn t)on Strasburg, ein gebomer §err \)on 9Ranberfcbeib, (f 1592), ber bort „eine f(j^one gemad^fame SBel^aufung" bauen unb mit allem 3iö- t^igen au«ftatten liefe.

Ueber ^eterßti^al, ober wie ba« Sab bamal« l^ieg, ®t. 5petcrö Srunnen, bcricj^tet Sabcrnaemontanuö, bafe ber 2Birt]^ t)0tt Slntogaft biefen Srunnen gefauft l^abe, um bort eine §erberge JU bauen; aber er l^abe feine 2lbflc|t nid^t au^gefül^rt, wie man meine, ba er ben Ä'auf nur abgefd^loffen l&abe, um gu tjerl^inbcrn, bafe für Stntogaft eine (Soncurrcng cntftel^e.

SDaö flnb bie ilteften, un« erhaltenen SRad^rid^ten über bie 9lend^b5ber. Äurgc ^At barauf erhielten fie eine anbere Sanbe«= l^errfd^aft. 911« ndmlic^ nad^ bem Sobe be« genannten 83ifd^of« ^ott Strasburg, in gtoiftiger SBal^l, tjon ben latl^olifd^en ©om-

Digitizedby VjOOQiC'"^" ^

440

l^ervctt bcr ^crjog Äarl t)ou fiotl^rittgcn, öon ben cijanaeüfd^cn aber üJlarlgraf ^o^ann ®corg t)ou Sranbeuburfl jum ©ifc^of (jctD&p »orbcu tDar, Dcrpf anbete ber leitete, um ©elbmittel jur ^eldmt)fuu8 feine« ©egncr« ju etl^atten, ba« 5lmt Oberfircb, In xotlä^tm bie S&ber lagen, an ben Jperjog Sriebrid^ toon SiUttembetg. , tiefer gfirft na^m ein lebhafte« ^ntereffe an ben §ei(anftalten be3 'iRtn<i)tt)cHt& unb erlieö im ^a^xt 1605 eine ©abeorbnung, mU}t \o jiemlit^ alle SSerl&altnlffe in baö 3luge faßt, beren SRege^ lutig im Sntereffe be« SabetDirt^e« unb bet ©abegdfte tag. ©ine« unb ba« anbere »utbe an biefer SSabeorbnung ge&nbert, alö in üHrtemberg §erjog S^^^^^ griebridj bie Regierung über^ ttaljm. 3Jiant&e ^eburfniffe Ratten fld^ im i8aufe ber ^a'fyxt geltenb i\cinad^t, man(]^e Steuerungen »aren unerldfelid^ unb biefer ijer^ aiiberte ©tanb ber 5)inge fanb in ber SSabeorbnung, »el^e biefer gitrft Im Sa^re 1617 erliefe, feinen Sluöbrucf.

©er ^At nac^ gunad^ft ift nun »ieber ein SSud^ gu ertodl^nen, meldte« unfere .^enntniffe über bie SSaber ertoeitert ^m S^^re 1625 liefi ber ©trafeburger 2lrjt ©eorg ©rafecciu« ein SGBerl ausgel^en; ba6 er betitelte: Föns Salutis Scatebra Petrina, baö ift ©rünblid^e ©efd^rcibung ber »eitberü^mten SBrunnqueöen be§ JOdte befe genanbten ©ant ^eterötl^alö unb ©riefebad^er« ©aur- itjaffcr«. (Oebrudt ju Strasburg htK) Wlaxj: öon ber §e^ben am Äonrniardt 16250 S3lcfer erjdl^lt Don gJeterdtl^al golgenbe«: aSor 30 3<i^ren l^abe ein fefel^aftcr Sl^albauer, ©enebict ©d^mibt, mit ©eneljmigung beö 33ifd^of« Don ©trafeburg, an bcm SSBeiler, tt)o bie ©auerqucllen entfipringen, bei einer fd^önen c^vimen SQBiefe 2 ©tödte aufrid^ten laffen, t)on benen ber größere ,,cine feine große anfel^enlid^e Sel&aufung unb §erberg, ned^ft an- ]h^mi an bem ©ac^" gur Sel^erbergung bcr gremben, ber ^Tfnnere für i^n felbft unb fein ^auögeflnbe alö SBol^nung be* fitttimt gcn)efen fei 9Jiit bcr ^tit fei nun ber 8lul^m bed ©auer*= biuunenö mxÜ)in in bie fidnber gcbrungcn, ,,ba§ au§ Sottringen, 3?UTguub; ©d^tt)ei^ ia, baö noc^ mel^r, t)on Tarife etliche 80 5JiciIen SBcg« fid^ bal^in begeben"; l^abe bcr Sefud^ Don dürften, ©rafen, §crrcn, ^rdlatcn, 2lbclid&en fon)o]öl alß i)0u ^.t'iemeiuen Sa^cn unb breft^aftigen armen Seutcn" t)on Sag gu "Z% mc^r gugcnommen, fo bafe balb 3^"^^^^/ S3etten unb Seben«- mittel nid^t mel^r au«rcid^tcn. SDa i^abe t)or 18 3al)rcn, alfo 1607; 5El)omai8 Obino, ein früherer öftrger gu Strasburg,

>

Digitized by

Google

441

bic Verberge bc6 8c nebtet ©c^mibt an fl^ fictauft, flc in befferen 3uftanb ijetfcfecn (äffen unb bem alten ©aftl^aufc geflcn^ über einen neuen ©tocf erbaut. 3n ber 5Jl&]^e biefer ©ebaubc, f%t ©rafecciu« in feiner ©(^ilberung fort, fte^e ba« ©abl^au« mit 80 Sabl^ütten ffir bie Äurg&fte; biefcm gun&^ft aber bepnbc fld^ in einer befonberen §üttc ein fel^r großer Ofen „t)on Stein unb ßeimen infamen gemauret, mit gttjenen fel&r »eit unb tieffen ÄeffelU; in weld^e burc^ ein ^mipen ba« ©aurtoaffcr aug ber Duetten mit einem 8iab gefül^ret W)irb, Don n)e{ci^em bann ba« gett?drmtc ©abtoaffer burd^ fonbcre ßanel \)xn unb wlber ber lenge unb breite nacb in bie SBfttten gerichtet unb geleitet toirb, hrnd) tod^t man gugteitib ä^^/ i^ «^^ ^«^ befd^affcnl^eit unb er^ ^elfcbenber notturft ber SB&ber, fotool lalte« ate »arme« SBaffer l^aben mag"»

ttjurbe aber in ^eterötl^al burd^ ben SBirt)^ Oblno aud^ DortrefflicJ^ für be« Seibe« 9lal&rung geforgt ,,mit gutragung aüer- l^anb not^n)enbigen tjictualien, alö mit Jungen §&mmel unb Äalb- fteifd^; mit ^ünern unb ^ap:paunen, mit atterl^anb ®et)5geW, alö ber 9ie))i>* unb Jpafel^üner, ber @rammett)5gel unb ^kn\txn, ber ©d^napfen unb bergleicben anmütiv^en ©ebnabelmeibt ; befegleic^en mit guten glfci^en, beüorab mit ben gefunben, l^arten |?oretten, bereu in gimlicä^er mange unb anfel^Hd^er gröfee au§ bemfelbigen SQBe^ler gefangen werben, unb baö no(^ mel^r, fo l^at obgemelter §err Obino fetig mit unb neben anbern 2:rac^ten unb ©ffen« fpeifcn, ben ©d^ledmdulem gum beften bie anorbnung tjerfd^afft, bafe man t)on atterl^anb fairen gute mürbe unb f(j^mal^reid^e haftete b^ben mag, beibe« fd^öne groffe unb \)5ttige, ate flelne unb geringe, fomol t)on SGBilbtbret^, ^afen unb jungen SÄd^en, ate Don Äalbfleifdb, Sumten unb ^oretten, unb baö in fcä^Sner gierlici^en gorm gemacht unb gubereitet; befegteidben Ir&ftlge ^ftüm(ein= unb anmutige 9lofeinlein*S:ortett, rnit nit tt)eniger atterl^anb ^utferbrobt, geba(ä^ne SRing unb ^^öWc«/ "^^^e^ frembbc gute aufelanbifd^e grembe barmit gu t^ere^ren, ate gleid^ fo tt)ol mit folcben ©(J^lerfbüglein ben 3Jiagen gu eriettigen".

©a6S3ab, in wc^em SDoctor ©rafecciuö, biefer begeifterten ©d^ilberuug nacb gu urtl^eilen, ben culinarifci^en ©cnüffen nici^t au6 bem SGBege ging, tt)urbe feit ber Sefl^ergreifung burd^ ben Sotl)ringer Obino baö „njalfd^e Sab*' genannt. 5Jiac^ Obino^ö Sobc \)crfaufte beffen SBitttoe im Saläre 1622 ba« gange 5lntt)cfen an i^rcn Sod^termann ©lia« ©oll, einen geborncn ©olmarer,

Digitized by

Goc

442

SBürgcr ju ©trafebutfl. J^iefcr war bcr ©iacnt^ümct bc« Sabc«, M ©rafcceiu« fein 33u(!ö, bem tt)tr 93orfte^cuoc5 cntnel^men, binden liefe. aSon ba ab l^at ^etcrdtl^al bann feine fetten mel^r^ \a^ gewecj^fclt, ol&ne bafi mx an« unfern 3lftcn ober au« Ittcra- rtf^cn ^itfdmitteln barufeer im (Sinjcinen genau unterrichtet ftnb.

3iac^ ber ©d^lcid^t »on 5rtörblinßeu fiel ba« Slmt Oberfir(i^ uiib mit i^m ^eterSt^at, nebft 9lntoftaft unb ®rie«ba(3^ lieber an bell a3if(3^of toon ©trafeburg unb 1637 ertiefe Sifc^of Seoipolb, ein geborener erjl^eriog t)on Oefterreic^, eine neue ©abeorbnung für bie brci ©aber, ©od^ lam ba« Slmt erft bann lieber in ben ruhigen unb ungeftörten ©eflfe be« ©iötl^um«, al« 1665 ©ifcbof J^ranj ©gon Don gürftenberg baffelbe um bie ©umme t)on 300,000 ©ulben toon SBirtemberg wieber cinWfie.

9Re]^r al« über ipeter«tl^al ifl un« au« ber nun folgenben ^;?eriobe über ®rie«bat^ au« unfern Sitten belannt geworben. 9lu« einem ©erid^te, ben am 6 gebruar 1607 bcr Oberamtmann gu Oberfird^, §an« ßl&riflof öon ©rcyborf an ben §erjogDon ^ßirtemberg erftattete, erfal^ren wir, bafe blc ®rie«ba(^er Cueffe einem gcmiffen goreng ©^jtnner gei^örte. 2)ie ©rben btrfe« ©^) inner »crfauftcn im ^abre 1677 i^r ©igentl^um an bell äbt iJJlacibu« t)on ©d^uttern unb ben Slmtmann ^obann ßubwig ©ornblütb um 1131 ft 3 ß. unb HO O^m 1676er ©ein. ©in unb jwangig ^a^re fi>&tcr, 1698 er^ Warben bie ©rüber f?rang Sufa« unb fieonl^arb ©artmann ben ©tmerbrunnen t)ott bem 9lbt 3a lob Don ©futtern unb bcr %xa\x 3luna Äatljarina ©ornblütbin, gebornen ©^)innevin, ber aSBittwc bc« Sol^ann ßubwig ©ornblütb. 2)ie ©erfdufer überliefern in bem bi^vüber abgefd^loffcnen ©ertrag t)om 3. ?Dldrj 1C98, ben beiben ©artmann ben ©runnen gu @rie«bad^, bie ©ebdubC; SDBalber unb gelber, Watten unb ©arten, ba« gefammtc 5J?obiliar, ba« toorl^anbene 9iinb- unb ®ai«t>ieb unb wa« gu bem ?Jtaier]^of gel)ört, um ben 5|Jrel« öon 15000 ®ulben r^einifd^. ©a« @otte«l^au« ©d^uttern bel^&lt ficb ba« $atronat«red&t unb bie Oberauffid^t über bie Äird&e unb bie fleine ©t. Slutoniu«- ca^jctfe oor, welche burcb ©rbjcbaft t)on6otumban®^)inuer unb burd^ ßeffiqn oon grau ©orublütl^iu au fic^ gcbrad&t ^attc. S)ic Ädufer foHen idl^rlicb bie ber ^rd^e faüenben ^in'it ciugieben unb fie bem ^Prälaten oerrecbncn, flc crbaltcn in bcr .rüTd)e ben evften '^3la^ nad^ bem ^45atron unb ba« 9lecbt, fid) in bevfclben beftattcn gu laffen. ©cn ®otte«bienft fotten, tvie bi«]^er,

Digitized by

Google

443

äffe 14 SEage, mit ^cterötl^al altcrmrcnb, bic qjatrcö ^cc^n^ iincr besorgen. SEBecjcn iftrer ,,Scflaftunfl" unb be« SScitraftC« t)on 20 ©ulbcn t)Ott ©citcn bcr ©cmcinbc fott bei bcr blöl^criftcn Hebung bleiben. 5?ür bcn gatt, bag ble gJatrc« einer 6ur bafelbft bebürf cn, fotten i^nen bie Ä&ufer ^immtx freil^aften. S5iej[e l^aben ferner bei bcm 2][nnit)erfarium ber ©^)inner*f(ä^en gami(ie, tt>ie aud^ an bcr Äir(ä^n)eil&C; ben Pfarrer gaftfrei ju l^alten. ©offtc ber ©auerbrunnen tolebcr t)erlauft »erbett, fo bel&aften fid& ba« Älofter @d)uttern unb bie ©ornblütVf^cn ©rben ba« SßerJaufö^ rec^t t>or.

3lu6 ben Jpdnben bcr SBruber Sartmann ging ber ©ticö^ bad^er ©auerbrunnen am 9. gcbruar 1707 an 3^'^^ S3irr, Sürger unb ^anbclömann ju Safcl über, unb jtDar ju bcm greife t)on 16000 ©ulben. yiod) l^attc aber ba« Äloftcr ©futtern er^ l^eblii^e gorberungen an bic ©ruber SBartmann, bie bur^ §t)^)ot]^cI gejid^ert waren. 35a biefe gorberungen nic^t beriij^tigt tt>urben, I5ftc ber Slbt ^lacibu« am 29. 5lprit 1712 ben i^m auf fol^e aSBclfc juftebenben Sl^eil bcö SSabeö toieber an fid^ unb gal^ltc bcm Safob 93irr ober bic gorberung be« Älofterö fo toiel ^erau«, bafe eine ©umme üon 12000 ©ulben ausmachte, ©irr t)crlor alfo 4000 ©ulben an bcm \)or 5 ^al&rcn er!auften ©efife= tl^umc, tt)aö fld^ m^ barau« ertldrt, ba§ in ben Äricgöjal^ren t)on 1701-1711 ba« ©ab faft gar niij^t bcfuij^t u>arb, mie au(j^ jjor^er fd^on i)on 1688—1698 bcr gaU gewefen toax,

Slbcr au^ ba« ^tofter mad^tc, bcm Slnfd^einc na^, feine guten ©cfd^afte mit bcm ©auerbrunnen, bcnn im ^abre 1758 Dcrlauftc 2lbt iSarotu« \)on ©d^uttern ba$ gange SEBefcn an 3Äatt^ia« Äimmid^, ©art^olom&u« SRofenfelber unb 2lnton gifd^cr um bie ©umme J)on nur 7000 ©ulben.

©on ba an fehlen un« bic »lad^rid^tcn baruber, in treffen Rauben fid& ietocilö baö ©ab befunben ^abc. SBir lonnen au6 f))ateren 5Wten nur erfe^en, bafe bic »iend^bdbcr, »cld^e fid^ ju ©nbe be« vorigen ^al^r^unbertö in einem jicmlid^ t)crfaffencn 3u' ftanbc befanben, a(« bie re^t«r§einifd§cn ®ebiet«tl^cllc be« ©ig* t^umö ©trapurg an ©aben fielen, balb bie «ufmerffamfeit ma^* gebenber- gjcrfoncn erregten, bag bic 8iegierung jid^ für i^re ©er* befferung interefflrte, unb bafe burd^ Slntcgung guter ©trafen bic Üufa^rt JU benfelben erleid^tcrt, burd^ Unterftfl^ung unb görbc*^ rung ber eigentbümcr bic ^erfteaung attjcdfma§igcr unb bequemer ©ebdube crmöglid^t tt)urbe.

Digiti:

izedby Google^

444

liefen cinlcitenben Scmcvfunaen, ju bcncn toir baö ?Watcria( nn\tm Slftcu (unter bcn Ortörubvifen ^Into^aft, ©rieöbac^, ißcterö- iljal) entnommen l^aben, Iaffcn^tt)ir ben 3lbbrucf ber brei oben er* warnten SBabeorbnunften oon 1605, 1607 nnb 1637 folflen, ba unö bicfclbcn für bie eulturgefd^id^te ber 3^^^ ^^^ Oegenb cr^eb- Itd) cjcnug erft^eincn, um t)oUftdnbi9 uiitgctbeilt gu tt)erbcu. ^ene mn 1605 ifl gwar bereits in bem citirten Su^e t)on®rafecclu« 8. 291 ff. gebrudt; ba aber biefe« Sud^ fel^r feiten genjorben ift, bövfte n)o]&l in biefem ^^fammenl^anfle ber 3Bieberabbrurf nid^t beanftanbet toerben. 2)ie fiiteratur über bie SRend^bdber ift am Dollftdnbigften \)erjeid^net in ber ©(j^rift t)on 3- ätntntt, J)a8 ißcnc^tl^at unb feine ©dber, greiburg 1827.

I. tiabeorbttttttg bes ^etjogS ^xitMi^ non {ffittrtemlierg (1605).

llitfcr t)Ou ©otte« gnaben J?riberi(j^en, §erfeOfleu gue SGßürttem- bcrg unb %tä\), ®ra\)e gue ^Iflüm^^pclgart, §errnö gue §ai)beu- baini unb ber ^dt beö am^tö Oberfürd^ orbenticber lanbdfürften unb ai9entt)umblicj&en ^^fanbdl^ervn &c. 93aborbnung, nad^ ber fic^ ^ie mürtlje unb babg&fte fambt irem gefinbe at^ier bet) bem faur- bieuucn im ®re^«!pa(%, Oberlürc^er am^)tö ritzten unb \)er]^atten f ollen.

©ie tDürtl^ foüen ftc^ gut)orbcrft auf e^rlic^, gücbtig, blenft^aft, ^jetrett) unb fromme geftnb^ fot)it müglid^ befleißigen, baff eibige (duibt irea tinbern guo gotteS forest, guc^t unb gel)orfamb, aud^ ^^tH^cii geften unb frembben guo aller befd^aiben^ait unb bienfttoittig- (ait angiel^en unb gew)ö^nen unb im fal^l fte üppige, ungüc^tige s^eberben, untreuwe ober auber teud^tfertigfait an inen oermerften, fic barüber crnftUd^ ftrafen, ober njenn laine Warnung l)elfcn (üUtcii, abfd&affen, ober ba etwa« grobe« unb ftrafwürbigeS mit ber tl)at oon inen begangen würbe, bem amptman gue Oberfird^ iotdjeS fürbringen unb fie biefelbigen gue Derbienter ftraf nad^ be^ fcljciffenl^eit ber l^anblung überanttourten.

S^efegleid^en f ollen fie fambt irem weib, Knber unb geflnb auf fewei; unb üed^t unb fonbertic^ in ber l^aubtlud^in, ba -eö ol^nc baö fd^on etlid^e mol)l augegangen unb bie gaft erfct)redft i^at, guot Qd^tung geben unb geben laffen, bafe fowot)! burd) fie alfo aud) bie gdfte, fojiebergeit beffen erinnert werben müeffen, gewahr* famlidE) bamit umbgangen unb lein fc^abe erwedtt werbe.

Digitized by

Google

/^Sl_

445

©ic JoKeii aud^ bic gcBew unb l^crbevgerv fambt aller guge'^Srb an ftuben, fefferu, ftäUen unb bergleid^en in tDefentUt^cm pan>, el^re unb gueter befferung unberl^alten unb bte lojamenter naä) ge- legenl^eit beö ort« mit gimtit^en, bequemen' betten unb gebud^ J)er= forgen, aud) nachmalen ol)ne einige tengern uffentl&aft ober ent- fij^ulbigung in geit eineö monatfi bie geben) innjenbig alfo tjerfel^en laffen, bafe ber xan^i), fo aufe ben ftubenofen geltet, bur(% camin über ftd^ l^inau^ geffirt unb bie gafte unb geben) barob gejtc^ert tt) erben.

SBann bie 3^it ber babfal^rt l^erbe^ nal^et unb fo oft ben fommer über i>onn5t]^en, foüen bie lofamenter, baö babl^aug, c&ften unb bütten fam^)t ben röJ^ren, barburd) baß t^affer geleitet toxxh, mit t)lei6 aufegefeubert unb gcrciuiget n)erben, bamit fid^ bie gafte feine« gefc^madfö ober unreinig!ait ttjeber im bab no^ auf ben ftuben mit fuogen ju beclagen ^aben.

SBeld^e toürtl) befonbcr fiefer ober leüerfnec^t l^etten, biefoüen fic juegleid^, toann fte biefelben annemen, bem am^)tman gue Ober== fird^ [teilen, baö fte inen alba angeloben unb f(^n)eren, \xä) ber ungeltöorbnung, fo i^nen Dorgelefen unb bereu fie berid^tet toerbeu fotten, gema| gu tjeri^atten, ben n)ein nid^t gu »ermifd^en, gu t)er= felfd^en, aud^ nid^t gu leidet gu fc^weblen ober einigen betrug (n)ie ber aud^ gefd^een unb etbad^t toerben mod^te) barunber gu ge- brauchen, unb feinen tt)etn, bann bie gefd&W)ortte umbgelter gu^jor nid^t t)erfiglet unb aufgejd^riben ober angefd^nittcn l^etten, gu Der^ fd^enfen, toann fie aud^, bafe burc^ einen anbern e^d^er befd^ee, gew)al^r toerben foKten, fold^eö bem am))tman gue Oberfird^ an= gugaigen unb alfo unfein fd^abcn allenthalben getreutid^ gu toarneu unb toenben, nu^en unb frommen gue befürberen unb fid^, toie ebrlid[)en leutl^en tool^t aufteilet, gu \)er]^alten.

SGBann ein befonber lofament ober gemad^ bei) einem toürtl^ baben« falber beftettt unb ber toürtl^ bem gaft fotc^e« bewilliget unb tjerfvrod^en l^at, fo foü er baff eibige l^alten unb feinen anberu (ber \)ileud^t mel^r barfür bieten ober l^atmtid^e t)ere]^rungen tl^un möd&te) einräumen bife auf bic geit, bie ber gaft angucfommen beftimmet l^at, unb fo lang ba« gemac^ alfo feinetwegen untjer- tilgen ))leibt unb auf ine warten muefe, fo lang foll er aud^ ben gebil^rlid^en gin« bartjon begal^lcn, fombt aber ber gaft gue be- ftimbter geit nid^t unb Wirb aud^ bem mürtl^ felnetWegen nic^t gu« gefd^rieben ober glaubwirbig guentboten , foll er il^me foöid^ geniad^ lenger nid^t bann ad^t tag (wann er anbcrft feiner begalnufe ge*

Digitized by

Google

446

tt)it) aufguel^alten fd^ufoig fein, darüber mir ouil^ ernftUd^en ge- l^altcn l^bcn n>cücn.

SGBann aber ein au|Idnblfcl^cr nnb ber mürtl^ feine« jinfe* für fein gcmai^ ni(%t t)erflc|ert, fo fott unb mag ber »ürtl^ alfo bann n)ot baffelbe einem anbem, nad^ t)erflie|nnjj ber be* rurtcn geit ber ad^t tag^ anberwertö tjerlei^en; toftrbe er aber fein au§t>telben bem »ürt^ jeitUd^ gue toiffen maiä^en nnb baö gemad^ mibcr ablünben, fott bem »irtl^ hingegen ba^jenige, n)a« ber gaft ime baranf geben l^at, t)et\)leiben.

Sie (ofamenter, cammer unb geföger aber fotten ]^5^er nid^t bann bie barüber gemad^te taj:a unb aufgefangene taflen au^- nje^^en, t)erlcu]^en t^erben be^ fhraf eine« monatUd^en mietl^geltt, fo t)on einem {eben gemac^, cammer ober batl^, »dd^« über an=^ geregte orbnung "fy^tx unb teurer t)erleu]^en mirb^ gefatten ift.

S)amit aud^ gute rid^tigleit in t)erlei^ung ber lofamenter ge* l^atten unb unnötig gegenf ober clagen t)er^ietet tt)erben, fotten bie TOÜrt^ l^infüro regifter über fhiben unb cammer bitten unb t)leifflg barin t)ergaic^nett, n)ann, gegen njeld^er geit unb tt)ielang (mofem baffelbe befd^aiben loirb) ain Jebe« gemad^ beftettet unb tt)a« mit bem gaft für bcbing unb befd^aib gemad^t »orben, bamit fie fid^ gue anfunft beffelbigen }ebergeit berid^t« erbolen unb attem njiber* ttjiffen t)otfommen mögen.

SGBann aud^ ein gafi ein gemad^ ober lofament beftanben l^at, unb barinnen toere unb ein anberer baffelbige umb ein l&öl^ern gin« begerte ober l^öl^er« ftanb« ober bem toürtl^ etroan befannt, befreunbet ober fonft commenbirt toere, fott berjenige, fo barinnen ift, n)iber feinen ttjitten borau^ gue meldten ober aud^ einen frembben gu flc^ l^inein gu nemen bürden« unb gar ntt ge» gmungen fein.

SBeld^e gSfte fid^ ber mürt^ betl^en unb babger&tb« ober leinen tuod^« gebraud^en, ben foflen, fo oft fie begel^ren unb inen t)on ben mebici« geratl^en mlrb, ober fonften gu red^ter gemonlid^er geit frifd^e, reine leitad^en gef^jraitel unb gied^en übergejogen, fonften audb auf ba« gefinb ad^tung gegeben unb oleiö angemenbet werben, ba§ bie betb nnb tcitac^en iebergeit tool^l getoafd^en, aud^ rein unb fauber gehalten njerben.

$)er baber ober caftenlncd)t fott atten abenÜ bie caften, bitten unb gefS^ rein aufemafd^en unb feubern unb ben g&ften im bab toaffer« genuog orbnen unb baö fie fld^ im baben atter gebil^tlid&cn befcbäiben^ait utib bifer orbniing (fo))U fie biefelbige berürt) gema§

Digitized by

Google

447

'otx^oltm, ad^tung gu geben f^ulbig fein unb weil fit^ eine gelt ^ero grofee ungelegenl^alt unb ungleid^l^alt in aufetl^eilung be« bab^ t^affer« befunben, ba§ bann größer ber mel^revtl^elte fie« »affer unb ba« faure ber aüer »euigfte unb gerlngfte tl^ail in bie Jeffet tommtn, fo fotten bie babtnec^t flc^ beffen fürtcr^in gar unb genjUc^cn entölten ^ lauter gut faurbronnen »äff er (bamit ben größten bebient unb gel^olfen) in bie feffel laiten ober auf ben tDtbrigen fal^l gebürenbcr ftraf t)om attH>tmann gue Oberfird^, fo oft ime ctage lompt, barüber genjertig fein*

5)ie toiixti) foKen il^re fu(!^in unb f\)e^6cammcm mit guoten tjtctualien, ben leUer mit reinen unoerfelfd^ten anmutigen »einen Jjerforget l^atten, mit l^abem, 1^» unb ftro» gefaxt fein unb umb foI(ä^en t)orrat^ (»elci^cn bie gaft nit mit fic^ bringen Knben, fonber be^ inen gue finben \)erl^offen) gu red^ter geit bewerben unb gefaxt l^alten.

©ie »oüen aud^ uff bie fSd^in, bereu fle flc!^ gebraud^en, guete ad^tung burd^ il^re melber geben taffen, baß bie fpe^fen rdniglid^ gugcric^tet, gar gelod^et, unb fo et»aö t)on einem imbi§ gum anbcrn übrig plelbt, baffclb atebalbcn bellen unb Dcrml^rt merbe, ba§ ee \)on mudfen ober anberm gefd^melfe unt)erberbct )fkibe.

SBann an ben meinen aud^ mangel erfd^einen nmrbe, geitUd^ nad& einem anbern trad^ten, nid§tö t)crf4lfd^en nod^ burd^einanber glefcn^ fonber in craft t)orlengft ausgegangenen unb ben märten im gangen am:pt ^)ublicirten befeld^ ben angelquften welU; cl^e unb gu\)or berfelbigc eingelegt, burd§ ben Dogt ober fd^ult^eifcn Jebc« ortö t)erfud^en laffen unb jebem gaft umb ein biHid^ gelt, wie ber mein gefd^&fet unb angef (Quitten unb gar nit l^5^er, meber an gangen nod^ l^alben mafen ober aud^ quart ober fd^o))^)en ba« feine geben, infonberl^eit aber foKen bie mürtl^e fl^ bereif figen, baö pe guten mein einfaufen unb in bcm bie lanborbnung nid^ über* fd^reiten.

S)amlt aud^ fle, bie mürtl^c, fold^en tjorrqjfe befto leud^ter unb molfdter überfommen unb einfaufen, auc^ umb fo t)il meniger urfad^ l^aben migen, bie babg&fte In bem gu übememen, fo fotl allen unb Jeben g&ften unb fcembben (eö m&re il^nen bann specialiter erlaubt) ol^ne unberfd&alb aller t)erlauf unb ab* fül^rung an i)lfd^en (blrren unb früfd^en), befegleld^en an t)ogeln, mlltj)rct, anten, f&§, a^em unb bergleld^en \)ictuaHen gang unb gar abgefd^nitten unb l^lemlt ernftlid^ t)erbotten fein, mit biefer auötrudfenlld^en betromung unb t)ermamttng, bie»eU man nun

Digitized by VjOOQL<^|ii^" "^^^ ^

1

448

cttt(^e ia^r l^cro öejj)ürt, bafe nid^t aöetn bic babg&ftc, wenn fic l^cimjiel^en wetten, fonber aud^ anbcre auf ben t)orIauf infonber- l^eit aufegefc^ütft unb in ben gfinfen nnb tl^alem ^erumb laufenb, atte frembbe juful^r l^aimlid^ aufgefangen, in anbcr ort uff etlid^e meul weg« t)ertragen unb alfo barmlt ben babgSften bie gerung übertl^cucrt l^aben, ba« »er fid^ l^infüro wirb geluftcn laffen, einige fj)ei| ober ))rot)iant (berierter maffen) ufjufaufen unb mit fid^ abjufüeren, er fe^ wer er wette, bemfelben foü fünf ^funb |ue ftraf unb wa« befefate bc^ il^me gefunben wfirb, burd^ ben am^)tman jue Oberfird^ abgenommen werben unb bann aud^ ber- f eibig lauf er fd^ulbig fein, feinen t)crf aufer gu melben, bamit berf eibig ebenm&ßig geftraft werben lönne, ober ba er benfelben nit gu nennen ober gu melben wüßt, foH er bie ftraf t)on feinetwegen bargu erlegen.

Scgebe fid^ aud^, ba§ einer ober mel^r über fold^em t)or!auf betreten würbe, ber bie ftraf in gelt gu erlegen nid^t t)ermod^te, berfelbe fott in ben tl^urn gefiert unb ad^t tag mit waffer unb brot barinnen gefj)e^fet werben.

Sebod^ fott bife« nid^t alfo toerftanben werben, al« wenn bie tl^albauren ben wurtl^en atte« aHein gugutragen unb gu t)erlaufen l^ierburd^ Derbunbcn würben, fonber inen bleibet fre^ unb beoox, ben babgiften, bie fi^ felbft befSftigen, unb i^rc aigene fnd^in Italien, eben fo wol^l ate ben wurt^cn umb bittid^ gelt gu wc^ faufen, unb fotten biefelben bie wurtfe baran feine6wegö l^inbern, nod^ aud& biefe gefabr braud^en, wenn ein baur einem babgaft etwa« verlauft, bag alfo bann er mit ben übrigen weggewiefen unb bet^rowet werbe, fie wolten ime nid^t« mel^r ablaufen, bar^ burd§ bau fie, bie würtl^, eben ben Vorlauf, begl^alben fie über anbere clagen, an fid& giel^en, barumb fie aud^ im fal^l ber übel- faVrung unb wenn barüber geclagt wirb, nad^ befinbung ber über* trcttung geftraft werben fotten.

SGBeiln fid^ aud^ befinbet, baß bie babwürt^ i)on ben am!pt«' ange^örigen bedfen jjp brot ober uff ieben fd&itting il^ren gewifien Dortl^cil unb genufe l^aben, fo fotten fie gang unb gar feinen l^etter weiter auf ba| brot f dalagen, fonber im fdben fauf, wie ge- backen unb gefd^auwet wirb, ben babgSften toibcr t)er!aufen unb mit bem genofe ber imbrot fid^ fettigen laffen; ba aud^ ufe ben benad^bartcn ^errfd^aften brot unJranber \)ro\)iant (u^erl^alb xotin^) gugetragcn unb gefiert würb, fott jcbem babgaft umb« fielt, xoa^ ine gelüftet gu faufen, aud^ mit obgefe^tem borbel^alt gu gebrau* d^en unb ben frembben gu tjerfaufen fre)} ftel^en.

Digitized by

Google

449

3n gcmatn foKen ^iä) tjügcmeltc toiixü^ bcftei^fgcn; ba§ bcn fcabßäftcn, xzid) unb arm, nac!^ eine« ieben ßetcgenl^ait mit orben« lid^em tpol^ljugerid^tem effen unb brinlen, QÜci^tx, gemalter, caften unb fonften tDicberfal^re, t^aö il^re notturft crl^aifc^t, unb il^ne aller guoter tDtll, trew unb frcunbft^aft umb bittii^c tl^re bejal^:: lung erjeigt, nicmanb« aud& überfd^narij^t, gefd^olten, ab ober au^genjtfen tperbc, gcfc!^ec bann au|er crl&eblici^en urfat^en, noä) fonften, au§ unbefd^eibenl^eit ober anberer geftatt, ainic^er an^ tag fl(^ ju bcfd^toeren gegeben toerben.

©ollen ft^ aud^ itt)if(i^cn bem tofirt)^ unb gaften unb anbertf geganf, uneinigleit, f ^lageret) ober berglei^en unfucg etwas gu^ tragen, follen pd^ bietoürtl^ unb gafte barein fci^tagen, alle ttjei« terungen gu t)erbieten unb bie übrigen gue füllen bemiel^en; n?urbe aud^ üonnötl^en fein, il^n^n Don ber b^rrfci^aft unb beg ort« obrig!ait njegen ben friben gu gebieten, foH ber njurtl^ fol(I)e« tl^un unb algbann bie tjerlaufenl^ait bem am^)tman gue Obcrlird^ mit allen umbftenben bcrid^ten, ber bann femer gebür, am:pt6 unb befeld^ö ^Iben, bartt)iber tjorgunemen tolffen njurb.

aSon ben öabgaften unb grembben.

ein ieber gaft foll biöid^ bebenfen, baß er fi(3^ umb feiner anbem urfad^ toillen, bann allein gu erlangung guetcr gefunbl^eit in« bab unb fauerbronnen begibt, berotoegen il^m aud^ gebül&ret unb l^tßwtit einem jeben in gemain (er fe^ l^ol^e« ober niebrige«, gaiftli(!^e« ober toeltlid^e« ftanb«, manfe ober toeib«))erfonen) uff- ertegt unb befolgen fein foU, fi(!^ aöer leud^tfertigteit, crgemuffen, ungud^t unb u!p))igfeiten, befegleid^en anä) fd^ttjcren«, flued^en«, gott«tefterungen , unorbenlid^en gefeuff« , f(%W)irmen« , fd^re))cn«, iaud^gen« unb bergleuij^en, fo nid^t allein bem njürtl^ unteibenlid^ unb für ber obrig^eit untjeranttoortlid^ , fonber ben annen, für- nel^mlid^ Iranlen, betl^rüfigen, feinen mitbabgaften öerbrficfelid) unb bef(^toe«rli(ä^ faßt, gu miefeigen unb gu entl&alten.

933urbe fi(% ciud^ begeben, bafe jemanb mit einem anbem in ^a%, gtoi{^>att ober nod^ unerörterteu red^tfertigungen ftfinbe ober ein anberer fd^ulbl^alben gue befipred^en l^^tten ober fid^ im bab unbcreinanber tjermuettoidigten, in alten fotd^en unb bergleid^en feilten, toie ^xä^ bie begeben lönnen ober mögen, foll feiner ben anbem aufe ber l^erberge nod^ bcffelben begriff ober gugcl^örb for- bem, J)it toeniger ettoa« tl^&ttid^« toiberil^ne ijornemen, il^ref^jann

8ettf«r. xxvm. 29

Digitized by

Google

450

unb jtDttrad^tcn fottcn fic in tDcrcnbcr babftict unauettid^ Icincö« tocgö gebenfcn, anben, eufern, nod§ baffclbig uggutragcti ftd^ uttbcrftd^eit; fonbcr fribcn gcßcncinanbcr iii »orten nnb mcrfcn Italien unb ntcmanb in einige »cg beleibigen.

3n teligionöfaiä^en foö man fid^ unfreunbliij^en bi8!putirenö im babcn unb be^ bcm cffcn tt>ic au(!^fonften, nu »er^ietung aöer un== einiglcit, in gemain entölten; foö cmc^ !einer ben anbcm t)on feinem gcma(!^, batl^ ober caften, baö er für fid^ befteüt unb gu gebrau(^en angefangen, in f einerlei tt>eg t)ertreiben; in bic baber joHen fl(% bie gafte mit reinen l^embbern fobit möglich begeben unb feine l^bber ober tüeij^er im bab aufefte^^en, barouf bann bcr caftenlncc^t ac^tung geben unb ungebftl&r ju t)erbicten fd^ulbig fein fotU

®e§glei(J^en foH fid^ ein Jeber febgafi be§ toerbottenen Isafen*, oelblöüener- Ober t)ogelfangd unb fd^iefen«, aud^ einlaufen« be§ tt)ilt^)ret« (fo ol^ne gtoeifel au| anberen, tjiteud^t unfer felbft ober* fait l^errf^ften milbfu^ren ^eimtid^er ober biebifd^er W)e^fe ge* fd[)offen unb gefangen) genglid^ entl^alten, tt>er bartoiber tl^t, fott ber gebftl^r bammb geftraft toerben unb ernftlid^ angefel^en toerben.

SGßetd^e bobg&fte gepnb bet) fid& l^etten ober frembbc, bie nid^t babenö i^alber l^inein I&men, bie alle miteinanbcr f ollen ftd^ eineö el^rlid^en, jüd^tigen, unergerlid^en toefen« be^eiffigen, bamit bic babgdfte nad^ il^rer gelegenl^ait angaben unb fid^ leiner über ben anbem gu befd^toeren urfad^ getoinnen möge. SDenn im fal^l iemanbö l^iertoieber l^anbetn toürbe, ber fott nad^ gelegen^ait feine« ftanb« unb übertrettung aufgei)alten, t)erglobbigt ober gefengflid^ eingegogen unb mit gebül^rli^cr ftraf belegt toerben, bomad^ ftd^ ieber toiffe gu rid^ten unb für fc^aben unb nad^tl^eil feftft gu peten.

3ue urfunb beffen l^aben toir biefe baborbnung mit unferm l^iemadfeer uffgebrudftem fecret befigten laffen, fo befd^el^en uijb geben in ©tuebtgartten ben fünften monatötag 3l^)riU« bon ©l^rifti unfer« einigen erlöfer« unb feeligmad^er« geburt alfo man galt fed^ögel^nl^unbert unb fünf il^ar»

(öeg.) griberid^.

Digitized by

Google

451

ber lofamenter in ber l^erberg gura SBccrcn in ®re^ß* ^)a(ä^; toaö icbc« tt)0(^cntli(!^en tl^uot

3um 6amel: ftubcn unb fammcr mit gm^en betl^en: btc^ ptbln. 3wttt SRcl^bod : ftubcn unb fÄmmcr mit gtt)a^cn i&etl&cn: gtDcn ftut-

bin fünf fc^ifflnft. 3wm (gtc^l^antcn: ftuben nnb fammcr mit gt^a^cn bellten: brc^

gnlbin. 3«>n §irf(j^n: ftubcn mit jtoa^cn bctl^n: gtoen (jnlbin.

3m obttn flo(ti.

3um SGBotf: [tubcn nnb cammcr.mit gm^en bctl^cn: brc^ gnlbin. 3um §aafcn: ein ftnb mit jtoa^en bctl^cn: jW)cn gnlbin. 3um SBccren: ffaibcn unb lammer mit ätt)a^en bctljen: bve^ gulbin. 3um gu^«: eine groffe ftnb mit gwa^en betl^en: jtoen gntbln. 3um SiäS^^» ftuben nnb tammer mit gtoat^en betten: gtoen gulbin

fünf fd^iöing. 3um Sternen: [tnben unb cammer mit gtpa^en betl^cn: gwen guU

bin fünf fcä^itting.

SDa [teilen etliS^e unberf^ieblwj^e betl^Iaben unb betl^, Uftt einer allein überna^t in ainem^ fo gibt er bart)on alle nacl&t ain ^)afeen, liflt er bann felbanber, fo gibt jeber tl^a^l ain l^alben ba^en.

3lctum ©tuobtgartten ben erften 3Äa^ anno ic 1605, im-) S^berid^,

Orbnuufl

ber SEractation be^ bem ©aurbronnen im ®re^)3\)a(3^

unb tt)ie biefelbe ben n)ürtl)en begal^tt njerbenfolL

J)le tpurtl^ foKen für eine Jebe orbentiiJ^ mal^tgeit (ol^ne unb neben ber fu^))>en) fünf guter toolgetod^ter effen ufftragen unb bie- fettigen il^e naij^ gelegenl^eit in ben mal^lgeiten mit fifc^cn unb ftelfd^ ober anbern trad^ten, wie jebergeit gu belommen, ab^ njeij^^len, gut fifd^, n)olgebad&en brot uffCegcn unb gimblid^en, am müe^tigen, reinen tifd^njein, beneben einen guten el^rtoein barbe^ ufffefeen»

29*

Digitized by VjOOQl€^

452

©arfür foK geregnet unb bcgal^tct tDcrbcn.

©rfttid^cn toann flc in bcv gemeinen ma^eitftuben be^ ein^ anbcr cf[en: ein mannt jjctfon \c6)^ bafeen, ein n)eib6))erfon fünf bafeen.

SGBeid^c aber i^r effen befonber in ibrem gemac^ l^aben Völlen: ein mannfeperfon Pen bafecn, ein »eibßv^ilon fed^fe ba^cn

gür ba§ )f^tmxngtotxi\) foffe aud^ bejap n)crben, toie aud^ folgt: gut ein \np)ftn unb flcifd^ fünf l)fenning. gür fu^)\)cn unb brot (ol^ne fleifd^) bre^ \)fenning. gür ein \<S)U6)t t)orcffen uff ein ^)erfon t)icr !pfenning. gür ein ingemac!^t t)erbem^)ft t)ore|en fünf t)fenning. J5ür gebac!^en«, (A% ftreublin uff ein !perfon fecb§ \)fennlng. ^üx gebrauten« uff ein ^jetfon ein bafeen. gür fif(j^ uff ein ))erfon ein bafeen. gür ein pcä^x gefottnet a^er fnit bem falfe brc^ ^)fcnning. gut ein ^Ki^r gebad^ner at)er t)iev vfctining. SBBaö bann ttjeitter t)on ben babg&ften begert, ba§ foö nad^ t)tÖid^eit angefd^tagen unb* bejal^lt njevben.

SDer toein foö nad^ eine« leben gattung, toie benfelbcn bie gc- fd^tDome umbgelter gefd^d^t unb nid^t ^^tx, t)erfd^enft ttjerben be^ ftraf (bie bcr n)ürtl^ nad^ erme^igung l^ierüber gu gew)arten). 5Bürben aber babgafte ober frembbe il^re eigene toein l^aben, bie foöen fid) mit bem müttl^ be« coften« l^alben bittid^ t)ergfeic^en unb \)on il^nen aud^ nicbt übernommen werben*

SCBann einem babgaft in ber b^rberg frembbe gdfte, bie il^n etma befud^en, gul&men ober er fonften über bie orbinari mablgeit beffer tractirt fein mööte, unb fold^e« an ben mürtl^ umb fein gelt begerte, fott er i^mc baffelbige nid^t t>em)aigern unb nad^ ge- bül^rlic^en bingen mit il^mc t)ergleid^en.

(5in t)ierling ober reutterme^lin l^abern fott bejablt werben für fünf creufeer.

©tattmüetl^ für ein Jjferb tag unb nad^t fed^^ creu^er.

futten aber bie mürtl^ mit gutem futter, l^em unb ftrob, babe^ bie i)ferb bleiben unb fid^ mol^l lönnen bel^elfen, öerfel^n fein, unb fott atte« nad^ Obertird^er maa§ unb gemld^t gercd^net werben, mit toorbel^alt, bifee orbnung, \^t nad^ gelegcnl^eit ber jcit tauf unb fd^ldg, gu enbern unb gu tjerbeffern. ©o befd^e^en unb geben gu ©tuttgartten ben britten monat«tag Slprili« anno ©^rifti fed^feel^en l^uubert unb fünf.

(flcg.) grlberid^.

Digitized by

Google

453

IL ßahtothnm^ bes tittjop 3o^ann Jtuixiäi tidn tUirtm-

berg (1617). Unfer \)Ott ®otte« guaben Sol^ann t5^iberict)en, l^erfcogcn ju aBurtemberg uub Sctfl^, graijeu gu aJiüm^jetgart unb Gerrit gu §etben^ctm, naiJ^ beten fic^ bic toxixtf) im ©riefebac^ev faurbrounen fambt il^ren toetbcrn, Itnbern uub gefünb gegen ben frembben gdfteu, tuetd^e bie faurbrounencur gebrauchen ober fonften bei i^nen anfommen tuerben,' richten unb Jjerl^alten fotten.

1. (grftli(J^ foüen fie^ bie njfirt^, fid) gUDorberft foJ)il mögtidö uf ci)xiiä), jui^tig, bieuft^aft, getvenje unb fromme (effer, ge^ger, fe[fel= unb ftälttnecl)t furnemlid^ aber gefunbe unb faubere bronnen- tm6)t ober mafferj^öpfer, auä) guete, tpolgeüebte fiä) ober tiäjin unb anber gefünb befleifftgen, ba§elbige e'^e unb bann fie gu bienften gebraucht, bem t)ogt, ju Op^jenatt) fiirftetten unb uf bie i()nen jutjor abgelesene baborbnung, foi)il bereu iebeö betrifft, in gebürenbe ipfH^t nemen taffen, au^ fotd& gejünb fambt il)ren fin- bem jue gotteöfurt^t, gu^t unb gel^orfame, be^gleic^en gegen allen gdften unb frem'bben jue gueter befd^eibenl^eit unb bienftnjiöigleit anhalten unb gemel^nen, ti^ie au(^ fie, bie tt)ürtl), fambt il^ren tt)eibern fid^ gum tjorberften gegen ben gaften bergteid^en befd^eiben- l^eit.mit erjeigung atteö gueten ujiHeuö befleiffigen, alfo bem gefünb mit einem guetem eyem^^el tjorgel^en unb im fal^I fie bei bemfetben ge= funb ü:p:pige, unäüd)tige gebdrbeu, untrem ober anber leud^tfcrtigfcit t)ermet!ten, fie barüber ernftli^ ftrafen ober, mnn fein tparnung l)eljen foöte, fold^e abfd^affen ober, ba etwaig grob« unb ftraf- U)ürbigi8 mit ber'tl)at t?on il^nen begangen njürbe, bem i)ogt ju SRoppenato ober, uf ben fal)l ber fad^en mid^tigfeit, ben beam^)ten gu DberÜrd^ bafeelbig furbringen unb fie nad^ befd^affenl^eit ber l^anblung gu tjerbicnter ftraf überantwurten.

2. ^<fürö anber, wenn bie geit ber babeufartl^ l)erbeinal^et unb fo oft ben fommer über j)onn5ten, f ollen bie lofamenter, ber babbronnen, aud^ baS babbaufe unb bütten fambt ben röhren, bar* burd^ ba« maffer geleitet n)ürb , n)ol u^gefdubert . unb gereinigt ti)erben, bamit fic^ bie gdft faineö bofen gerud^« ober unreinigfeit tt)eber im bab, nod^ t)or unb in ben gemad^en unb Jammern mit fuegen gu beclagen l^aben, mie bann fonberlid^ ber bronnenfc^öpfer, nadb ufetx^eifung bereu i^me befen)egen gegebenen orbnung, ben brinf- bronnen tüd^tig unb tt)ol uv\ml)xtn, rein unb fauber l)atten fott.

3. 5)ie mürtl^ fotten aud^ bie gebdm unb l^evbergen fambt attcr guge^orb an ftuben, lammern, fettern, ftdtten unb bcrgleid^en im

Digitized by

Google-

454

»cfctttli^cn featt); elften unb guctcr bcffctuug unbcrl^altctt, fonbcr^ li^ aber fotten bic (jemad^ an ftubcn unb fammctn- nlt raui^ig, fünfter, t)erbum^)fen unb feucJ^t^ aud^ bic rtülwanb n)ol gcl^&b unb mit leiften t)erfd^la8ett fein, bamit'bcr luft, warm ober fatt tft, bcjjorafe bei ber m^t, ni^t fo leic^^ttid^ l^incin bringen fönbe, bc^flleid^en bic gebdw) in- unb u6w)enbi9 alfo tjerfel^en, ba« ber raud^, fo ufe ben flubenSfen geltet, bur^ camin über ft^ l^inaug gefüert, au^ bie gaft unb flebctto barob gcfi^ert mcrben.

4. Unb nac^bem biß anl^ero etlid^e ben gaftl^erbergen nal^enb gefeffene unbert^onen fid& unberftanben, ben babg&ftcn unberfd^fauff unb jcrung gu geben > toeld^e« aber allerl^anb bewegenben ur- fad^en nid^t ju geftatten, ate foHen furl^in aöe anlomenbe gdft nirgenb anberft njo, bann in ben öffentlichen gaftl^erbergen lofament unb eingug nemen. »er benn, baö in ben gaftl^crbergen fein blaj mel^r J)or§anben. 2n«bann jle^t einem ieben gaft frei unb bet)or, unberfc^tauff unb lofament gu nemen ; tt)le unb »a er lau ober bei toem er mitt. SBie er au^ atebann unb uff fotd^en fal^l fein effen bei ben toürtl^en abl^oten ober aber fein aigne lud^ln galten unb ben toein bei ben »ürtl^en nemen, ober aber, gegen reld^ung be| gebürenben ongeltß; fein aignen toein l^aben mag. Unb fotten felbige iperfonen fotool als bic in ben mürt^öl^aufcrn loflercUi befuegt icin, nit aHein ben bronnen fonbcrn aud^ baö bab (^ebod^ ba§ bab bergeftatt) gu gcbraud^en, ba« ein }ebe ^)erfon, fo ufel&atb ber gaftl^crbcrg loflert, t&glid^ ein v^Ä^pert weiter gu bab== gett gebe, bann ber in ber gaftl^erberg tofierenb .ift S)ie ont^er- megenlid^en aber fotten t)on -ben mürtl^en bei bem gcmoljnlid^en taj: gelaffen unb barfiber nit geftaigert toerben, bei ftraf 10 ß d.

5. fotten aud^ bie toürtl^ fambt ben l^augleuten, benen babgaft angunemen erlaubt toorben, mod^entid^ i\m mal, al§ am fontag unb bonnerötag, bie inmittelft anlommene gaft, uf toeld^en tag unb mit tt)iei)it ^)erfonen fold&e anfunft bcfd^el^en fe^e, bem t)ogt gu 1Jlo^)^)enan) fd^riftlid^ berid^tcn unb er, oogt, benfelben gebet aipatb ben beam\)ten gu Oberlird^ überfd^idfen; metd^er murtl^ ober l^augmann aber fold^e« unberlaffen toilrbc, berf eibig fotte t)Ou Heber j)erfon 10 ß d, gu ftraf t)erfatten fein.

6. 5E)ie voxixÜ) fotten il^re fud^in unb f^)ei§Iammcrn mit guten t?ictualien, alfe taglidb mit guetem frifd^en rinb:=, l^ammel*, lamb*, aud^ Mbfteifd^, alten unb Jungen ^üenern, jungen tauben, j)on atter^anb get)5gel, wie fold^ \^t ber geit nac^ gu befommen, fambt i)ifd^en unb frebfen, wie aud^ atterl^anb guetem, gefunbem gelräut

Digitized by

Google

.fi.

>d^L

455

unb gcfürn, al§ reife, gcrften unb anbem betölcid^en tooltetDett- tid^en fu^infpeifeii; befeglei^cn bcn fcKer i\m tDcnigftcn mit gtDc^erlct daren ober fd)5nen, untjerf&tfd^tcn, anmuetigen tifd^« unb cJ^rtoelnen, bie flang babcnfaW über, gefaft l^alten unb fold^e tozin ntc^t iifegel^en ober manget baran erf(3^einen laffcn, wie auc^ mit l^abem, altem l&eto unb ftro^e tjerfel^en unb jld^ umb fold^en Jjorratl^ bei red^ler jelt bemerben, uf ben fal^l aber, bafe felblg nld^t bcfd^el^cn, unb blfeö \)uncteö voegen elnld^e dag furlommen toürbe, fo f ollen l^lerüber bie toürtl^ burcJ^ unferc beam^Jte gu ol^n* nad^tdfeUd^er ftraf gegogen n)erbcn.

1. Unb todd)c6 gum flbenbcn baö förnembfte, fo fotten bie tt)ürt^ fambt ll^ren toelbcm uf bte, wie l^le oben Dermetbet unb anbetjol^len, bcftettte guetc, Wolgeüebte l!>6) ober Wd^ln, bereu fle fid^ gebraud^en, gucte ad^tung geben, ba« bie f!pelfen relnlglld^ ju- gerld^let, gar gefoiJ^et unb, fo etwa« tjon einem Imbl« gum anbem ftbrlg :plelbt, bafedblg alfebalben tjertoal^rt toerbe, bamlt fotd^e« toon nturfen ober anbeim gefc!^mel« ol^nuerberbt bleibe.

8. toürb aud^ l^lemlt bcn toürtl^cn Im ^eterWl^al unb ©rlefebad^ luiSgemcln atteö ernftö verboten, ba« feiner bem anbem elnld^e tjlctualla, toeld^e er guoor beftetit, fe^e an ftelfc^, tjlfd^cn unb allem anbcren, wie ba« Immer namcn l^aben mag, Weber burd^ fld^ fetbft ober fein gefünb mit tewrer begalung ober In anbere weg abf^^anncn ober bie leutl^ mit bem gufueren unb tragen t)on ll^mc abwenblg mad^en, wie ebenmäßig fonften nlemanben unferer angcl^örlgen Im gcrtt^t«ftab 5Jlop:penaw, Dil weniger bie frembben fld^ elnld^en fürfaufö gebraud^cn fotten, bei ftraf fünf ^)funb ipfenlng.

9. 5Defegleid^en fott lelner bem anbem burd§ fid^ ober bie feu nlgen, nod^ Jemanb anbem i)on felnetwcgen frembbe anfommenbe, Dil weniger anbere gdft, weld^e alberelt bei l^me eingebogen waren, abführen, nod^ blefelben bei ll^mc elngufe^ren Derlaiten ober an^ f^jred^en, fonber einen {eben gaft, nad^ feiner gclegenl&elt, ol^n^^ angerebt l^lnralfen unb elngll^en laffen, wa ll)me für flc^ felb ften belieben unb gefettlg fein mag, bei ebcnm&felger ftraf bcr fünf i)funb ^)fenlng.

10. 2Ble ttld^t weniger lein würtl^ bem anbem feinen faur* bronnen nod^ bie gdegeni^eltcn ber gemachen unb anbereö »er« achten unb terflelnem, weld^e« aud^ ebenmäßig atten meblcl«, fo in ben faurbronnen blfer unferer l^erfd^aft Oberllrd^ ll^r ^ra):ln eyercleren, bei obgefefetcr ftraf ber fünf ))funb ^fenlng, foDtl bie

IS

Digitized by

Google

456

würtl^ Betrifft, rocS aber blemcbico« belangt, bei unferer ol^nßnab unb ermafetöuttg ber flraf, l^iemit ernftlid^ unbcrfagt, it>6) ben- fetbcn, bcn ^)atienten, baö flc blfen ober ienen bronnen, aber aöerbing^ ol^nc t)erlleitterung be^ anbern, gebrauchen mögen, il^r conftllum unb tt)olmeincnb guetbebunfen, eine« j[cben gaft« leib«^ gelegenl^dt unb com^)lerion naä^, ju ertbeUe;i, l^ierburt^ ol^nbe- nommen.

11. ©0 f ollen bie tDÜrtl^ fambt il^ren toeibern, finbem unb geflnb uf fett>er unb Ued^t guet ad^tung geben unb geben laffen, ba« jonjol burd^ fie alö auä) bie gSfte, fo iebcrgeit beffen gu er^^ innern, gewabrfamttd^ bamit umbgegangen unb fein fd^aben er^ wetft. S)amit auc^ fold^c« unb anbere ol^ngelegenl^eiten fowol ber toürtl^ afö gaft l^atben, foJ)iI möglid^, tjerbüetet werbe, fo f ollen bie ie^ige unb fünftige toürtl^ im ©ricfebad^ ju Jeber babenfa^tt einen el^rtid^en, taugenUd&en mann ju einem wad^ter belommen, bemfelben unferm t)ogt gu 9lo!|)^)enan) ftettcn unb ii^m t>erglubben taffen, ba« er aöe nad^t in einer l^aften [tunb, nad^bem bie nad^t angangen, bie tmid^t bei attcn l&erbergen t)lciffig befucd^en, bie ftunben alba ugruefen unb fold^e tt)ad^t bi§ am morgen, ba ber tag anbrid^t, mit gueten treten abwarten tl^ue, bamit Weber mit fewrö notl^, nod^ in anbere mege fein ol^nglüdf entftel^en möge, weld^en w&d^ter bann bie mürtl^, nad^ mergal eine« Jeben wod^en^ M)tn gemad^ett«, gu befolben fd^ulbig fein fotten.

12. 3tem fotten nid&t allein bie würt^ anfangö einer ieben babenfal^rt für i^re ^)erfonen fclbften, fonberaud^ fo oft fie neme füefer ober fetterfned^t l^etten, bei [traf 1 « d., alfebalb folc^e, wenn fie biefelben annemen, bem toogt gu 5Ho^):penaw ftetten, ba« fie attba angeloben, fid^ ber ungettöorbnung, fo i^nen ijorgetefen unb bereu fie berid^tet werben foöen, gemeeö gu t)erl)alten, ben W^in itid^t gu toermifd^en, gu t)erfalfd^en, aud^ nid^t guJ)U gu fd^wablen ober einigen betrug (in wa« weg berfelb bef^e^en möchte) bar- nnbcr gu gebraud^n, wann fie aud^, baö eS burc^ einen anbern befd^el^e, gewahr werben follten, fold^eö ben georbneten urtgeltern ober unfern beam^iten angugeigen. SDefegleid^en folleu bie würt)^ feinen wein, berfelbig feije bann gui)or burd^ bie georbnete un» gelter ufgefd^rlben ober angefd^nitten, in ben feller legen, fonber fid^ im fürüberfal^ren mit bem wein bei i^nen, ungeltern, an- melben unb burd^ fte, ober ba bie gelegenbeit uid&t geben möd^te, ben einen allein, ben wein uffd&reiben ober einfd^neiben laffen; ba aber im fürüberfal^ren, ber ungelter abwefeni^eit

Digitized by

Google

^rsr

457

ober anbetet utfac^en wegen, nid^t tjertic^tet würbe, uf fol(i^en fal^l ben wein uf bem wagen nic^^t tjetenbetn obet ablaben, biß betfelblg gut)ot, gehörtet mafeen, ufgefi^riben ober angeHc^nttten worben fe^e, atfo fonften gar leinen wein in ben !eöet eintl^uen, öil toeniget ufejaipfen ober ugfd^enfen, alle« bei il^ten ^)fticJ&ten, au(j^ beten bet ungettöotbnung eint)etleibten o^nnaiä^lafeU^en fttaf bet gelten gnibin.

13. ©3 foöe au(j^ niij^t nut \)on ben wuttl^en aöein bet ufe* f(!^en!enbe Wein gettewücä^ t>etungettet werben, fonbetn, ba au(ä^ anbete ftembbe gaji, wcld^e fi(ä^ bet faurbtonncncut gebtauiä^en nnb barbei aignen wein l&aben würben, t)on bemfelben ol^ne unber^ f(3^eib nici^t weniget atfe ob bet wein 'oovx wöttl^ abgel^olt, ba« gebütenb ungelt eing?jogen unb be^wegcn, ol^ne unfetn fonbetn itoclä^, niemanb tjetjc^ont wetben, unb fotten nic^t allein bie wuttl^, fonbet aucä^ bie l^aufeleuti^, bcnen ftembbe babgaft ufgu' nemen betgont, bamit nid^git l^inbetl&alten obet tjetfij^lagen wctbe, bem t?ogt unb ungeltet folc^e« angugeigen fd^ulbig fein, bei fttaf fünfgel^en fd&illing ipfenning t)on wegen jebe« gaft«, bei bem fol(J^ angeigen unbetla^en Detblib.

14. Unb weil bie wfttt^ in einfaufung be« btotö t)on ben am^)t«ange]^5tigen betfcn einen gewiffen Dortl^eit unb geno^, alfi uf einen Jeben fd^iüingwertl^ ein btot, wel^e« man innbtot gu nennen ^^fleget, ^aben, fo foüen fie gang unb gat ni(j§git weitet uf ba« btot f dalagen, fonbet in bem fauf, wie gefc^awen unb gebad)en wütb, ben gdften wibet tjetfaufen, alfo fid^ mit bem ge- nog be« obgemelbten innbtot« fettigen laffen, bei \)oen füt iebe« mal fold^e« übetttetten wätbe, gelten f(^ilKng A. ©a aud^ uffet ben benaci^^)atten l^etfd^aften btot unb anbet !ptobiant (uffetl^alb wein«) gugettagen obet gefuett wütbe, fo foH Jebem foutbtonnen* gaft, Wa« il^ne gelüftet umb« gelt gu laufen, aud^ mit obgefagtem i)otbe]^alt, gu gebtaud^en unb il^nen, ben ftembben, fold^e« gegen ben gaften gu i)ct!aufen ftei fiel^en, bod^ ba« ftembbe btob nad^ bem gewid^t, wie iebet geit in bet ^tob be« 9lo!p\)enauet ge^ tid^t«ftab« befunben unb angeotbnct wütb, gebad^en obet bie »et- laufet l^ietumben ol^nnad^l&^lid^ gefttaft wetben.

15. SCBann ein befonbet lofament obet gemad^, bet fautbtonnen= cut falben, M mm wüttl^ befiellet, aud& betfetbig fold&c« be^ wiöigt unb ijetfiptod^en l^at, fo folle et« l^alten unb leinem anbetn bot bet geit, weldtje bet gaft angulommen beftlmmet l^at, eintau* xmni bod^ wann bie fautbtonnen fo ftatl befud^t, bafe leine lebige

Digitized by

Google

458

über" oljntjcrfproci^cnc gemach, barauf bcr toürtlSi gelt cm^)fangcn, übrig, aber mcl^rerc leut^, bie cur ju gebrauten, anfommcn unb liiert unbcrgebra(3^t »erben mSd^ten, baS al^banu einem tpürt)^ (iif fein l^iennben beftimbte gebal^r unb ftraf) frciftel^et; einem öiibevn mit blfer conbltion bafeetb beftettt gemac^ etnjuraumen, baö fi} balb ber erfle beftdnber anJommen xoxixh, ber anber »on ftunb aiT fold^e« leblg mad&en folle; tt)ot)er aber hieran mangel erfc^elnen unb ber erfte beflSnber an begiljung Jolci^en gemacj^ö gcl^lnbcrt tvärbe, fo foBe ber tDÜrtl^ für ben erften tag, ober njie flc^ bie gdt ber anJomnen gSft fliegen ober fd^itfen mag, bie erfte mäjt feieren t>erjugö ein »0(3^enlic^ miet ober beftanbgelt un« gu ftraf t>crfallen unb t)olgenbö fo lang bem gaft mit elnraumung beffelben ficma(3^6 ober in anbere meg ni^t nad^ feinem gueten benügen bie emloflerung befd^td^t, benfclben, neben t)erluft be« In feinem ab* m\zM ertragenen ta)cgett«, nad^ feinem ftanb görungfrei gu l^alten ftlHiIblg fein, l)lngegen bod^ fo lang nid^t« gugefd^rlben ober gu« eutbotten, fo fte^et lljme frei, fo(d^ gemad^ anbcren, nad^ feinem (jefatten, gu i^erleil^en.

16. SSBat)er aber ein ugl&nbijc^er unb oi^nbelanter, bei beme ber n)firt]^ feine« gangen gin§ uffeim gemad^ ni(!^t gefid^ert, iebod^ if)me etwa« an gelt uf ein befonber gemad^ geben, fo fottc er bagelbig nid^t lenger, bann fo toelt pd^ ba« baruf em^jfangen gelt ciftredfen mag, ufgul^atten, ba aber ber beftenber l^crnad^ anfom== nien it)ürbe, t^me ein anber gemad^, fo guet erö l^at, einguraumen fdjulblg fein.

17. ©e^glelc^en ba ein »ürtl^ jemanben uf guet i)ertran}en luib ol^ne annel^mung eine« ^aftgelt«, ein beftim^jt gemad^ ux^ fvvoc^en, aber ber gaft gu feiner anlunft fotd^e« nld^t leblg be* funbcn, fonber an begl^ung beffen ge^lnbert tt)ftrbe, fo fott ber tDüv^]^ bemfelben gaft mit einem anbern, unge\)arlld^ bem t)orlgen iHTfprod&en gemad^ gleid^, ju t)crforgen unb bargu umb ein a>üd^enttd^ tajcgelt beffetben gemad&« gu ftraf t)erfatten fein. Uiib ba icmanben bei einem toürt^ ein befonber gemad^ be* ftdit, Qud^ gelt baruf geben l&ettc, aber l^ernad^er fold^e« toibtv abfflnben n>ürbe, fo folle ber »ürtl^ Id^ttca« oon bem felben em* jjfangenen gelt miber l^eraufegugeben nld^t fc^utblg fein, fonber |cW)c« ll^me elgentl^umblld^ ))lelben.

18. folle aud^ ein gaft, beme ein beftelte« ober anber lofa* iiiciit gu gebraud^enber cur toürMld^ unb beftenblg eingegeben tt)or* beii, obgleld^ ein anberer aud^ l^ö^eren ftanbö ober ber bem toürt^

Digitized by

Google

.

459

ettoa« fcclanbt, bcfrcunbet ober fonften commcnbiert fein mJd^tc, ob glcid^ tl^me, bctn gaft, jugcmut^et »ütbe baraufe ju tocid^cn, ober einen anbern ju p^ ju nemen, toiber feinen toiHen ganj unb gar nid^t fd^ulbig fein.

19. Snjonberl^eit aber joHen fid^ bic »ftrtl^ ftueten geldgerö mit ober*' unb unbcrbetten, aud^ ^)futtett, fcä^ulter- unb lo^)fKiffen fceficifftgen, orbinaric n)oc^enUcl^ eine« jeben fomb^tag« nad^mittag, toere bann ein gaft erft gtoeen ober brei tag ivcoox anfornmcn^ frifd^e leinlad^en gebreitet unb gied^en öbergejogeU; barneben uf ba« gejünb ad^tung gegeben unb t)(el6 angcwenbet, ba« bie lein^« lad&en unb gied^en Jeber geit mol getoafd^en, alfo bie bett rein unb fauber gel^alten werben, bei [traf t>on einem jeben bett eineiJ ort« eine« gulbin«.

20. J)amit aud^ guete rid^tigleit in oerleil^ung ber lofamenter gel^alten unb ol^nnötl^lg ganl ober clagen oerpetct werben; fo foöen bie mürtl^ l^infüro regifter über jiuben unb lammern (meldte fürol^in beftenbig bei [traf gelten fd^itting A mit ben jefet an- gel^eften geid^en bemerft ^)teiben unb ol^ne oormiffen nid&t geenbert werben f ollen) galten unb oleifjig barinnen t)ergatd^nen, mann, gegen meldber geit unb wie lang ein Jebe« gemad^ befteffet unb ma« mit bem gaft für bebing unb befd^eib gemadbt morbeU; bamit fle fid^ gu anCunft beffelbigen iebergeit berid^t« erl^oten unb allem mibermiHen tjorlomen mögen bei [traf, jo oft bei einem mfirtl^ bergteid^en regifter nid^t befunben mürb; gme^er ^^fut* A.

21. ©er baber ober feffelfned^t foll allen abenb bie bitten unb gefafe rein u^afd^en unb feubern, ben gaften im bab maffcrö gnueg orbnen, aud& ba« fle fld^ im baben aller befd^eibenl^elt unb bereu ll^nen gegebnen orbnung gemee« oerl^altcn , ad^tung gu geben fd^ulblg fein, unb weil fld^ blfemcUen ungelegenl^elten in ufetl^el* lung beö babmafferö befunben, ba« ben giften baö mel^rertl^etl füeö maffer unb beö fauem ber aöermenigfte unb gertngfte tl^il In bie feffel lommen, fo fotten bie babtned^t fld^ beffen fürteri^ln gar unb gengllc^ entl^alten, lauter guet faurbronncnwaffer (bamlt ben gaften beblent unb gel^otfen) in bie feffel legten ober uf . ben miberlgen fal^I ernftltd^er ftraf oon unfern beam^^ten^ fo oft il^nen dag fürlom^jt, barüber gemertig fein.

22. 3n gemein foBen fid^ üll gemelbt murt^ beflelffigen, baß ben faurbronnengdften, reiben unb armen, nad^ eine« jeben ftanb unb gelegenl^elt, obgefagter maßen, mit orbcnll^en, toolgugerld^ten effen, aud^ anmuettgen, geredeten meinen, gemad^en, gcldger, be§*

Digiti:

izedby Google J^

*^?^pt

460

fllci^cn im babcn unb fonftcn but^au« aller {juctcr xoiVi, trcto imb frcinbfd^aft umb biHid^c bejalunfl, na^ u6n)eijung beten ^tx^ über Infonber^elt begriffenen orbnung unb barbei »enneftter tax, erwifen, au^ niemanben, uffcri^alb untjermcibetilid^en urfad^en, überfdönarcj^et, gefd^olten, ab- ober ufegewifen, no^ fonften, uffer ol&nbefc^eibcnl^eit ober anbere geftalt, cinid&e anta« fld^ gu be- f^wercn gegeben werbe.

3n maßen mir unfern beam^)ten ber ^erfc^aft Obcrlird^ unb fonberlic^ bcn Dogt ju 5Jlo!p))cttam^ ba« in allen unb ieben ^)uncteu unb articuln blfe unfer orbnung crciftiglici^ ge^anbl^abt unb ol^ne l)o^bemegÜd^e oirfac^en nic^jit baüon nad^gefe^en merben folle, ernftlicj^en betoelcj^ crtl&eilt l^aben.

J)effen mir bann ju urlunb fold^e unfer orbnung mit unferm l}ieunben ufgebrudten fccret t)ermal&ren laffeu beii . . . monat^tag ^ulii i)Ott e^rifti gcburt gejelt fed^jel^enl^unöert uno flbcnjel^n ial^r.

Orbnung -für bic aSabegdfte.

Unfer t)on gotteö gnaben ^ol^ann griberid^en, l^erjogen ju aSBürtcmberg unb 5Eerf, gra\)en ju 2)Wim^)e{gart unb l)errn gu ^eibenl^eim :c. orbnung , melc^er geftatt fid& bie Jl^enigen, fo umb gebraud^ ber faurbrounencur mitten ober fonften im ©riefe* bad^ anfommen merben^ fambt il^rem bei fid^ l^abenben geffinb, ju i)erl^a{ten.

1. ©rftlid^ fott in bifem ©riefebaci^ unb ^ßeteri^tl^al ob bem @riefeba(^er bronnen bei ber bafelbft ufgerld^ten feulcu an, boö ganj tl^al l^inab, biß unbcr ©t. ^etcrö fird^en bereu abermal ba- felbft l^in gefegten feutcn ein red^ter frib, nad^ burgfrib« redeten, gel^altcn n)erben, unb namlid^, ba§ feiner, twer ber aud^ fe^e, l^ol^eö ober nibern, geift^ ober meltlid^en ftanbiS, ben anberu mit toorten ober t^erlen belcibigcn ober uffer ben gaftl^erbergcn, anberu lofamenten nod^ fonften ufe obbeftim:ptem begriff ber ufgerid^ten feul^n (tpeil fold^e bcn gefreuten orten, barlnnen ber burgfriben gebrod^en toürb, gleid^gufealten feinb) fort cm ober fd^ma^lid^ an- taften, nod^ gegen einanbev ettoa« o^nbittid^«, feinblid^ö ober tl^at* li^« furnemen, nod^ Raubten, unb ba iemanb gegen ben anberu^ nod^ in o^nerJrtertcn fad^en unb gtoitrad^t ftünbe, lein tl^eil in fold^cr faurbrounencur gegen bem anberu baßelbig in unguetem anregen, anben nod^ dfern, fonber ber eitbcn ein ufrid^tigen

Digitized by

Google

i

461

[teufen friben mit tebcn, tcortcn unb werten gel^alten unb bartoiber niemanben bclaibiat werben. $Der aber barwiber l^anblen würbe, ber foH na^ gelegenl^clt feine« ftanbö unb bcr t)crwürfung ufge* l^alteU; \)er9lübbt, t)erftridt ober gefenfUii^ elngejogen unb bar^ umben nad^ flcftolt fcineö t)erbred^en« ßeftraft werben, ©ie foffen au^; gu öer^üetung mel)rerer uneinigfeit, beö btö^)utiren6,^ in religionöfa^cn unberm baben unb brinfen, aud^ ob bem effen unb fonften ftc^ mäßigen unb entl^alten.

2. ©0 fott gum anbern ein }eber gaft blttid^ gebcnfen, baS er umb feiner anbern urfad^en wiUen, bann allein ju ertangung gueter gefunbl^eit fid^ in« bab unb faurbronnen begibt, berenwegen il^mc auc^ jut)orberft gebürt unb l^iemit einem ieben faurbronnen^ gaft insgemein fambt anberen frembbett, fo nid^t umb ber cur willen bafelbft l^in fommen (fie fe^en l^ol^eö ober nibem, geiftlid^ö ober weltlid^ö ftanb«, mann«- ober weiböperfonen) au(| il&rem gc== fünb uferlegt unb .bet)oll^en fein fotte, fid^ aöer leid^tfcrtigleiten, Ärgemufeen unb u^)^)igfeiten, befegleid^en aud^ fd^wörenß, ftued^en«, gott«tdfterungen , unorbenlid^en gef&uf« , fd^wirmenö , fd^re^cn«, iaud^jcnö; fc^iefeenß unb ber gleid^en, fo ni^t allein bem würtl^ o^nleibenlid^ unb für bie oberJeit o]^nt)eranttt)urtlid^, fonber aud^ ben anbern unb fonberlid^ franfen g&ften berbrtePd^ unb befd^wcr- lid^ fettt, JU miefeigen unb gu entl^alten, im fa^l aber jemanb« l&ierwiber l^anblen würbe, ber foH, nad^ gelegen^cit feine« ftanb« unb ber übertrettung, ufgel^altcn, \)ergtübbet ober gefenHld^ ein= gegogen unb mit ernftlid^cr ftraf belegt werben.

3. gür« britt foHen bie Ji^enigen, fo fld^ be« babcu« gcbraud&en, mit fauberen unb brudfencn l^embbern in ba« bab fld^ begeben unb leine l^embber ober tüed^er im bab ufewafd^en unb alfo anbern einid^en unlaft crwedfen, baruf bann ber teffellned^t ad&tung gu geben unb ungebfir gu terl^üeten fd^ulbig fein fotte.

4. ©efegteid^en foll ein icber fld^ be« verbottenen Isafen-, velb« ^üener=^ ober Vogelfängen« unb fd^iefeen« in unferer obrigfeiten l^erfd^afteu unb mitbfue^ren genglid^ entl)alten. 2Ber aber barwiber tfeuet, foff ber gcbür barumb geftraft unb ernftUd^ angefe^en werben.

5. SBie au^ il^ncn aller fauf, l^inwegfd^idfung unb abfüel^rung atterl)anb loictualicn an bürren unb frifd^en ijifd^en^ bcßgleid^en an \)5geln, anfen, butter, atjern unb bergleid^en, barburd^ bann bife^ t)ero ben anbern g&ften bie gönmg ubertewerl worben, gang unb gar abgefd^nitten, aud^ l^iemit cmfllid^ tjerbotten fein fotte, mit bem anl^ang, ba iemanben, er fe^e Wer er wöHe, l^iewibcr l^anblen

Digitized by

Google

462

joürbCi bo« bemfclbcn fünf t)funb ^)tenmn9 «nb to)a« an bcrgWd^en ^)ro\jiant bei il^mc flcfunbcn, burd^ unfern t)08t gu 9lo^)^)enan) gu ftraf abgenommen »erbe. S)o(]^ foöe bcnienigen, t^eld^e flc^ bei ^au«Ieuten uf^Iten unb jelb« bcKftlften, attcrlei notl^wcnblge üc^ tualien nnb jjroDiant na^ il&rer bejien gelcgenl^it; fo guet jie lünben, ol^uberl^inberltd^ dngutaufen unb in ber cur ju genießen in aOipeg gugetaffeti fein.

6. enblid) unb jum feti^öten foHe, gu bcfto befferer ufbringung ber l^augarmen, tDtttiben unb nmifen bed gerid^töftoabd 9to))ipenatt in ieber ujfirtl^ö^erberg ein t)erf(i^loffene büci^fen gel^alten, fettige aHe fonntage einem ieben faur bronnengafi in ben l^erbergen unb bei ^ufeleutl^en burd^ ben brunnenfd&5pfer fftrgefteöt unb feiner ge* tegenl^eit nad^ ermelten l^augarmen (eutl^en etmad wxCb ©otteiS tpillen ju fteuren erinnert^ bargegen aber bie lanbrfintet unb anber bettlergefünb, totl^t ben faurenbronnengSften in t)i( »eg befcj^wer^ Ud^; abgefc^fft njerben. §iemac^ ujürb ^^ ein Jeber gugeric^ten^ auci öor nad^ti^eU unb fd^aben gu t)er]^üten toiffen.

Sßeld^em aQem bann alfo nad^gulommen mir l^iemit emftli<^ gebieten, unb bamit foU^em unferm htotiäi unb orbnung mit mc^rerm rAti^ unb eufer nad^gefe^t tt>erbe, fo fott l^infüro unfcr ))ogt in 9to:p))enau iebetmatö t>on anfang big gu enb ber baben^ fart^ i)on i^iergel^en tagen gu Dtergel^n tagen einmal ober fo oft ed n5tig unb ex^ erfahren mag, fid^ gu ben ^ßeterdtl^ater unb Oriefebad^er faurbronnen begeben, alba üon ben giften unb fremb^ ben, fo big faurtt)affer gebraud^en, insgemein ton l^erbergen gu l^bergen mie aud^ anbem l^fem, barinnen frembbe lofieren, ttKi« bifer orbnung gumlber ober fonften ol^ngleid^ö fÄ^gel^/ w* lunbigen, bagelbig, fot)it m5glid^, mit abftrafung ober, nad^ ge^ legenl^eit, gürtlid^r tertoamung ffirlommcn, auc^ gu t)crpetung aller ^)artellid^eit er fambt toeib unb Knber, bei unfer l^ol^n [traf unb o^ngnab, loon feinem xofixt!^ einid^e gefd^enl burd^ ben a^ ober fonften annemcm, fonber ein gimlid^e ^)affirlid^e gSrung uf^ fd^reiben laffcn, aud^ mit bem afe ein l&erberg umb bie anber, ber orbnung nad^, befud^en, mie gugleid^ einer unber unferen beam)>ten JU Oberfird^ ein iebe babenfartl^ gum menigften gtoel mal ober fo oft bie ttotturft erforbert, mit gcringftem unferm coften, bei bifen faurbronnen generalbifitation galten, ben toftrtl^ctt unb il^rem gefinb aud^ g&ften, foüit bereu beliebt, bife orbnungen ablefen, aud^ xoct» in benen ober anbem toibrigd unb ben g&ften befdlkoerlid^d fArgdoffen, ))leiyige nad^ag pflegen, bagelbige burd^

Digitized by VjOOQlC

463

aBftrafung unb anber guete mittel m6) mugeli^ctt abfteWen unb inß- gemein alleö baöienig t?erl^anblen fotten, ma« gu l^anbl^abung f^tiU famer orbnungen unb alle« gueten <)olitif(^en molftanbö bienliti^; mä) ben faurbronnen gdften ju befSrberung ber cur erf))rie§lid> unb fürfienbig fein mag.

Unb beffen j^u ur!unb l^aben njir bife orbnung mit nnferm l^ic unben «fgebrudten fecret beftgeln laffen, geben unb bcfcl&e]^ in ©tuttgarten ben . . monatötag 3"Ui t)on 6l^rifti unfer« einigen erlöferö unb fceligma^erö geburt ott man jalt feij^^jel^enl^unbert unb fibengel^ene.

m. ißabeotbnnng )e0 ißifd^ofd i^topolh wn Sltaßnx^ (1637).

Orbnung unfer t)on ®otte6 gnaben fieo^jolb SSBill^elm«, ©rj- l^ergogen gue Oefterreici^, SBif^oi^en gue ©traSpurg^ §alberftatt unb ^affan), §ergogen gue Surgunbt, ©te^r, Ä&mtl^en, ßrain unb SBurttemberg, 5lbminiftratorn ber ffirftlid^en ftifter §erf(!^= felbt; ajlurbacj^ unb Süberö, ©rafen gu $ab«^urg, S^rol unb ©örfe, ßanbgratjen in (Slfafe ic, fo in unfern faurbrunnen in ©rieöba^, ©t. ^eterötl^al unb in Slntegaft in aci^tung gu nehmen unb gu Italien.

©rftlid) ermal^nen unb njoöen n)ir, bae bie geiftlid^e bafelbfien fid^ bepnbenb bie anftalt gu maci^eU; auf ba« man taglic!^ bie l^e^lige mefe unb an fon- unb fe^rtagen nod& bargue ein i)rebig l^aben möge, baö \>olt aber barbei) embftglid& gu erft^einen fid^ an^ gelegen fein laffen.

3um anbern bie tpurtl^ unb gaftgeber ber enben foÄen bie l&er^ bergen unb logamentc«, bdber, bütten, i)orberift bie brunnen, fut^en, leider, ftaHungen unb alle« m^ unb fduberli^, auci^ mit taugentlid)em gefmb alfo beftetten, ba« ber gaft ober baber umb feinen ^fening, ber gebül^r nad^, t^erfel^en unb gel^alten n)erbe, mie fie ban mit i^rem gefinb foI(ä&em bergeftalten tjorgufein, fenberliii^ ber obrigfeit gu geleben unb gu f(^n)eren unb im fal^l übertrettenö unnad^I&^liij^er ftraf gu gen)arten l^aben.

©ritten«, ©icienige, fo bife faurbruttnencur broud^en, loerbeti anberftroo nid&t, al§ toere ban . ber menge ber gaft ober il^rer Jünbtlid^en armutl^ l&alben unmuglid^; alfe in ben offenen; bargue georbneten l^erbergen einferen unb il^e nwl^nung »dornen; firfte

Digitized by

Google

^^"

464

aber aufe \)ermcltcn ittfaiä^cn fein tnüffen, fo l^ctten fle bo(^ i^rc f^)ei§ uttb toeitt be^ ben n^firtben abl^otcn gu taffen.

3um vierten. S)abO) toit felbflen fud^en ju Italien unb n^ein gu l^aben, nie tjertoo^rt gewesen, iebod^ i)at ba^ gettjöl^nlic^e un- flelt t)on wctn butd^ bcn tDÜrtl^ fiejal^lt unb bem gaft eingeret^net to)ctben fotten, borbe^ annod^ tjerbleiben unb tpürbct ^ierinnen be6 ungettö orbnung flciff ju l^altcn fein.

3nm fünften l^aben bie tt)urtl^ alle tt)Od^en itt)e^ma]^l, am mit= ttjod^ unb famb«tag, gaftjebel mit iebeö nal^men unb juna^men ber obrigfeit be^ ftraf jel^en fd^ißing ju fiberfenbcn.

®ec!^ftenö, mit brot, xom unb anbem f^Jeifeen^ l^ctt); ftro, l^abern foffen bie njürtl^ iebcr geit nad^ notturft tjerfel^en fein unb tt)eber an bem ein nod^ anbem manget etfc^elnen laffen.

gum ftbcnben werben bie mürtl^, i^re leut^ unb jumal^t bie gciji gue feur unb tied^t guete forg unb t)eiH)a]^rung l^alten, aud^ gu bem enb ein to)ad^ter, ber bie gange nad§t auf alleö t>teifeige auffid^t trage unb l^abe, befielt fein.

3um ad^ten, n)ie ba« furJaufen an brot, xom unb anbem t)ictualien gang tjerbotten, fo n)ürbet aud§ leiner bem anbem im lauf ftel^en ober bie, fo ettoaö gubringen, abguf^)annen, an fid^ gu menben leiued weg« be^ ftraf fünf !pfunb unterftel^en, fonber ber fre^e fauf unb baö gubringen unge^inbert gelaffen werben.

3um neunten, mer bem anbem an feiner berberg gelegenen faurbrunnen, logament, trinfen unb f^peißen gue nad^tl^eil bofeUd^ tjerad^tet, ber böfferet alle mabl fünf !pfunb.

3um gereuten foöen bie mürtb, bc^ ftraf gelten fd^itting, ba^ brot il^ren gaften nid^t tl^eurcr geben, alö fie« J)on bedfen faufen, mit bem gubrot für aÖen weitem gewinn tjernüegt fein unb blei= ben, mag barbe^ ieber gaft nad^ luft unb belieben felbften brot unb anbere t)ictualien faufen unb genießen. *

3nm ailfteui wo logamenter befielt, folle ber würtb fle feinem anbem, alfe mit bem bebing, wan ber beftanbter anfombt, fle allerbingö abgutretten, einräumen; fo fid^ bie einraumbung ber== gießen folte, l^at er bem beftanbter, fot^il befe logament« tax ftdb wod^cntlid^ belauft, abgurid^ten unb wiHfürlid^er ftraf gu gewarten unb bod^ baö logament werben gu laffen ; wo aber ber Icl^ner fein gefefeteiS giel ober gemad^te gebing nid&t l^alten würbe, ftel^et bem würtl^ fre^, baö gemad^ einem anbem gu gönnen unb wa« er auf bie l^nb empfangen eingubel&alten. 5)arbe^ ift leiner bem anbem

Digitized by

Google

465

aufe intjaBcnbcm gematb gu n)c^cn ober atibcm [Ic^ auftringcn ju laffcn.

3wtn jtt)ö(ftett; an gctlger unb betten, an^ tt>aö bargue i^c-^ ^xt, joü jeber toürt^ bie notturft l^aben unb aöc xooäjtn fie, au(3^ anbete bargue ge^ougen leintoatl^, nic^t njeniger tifd^gejcig er- frtf(^en, tüäfd^cn unb rcmfgen laffen.

3um breJjgel^enten fein aöe unb jebe gemad^ burc^ bte ohiv feit für bie tooä)tn gu tarittn, barüber bud^ gu galten unb nie:= ntanb gu gefel^ren, be^ njittfurlic^er [traf.

3um t)icrge]^enben, ber baber ober leffeHued^t l^at in au6t()cU lung beö to)affer« gteid^^eit gu Italien, alle abenb bie bdber unb bütten gu feubern.

3um funfge^enben, im gangen begirf unb be^fang folcj^er fQUi- btunnen unb bibern, n)ie bie feuftn oben uub unten gefegt, joU ein beftenbiger burgfriben fein unb nac^ burgfriben« rec^t unb gc^ tcc^tigfeit unt)erbro(J^entlit^ gel^altcn , leiner t)om anbern mit tüoi teii ober toerlen in leinerle^ ttjeig unb ttjeg angcf ödsten ober beleibigct uub bie t?erbred^er, toa« ftanbö fie fe^en, tf)rem tjerbienen genieefi unnad^lefelid^ abgeftraft »erben.

SDarbe^ gum fed^gel^enben l^aben fid} bie faurbrunnengeft faaa^t i^ren gefinb unb augel^örigen aller gcbül^r unb erbarfeit nadj in i^alten, fic^ aller leid^tfertigteiten, drgernü^en, gottötäftern, flmlicit, fd^toercnö; bolbern, balgen«, fi^toiv.nen«, fc3^re^enö unb bergleid)eu unanftenbigfeiten gu entl^alten uub gu bemueffigen ober tisfubct ieber, tt)aö ftanbö er aud^ fe^e, man«- ober toeiböperfon, ber teol)t= ocrbienten güd)tigung unb [traf unentgeltlid^ getoarten unb fie aniSi= ftel^en muffen.

3um fibengel^enben, bie faurbrunneng&ft unb b&ber njeiben aud^ felbften ein faurbrunnen, bab, l^erberg unb gemad^en nicl^t oerunreinigen, terberben unb fd^anben, fonber fid^ fauber I)a(tcii unb tragen unb gang nid^tö oertoüften,

3um a^tge^eiiben, befegleid^en foH jeber fid^ be§ l^afecn^, l)nencr' ober oogelfangemSJ unb fd^le^enö in unfern l^errfd^aftni unb obrigfeiten gduglid^ entl^aUen ober gegiemenber abftrafung ge^ njertig fein,

3um nenuge^enbeU; toafe an cßenben fpeigen unb Dictuaüen in faurbrunnen gebrad^t ober baljin gu öerfd[)affen t)erorbnet ift, foü niemanb auffanfen unb an anbere ort gu fd^idfen ober fonften ba- mit mud^er gu treiben geftattet, fonber atte t)erbred^cr barumkn ernftlid) abgeftraft unb bie erl^anbelte l^ab confi^cirt werben.

3eitf(5r. XXVIII, 30

Digitized by VjOOQlC

466

t

3wm jtDatnjigiflen, ttrtc wir un« ju unfern l^ol&cn unb ntbcrn UamUtn, unbcrtl^anen unb würtl^cn cntli^ tjcrfe^cn, fie werben faml)t unb jonber« flegcn ben faurbrunncngaften unb babern [x6^ bergeftalt unb alfo ergdflen unb tjerl^altcn^ baö feber meniflUd^, rek^ unb arm, bifer flnaben unb gaben (Sötte« in xvS)t l^eHfamb- Iic^ 8^"«ff^ m5ften, barbe^ flcf^fijt; ftefd^irmbt, wol^l gemeint unb in aßen befurbert merbe, fo t)erfcleifcen mir barbe^ aHe« emftö, be^m brunnen unb bab weniger logament, imaäjtn, l^pei^en unb trinlen alle uberme^ige (jemin, mud^erti(3^e finangere^en gang unb gar gu t)ermeiben, alle« unb jebe« bei) feiner i)rob, tay, fcä^ijung unb mftrbigung ol^ne ubernamb \)erMeibett gu laffen, wie ban t)on geiten gu gelten ma« für fü^)^)en, gemiefe, e^er, fifiä^, fleifc^ unb anbere fpeifeen auf eine, 2 ober mel^r ^)erfonen gu begabten, fo ge* nau müglici^ ta)rfrt unb gcmürbiget, bat)on ni(!^t gcmi^en, alle« mol^l unb faubcr gelod&t, gebraten unb gu^erid^t, barbe? Jein H- trug unb Dort^eil gebraust, fonber alle« getreulid^, aufredet, rcb« Ixä^ unb bibermSnnif^ l^ergel^en, ieben umb ein gelt mol^l ge^ pflogen, barbe^ würbet !ein würtl^ bem gaft lenger al§ ein wod^cn lang gu borgen fd^utbig fein, beliebt i^mc aber bie red^nung tenger anfielen gu laffcn, fo t^ut man« il&me auf fein gefal^r fre^ unb l^aimb geben.

SBeld^em aöem unb iebem wir alfo ju gcleben unb unfel^lbar* lid^ nad^guTomen l&iemit ernftlid^ gebieten unb befel&len; unb auf ba« bife unfer orbnung befto fteifer unb un^jcrbrüd^tid^ Dolgogen werbe, fo fot unfer oberambtman gu Oberlürd^ burc^ fid^ fclbften ober feine nad^gefefete ben würt^en unb anbern ben in^alt folc^er orbnung, fo oft ijonnöti^en, lefeen, woljl gu tjerftcl^en geben laffen, neben bal^in trad^ten, ba« alle« ber gebül^r unb erbarleit nad^ gerid^tet, barumben aud& am ort$ felbften gu gelten nad^- geforfd^t, ba§ übet unb unanftenbige tjerl^etet, gud^t unb erbarfeit guma^l bife l^cilfambe cur beförbert werbe.

Steffen gu urfunb l^aben wir bife orbnung mit unfercn auf^ getrudften inftgel t)erwa]^ren laffen, fo befd^el^en unb geben gue aSten ben gween imb gwaingtgiften 5H)rili« anno fed^gel^enl^unbert ftben unb bre^feig.

D. aOBeed^*

Digitized by

Google

467

®in tifai^if^ed 9ituctAn^ au9 ben Rafften 1350—1361.

Unter ber 9tiibri( ^^©c^afeimgörcd^t" beftnbet fici^ im ®CHcraU 8anbc«ar^to in bct Urlunbcnabtl^eilung ^falj ©encvatia im @ont?. 12. ein ©teuerregifter ber ^falj au« ben S^l^ren 1350—1361, 15 Slatter ©d^malfoUo, mit glei^jcitigen 6intr&gen über bic „i\x ba6 Sonb gefegten" Steuern,

l^anbctt jt(% babei nic^t um bie regelmi&tge im grü^- unb ©!patia]^r crl^okne ©teuer (33et, precaria), fonbern um aufeer- orbentlid^e Umlagen, meldte in golge befoiiberer ©ebftrfniffe au«« gefd^rieben n^urben* Ueber bie 2lnl&ffe, n)elc!^c jiettjellö bem ©teuere auöjd^reiben ju ©runbe tagen, gibt unfere Slufjcii^nung furjc dttä)tt^ä)a\t n)aren Ärieg«güge, gebben (über tDeld^e un« meift fonftige 9iacj^tt)eife feilten), ©ebürfniffe be« §of^alte«, Sur- niere u. f. f*

3)a« erfte SBIatt entölt bie Ueber jd^rift: „Stüre, dye in daz land geseUet sint^ unb femer bie 9lütij: Nota precariam Mail 226 IIb. cum 12^», item nativitatis domini precariam 232 lib. cum 13 ß. hl.

S)ie S>^\jit\\ finb mit romifd^en ^x^mx gefi^rieben; im SDrudfe l^aben mir bafür, ber leidjteren Uebecfic!btUc!bfeit wegen, mit ^tu«^ nal^me ber Sal^reögaljleu, arablf(3^e ^x^txw gefegt

SDa« §eft ift im ©anjen gut erhalten, nur an bem untern ©nbe flnb bie Stattcr t)ielfad^ tjerftofeen unb gerriffen unb bal^er einige wenige ©tetten unleferlid^. 35ie Ortsnamen finb in unferem SRegifter erflart.

Stil/ref dye in daa land geaeizet sint*

(Fol. i/ Bass ist da0 buch, da die sture inne Stent ge- scriehen, die man in daz land gesetzet hat zu dem ersten.

Anno domini MCCCL^ statuta fuit quedam stura primo Waltdorflf 40 lib. hl, Nußenloch 15 Hb., Leumenheim 25 lib., Rorbach 15 Hb., Bergeheim 8 Hb., Zwetzingen ' 10 Hb., Offtersheim 6 Hb., Blancstatt 6 Hb., Eppelnheim 2 Hb., iEdingen 12 Hb., Sickinheim 35 Hb., Manheim 6 Hb., Muse-

^ ©d^we^inöen.

30* ^ T

Digitized by VjOOQlC

fUu^üJu

t-^?i^>'^*H?

f^P'-.

468

bach 4 lib., antiqua civitas in Winheim^ 6 lib«, Lu^enbach etHenißaI)ach 10 lib., duo Sassinheim 10 lib., Santhusen e^^BBTTKeferndal 8 üb., [Musebach 4 lib.] Walstatt 4 lib., Nuwenheim 4 lib., Heidelberg 100 lib., Winheim 40 lib., Wißenloch 20 lib., Ebirbach 10 Üb., Gemunden 15 lib., Bretheim et Heidolffesheim 100 lib., die zente^ 20 lib., Lin- denfels 50 lib.

(Fol. 1 V*) Anno domini MCCCL® primo statuta fiiit stiifa primo Waltdorff 50 lib., Nußenloch 20 Hb., Leumenheim 30 lib., Rorbach 20 üb., Bergeheim 10 üb., Zwetzingen 10 üb., Offtersheim 10 üb., Blancstat 8 üb«, Eppelnheim 2 üb., Santhusen 8 üb., Musebach 5 üb., Nuwenheim 4 üb,, Edingen 14 üb., Sickinheim 50 üb., Manheim 16 üb., siwey Sassinheim 10 üb., Eefemdal 10 üb., antiqua civitas in Winheim 10 üb., Ludenbach et Hemesbach 12 üb., Heidel- berg 100 üb., Winheim^BöTib.', Wißenloch 40 lib., Ebü-- bach 20 üb., Gemunden 25 üb., die zente 30 üb., Bretheim et Heidolffheim 100 üb., Lindenfels 50 lib.

(FoL 2.) Anno domini MCGCL® secundo statuta fuit stura in messe: Manheim 16 üb., Seckinheim 60 üb., Edingen 18 üb., Bergeheim 12 üb., Borbach 30 üb., Leumenheim 30 üb., Nußenloch 20 üb., Waltdorff 50 üb., Offtersheün 10 üb., Zwetzingen 12 üb., Blankstat 10 üb., Santhusen 10 üb., Eppelnheim 3 üb., Musebach 4 üb., Nuwenheim 5 üb., duo Sassinheim 12 üb., antiqua civitas in Winheim 14 üb., Lu- denbach et Hemesbach 14 üb., Eeferndal 6 üb., Walstat 4 üb., Heidelberg 100 üb., Winheim 50 Üb., Wißenloch 30 üb., Ebirbach 24 üb., Gemunden 16 Üb., die zente 36 üb., Lyndenfels 40 lib.

Anno domini MCOGLni^ post messes statuta fuit stura primo Lyndenfels 60 üb., Waltdorflf 60 üb., Nußenloch 20 Üb., Leymenheim 40 üb., Rorbach 20 üb., Bergeheim 12 üb., Oflftersheim 8 üb., JZweczingen 20 üb., Blankstat 10 üb., Santhusen 10 üb., Eppelnheim 3 üb., Edingen 24 üb., Sickinheim 84 üb., Manheim 28 üb., Kefemdal 14 üb., Wal- stat 6 üb., duo Sassinheim 12 üb., Ludenbach et Hemes-

* SBeln^eim tl^eilte pdj fdjon xm 14. galjtl^ttbert in bie alle «nb neue ©tabt. »gl. SBibbet, SSefdJteibung ber ÄutfütftUd^en ^falj 1, 327.

« 2)ie aReÄeSl^ehnet ober Ületfatöemünber 3ent. SJfll. SBibber 1, 363 ff.

Digitized by

Google

•^

469

bach 16 lib., Nuwenheim 6 lib., Musebach 2 lib., die zente 50 lib.

(Fol. 2 V.) Anno doinini MCCCL® quarto ante carnispri- vium statuta fuit stura primo WaltdorflF 70 lib., Nußenloch 20 lib., Leymenheim 40 lib., Rorbach 20 Hb., Bergeheim 12 lib., Oflftersheim 8 lib., Zwetzingen 20 lib., Blankstat 10 lib., Santhusen 10 lib., Eppelnheim 3 lib., Edingen 24 lib., Sickinheim 84 lib., Manheim 28 lib., Keferndal 14 lib., Wal- stat 6 lib., duo Sassinheim 12 lib., Antiqua civitas in Wein- heim 8 lib., Ludenbach et Hemesbach 16 Hb., Nuwenheim 6 lib., Musebach 2 Hb., Lyndenfels 70 Hb., Winheim 40 Hb., Gemunden 16 Hb., die zente hO\\\}.^ Ebirbach 25 Hb., Wiflen- loch 50 Hb.

Item eodem anno domini Ifi quarto ante nativitatem do- mini nostri Jesu Christi * statuta fuit stura primo Heidelberg 150 Hb., Wißenloch 30 Hb., Heidolffesheim et Bretheim 100 Hb., Hilrsbach 20 Hb., Gemunden 15 Hb., Ebirbach 20 Hb., Waltdorff 20 Hb., Nußenloch 10 Hb., Leymenheim 20 Hb., Rorbach 10 Hb., Bergeheim 6 Hb., Oflftersheim 4 Hb., Zwetzingen 6 lib. , Blankstat 5 Hb. , Santhusen 5 Hb. , Eppeln- heim 2 Hb., Edingen 12 Hb., Sickinheim 40 Hb., Manheim 10 Hb., (Fol. 3.) Keferndal 7 Hb., Walstat 4 Hb., duo Sassin- heim 12 Hb., Nuwenheim 4 Hb., Ludenbach et Hemesbach 8 Hb., Musebach 2 Hb., die zente 25 Hb.

Anno domini MCCCL® quinto statuta fuit stura post nati- vitatem beate Marie virginis primo Heidelberg 200 Hb., Wißenloch 50 Hb., Hilresbach 50 Hb., Gemunden 10 Hb., Ebirbach 10 Hb., Lyndenfels 100 Hb., Waltdorflf 20 Hb., qui eodem tempore solverunt pro domino nostro duci (siel) ex- spensas, videlicet 40 Hb., quas dominus et episcopus Spirensis ibidem pro tunc exspendiderunt, Nußenloch 20 Hb., Leymen- heim 40 Hb., Rorbach 20 Hb., Bergeheim 12 Hb., Oflftersheim 8 Hb., Zwetzingen 20 Hb., Blankstat 10 lib., Santhusen 10 Hb., Eppelnheim 2 Hb., Edingen 20 Hb., Sickinheim 84 Hb., Manheim 20 Hb., Keferndal 10 Hb., Walstat 4 Hb., duo Sas- sinheim 10 Hb., Nuwenheim 6 Hb., Musebach 2 Hb., Luden- bach et Hemesbach 10 Hb., die sewte 60 Hb.

(Fol. 3 V.) Anno domini MCCC^ sexto dominica die post

< b. §. oor äBei^nad^ten.

Digitized by

Google

470

pmificationem beate Marie virginis statuta fuit quedam stura scilicet 400 lib. hallens. ad persolvendum debita relicte der Jmshalten et Bipen * ülrico de Fleingen et domino Berngero de Twingenberg primo Wißenloch 10 lib., Waltdorff 50 lib., Nußenloch 12 lib., Leymenheim 35 lib., Rorbach 12 lib.. Bei geheim 10 lib., Offtersheim 8 lib., Zwetzingen 20 lib., Blankstat 10 lib., Santhusen 10 Hb., Eppelnheim 2 üb., Edingen 20 lib., Sickinheim 40 lib., Manheim 20 lib., Ke- feradal 10 Hb., Walstat 4 lib., zwey Sassinheim 10 lib., an- tiqua civitas in Winheim 12 lib., Ludenbach et Hemmesbach 10 lib., Nuwenheim 3 lib., Musebach 2 lib., Lyndenfels 60 lib., Gemunden die zente 40 lib.

(Toi. 4.) Anno domini MCCC® sexto in vigilia nativitatis beate Marie virginis statuta fuit quedam stura in villis do- mini, primo Waltdorflf 50 lib., Nußenloch 24 üb., Leymen- heim 34 lib., Rorbach 24 üb., Bergeheim 16 üb., Blankstat 6 lib., Santhusen 10 üb., Eppelnheim 4 üb., Eddingen 30 Hb., Sickinheim 60 üb., Manheim 20 üb., Keferndal 10 lib., Walstad 6 üb., duo Sassinheim 14 üb., antiqua civitas 18 Hb., de quibus competit domino 12 lib.^, Ludenbach et Hemes- bach 10 üb., Nuwenheim 6 lib. , Musebacfr 2 lib. , die zeväe 20 lib.

Summa 358 lib. , de quibus ilü de Rorbach et de Nußen- loch persolvenmt antea 48 lib. pro una carrata vini.

Sequitur quedam stura schultetorum ad edificandum die enme\ Sculteti. Item scultetus in Bergeheim 6 üb., Rorbach 10 lib., Nußenloch 10 üb., Leymenheim 2 üb., Waltdorflf 4 Hb., OflPtersheim übrum, Zwetzingen 2 üb., Blankstad 4 Hb., Eppelnheim 2 üb., Santhusen übrum, Musebach übrum, Edingen 10 üb., Sickinheim 10 üb., Manheim 10 üb., Ke- ferndal 3 lib. , Walstat 3 lib. , duo Sassinheim 2 üb. , antiqua f*iii4_.» civitas 6 üb., nova civitas 6 üb., competunt domino 8 üb., _^ I Ludenbach et Hemesbach 2 üb., Hedensheim 2 üb., Nuwen-

yit^^<^^ heim 3 üb., Schrießheim 2 üb., Risoltsheim 2 üb., zent- ^M.^t.^£^ gravius 2 üb., Wimmersbach übrum ^

Summa sture schultetorum: 102 lib.

* ©te^t ö««ciu fo im aWanufctipt, ift mir aber öänjUd^ unoerftänbUd^.

* ?laci^ bem 3in§&U(i^ oon 1369 überließ ^erjog 3flupred^t ber «Stabt bie Ijürfte beä UngeltS; nadj oorließenber 6teae l^cttte er bageöen Va füc m he- flnjprud^t. %!. 2öibDer 1, 328.

3 ^reme ^- 5lrambube. ©rimm, äßörterbud^ 5, 1989, meHeid^t eine SRei^e wn ©üben jur ^[bl^altnno reöelmäßiöer 3Wärfte.

Digitized by

i

Google

471

(eingelegte« 93Iatt.) Anno domini MCCCLVIP tempore Mail statuta fuit quedam stura et inclusa fuit precaria Mail istius anni videlicet tempore Mail, primo WaltdorflF 60 Üb,, Nußenloch 30 lib., Leymenheim 30 lib., Rorbach 35 lib., Bergeheim 16'^ lib., Blankstat 10 lib., Santhusen 12 lib., Eppelnheim 6 lib., Eddingen 30 lib., Sickinheim 90 lib., Manheim 36 lib., Zwetzingen 15 lib., Oflftersheim 7 lib., Keferndal 28 lib., Walstat 12 lib., duo Sassinheim 32 lib., die alte stat 18 lib., Ludenbach et Hemesbach 20 lib., Nu- wenheim 10 Hb., Musebach 4 lib., die zmte 35 lib.

(Fol. 4 V.) Anno domini millesimo CCC L^ septimo feria tercia ante diem beati Martini statuta fuit quedam stura ad persolvendum bestias, que debent portare ligna vineaiuui do- mini nostri ducis et fymum earundem, et de eadem stura ap- preciebantur duodecim asini, qui portabant ligna ad castruin Heidelberg ad coniburendum de predicto festo Martini usque Jeorgii, et hec stura fuit sie statuta, primo Manheim 14 lib., 5 maldra avene, Sickenheim 25 lib., 15 mald. avene, Edin- gen 8 lib., 4 mald. avene, Bergeheim 8 lib., 5 mald. avene, Rorbach 12 lib., 5 mald. avene, Leymenheim 15 lib., 5 mald. avene, Nußenloch 12 Hb., 5 mald. avene, Musebach 2 Hb., 2 mald. avene, Santhusen 4 Hb., 2 mald. avene, Waltdorf 20 Hb., 10 mald. avene, Oftersheim 4 Hb., 2 mald. avene, Zwetzingen 8 Hb., 4 mald. avene, Blankstat 6 Hb., 4 mald. avene, Eppelnheim 2 Hb., 2 mald. avene, Nuwenheim 5 Hb., 2 mald. avene, duo Sassinheim 2 Hb., Ludenbach et Hemes- bach 3 Hb., Keferndal 8 Hb., 6 mald. avene, Walstat 4 Hb., 4 mald. avene.

(Fol. 5.) Anno domini MCCCL^ septimo circa dieni beati Martini statuta fuit injusta peticio in subsidium persoliicionis castri Waldecken, quod dominus noster Rupertus dux senior emit ab Hlo de Stralenberg \ et predicta stura statuta fuit duabus vicibus, videlicet una pars cedebat festo nativitatis domini nostri Jesu Christi et alia pars cedebat festo punli- cationis beate Marie virginis. Et sequitur illa pars , quo cede- bat festo nativitatis domini : primo Lyndenfels 40 lib. hallcns., Ludenbach et Hemesbach 10 Hb., antiqua civitas Winheim 12 Hb., competunt domino 8 Hb,, duo Sassinheim 10 Hb.,

* SBöI. SBibber 1, 335.

Digitized by

Google

472

Nuwenheim 2 lib., Bergeheim 8 lib., Rorbach 12 Hb., Ley- menbeim 15 lib , Musebach 4 lib., Nussenloch 12 Hb., Walt- dorf 25 lib., Santhusen 5 lib., Oftersheim 5 Hb., Zwetzingen 10 Hb., Blankstat 5 Hb., Eppelnheim 2 Hb., Edingen 8 Hb., Sickenheim 40 Hb., Manheim 14 Hb., Kefemdal 10 Hb., Wal- stat 5 Hb., die ernte 20 Hb., officium^ Ebirbach 50 Hb., Gemunden 20 Hb., Wizzenloch 20 Hb., Hilrsbach 10 Hb., die dorfer umbe Steinsperg^ 10 Hb., nova civitas Winheim 60 Hb., competunt domino 40 Hb., Schrießheim 30 Hb., com- petunt domino 15 lib.

(Fol. 5 V.) Anno domini MCCCLVIII® festo purificacionis beate Marie virginis gloriose statuta fuit secunda pars sture sive peticionis injuste ad persolvendum castrum Waldecke: piimo Lyndenfels 40 Hb., item Ludenbach et Hemesbach 10 Hb., item antiqua civitas 12 Hb., competunt domino 8 Hb., item duo Sassinheim 10 Hb., Nuwenheim 2 Hb., item Berge- heim 8 Hb., item Borbach 12 Hb., item Leymenheim 15 Hb., Musebach 4 Hb., item Nußenloch 12 Hb., item Waltdorf 25 Hb., item Santhusen 5 Hb., item Oftersheim 5 Hb., Zwetzin- gen 10 Hb., item Blankstat 5 Hb., Eppelnheim 2 Hb., item Edingen 8 Hb., item Sickenheim 40 Hb., Manheim 14 Hb., item Kefemdal 10 Hb., Walstat 5 Hb., dye zente 20 Hb., item officium in Ebirbach 50 Hb., item Gemunden 20 Hb., item Wizzenloch 20 Hb., item Hilrsbach 10 Hb., item ville circum Steynsberg 10 Hb.^ item nova civitas Winheim 60 Hb., com- petunt domino 40 Hb. hallens., item Schrießheim 30 Hb., competunt domino 15 Hb.

Summa: 435 lib. haU.»

(Fol. 6.) Anno domini MCCCLVIIP sequenti die post festum corporis Christi -statuta fuit quedam stura in 8 villis, videHcet in Waltdorf, Nußenloch, Leymenheim, Rorbach, Bergeheim, Edingen, Sickinheim, Manheim ad persolvendum 240 lib. haU. hospiti in Brüssel*, Conrado de Remechingen et expensas in EtteHngen ratione marchionis de Baden, tum civitates devastaverint Selz.

* b. IJ. bic Äettwei.

» 2)ie gur aSogtei ©teinäberg geljörettben a)örfer Dgl. SBibber 2, 140.

3 2)ic ^otalfumme ber ©teuer betcäöt 474 ¥funb, bat)on geljen 89 ^unb ab; bie aOBem^eim unb ©d^rteSl^eim pecbCetben, fomit bleibt bie Summe von 435 ?funb ttbriß,

»ntc^fal.

Digitized by VjOOQlC

nd

.-^'

473

Primo Waltdorf 50 lib., Nußenloch 25 lib., Leymenheim 40 lib., Rorbach 25 lib., Bergeheim 13 lib., Edingen 12 üb., Sickinheim 50 lib., Manheim 25 lib.

Summa: 240 lib. hall.

Anno domini MCCCLVIII^ eadem sequenti die post festum corporis Christi statuta fuit ad prescripta stura ad persolven- dum 174 lib hall, pro expensis, quas advocatus Gerhardus convenit versus Medeburg *, et de predictis 174libris pervene- runt 50 lib. ad persolvendum debitas in Brüssel.

Primo Santhusen 10 Hb., Oftersheim 6 lib., Swetzingen 12 lib., Blankstat 6 lib., Eppelnheim 2 lib., Musebach 4 lib., Nuwenheim 4 lib., duo Sassinheim 15 lib., antiqua civitas 15 lib , competit domino 10 Hb., Ludenbach et Hemesbach 15 Hb., Kefemdal 12 Hb., Walstat 8 Hb., Lyndenfels 70 lib.

Summa istarum duarum sturarum precium 414 lib. halL attamen advocatus remansit debitor 70 maldra siliginis in Brüssel, que dominus et exercitus domini commederunt in ytinere versus Megdeburg.^

(Fol. 6. V.) Anno domini MCCCLVIIP. die dominica proxima post diem beati Jacobi apostoli statuta fuit quedam stura ad persolvendum exspensas factas versus Kunigesbach et viUam Schyempenbach et eciam alia debita, sicut liquide apparet in computacione advocati Gerhardi. Primo Lyndenfels 76 Hb., Waldecken. 50 Hb., Videnheim 40 Hb., Waltdorf 50 Hb., Nußenloch 24 Hb., Leymenheim 34 Hb., Rorbach 24 Hb., Bergeheim 12 Hb., Blankstat 6 Hb., Santhusen 10 Hb., Eppelnheim 4 Hb., Edingen 15 Hb., Sickinheim 60 Hb., Man- heim 20 Hb., Keferndal 10 Hb., Walstat 8 Hb., duo Sassin- heim 20 Hb., antiqua civitas 18 Hb., competunt domino 12 Hb., Ludenbach et Hemesbach 10 Hb., Nuwenheim 6 Hb., Musebach 4 Hb., die zente 20 lib. prope Gamundiam, Ofters- heim 6 Hb., Swetzingen 10 lib.

Summa: 555 lib. haH.^

(Fol. 7.) Anno domini MCCCLVIIP crastina die post diem beati Bartholomei apostoli ex speciali mandato et jussu do- mini nostri Ruperti ducis senioris et in presencia ipsius sta-

^ S)ie aRabenburg bei Sanbau.

2 ^ie @umme beträgt in ber ^l^at nur 531, ober n)enn man bie Steuer ber ttlten Stabt SBein^eim oott redjnet, 637 ^funb.

Digitized by VjOOQlC

474

tute fueront due peticiones seu sture, una ex opposito Beni in Nova Civitate, Wachenheim, Lamesheim, Anwihre et vallis ibidem et alia stura ex alia parte Reni, ut Heidelberg situm est, ut subscriptum est, primo ad pagandum servitores suos ex apposito Beni, ut bene constat domino Harenbach et vice- domino Conrado Lantschaden : Wynheim 200 lib. , item Scrieß- heim 150 lib., Ebirbach 100 lib«, item Gemunden 30 lib., Hilrsbach 50 lib., Wißenloch 50 lib. Sununa 580 lib. hall.

Item Nova Civitas 150 lib., Anwilre 100 Hb., Wachen- heim 50 lib., Lamesheim 50 lib., item Meckinheim 12 lib., Ginheim 8 lib., item Gimmeltingen 12 lib., Muspach 16 lib., Lachen 24 lib., Waisenheim 10 lib. Ville Germersheim: primo Beinheim 30 lib., Knuteisheim 4 Hb., Ottersheim 12 Hb., EmphUngen 8 Hb., item Sündern 8 lib.

Summa: 494 Hb. haU.

(Fol. 7 V.) Anno domini MCCCL® nono in vigilia sancti Johannis Baptiste statuta fuit una stura seu precaria in vilHs domini nostri Buperti ducis senioris ad redimendam viUam Wibelingen et hoc ex speciali mandato et jussu domini nostri ducis Buperti senioris, ut sequitur: Primo Ludenbach et Hemesbach 15 Hb., item antiqua civitas 18 Hb., competunt domino nostro 12 Hb., item nova civitas 30 Hb., competunt domino nostro 20 Hb., item Scrießheim 18 lib. , competunt domino nostro 9 Hb., item Nuwenheim 3 Hb., Bergeheim 7 Hb., Borbach 12 Hb., Leymenheim 20 Hb., Nußenloch 12 Hb., Musebach 3 Hb., Waltdorf 30 Hb., Santhusen 7 Hb., Oftersheim 7 Hb., Swetzingen 15 Hb., Blangstat 7 Hb., Ep- pelnheim 3 lib. , Edingen 7 Hb. , Sickinheim 30 Hb. , Manheim 15 Hb., Keferndal 9 Hb., Walstatt 6 Hb., item centa superior 15 Hb., item officium in Ebirbach 10 Hb., civitas Ebirbach 10 Hb., Gemundia 7 Hb., Videnheim 15 Hb., ville prope Steinsberg 10 Hb., item advocatus in Lyndenfels 12 Hb.

Summa: 342 Hb.*, de quibus cedebant ad redempcionem viHe Wibelingen 224 lib.

Item 90 lib. ad persolvendam speltara magistro curie,

* feie ^ummc ohi^et S<'''W^ ^ft 353 refp. 328; je nadjbem man bie ©teuer ber nmen Stabt SOöeinl^eim unb von ©d^rieä^eim öanj, ober nur in foweit fie bem ^ergog jufiel, redjnet.

Digitized by VjOOQlC

m

475

quam dominus habuit ad hastiludia, que habuit in Heidel- berg circa penthecosten ejusdem anni. Item Gernodo, li,^LLunl 10 lib. ad faciendum circulos seu reujfe pro vasis domiiii nostri.

Item 18 lib. pro domo dicti Crottenleber.

(Fol. 8.) Anno domini MCCCL^ nono sabbato ante pentlie- cüsten statuta fuit quedam stura in avena, in bovibus et pullis ad hastiludium, quod dominus noster habuit in HiMdcl- berg 8 dies post penthecosten. Primo Videnheim 4 lib. pro uno bove et 10 maldra avene, item Keferndal et Walstat 4 lib, pro bove, 18 mal. avene, item Lutenbach etHemesbach 4 lib. pro bove et 16 mal. avene, duo Sassinheim 4 lib. pro bove et 14 mal avene, item Nuwenheim 4 mal. avene, item Bergeheim 8 mal. avene, Ror- bach 2 lib. et 10 mal. avene, item Nußenloch 2 lib et 10 mal. avene, Leymenheim et Sunthusen 4 lib. pro bove et 22 mal. avene, Waltdorf 20 mal. avene, Oftersheim, Zwetziugen et Blangstat 4 lib. pro bove et 19 mal. avene, Heden^heim 4 lib. pro bove, Edingen 8 mal. avene, Sickinheim 1 lil% pro bove et 20 mal avene, Manheim 10 mal. avene.

Summa avene: 189 maldra avene, de quibus advocatus presentavit magistro curie ad hastiludium 100 mal. avene et residuas 89* mal. obtinuit pro equis domini nostri ducis.

Summa peconie pro bovibus : 36 lib. hallens.

Et notandum, quod advocatus, Gerhardus ützlinger pre sentavit ad predicta hastiludia 350 pullos.

Item officium Ebirbach dedit 4 vaccas, 20 mal avene et 88 pullos.

Item officium in Walecken (sicl) duos boves et 100 pullos.

(Fol. 8 V.) Anno domini MCCCLIX® circa festum omuiiiui sanctorum statuta fuit quedam stura ad persolvendum dtjuiino Ottoni de Bolanden opidum Symmern, quod dominus noster Rupertus dux senior ab ipso emit.^ Primo Lyndenfels 80 Hb., nova civitas Winheim 260 lib., competunt domino nostro 174 minus 4unciis, item Schriessheim 160 lib., competunt domino nostro 80 lib., Ebirbach 90 lib., Gemunden 20 lib., item Steinsperg 80 lib., Bergeheim 8 lib., item Rorbach 16 Hb., item Leymenheim 30 lib., item Nußenloch 14 lib., item

* SSßl. SBibbet 3, 435.

Digitized by VjOOQiC

mV-

476

Waltdorf 40 Hb., item Musebach 5 lib., item Santhusen 10 lib., item Oftersheim 8 lib., item Swetzingen 14 lib., item Blankstat 10 lib., item Eppelnheim 4 lib., item Wybelingen 28 lib., item Edingen 10 lib., item Sickinheim 50 Üb., item Manheim 25 lib., item Keferndal 20 lib., item Walstat 12 üb., item Videnheim 35 lib., item Nuwenheim 5 lib., item duo Sassinheim 26 lib., item antiqua civitas Winheim 33 lib., competunt domino nostro 22 lib., item Ludenbach et Hemes* . pach 24 lib., item superior centa retro Gamundiam 40 lib., item officium in Waldekken 40 lib. , competunt domino nostro 20 lib.

Summa istius prescripti: Mille lib. hall, cum duobus lib.*, de quibus viUe dederunt 476 lib. hall, et civitates residuam pecuniam.

(Fol. 9.) Anno domini MCCCUX^ circa feslum omnium sanctorum statuta fuit quedam stura ex oposito Reni , ut Nova Civitas Sita est, ad persolvendum domino de Bolanden opi- dum Symmem. Primo Nova Civitas 300 lib. (ponantur floreni secundum jussam domini nostri), item Anwilre 200 Hb., item ville sub officio in Nikastel 30 Hb., item officium in Wegeln- burg 30 Hb., item Beinheim, Ottersheim, Kunttelsheim, Emphlingen, Sundern cum höminibus regis lOa et 20 Hb., item Musebach 16 Hb,, Lachen 24 Hb., Waisenheim 11 Hb., Gymeltingen 18 Hb., Meckinheim 20 Hb., Ginheim 12 Hb., item Wachenheim 50 Hb., item Lamesheim 50 Hb., vUla Lamesheim 50 Hb., item Agersheim 50 Hb., item Friesenheim 15 Hb., item Oppenouwe 30 Hb., ponatur hie viUa Danstat pro 40 lib.

Summa istius prescripti: 1000 lib. 26 lib.^

Et notandum, quod Judei domini nostri, ut Heidelberg situm est^ dederunt ad predictas sturas 200 lib. haU. in sub- sidium predicte empcionis videlicet opidi in Symmern.

(Fol. 9 V.) Anno domini miHesimo CCCLX® feria quarta post Invocavit statuta fuit quedam stura ad persolvendum carnes, siliginem et speltam, quam dominus noster dux con- sumpsit ante carnisprivium in tornamento et hastiludiis suis, quas habuit pro tunc in Heidelberg.

* Slic^tiö 1000 ^funb roeniöer 4 Unjen, wenn man nur redjnet, wag bcr ^ergoö in ber ^at etl^iclt.

* Döige Sa^Icn ergeben bie ^nvxme oon 1066 ^f.

Digitized by VjOOQIC

.iL-:LBt

477

Primo Waltdorf 20 lib. et pro carnibus 9 lib. minus 4 ß. hl, item Nußloch 12 lib. et pro carnibus 4 lib. 8 ß. hl, item Leymenheim 14 lib. et pro carnibus 6V« Hb. 2 ß. hl., Rorbach 12 lib. et pro carnibus 4 lib. 8 ß. hl., Musebach 3 lib., Santhusen 7 lib., pro carnibus 3 lib. 6 ß. hl., Berge- heim 5 lib., pro carnibus 2 lib. 4 ß. hl., item Eppelnheini 2 lib., pro carnibus 1 lib. 2 ß. hl., Wibelingen 7 lib., pro car- nibus 2 lib. 4 ß., Edingen 7 lib., pro carnibus 2 lib. 4 ß., Sickinheim 20 lib., pro carnibus 9 lib. minus 4 ß. hl,, Man- heim 13 lib., item Keferndal 8 lib., Walstat 6 lib., item Videnheim 13 lib., Ludenbach et Hemesbach 13 lib., antiqua civitas Winheim 15 lib., competunt domino nostro 10 Hb., duo Sassinheim 13 lib., Nuwenheim 3 lib., Zwetzingen 8 lib., pro carnibus 3 lib. 6 ß. hl., Blankstat 6 lib., pro carnibus 2 lib. 4 ß., Oftersheim 4 lib., pro carnibus 2 lib. 4 D. hL, Lyndenfels 18 lib., ville prope Steinsperg 10 lib., ville prope Ebirbach 8 lib., die ^ente retro Gamundiam 15 lib., Wald- ekke 8 lib.

Summa 256 lib. hall.^ de quibus competebant pro carni- bus 51 lib. cum 14 ß. hall.

(Fol. 10.) Anno domini MCCCLX^ feria sexta post diem beati Kiliani statuta fuit quedam stura pro exspensis sei vito- rum domini nostri ducis, cum iverunt primo citra Eenum contra juniorem de Fleckenstein.

Primo pro vino 33 lib., item secundario pro vino 18 ]ib., quod ductum fuit in Zwetzingen, item 4 lib. pro minutis koquine, pro pane 8 lib., pro avena 19 lib., pro ainibus 20 Hb., pro vectuis curruum et pro exspensis eorundem 19 lib»

Summa 121 lib. hall.

De quibus dederunt Uli de Bergeheim 6 Hb., Rorbach 7 Hb., Leymenheim 10 Hb., Nußenloch 7 Hb., Waltdorf 12 lik, Musebach 2 lib. , Santhusen 7 lib. , Oftersheim 3 lib,, Zwetzingen 5 Hb., Blankstat 5 Hb., Eppelnheim 2 lib,j Edingen 7 Hb., Wibelingen 7 Hb., Sickinheim 13 Hb., Man- heim 10 Hb., item officium in Lyndenfels 10 Hb., die gmüe 8 lib.

Anno domini MCCCLX^ in die beate Marie Magdalena statuta fuit quedam stura ex jussu domini nostri ad persol-

« Slid^tiö 265 «Pfwtib.

Digitized byCjOOQlC

vendum quedam debita servitorum domini nostri ducis ex opposito Reni.

Primo officium in Lyndenfels 50 üb. hall. , ville pertinentes in Ebirbach 12 lib., officium in Waldekk 20 lib., competunt domino 10 lib., die zente 40 lib. hall., ville prope Steinsperg 20 lib., Steins- perg non dedit illa vice , Waltdorf 30 lib. , Nußenloch 22 lib. hall, Leymenheim 30 lib., Rorbach 16 lib. hall., Musebach 4 Hb., Santhusen 11 lib., Bergeheim 8 lib. hall., Oftersheim 6 lib., Zwetzingen 10 lib., Blankstat 6 lib., Eppelnheim 4 lib., Wi- belingen 12 lib., Edingen 14 üb., Sickinheim 35 lib., Man- heim 16 Hb., Keferndal 16 lib., Walstat 10 lib., Videnheim 18 lib. hall. (Fol. 10 v.) Ludenbach et Hemespach 12 lib., antiqua civitas Winheim 15 lib., competunt domino 10 lib., duo Sassinheim 18 lib., Nuwenheim 6 lib.

Summa: 426 lib. hall.*

Anno domini MCCCLX^ circa diem decollacionis sancti Johannis Baptiste et circa nativitatem beate Marie virginis statuta fuit quedam stura, que pro tunc nominabatur una atmnge, pro exspensis in ascensione et reversione exercitus, cum dominus dissidaverat ^ Ulis de Wirttenberg nomine Karoli Imperatoris *, specialiter pro avena, pro carnibus bovinis, porcinis et aliis et pro vino. ^

Primo Waltdorf 13 üb., 10 maldra avene, Nußenloch 9 lib., 8 mal. avene, Leymendeim 9 lib., 8 mal. avene, Ror- bach 7 Hb., 5 mal. avene, Bergeheim 4 Hb., 4 mal. avene, Eppelnheim 2 Hb., 2 mal avene, Blankstat 4 Hb., 4 mal. avene, Oftersheim 3 Hb., 3 mal. avene, Zwetzingen 6 Hb., 6 mal. avene, Santhusen 5 Hb., 5 mal. avene, Wibelingen 5 Hb., 5 mal. avene, Edingen 6 Hb., 5 mal. avene, Sickinheim 13 Hb., 10 mal. avene, Manheim 8 Hb., 6 mal. avene, Viden- heim 8 Hb., 5 mal. avene, Keferndal 5^^ Hb., 5 mal. avene, Walstat 6 Hb., 4 mal. avene, die zente Gamundie 16 mal. avene, duo Sassinheim 10 Hb., Nuwenheim librum hall.,- an- tiqua civitas Winheim 12 Hb., competunt domino nostro se- niori 8 Hb.

Summa 130 lib. minus 10 ß. hl.*

1 SHd^tiö 446 ^nb.

* SBol^I üetberl&t ftatt: dissederat.

8 ^faljötaf 9iuptc(i^t filierte 1360 ein §eer öegen SBirtemberg unb ^yelagerte 1Rar!örömtiöen f. etälin 2Birt. @efcl&. 3, 268.

^ Hüd^tige 2lbbition ergibt 148V2 ^funb.

Digitized by VjOOQIC

-.fÄ?

479

(Fol. 11.) De prescripta peticione seu atmnge compete- bant pro carnibus bovinis 35 lib. hall., item Hans Maellan- tori (?) 22 lib. pro carnibus, item Frietze Wigant pro car- nibus 15 lib. hall., item pro vino 58 lib. hall.

Anno domini MCCCLX^ infra octavam beati Martini sta- tuta fuit quedam stura pro expensis secundi exercitus contra illum de Fleckenstein juniorem.

Primo pro 83 maldris avene, maldram pro 10 ß. hl., facit in summa 40 lib. 30 ß. hl. , pro 1 carratis vini 41 lib., pro 7 vaccis 21 lib.

Primo Lyndenfels 15 lib., die zmte 10 lib., Ebirbach 5 lib., Waltdorf 8 lil^., Nußenloch 5 lib., Leymenheim 6 lib., Rorbach 5 lib., Bergeheim 2 Hb., Eppelnheim 1 lib., Blank- stat 2 Hb., Oftersheim 1 lib., Zwetzingen 2 lib., Santhusen

2 lib. , Wyebelingen 2 lib. , Edingen 3 lib. , Sickinheim 7 lib., Manheim 5 lib. , Videnheim 5 lib. , Keferndal 3 lib. , Walstat

3 lib., duo Sassinheim 6 üb., Nuwenheim 1 librum, Muse- bach 1 librum, antiqua civitas Winheim 6 Hb., competunt domino nostro 4 lib.

Summa: 104 lib. hall.

Nota precarium Maii 226 lib. 12^9 ß., item in natalibus 232^2 lib. 13 ß.

Summa pecunie, quam vUlani dederunt a festo omnium sanctorum anni noni usque festum beati Martini anni LX^, quod fuit annus cum 9 diebus et est in summa 1500 lib., 57 lib. cum 4 ß. hl.

(Fol. 11 V.) Man sal wissen ^ daz mins herren des hertso- gen armen lute hie diesiten Eines, als Heidelberg gelegen ist^ gerechnet hant, da0 sie wagm verte (?) geJcostent hant in die- l-^^^^f^^ Sern jare, als man zalte noch Christm gehurte dusent dru- $f^^^ hundert jar in dem sestngestin jare, me danne fünfhundert phunt heller ane den Jtcden schaden^ der uff da^ selbe gelt gangen ist und noch dar uff gende werdit, wand sie es amders nit enhatten.

Anno domini MCCCLX^ primo feria tercia post Invocavit ex speciali jussu domini nostri Ruperti ducis senioris et [in] presencia ipsius statuta fuit subscripta stura ad persolvendum exspensas hastiludiorum , quas dominus noster habuit tem- pore carnisprivii ante Invocavit.

Digitized by

Googl(y

480

Primo Lyndenfels 60 lib., Waldecke 20 lib. hall., item ville prope Ebirbach 20 üb., dye cente 50 lib., item viUe prope Steinsperg 20 lib., item Waltdorf 55 lib., item Nussen- loch 26 lib., item Leymenheim 34 lib., item Rorbach 16 lib., item Bergeheim 10 lib., item Eppebheim 4 lib., item Blang- stat 12 lib., item Zwetzingen 20 lib.|, item Oftersheim 6 lib., item Santhusen 15 lib., item Musebach 4 lib., item Wiebe- lingen 20 lib., item Edingen 20 Hb., item. Sickinheim 55 lib., item Manheim 27 lib., item Walstat 12 Hb., item Keferndal 20 Hb., item Videnheim 28 Hb., item Ludenbach et Hemes- bach 20 lib., antiqua civitas Winheim 30 Hb., competunt do- roino nostro 20 Hb., item duo Sassinheim 20 Hb., item Nu- wenheim 6 lib.

Summa 600 Hb. et 20 Hb.

Ex opposito Reni.

Item ad predictt^i exspensas dederunt iUi de Ussenstal 60 Hb., item prepositus de Herde 30 Hb., item Heynbach 20 Hb., item commendator in Muspach 10 Hb., item Heilsprucken 12 Hb., item sancte Lamprechte 12 Hb., item Lympurg 15 Hb. hall., (Fol. 12.) item Frankendal 20 Hb., item Nunnenmunster

15 Hb., item Kirsgarten 15 Hb., item Hochheim 20 Hb., item Otterbei*g 30 Hb., item Eynkenbach 10 lib.

Summa pecunie claustralium: 250 Hb. et 19 lib.

Item officium in Nukastel 12 Hb., item Wegeinburg 12 Hb., item Olbestein 10 Hb., item Beinheim 24 Hb., item Ottersheim 12 Hb., item Knuttelsheim 12 Hb., item Emph- lingen 10 Hb., item Sundern 8 Hb., item des huniges lute 12 lib.

Summa 112 lib. hall.

Item Waisenheim 8 Hb., item Lachen 20 Hb., item Gym- meltingen 12 Hb., item Muspach 12 Hb., item MeckiQheim

16 Hb., item Gynheim 8 Hb., item Frysenheim 10 Hb., item Oppouwe 16 Hb., item Danstat 20 lib. Summa istius: 122 lib. hall.

Summa ex opposito Reni: 500 lib. et 3 lib. hall.

(Fol. 13,) Graf Emicho von Lynien hat diese nach- geschrieben versa^tzter (sie!) und veratzit:

Digitized by

Google

^^

481

Die von BuUenJceim sind versasM für 150 Ä strasspurger pennenge bis off unser frauwen korngulde^ die vergangen ist nehsie; item 10 phund heller und hundert phund heller wer- unge zu atzunge.

Die von Erlebach sind versastjsten für 60 pJmnd peninge bis mi u/nser frmwen tage hörn gulde^ die solent sie itzunt halbe geben ^ die andern für 10 phund eyn phund penninge bis daz sie vergelden. Item sint sie bürge für sieben und sswentzig phund heller umb der hunde kost uf vasnaeht

Das geriechte zfi Godramstein ist versestzt Peter Herbort M Landauw für 200 phund werunge bis zu unser frauwen tag homgulde, da globt uns unser herre graf Emiche umb zu losen.

Die von Steynwilre sint versetzit für 60 phund penninge, die halben gebent sie mit unser frauwen tage horngulte^ von den andern, ye von zehen phunden eyn phund penninge jer- liehen, bis das sie vergelden. Item dritthalb phund und ßer- zich phund heller atzunge landeswerunge.

Die von Clingen sind versastzten dem scholteis Wissen- bürg für 20 phund penninge off unser frauwen Jcorngulte. Item 45 phund heller atzunge fon (sie!) des viehes wegen.

Der obgeschriebnen summen an penningen der dorfer ist CCC phund penninge an 9 phund penninge, den gülden zu reehen for 9 Schillinge penninge an 4 penninge, machet gülden : 600 gülden 69 gülden^ und 2 Schillinge penninge lauffent über.

Der obgeschribnen summen an den heller ist zwei hundert phund heller, als er sie zersastzt hette. Rechen den gülden vor 22 Schillinge, machet gülden hundert und zwene und achzig gülden an 4 Schillinge heller.

Der obgeschriben summen an der atzunge ist CG phund heller und 25 pihund heller, den gülden für 22 Schillinge heller, machet gülden: zwei hundert gülden fier gülden und 2 Schillinge heller.

Summa uberal der gülden sint : dusent gülden fumf und fumfzig gülden und 28 heller.

Dye vorgena/nten dusent guldin und funphtzig guldin und 28 heller sol man grafen Emechen absiahen an den zweyfi dusenf guldin, die yme unsir herre der hertzoge geben sol von der losunge wegen den egenanten dorfern nu biz sant Martins dag videlicet sub anno domini MCCCLX^ primo. Verte et

ßeitf^. XXVIII. 31 ^ T

Digitized by VjOOQI(

482

sequitur stura ... pro rederapcione villarum predictarum, quam dominus ^

(Fol. 13 V.) Anno domini MCCCLX^ primo circa festum omnium sanctorum in presencia domini nostri Buperti ducis senioris in Castro Heidelberg statuta fuit stura subscripta, cum dominus noster pro tunc redemit villas Bullenkeim, Go- deramstein et ceteras a domino Emechone comite de Ly- nyngen:

Primo ut Heidelberg civitas sita est:

Item Bretheim, civitas 100 lib. hall., item Heidolfesheim 100 lib. hall., item Wißenloch 50 lib., item Heidelberg 200 Hb., item Schrießheim 50 lib., item Winheim 150 lib., com- petunt domino nostro 100 lib., item Hilrspach 50 Hb., item Gamundia 40 Hb., item Ebirbach 60 lib.

Summa civitatum: 750 lib. halL

Item officium in Steinsperg 40 Hb., item zenta Gamundie 60 Hb., item officium in Waldekke 20 Hb., item officium in Lyndenfels 50 Hb.

Summa: 170 lib. haU.

Item Waltdorf debuissent dedisse 50 Hb., sed dominus noster supersebat (sie!)* eis propter magnas exspensas, quas sustinuerunt et cum domino nostro duci (pic!) et domine nostre duciss^e. Item Nußenloch 30 Hb., item Leymenheim 40 Hb., item Borbach 25 Hb., item Bergeheim 13 Hb., item Eppelnheim 4 Hb., item Blangstat 12 Hb., item Zwetzingen 20 Hb., item Ofter^heim 9 Hb., item Santhusen 13 Hb., item Musebach 5 Hb., item Wiebelingen 30 Hb., item Edingen 24 Hb., item Sickenheim 80 Hb., item Manheim 30 Hb., item Walstat 12 Hb., item Keferndal 20 Hb., item Videnheim 40 Hb., item Ludenbach et Hemespach 24 Hb., item antiqua ci- vitas Winheim 30 Hb., competunt domino 20 Hb., item duo Sassinheim 26 Hb., item Nuwenheim 6 Hb.

Summa villarum 1400 Hb. minus 6 lib.^

* SHe mit fünften l&esetd^neten ©tetten finb «nleferUd^, ba baS §eft ^i^ tiffen ift.

* @ott ttjol^l l^ei^n supersedebat.

» ©änjlidj folfd^, bie ©umtne obiger Soften beträgt oielntel^r (SBetnl^eim nur foroeit, alS ber ^erjog bie ©teuer erl^ftlt, mitgered^net) 483 $funb. S)ie 2:otaIfumme biefcr ©teuer (750 + 170 + 483) würbe fid^ aber auf 1403 ^unb belaufen.

Digitized by

Google

483

Item exopposito Reni, ut Nova Civitas sita est, statuta

fuit similiter quedam stura predicta peragenda, vide-

licet Bullenkeim et cetera:

(Fol. 14.) Primo Nova Civitas 300 florenos, item Anwilre 200 flor., item officium in Nikastel 30 flor., item officium in Wegeinburg 30 flor., item Beinheim, Knuttelsheim, Otters- heim, Emphlingen, Sundern cum hominibus regis 120 flor., item Muspach 16 flor., item Lachen 24 flor., item Waisen- heim 11 flor., item Gymeltingen 18 flor., item MeQkinheim 20 flor., item Ginheim 12 flor., item Wachenheim 50 flor, item Lammesheim, civitas 50 flor., item villa Lammesheim 50 flor., item A^ersheim 50 flor., item Fryesenheim 15 flor., item Oppouwe 30 flor., item Danstat 40 flor.

V. SSBccd^.

3ttt ©efd^td^te t>on @(|tted|eiiit.

2Bir gefccu in 5ftad^foIöenbem ben Slbbrud einer im ©emeinbes^ ard^it) ®d&rie§]^eim befinblid^en, unfere« SBiffenö Hölzer nlc^t ux^ offentlid^ten Urlunbe über bie ©ereci^tjame beö genaimteri Drt6»

SDiefelbe entl)alt feincötDejö eine DoUftanbige ^^jatiimenftet luuß ber 6rtli(ä^en Spritjttegien ober (Statuten; fonbern tebiglid) eine 2lufia]^lun9 berienigen ©ered^tjame, welche bie öjfentlid^ red^tti^j^c Stellung ber ©emelnbe betreffen unb bereu SBal^ruttg gur 3^i^ ^^^" 3lbfaffung ber Urfunbe am tijit^tigften unb bringenbften erfcl}iciu SDie Urlunbe trägt fein SDatum, bod^ fdüt il&re 2(bfQffung i\m\cU loS in ben SOJal^rigen Ärleg, fpejiell in bie 3ett ber bairifd^n §errfc^aft über bie 5ßfalg.

a3e!anntlid^ t^urbe ber bereit« im S^l^r 1620 gead^tete itur= fürft 5?riebrld^ V. t)on ber 5pfalg auf bem ^leid^Stag gu SRegens^ bürg (1623) feine« Sanbe« eutjefet unb bie jhirtpürbe auf aKari- milian i)on Saiern übertragen, ©rft im SBeft^j^Ufd^en J^ricbcu tDurbc bem ©o^ne ^riebrid^«, Äarl fiubnjig, bie ^falg mit bcv neu gefd^affenen ad^ten Äurttjürbe n)ieber eingeräumt.

9l{« berjeitigen ^legenten ber 5pfalg begeid^net nun bie Urlimbc f^It)ft ,,3]^re g^urfürftlid^e SDurdjtaudfet in Sägern'', mufe beiV I)alb bie 9lbfaffung in bie ßeit gtt)ifd)en 1623 unb 1648 faUen, ern)dgt man, bafe gerabe ber Uebergang ber ^pfalg an ein neucl

Digitized by

3^c

Google V"

484

SRc9cnteul)au8 eine gtoingeube Serautaffunfl für bic ©emeiuben n>ar, i^te ©teüung ßcgenübet ber neuen Slegicrung ;;u ^)racijireu nnb il^rc l^crgcbracä^ten SRec^te gu n>al^rcn , ba§ fpeäiell für ©d^ricfe- l^cim biefer ©d^ritt um fo naiver lag, ate biefcr Ort bereit« im 3!a^re 1470 einen gcnjaltfamen ölegierungöwe^fet erlebt imb fd^on bamalö eine ©eft&tigung feiner Jreil^eiteu burd^ griebricj^ ben ©iegreit^en ertoirft ^atte, fo n)irb man njol^t mit ©id^erl^eit alö 3eit ber ^bfaffnng bie crftcn S^^re ber bairifd^en §errfd^aft, als 3n)ecf ber Urhinbe bie SBa^muß ber dtcä)U gegenüber ber neuen SRegiernng nnb bic ßm^irfung einer abermaligen aSeftdtigung ber grei^eiten burd^ biefelbe annel^men fönnen. ^ie ©cmeinbe ©c^riefe^ l^eim ift no^ im 33efi^ finer an«fül^rli(j^en 35ef(3^reibung r>on beö „@(%riefjl^eimer gletfl^en« SÄed^t nnb ©ereci^tigfeiten gufammeu' getragen im 3a^re 1692", n)orin fic^ unter anbern ftatiftifc^eu, to))ogra\)^ifd^en, öffentlid^- nnb ))rit)atre(i^tlic^en 2lufjeid^nungen and^ ber n)efentlt^ftc Snl^alt nnferer Urlunbc ttjieber pnbet 2Bir fügen jur förgangung nnb ©rlduterung ber Urhinbe einige 5Roten bei; fottjeit n)ir barin auf bie obgenannte 93efd^reibung a3egug nel^mcn bejeid^nen toir biefe ber Mrge l^atber mit „©orfred^t".

^ret)]^eit be« ÜRarrfftedfl^enö ©d^ricfe^eim.

föö ift bieder nunmel^r bef(i)loffene 2Rartfl^fle(f]^ ©(^rie^l^cim burd^ ^fct%taff grieberid^en, bieg yia^men^ ben (Srften, ba eine ©tatt gen^efen, eingenommen r>nh gefd^laift njorben im ^^l^r 1470, fo \)or]^in bcm ©raffen \)on SSelben^ unb ®<)onn^cim ju^ ge|ott l^at * unb ift be^ bieder ©inne^mung burij^ bie jn)een

Öberften mit SRal)men ^ ben ©c^riefe^eimern, alfi bie au

folc^em Unnjefen fein ©d)ulbt ge'^abt, Dcrfprod^eU; aud^ 20 ^(xf)x ^evna^, t^tvm^ l)abenben SBriefß^, t)on ber ^errfd^aft beftatiget ^uovben, fie bei aller ©ered^tigttit xmi gre^l^clt bleiben ju laffen,

* 3n ber gelobe jtoifd^cn ^er^oö Subtoig bem ©d^watjen ®raf t)on SBelbeng unb griebcrid^ bem ©iegreid^n eroberte Se^terer am 6, 3Rai 1470 ©d^tte^l^m fammt bem ©d^loft ©tral^Ienbutö.

2 ^ie tarnen finb auSgelaffen; bei ber ©toberunö ©d^tieWeimä fommans birte iebod^ gimpn pon S3aJig6ofen, Suroorof oan^tarfenburg, bie pfdljifd^en Gruppen; baft biefer ben 6(i^rie^eimem bie SBeftätigung il^rer grcil^eiten vet- fprod^en, wirb in bem Siiote 8 bemerften ^roje^ erwäl^nt.

3 Bremer in feiner ©efddici^te grieberic^ö be§ ©iegreid^en p. 433 unb 562 faßt: grieberic^ f)ahe bei ber (groberung ©d^rie^eimö bie »eftätigung bergrei^

Digitized byCjOOQlC

■M

485

tt)ie \t>xx ©d)ric§l^eimer bann biö bal^cro t)on 3ltfctt 6l^ur= t)nb i^üvftcn, at§ unterer gemefencn flcnebiöften .^errfc^aft babe^ gnebigft finbt gelaffeu Diib ge^anbl^abt worbcn, unb anbern ©t&btcn gleicJ^en; (inmaffcn bann ^faltjgraf grieberid^ ber Dicrt, d^riftfcetigfter ®eba^tnufe; un« unbcr bte ©tabt gere(j^net, ber fianbtafel cin\)ers (eiben unb barin abcouterfeyen taffen) lein $au^)trcd)t önb 2Babtmal&l tl^a^bigen borffen, rote xoix bann nicl)t (eibcigcn fc^n, nod) einen anbern, ber (eibeigen t[t, in unfer Sürgerfci^aft nffgu* nel^men fci^ulbig, auc^ biß bal&ero nicmate uffgenommen l^aben; Seibebeeb, S'laud^l^üner unb bergTei(!^en l^aben njir nicmat« geben, aud^ nie gu geben jd^ulbig gemefenS ber unbertl^enlgen Hoffnung leben, un« unb unfere ^lad^Iommen naci^malö babe^ ferner gel^anb« l^abt »erben, aufeer biefem fet)nb wir centbar.

9tu(J^ ift ©Aviegbeim be« ^a^r« mit jn^een ^f^l&rniarrfl^cn, alfe ben einen uff SRatl^eietva^i ben anbern uff ^i^fobi, befre^b^t njorben.

2)a^ mertc 5:l)ei{ am Sßeggetb l)aben bie ©c^riegl^eimer je unb aljeit ge'^abt.

aSnrgermeifter unb 9latt) ju ©d^riefebcint l)at alle ^eit biefe frei)l)eit gehabt, ba§ mann einer aufe ifyrem ?DJittcl t^erftorbcn,

l^eiten üerfprod^en; erft jein S^ac^folöer ^ilipp l^abe aber ben ©d^ric^l^eimern einen förmlid^en „SSerfid^erijnööbrief" l^ierroeöen auf greitag nad^ unferer lieben grauen %aQ assumptionis im gal^re 1491 auägefteöt. a)ie§ nimmt nadd Äremer aud^ Söibber an,

tiefer grei^eitäbrief ift vdo^ nic^tö anbereö alö bas ju 5Rote 8 erwäl^ute Urtl^eil, roeld^eg am gteid^en %aQ eröing unb von unferer Urfunbe felbft als gre9]^eitöbrief be^eid^net wirb, cf. ben 6c^(u^.

^ie 2luffaffung biefeö Urtl^eUä aI0 eineä Sreil^eitäbtiefeö, fomit alö eines $rit)ilegiumä, mai^ t^eilS auS ber gaffung beffelbeu eS beginnt: „3Gßir ^^u lippä üon &, (^. 2c. befcnnen «nb t§un lunbt offenbar mit biefem Örieff", t^eitS au^ beffen 3n§alt ber gerabc eine ben ©d^riegl^eimern guftel^enbe 23erecl^= tigung anerfannte, entftanben fein.

SQßäre au^er biefem Urt^eil noc§ ein befonberer grei^eitabrief ergangen, fo njürbe fold^er fic^erlic^ in bem 2Dorfrec§t niddt übergangen fein; ftatt beffen ift bort immer auf biefeS Urt^eil oerwiefen.

„®S l^at aber biefer giedli^en üon Sllterä §er baS red^t, ba^ man ^ie-- manben, ^S jei^e ÜWannS ober wibS ^ßerfol^n, bie einen SeibS ober nad^folgenben ©errn l^at unb alfo leibaigen ift, in bie burgerfd^aft auf »nb annimbt er §abe fid^ bann juoor abgefatift unb losgemacht ober ba^ er bi^fallS freg unb nn- uerbunben fetje fd^riftlidjeö untatell^afteS Qengnuf; be^gebrad^t unb aufgelegt." 2)orfrec^t p. 28.

©bcnfo wenig waren ^aftarbe aufnal^mSfäi^ig ; bod^ f onnten bie $f aljgraf e n, oermöge faif erliefen $rioilegi* , fold^e per rescriptum principis legitimiren, wos burd^ fie aufna^mSfäl^ig mürben. SBar ber SBaftarb leibeigen [o mugte er jebod^ nodj au^erbem einen greil^eitsfd^cin beibringen.

Digitized by

Google;

486

fic gtoo tüchtige ^crjoneu au§ ber SSurflcvfc^aft bcm Obciampt, ein unbcr bcnfclfcen ^abcn ju cvficfcn jugcfd^ldt)!; tvelc^cr nun unbcr fol(^cn beeben tont ObcranH)t txxo^Ut toorbcn, benfclben ^at nati^mal^W SBurgermeifter unb SRatl^ ^u Sd^riefeljcim in ^ic^t genommen nnb ju eim "üÄibewanten be« 9iatl^ö, öermitteW foft^eö geleiften leiblichen ?l^bö, angenommen t)nb beftdttlget^

J^ie jmeen ©urgermeiftp, alfe einen au6 bem 9iatl^ nnb einen au« bev SBurgerfc^aft, l^at ein Qt. SRat^ jdrtt^ gu ew&l^ten unb mit bcm 2l^bt ju belegen unb ju beftatigeu.

SDer Cent- unb ©eric^töfti^reiber toirb uff fein jut)ov 2liir)alten fo njol t)om SRatl^ alliier al« t)on ber (Sent bem Oberampt t)or* gef erlagen; xoo er bann tot tü^tig erfannt unb bem SÄatl^ tijiber jugefc!^idEt mivb, mu§ et t)0t SSurgermeifter \)nb 9tatl^ aH^ie feinen gebührlichen Sl^bt (eiften t)nb angenommen n>erben.

©er ©^önawerl^of ^ af^ier, im fall betfelb att ein fteifttt<!^ ®ut ttjiebemmb einem 3lbt follte eingeraumbt n)erben, ^at t)or fi^ felbft über ©^riefe^eim nic^W gu gebieten ober ju tjcrbieten, fonbem mufe mit ber SSurgerfc^aft im Sagen unb SSßilbgrdben mad^en fro^nbienft fampt anbern 8ef(ä^n)ernuff en, fo gemeffen t)nb unftrittig, tragen l^elfen. S)eron)egen, fo ber ©(^önatoerl^of ber gemein Sagen nad^ beu ©eiftlic^en mibcr eingeraumbt n)irb, ift bie 9fiegierung befugt, im Flamen ^l^rer Sfiurfürfttid^en $)ur(^taud^t in S3at)ern; uufer« gnebigften ^enn, alö obcrftcn eent^SSogten gu ^r^altung il^rcr l^ol^en oberfbeitlic^en ©en^alt« unb ^uriöbiltlon l^anbjul^aben unb ben ©(^uttl&ei6eu=®tab bem ©c^önatoerl^of njiberumb abjunel^men unb einem ©cftuttl^eifeen, fo ber §errfc^aft \)nb 6ent untertporfen, i^rem Selieben nac!^ ju übergeben.

SaSeld^e« ©c^uttl^eigen 9lm^t attererft t)or »enlg ^dfjxen So^^«^ Partien TOe^er, alter Äeller, nic^t jtt)ar fiä^ulbiger, fonbem fret)^

* ^3)crfelbe p^eqt ^mad^ feinen ilpböbtübern unb beten 2öi6cm jum ein- panb einen eJ^rlld^en S^l&iS px gei&en wie t)on oltetS l^etfommen ip/ S)orf' redjt p. 11,

6 2)a§ Älofter Sd^önau Befaß in ©d^rie^tm einen Sau^of mit ®ütem. ^a^ bet Säfulari^ation beS ÄlofterS würben fold^e ber getftlid^en S^erroaltunö ein= öeräumt unb bilbeten bie J^errfd^aftlid^e ,,Äetterei". 2)iefe bejog aud^ ben oroßen unb % beS «einen Seljnten, l^tte bagegen bie aSaulaft ber Äird^e, ^arr^ unb ^d^uD^fer.

2)ie ^arrfird^ (jel^örte ben S^leformitten.

2)ie S9efürd^hmg, bie geiftlid^en Oüter würben wieber einem 5l6t oerliel^en, fielet mol^l mit bem Ueberganö ber ?foIj an ben fatl^olifd^en ^erjog pon Saiern in Sevlbinbung , unb beftätigt unfere 9(nna§me über bie Seit ber 9lb- faffung ber Urhmben.

Digitized by

Google

487

toitliöer imb begertcr aSci« über \\ä) genommen unb olfo in ae= ici^tt ©c^6naU)ifd)e ^eüerei eingeführt

SCBett aber ber ^errfd^aft nid^t toenig baran gelegen unb au^ bcn ©^riefel^eimern il&rer fre^l^eit, wann fie uff obgejefeten faH ber SBicbereinraumbung bcö geiftli(^en ®ut« i)nb beö »erbleibeuben ©^uttl^et^cn im ©d^ßnatDer'^of ein mcr!ti(!^eö abginge, ate bic jtDoertei Jperrfc^aft untem?orfcn fein müßten , l^at man ber iperrf(!^aften gum SSeftcn I)iemit nic^t tjcrfc^n^cigen unb a(fo tooi)! ad Notam nel^men ttjollen.

S)lefer 3RarI^f[ecf]&en ift aut^ je unb alle 3cit für ber 6ent ^auiptort gel^aften wi in fürfattenben ©a^en blc eent-Unters^ tl^anen l^iel^er citirt \rorben, aud^ gu erfc^einen f(ä^ulbig gctt)cfen,

3lud^ SKatefi^ unb SRugcent attl^ie abgehalten »orben. ''

» v2)iefer gicÄ^en ©d^tiepeim ift 3ebe Seit t)ot ber ^an^m ©ent ipaupt unb t)omembften Ort öel^altcn «nb weilen ol^ne bog ber ©entgraf unb (EenU ^(fyceibex oH^er ju wol^nen |>fleöen, in fürfaUenoen ©adjen bie ßentfd^v^^ti^eiffen unb überige Unbert^anen l^el^ citirt, fonbem aud^ bic greüeftl^eibißung unb äBalbrügen, nid^t n)eniget:g äKalefitf mh ^lutgerid^ über atme ©ünbet all^er gehalten werben, attemta^cn ber ß;ent aeroöl^nlid^S §od^erid^t auf aUJ^ieftger ©emarfung an ber Sanbftraften gegen Seuteräl^ufen ju fleljet/ 2)orfred^t p. 154.

3)ie ,,@ent ©d^rie^l^m" l^ie^ urf|)rünglid^ aie|)felbadjer 6ent nad^ bem burd^ ©ro^fac^fen ftie^enben ^ad^, aud^ befonb fid^ ber©i$ ber^ent bi§ 1500 in (^roftfad^fen.

„aSalb barauf (i. e. nad^ ©d^rie^eimS ©robmmg a. 1470) IJat ©l^urpfals ben ©entftu^l, welcher big ba^ero ju ©roBfac^fen geftanben, auS fonberbol^r be« wegten Urfac^en l^ierl^er nad^l^r ©d^ric^^eint tranSferirt, laut eines be^wegen w>n ^fal^grafen ^^ilippen ©^urförftcn i. a. 1500 ergangenen decrets.* 2)orf5 rec^t p. 4.

©eit biejer 3eit blieb ©d^rie^eim ©i^ beä ©entgerid^tS, bie ^ni felbp führte aber nod^ lange ben ^amm 2le|)felbad^er €ent, fo j. 33. nod^ i. 1^94. ©rft fpäter mürbe ber SRatne ©d^rieg§eimer 6ent attgemcin.

^aS ©entgerid^, ba§ nad^ obigem fomol^I bie l^ol^e alS bie niebere ©riminal^ gerid^täbarfeit ausübte, (93(utbann unb greoel) beftanb auS bem Sentgrafen, ßentfd^reiber, (Sentfd^ultl^ei^en unb ben ©ent jd^öffen ; entmidelte fidj rool^l auä bem ©^rafengerid^t beä SobbengaueS auf bem ©talbü^L

Dberfter (5entt)ogt war ber ^aljgraf.

^ie ©ent befa^ unter bem Flamen ber ßentattmenb einen auSgebel^nten SQßolbbesirf im Obcnwalb. 2)ie „Slttmeubgenoffen'', b. 1^. bie ©entangel^örigen l^attcn baöS'iec^t ber SBaibe namentlfdj ber (Sdferid^ unb 93udjelmajt, ferner ben i^alben SRu^en bcä §olge§; bie anbere ipalfte beanfprudte ber ^falagraf alg oberfter ©d^irml^err ber ©ent.

2)aä 9led^töt)err)ältni|t ber (5ent bejilglid^ ber 9(ttmenb war baö einer Math genoffenfd^aft; fie enbigtc erft 2lu§gangö oorigen 3al^r§unbertö burd^ reale W>s tl^eilüng beS 2BaIb§ jroifd^en S^legierung unb Oemeinben.

Sluf biefeö 9ie(§tööer§ältni^ bejie^en fid^ bie Sentn)etot]|ümer o. 3. 14 49 u. 1661,

Digitized by

Google

488

%nä) l^at t)ot mcl^r at« l^uubert S^l^rcn l)k unb aÜcrtt)efleu ein (Sentf ^reibet, fo ä«öl^i^ ®eri^töf(ä^rciber barbet) ift, al^icr in ®(j^rie§]^eitn getDOl^nt unb njol^nen muffen.

(So l^at au^ ©^rie^^eim noc^ biefc ^rc^l^cit, bafe t^anu il^ncn ctwan t?on ber ^errfd^aft an ber SGßeinbceb ia^rlic^en tocgcn mi^« »ac^fcnbcv ^a^r etwa« au« ©enabcn nad^gelaffen wirb, fle, bie ©d^rie^rjeimer, beniioc^ ben Slu^rndtfern, bag (alß?) bcnieniaen, fo aufeerl^alb ©cj^tieglöcim m^ntn, unb feine 6üracrli(^e 35efd^tt>e^rbcu mit il;nen traßen, ßang unb gar uid^t fc^ulbig fetjn im geringften etman na(j&}u}e]^cn unb ^u f(j^enlcn, aße« laut l^abcubcn barüfcer mit SRec^t erl^altenem unb t)on bem ßl^urf&rftUci^en .^^ofgericä^t ju ^)eibel6erg uffgeri^tcn, auc^ nad&malö oftmal« conftrmirten grc^^ ^eitfcrief,®

$cibelberg. (S^rift.

8 ^uS biefer stelle exf)tUt pxv ©cnüßc, bog ber fraölidje grei^Sbrief lebtglid^ ein Urt^eil ift unb eS n^irb aud^ m ^orfred^t }ur ^egrünbuna beä 3lttfptudJS TOegen ber SluSmärferl&eeb fpejieU auf biefeS Urtl^eil J^inöewiefen unb fold^cS in extenso lieber gegel^en. p. 32.

S)aS aJerpitnifi mat folaenbeS:

3n ©d^eg^eim BeptttU) bie SRarKoofung (retaractus ex jure incolatus) in ber Sßeife, baß im gatte beS aSerfoufS eineS ©runbftüÄS burc^ einen ©djrieft^ l^eimer ^Bürger on einen OrtSfremben, (weldjer burd^ folc^e (Srmerl&unö S^uSs märfer würbe), jeber öürger roäl^renb eine§ 3a§re8 unb eineö ^ageS bie Soo= fung ausüben b. ^. bog ©runbptf an fv^ gießen fonnte.

SGßurbe bie Soofung nid^t cuSgeübt, ©erbUeb alfo baS ©runbftütf bem fremben Erwerber, fo mußte biefer nun an bte ©emeinbe 6d^rießl^eim alä bcren 2lu§mär!er eine jä^vlid^e 2l6ga6e, „bie SCuämärferbeeb" entridjtcn b. §. oon jebem 2)brgen 2ltfer 4 3ÄaaS äßein ober 18 4, vom HWorgen SBeinberg 3 (gimer fl&cin unb 2 albus = 16 fetter.

2)tefe 2l6gaBe t)eronIai5te einen ^rojeß jwifdjen ben SCuömWem unb ber ®emeittbe, in bem erftere geltenb mad^ten, ©d^rießl^eim fei gufolge ber @rs oBerung 1470 gu einem S)orf begrabirt unb pfälgifd^ geworben, meßl^© i^m al§ einem nunmel^ pfäljifd^en SDorf nidjt baS 9*eci^t juftel^e oon anbem pfäl^s fd^en S3auern eine 2lbgabe ju erl^eben, wogegen fid^ bie Sc^rießl^eimer auf iljr altes Serfommen, ben 33efi^ beS S'led^tä unb bie iljnen bei ber ©roberung ©eitenS @imonä oon a3al§l^ofen gefdjel^ene Sufage, fie bei i^ren greü^eiten gu belaffen, beriefen.

2)urd^ Urtljeil beS ©ofgerid^tg §eibelberg d. d. §eibe(berg auf greitag nod^iinferer (ieben f^rauen %aq assumptionis anno d. 1491 würbe biefer ^rogeß |u (SJunften ber @emeinbe ©d^rieß^eim entfdjieben.

Digitized by VjOOQiC

ä;.

d

489

1 Älcruö unb ÄlSfter in bcr jn>cltctt ^^dlfte bc« 16. Sal^r^uttbert«.*

a)aä 2)om!a|)itel au Äonftanj legt bei bem »ifd^f (©§riftopl^ SRealer) »on i?o«ftanj güröitte ^in für ben Goplan 3»eI(^iot ©d^felin, ber toegen eines SSetuel^enS öefänglldj eitiöejogen worben nmt. 1660. 3Metg . itonflons.

^oiJ^Mtbtgct furft. (5. g. ®. f^cn unfer unbettl&önigc toittigc bicnft iebetjcit jwor. ©enebiger l^crr, atöbann bcr crjam unfer anbd(|tiger (iebcr unb getröttjcr l^err ü)lel(]^ior ©d^cüfcli, cccpUn, \)on toegeu feiner begangnen mi^l&anblung in 6. g- ®* Ö^'^ff^ ^^^ genab unb ftraf !omen unb berol^atben att^ie in (5. g. ®. ^)fattafe bifcr tagen l^r in l^arter unb fci^njarer gefcnfnu« Derftrutft toorben, alfo bj ju beforgen, fo unb voann er tenger bavin beharren fottte, unb ime fain milterung gefcä^e^en, bj er toon ungel^eüre folc^er gefdntnuö, barab fici^ au(j^ anber, fo ttim g(eid^«faff« barin ent- galten toorben, l^oc^Ud^ bedagt Imben, tetftU^ »oti bem böfen uber= tounben werben unb In tjerjweffluug f allen m6(i^te; l^ierumb er bann ganj bienftlid) unb Kdglit!^ an unö langen laffen, wir woHten inte gegen ©. %, ®. mit unfer fürbitl^ (bie er imc ^ocJ^üc^ crfii^iegli^ gefetn Detl^offte) cx\6^mtn, ba« Wir bann ime in bifer feiner belommernuö nit terfagen mod)ten. Wieweit nun, genebiger furft unb I)crr, gebat^ter l^err ?öletc^ior Sc^cüfeli angeregt fein mißfeanblung u^ unt^erbad^tem mut, barju t>on anbern berebt unb Derfürt, anä) er fetbft fotd^ö nit jegebrau(j^en t>orl&abenö geweft ift, begangen l^at, weld^e« in aber unmd§(i(^ rüwet unb befd^wdrt, fo bitten wir e. g. ®. ganj unbert^önig, to^fleiffig unb umb gotteö willen, bicfetb wööen angeborner löblicher natur unb mittigfait imc J^errn 9RcW)ior ©^eufelin, in anfe^ung feiner reue unb unwiffenl&ait, cl\x^ unferer fabrif unb prefeng ju guetem,

^ a)ie nad^folficnben oier 8Ktenftürfe b\lr>m ein ©eitenftütf ju ben MU t^etluttöen aus ben SHfttationSprotoJotten ber ©iösefe Äonftanj pon 1571—1586 (Seitfd^rift 25, 129 ff.). 3Ran pergleid^e baju, waS bort über 3leform^ Bebürftigfeit ber SBett^ nv^ lllofter:®eiftIi(|feit, waS über bie ^inbemiffe gefagt ip, mit benen bie 93ifd^öfe, bei il^en 33emtii^ungen um Hebung beS ÄleruS, nadj atten Seiten l^in gu fämpfen l^otten. 2)ie 4 Slltenftütfe ftammen au§ 3Wijfiö^ protofoßen be§ ^onfianjer S)om!apitelS, bie nad^ ber proöiforifd^en Slumerirung ber ^rotofoßfammlung beS ®r. ©eneral^SanbeöardJipS bie Sttummem 6683 unb 6684 tragen.

Digitized by

Google

490

tt)6l4\c attH)ter er bann ju .t)cvfe(i^en, bann cv bifer jeit t)on bcrs felben dnH)ter njegen aincn fitoffcn lUcvlauf unb 6cfonbcr uf ben morgenbiigen tag unb alle xooä)tn m&tft f^t, barml^crjigfalt mit- tt)ailen unb an folci^er l^arten unb befd&w&rildicn ftraf fclneö »er^ bicnft« ber gefangfnu«, au(ä& t>on fötti ber jeit tocgen, aln ßenebig erfettung l^aben^unb fid^ l^ierin alfo genebig ergaigen, toie unfet untevtl^önig tjertratoen ju berfelben fteet. ©ad begeren toir neben Ime ©(i^enfelin umb bfefelb @. %. ®. (bero xoix un^ l^iemit gcl^or^ famUc^ heod^tn) wir jeberjeit unbertl^önigcUc^ gegebienen, genebiger antwurt l^offenbc. SDatum Softang ben . . Wargij anno etc. LX.

e. ^. ®. untertl^önige gutwillige

©]^umbbe(!^ant unb caiptttet bet ^oc^enftift gu 6oftanj.

2(u§ bem Äonftanjer Protocollum Missivarum von ben Sorten 1555 1561. (^rotofottfammltmö Nr. 6683 |)rot)tfot. 9htmmet).

2)oä 2)omfo^itel ju Äonfionj legt bei bem ötfd^of (ß^riftopl^ 3Re|let) von Äonftanj gürbitte für (Seorg, ©gen^ofer ein, ber, e^emalä aWöndJ ouf ber ^ex^enan, fein ^loper »erlaffen l^atte, in ben ®l^eftattb getreten unb von bem ^atf) al§ Sd^ulmeifter auf ber Sileid^enau angenommen toorben mar. 1559. 2)ej. 29. Äonftang.

$0(]^n)ürbiger futft Un« l^at ®e5rg ©gen^ofet ber jd^ul^

maifter, e. g. ®. l^inberf&ig in ber SReid^enato, na^ leitg« angaigt unb beri(j^t; alö er t^errutftev Jaren ufe bem goföl^auö SRel(!6enan), barin er ^jrofeffion getl^on, bo(J& mit \)om)iffen unb betDiöigung feine« orbinarij fomen unb ^ä) uffertl^alb bem got^^auö enthalten, a{« au^ bie geit unb leuft, namblii^ be« ®(^malbtfaltif^en frieg«, ben orten«leuten unb gangen derife^ gefal^rlid^ unb befc^toarlid^, bo bette er \i^ in ben eelid^en ftanb eingelaffen unb fidb mitttcr* totxkn mit feiner l^au^l^attuug n)iberumb in gemelte 9tei^enatt) getl^on, bafelbft er Don ainem erjamen rl^abt gu ainem f^ulmaifter uff unb angenumen tt)orbcu, unb atfo bieder bie fd^ul bafelbft ux^ fed^en unb t)on 6. %. ®. gnebigdic!^ gebulbet njorben, bo^ ber= geftalt, baö er f(i^u(maifter barneben be\) v&bfttidber ^a^t umb ain abfolution, be^b^lben bg er ^)rofeffu« monacbuö gen^eft, fürberlid^ anl^alten unb laboriren Jöttte, njetd^e« er bann nit on geringen coften getl^on, aber burd^ feine iprocuratoreu t)on n)cgen ^)apftli^er ]&t tBbtlid^en abgangß ^ noS) nid^tö ej::pebirt njorben. 9lun f^c imc fürgtid^ gejjotten njorben, baiS er ben fletfen räumen unb \Ui

* ^pft ^ßml rv. parb 18. ^ug. 1559. SDie Sßoljl feineö SRod^foIgerS $iu§ IV. mar einige ^age von bem 2)atum beS ©dJreil&enS (26. SDej. 1559) erfalgi

Digitized by

Google

vJk_.

491

jtcd^cn, an^ fürbcr^iu be^ flecfen«; W ba« er bie abfotution t>or e. §. ®. erfd)ainen t^ücgc, fic^ entl^alten jottc. S)ien)cil nun imc folcj^cö ^oiJ^bcfc^TOdrli^, an feinem anßefangnem l^auSl^aMic^em njefen t)crtetbü^, f^e fein l^oc^flcifflg fcitt, ime bei) uub gegen e. g. ®. mit fürfd^rift, beto er fic^ ^od^Hd^ jegenieffen t)er]^offt, l^ilflid^ unb fürberfam jefein. Sangt berol^aI6en an biejeft ®. g. ®. nnfcr ganj nnbert|5nig unb fleifftg )f>iit, fi) tDßttten genanten f^ul- maijicr l^infuto uo(^ meiter in ber JÄei^enam mt biöl^dr in l^au«* l^aMid^en mefeu unb 6e^ feinem bicnft bleiben taffen, auc§ ine berfelbcn @. g. ®. bifer feiner ^anblung falber in betraiä^tungr bj er fürbertid^ift njiberumb be^ näc^fter bippc^en ^\, fo ermStt, umb bie abfolution taboriren, aui!^ fainen coften, bi« er biefelb ex^ebievt unb erlangt l^at (be§ er ftc^ gewu^lic!^ anerbieten t^ut)

f^^aren njürt , genebigcUii^ bei)ol^cn laffen fein S)atum

©oftanj ben 29ten J)ccembri« anno etc. 59.

SluS Protocollom Missivarum 1555—1561. (^rotobafammlung No. 6683.)

5Daö SJomfapitel ju Äonftanj vevma^tt ftd^ Sei bem ß;arbinarBifd^of (aJlorg ©tttig) DOtt Äottftottj fießcn gewiffe Slttüel ber »on bem apoftoltfd^en Segaten, bem Sifd^of t)on Bcala, 6ei einet SBifitation beö ^omcapiteB üöergeöenen aSifttationSoorfd^riften. 1580. San. 29. ^onftanj.

§od)n)ürbigftcr furft ®er ba^)fttl^en l^ailigfait fam^)t

e. ^o(J^f. @n. an un^ ben jüngfi t^crfd^inen 20. 5Ho^embri« au€^ gangne, inxä^ irer l^ailigfait nuntium, episcopum de Scala, jüngft bei) un« t)erric^te reformation betreffenbe gnebigfte fd)reibeu ^abtn mir mit unbert^^enigifl gebürenber retjcrcnj em:pfangen. ®^Un e. ^0^1 ®n. barauf ge^orfamlid^ gu erfennen, baö mir unfer« erad^ten« uff folc^e tjifltation mit unferer l^au^l^altung, manbet, gottsbienft unt» anbern tt)un unb laffen bermaffcn unö reformiert l^aben, baö tt)ir ntt attain gegen bem attme(!^tigcn ge* tramen ju t>erantn)urten, fonber barab (?. ^o6)l @n. tjerl^offenUd^ gnebigft« gcfatten unb tjemucgcn tragen n)'erben, ia bad mir aud^ barfur (one ruom i^u melben) genglid^en l^alten, fotte im S:eutfd^tanb bifer geit fain t^ombca^)ittel in merer gc^orfame befun- ben merben. ©onften aber, ba8 mir mit faften, beleihten, commu* nicirn unb anbern ceremenien ntt eben ben ©art^eüfern, ^^fwitem ober berglei(i^en monad^en (bereu regel tuir nit ^jroflttern) burd^ auö atte geit fönben gleici^ fein, baran \mt man unö, ob gott n)itt, nit gefarcn, fonber un« mie anbete abelid^e tl^umbftift (be§ mir un« gengUd^en getrSften) bet) altem loblici^em l^erlomeu laffen

Digitized by

Google

m^'^'

492

^UiUn. J)abencben ater njetteu (S. l^ocfef. ®n. n)ir uubctt'^cmaift nit 'otx^alkn, ba« in crmctW nuntii aj)oftoUci unö gegebner Charta visitatoria unber anberm etU^ articul begriffen, bic nit attain unferiS t]^umka))ittelö gefcj^worne ftotuta unb uralte ))abjttic^e ))rit)ifegia, wie auä) fonften gemainer ritterfc^aft unb abelö be\) m\^ l^aftcttbe gereii^tigTaiten berucrcU; fonber aud^ furnemtld^en ©. ^od^f. ®n. bif(]^offli(!^c abminiftration unb berfelbigen befelij^« l^aber attH)ter antreffen, »eld^e tt>ir na(^ ber geit in !ain n>urfü(3^e e):ecution richten !6nben, fonber biefetöigen auf ©♦ ^oä)l ®n. fur= berlid^e l^iel^crfuuft eingefieTt, aföban wir uns mit 6. I^oci^f. ®n. barin unbert§enigift tt>o( l^offen ju tierg(eid)en, wie tt)ir bann and) ber ganj getroften gui)erfi^t fe^en, 6. \)oä)l ®n. werben ain mal ircm uns ofterm'als bcfd^ed&enen anebigiften juent^ieten nad^ fi<^ als balb mögllci^ tt)iber ju irem ftift (Softang ^)erfonnd^ begeben *, barjuo (S. ^od^f. @n. (bereu wir uns ^iemit uubert^enigft bet)ellöen) tDir \)il gefunbl^ait, l^a^l unb glficft)afte xa\)% t)on l^er;^en tt)ün{d^en, aud^ mit unferm ge^)ett umb gott fold^S ju ertvevbcn nit tuettcn unbcriaffem SDatum ßoftang bcu 29ten ^anuarij anuo etc. 80.

5lug bem ProtocoUum Missivaram 1569—1583. ^ßrotoloUfammlunö No. 6684.

6tattljalter unb Mi^e beg ©atbinall&ifcl^ofS (SWorg Sittiö) t)on Äonftang ©er- wenben fid^, mit ^Berufung auf roieber^olt im Älofter SOßeittöarten öor= öenommene unb »on ©rfolg l&egleitete SBifitatipnen, für biefeä Älofter ^ei ©ral^erjoö gerbinanb von Defterreid^, ber eine obermaliöe SBifitation be§ ÄloPerS angeorbnet wiffen toottte. 1582. ge&r. 25. Äonftanj.

©urd^leüd^tigfter (Srjl^ergog. @. g*- ®t- f^i" ^^^f^^ ieberjeit unbert^enigft gutmifligfte bienft berait guDor. ®nebigfter l^er, uff (J. %. SDt. iüngfttjerrutften 4. monatstag ^anuarii an unfern gnebigften Ijern carbinaln bifd^otjen gu (Softang etc. getl^on fd^ret)ben (barin abermals ain i)ifitation über baS go^l^auS äöeingarten^ \)0n uen)em anjuftötten begert tDÜrt) geben ©. 5. S)t. tt)ir uuber= tl^enigft gu erfennen, baS ^efeunber in ben atterned^ft »erfd^inen gttjai iaren in berürtem gottSl^auS SEßeingarten fünf unbevfc^ieblic^c DifitationeS, fonjol burd^ ber ^)dbftlid^en ]^at)ligfait legatum, epi« fcopum ©calenfem, als aud) burd^ unferS gnebigften l^ernS carbi* nalS bif^offenS gue ßoftang, als orbinaiij; gaiftlid^c oerorbnete ratl), unb gue bem burd^ etlid) teS SSenebicier orbenS ^jrelaten (fo

* Sarbinolbifd^of SRarj; 6ittia §ielt fic§ lange Solare ununterbrodjen p 3flom auf, wo er ouci^ ftarb, nad^bem er 1589 reftönirt l^atte.

* aöeingarten, eifern. SBenebiftiner^^Wei D». Staoenäburö.

Digitized by

Google

_i

493

f^ !|)atre6 bomuö nennen) ganj crnftH(i^ unb Dleifelg flcl^alten, au(j^

jeberjeit bem abt unb conbcnt bajelbft \)erf(!^r{bne rcformation

atticul, tDe^en f^ fic^ in f^)iritualtbud et tem))oraIibn« Derl^alten

unb furol^in unöcrbrüd^Kci^ befle^gen foüen, inen l^inberlafecn mx--

beU; alfo baö tDir unferö tl^ailö barfür l^altcn, ganj unnötiß unb

über{lfi|ia fein, inen mit nennen i)ifltation§orbnungen noä) mer

bebeld^ jue geben, unb f^ barburd^ mit atter^anbt confufion in

noc^ t?erere uncoften gue bringen; fonber njdre unfer« era^tenö

bem gottöl^auö in gaiftUcJ^er unb ^üeltUc^er abminiftration gnug*

fam geratl^en unb ge^ol^'en, ttjan allein abt unb con\)ent bor-

beröerten fünf jüngfl gemaij^ten bifttationöorbnungen gelebten.

SRun lönben toxx nad) bfe^feig ge]^a))ter inquifition anberft nit be^

finben, ban ba« in ermeltem gottöl^auö SJBeingarten angeregten

orbnungen nac^gefefet unb gelebt t^erbe, allain baö bie ^)ro))rietct

in nnbei^altung bev cont)entualium nod^ nit atterbing« ^bgefci^afft,

man aber beßl^alber alberait im tperl ift, ain nett)e ftatutum ju

mad^en, baö füvol&in fain monad^uö foll in« gottöl^au« angenomen

n^etben, ber fd^tt)öre ban juet)or, ftd^ fotd^er ^jro^rietet genjlid^en

gu berge^l^en. 33amit nun nit ain geringer uncoften bem gott^^auö

erf^)art njurbe, fo lönbcn xoxx nit befinben, ba^ ber abt bafelbft

fe^berl}dr ba« gottdl^auö x>txtx befd&njSrbt ^abe, fonber l^at etlid^

taufen t gulbin fd^ulben laft begalt SEßol mar ift, ba« iefet gebadeter

abt fam^)t feinem conbent bebad^t fet)en, ungefarli^ gelten taufent

gulbin uffgunemen; bargue tuerben ft) aber (bieweil ft) erlittncr

brunften unb fj^dtjar falber fain borratl^ an barfd^aft l^aben) trun^

genlid^ geuottigt, ban l^er ^acob erbtrud^fa« fret)^err gue SBalbburg

etc. l^at inen ainen uralten ^)fanbfc^ilIing, bie bogtet) genant be^

SEBalb^urg \ uffgclünbt, ben f^ mit folc^er fumma begalen müefeen.

®o wollen tt)ir aud) bermittelft göttlicher ^ilf jebergeit fot?il mog-

li(^ barob ^tten, ba6 in gebaii^tem gott^^auö ben gcmaci^tcn tjifi^^

tation«orbnungen füro^in ie lenger Je fte^ffer foll naii^fomen tt)cr*

ben, inmagen ban abt unb consent folci^ö get^un fld^ felbft gut-

l)er^ig aneripieten, toie 6. g. SDt. auö beilicgenber co\ik^ ireö

iüngft an un« befet)alber getl^onen fci^re^ben« gnebigft gu er!ennen.

Uff ben fl^al aber über fotd^ö alleö iS. %. SDt. am^)tteüt in ber

lanb\)ogtet) (gd^maben ober fonft pemanbö uja« mangel« be^ oft-

gemeltem abt ober conbent aigenttid^ t>eruer ȟfeen, fo Ritten U)ir

un« bej^en in f^jccie berid^t guetuerbeu, bamit toir fold^en gebred^en

< 2ßalbbutö 021. 9iaDen§eurö.

2 ®ine 3löfcl^rift biefeö eo^reibenS ift in bem aRiffiDBud^ nid^t eingetraöen.

Digitized by V^jOC

494

6e^ titeii bcfto fürbcrlici^cr aud^ fönbcn atftBttcn. SÖBotten @. ^. 35t» uff bei^dbtgeu Dbatiflercßt fc^rc^fecn mir unbcttl^cnigft nit tcrl^altcn, ü. ^\ Et. uni bamit iebcrgcit guc gnaben unbcrtl^ctttgft fcet)clt)enb. Saturn ßüftatt^ bcn 25* ^ftruarit anno etc 82.

(?. J^. Et. unbcrt^cnigfte

ßarbinalifd^c Softanjtfd^e ftattl^alter unb ratl^.

©eilt buvdjtcu^tigften fürftcn unb l^ern, ^etn gcrbinanb^ crg= I6iet|0gcii ,^iie Oefterrcic!^, §ergogcn ju Surgunb etc., graben guc ^>abipui\-^ unb S;t)roI etc., unferm gnebiflftcn l&crn.

Wim han Frotocollum Misdvarum 1569—1583. ^rotofoUfatmnltmg No. Ö684.

2. t^ilrfUic()€3^tc^^«iiti'5W fürclncn im SJlad&l&arlanbe

tT}cc^eit Ucbertrctung bcr ^a\\tnf^tiott bcftraftcn

Untcrt^an 1627-28.

,&an§ 6c^neifeiiiöer »on ©räfenljaufm bittet ben SRarfgrafen SBiC^elm Don S9abm(/i^nben) um ^Rad^Ia^ einet 6trofe üon 100 23JIr., bie il^m in golge tjer Uebertreturtß ber gaftengebote am 2:age nad^ feiner ju ^faffenrot^f ab= ge^üttenen ^ivaif^ahxehe ouf erlegt njorben war. Unbatirt. [l.J

S:uTd}laurf)tig l^od^gcbo^rner fürft etc. . . ©el^ergeftattcn iä) tnid^ in Üiv. ijoc^f. ®n. gucm tljeil ange^örigen ficcfen ^faffen^ rett) 1: cilwa bonncrftagß bcn 24. ^un^ uff Johannis Baptistae uenjcu caleuberi^ ncgftt)ern)ic^cncn ial^r« gtoifd^cn mir unb meiner l)auöfTan3en tm be^fetn feeeberfeit« freunbfc^aft ein licirat^ö« abrcb gcl)atteu tüövbeif :| uff ^ernad) folgenbcn fre^tag mit f<)cifung flei- fdjea bot^fttQ flitzet tt)eife überfeinen, ift berofetben alfobalbcn in uubertl)dnigfl)eit referirt, barumben tc^ umb abftattung einl^unbcrt rtict)Stl)a{cr jue tjerft^ulter ftraff angelangt njorbcn.

3Bauu nun, gnebiger fürft unb l)err, bi§ mein, gott erbarmt, Icibcr begangen t)cr^)re^en auö feinem furfag ober mutl)n)iBcn, jonberii auö untt)iffcnl)eit be« tag« fürgangen, feintenmal^len id) micö bamal)len tocgcn Dorgel^enben tag« befci^cöcncn gu t)ielen trintciia uit ^^ii crinbcren taufte, ob man uff felbigen tag fidö be§ fldld^efffuS ganglic^cn gu cntl)alten f(j&ulbig fein folte, unb ba {* beffen einid^c naii^rid^tung gel^abt, n)i§ gott, \o\ä)t^ tt)ot unber=

1 D^eim bfg ÄatferS Slubolpl^ IL, (Bernau ber ^ilippine Söelfer; i§m , tottt bie ategierune %i^toV^ unb ber SBorlonbe übertragen.

Digitized by

Google

495

laffcn tt)orbett mxt, gelcbc at)ct unbcttl^Suiflcr l^offiiung, J^od^- gcba(ä^tc (§xo. l^ocJ^fürftl, ©n. tt)crbett mid^ bcrcn t)on meinem au^ gnebigen fütften unb l^errcu, leerten griberl(3^en l^crgog gue SBüt- tenberg etc., ol^nelenßft für mid^ get^onen intercession fc^relben6 in gnabcn umb ctttja« genüffen gue kffen gerul&en. S^w^^ff^« b^"« an biefelbe mein unbtertl^dnig l)0(i&i)Ici6lg« !|)ttten, pe wollen in onfel^ung jegt gebadeter intercession fd^rift mi(3^ eintweber« mit i)oaiger naci^Iafle ober aber, ba j[eSnberji nit fein fönbte, mit mitterung obberurter 100 reid^öt^alcr ufgefegter geltftraff in gnaben gu bebenfen fld^ bettjogen taffen, geftatten bann ein folcä^e miltfürftl. gnab mit meinem bemütigen gc^)ett für bero langtDa^rige regirwng unb aßen furftl. »olftanb, ^umal Iciftung unbcrf^dniger bienften l^intoibcrum in unbertl^&nigleit ju vergelten \äj !eineö tt)eg« nnberlaffen xoiVi

^an8 ©d^nei^inger toon ©tdfen^aufen, Stetpenburger 9lmbt«.

SntercefjtonSfdJteiöen beS ^erjogä Sol^ann griebticij pon SBürttemberö an ben aRartgrafen SBil^elm »on öabcn. 1628. |^"' ^^' etuttgart. [2.]

.\ . . $Run tt)oKen 6. Siebb. uns l^ieneben nici^t ant)ertrauen, bafe tt)ir 3^ro ainigeö toiberige, n)elc^e§ gue abbrud^ 6. 8b. tt)ol)l l^abenben regalien unb anbern bero befüegnuffen geraid^en med^te, gueguemueten ober un« eine« ober be« anbern unferer angel)erigen ftrafön>ürbigen unb ungered^ten fad^en unb Derüebungcn gue 'otx- l^offenbem i^rem genieß angucnemen nod^ gue belaben gemaint fe^en. 5)ien)eit aber ufe fein ©d^naifeinger« befd^tt>erung« fu^)\)li= catiott fot)iI abgucnemen, bafe er etroafe gue milt, ba er anberft barmit, »ie mir nit gtt)eif[en njoHen, gerabt guegel)et, angebrad^t n)orben, fo e. Sbb. gue fold^er ime fel^r fd^meren ftraf t)iaeud[)ten bettjogen, babeneben ba« t)erbred^en untt>iffenber bingen, ufe xmaip famteit unb ol^ne t)orfa^ fdrgangen, barburd^ umb fotjil el)er unferö ermeffenß njürflic^e n)iOfa]^r be« nad^Ia§ gu erl&atten; als l^aben toix bemnad^ ime, unferm unbert^onen, bie gebetten

interceffion nid^t Derfagen tooöen ©atum ©tutgart ben

24. Januarij Ao. 1628.

e. Sbb. bienfttoißiger O^eimb griberid^.

5t)tefem ©(Streiten Ijeitjereftt mv in mfcf)rift (3.) ba« SBittgefud^ bee §aiie e^naifetiigcr an ben ^eriog 3ot)ann ^tiebin^ um beffen

Digitized by CjOOQ IC

496

aScrtoenbuitö; cd gc^t baraud l^iDor, ba§ ba« SBermöfjcn bcr ©l^c- frau bcö ©d^ndfeinger t)on bcm babif(ä^cn Stoitmann mit Slrrcft belegt ttjorbcn, unb bafe ein ©ittgcfud^ beim aRarfgrafert ol^ne ©r^ folß flcblicbcn n>ar. ,,5)annen]^ero in cmcgung bcr fad^en befd^affen^ l^cit, tDcil id^ big mein anögcn niemanb anbcrften, bann 6. %. ®n. att meinem angebornen gnebigen lanböfürften unb ^erm jue clagen unb umb gnebige l^ülf unbertfeenig anjuefd^retjen n>ai§, att getaugt an 6- g. ®n. mein gang unbertl^anig unb l^od^Pel^nlic!^ anruefen unb bitten, bic geruel^en mir mit einer gnebigen unb xod)h meinenbcr intcrcefflon an l^oc^gebad^t ^f^xt %. ®n. ben l^errn marggra\?en jue l^ülf juecrfd^einen, bamit id^ bifer fd^mercn ftraf crlaffen xotxitn med^te.^

J)cr erfolg be« abermaligen ($Rr. 1), burd^ be« §ergog«

^ünoort (SJir. 2) unterftüfeten Sittgefud^e« be« ©d^nai^inger t^ar

ein erlafe be« aWarfgrafen an ben Slmtmann gu grauenalb, d. d.

17 ajafcen 07^8^*^. 1628, beöSnl^alt«: „Obwol^lcn mir ürfac^ l^etten,

'oon ber §an« ©d^nai^ingern i)on @ra\)cnl^aufen n)cgen ba« er an i)erbottenen tagen be^ einer l&eüri^atö tractation in unferer i^cr- fd^aft Paijc^ auftiagcu unb \}erfpeifcn laffen, ufgefe^ter gellftraf bcr l^unbcrt rcid&^t^alcr nit augjuefeticn, feitl^emal^lcn jebod^ t)on l)erm l^crjog« gue SBürtenbetg etc. Sbben an unö er anfeilen ttid^c intercessiones bc^gebrad^t; aW ^aben mir in anfcl^ung beffen unb jeiuer gucma^l überraid^ter unbcrtl^eniger supplication, uff mit« belieben SEBoldfenftcinifd^cn ÜjüU, xf)mt ©c^nai^ingern bife guab getl)an unb an befagten ^unbcrt tl)aler l^unbert gulben nad^gelaffen, geftalt n)ir bir ^icmit bet>el^len, bu t>on bcmfelben bifefal)lö me^rcr« nit atö funfgig gulben abfovbern foHeft.*

(Soften, ©pecialta. ^faffenrotlj. »erbrcd^.)

* ©melin.

Digitized by

Google

Httttieti- mi 3aiiU0tt.

Haien. 6tabt 67. Slac^ f. $a^e.

932t. ©todfad^ 155.

31B bctn §uS, ©einrid^ 427.

Ablach (Abilach), Heinricus de 171

0. 8ld^, Ulrid^ 74.

V. Slec^, ^ermann 84.

3Cbel in ben a)omftiften 1 ff.

Slbelbetö, Äloftet 328.

Adelbero scolasticus Const. 152.

aft)ell^aufett bei greiburg 63.

V, Hbeläreute, Ferren 335.

atblifon ©ant. 3ürid^ 376. 891.

Slcdjppiö, (Sonrot 74.

2lel^be£, ^oinrid^ 57.

Sleifoltingcn = ©iöeltiriöen.

SlaerSbaim f. Döger§§eim.

Aha, Ulricus de 13. 25.

^^nenpvoht 10.

Aicha, Eberhardus de 157.

Swicgerus de 157. Aicholtingen, WernheruB de, cano-

nicus 28. Albero, magister 13. Albertus pincerna (abbatis Aug. maj.)

159. Alga, Bertholdus de 172. SiaenSbad^ fß% Äonftana 68. t). mm^ba^, gridC 51. §anä 51. Slu=

bolf 51. Ulrich 51. ö. atlpetf, SDßitteöon) 297. Slltbütöcrftanb in Äonftanii 16. SWtenburö 6ant. Slorgau 91. 114 f. m-^^venlimm 288. 307. 3lltli!on (Sont. 8ürid6 100. t>. mtmon, »erd^tolb 102. @bct:l^arb

92. 100. SWtürd^ 378. 396 f. 2lltorf 399. SWtS^aufen, 2)eutfdborben8commenbe 79.

85. 87. %ltvoexev Stv, SRappoItäwciler 380. 404. 3lm ©eipüle, Sßeml^er 432. 3lmmon, §einric§ 430. 9lm Ort, (2ln bem Drti,) SBert^oIb 402.

(Sunrat 57.

3citf<^r. XXVIII.

2lm SBeö, ©anS 68. Slubolf 432. Suc=

catbiS 432. 2ln ber »ruflöe (Srudfc), a)ietti(i^ 383.

397. 421 ff. 424 ff. ©erbrut 381.

413 f. ^eintic^ 397. 421. Sol^anneö

414. 3ta 383. 421 ff. 424 ff. Slid^enge

381. 413 f. 3Bal%t 381. 413 f. f. aud^ t). 93ruöö. 2lnblau, 2)eutfd^orbcnScommenbe 87 f. ». «nbwcU, «arpreM 123. V. Stnbwpl (SCnnerotlare, 3lnnin)ilare),

»olbebert a)oml^err 33. öert^olb

2)om5err 14. 26. 167. 174. 311.

»urll^arb 3)oml^rr 29. SHtbolf 174. t). Slnraeiler, Äonrab SReid^gminifteriole

316, Slnnweller bair. 9321. SBetgjobcm 474.

476. 483. t). 2lnäberör ^etruS 432, Slntoniuä, Dr. 196. 2CepfeIbad^et (Sent 487. de Apia, Alberchtus 126. Diethricus

125. Guntramnus 125. t). 2lrbon (2ltbun) §erreit 11. 3fluboIf

174. 297. SQßem^er (miles) 174. 297.

Söem^r canonicus (decanus) 14.

27, 30. t). 2lrbut8, Suetl^olb 98. Argentina, Argentoratum 195. de Argentina, Johannes 92. Walthe-

rus canonicus 19. Wemherus 397. n. 2lriSbotf (2lmeöborf), 93ertl^oIb 377.

392 f. 3ta 377. 392 f. Slmleber, ©ermann 85. 2lmolhS (2lrnoI|), ©ctnrid^ 383 ff.

421—427. 434 f. Asböwe 164. Asinus Albertus 177. 2lfpifinoen f. espaftngen. 2lfeenöaffe (vicus Azzonis) in Sonflons

312. 2Cuenftetter, (Sonrob 63. Augia (3fletd(ienau) cives de 171. 353.

Conradus minister de 171. 353.

Gotefridus de 160.

Wemherus de 157.

Digitized by VjOOQli

I

498

5tufl9&urij, ^Jifc^öfe von:

Ubotfd^ß 299. 339.

ftartroiö 339. mulftnfleu ©31. ®nöcn 69.

l|;iad)f(aiiijte»t (@tömarinöen) 166. m'^mx i^abm 76.

"^ahm, 3Jlat!örafm imb SWarfötäfmnen LI 011 472.

eiiiabet^ 194.

,tJennotm IV. 296.

^satob m. 194.

HQXX I. 75.

'mmm 494 ff. SBaben ^aitt. ^axqau 422. ö, 93afet^n, gol^ann gricbrid^ 87. aÄttr-

quart 85. Ulrid^ 120. Katern, J&eqoöe t)on:

.t^einrid^ ber Söwe 145. 156. 293. 298. 307.

Otto ü. gPittelöbad^ 296,

Silbraiö 319. 323. 328.

aJlcEimilian I. .^urf. 483. 0, Salbinflen, Scrtolb Bceißi 141. a^altn^jeii (Württemberg) 74. S^aliiedjten »«. etoufen 128. V. 'BaitfljO^en, Simon 484. 488. Satitb^rg, ©Wfe »on ;

^I'iemo, ^l^imo 319. 340.

^dUvt 340.

mnxa\> 340. " .t*einric^, ^ßropft au 299. ©anroart, $einrid^ 427. mamamui^e 9321. Ueberlinöen 173. 371. SÖQiaa&nn, ßunrot 383. ma\el etabt 72. 86. 91 f. 114 f. 121 f. 125 f. 376. 383. 385. 392. 402. 437 f.

aaifcljöfe »on 378.

iiutoCb t). 2rrburö 88. 98. 101. Süertlolb II. t). ^rt 91. 116. 122. mm^ 385.

Jfeinrid^ t). J^eufd^otel ((Soobjutor) 132. " 3)otttftiit 91. 101. llOf . 119. 122. 376. ^ JÖoffl^ric^t 380 f. 384. 411. 424 ff. 428. 434.

33ewtf(^orbenS-6ommenbe 82. 85. 89. 435.

Qotianniter-ßommenbe 423. ^ mt mUn 99.

St. tllara 405.

6t. £eoul^arb 99. 102.

mt Urficin 99.

(Basilea) ^einridj von, SRogifter 35.

3o^aim von, SWogifter 15. ^aiiniöarten D91. ^ettnottö 72. ^biUt, Surfarb 129. Söe&eiüjQufen, 5llofter 304. 327. 360. ©erf, .V^aiurid^ 73. ^an^ 74. Sehern, SDirtrid^ 126.

93elel^nuna in britter tt. vierter ipanb 147.

«eaere, gifubolf 94.

^eOl^eim bair. ^%, (^rmerSl^etm 474.

476. 480. 483. ^eaifon €ant. 3largau 382. 413 f. V. 53eaifon (öettind^on), ^ermann 107.

383. 414. «elj, Sol^ann 120. 393. 395. 397. V. 93enarö, ©erwarb 12. a3encIlmton - öettifon 6ant. S^orflou?

398. V. öeneoclt, gol^ann 102. S3erau S2l. öonnborf, Älofter 362. Berge, Heinricas comes de (^eiligen^

berö) 148. V. Serge, 3Be|el 316. 93eröer, S^^^^nn, 3)om]^ 19. Söergl^eim, auöflegangener Ort bei ^eibel^

berg 467 ff. 0. SBeringen, 3o§anS ber S^nn, ge- nannt — 57. 0. 93er!]^eim, 6uno 97. t). S3ermutingen, S3urfi^art 136. grie=

berief 137. ipefio 137. SÄarfwarb

137. Drttoin 137. ffiminu^ 137. SBem 115. 376. V. SBem, ©urfarb 115. 117. ©einrieb

383. 428. Sliibolf 428. Bemanch, Dethalmus de, canonicus

13. 25. SBemang 55.

0. 93emborff, Philipp aibred^t 87. 93em5ort, i&einric^ 437. SBert^olb, ^ropft ju 6t. ^tep^an 7. Bertholdus (Bertholfiis), Const. maj.

eccL praep. 24. 136. 143. 33efferer, 3ol^an§ 60. 33etilare, 9hiboIf 100. 0. SBcttelmibe, SClbred^t 109. t). S3e^enl^ofen, ©., canonicus 33. öeuggen S821. ©ätfingen, S3urg 82 f.

89 ff. 100 ff. 376. 387 ff. -- 2>eutfci^orbenS:ßommenbe 78—127.

376—438.

- ©opialbuc^ (©d^warjeg SSutiJ) 78 f.

- Äomt^ure:

©otfrib V. SRuffod^ 83 f. 88 ff.

109 f. ©einrieb 84. 92. giteinia 388.

9lubolf V. Sberg 393. 402 f. 406 f. mrid^ 0. fingen 401. Äonrob o. ©agenbod^ 381. 410. Ulrid^ t). 3eftettcn 381. 411 f. (gberl^arb v. ©uljberg 382 ff. 408.

419. 421. 426. 428. 432.

- ^omtl^ure u. DrbenSbeamte 83-88.

- DrbenSbibliotl^e! 82.

- DrbenSbrüber 92. 117. 388. 396 f. 401 f. 406 f. 410. 418. 434.

i

Digitized by

Google

499

ä3cuööen, ^epettotim 81.

©d^reiöung beS StomenS 83. X). 93euööen, aWangolb 90. 105 f. 119. aSeuten Bei ^ciUgen&erö 159. D. SSeuren (Bvron), ^emtidj 159. 2an''

bolf 160. Ulrid^ 160. Scuron, Älopet 370. ^iBera4 ©tobt 59. a3ibera, S^lubolf 391. aCßetn^er 391. »iöli, ö. 391. Bibrach, Cunradus de 19. X). Stenöen, ©einrid^ 84. aSiE, öetdjtolb 60. Ulrich 60. aSiaiöl^eim bair. S321. a3erö8obem 481—

483. t). »iHpein, öurfarb 115. »injcn 8321. Sötrac^ 883. 386. 421 ff.

424 ff. 437 f. SKnjtoanöen 146. 157. 177. ü. aairodjäperö, ©cinrid^ 100, öitdjili, ipeinricl^, tjon (Söln 102. »imborf 3321. SBolbälJut 93. 126 f.

379 ff. 399 f. 406. 408.

Flamen bet Pfarrer 126. »irrenlauf ©ant. ^ruou 91. 114 f. a3irrl5arb ®a^. ^argau 91. 114 f. »irtiUnberö? 89. 99. SBifdJofölJöri, bie 149. 93i}c|ofSaett (Cella Episcopi), ©tift im

^l^mau 7. 75. 128.

kröpfte: Surfljarb 36. Ulrid^ 29. 93laen)ac bei Seuftetten 148. »lottfftatt f. «(anSobt. »ranftttöen m. Sörrad^ 413 f. t>. 83lan]^nö€tt, ^einrid^ 410. a3larer, ^IBrec^ 19. 62 f. 75 f. Ulrid^

19. 62. ©t. SBlafien, Älofter 92. 295. 301. 323.

361. 365. «leier, ^erman 430. «loWeim Stv, aWüll^aufen 93. 101. 124. ». SBlo^^eim, ^vnotb 123. t). Slutnenberö, ©onrab, canonicus 35. «ötfelin, aBilfielm 399. a3orfIi (»ödli), §einric§ 391. SDßill^lni

391. SBoÄfdJimi (aSogfefd^irm), »urfart 403.

414. aSobenfee 73. Bodman (Bodimin), Ebirhardus sa-

cerdos de 143. 0. SBobman, »urü^arb 163. 302. $anS

70. ©onrab 146. 158. 802. Ulrid^

163. 312. Ulrid^, canonicus 37. JBöl^rinöen 5321. ^onftanj 68. V. JBolonben, Otto 475. 476. SQSeml^er

296. ». SBott, 2llbert, canonicus 31. a3ötter, ei^unrat 427. a3oIlinö, Sol^ÄttneS, JDoml^err 19.

a3onborf 3321. UeBerlinöen 142. 399.

^artmunb, Pfarrer gu 143.

Wemherus, advocatus de 142. «orgo, @an ©epolcro, 2l5t ^etruS 387. t). ^(^eim, 3o§attn, ^om^ 23. Boumgart, Dieto de 312. 0. »ojftein, Sutolb 88. 93. de Bracillo, Rudolfus 94. 0. »ranbe«, 3Äanöolb 84. t). a3ranbiS, ®6er§art 51 ff. a3räunlinöen »2C. a)ottauefc^inöen 294.

357. SBregena, 2lbt von 311. S3reifa(|, ©tabt 318. 33reitf(^mib, So^anneS 394. örenblitt, ©lauö 72. §anS 72. »retten (SBret^eim) ©tabt 468 ff. aSrieffer, ipenni 70. Brisach, Mag. C. de, canonicus 15. 36.

Philippus de 120. »rifad^er, «ert]|olb, 2)om5crr 19. »röd^in, Sofepl^ 2lnton 126 394. »rotmeifter, ©ebraig 376. ipcinjic^ 376.

Ulrid^ 376. Brucca, Marquardus de 157. »rudjfal, ©tabt 472. 473. »ruel^ut, öur!arb 114. ü. »rugg, ^einrid^ 120. ^olät 117.

SBalt^er 434.

f. aud^ 2ln ber »rugge.

SrüloTO, (Safpar 222.

»runnon? 398.

»ruffei f. »rudjfal.

0. »ruton, $einrid^ 102.

»ruttel, 2luberlin 68.

t). »uBenberg, SSincenj 85.

0. »ubenborf, @otfrib 416.

»ucelin, Gabriel, P. Ord. S. Bened. 10.

^n6^ »21. äBalbdl^ut 406.

0. »uc^egge, »ertljolb 84. 434.

»ud^l^orn am »obenfee 67.

»utfelcr 392.

». »uben^eim (»uten§eim) Subwig 405.

»uggenfegel 154.

»Uli, ^am 74.

»uttetrfeim f. »iHigl^eim.

»umbler, Ulrich 391.

»urbiner, §u. 391.

»ürgeln, ^ropft ©einrieb ju 101. *

»urgunb, ^faljgraf Otto tJon 303.

»urÜJarb, Sol^ann 3afob 394.

»ur!|arb oon Urfperg ber ©l^ronift 368.

Burladingen, Landolfus de 177.

r>. »urren, ©uni 56.

»urrer, SQßerli 56.

». »üfingen (»uffingen), gol^nS 424.

t). »ü&lingcn, ©ainrid^ 57.

»u^nang (»uSnanc, Bussinanc), Alber- tus de 143. »erti^olD 123. »ertl^olb, S)omlJerr 7. 32.

I^iLbyGoOgl^

500

8u|b(ui^, Sodann 38. IBuud Gant ^feU£anb 80.

Camerarii, Heinricus 122* Johannes 122. Rudolfus 127. Wilhelmus 122. Cantoris. Rudolfus 405. Canza, Ortolfus de 143. 0. (&atola, $. 114. 0. Gaftea f. Itaftett. C^el^e f. Itell^albe. (S^enet, $einru^ 391. Ghilso, Heinricas 143. Chint. Conradus, cognomine 171. Ghnooilsberc 154. ^uv, »iSt^um 70.

öifc^öfe: ©etttrid^ 296.

Ulrid^ (^Cbmimflrator) 291. eiftcrcienferotbm 293. 301. 304. 317.

339. de Give, Heinricus 389. SUngen f. JKingen. Snngenberg f. HlinaenBerg. 0. ^(otttt, nixxi^ 39 J. Colhoppho, Bertholdus 156. 157. Colle, Otto de 172. ©olmot, ^opfl SBemlJer ju 99. (SJiln, ®r)6ifc6of Hbolf t)on 313. 344. de Colonia, Henricus 103. 108. 388. Comes provincialis 138. Conradus advoc. eccl. Const. 136. 144.

decanus Const. 152.

-- filius Ottinonis, canonicus 13. 25. ©otttattet, SÄetfter SucaS, ^opp ju

©t. Stephan 20. Constantia, Heinricus de (3), canonicus

14. CraieU; Heinricus de 164. Hermannus

de 164. ©reu^, @iötttuttb Dr., 2)otttpropft 20. n. @roafta, @e6^arb alias ^aiütt, ybom^

l^err 19. Crottenleber, N. dictus 475. Cruchinwis = Ätoud^roteS, Eber-

hardus de 171. Heinricus de 171. Grumbach. Hermannus de 177. arufiu§, ^ul 218. Gumuration von ^rilnben 7. Gurialiftcn, töntifdje 17. Cutis, Petrus 39.

Sad^fen Gant. Sürtd^ 73.

Xaaohttt, RMq 310.

ü. s)agSBurö, ®raf 2lIBett 820. ©95

tttunb 96. a>aifenborf »«. Ucberftnöen 170. n. 2)ale, ©cinrid^ 117. D. 2)an!et§roctler, Setd^tolb 84. a)annftabt R3S(. ©peier 476. 480. 483. Dapifer de Witingen, Heinricus 338.

©eßerfetben »«. SöitadJ 380. 406 f.

n. 2)egerfelben, »urfart 380. 405 f.

§Utebront380.405 f. Äonrob 13. 94.

418. Ilontab ©oml^crr 25. 167. 174.

Stonxah ^omptopft 342. 9lubolf

^oml^err 19. Ulru^ 3)oml^err 28.

». S)cttiö§ofen, 8nin 72. ^etnridj 69.

2>eutfc^mdfker: »urü^tb n. ©d^ffen^

berfl 85.

Sodann Gafpav von ©tabion 87.

^invid^ n. $o^lo^ 89. 108 f.

Aonvob 0. e^uifitwan^en 118. 416.

a)eutfdJotbenS = löattct @lf a^ = »urgunb

2)eutf(^ovben§metftet9utfarbt>.©4man2

bm 416. ^enfhnan, $enm 56. 2Heffen6ofm Gant, ^utgou 52. 72. ü. »iefjenljofen, 3:rudjfeffen f. a;nM!WeS. 0. ^iettton, Siubolf, canonicus 37. Dihtelarius, Waltherus, canonicus

15. 33. Dirhaeginine, B. 158. ^irbau), 93ert]^o(b 402. 0. 'Dimtinac^, ^einric^ 92. ^iffentid, äCbt äßalt^ «. ftrenfingen

iu 289. 2)octotcn in ben 2)omftifter 19. 2>omlJerren, bürgerlich, in Gonftanj 19. a)omSbera fa>otflSberö) 160. 175. 176.

178. 827. 363. 371. 2)om, Solenn 128. S)otW, Dr. 30IJ. ®eotö 196. 285. 0. 2)o{fenba(|, ®ere 118. ©erttub 381.

408 f. 09Sra 118. ^bwiß 118.

^mxx^ 92. 118. 381. 408 f. ^^Ita

118. Äonrab 118. ^utlad^ 314.

<E6erbad^, ©tabt 468 ff.

Eberhardus marchalcus (episc. Const.)

137. ©bernant, SRagifter 3o^anne§ 19. r> (gberftein,,®raf Gber^arb 364. Ebrehoven, 6lricu8de,canonicus 13.25. @brad^, 5!(ofter 328. Ecchardesbrunnen,Maeingozus de 179. Ecdesia nugor ^omfird^e 5. Gbingen 939(. ©d^we^ingen 467 ff. Egelolfus, marescalcus 97. @Ö«^ofcr, ®eorö 490 f. n. ®öeri, Gl^riftof 394. ®Qd bei ^eiligenberg 138. Gd^n, Sol^ang Guntat 62. ^tat 62. ü. Göis|eim, Xxei^mat 405. Gl^tnöer, $ainrid^ 62. Utric^ 66. t). G^renberö, ^ermann 97. n. Gid^, Glän)in 74. Eicha, Ebirhardns de 176.

Digitized by VjOOQiC

^Fvm

501

ö. ®tAöttffen, SRubolf 880. 404. ©op^ie

380. 404. (gid^fel »31. ©d^opfteim 886. 436 f. ®i^\mt, »tfd^f ^ortmid^ von 819. ©töcitinöen 9331. Stocfac^ 162. 178. 301. 371. 359. SQöernfier, Scutpneftcr ju, 167. 295. (Simclbinuen »ST. Sörrad^ 383-85.

421—427. 434 f. ®inftebern, 8lbt oon 311. (gflnöeim = @öi8l^etm ? Ar. ^olmor 101. meiUm (ni*t Dlbeftein) f.^imftein. @IIenb, $UQ, ^om^evr 19. @Iln)an0en; SlBt 8iftib }u 61. ©Imftein bait. 83(. 9leu{labt a. b. $. 480. @lf a| ' SBurgunb , ^eutf d^orbend s »aUei

78 ff. SanbJomt^e;

©otftib ü. SRuffad^ 83. 90 f. 99. 106 ff. 113. 117 f.

5!onvab t>. ©ulind 83. 101 f.

Sdcinlo 84. 379. 381. 402. 411.

©öeltoarb t). ©ulj 385. 432 ff.

Settl^olb 0. ©ebjenftem 416. 418.

gricbric^ v. ®ot§a 420.

$ctet 0. ©toffelu 84.

äRangolb o. »ranbeS 84.

Sltnott Schaler 85.

©einrieb v. ©djletten 85.

^tnccnj V. SuSenberö 85.

Sdubolf t). 9lanbedQ 85.

öurfarb d. ©d^ettcnbctö 85.

3o$. a:afpat t>. ©toblon 87.

So§. gttebrid^ ü. 93aben 87.

®raf ü. Äöntö§cdC 87. @lfef[cr, ©untat 57. @mwtnöen »31. @nactt 178. 371. Gmpflinöen f. 3n»pffittö«t. ©ngelberg, 3lbt »ertl^olb von 332. enßett 68.

tj. @ngen, »attolb 175. ©nailin, »altafar 62. (Snfenbad^ bait. »3C. JtaiferSIoutem 480. 0. (gmbetö 56.

®ppel§cim JB3l. ^eibelberö 467 ff. ». ©ptingcn, ©otfrib 383. ©einnd^ 415. 3ol^attna3apttftgr5r.88. Äonrob348. 9Rati5 415. Sieinbolt 438. ffieinolt 86. ü. ©renbcrc f. ®5renberö. ®rlenbad^ batt. 9331. ©cmierö^eim 481. (Srntatingen @ant. ^^urgau 56. 295. Ertingen, Ortolfus sacerdos de 143. D. ©f^on ^etnrid^ 424. ö. (Sfd^enbac^; Söalt^et 377. 398 f. t). ®f4en]^e, ^eintid^ 117 f. 0. @fd^i!on, ipetntid^ 401. Stonvah 120. 0. ©fd^infon, l^onraD 115 0. (Sfd^fon, ^onrab 883. 0. @fdJon, $einrid^ 384. 386. 431. 436. f, Äonrab 107. 2Beml^er 430.

0. ©fpafingen, ©ermonn 141. ©^Ihtgen Stabt 89. 109. ettlitiöcn, ©tobt 472. ©Iioü^l 9331. ^albd^t 406. ©uffertljol haiv. »31. 93erö5obcm 480. ©^nfenbad^J. ©nfenbadj. 0. ©jd^on, 93ur<arb 107.

^«bcr, gobanneS 389.

5a5r, Softer 332.

gold^mfteiöe 157. 158.

Saltenftein (»ald^inftein, 9]airenftein)

146. 177. 0. Sal{enfteinl23. @ge(o(f,canomcu832.

^inrid^ 402. SBoIt^et, canomcus 33. 0. S^lbbad^ (äBelpad^) 159. @uno 394. %nte, Ott 55.

ge^, Dr. gol^onn, 2)omficrr 20. 0. f^ud^tnmngen, j^ontab 118. 416. geubenl^eim 9331. Mami^eim 473. Sifi)^/ 3of^^/ von »ud^au 394. Figulus, Heinricus, canomcus 14. 30.

Hugo civis CoDSt. 361. SJlfd^bad^ 9331. 95tmtteen 60. Sif^inacn 933C. SörradJ 423. 0. gietfenftetn 477. 479. D. gle^ittgen, UlridJ 470. Folcardua praep. S. Stephan! 24. Foro de, Cunradus 13. görfier, Suna 417. giranfentl^al, ^falj 194. 480. §ran!reic|, Mni^ W^^V 3(uduft 321. graftena 346. 370. gtäucC, €ontab 72. §rauenberg, ^omgülte (n>ol^l 15. Slu-

öuft; 481. ^rauenfelb @ant. ^irgau 58. ü. grouenfelb, S^S^^*^^ ^ö» 0. ^reiberö, ^anö 85. $onS ©eotg 86. ^retburg, $eutf d^ovbr nS-^tnmenbe 79 f.

87. 90. t>. greiburö, ©rafrn 22. ©ottfrleb, ca-

nonicus 35. 5tonrab, canonicus 34.35. t). greiburg, Ulndö 406. SBill^elm 388. greientotl 6ant. ^orgau 382. 420. greiflng, 93ifc^of Otto I. unb II. ju 299.

328. greubent^al 933(. ^onftan^ 51. griburgcr, §and 68 f. UlridJ 391. grid (Sant. 3lorgau 119. grirfart, 3ob. ©afpar 126. 3o§. 3WeU

d^ior 126. gtidgau, Sanbcapitel 430. 0. gritfittgen 148. 3t(bert 141. »utü^arb

b. j. 138. ^cinrid^, canonicus 25.

149. Sionrah 158. ©ifrib 158. Fridericus dapifer (episcopiConst.) 137. V. eJribingen, grana 86. ©eorg 86. ©cinridj

171. Slubolf 86. 165. SBU^clm 370. griebridj III., hälfet 73.

Digitized by VjOOQlC

502

^^' Ä'

Sftiefen§eim »9t. epeiet 476. 480. 483. 0. S^oburo, ^af ^Ndttmonn 112. Sub-

lotQ 112. Svötoenfutt; $and 56. §t9g, ^^emad, ^oml^erv 19. gut im SlrS, ©nöeC^rt 74. 0. gürftenbetö, ®raffn 22. Äontab,

»oml^en 37. gulba, at^t ^ntid^ oon 319. gü^in, gol^ann 128.

®a(^nan, ^ini 56. (Saien^ofen 9331. Äonftam 62. @t. ®alleh, Älofter 377 f.

- 8lcMe:^nnd^ 331. Ulndji 291. S. Gallo, Waltherus de, canonicus 85. ®aEu8, aWöncö ju @alem, 347. ©olmtet, ©unrot 385. 429 f.

t). ©atttmettinflen, Ulrtd^ 64. ©anftnöen ßani Statgau 376. 386 f. (Sebwciler i. DBmIfaJ 88. 92 f. 95 f. 121. 124.

2>cutfci^tbettS=®ommenbe 87. 377. 383. 392. 421.

t). (3ef>we\lex, ßrafto 97. §einric^ 92. 402.

t). ©el^genfteitt; »ertfiolb 416.

@eUer!mbm (lont. ä^afeUanb 382. 415.

©emeinmerd^ 148.

®tmut(bm f. SHedatöemünb.

Gerhardns, advocatus 473.

©erl^art, ^^ 74.

©ermcrS^eim, @tobt 474.

Gernodus, ligator 475.

D. ©wolbsetf, 93urfarb 96. ©cittrt(lJ124 f.

©erdBad^ SBSl. ©ci^opf^eim 376.

Oiengen, ©tobt 67.

©ttter, aWanfiort 430.

(SJimmelbittöett bau:. »21. 9?euftabt a. b. §.

474. 476. 480. 483. (Sinl^eim (©imdäl^ettn Ar. 3Botrn§?)

474. 476. 480. 483. t). (Sloruä, 9*ubolf 399. Glasarii, Johannes, canonicus 19. ». ©Cotmtvg; Sutolb; canonicus 33. t). ©lattbutfl, Subwiö 123. ©luttCßin, Äontab 377. 392 f. ©rnünb, ©tabt 67.

©obratnjlein haiv. »21. Sanbou 481. 482, ©öögingen »91. SRe^lird^ 170. 368. ©olbaft, ©einrid^, S)om]^err 19. ü. OoUnö, Äottrab 108. ®<)Itftetn, »ett^olb 376. 390 f. ». ©ord^on, »ertl^olb 115. ©oftmatt, ^aini 56. ». ®ot§a, gtiebtid^ 420. ©rametfd^, »urfatb 377. 392. ©räter, 3flubolf 59. 61. 0. ©rimberg, Shtbolf 98. ©ro^foc^fen »21. SBein^eim 468 ff. 487, ©rünbelbiidj bei ©tocfac^ 165. 362.

V. ©rtinenberg, ipugo 311. 361. Ston-

rab 311. 361. 0. ©rüninaen, i?onrab, canonicus 36. ©uetta, SBalb 92. 122 ff. ©uibo von ^aenefle, Sarbittallegat 330. ©ulbin, aWeifker ^ng, a)om9crr 19. ©ülblin, Siulanb, 2)ömljerr 19. 0. ©uttbelflngen, ©erren 22. a)iemo

298. 5!onrab; ^oml^ 14. 27. 311.

©eotöfier 156. 176. t>. ©unboldborf, i&einrid^ 434 f. 0. ©unbol^l^im, ^ug 393. ©unft9iler, (Slaud 56. ©urf, »ifbwn. SBalt^er o. Ärenftttgett,

»ifd^of 289. ». ©utenbttrg, »ertljolb 116. 0. ©üttittgen (©utingen) 2l(bert canoni

cus 27. 3lubolf 148. ©9ger, $an8 73.

Habardus de Salvenstein, Henricus

13. 24. $abert8toeiter bei Malern 143« Äottrab oott, (Hadebrehtiswilaere)

143. j). §abSburg, ©rafen: @berljarb 91. 115.

©ertrub 91. 105. 115. 379. ©ot^

frib 91. 114 ff. Otto 91. 115. 117.

Sftubolf 90 f. 105 ff. 115. 122. 364. 0. ©ad^berg, ©raf Otto, »ifd^of ju

Äonftang 62.

taftter, 3o§an§ 74. agenau t. Unterelf o^f Sluguftiner 372 ff. t). ©agenaU; griebrid^ 97. gagenbad^ »21. SörradJ 92. 120. 380.

402 f. 405 f. V. ^agenbadj, 3af. 3of. ggnas 5Jr§r.

87. Äonrab 84. 381. 407. 410. r>. ^ägenborf, ^einridj 122. ^«ÖÖ/ 3o§anneS 72. ^ägmamt, §anä 74. $agnau (Sunt. Ueberlingen 76. Habe, ülricus de, canonicus 149. ^aibelbed, SBumteroalb 72. t>. ^aibelberg, Shibolf, canonicus 32. ü. ^«fingen, Söil^elm 85. §albenburg, Sd^fo^ 320. §alberwang(§albern)anc) f.^oamangen. S^U, Sleid^Sftabt 90. ö. ^aUmU, §anS §artmann 86. X^u^

ring 70. Saltingen »21. SörradJ 383. 412. 421 ff. $anod^, ©amuel 38. ^anwUare f. 2lnbn)9l. ^rber, ^truä 72. Harenbach, dominus 474. §arf(^, So^anneS 74. |art, aBalb bei »euggen 93. ©artmann, 3o^ Safob 128.

Digitized by

Google

503

X). §afentt)citer, 3fluboIf 31. 123.

©attftatt hei 3luffad^ 95.

0. ^attpatt, Äonrab 95. SBernlJer 95.

97. 392. ^ajenbetö, Sol^anö 57. ». ©oucnftein, »ertolb 385. 434 f. Raufen dant Slargau 91. 114 f. ^ehhe^eim »». SBeir'Jeim 470 ff. 0. ^ebingcn, Ulric^ 113. t). ^eggelbad^, ^itrcarb 141. ^eöö^itt; §anS 72. ü. ©egi, 3(lefe 113. 0. §eibetf, (glifo^etl^ 377. 395. 3o=

l^anncg 377. 395. Äonrab 377 f.

395. $atitaIcon 85. ©etbelberQ 38 ff. 468 ff. ^tbel^hn S391. fbrnäfial 468 ff. |>eibett]^eim 63.

^eibmreid^, Siaxl gricbrtdgj 128. i^eibolfegl^eim f. ^ibeBl^eim. ^cUiömberö, Sanbgeric^t 138. ». ^eiligenberö, trafen: ^dnridj 138.

148. 165. Äonrab 136. 138. 148.

155. 158. 159. 164. 310. 311. ^ligenfreuatl^al OK. S^Keblinöen 62. ^eiläbrutf, e^cmal. Älofter bei @bett=

!obm 9321. Sanbau ($fara) 480. ^eimbadj, ausgegangener Ort bei Dber^

luftabt, bair. 332C. ©ermerSl^eim 480. Heinricus, archidiaconus 24. arcliipresbyter 143. - decanus ecci. nwg. Const. 13. 136.

143.

de domo, canonicus 30.

dux annonae 310.

->- filius Azzonis, canonicus 14. 29.

filius Liutfrim, canonicus 28.

filius ministri, canonicus 14. 27.

filius Rudigeri, canonicus 14. 30.

Habardus de Salvenstein 24.

officialis 15.

praep. S. Stephan! 24. 143.

V. $elfenftcin, ®raf Subn)ig 296. 316.

§elferid^, %)tav 337.

HermannuSjprae^ositus Const. 13. 149.

^emmiÄen ©ant. »afellanb 382. 414.

^emSbad^ »Ä. Sßeinl^im 468 ff.

©enlin, öerti^olb 118.

^erbort, 5^etet ju Sanbau 481.

§erbe f. ^örbt.

ü. ^erenfen, 2lnbre§ 84.

0. ©ertenftein, ^eter 403.

$ert§en 9321. Sörrac^ 393.

0. ^ertl^en (fetten), ©eintid^ 90. 106.

112. §ugo 120. 397. Sfhiborf 120. 0. ©euborf, 93ilgrim. 59. 62. 71. 75 f.

§anS 69. §einric^ 69. t). ^en^rmlt, Qol^anneö 389. V, fernen, ©erren x)on 22. 175. fdn-

t^orb 160. 176. 177. asurf^arb,

canonicus 35. ©einrtdj 68. Slubolf,

^ombecan 36. ^e^lanb, (Slemenö 394. ^e^nbac^ f- ©eimbadj. ^irsbad^ rSBatbO 9321. ©eibelberg 469 ff. 0. §lrjfelben; Äonrab 397. ^iftfir^; S)eutf dSorben«2©otnmenbe 79 ff.

84 ff. ^od^eim int l^jf. Utetg SßormS 480. Jofämter ber »ifd^fe au ©onjiana 137.

354. t). ©off, Stttpfrib 68. ©ofmeiftet, 3o§. SRartin 128. t). ©ofSretin (©offtetin?), Äonrab 112. ©ögger, aSertfd^in 66. t). ©o^enbetg, ®raf a3urfl^arb 298. r>. ^ol^felg, 93ert§olb; canonicus 34.

93ur!l^arb, canonicus 34. 164. ^oa-

vom 394. i^einrid^; canonicus 32.

I^ontab, canonicus 86. ©oi^enitöl^ f. ©raten unb j^reien. 0. gol^enlo^e, 2lnbrea3 109. ipeinridj

89. 108 f. ©ol^inberc 170. ©oaroangen 339(. Säcfingen 89. 100 f.

382. 384 f. 417-419. §oIaad^ »21. ©todtadj 59. ü. ©omberg, ^äfm ©lia«^^ 382.

415. @raf grtebrtdj 382. 415. ^r^ mann 382. 415. Qta 382. 415. Subroig 382. 415.

Hömberg, Gewino sacerdos de 164. 0. §omburg (©önburg) 416. a3ur!l^art

70. griebric^ 86. 115. ®eorg 86.

gerntann 416. gta 416. Äonrab

416. 3»eId^ior 86.

©örbt batr. 9321. ©ermerSl^eim 480.

Höri, Bertholdus de, miles 173. ülri- cus de, canonicus 26. 149.

t). ©omberg, SBernl^er 434.

§omung, 93urfart 62.

D. ©Ottingen, 93urfarb 114.

t). ©ouberg, Safob 402. 428.

©übler, ©ainca 64.

0. ©ucafelben, Äonrab 388.

©ug, Soljann, ^xop^t au ©t. ^oljann 20.

n. ©ügeÖJeint, ©ugo 101.

©ugo, ^om!eIler (cellerarius) in ©on^ pana 13. 25. 311.

Hugo praep. S. Stephani 27.

Hugolteshoven, Albertus de, canoni- cus 13. 25.

©umaniften 38 ff.

t). ©umlüon, i^onrab 100.

t). ©uneberg, ®erung 146. 158. (Suno (Chöno) 164/

©ungergnotl^ 320.

©üningen, Dberelfa^ 386. 422. 437 ff.

Huno, Heinricus 100. 172.

ö. ©unweil, 3ölJanneS 70 f.

Digitized by

Google

504

0. ßur^a^ ($url^) S3ett§oIb 104.

Äonrab 118. 0. $u}en, §einnc^ 422. ^üter, §oinrici^ 56. ^üterfc^et, Uli 56. ^utthtöer 427. ^uvo, Solans 68.

36erd €ani iCatgmt 91. 116.

0. S&crg, ^rnrid^ 378. 398 f. 418

420. Slubolf 84. 92. 117. 399. 402.

407. UludJ 100. SGBaltl^ 378. 399. Ichilarius, Rudolfus 123. 0. gefHetten, §an§ (Safpar 86. UlriA

84. 381. 406 f. 411 f. 3etten^ufen bei %eümm 91. 0. Sfentljal, ©otfrib 112. ^einridj 416. Sljtinöcn f. S'^»«- gmi^of, ®(tarb 378. 396 f. SeinriA

399. ^crdja 378. 396 f. Ulnc^ 123. gmpflingen 8321. Sanbau (?faIO 474.

476. 480. 483 3m ©teilt, »urfart 382. 415. In Arena, ülricus 123. In cimiterio, Diethericus 126. Gun-

tramnus 126. gnberbunb; (Sunrat, ^en. Shtll 69. In der Huba. Burchardus 49. 3tt ber ^uttoi, ©unrat 385. 429. fHu-

bolf 885. 429. Urric^ 385. 429. 3n ber 3WuU, ^unrat 385. Infernarius, Nicolaus 120. gngolftabt, Uniüerfität 50. Snterla!en, Ätofter 294. gnjlingen 9321. Sörrac^ 381. 413 f. 3o|(er, ©cfd^leci^t in ©onftanj 311. t). Srrune (Sl^ringen), Söernl^er 112. 3Sn9, ©tabt 67. 3ffen^im Ar. OJebtoeiler 89. 98. Sttenti^ar (Sant. 2laröau 385. 429. Sttittöen ßant. SBafellanb 382. 414. Sünder, 3Wicl^el ^arttnann 126. Sung, 2(nbrea§ 246. 0. Sung^olft, Sol^anncä 392.

Ääfert^al »21. 2Wannl^eim 468 ff. Äaifer unb Könige, beutfd^e:

griebridj I. 163. 292. 294.

Sriebric^ IL 327.

griebric^ IE. 73.

t einrieb VI. 163. 296. 303. 313. arl IV. 20. 478. jlonrab IV. 90. Otto IV. 320 ff. ^mpp 286 ff. 343. Sffiill^elm »Ott SRaffau 90. Äaifcr^2lugft 6ant. 2largau 433. Äaiferftul^I (Sant. 2largau 70. 72. ü. ^aVoen (Valentin), ^einxid), 3leidjös tnarfd^alf 324.

0. i^altbronn, 2Wbert 172.

Äaltbrunn »21. ^eonftonj 51.

jtoltbrunnen Sant. ©t. ©allen 398.

Äamalbulenfer ^rior aWartin 337.

Äanbem »21. Sörrod^ 101.

Jtan^ac^ bei S^iebUngen 143.

Äarged am Ucberlingerfee 73.

Äarl IV., Äaifcr 20. 478.

Äarl9, 3afob 85.

Äaro^, ©amuel, oon Lichtenberg, $u- manifk 38-50.

Äarfau »21. ©äclingen 378 f. 893. 396 f. 402.

Jlaflel Glant. S^urgau 69.

t). Äaftel, 2llbert 123.

t). J^afteU, »urll^arbt, canonicus 29. jlonrab 173 f. Ulrid^, canonicua 14. 27.

f. auc^ ©c^en! v. Äaftett.

5tatbarinentbal, 5(lofter bei ^ieffenbofen 57. 78.

Äattenl^orn »21. Äonflanj 691

j^aucbenboben, $anä 52.

Äanfbeurcn 67. 307.

Äefembal f. Ääfertl^al.

ileO^arbe (S^eü^alba), »erd^tolb 886. 436. »urfart 386. 436. ©unrat 383. 386. 418. 436. griebrid^ 94. ipeinridj 94. 107. 386. 436. 3acob 386. 436. Sol^ann 88. 90 f. 386. 436. 2»angon) 88. 93 f. 2Rarga= retl^e 386. 436. SBaltl^er 94. 107.

Äeller, 2lnna 57. ^einridj 58. 426. Sol^anS 52. ^ter 55.

ilctter t)on ©c^leitljeim, SDßalti^er 368.

Äelner, ©unrat 385. 429. 3ta 385. 429.

^mpien, ©tabt 67.

0. Äenjingcn, fflmlan^, »ifdjof mn ©onftani 12.

Äiburg, ©rafen üon 22. 113. Ulric^ ®raf üon, SJoml^crr 31.

ü. Äienberg 379. 2lgata 92. 120. »ur= fart 401 403. 428. 434. §art^ mann 92. 120. 378. 380. 397. 401-403. Sacob 90. 106. 112. 401. 463. Sol^anä 430. Äonrab 420. 430. Ulvid^ 90. 92. 106. 112. 115. 120. 2Bartl^er 403.

Äird^en »2C. :8örrac^ 884. 422. 426.

Äir#etten »21. ©ngen 57.

ÄirSgarten, e§emalige§^Iofterbei3öorm8 480.

Äiften (Sant. ^§urgau 66.

Äleblatt, 3ol^ann 60.

5ltein=»afel 386. 427.

Älingen bair. »21. »crggabern 481.

t). Illingen, €lara 127. ^einridj, ca- nonicus 30. ^erjelanb 127. Std 89 f. 104 f. 107 f. Äotl^arine 127.

Digitized by

Google

~i.:-

W^^Tr

505

j?0tttab aßaltl^et 92. ©opl^ie 93.

126 f. Ulrich 84. 89. 105. 117.

379. 394. 397. 401. 98erena 127.

aöaltBer 89. 92 f. 104 f. 117. 119.

122 ff. 126 f. 376. 379 f. 388.

894. 399-401. 406. 0. ÄUttöenberö, 3llbrcc^t 84. ©einridb,

2)om]^err TsBifc^of) 33. 110. 123.

^eintid^; ^vop^ 7. Älhtö««« ®ö«t. ^argau 89. 92. 105.

117 f. 377. 381. 389. 394. 399. t). illittöiwu, Äonrab ©teintnar gen. 409. Älopermalb, ^oJ^enjoUem 61. Äntttelöl^eim bair. J831. ®emer§§eim

474. 476. 480. 483. ^oci^, ^vi^topf) SBil^etm 222. Äofrnan, erauS 56. ^öl, Subroiö, Subcustos 19. Äöle, (Ef^xm^i 438. Äöniaäbaci^ »21. 2)urlac§ 473.

granj @raf 87. Äonrob IV,, röm. Äöniß 90. Ilonrab, ^ombecan in Sonftan^ 311. llonftanj, »iStl^um 92. 119.

»ifc^öfe 129 ff. Soljann I. (615- 628) 6. Stuboin 9. SoJ^ann II. 10. (Brno 10. Salotno m. 6. 10. ©eb^arb ü. 10. SBatmann 10. Q^hex^avh 1. 10. ^^eoboridj (f 1051) 6. SRumoIb 11. ©cb^arb III. 11. ^x^^ noib 11. Ulrtc^I. ILUIrid^IL 11. 132. ^ermann I. 132. (^obeSja^r) 135. Dtto n. 11. 136. 138. 142. 144. fßev^^ t^olb II. 12. 147. 291. 299. ßermatm n. 11 f. 142. löOf. 153. 155. 162. 300. 2)iet§erm t)on Ärettfittgett 156. 161.

' 163. 166. 168. 170 f. 286 ff. Äotttab n. 10. 94. 298. §einnc§ 1 16. 100. 105. ®bevf)avh H. 7. 90. 92. 108 ff. 113 f. 119. 122 ff. 376. 394. ^einridj H. 385. 435 f. Q^ev^avh (ü. »cnarS) 12. UlriÄ III. (^feffer^art) 12. gol^ann (afeinb^ rod^) 12. ©emrid^ HI. o. 33ranbiä 20. %lhve(^t SBIarer 12. 63. Dtto IH. t). ©ad^Berg 60. 62 f. 66. grie^ brid^ in. t). 3oaern 69. §einnc§ IV. 0. ©eroen 68 75. aSurf^arb VI. ü. Slanbegg 75. ^ermann HI. b. Sanbenberg 76. Dtto IV. o. ©onnen^ berg 77. ^omaS (93er(oüer au§ ©iir^) 12. »altl^afar (mettlin) 12. 6;^tiftopl^(3(»e|reroon2(nbelbcj:g) 12. 489 ff. mavic ©ittig 491 ff.

S)oml^erren 1 ff. 353.

S)om!apiter 489—494.

2)omftift 57. 63. 75 f. 123. 306.

©ofgerid^t 60.

2Ämiftmalen beS ©od^ftiftä 354.

jlonftanj, ©t. Sodann (Soltegiatftift 6.

6t. $eter 123.

©t. ©tepl^an ©oaegiatftif 1 6. 123. 394. ^onftanj, ©tabt 52. 58. 62 ff. 90. 103.

109 ff. 297. 309.

Sliengaffe 811.

©efd^Iec^ter 311.

©auä bc§ ©^ot^ewenftiftS 3}ifd^fö^ seil 8.

3Wagtflratöperfonett 309.

SBitti^ä^auS ^um gelben ©(^f 75. Äouffman, Äonrab 426.

Äramer, Ulrid^ 57.

0. ÄraudbentoieS, Sllbett 170.

Kreien, Heinricus de 166.

0. Ärenfingen, greie 288. 325. 3)iet?

§clm 286 ff. 325. 394. §cmrid^

104. Äonrab 289. 325. Siutolb 289.

aöalt^er 289. 325. Äreujlingen, Älofter 364. 2«bect, 9lbt

137. ©einrid^, ?rior 137. 3»ar=

quwb, 2lbt 167. 307. Äreuajug Ä. griebtic^S I. 160. ^üdjeli, 3Wag. Seinrid^ 123. Äüd^eKn, §einridj genannt, oon S3afel,

canonicus 15. 35. ^uguttin, ^einridj 380. 406 ff. Äüng, 9WbredJt 384. 426 f. ^mvai

422 f. 427. Äat^arine 384. 427.

SBalburg 384. 427. Äur|, Sacob, Dr., S)oml^en: 20. Äüffcnberg »SC. SBalbS^ut 72.

gac^böttton, »ifd^of Snmn oon 385.

436 f. Sad^cn bair. »21. S«eujlabt a. b. ip.

474. 476. 480. 483. ©t. Sambredjt bair. »21. ^leuffabt a. b. ©.

480. Sambäl^eim bair. »21. granfentljal 474.

476. 483. Samgarten, ipierongmu«, S)oml^err 20. 0. Sanbenberg, 2llbred^t 69. 72. §anS

86. ^ermann 72. 76. 110. §er=

mann, canonicus 33. SanbSberg i. Untereljafi 95. n. 2anb§berg, »elima 88. 95. (Sber^

§arb 88. 96 f. griebridj ^einric^

5^arl 88. ©untrer 88. 95 ff. ßeut^

frib 88. 97. Sanbfd^ab, ©onrab, vicedominus 474. SangSborf ©ant. t^urgau 58. Sangenmerd^ingen 6ant. ^urgau 58. 0. Sangenftein, §einrid| 420. ©ugo 178. Sangmiefen ©ant. 3üric^ 73. Lantgrauius 189. Saft, @ber]^arb, ©^or^err 6. 14. Lata-platea (äBitengaffen), Heinricus

de, canonicus 14.

Digitized by

Goo

506

"1,

l^ann 86. ßaubenbodj ö«. Söein^e'.m 468 ff. £attfm6urö 90. 106. 115 f. 385.

Sc^ultljei^ Sol^anä 429.

0. Sauffen&erö, dieir^avh 396.

p. SegetnCberg), 5lmoIb 394.

2t^xhaä), ®taf 80 f.

S4i?^ ^^ geifUid^ Siedle in (Son^

fians 19. SeiB (896), Dr. %, 2)om^ 20. Seimen »21. ©eibelBetö 467 ff. j). Seiningen, ®raf @micl^o 4^' )— 483. Seipsig, Unioeriltät 89 ff. Sengnau (Sant. Slargan 86. 377. 379.

398.

SÜamen ber gJfarret 394. 0. Sengnau, Jlontab 103.

0. Set^enfelb, granj ??rljr. 88. Lesti, Waltherns, canonicas 15. 85. Seuftetten (Sefietin) 6ei ©alem 148. Letovjgensis episcopus, Johannes 880.

408. 8eumen§eim f. Seimen. - Sid^enBerg in O0erftan!en 88 ff. 0. Siel&egg 91. 412. ^ono 91. t). Siebenberg; SlgneS 89. 100 f. Äon=

rab 90 f. 109 f. 3»atgateta 89.

100 f. Ulrich 89 f. 100 f. 108 ff. Siebinget, ?eter, 2)om]^ 19. Sieftal ©ont. »afeWanb 416. ». Sieftal, SoJjonn 102. Sift9, ^einndj, ?Jropft ju @t.3olJantt 19. Siggeringen »21. Äonftanj 52. Simbutg, e^emal Äloftet bei ^üt^eim

(di^txtvp^ali) 480. Sinbau 67.

x>. Sinbenberg, ^einrid^ 114. SinbenfelS in §effen 468 ff. Sife (Sifo) 391. Stubolf 391. UlvidJ 391. Sobbengau 487. t). Sübegge, Söaltl^, ^ropft ju 6t. 30=

l^ann 7. t) Sobgaffen, SlnbreaS 392. SRibelung 97. 0. Sobfonn^, fdo^uUaw 40 f. Södjli? bei SÖßeinfelben 77. 0. Söffingen, SRuboIf 57. Söl^ningen ©ant. ©cl^ff^aufen 57. 0. Son^elol^, öeinrid^ 108. 0. SormenSi^ufen?, 9fl. 113. t). Söttad^; 3Wbett 112. §ei»nc| 428.

$ug 383. SöTO, Dfmalt 52.

Söme, ©gbre^t 51. Solana 51. ^eter 51. Subenbod^ f. 2au't>er(ba^, Suber, «ßeter 40. ü. Sunfijofen (Sunfunft, Sund^ooen) 114.

(^mvai 418. §ug 391. Suftorf, 30s 56. 0. Sutetnow, ^ermann 86. |

Suti, $att8, a)om^r 19.

SiUtic^, »ifdjöfe t)on: 3llbert 308. 9iu=

bort von Springen 308. Sotljar

(electus) 311. Sütelfttd^fen 93«. ffiein^eim 468 ff. ü. Süterftetten, «ertl^olb, 3Ragifier 15.

87. SBertl^oIb 146. 158-160. 175.

Subwig 146. 158. 175. 176, t). Spnien f. ». Seiningen. Spon 879.

SRaceteffuä, Solenn 405, 3WadJtol^ein =: SWadten^eim? 89. 98. 9Rabad^l^of bei etodCac^ 144. 163. 302. äRabebod^ =. aRambacb? S32(. ^^nctu

101. SÄabenburg in ber 9'iljeinpfalj 473. Madilsbivron Marquardas decanos de

143. SKaeUantor, §anS 479. SWagbeburg, (grjbifdjof Subolf oon 319. SWagben dant SCargau 385. 432. 2Ral^rf|)üren »21. StodFad^ 143. aWamaU; 2Deutfd;orbenä'-©ommenbe 79ff.

84 ff. Maingen, Ebbo de 173. 3Wain5 90. (Srjbifd^öfe: ilonrab (0. SHttelöbad^)

317. 827. Supolb t)on Sd^önfelb 330. ». 3Äainj, §einric§ 109. a»ai§bad^ »21. §eibelberg 467-474.

3. 28 ö. 0., 476. 477. 479. 480 3. 7

t). 0., 482. Makendale, Hermanuns de 179. SÄammertö^ofen 6ant. ^urgau 75. 0. 2Wanbac^ 94. 3Raneffe, Soi^anneS 376. 390 f. 9flübiger

376. 390 f. ^bolf 399. SWangne, gol^anS 66. äRannenbac^ @ant. ^^urgau 52 ff. 3Rann]^eim 467 ff. 3Rarburg 109. max(^t^al, Älofler 335. aRarfborf »21. Ueberlingen 72. 0. 3Äarfborf, ». u. §. 154. »runo 137. 0. ERarfelfingen, 2lCbert 172. aWarfgröningen D33[. Subroigöburg 478. aWärft »21. Sörrac^ 383. 422. 424 ff. Tlatpa^ (torrens) 163. Marquardas filius Ministri canonicus

14. 28. mrfd^ald^, §einric^ 416. 2Rarti, §enni 56. Üßa^eler, Sol^ann 437. 2Ra|inger, ganS 77. 3»aurad^ »21. Ueberlingen 132. 138. 150.

159. 160. 162.

3»ec|in, ©unrat 402.

Digitized by

Google

ü:-

507

3Wetfenl^eim hait. 831. Sanbau 474.

476. 480. 483. V. aRedingen, ^onrob 407. 3»ebeBut(j (aKegbeöutö) f. SÄabenButö. a»eerSbui:g, Stabt 64 f. 78. 370. 0. S^eetgbutQ; jtontab 173. aReerfpurg @ant. 3üti4 118. 3Keier, i&einrtdj 423. Dr. Stiftu« 252. SReif^^tQ^ (S^aifpvad^ ^ani. S3afe(Ianb)

385. 480.

aWeli (3WfIitt), »ertljolb 120. 388 f.

386. 395. 424. 431. 437. 8ur!atb 414. ^itttidj 380. 406 ff. 414. Äonrab 107.

TleUim^ @ant. SCorgott 78. SKeninger, §an8 77. ». aWennlngen, »etil^olb 171 . SBetnlJcrl71 . aRwan, §erjog öetrti^olb von 32a t). SRenngt t, ®6eifBarb 434. SWert, ®bcr^arb, 3;oml^ 19. 2Wer£öeim ilr. ©ebwdler 89. 98. SRc^irt^ 59. 170.

Setingcr r>on 170. aO'Zettau @ant. SCavgau 115. aWetthtgen »«. SDßoIbSlJttt 89. 103. 376.

386 f. Wtei, ^omcapM 98. SÄeiler, »ai^olome, Dr., a)oml^i** 20. aRe^er, goSottne« 127. 422. aWe^gct, i&chmclj 386. 437 f. aninifteriolctt beS Äloftetö 3fleicijenau 160. aRinfern »SC. @(iJo|)flJeim 380. 402 f.

432. ö. SRittel^aufen, Slnfelm 95. SRod^ioang, SoJ^tmeS, ^otn^ 19. t). 3Rbggingett, ©unrat 52. gol^anä 52. SRölJtin ©ant. SCargau 92. 120. 380.

382. 402 f. 414. Molendinarius, Jacobtis 114. 391. 2RoI^art, ^of^am, a)omlJm 19. aRöttingen ßant. Slargau 87. ö. SWontfort, trafen 22. griebric^,

2)otnlJerr 35. V, aRöräpcirg, aTbel^eib 88. 97 f. «nbreS

85. ®ber§arb 88. 97 f. ^(^ 378.

396 f. 2Bem§er 378. 396 f. t). aRofaj, ®raf gol^anS ^ter 77. 2Rofer, Slnton 894, $atm 66. TObI 66. 3Rüpau|en in springen, bie ÄönigS^

rool^I in 318. aRüIfiaufen i. ©Ifa^? 412.

Jöcutfd^orbenö^Sotnmenbe 85 ff. t). SRüß^aufctt, % 114.

SRütter, ©aincj 55 f. Hermann 59.

3- Sanaj 394. aRüBD^etm 127 f. IRumi^f (Sani ^argau 94. aRün(^, S3ert§a 386. 437 f. Äonrab

378. 397. 438. Otto 386. 437 f.

^ter 418. SBertt^er 397.

t). aRunboldl^eim, ^l^eoBalb gol^ann 281. 0. SRunoJ^l^m, fRiclouS 84. aRünfter, ^c^f ^ermann oon 296.

811. 319. aRünftetlingen 56. 3Runtbtat, Sonrat 72. Ulrid^ 77. SRuntjW/ ^an3 67. 3Rümt)emn, fdjwäbifdjet 67. SRucbac^ Stv. Q>olmat, Stbt S3ertl^oIb

93. 124. äRurer, %vani, S)ont^ 19. Stttolb 127. äRuvg »91. edifingm 382. 416. 419 f. 0. SRurg, Äonrab 119. aRurgel, ^xi^top^, ^oml^rt 20. ^a-

cob, Dr., 3)omlJcrr 20. SRujebod^ f. SRatöbac^ itnb aRugbod^. aRufebadJ (SRugpoc^) balr. »SC. aieu^

ftabt a. b. $. 474 3. 12 t>. o.,

476 3. 28 V. 0., 480 8. 18 «. 31

9. 0., 483.

t). 9le(farburg, »urfarb 396. aietforgemfinb »91. ^e^lberg 468 ff. ü. aieftenbadj, gfriebridj 104. aieOenburg 52. V. aieUenburg, ®raf G^unrat 58. (Bfxx-

l^art 61. 140. gfriebric^ 58. man-^

golt, (S^ot^ 6. 9leaingen 301. 328. 9le|er, @afpar 72. aieuBurg, ^cr «bt 841. 347. t). aieuenburg, ©ehtric^ 112. iReueni^m »31. $eibe(berg 468 ff. 3«eufrac^ bei Ueberlmgen 171. 343. 369.

f. aud^ Niuyeron «. 9hifnm. t). !Reul^fen, ^an^ 85. 3a(ob 86. aieufaftea bair. »H. Sanbau ($fala)

476. 480. 483. aieu'lhrenüngen 288. 3fieujtabt a. b. §arbt 474. 476. 483. l^idingen, Fridericns de 13. 25. aKebem^ea auf ^fUx^enau 166. D. aitebert^ett, $UtiboIb 157. aUfaftel f. 9l(!Ulaflea. iRitlJart, ©einridj, I. U. D., 2)omlJerr 19. Nivteron (Niuveron), Gonradus de

146. 158. Mahtolfus de 146. 158.

Marquardus 160. 175 f. Siiotthtgen »«. ©äcRngcn 89 f. 100 f.

111 f. 380 f. 406 ff. 411. ». aioOmgen, ©tfarb 90. 107. 111 f. aionnenmün^fr, Älofler in Sßormd 480. S^otfteltt, ©einridj 426. Nova Civitas f. 9{euf{abt a. b. §arbt. ahiferer, ^erman 57. ahifrun = aieufradS ober SKefem? 104. aiümberg 73 f.

aiufilod^ »SC. ^eibelberg 467 ff. ^luwenl^eim f. aieueni^m.

Digitized by

Google

-vv,^--

508

Dberijafeln ÖSI. 6ci^opfteitn 376. 390.

Dbcrlirt, geremiaiS Safob 222. 276.

D&ermittfeln B9(. 6d^)>f^m 92. 120.

D0ern]&urö €attt. 9(aröttu 91. 114 f.

ü. Dbcrtiebertt; (lunxai 52.

Di&etaett auf Sleid^enau 166. 172. 294.

D6rec^t, ^ib9nmd 235.

DdJSnet, ^anS 73.

Odalricas magister scliolaram 24.

Const prepositas 24. Offenfieim 5?t. Stro^urg 96. t). Dffnabittöett, 8(hiboIf 388. DftetSlJeim ©81. edjtoetmöen 467 ff. Oggerä^eitn »SC. ©peier 476. 483. Dcbttingm »3C. Äonftonj 304. 311. DIbcftein f. eibeftein u. eimftein.

V. Dlimberg, Seutftib 99.

DISberg ©ant. Slargau, Ätofter 402.

3lebtiffin 2lgne8 384. Dltingen ©ant. «afel^ßonb 379 f.

401-403. DntO; Solana 427. Oenning, UltidJ, gen. Smitalet 74. Dppau (Dppemmme) bair. ©SC. granfm=

tl^ 476. 480. 483. t). Drlomüttbe, ®raf ©iegfneb 319. Ortolfns camerarins 13. 25.

decanus 26. 149.

scolasticus 31.

Deftetreic^; ^erjog Stutpolb üon 297.

©raljerjog gerbinanb 492—494. DfU^im 5tr. äfappoltötoeUer 89. 98. t). Dfltac^, ^eitiridj 115.

Otino canonicus 14. t). DetUngen, JB. 390. DetliS^aufen ©ant. ^urgau 66. 75. Dtterberg Bair. »«. Äaiferälautcm 480. Ottergl^im bair. »SC. (S^etmerdl^ean 474.

476. 480. 488. V, Oettingen, Subtoig 109. Otto, aRöttd& ju Malern 337. 341. DüUbingcn f. Ui^lbingen. Dwelfingen f. Slulflngen.

t>. ^appen^ftm, $ehmd^ 337 f. aud^

Testa ^appuS; Dr. 3o§ann 220. «äpfte, römifd^e:

me^anh^x III. 294. SWejanbet VI.

18. 6ali£t m. 291. 295. ©le^

mens m. 300. ©lemcnS IV. 376.

389 f. (SörefKn III. 315. 362. ®re=

gor X. 879. 399 ff. Snnocenj m.

315. 326. 338. 368. 3nnocettj IV.

8. 16. Suciuö m. 150. ^arabieS; Äloftet bei Äonftanj 91. ^affau; »ifd^of fßoifger t)on 328. ^ßatticiat, SluSfd^lie^ung beffclben a«§

ben Somftiftcn 1 ff. ^o^er, »urgfi^att 75. |

^eteräl^ufcn, Ätofler 311. 345. 370.

- 9lbt @berfiarb 167. ^affeni^m Ht. ©ebmeiler 88. 92. 98.

121 f. 380. 404. ö. ^affen^tn, $ugo 125. Shibolf 122.

©opi^te 380. 404. SGBembet 125. ^affcnroti^ »ST. ^ttlrngm 494 ff. Waffwiefen ö«. (gngen 68. $falagrafen: griebndj I. Äutf. 483. f. dtupte^t L 470 ff. gfrtebridj V. Jhtrf. 483. öeintic^ 319 ff. xar( Subtmg Jhnrf. 483. £ubn)tg 9. »eibeng 484. V^ilipp Äurf. 486. 487. griebric^ IV. Äurf. 485. Reffet, gronj «ttton 126. $fefferl^art 53. 69. «mta 61. Äonrob

15. 19. 37. ©ufoitRa 61. ^fefferainä 343. $feuffet, grans Xaoer 12a ^n 342. 368.

X). ^ (^f^n, Phine, Phyne, Phyna) mtti 123. Sirbert 3)om§err 8. 15. 34. a^iettid^ 122. Äonrab 3)om§etr 13. 25. 152 t). ¥pJ^/ »erti^olb 116. 122. »tun 383. Sol^ann 405. ^onrab Siavl Slnton gr§r. 87. Ulric^ 396. Wfter, »arbara 127. ©aintid^ 74. «fol^ren »91. S)onauefc§ingen 13. gjfußenborf 67. 71.

- ®raf Sfhibolf »on 294. t). 5Wpn f. ?^tt.

Philippus episcopus Portuensis 76.

de Phine f. ?fin.

Puftn, ipebtoig 432.

de Phyna (Phyne) f. gJfin,

^incerna, »ertljolb 113—115.

$iflor, 2Rangolb 385. 432 ff.

«Pita, Slmolb 109.

Sllanfftabt »Sl. ed^toe^mgen 467 ff. e Ponte f. ». »nigg unb Sin bet »rugge. Portuensis episcopus 76. ^ämonfhatenfetorben 326. $raene{ite, ©uibo von, Satbinallegat 330.

t). diaberai^ ^ermann 91. Radershoven f. SietterSl^ofcn. SRaboIfaeU 52. 67 f. 71. 166.

- ©tift 72.

t). aiabolfaeH, »ertl^olb 159. (Sonrab 159.

maii^am^ 155. 158.

0. Sflantäbcrg (SRammiSpetc), »ur!arb

146. 158. Äontab 146. 158. Shis

bolf 146. 157. 158. 0. Ütarnftein 123. 2Balt§er, canonicus 31. ». Slanbegg, ipeinrid^ 57. 63. Slhibolf 85. t). Slanbenburg, ®gbre§t 51. t). 9iapl^irgl^ufen, €;utu;at 388.

Digitized by

Google

i

509

ffiappet]d)mi^l ©ant. 8t. (BaUm 382. 415 f. Raprehtiswilare Heinricus de canoni-

cus 29. ü. Slatolaöorf f. Slotelöborf. Sla^enlo, 2lnna 52. ^o^am 51. t). Staüenöburg, SWeifter griebndj 19. t). SfleöenSöerg (SReöinäperd^) Vetren 22.

©berl^arb canonicus 14. 26. 332.

griebric^ 288. Sutolb 332. 377.

393 f. Ulrich 376. 391. Reginaldos praepositus Const. 24. 0. ^egidl^eim, ^ontab 405. 0. 9ieQna^]^ufen, Sol^ang 57. 9ie&in^on)e f. W)ma. m^, ^einxiA 122. ^etruö 122.

0. ffiex^m]tm, ©l^nftof 86. Sleid^enau, Älofter 21. 58 f. 68. 153.

156. 176. 290. 348. 356-359. 490 f. Siebte: Sllbrec^t o. SRarnftein 293. S)ietl^ertn t). Safteil 21. 2)iet§e(m ». Ärenfittöett 145. 156. 165. 168— 171. 173 f. 176. 178. 286 ff. ©ber^ l^otb ». SSranbiä 51 ff. gribclol^ 133. 291. gricbric§ o. Sottem 59 f. 67. Sol^ann td^ ^unmxl 70—72. 74. UlriA ü. ©aibega 291. SBem^ |et t). Stofeneöö 58.

feignitare 166. 172. 349.

©t. ^^v^en auf 74.

©t. Sodann auf 74. -~ ©t. $eter auf 68.

Smmfterialcn 157. 351.

©(bitmtjogtei 327.

aSafatten 303. eieid^Sbienfte ber Älöfter 294. Sleic^ämmifterialcn 12. 22. 315 ff.' 5leUS§eim »21. ^eibelbetg 470.

t). Sfteinac^, 3a!ob 84. Sol^. %xan%

grbr. 87. 0. !Reif(|ac^, ^ubtoig 86. 0. ffiem^imm, ©onrab 472. 9lenft, »üria 56.

V. SletterS^ofen, Sfhibiöer 14. 27. 311. 9leuttner ». SBcir 79. Hex, Gerungus miles 94. St^auenberger, (Efycx^op^ S)om§err 20. SRbeinau Älofter 325.

Slbt @ber]^arb I. 89. 99. 0. St^eineÄ, Slubolf 123. Sl^einfelben, ©tabt 87. 90. 92 ff. 107.

111 ff. 120. 380 f. 382 f. 385. 402 f. 406 ff. 414. 417 f. 428.

SButößtafen; ^ermann 90. 106 f. Ulricl ». 5latolaborf 377. 392 f.

Söljttnmterieommenbe 377 f. 389. 395 f. 401.

©^ultl|ei^ Äonrab 120. 378 f. 383 ff. 393. 395. 414, 418. 421. 424 ff. 431. 437.

«Oöt Slubolf 414.

t). Sll^enfelbett, 0lubolf 405 f.

di^ena, Dbcr= u. Untere 159.

0. Sflic^ental; Ulrid^, canonicus 15. 37.

Bichinbacb, Bertholdus de, canoni- cus 27.

m^olnedhevi 132. 136. 150.

SfliÄenbad^ ©ant. »afellanb 382. 384. 414, 428 f.

SliÄlinöer, Urfula 68. SQßalti 68.

Sfliebcm, Äloftet »91. SBalbS^ut 93. ^ropft $einric^ 376. 386 f.

ü. Sliebern, 5Wbert 166. »ertljolb 166. 172. Slubolf 172. 178.

SUebefc^ingert »31. 2)onauefc^ittöen 78.

Sdiebin, Älofter 89. 102.

Biedin, Eberhardus de 145.

Swicgerus 145. Slieblittöen a. 2). 73. Sftiebmatt »SC. ©ftcfinöen 392 f.

t). 3fliet§, »ert^olb 157—160. Äontab

157. SU^telitt, Sflubolf 382. 415. 3flind|ooa, Ulrich 418. X). SRittfenberg, §eturic^ 84. 9litt!en§aufen D31. Slaoenäbutö 164. ffit^o, »ert^olb 103. ^einndj 103. 5?ott-

rab 389. gfüfoUSl^cim f. meU^eim, D. S^ioggenbad^, 3oi^ann $artmann 87. V. 9loggn)9l, aWanl 69. Sloi^rbadj »21. ^cibelbetg 469 ff. SRöfimang »21. Äonftanj .18. t). Slotborf, ®taf ©otfneb 141. 158 f. , 164. 311. Siutolb 141. aWangolb

141. 164. 170 f. 346. 370. diotet, (Serbrut 382. 420. Slubolf 382.

420. giöfelin, Ulrich 86. ö. Siofenberg, ^einridj 378. 398 f. Dtto

391. 0. SflofeneÄ, SBem^er 68. ü. Jtofmag, SBeml^er 316. Jloffrofc^er, ßunrat 52. 0. Slotberg, SBernl^er 418. t). Slotelöborf (Statolötorf), go^anneä

419. 3rmettgart 382. 419. Ulrich

377. 382. 392 f. 418 f. ü. Sftotenberg, a)ietridj 90 f. 111 f.

Äonrab 90 f. 111 f. 9flotenfclS, »ur!§arb (dapifer de) 165. ». S^otenftein, Qol^ann 84. 9flot§, Älofter Ord. Cist. in ber ©c§n)eiä

337.

Älofter Ord.Praemon8tr, 337.

t). Sflötteln (Stotinlein, SRotenlein); 2)9- naften 22. Äonrab 90. 111 f. 2iutolb canonicus 28. 30. äßaltl^er canonicus 28. 30.

Stottenburg a. 31. 60. 128.

SRottroeil 67. r^ 1

Digitized by VjOOQlC

510

9hiBer (fftovbet), 3o6aimed 419. Aom

rab 407. 9hti^, ^It^ 860. 406. %x^, $atid 72.

t). S^d^indioanbe; ^etnric^ .430. Rudomts vicedomin. eccL Const 187.

148. Hhtffac^, S>eutf(i$otbend'(Sommetibe 88.

87 f. 95 f. 0. Sfhtffad», ®otftib 88 f. 98. 102. 106.

ipeino 898. Bofos, Gimradiis, scriptor ^iscopi

14. 27. 9hti 9tudo(f 62. V. ätomiang, ^htrid^ 70. s). 9hu>ba, ®d{o(f 120. ©eorg 120 Rapertus preposüns S. Stepham 7. 9lud, Mag. S<>$ann 60. s). 9lufAe, Jlonrab 888. 9. üluflnden f. Sht^ingen. mtlxn^, S^mi^, ^otax 60. älüsner, ©eotg (^umierbud^) 10. 0. 9lu3ingfn (9hifmgen, 9htcinoen),

IBudarb 101. 107. Sol^onS 884. 418.

Sac&fen, ^etsog iBetn$arb Don 819. eddrtnfien, etift 108. 382. 418. Sleb^

tiffin «tmo 92. 119. 382. 419 f. V. @&<finactt, (Suno 120. Socob 883.

895. Seü 481. Sodann 120. ^eo-^

botic^ 107. @alem, ^Imangtoeiler, Jlloffcer 182.

186. 138. 147. 150. 153. 155. 161.

166. 174. 292. 298. 885. 887. 842.

346. - 9(eMe: ^riftian 151. 153. 298

©berl^atb 165 f. 170 f. 834. 888 f.

847. 857. (gnwbftt 142. 144 f. ^lenftein ^nt %^x%m 54 f. t). ©alenfteitt, «Ibett 172. »utÄarb

172. ©beibarb 166. lUnd» 172. Salburg, ©t^^bifd^fe oon: SCbelbert 824.

(Sbetkrb 881. 8uboKf 819. eänagett, Dr. Sol^anned 76. ©anbegg (S^nt. ^l^urgau 69. 77. ©anbl^oufen 99. ^eibelberg 468 ff. Sartor, ^^l^n 92. Safftnifeim f. ©toftac^fm ii. ßü^l^

Sttttelt; S'HcolauS 9>oml^m 19. Sattlet, Sol^ann 2)ontl^t 19. ©autlaub, gribU 394. Saufenberg 89. 100. 102. @(umget$i, So^^^^i^^ ^dmi^ 19. de Scafhasa f. Sd^^ufen. ^ala, SBtfd^of YK)n 491 ff. Scaramundus, Bertholdus 177. ecdsili, g3ertolb von »albingcn 141. 6d^aafsucl^t 155.

@<^, 3ö«d>wn Dr., 2)<mtpw})jleiwts

nmlter 20. ed^offl^en, 9(ebte von 811. 167.

^eiliggeiftfpitol 57.

9iei(|ds)ogtei 818.

©tobt 61 f. 6T. 78. 75. 104. 123.

SRagifter ©einridj wm 15. 85. ^er^ tnorni aXogifter 6. 15. 34. 9BaIt§er, @(i»o((¥fHIer 19.

ed^aid^, 3of^9 ^nton 126.

©dyier (ScaleV; ©d^lev), Sltnolt 85.

$eter 112. 885. 434 f. wn Sc^lon, (Sunrob 431. gol^aimed

397. Sd^ttbtid^ Sanbgmd^ 148. @d|atgtaberei 128. t>. ©d^ouenburg, 8eat Stnton (Sttfebtttd

^bt. 87, öertl^olb 395. ©einrwb

883. SBaKil^ 895. @d^rer, 6;iau§ 58. ^eimi 56. D. ©c^Uenbetg, l^uti^atb 85. Schenchinbercy Dietno de 143. ©c^, »ertljolb, glittet 91. 116. SHet--

IJeltn 117. 2Rars 75. ttlndj 77. ©djenl D. Äofiea, »ur»|art 66. ^em=

ridj 82. 87. So^onneS 66. aWar-

quart 66. U(nd^ 66. f. a. ^ofteU. @(^er|inger, $anS 68. $aintic^ 74. ©djeufelitt, SWeld^r, ©a»ran 489 ff. ©d^ienen, Äloper bei «aboltgea 77. t). ©d^b^rg (©d^ilpevd^) SutoU> cano-

nicus 32. ©deutet, ^nrab, ^on^ktr 19. Xiet^

^Im 69. ^einrufi 69. ©djinbemn, Sol^n 60. ©4inbet, ^aim 74. t). ©d^nen, i^nd ^ntid^ 86. ^ebolb

canMiicas 29. D. ©d^etten, §cinri(ö 85. ©d^Kengen S9SI. 2RüulM<n 877. D. ©d^llengm, ^einrid^ 410. 418. $ug

423. aOBoI^ct 94. 9. ©c^molnedf, leinrid^ 812. 316. ©dSmib, OJrete 56. 9. ©djttobelbutg 39a Soljann 377. ©d>nei|tnger, ^anS 494 ff. ©d^nea, 9HcoIau3, S)om^etr 19. ©Aniber, »onc^ 64. Scholastici Constantienses 25. ©d^önau, Stlo^ex bei ^eibelberg 486. 9. ©(§önau, 3o^^. grana Äorl gt^t. 87.

Äonrab 107. ©d^änü^al (Sani S3afeUanb 382. 414. ©d^tt, ^nd 74. ©d&onjelin (©d^wel, ©d^toili), S5et-

ll^olb 119 f. 885. 418. 431. öurtarb

431. ^nrid^ 119 f. 882—886.

397. 417. 424. 430 f. 437. Äontab

431. 2Red&tiIt 382. 385. 417. 431.

aOßalt^er 120. 385.

Digitized by

Google

511

6<^neäl^im ^31. IRannl^etm 470 ff.

483—488. ©d^rötcr, ^ler 56. ^xül 3of. 61. ©c^uIer, griebricl 63. ©d^upfart S3es. S^H^cinfelben 383. ed|ürtnan, SSoßt gu Äird^en 384. 426. ©d^ütpfer, aKeifter $an§, ^ombfcan 19. e^uffenrieb, 5«ofter 345. ö. ©d^uffenriet, ©ontab 298. ©d^utel, aßcm^er 430. @(ijroal&^ ©craoötl^um 314. ^erjofic ©on: griebrid^ V. 153. 156. 158 f. 293. 296. Äonrab oon Stotenburg 302. 314 Philipp 314. t>. ^c^ioanben, ^uvfat:b 416. ©d^ttttbotf bei (Salem 145. 158. 160.

175—177. 298. 371. ed^otierDKl^ (Sant. ^at^au 376. 386 f. V, ©c^menrnngen (©roenningett), Sfhibolf ,

caüonicus 35. ©d^efttnöen 467 ff. ©d^toörftabt 8321. ©ätfingen 101. 881.

410. 433. ©c^^empenbadj (?) 473. @conlo(^ 144. Scriptor episcopi 27. t>, ©ed^en (©e^en), §eintic^ 108. 9(His

biger 102. ©eden^elm 8381. ©d^toe^ingen 467 ff. ©eefelben 182. 138. 150. ©egeffer, §an§ Stmolt 78. $an§ S'hi^

bolf 78. §ttttS UlridJ 78. ©eime, ^ttuS 384. ©enno, granj 84. ©ematmgen 57. ©etter, Sllbtec^t 56. ©eini 56. ©e9frib, Ultid^ 40. ©idCml^eittt f. ©eÄenl^elm. ©iegel:

ä9afel, Slrd^ibiacon ^inrid^ 102.

»ifd^of Suet^olb 102.

S)omcapUel 102.

2)omprobjit §eintid^ 102.

§ofgeric|t 411. 429. S3euggett; 2)eutfd&orbenS5©ommen5

be410. f^elolfos nfarescalcns 97. ©t. ©aßen, 5lbt »ertl^olb 377. 0. @otl^Q, t^ebrid^, Sonbfomtbur

420. t). SeibcÄ, Äonrab 377. t). Äienberg, UlridJ 120. t). .Älingett, SBoIt^et 124. Ilonftanj, »ifd^of ©ber^arb t).

SBalbburg 124.

öifd^of Jlonrab H. 94.

2)omcapitcI 124. ö. SanbSberg 97.

©iegel:

Letovigensis episcopus Johan- nes 408. t>. Siebenberg, UlridJ 102. Sfli^einfelben, ©tabt 414. ». atotenberg, 2)ietnd& u. Äonrab

112. t). ©taufen, ©otfrib 377. ©ieinmat, i^ontob 410. ©tro^butg, »ifd^of »ertljolb 97. ^opft Sieinljarb 97. 0. SBielanbingen, UlridJ 410. t). ©igolj^eim, Shibolf 424. ©ilberfmit, $einrid^ 891. ©immern, ©tobt 475, 476. Singen, Conradus de 177. ©inger, @um 55. t). ©louS, SUbredJt 92; 102 f. 108. 117.

888. 401 f. Slettor^ Albertus de 177. ©Itcp, äontah 881. 410. 9lubolf 881.

410. ©mit, ©unrat 410. goi^anä 424. ©ober, Soi^ann 93. ©ottberljeim bair. »21. ©ermerSbeim

474. 476. 480. 488. ©pötl& 0. 3n)i<?falten, ©eorg 86. ©peier, Stfd^of (S4)nrab »on 328. ©pener, Philipp Safob 222. ©perl9 (^M^), 3olJan§ 117. 388. ©pejgart SB.21. Ueberlingen 61. Speckingen, Hermannus de 177. ©pigelberg, 3oö 75. ©pie^, §ainrid^ 74. ©pifer, ©unrat 883. 385. 414. 418.

421. 431. 437. Shibolf 120. 388 f.

397. 414. 418. 424. n. ©tabion, 3o§ann ^afpar 87. ©taffelfelben Ar. ^ann 88. 98. ©tarf, §ugo 60. ©taufen 877. n. ©taufen (©toup^en), ©otfrib 377.

IBern^r, canoniciis 14. 26. 28. t). ©taufenegge, ®bcr?>arb, canonicus 35.

griebricl, ^omi^err 36. ©te&om 77.

ö. ©tetfbom, ©iltebolb 159, ©teger, 2lnna 57. ©tein a. 3ÖJ., 2lbf non 811. 3og 77.

Suitolb 167. n. ©tein, 2llbredjt 100. Sodann 3a!ob

87. Äonrab 104. Sütolb 104. ©teinl^auS, 2lgneg 884. 386. 428. 486 f.

»urlart 882—886. 898. 417. 428.

486 f. a3ur!art 382—886. 393. 417.

428— 480 f. 436. Äonrab 881. 411. ». ©teinl^, Sflegierung^atlJ 80 f. ©teinli, $einric^ 112. ©teinmar (©teimar), Sertljolb 117.

127. 889. (SJertrub 879. 402. ^ott=

Digitized by

Google

512

rab 117. 127. 879 ff. 389. 391.

399.' 401 ff. 406. 409. Stdnöbftö, e^emaliöe ©urg bei ^U3=

U^ 472. 474. 477. 478. 482. ©temtoeiler haiv, ©81. @ermerä§cim 481. ü. ©tetten, Seon^arb 86. D Steufelingen, ©mfk 297. t>. Stodac^; aRagtfier ©ermamt 19. Stodrümlin, 2(nna 68. »r^be 68.

©alpurg 68. 0, Stoffeln, «eter 64. aßoltl^er 52. eto» (etojjc), Dtto 157-160. ü. ©trolenbetö 471. 0, ©traj 123. etrafeburg 97.

- a^ifdböfe oon: öettl^olb v. %ea 88. 96 f. Jlonrob 323. 364. geinnd^ ö. @erolbgc(f 93. 124 f.

- S)eutfcborbenä=6ommenbe 84. 86 f.

- S)omjlift 96.

- et. SRarfftiftung 207. 217. 219.

- UnioetfitätSorbnungen 195—286.

- ©t. mif^lm 217.

Strasse (Strazze) Heinricas de cano-

nicns 32. ©trit, »urlatb 123. etrölitt, ©cfd^Iec^t in (Sonftanj 313. ettQioine, ©tepl^an 85. 8tcu&, §tti«i 66. m\>x 66. Bti\^t\, gcÜE 2)ompropft 19. etilfoao, 2lrnolb 141. etuttn, Soi^anneä 195. 216. 218. 256.

©^mon 58.

- o.@t«rme(t;3a!ob 197.217.252.276. ü. euUnä; Äonrab 83. 101 f.

eut} ©ant. S(argau 119. Sulj Ar. (SJeBroeiler, So^anniter-Som^ «lenbe 377. 392.

- ©d^ltfieij SoBanneS 392.

u. ©ula 93. 125 f. Gilbert 98. SDietridJ

93. ©igelwart ((Sngelwart) 385.

418. 432. ©untram 93. Dtto 397. 0. Sulaberg, @berl^arb 84. 482—385.

419 ff. 426—428. 432-434. 9flubolf,

canonicus 35. Suiimatt Ar. ©ebroeiler 380. 404. Summer, 2Reifter5leinfiarb, 2)om§err 19. 6imborn f. ©onber^etm. ü. ©untrem, Sleinbolt 392. ©^frtb 392. Sunnan, a)ietrid^ 94. ©utet, ailbred^t 74. §aini 56. aBälti 56. ©utor, ©ainric^ 92. ©a>atif, 3acob 62. ©memborf = ©djroanborf 145.

SnffertSmeiler (^agebrc^teSmlaere) 167. Tjildorf, Heinricus decanus de 164. ^aiiipcrg (2:amperc) 332C. ©torfadj 158. 358.

t). ^nne, »ertljolb 312. ^nrid^ 316.

^etnrld^, canonicus 28. 30. ^re-

grin praep. ecci. nug. 29 f. ö. 2:annenfe(8, 3luborf; canonicas 36.

gHupert 123. Stupert, ^opft ju ©t.

©tep^an 32. 36. %anii, Seinric^ 92 f. 120 f. 125 f. 377.

392. ^rent, ©rjbifc^of 9(ngelo t>on 313. %ed, ^erjog 8(lbert t)on 311. 0. Xetf, öertJ^oH) 96. %^e, 2)ietric^ 438. 0. ^egcrfelb (^cgerpelt, ^^egirwelt) f^

2)egerfelben. ^germeilcr bei Gonftanj 361. Xciren QAttt X^uxqau 66. 75, 0. 2:engen, ®raf ^ainrld^ 74. 3o§an§ 74. §ennan ber Ärön, genannt 57. Testa Heinricus = ^einric^ oon ^ßap^

pen^m (Äalben]| 324. ». Xettüooen f. 2)ettig5ofen. 0. S^cttingen, ^artlieb 104. §einrid^

389. Äonrab 104. 117. 127. 389.

Äonrab, 3)om5err 14. 26. 167. 174.

311. ©otfrib 157. SRubolf 94. 399.

gSoJcmar 157. gQßern§er 178. 0. 2:e«fen, ©uno 103. ^bal^eim ^ant. Slargau 91. 116. ^^engen ©91. ©ngen 57. ü. Xl^engetx, Jlubolf 57. 0. %^txmil, ipeinrid^ 122. Xi^eurtngen, Dber^ u. Unter?, 091. %etU

nang 157. 176. ^iengen, ©cfiloj unb ©tabt 71. 73. ^^ierl^eim bei SWeubreifac^ 89. 98. 0. Xl^ierftein, SBemi^er 99. ^^iftnborf 170. %^m eant. »ern 114. ^üringen, Hermann Sanbgraf v. 343. 0. ^iefenftein, §ugo 376. 387 f. Ulrx^

104. 380. 406. Tihtelarius f. Dihtelarias. ^tppiSl^aufen ^ant. Xl^urgau 312. 361. ü. Xirmnad^, ^einrid^ 117. ^obel 74. ^öber, §an3 70. X). Xotingen f. a^ettingen. XotmoS, SBalb 119. 376. ^offenbad^ f. 2)pffenbad^. v Traspis, Albertus de 141. ^reoer, 3o§. «aptift 394. Triaentinus episcopus, Heinricus 416. Sroffingen D91. ^utUingen 60. trüber, Ulrid^ 391. 2:rudjfe|, ^an^ 72. Äonrab 416. ^rudjfe^ öon a)ief[enl^ofen. So^^««« ^^^

eäronift 23. Slubolf 399. ^ru^fefe 0. JH^einfelben, @berl^art 87.

©^riftian griebric^ gr§r. 88. ipein?

rid^ 117 f. 120.

Digitized by

Google

513

^rud^fcf; »on 3iotenfeI§, 33ut:!]^atb 862. 2;rudyeffent)0tt aBolbbutö 22. 289. 296. (göer^arb 299. ^einridj 337.

f. audj t). SGßatbburö u. dornte. St. 5Crubpert Äloftet 322. p64. 2:ruttett9auf m, l^lofter am Dbilien&erö 95. iübingen, ^faljörafen »on:

$UöO 145. 157. 176. 293.

9iubolf 297. 318. 329. ^uai, Sol^anneS 431. ^üUittöcn S321. SörradJ 381. 411 f. 416. tuonJ^ertht = 2)ont§m:en 5. 0. ^Jurinl^aöin, ©einricij 100. %nto, 3a!ob 891. Xuttlinöen 72. ^iu)el5e^in, SuccarbiS 432. p. SJtmngenbetö f. o. 3«Ji«Ö^tt^^*^ä-

Öebcr^etttt, 3Kori^ 247. Ueöctiinöm 59. 61. 67 f. 73 f.

granjiSfanerflofter 64.

^eiligöelftf^tal 57. t). UeBiöl^eim, grang 84.

t). Uffmeiler, tJticbric^ 96 f. t). Uf^ein, ©l^ünjelman 438. t). Ufmeninöen, fftubolf 92. U^lbingen, 9351. Ueberlmgen 138. t). Uel^Uttöen (Hlittöen), 33ett§oIb 394. U^jüiejm 6ant. 3ütic§ 73 f. Unenfeflcl bei ©aretn 159. , Ulm, ©tabt 67. 71. 297. 357. 371. t). Ulm, (S>mxai 68. Ulrich, 2)omcuftoS in QonMm 143. 167. 311.

2)ompropft in (Sonftan^ 311. Ulricos archidiaconus 24.

-— thesaurarius eccl. Conßt. 187. Unabingen 3331. ^onauefd^tnöen 304. Uningen (Del^ningen?) 304. Unter=©#o|)f, (SJefd^Ie^tin^onftanj 311. Unteraett (Sfüeberjeff atif Sft€id|«nau) 68. 291.

@t. Utban, (Sonrab mt au 334.

UtSpetg, 93urf§arbt)an, bet ßl^tonift 336.

Ufferätal f. @uffert^I.

Utenbar f. gttentl^al.

». Uttenl^m, Wartung 95.

Utzlinger, Gerhardus, advocatus 475.

t). »alünfteinCSSald^inftein) f. galfenftein.

SJahDtnfteige 157.

95ano, fdn^totb 391.

V, SBot, Siubolf 138. 173. ^imiWrga 173.

SBecebad^, ber 376.

t). 93elbena, ®raf Subroig b. (g^nrntje 484.

Velpacli, Wernherus de, decanus 31.

0. SBeltbadl, Qnno 394.

SBetgenl^anä(5»auclerug), götg Dr., JDam=

§err 20. t). SBeringen, ©rafen oon: (Sberl^arb 140. Sfitfcör. xxvm

297. 2Äangotb 140. 297. SSoIrab

316. Söorfej:at 140. 299. de Verona, Burcbardus 117. aSetnnffen f. Ul^roiefen. SJibenl^einf f. geuben^eim. Yilingen, Cunradns de, canonicus 86.

Cunradus magister 15. Peregrinas

115. ö. SSirbeni^eim, §ugo 95. Tita communis 854. SBögelin, SolJ. a3a|)tift 394. ü. SBogelfang, Äontab 384. 426. UlndJ

384. 426.

SSogelniaib, gol^. »aptift 126. SSorfter, Sßernl^er 393. SSrenborff, griebrid^ 74. t). aSriburc f. greibutg. Vricliingen,Hainricus de, canonicus 13.

SBac^en^eim bair. 9321, 9leuftabt a. b. ©.

474. 476. 483. SBaffenfc^mibt, ©afpar 126. SBagenl^aufen, 2lbt »on 311. aßalar^ufen f. 3BaÜ^aufen. aöald^er (SBalt^er?) ©untat 386. 431.

437. Ulrid^ 389. SBalbburg DSC. Slaoenöburg 493. ü.SGßalbburg, 9ltbert, 25om]^etr311. @ber=

l^arb 108 ff. t). SBalbburg (^rudjfeffe) griebrid^ 169.

312. ©einrieb 159. 312. 316. SBalbetf, el^emal. 33ut;g im Dbenaalb

471 ff. SGßalbenar, Äontab 124. 2Balbmann, ^kolrn^, 2)om]^etr 19. SBalbSl^ut, ©tabt 72. 382. 884. 426. 3Ba«o, äJlagifter 2lrgt, 3)ombecan 15. 32. SöaUborf (Sßaltborf ) 9321. aBieSIod^ 467 ff. SBaOl^aufen bei Ueberlingen 165. 299.

306. 358. Söaltftabt 932C. aWannl^eim 468 ff. Sßalpertgroeiler 142. Walpurc, Albertus de, canonicus 14.

26. 174. Conradus canonicus 31. Sßaläi^eim bair. 9321. Sanbo« (^fah)

474. 476. 480. 483. Sßartfurt 170. 9Baltfperg 9321. Btodd<^ 59. Wancinriuti f. 93att5enreut|^. SBangen i. 2iagäu 67. 158. t). 9Bangen, gafob 408. SBarmbad^ 93^. SörradJ 377 f. 880.

385. 395. 406 ff.

0, ^att (9Gßat:te), ^men von 22. 312.

3acob 104. ülricus canojoicus 27. t). SQßartenberg, Ferren 22. 85. S^onxah

141. 345. t). SBafid^ftein, ©eman 372 ff. V. Söaffenburc, e. 178. S)ietBouS 177» Wasserstelcze, Wernherus de

33gi^izecl by

öoogh

514

mai\ad, ^o^am 386. 431. 437.

®ed)5(et, :painri(^ 62.

tsifflelii&urfl, ff)emali(jcg ©d^loj'in ber

bait. 3t&innpfal3 476. 480. 483.' Begenfietteu (£ant. Stargau 385. 429. 4ise|r S3l. e^opf^ehn 104. Sktbmaim, firter 385. 429. Beilborf Bat, lUbfrlingen 148. u. Bellet, ^öett^otb 137, §anä9flubolf86. aUemöaitcn, Äkifter 492 ff. mieinöetm in SÖabcn 468 ff. t>. aiiemöbcr^, tSitöel^öi^b 316. SBeiffeitau Älofter 326. üfiffenbac^i, ,t>anä ^einrtdj 394. ÜEeilenburii i. tslfa^ 288. 481. IBtfitenau B3i. Sc^opt^eim 101. aUelf VI. .t^PHöfl 307. 0. aüJelimbcra, Sfflaltl^er 171. miipa<^ f. gfibbadj. löentter, SaEob 195. aBenstoeUet m. SRül^aufen 380. 404. ü. iBensiTDeUar, ^cbroig 380. 404. ^ugo

B80. 404. u. SUerb, r^ta^ ©einrid^ 88. 96. ü. mtbCflö. 3iiti)oIf 114. 415. WeruIieruB de superiori cella^ cano-

mciis 29, ®ma, gEu6 376. Matb n. 119.

Befin (iöefi) öeinric^ 379. 391. 398 f. u. lüeffm&erü, Jrl^r. ipetnric^ 23. D. 3Bittcö, ÄDiirab 426. D. IJibedjinücit (SBiberJ^inften), 35. 391. aBiebltiifleiT mi ^^eibelberg 474. ü. äBielanbintjen, Ulrit^ 410. aBieslörfj, ©tabt 468 ff. mmnt, griene 479. ääüßöUn, £eitf)art 70. D. Siöoltinflen, ^cinridj ber fetter,

tSom^err 32. 34. ü. aßilbenftetn, griebric^ 144. Sil^elm, rom, Äönig 90. Willare, Ulricas de 13. 25. Süfler, Solana 430. SiUo> S. 391. Söimmet^badj (äöalbO 470. Mmpfelii^fi, 3afob 197. minm, Pfarrei 334. ü. äBincelun (. SBinjcln. Sinnian, Hartman 62. Mnter, gicoB 49. UIrtdJ 64. SBintet&etö, (Emxat 62. 68. SBinterftettcr, (5JeotöJ.Ü.D., S)om5err 19. Wiutertur, J^'elix de, baccalaur. 19. UintJlful 177. aBmttrful 14R. 157. 0, Siiijeln, §emridj 102 f. ©ugo 89.

103. ^anboltl66. $eter 384. 426. 0. aBrnsm^eim, ©ertrub 88. 98. Sßirtemüera, ^crrfd^aft 67.

L

SBirtemberg, ^erjoge t)on 178. Sol^ö"«

gtiebric^ 495 f. V. SBifen, ©einndj 383. 1?. SBiffenanö = SBetfinnöen (nid^t =

SßiSItnöen) 113. 0. Söitenflaffen (SGÖitingasgin, lata platea)

^dntid), Xomi^etv 14. 28. be SBitte, Sol^onn, aWoler 194. m^^loiS) f. äBtegloc^. SBodJer, granj 93emljarb 394. ^eintid^

mihelm 126. 0. Sßolfad^, Äontab 96 f. Wolfgnandus (Wolchnandas), Gonst.

decanus 24. SBolfleibfd^, Ultid^ 378. 398 f. p. SBottcrau (SBorrotoe) ©unrot 399. SBoImatinöcn 9321. ÄonftaitB 59. 61. 167. SBorbUngcn »3(. Äonftonj 68. SBortnö, öifc^of Supolb oon 319. 330. ü. SBüIflmgen (nic^t SBUfmöen) Slgneä

106 f. Äonrab 106 f. 115. 0. aBBurmeni^aufcn? % 113. SBürjburö; ©ifd^of Jtonrab von 322. SB^I^Im $91. £örtac^ 433. aß^fc, SWargret^ 78. ^I^oma 78.

t). Sbfrg f. Sberfl.

fan\>, 2)ia!onuS ju aRüOl^eim 127. ärtnöcn, ^erjoge oon:

»crtl^olb IV. 292. 294. 314. 93ert§oIbV. 314. 317. 323. 329. 335. Mcnbcr, Slnna 57. ©unrat 57. Seininöen (S^anl Slargau 433. t). Setningen, SRubolf 103. Seiler, Dr. Decr., Äombecan 19. Softtigen (^nt Slargau 91. Zofingen (Zovingen), Borkhardus de,

magister 15. 32. Sottern, ©rofen oon: »ertl^olb 149. 93ur!l^arb 311. gtiebric^ 59. 69. 299. 3om t). öulocl, ©ebaftian 282. gttüenrieb ©ant. ©t. ©atten 52. ö. 3urac^, Äonrob 389. 3u 3fl§em, §uö 418. 434 f. ^tet 85.

gHubolf 85. 3üri4 @tabt 91. 113. 378 f. 390f.398f.

2)eutf(i^rben§=6ommenbe 89.

^rebigerflofter 399.

fßropftei 7.

ö. Süric^, ©einrieb 402. 410. J^Utebolb

174. f ugo 92. Zurza, Heinricas de, magister 15. 35. SroangStrauung 127. 0. Qxü^vixd^f ©erroin 98. Stö^ingen f. ©djroeftingen. 3n)i(l,3o§ann,2)omc«ftoä20.^om§errl9. Zwicke, Heinricas, sabcustos 19. 36. V. S^^^Q^^it SSemger 470. 3«)ölf8ai^I bet Äanonifer.^.

Digitized by VjOOQ iC

.yti5!

Digitized by

Google

g^jji-'i'."^; gL" ^ y'..^..,'T.

Digitized by

15/ 138/*.139.9Ö

Zeitsch

les Oberrh

:i.^t ^r ,ie G...!;??

eins

Gesch

ichte

fcr^i

^ A M^^

I