Skip to main content

Full text of "De Donato, Terentii, et Servio, Vergilii explicatore, syntaxeos latinae interpretibus [microform]"

See other formats 


),f    /  ■  ^  .  v^ir^* 


Of  THC  iet.14      ^ 

m 
IWiTO,  mENTIir^rSERVIO,  VERGILII 
EmiGAtORE,  S7NTAXE0S  LATINAE 
'      "'    INTERPRETIBUS.  y 


DISSERTATIO  DfAUGIJRALIS 

QUAM 

{•0N8ENSU  KT  AUCJ^ORITATE 

AMPLISSIMI  PHILOSOPHORUM  ORDINIS 

IN 

ALMA  LITTEEAEUM  UNIVEESITATE  ALBEETINA 

3IEGIM0NTANA 

wuMMos  r\  riiiLOsopniA  honohes  .' 

RITE  CAPESSENOOS 

DIE  XXy.  MEXSIS  AUGISTI  A.  MDCCCLXXXVI 

IIORA    XII 

UNA  (UTM  TIIESmUS  ADIKCTIS 

rUBUCE  DEFENDET 

AUCTOR 

PAULUS  ROSENSTOCK 

REGIMONTANUS 

AWi^SARIORUM     l'ARTES    S  USC  1 1*  1  K  N 'I'; 
'IhAWS  BAX']IIERT,  1)R1>.  PHIL. 
^RITZ  WRIEDT,  CANI).  THEOL. 


ii:                  ^^              ■  ■   .    . 

'■*        ■•.-     '     . 

W^J-'-i:'  ;^- 

•   ■ 

■litei^&: 

■  '  ,'t' . 

MABaaBABOVAE. 

E  X    0  F F  1  CI N  A    C  Z  Y 0  A  N  I  A  N  A. 


.•v^j,  j»* 


.i«*Jii^. 


DE 

DONATO,  TERENTII,  ET  SERVIO,  VERGILII 
i'  EXPLICATORE,  SYNTAXEOS  LATINAE 

INTERPRETIBUS. 


DISSERTATIO  IXAUGTJRALIS 

<'onse\,<l:  k'I'  au(  "roiiri'A'1'1-; 
AMPLISSIMI  rHILOSOPHOR.U]\I  ORDINIS 

/  IN 

ALMA  LITTEEARUM  UNIVEESITATE  ALBERTINA 

IIKGIjMONTANA 

AP 

,-<b'M.M().^  I\  rillLC),S01'HlA  I10\ORKS 

RITK  ( APESSENnoS 

DIE  XXV.  MEXSIS  Al  UISTI  A.  3II)(X(!LXXXVI 

IIOUA    XI 1 

LXA   CCM   'rHKSlIJCS  A1»1K(  "l'IS 

rrnucE  pefe.ndet 

ALCTOR 

PAULUS  ROSENSTOCK 

REGIMONTANrS 

wr-    ■-  ■    ~ 

^f  ADVKUSA  iUOUCM     l'Airi'KS    S  CS  C  11"  1  K  N  1'; 

'^*-     .  IIAWS  BAilMJERT,  DUl).   IMllK. 

OFRITZ  WRIKDT,  CWI).  'i-llKOK. 


MARQ&RABOVAE. 

E  X    0  F  F  1  C  I  N  A    C  Z  'i  r;  a  N  I  A  N  A. 


rP"W?»5!ffWIB(|TO 


I 


f^g^sJT^- ^y"-.  ■    ..  ■    -■•_■•  n        ■  ■  :    ^^■Ti 

\ 


MATEI  OPTIMAE 


s. 


1 


r 


-■.-■^  -^.  ^W^T^.JJJ^ 


Initio  anni  1884  amplissimus  philosophonim  ordo 
qui  est  in  hac  alma  universitate  Albertina  ad  hanc 
rem  quasi  certatim  dissertationibus  pertractandam 
praemio  proposito  eos  qui  antiquitatis  studiis  exco- 
lendis  operam  navant  incitavit: 

„Grammatici  latini,  in  primis  Vergilii  et  Terentii 
interpretes,  quae  de  syntaxi  linguae  latinae  tradiderunt, 
colligantur  collecta  recteque  disposita  ita  iudicentur, 
ut  quibusnam  potissimum  ex  fontibus  illi  hortulos 
suos  irrigarint,  liquido  appareat." 

Et  perquam  feliciter  hoc  certamen  mihi  cessit: 
digna  enim  visa  est  commentatio  mea  doctissimis  iu- 
dicibus,  quam  praemio  omarent.  — 

Atque  illud  quidem  statim  elucet  universam  rem 
in  duas  distribuendam  esse  partes,  quarum  una  in 
coUigendis  recteque  disponendis  omnibus  locis  ad  syn- 
taxin  latinam  pertinentibus  constat,  altera  versatur 
in  disquisitione  critica,  qua  num  hi  loci  omnes  aliqua 
coniunctione  sint  copulati  pendeantque  invieom  erit 
statuendum.  Et  cum  pars  prior  modo  angustioribus 
modo  latioribus  finibus  secundum  unius  cuiusqtie  in- 
genium  indolemque  possit  circumscribi,  ego  quidem, 
quia  fines  istos  quam  latissime  extendendos  censui  — 

l 


•'    ■^i;»-'''!  '-.  '   !-!  fv|l|l. 


—    2     — 

si  ita  dicere  licitum  est  —  ab  initio  grammaticorum 
apud  Romanos  studiorum  usque  ad  eoruni  obliteratio- 
nem  lioc  est  a  Varrone  usc^ue  ad  Priscianum  quae- 
cunque  nobis  restant  scripta  grammatica,  nihil  curans 
utrum  exstarent  integra  an  decurtata,  perscrutatus 
sum,  ut  quidquid  ad  syntaxin  latinam  referendum 
esse  putarem  et  componerera  et  distribuerem. 

Cum  vero  lioe  opus  ad  niinis  amplum  spatium 
accreverit,  quoniam  plerosque  locos  verbotenus  exscripsi, 
exiguam  modo  eius  partem  ,,de  Donato  et  Servio  syn- 
taxeos  latinae  interpretibus"  foras  emitto. 

Quodsi  quaerimus,    quid  veteres  „syntaxin"  esse 
opinati  sint,  Priscianus  lianc  vocem  idem  quod  „con- 
structionem'^  valere  declarat.     Et   vero    „constructio" 
amplectitur    quidquid    in    grammaticorum    latinorum 
libris  iion  ad  grammaticam  rhetoricam  lexicographiam 
orthographiam  prosodiam  pertinet.     Item  quaecunque 
recentiores    de   periodis    enuntiatisve    conserendis   tra- 
didere,  nihil  aliud  spectant  nisi  antiquam  istam  „con- 
structionem".       Cogitantibus     igitur     nobis,     quadere 
primum  nobis  sit  disserendum,  occurrit  ut  agamus  de 
oratione  eiusque  partibus,  namque  ut  qua  constructione 
singulae    orationis    partes   inter   sese   sint   coniunctae 
cognoscamus,  quas  veteres  grammatici  partes  orationis 
nominaverint  quin  perspiciamus  dilucide    facere    non 
possunius  ut  secundum  eos  quomodo  singula  dividenda 
sint  constituamus.     Cumque  gramniaticorum  plerique, 
de  quibus  ne  sim  longus  dico  Probum  Donatum  Pris- 
cianum   in    eo    consentiant    ut   octo    partes    orationis 


::^     3      — 

Statuant  primum  opusculi  nostri  caput  optime  has 
oeto  partes  orationis  secuti  disponemus,  ita  ut  qiiasi 
qtiaindftm  introductionem  pr^efationemve  capi{.uluni 
praemittamus  in  quo  qua  ratione  in  periodis  oratio- 
nis  partes  et  ponendae  sint  interse  et  componendae 
inquiramus.  Sequitur  illud  ipsum  de  quo  nobis  ut 
agamus  propositum  est  quod  antea  dixi  octies  esse  di- 
videndum.  Quoniam  vero  de  peculiari  pronominis 
constructione  nihil  aliud  dici  potest  nisi  eam  plane 
consentire  cum  nominis,  cuius  loco  adhibetur,  con- 
structione,  septem  restant  capita  quorum  est  longe 
amplissimum  quod  est  de  verbo,  quia  non  modo  eius 
constructionem  sed  etiam  quidquid  ad  significationem 
et  tempora  modosque  verbi  aptum  in  scriptis  aucto- 
rum  nostrorum  repertum  est  huc  nobis  esse  conge- 
rendum  arbitrati  sumus.  Utque  hoc  longe  amplissi- 
mum,  ita  caput  de  interiectionibus  multo  minimum 
occupasse  spatium  nemo  mirum  ducet  quippe  de  eius 
constructione  duos  tantum  Prisciani  locos  eruere  po- 
tuerimus. 

Subdimus  conspectum  ex  quo  quam  prioris  par- 
tis  dispositionem  nobis  adhibendam  esse  crediderimus 
optime  intellegatur : 

A.  1)  de  oratione  eiusque  partibus, 

2)  de  ordinatione  verborum  inter  se, 

3)  de  coniunctione  partium  orationis  inter  se. 

B.  1)  de  nominum  constructione, 

2)  de  praepositionum  constructione, 

3)  de  participioriim  constructione. 


.  -r^i-iji^^c-tTW^ 


—    4    — 

4)  a.  de  verborum  constructione, 
b.  1)  de  significatione    \ 

2)  de  temporibus        J.    verborum, 

3)  de  modis  j 

6)  de  coniunctionum  constructione, 

6)  de  adverbiorum  constructione, 

7)  de  interiectionum  constructione. 

Inter  nomen  et  verbum  ideo  posuimus  partici- 
pium  quod  cum  ad  utrumque  pertinere  postea  vide- 
amus  facillime  ut  ab  illo  ad  hoc  transeamus  efiicit. 
Adverbia  vero  propterea  a  verbis  seiunximus,  et  quod 
haec  id  quod  maxime  consentaneum  est  sequuntur 
coniunctiones  et  quod  cum  agemus  de  adverbiorum 
constructione,  ea  quae  de  locorum  temporumque  defi- 
nitionibus  constant  apponenda  nobis  esse  visa  sunt. 
Etenim  veteres  illa  inter  adverbia  rettulere,  quamquam 
mininie  definitioni  illi,  quam  adverbiis  applicaru^nt, 
convenire  posse  videantur. 

^\a]^ 


„Terentii  et  Vergilii  interpretum  frag- 
menta  syntactica''. 

A.  T.  De  oratione  eiusque  partibus. 

Servii  comm.  in  Verg.  Aen.  V.  19: 
nomen  et  adverbium  plerumque  in  se  transeunt:  no- 
men   in    adverbium    (VII.   399)    „torvumque    repente 


—    6    — 

clamat",    id  est  torve:    item  adverbium  in  nomen,  ut 
(georg.  111.  326)    dum    „mane"    novum  accepta  decli- 
natione  factum  est  nomen,    sic  Persius  [V.  68]    „iam 
cras  hesternum  consumpsimus ;  ecce  aliud  „cras".    sed 
nomen  cum  adverbium  esse  coeperit,  declinatur:  unde 
ait  Plautus  (mostell.  111.  2,80)  „a  mani  ad  vesperum". 
„a   mane"    autem   propter   triptoton   non   dixit:    cum 
enim  in  alienum  ius  transeunt   hae   partes,    non    suis 
sed  earum  ad  quas   transierint,    utuntur  potestatibus, 
dumtaxat    in  declinatione.    nam    temporum    rationem 
suam  reservant.*) 
A.  II.  De  verlioruin  ordinatione  intcr  se. 
Aelii  Donati  comm.  in  Terentii: 
Ad.  prol.  15   nam,    incipiendi  vim   habet   modo. 
And.  I.  1,28  quod  plerique  omnes.     Haec  adiectio  dici- 
tur  in  primo    posita  loco.     Adiectiones   vero   aut  in 
prima  parte  orationis,  aut  in  ultima  adiciuntur. 
Servii  comm.  in  Verg.: 

Aen.  I.  32  maria  omnia  circum.  in  fine  accentum 
ponimus  contra  morem  latinum:  sed  corruptio  hoc  facit; 
namque  praepositio  postposita  corrupta  est  sine  dubio. 

Aen.  1.  181.  Anthea  si  quem  .  .  .  usus  est  hoc 
genere  elocutionis,  quo  et  Terentius,  qui  dixit  (Andria 
1.  1,28**)  „quod  plerique  omnes  faciunt  adulescentuli". 
atqui  nihil  tam  contrarium,  omnes  enim  generale  est, 
plerique  speciale:  ordo  ergo  est,  quod  omnes  faciunt 
adulescentuli,     ut    animum    ad    aliquod    studium    ad- 

*)  cf.  Pompei  comni.  p.  13G  K. 
**)  cf.  Donati  commeiit.  ad.  h.  v. 


rv  »-'■'«  /*.,i;  '/-tffSli^lip^ 


--    6    - 

iungant,  plerique  equos  alere,  jjlerique  canes.  aut  eerte 
„quem"  vacat,  ut  superius  diximus  istas  frequenter 
vacare  particulas,  ut  ipse  Vergilius  (Aen.  X.  861)  „res 
si  qua  .  .  .  ulla  est"  nemo  enim  dicit  „si  qua  uUa",  sed 
„si  ulla".  vacat  ergo  „qua"  .  .  .  ergo  „si  quem  videat" 
pro  ,,si  videat''  posuit,  cui  contrarium  ponebant  ve- 
teres,  ,nullum",  id  est  ,,si  quem  vidisti"  „nullum  vidi" 
pro  ,,non  vidi", 

Aen.  XI.  24.  Ite,  ait  .  .  .  \atiose  in  media  ora- 
tione  ,,ait"  positum  critici  notant. 

Georg.  IV.  445  .  .  .  hodie  .  .  .  ,,nam"  particula 
postponitur,  antea  praeponebatur.  Terentius  in  Phor- 
mione  (V.  1,5):  „Nam  quae  est  haec  anus,  a  fratre 
egressa  meo?" 

A.  III.    Dc   coniunctionc   partium    orationis 

intcr  sc. 

Donati  comm.  in  Terentii. 

Adelp.  IV.  4,24  non  placet  illud,  ubi  duae  dis- 
tinctiones  sunt :  unde  ,,aperite"  est  una,  altera  ,,aliquis" 
.  .  .  Proprie  enim  veteres  et  quis,  et  aliquis,  et  quis- 
quam  non  observabant  quo  genere  aut  quo  numero 
declinarent.*)  Et  est  d^-/aij\i6^  [synthesis  Plauto  fa- 
miliaris.  Pseud.  V.  1,37:  ,,Aperite,  aperite,  heus, 
Simoni  me  adesse  quis  nunciate]. 

Eun.  IV.  3,7.  Absente  nobis  turbatum  est  domi. 
Aut  subdistinguendum  est,  et  subaudiendum  „me", 
aut   dpyaiano;   figura   est    ,,absente   nobis"    pro    „nobis 


(•r.  Prisciani  iiistit.  irriimm.  iih.  X  Vl[.  157  et  iib.  XVIII.  -iU». 


iij^H^^iiA^j..T*y.^^-r  .^y-yc*^^,-*"»'- 


absentibus"  .  .  .  cum  sic  dicit,  pro  praepositione  ponit 
„absente":  ac  sic  diceret  „coram  amicis".*) 
Servii  comm.  in  Vergilii: 

Aen.  1.  17.  sane  ,,liic  illius  arma,  hic  currus  fuit" 
quotienscumque  nomina  pluralis  et  singularis  numeri 
conectuntur,  respondemus  viciniori,  ut  ecce  hoc  loco 
currui,  non  armis  respondet.  eadem  et  in  diversis 
generibus  est  observatio,  ut  magis  vicino,  sive  mas- 
culinum  sit  sive  femininum,  respondeamus,  ut  puta 
„vir  et  mulicr  magna  ad  me  venit".  si  auteni  plurali 
numero  velimus  uti,  ad  masculinum  transeamus  ne- 
cesse  est,    ut  ,,vir  et  mulier  magni  ad  me  venerunt". 

Aen.  I.  144.  adnixus  zeugma  est,  ,,adnixi"  enim 
debuit  dicere,  ut  paulo  post  (A.  I.  399)  haud  aliter 
puppesque  tuae  pubesque  tuorum,  aut  portum  tenet. 
Ergo  ,,adnixus"  ad  Tritonem  tantum  pertinet. 

Aen.  J.  160.  Locus  subaudis  „quem",  ut  superius 
(A.  I.  12)  ;,urbs  antiqua  fuit".  et  sciendum  est,  quia, 
quotiens  praemittimus  nomen  cuiuslibet  generis  et 
interposito  pronomine  (proprium)  sequitur  nomen  alte- 
rius  generis,  medium  illud  pronomen  proprii  nominis 
genus  sequitur,  ut  Sallustius  (Cat.  55,3)  ,,est  in  carcere 
locus,  quod  TuUianum  appelatur".  ecce  proprio  iunxit, 
non  appellativo;  Tullianura  enim  proprium  est,  carcer 
appellativum.  si  autem  utraque  nomina  appellativa 
fuerint,  licenter  cui  volumus  respondemus. 

Aen.  1.  378.  ex  hoste  penates  optinia  locutio  est, 
plusque    significat    de    pluralitate    ad    singularitatem 

*)  cf.  Prisciaiii  iustit.  artium  lib.  XVIII.  2U0. 


■  '■  •>^T'*3i^??^--:^ 


8 


transire,  ut  „veiior  multiB  canibus"  et  „raulta  cane". 
ut  Horatius  (epod.  II.  31)  „aut  trudit  acres  hinc  et 
hinc  multa  cane  apros  in  obstantes  plagas".  — 

Aen.  I.  553.  „80ciis  et  rege  recepto".  syllepsis  per 
numeros,  ut  (Aen.  I.  16)  ,,hic  illius  arma,  hic  currus 
fuit".  — 

Aen.  II.  387.  ,,Qua  prinia  inquit  fortuna".  non 
„quae  prima",  sed  „qua  primum".  est  autem  hypallage, 
ut  (Aen.  VI.  268)  „ibant  obscuri  sola  sub  nocte"  pro 
,,ipsi  soli":  quae  fit  non  ornatus  causa,  ut  (Aen.  I. 
212)  „pars  in  frusta  secant",  sed  necessitatis. 

Aen.  II.  392.  ,,insigne  decorum".  ornamentum  de- 
corum:  non  enim  sunt  duo  epitheta,  quod  apud  La- 
tinos  vitiosum  est.  fecit  hoc  tamen  Vergilius  in 
paucis  versibus,  qui  tamen  emendati  sunt,  ut  (buc.  111. 
38)    ,,lenta  quibus  torno  facili  super  addita  vitis".  — 

Aen.  III.  70  .  .  .  fecit  autem  hoc  prope  in 
decem  versibus. 

Aen.  JJl.  269.  ,,ventusque  gubernatorque  vocabat". 
honestius  hac  elocutione  per  pluralem  utimur  nume- 
rum,  licet  possit  et  singularis  esse. 

Aen.  IV.  224.  „Tyria  Carthagine".  quasi  homini, 
ita  civitati  epitheton  patrium  dedit. 

Aen.  IV.  462.  ,,sola  bubo"  .  .  .  sane  „sola"  contra 
genus  posuit.  Lucanus  (V.  396)  ,,et  lactae  iurantur 
aves  bubone  sinistro",  item  Ovidius  (metam.  V.  550) 
„infandus  [ignavus]  bubo  [X.  453.  funereus  bubo]. 
et  hoc  est  in  usu,  sed  Vergilius  mutavit,  referens  ad 
avem:  plerumque  enim  genus  relicta  specialitate  a  ge- 


T^W^JWgrs 


-    9    - 

nerali  sumimus,  ut  si'  dicas  „bona  turdus"  referendo 
•ad  avem:  item  si  dicas  „prima  est  a"  id  est  litera, 
cum  „a"  sit  neutri  generis.*) 

Aen.  IV.  697.  „sed  misera  ante  diem"  non  est  con- 
trarium  quod  dicit  in  decimo  (467)  „stat  sua  cuique 
dies":  nam,  ut  saepe  diximus,  secundum  sectas  loqui- 
tur;  et  hoc  secundum  alios,  illud  secundum  alios  dic- 
tum  est;  quamquam  grammaticae  responsioni  possit 
sufficere  (buc.  X.  69)  ,,omnia  vincit  amor". 

Aen.  VIII.  209.  ,,atque  hos".  quotiens masculinum 
et  femininum  iunguntur,  haec  disciplina  est,  ut,  etiam 
si  posterius  est  femininum,    masculino  respondeamus. 

Aen.  VJI.  477.  „speculata  locum  quo  litore".  pro- 
nomen  pro  nomine  ponitur,  non  pro  nominibus:  unde 
modo  nove  inter  duo  nomina  unum  pronomen  posuit; 
nam  recte  „quo  loco"  diceret.  et  hoc  semel  tantum 
facit. 

Ecl.  III.  1.  ,,cuium  pecus"  .  .  .  antique  ait, 
vitans  oiiotoTsXsaxov  ne  diceret  cuius  pecus:  quod  modo 
trium  est  generum.  Antiqui  dicebant,  sicut  meus 
mea  meum,  sic  cuius  cuia  cuium.  Terentius  Eun. 
(JJ,  3,29):  ,,Quid  virgo  cuia  test?" 
'  G.  111.  539.     „Timidi  Damae".     Mutavit    genus, 

ut    vitaret    onotoxsleuxov.       Horatius     (Od.    I.    2)     „et 
superiecto  pavidae  natarunt  aequore  damae". 

E.  in.  38.  „Quibus  torno  facilis".**)  Donatus 
sic  legit.     Legitur  tamen  et  „torno  facili",  ad  exclu- 


*)  cf.  [Scrgii]explan.inl)oiiatiui'tcin  (wr.lat.VI.p.494,25sqq.K.) 
**)  cf.  G.  IV.  19  et  370, 


-    10    — 

denda  duo  epitheta,  quod  est  in  latinitate  vitiosum,  si. 
sit,  lenta  facilis  vitis. 

E.  ]]1.  34.  ,,Nec  nos  moveat,  quod  alter  dixit  de  fe- 
mina:  nam  et  in  subauditione  ponuntur  ea,  quae  non 
possimus  dicere,  et  scimus:  quia,  quotiens  liaec  duo 
genera  iunguntur,  masculinum  praeponderet  feminino. 

A.  XII.  897.  campo  quod  forte  iacebat,  limes 
agro  positus.  Secundum  artem  propiori  respondet. 
Sic  Sallustius  (Catil.  65):  .,Est  in  carcere,  quod 
Tullianum  appellatur.*) 

II.  I.  Ilc  nominuin  constrnclionu. 
Donati  commeiit.  in  Terentii: 

Andr.  prol.   10.     libertus  ad  aliquid  dicitur. 

Andr.  I.  1,129.  Etbene  ,,eaabillo"  dixit  ,,iniuria"'. 
Certissimani  enim  notat  personam,  quae  debeat  pro 
iniuriis  poenas  solvere.  Quod  si  dixisset  ,,iniuriam 
eius",  d[icp'.fifA'av  fecisset,  utrum  quam  passus  est  ab 
alio,  an  quam  ipse  aliis  intulit. 

Eun.  1]].  5,9.  ,,Ab  eo"  amat  Terentius  pro  ,,eius" 
ponere. 

And.V.  4,38.  Dignuses  .  . .  odium.  Autaccusativus 
pro  ablativo  casu  est  pofeitus,  pro  ,,odio",  aut  .   .  . 

Eun.  II.  2,43.  ,,Animi"  pro  ,,animo"  dvTizTojo!; 
veterum:  qui  ,,ingens  es  virium",  et  ,,dives  es  opum" 
amabant  dicere. 

Phor.  IV.  3,18.  fugitans  litium.  genetivo  casui. 
vim  nominis  habet    „fugitans    litium".**) 


*)  cf.  Hervii  iii   \'erg.  Aeii.  I.  KJU  coinmeiit. 

**)  cf.  Prisciaiii  iiistit.  graiuinut.  XVIIT.  21  et  IHS. 


w^f^sr^r:]'  ■■■■••■,:■. 


—     11     — 

Hec.  III.  4,7.     dies   triginta.     Accusativus  casus 
plenum  numerum  et  continuationem  rei  significat. 
Servii  comment  in  Vergilii: 

Aen.  I.  14.  „dives  opum'*  modo  tantum  dives 
dicimus,  antiqui  adiungebant  cuius  rei,  ut  dives  equum, 
dives  pictai  vestis  et  auri  iungentes  tantum  genitivo 
casui. 

Aen.  I.  96.  „fortissime  gentis"  antiqui  in  arti- 
bus  legimus  superlativum  gradum  non  nisi  genetivo 
plurali  iungi.  constat  quidem,  sed  ,,gens"  nomen  est 
enuntiatione  singulare,  intellectu  plurale.  bene  ergo 
iunxit,  in  gente  enim  plures  sunt,  ut  alibi  ipse  „ditis- 
simus  agri  Phoenicum*'  (A.  I.  343);  non  enim  unus 
est  ager  Phoenicum.  item  Sallustivis  (hist.  frgm.  1.  2) 
.jRomani  generis  disertissimus".  aut  superlativo  pro 
comperativo  usus  videtur,  quasi  fortissimis  comparan- 
dus,  non  ut  vulgo  creditur,  praeferendus. 

Aen.  I.  164.  tum  silvis  scaena  coruscis.  ,,silvis 
coruscis"  hoc  est  silvarum  coruscarum,  id  est  cris- 
pantium,  ut  luvenalis  (sat.  111.  254).  et  posiiit  sep- 
timum  pro  genetivo. 

Aen.  1.  75.  ,,pulchra  prole"  notanda  hgura, 
frequenter  enim  hac  utitur.  nam  quod  nos  per  gene- 
tivum  singularem  dicimus,  antiqui  per  septimum  dice- 
bant,  ut  hoc  loco  ,,parentem  pulchra  prole".  id  est 
,,pulchrae  prolis".     et    simpliciter    intellegendum   est. 

Aen.  I.  320.  ,,nuda  genu"  nudum  gemi  habens, 
ut  si  dicas  „bonus  animum".  et  est  Graeca  figura, 
sed  non  ea  quam  diximus  fieri  per  participium  prae- 


■1'-  --•''<^ 


12 


teriti  tempori«  et  casum  accusativvim;   haec  enim  per 
nomen  fit :  quamvis  ad  unam  significationem  recurrant. 

Aen.  I.  441.  „laetissimus  umbra"  aut  septimus 
est,  aut  secundum  Probum  genetivus,  ut  sit  „laetissi- 
mus  umbrae",  sicut  Sallustius  (hist.  fragm.  II.  92  Kr.): 
frugum  pabulique  laetus  ager". 

Aen.  I.  460.  „Plena  laboris".  plenus  genetivo 
melius  iungitur  ut  Terentius  (eun.  1.  2,26):  ,,plenus 
rimarum  sum". 

Aen.  I.  578.  ,,urbem  quam  statuo  vestra  est". 
multi  antiptosin  volunt,  accusativum  pro  nominativo, 
ut  sit  pro  ,,urbs  quam  statuo  vestra  est".  sed  si  sic 
intellegamus  ,,quam"  nihilo  minus  sequitur  et  syllep- 
sis  fit  per  casus  mutationem;  debuit  enim  dicere: 
,,urbs  quae  statuitur  vestra  est".  melius  ergo  est  ,,vul- 
tis"  bis  intellegere,  ut  sit  ,,vultis  regnis  considere? 
vultis  urbem  quam  statuO  vestra  est",  ut  est  (Aen.  VI. 
838)  ..eruet  ille  Argos  Agamemnoniasque  Mycenas 
ipsumque  Aeaciden":  subaudis  ,,ille",  alter  enim  Pyr- 
rhum  vicit,  alter  Mycenas  .  .  .  hoc  schema  de  anti- 
quioribus  sumptum  possumus  accipere,  ait  enim  Cato 
in  legem  Voconiam  (fragm.  2  Jord.):  ,,agrum  quem 
vir  habet  tollitur"  et  Terentius  (eun.  IV.  3,11)  „eunu- 
chum  quem  dedisti  nobis,  quas  turbas  dedit".*)  — 

Aen.  IJ.  22.    insula  dives  opum  ut  alibi  (IX.  26) 


*)  cf.  Doimti  ad  Ter.  eun.  I\'.  .'5,11  et  Fliorm.  V.  8,53  sq. 
comment.  Qnid  vis  tibi?  sirgentum  quod  liabe»?  „vis  iterum  sub- 
iiudiendum  est,  ut  sit:  vis  ar}rentum,  quod  habes?"  .  .  .  sic  t;t  illud 
apud  Yerifilium  (Aen.  I.  578.) 


»r-T^'-  i 


•  r>-  " 


-  la  - 

„dives  equum".  et  hic  genetivo  iungit,  quod  rarum 
est,  et  ablativo,  ut  „satis  ostro  dives  et  auro"  (Sta- 
tius.    Theb.  II.  406). 

Aen.  II.  392.  ,,insigne  decorum"  ornamentum 
decorum:  non  enim  sunt  duo  epitheta,  quod  apud 
Latinos  vitiosum  est.  fecit  hoc  tamen  Vergilius  in 
paucis  versibus,  qui  tamen  emendati  sunt,  ut  (buc.  111. 
38)  „lenta  quibus  torno  facili  super  addita  vitis",  cum 
antea  „facilis"  fuerit. 

Aen.  111.  321.  „ante  alias"  hic  absolute  iunxit 
ut  (XI.  821)  „fida  ante  alias".  iungitur  tamen  et 
comparativo,  ut  (I.  347)  „scelere  ante  alios  immanior", 
et  superlativo,  ut  (IV.  141)  ,,ipse  ante  alios  pulcherri- 
mus  omnes". 

Aen.  IV.  203.  isque  amens  animi  et  amator, 
et  barbarus.  sane  nomen  esse  ostendit  ponendo  gene- 
tivum  .  .  .  ut  (300):  „saevit  inops  animi."  sane  „amens 
animi"  nominativum  pro  genetivo  posuit.  num  ergo 
„amentis  animi"? 

A.  IV.  229.  ideo  .  .  .  ,,gravida"  ablativo  iun- 
gitur,  quia  etiam  „gravis  illa  re"  dicimus,  unde  est 
huius  origo  sermonis.  sic  Plautus  in  Amphitruone 
(II.  2,86)  ,,uxor  tua  non  puero,  sed  peste  gravida 
est".  — 

A.  IV.  290.  Qftae  rebus  sit  causa  novandis. 
Sallustius  (hist.  fragm.  58  Kr.)  „quae  causa  fuerit 
novandis  rebus".  nos  „quae  causa  novandarum  rerum" 
dicimus. 

A.  IV.  350.    et  nos  fas  „nobi3  fas"  dicimus,  sed 


—    14    — 

hoc  loco  non  est  iungenda  elocutio,  fle  sit  vitiulti: 
nam  legimus  (II.  157)  „fas  mihi  Graiorum  sacrata  re 
solvere  iura".  sed  hoc  dicit:  „fas  est  etiam  nos  ex- 
tema  regna  requirere." 

A.  V.  73.  ,,aevi  maturus"  honestius,  quam  si 
,.aevo  maturo"  diceret:   vel  certe  ,,aevi  maturi". 

A.  VIII.  127.  „optime  Graiugenum"  .  .  .  super- 
lativus  est  pro  positivo:  nam  ,,optimus  malorum"  non 
possumus  dicere;  superlativus  enim  suo  tantum  iun- 
gitur  generi.  sic  ergo  dixit  ut  Homerus  (Jl.  XII. 
832)  ^SiKato-ctTo;  KsvTaapwv"  "pro  Slxatoc  id  est  „iustissimus 
Centaurorum"  pro  ,,iustus"  et  est  rhetorica  persuasio. 

A.  IX.  26.  ,,Dives  equum".  Per  genetivum 
frequentius  utimur  hac  figura,  quam  per  ablativum. 
sane  hic  secutus  veteres,  cuius  rei  dives  addidit,  cum 
alibi  subtraxerit.  Aen.  (IV.  263):  ,,Dives  quae  mu- 
nera  Dido":  et  (VII.  11):  ,,Dives  .  .  .  ubi  solis  filia". 

A.  X[.  416.  „Fortunatusque  laborum".  Sicut 
..laetatus  laborum":  et  est  Graecum:  ,,z'jx'jyrfi  xwv  zovoiv". 

A.  IX.  685.  ,,Praeceps  animi".  Figurate  geni- 
tivo  iunxit:  nam  dicimus  ,,praeceps  furore". 

A.  XI.  441.  Dicimus  et  „secundus  illi"  et  „se- 
cundus  ab  illo". 

A.  XII.  649.  ,,Indignus  avorum";  Graeca  figura 
est :  nam  nos,  indignus  illa  re,  dicimus.  contra  Graeci 
„dva^tc.;  atscpdvoti",  id  est  ,,indignus  coronae". 

Ecl.  V.  2.  „Boni  dicere"  Graecum  est;  ita 
Graeci  ^/l-^af^o^  xoXs^ttJistv".  — ■ 


-   15   - 

B.  IT.  Dc  praeposttionum  eonstructione. 

Donati  comm.  in  Terentii: 

Andr.  I.  1,15.  „adversum"  sine  dubio  praepositio 
est.  „adversus"  participium  potest  esse,  ab  eo  quod 
est  ,,adverto",  sicut  alibi. 

Andr.  II.  1,15.  .,Adeon  autem".  consuetudine 
magis  quam  ratione  dicitur.  unum  enim  ,,ad"  abundat. 

Hec.  IV.  1,3.  „Et  derepente"  una  pars  oratio- 
nis  ut  „defessus".  adverbiis  etiam  praepositiones  sepa- 
ratim  non  adduntur. 

Andr.  111.  2,10.  „coram"  ad  certas  personas 
refertur  „palam"  ad  omnes. 

Adelp.  IV.  3,17.  ,,coram"  indiget  adiectione. 
„palam"  non  indiget.  et  praeterea  ad  caeteras  per- 
sonas  refertur   ,,coram";    ,,palam"   generaliter  dicitur. 

Andr.    II.    1,3.     Nulla    praepositio    praepositioni 
adjungi  separatim   potest.     usque  eiusmdi  est  ut  sine 
aliqua   praepositione   raro  inveniatur.     Est  enim  ,.us- 
que"  velut  adverbium,  non  iam  praepositio. 
Servii  comment.  in  Vergilii: 

Aen.  I.  24.  ,,ad''  et  ,,apud"  accusativae  sunt 
praepositiones,  sed  apud  semper  in  loco  significat,  ad  et 
in  loco  et  ad  locum.  ut  „ad  quem  tum  luno  supplex 
his  vocibus  usa  est"  et  Cicero  ,,decem  fiscos  ad  se- 
natorem  quendam  relictos"  etc. 

Aen.  I.  233.  „ob  Italiam  multi"  „iuxta  Italiam" 
antiquo  more  dictum  accipiunt,  ut  sit:  pars  orbis 
clauditur  quae  circa  Italiam  est.  „ob"  enim  veteres 
pro  „iuxta"  ponebant  .  .  .  potest  tamen  ,,ob"  et  „ante' 


^, 


TWrWJ,  "T^T^T^VPrTF'  't-f^-i.  SI.-tF^V^W^ **""•*— 


■"-^' 


'W^ 


—   16  —  "     .-■ 

intellegi,  aut  „ob"  „propter",  Terentius  (ad.  V.  9,4): 
„quodnam  ob  factum";  aut  „ob"  „circum",  ut  (Aen. 
XII.  865):  „Tumi  se  pestis  ob  ora",  quasi  circa  Ita- 
liam  errent  et  in  eam  pervenire  non  possint  etc. 

Aen.  I.  295.  „saeva  sedens  super  arma"  secun- 
dum  antiquam  licentiam  sciendum  tamen  est  hodie 
,,in"  et  „sub"  tantum  communes  esse  praepositiones. 
ceterum  ,,super"  et  ,,subter"  iam  accusativae  sunt, 
sicut  „clam"  et  „post",  quae  ante  communes  fuerunt : 
nunc  in  his  mutata  natura  est  .  .  .  et  nunc  haec  (su- 
per)  praepositio  accusativo-  servit,  ubi  vero  „de"  sig- 
nificat,  ablativo.  — 

Aen.  I.  595.  „coram  quem  quaeritis  .  .  .  et 
„coram"  nonnulli  ad  personam,  ut  „coram  Vergilio", 
„palam"  ad  omnes  referri  volunt,  ut  „palam  omni- 
bus".*)  „coram"  de  praesentibus  nobis,  „palam"  etiam 
de  absentibus.  sane  „coram"  quidam  adverbium  pu- 
tant,  quia  non  subsequitur  casus,  quidam  praepositio- 
nem  loquellis  non  casibus  servientem. 

Aen.  I.  750.  super  Priamo  de  Priamo.  nam  eius 
praepositionis  officio  fungitur,  pro  qua  ponitur,  ut  supra 
(A.  I.  662)  et  sub  noctem  cura  recursat,  id  est  circa 
noctem.  et  sciendum,  quod  cum  tempus  significatur, 
„sub"  praepostiio   accusativo  haeret  semper.**) 

Aen.  n.   15.     „instar"   nomen  est  indeclinabile,  » 


*)  cf.  Douati  conimeut.  ad  Ter.  Aiidr.  ITI.  2,10,  adelpli.  IV. 
3,17.  Reiffersch.  Gloss.  Sangei^m.  ap.  Hildebr.  pg.  80.  Varr.  de 
lerm.  lat.  V.  frgm.  59.  Vilm.  Isidor.  diff.  verb.  91. 

**)  cf.  Prisciani  instit.  gramm.  XIV.  52, 


^a^'.-. 


.  I  .-.^i/iyi 


■  vi-rrw^ify^^JTj» fv^  'I '5?.  ; • :  ■ 


a^  -^ 


,!« 


■'?.-J«V. 


Jie  jQbetris.  succede  penatibus  et  (VII.  501):  successit- 
que  gemens  stabulis.  Sallustius  tamen  succedere 
accusativo  iunxit,  sed  ubi  prope  significat:  cum  mu- 
rum  hostium  successisset,  poenas  dederat:  boc  eatJ 
cum  prope  murum  accessisset.     Succedere  autem  idem 

vsignificat  quod  et  subire,  id  est  penitus  intrare. 

B.  ITb.  1.     Dc  vcr1)l  si$^nifleationc.      j 

Donati  conunent.  .in  Terentii: 
Andr.  IV.  1,29.    cum  patre  altercasti.    legitur  et 
^altercatus  es".     non  enim  „alterco"  dicimus. 

.^*  •'  Eun.  11 J.  5,51.  omnes '  proruunt  se.  Verbo  neu- 
trali  quasi  activo  usus  est. 

Hec.  I.  2,108.     patior  commune  est;  nam  patior 
te  et  patior  a  te  dicimus. 

;^  i*;-^       '        Servii  comment.  in  Vergilii: 

/  Aen.  I.  4.  „memorem  lunonis  ob  iram".  con- 
stat  multa  in  auctoribus  inveniri  per  contrarium  sig- 
nificantia:    pro    activis    passiva,    ut    „pict,is    bellantur 

'.  Amazones  armis";  pro  passivis  activa,  ut  ,,populatque 

•  ingentem  farris  acervum".  Et  haec  varietas  vel  po- 
tius  contrarietas  invenitiTr  etiam  in  aliis  partibus  ora- 
tionis,  ut  sit  adverbium  pro  adverbio,  ut  est  „hoc  tunc 
ignipotens  caelo  descendit  ab  alto"  pro  „huc";  et  in 
participio,  ut  ,,et  quae  vectus  Abas"  pro  „qua  vche- 
batur";  et  in  nomine,  ut  ,,memorem  Iimonis  ob  iram" 
non  „quae  meminerat",  sed  „quae  in  menioiia  erat". 
de  his  autem  haec  tantum  quae  lecta  sunt  ponimus 
nec  ad  eorum  exemplum  alia  formamus,  sanc  ,,memor" 
apud  veteres   non  tantum  dicebatur  o  nsnvydJLevo;,    sed 


% 


,.:*•?:-■ 


-S^;~'f 


Ar*': 


:'iiife'A 


>?r»p~;'r-7  ■  ■' ■ —        -T-,«-j(»"Ji'- — •':  JTTsr- 1  '  ■ '  ij»',»iij""-i!i  >-<>i)|i«^!<n^<VpmQfi^piiffir 


—    34    — 

etiam  6  nvr^ncov.  et  hoc  per  confusionem  verbi  et 
nominis,  nam  „memorem"  est  verbi  significatio,  cum 
non  sit  nomen. 

Aen  I.  104.  „avertit"  pro  „avertitur".  et  est 
figura  creberrima.  potest  namque  pro  activi  verbi 
significatione  passivum  poni,  ut  est  „et  pictis  bellau- 
tur  Amazones  armis"  (Aen.  XI.  660.)  pro  ,,bellant" 
nec  nos  debet  movere  quod  „bellor"  non  facit,  na- 
tura  enim  hoc  prohibuit.  nam  compone  hoc  verbum, 
et  invenitur  activum,  facit  enim  debello  debellor.  et 
contra  pro  passivi  verbi  significatione  activum  poni- 
tur,  ut  est  hoc  „avertit"  pro  ,,avertitur",  et  „insinuat 
pavor"  (A.  II.  229)  pro  „insinuatur",  et  (Aen.  II.  8.) 
„nox  umida  caelo  praecipitat"  pro  ,,praecipitatur". 
sed  haec  verba  tantummodo  pro  se  invicem  ponuntur, 
quae  et  activa  esse  possunt  et  passiva,  ut  est:  averto 
avertor,  praecipito  praecipitor.  ergo  non  possumus 
dicere  quod  quidam  artigraphus,  declinationes  activi 
verbi  et  passivi  pro  se  invicem  poni.  nam  et  neu- 
tralis  verbi  declinatio  activa  est  et  communis  depo- 
nentisve  passiva,  et  aliud  est  esse  activum  verbum, 
aliud  habere  activi  verbi  declinationem. 

Aen.  I.  194.  partitur.  Sallustius  ait  (lug.  43,1): 
provincias  inter  se  partiverant,  nam  et  partio  et  par- 
tior  dicimus:  et  est  verbum  de  his,  quae  cum  utramque 
recipiant  declinationem  pro  nostra  voluntate,  activae 
tamen  sunt  significationes,  ut  punio  pvmior,  fabrico 
fabricor,    lavo  lavor.*)     quamquam    temptaverit  Pro- 

*)  cf.  Probi  catliol.  p.  3(;,25  K.  (Steup.:  (lo  l'rol»i.s  p.  19(5). 


;.j  .-\-ii^iu 


^^^ 


ip^^Tf^l^^^lS'^^.^:-^^??^"?^^"-^'.  7™ 


'^T>^'':-\- 


-   ^6   - 

bus  (1. 1.)  facere  differentiam  inter  activam  passivamque 
significationem,  ut  dicamus  tondeo  alterum  tondeor 
ab  altero;  sed  hoc  in  aliis  verbis  dicere  non  possumus, 
ut  fabrico  fabricor,  pasco  pascor;  nam  legimus  (buc. 
I.  64):  florem  depasta  salicti  et  (georg.  IIJ.  314):  pas- 
cuntur  vero  dumos.  sunt  autem  alia  verba,  quae 
activae  significationis  declinationisque  sunt,  ut  caedo, 
sunt  quae  passivae,  ut  caedor.  invenimus  tamen,  acti- 
vam  declinationem  significationem  habere  passivam, 
ut  vapulo,  et  contra  declinationem  passivam  activam 
habere  significationem,  ut  loquor.  haec  ergo  caute 
ab  illis  segreganda  sunt  verbis.*) 

Aen.  I.  317.  Praevertitur  id.  est  transit.  dici- 
mus  autem  et  praevertit  et  praevertitur  nOva  ratione.**) 
nam  passiva  declinatione  utimur  in  activa  significa- 
tione,  ut  hoc  loco;  praevertimur  enim  cum  ipsi  prae- 
imus.  cum  autem  activa  declinatio  est  passivam  habet 
significationem,  ut  „ille  me  praevertit".  alii  ,,j)rae- 
vertitur"  si  positum  volunt,  ut  (A.  XI.  660):  bellan- 
tur  Amazones  pro  praevertit  et  bellant. 

A.  IV.  72.     nescius.     aut   nescius  quod  ferierit: 

aut  ignoratus  et  latens,  non  qui  cervam  nesciret.     et 

rara  sunt  verba  quae  per  contrarium  significant:  nam 

cum  ,,vector"    (excr.  Isid.  or.  V.  281)  sit  proprie  qui 

vehit,    invenimus   etiam  eum  vectorem  dici  qui  vehi- 

tur;  ut  Lucanus  (IV.  133):  vectoris  patiens  tumidum 

supernatat    amnem.      tale    est***)    et    „formidolosus"; 

*)  cf.  Servii  eomm.  in  Doiiat.  p.  4^7  K. 

**)  cf.  Prisc.  I.  p.  402,17  H.  (^:  lat.  11.  K.) 

***)cf.  J)oiiatiadTpr.enu.IV.r),18comm.;  excr.Isid.or.X.102. 


il^<^ 


w^ 


—   36   — 

cum  sit  timidus,  et  timendum  significat.  cum  enim 
exigat  ratio,  ut  nomina  verbalia  agentis  habeant  sig- 
nificationem,  pro  passiva  significatione  plerumque 
ponuntur. 

A.  IV.  403.  ,,cum  populant"  antique  dixit:  nam 
hoc  verbum  apud  veteres  activum  fuit,  nunc  tantum 
deponens  est. 

G.  1.  184.  veteres:  populo  munero  aucupo  lucto 
dicebant,  nos  addita  r  litera  pronunciamus.*) 

G.  I.  193.  ,,medicare"  antique  dixit:  nam  maiores 
medico  et  medicor  dicebant,  ut  poj)ulo  et  populor: 
quae  verba  modo  ab  utraque  significatione  tantum 
passivae  sunt  declinationis.  Sed  ut  medicare  diceret 
pro  medicari,  metri  necessitas  fecit. 

G.  III.  314.    Pasco  et  pascor  illam  rem  dicimus.**) 

A.  VII.  273.  ,,auguro"  dicimus  secundum  Pli- 
nium,  cum  praesagio  mentis  futura  colligimus;  ,,au- 
guror"  vero  tunc  cum  futura  veris  captamus  auguriis." 

A.  XI.  660.  Bellantur.  pro  ,,bellant":  nam  so- 
lent  verba  pro  verbis  poni:  unde  nunc  passivam  de- 
clinationem  sub  activa  posuit  significatione :  sicut  in 
georgicis  (II.  425):  et  placidam  paci  nutritor  olivam: 
futurum  tempus  a  passivo  posuit  pro  praesenti  ab 
activo:  nam  ,,nutritor"  pro  ,,nvitri"  posuit.  Sic  apud 
Ciceronem  (in  officiis  I.  25):  Neque  ad  eius,  qui  pu- 
nitur  aliquem,  aut  verbis  castigat,  sed  ad  rei  publicae 
utilitatem  referri.     Punitur  j)ro  punit:  unde  est  e  con- 


*)  cf.  Serv.  ad  Aeii.  XII.  203). 

**)  cf.  Prisc.  i)ist.  grammat.  lib.  XVIII.  §  193. 


■f.:^-;.^:;^,^.-.-?!  :■■•  ■    ; .  f  ■•'    ■     ■-•■7;;K'Jis^.:"->^i';  .- 


—    37    — 

trario  (A.  II.  8):  nox  humida  coelo.     Praecipitat:  pro 
praecipitatur,  activum  pro  passivo.  — 

B.  IY1).  2.    He  lcinporibus  Terbi. 

Donati  comment.  in  Terentii: 
Andr.   prol.  11.     Bene   imperfecto   tempore   non 
perfecto  usus  est:  ut  ostendat,  eum  potuisse  sibi  etiam 
atque  etiam  servire. 

Servii  comm.  in  Vergilii: 
Aen.  11.  12.  Quod  autem  dixit  „meminisse  hor- 
ret"  defectivi  verbi  ratio  est,  nec  enim  potuit  dicere 
„meminere".*)  et  in  his  quae  corrupta  sunt  natura- 
liter,  ut:  odi  novi  memini  et  omnia  tempora  quae 
inveniuntur  et  suo  et  aliorum  funguntur  officio,  ut 
,,memini"  praeteritum  est,  legimus  tamen  et  (Ter. 
Andr.  11.  5,18:**)  memini  videre,  quo  aequior  sum 
Pamphilo,  et  (Georg.  IV.  126):  memini  me  turribus 
altis  Corycium  vidisse  senem.  quod  si  fit  et  in  ver- 
bis  integris,  ut  (Aen.  111.  282):  iuvat  evasisse  tot  ur- 
bes,  quanto  magis  in  corruptis? 

Aen.  III.  417.  foret  ab  infinito  est:  sed  modo 
praeteritum  significat  tempus,  quod  rarum  est;  saepius 
enim  futurum  significat. 

Aen.  IV.  66.  in  defectivis  tempora  pro  tempo- 
ribus  ponimus,  ut:  odi  novi  memini,  odisse  novisse 
meminisse  etiam  pro  praesenti  ponuntur,  non:  odire 
novire  meminere,  nec  enim  possumus  dicere. 


*)  cf.  Hervii  comm  iii  art.  giammat.  Uoii.  (gr. lat.  IV^.p  487,1  K.) 
**)  cf.  Doiiati  commentarium  ad  h.  v.  I 


•.  '■  ■};  ■■■<rp^- 


38 


Aen.  IV.  153.  decurrere.  bene  praeterito  usus 
est  temj^ore  ad  exprimendam  nimiam  celeritatem. 

Aen.  IV.  200.  centum  aras  posuit  per  praete- 
ritum  perfectum  intulit,  sacraverat  per  praeteritum 
plusquamperfectum.  at  e  contrario  (Aen.  1.  471): 
mialta  vastabat  caede  et  ardentesque  avertit.  alibi 
simile  schema  per  tempora  (Aen.  VIII.  505,  V.  96): 
mactat  binas  de  more  bidentes  vinaque  fundebat  pateris. 

Aen.  IV.  228.  quaedam  ideo  praesenti  pro  prae- 
terito  tempore  ponuntur,  ad  maiorem  significationem 
figurandam,  ut  (Aen.  I.  316)  et  (georg.  I.  279),  ut  e 
contrario  praeteritum  tempus  ad  exprimendam  celeri- 
tatem,  ut  (Aen.  XI.  488):  suras  incluserat  auro  et 
(georg.  II.  81):  exiit  ad  caelum  ramis  felicibus  arbos. 

Aen.  IV.  336.  „piget"  ad  futurum  spectat  „pudet" 
ad  praeteritum:  et  licet  paene  sit  una  significatio, 
tamen  dicimus  ,,piget  me  illud  facere",  „pudet  fecisse": 
unde  interdum,  praecipue  a  Sallustio,  simul  ponuntur. 

Aen.  VIII.  522.  putabant:  figura  per  tempora: 
„putabant"    quasi    ,,putassent",    nisi   signum   dedisset. 

Aen.  V.  687.    odi  et  praesens  est  et  praeteritum. 

Aen.  VJ.  79.  .,excussisse  deum"  pro  „excutere 
deum",  tempus  pro  tempore.  est  autcm  Attica  figura, 
quo  nos  uti  non  convenit,  quia  hac  licenter  utuntur 
poetae. 

Aen.  X.  94.  decuit  metuisse.  optima  est  elo- 
cutio:  nam  utramque  prateriti  est  temporis.  Si  enim 
dixeris,  decet  metuisse,  incongruum  est,  quia  decet 
praesentis  est,  metuisse  praeteriti. 


'  ' ^^^s^^^T^^^^il^i^S^"^'  '■  ■■■■^^^ 


—   39    — 


Aen.  X.  646.  Plusquamperfecto  usus  est  ad  ex- 
primendam  celeritatem. 

Aen  XI.  112.  nec  veni.  pro:  nec  venissem: 
tempus  est  pro  tempore:  et  vitavit  6|i.o!otsXsuxov. 

Ecl.    II.    34.  .  .  .  notandum,    poeniteat    trivisse: 

praeteritum  pro  praesenti  positum,    usurpative:    quod 

in  defectivis  licenter  fit,    ubi   praesens  non  invenitur 

ut:  quamquam  animus  meminisse  horret.     - 

n.  IV  b.  3.     I>e  modis  vcrbi. 

Donati  comment.  in  Terentii: 

Eun.  III.  1,20.  Plus  potest  ad  significandum  in- 
finitum  tempus,  quam  finitum. 

Eun.  1\'.  7,29.     Quia   imperativa  sunt  contume- 
liosa,  addebant  veteres  .,sis".    quod  significat  „si  vis". 
Servii  comment.  in  Vergilii: 

Aen.  ir.  132.  parari.  infinitivus  modus  pro  in- 
dicativo.  et  est  figura  propria  historiographorum,  ut 
Sallustius  (lug.  6,1):  equitare  iaculari  cursu  cum 
aequalibus  certare;  ut  poetarum  propria  est:  (I.  320 
Aen.)  nuda  genu  et  (Aen.  VII.  399):  torvum  clamat. 
quod  autem  ait  Cicero  (pro  Murena  14,30):  bellicum 
canit  non  est  figura,  sed  sermo  naturalis;  est  enim 
soni  nomen.  [quidem  sane  ,,parari"  pro  „parabantur" 
accipiunt  et  ad  omnia  hoc  subaudiunt.] 

Aen.  III.  405.  purpureo  velare  comas.  subaudis 
„cixra"  aut  „memento":  aut  certe,  quod  est  melius, 
,,velare"  imperativus  sit  non  infinitivus. 

Aen.  III.  493.  „vivite  felices"  .  .  .  illud  quaeri- 
tur,    utrum  ,,vive"  an  „vivas",    id  est  utrum  per  im- 


—   40   —  i 

perativum,  an  per  optativum  dicere  debeamus.  et 
constat  dici  melius  per  optativum:  optari  enim  pos- 
sunt,  non  imperari  vel  bona  vel  adversa.  quod  autem 
invenimus  per  imperativum,  usurpatum  est. 

Aen.  IIJ.  666.  celerare  infinitivum  pro  pro- 
nuntiativo. 

Aen.  II.  110.  fecissentque  utinam.  est  signifi- 
eatio  optandi  a  praeterito  tempore. 

Aen.  IV.  422.  colere  pro  colebat,  vel  colit:  in- 
finitivus  pro  indicativo. 

Aen.  VIII.  689i     ruere.     ruebant. 

Aen.  VI.  199.  prodire.  prodibant;  infinitivus 
pro  indicativo.  et  sunt  infiniti  pro  indicativis  (Aen. 
VII.  390);  et  ut  diximus  (M.  132  Aen.)  historicus 
stilus  est.     (Aen.  VI 11.  493). 

Aen.  X.  33.  iuveris  .  .  .  concessivus  est  modus 
iste,  secundum  Probtim:  namque  in  artibus  non  inve- 
nitur.  fit  autem,  quotiens  taedio  contentionis  quasi 
videmur  concedere,   quod  tamen  nolumus  fieri. 

II.  V.  Elc  coniunclionum  constriictionc. 

Donati  comn?.  in  Terentii: 
Ad.  IJ.2,16:  Praeterea  autem.    dpyaiiano;  est  figura. 
nam  veteres  iibenter  coniunctiones  multipiicabant. 

Hec.  I.  2,8.  Mecastor.  Aut  adiectio  est  et  abun- 
dat:  aut  positum  est  pro  jxa  syllaba:  ut  Graeci  jid  xov 
"A-clX/aova  dicunt. 

Hec.  II.  1,41.  Supervacua  ponitur  interdum 
coniunctio  ,,enim"',  aut  pro  aitera  coniunctione. 


/■'■■"»' 


41 


Phorm.  prol.  1.  Nota  „postquain"  apud  veteres 
non  praeterito  modo,  sed  etiam  praesenti  tempori  ad- 
iungi.  Ut:  postquam  nos  Amaryllis  habet,  Galatea 
reliquit. 

Phorm.  11 J.  2,1.  Quin;  modo  corripiendi  vel 
imperandi  vim  habet,  ut:  quin  age. 

Ad.  II.  1,14.  At  enim  non  sinam.  Enim  in- 
ceptiva  particula  apud  veteres  fuit:  sed  et  convenit 
perturbationi. 

And.  V.  3,27.  Ne  saevi  tantopere.  Ne  impera- 
tivo  magis  quam  coniunctivo  adiungitur.  ut  Yergilius: 
ne  saevi  magna  sacerdos  ...   — 

Servii  comment.  in  Vergilii: 

Aen.  I.  5.  Sane  duas  (quoque  et)  coniunctiones 
separatas  naturaliter  nemo  coniungit.  sed  hoc  ple- 
rumque  a  poetis  causa  metri  fit.  ergo  hic  una  vacat, 
sicut  alio  loco:  dixitque  et  proelia  voce  diremit. 
Sallustius:  tyrannumque  et  Cinnam. 

Aen.  I.  20.  ,,olim''  quandoque.  et  tria  tempora 
significat:  praeteritum,  ut:  ,,olim  arbos  nunc  artificis 
manus  aere  decoro"  inclusit  patribusque  dedit  gestare 
latinis;  praesens,  ut:  tumidis  quod  tluctibus  olim  tun- 
ditur;  futurum,  ut:  nunc  olim  quocumque  dabunt  se 
tempora  vires. 

Aen.  1.  27.  „que"  particula  vacat,  sicut  illo 
loco:  dixitque  et  proelia  voce  diremit.  licet  multi 
separent  dicentes  aliud  esse;  numquani  ^mva.  con- 
iunctio  ponitur  nisi  inter  duas  res, 


—    42    — 

Aeu.  I.  384.  ignotus.  deest  „quasi";  nam  con- 
trarium  est,  quod  dixit:  „fama  super  aethera  notus", 
facit  autem  hoc  frequenter  Vergilius  ut  hanc  parti- 
culam  subtrahat,  ut  (A.  XI.  648):  at  medias  inter 
caedes  exultat  Amazon;  quasi  Amazon;  nam  Vulsca 
fuit. 

Aeu.  1.  697.  cum  venit.  aut  pro  „cum  veniret", 
aut  ut  .,cum"  sit  adverbium  temporis  pro  „dum"; 
nec  enim  potest  coniunctivi  modi  particula  iungi 
indicativo.  sane  sciendum,  malo  errore  „cum"  et 
„dum"  a  Romanis  esse  confusa. 

Aen.  ]I.  12.  ,,quamquam"  melius  praesenti  iun- 
gitur  tempori,  ut:    quamquam  scio,  quamquam  lego". 

Aen.  II.  18.  deest  „tamen",  quia  cum  praepo- 
nitur  ,,quamquam",   subiungi  necesse  est  ,,tamen". 

Aen.  II.  B7.  subiectisque  urere  fiammis.  ,,que" 
copulativa  coniunctio  est,  ,,aut"  disiunctiva.  quomodo 
ergo  has  iunxit,  cum  non  utramque,  sed  alterutrum 
lieri  poterat  quod  suadebatur?  lioetarum  est  partem 
pro  parte  ponere,  ut:  torvum  pro  torve,  et  volventi- 
bus  pro  volubilibus:  coniunctionem  ergo  pro  con- 
iunctione  posuit,  ut  (iV.  616):  saxum  ingens  volvunt 
alii  radiisque  rotarum,  .,que"  pro  „ve"  posuit;  nam,. 
sonantius  visum  est.  antiqua  tamen  exemplaria  „ve" 
habere  inveniuntur;  ,,ve"  enim  proprium  significatum 
habet,  ut  interdum  pro  vel  accipiatur. 

Aen.  II.  247.  ,,non  numquam"  non  aliquando, 
id  est  numquam:  nam  si  „non  numquam"  esset,  duae 
jiegativae  facereut  unam  confirmativam :    licet  Teren- 


^tV^^  J^9|^  -V  ■    -  ^  r  "  !•■  ^  '^iraT.-'?V^J      J  ik  J  ••«C^^JhHVT!^'^^' ^*^:  ^T'^™ '<>>        >  "^ — *      .    '°»:»'TSP""7?»r^7T 


—   43    — 

tius  graeco  more  dixerit  (heautont.  I.  1,11):  agrum  in 
his  regionibus  meliorem  neque  pretii  maioris  nemo 
habet. 

Aen.  II.  270.  „ecce"  hac  particula  utimur  quo- 
tiens  repentinum  aliquid  volumus  indicare,  ut  (11.  57.) 
ergo  ,,ecce"  subito  est. 

Aeu.  11.  292.  ,,etiam"  multi  distinguunt,  ut  sit 
„adhuc",  ut  (V.  485):  etiam  currus,  etiam  arma  te- 
nentem:  .  .  .  quidam  ,,etiam"  pro  „denique  vel  .,pos- 
tremo  accipiunt.*) 

Aen.  II.  455.  .,cum  manebant".  quomodo  dici- 
mus,  cum  constet  ,,manebant"  esse  modum  indicati- 
vum?  hoc  ergo  sciendum  est,  quia,  quando  coniunc- 
tivus  modus  est,  necesse  est  aliquid  iungi  aut  sub- 
audiri,  ut  „dum  venirem,  vidi  illum".  si  autem  „cum 
veniebam"  dicamus,  aut  modus  pro  modo  est,  hoc  est 
indicativus  pro  coniunctivo:  aut.  ,,cum"  non  erit 
coniunctio,  sed  adverbium  temporis,  et  significat:  tem- 
pore  quo  veniebam. 

Aen.  II.  606.  „ne"  particula  iungitur  impera- 
tivo  modo:  sed  interdum  praesenti  tempori,  interdum 
futuro,  prout  aliquid  volumus  aut  ad  praesens  aut  ad 
futurum  fieri. 

Aen.  111.  1..  „postquam"  haec  particula  conec- 
tendis  adiungitur  rebus,  ut  (III.  662):  postquam 
altos  tetigit  fluctus:  sic  enim  dictis  sequentia  copu- 
lantur. 


*)  cf.  Ddu.  uil  Ter.  Aiulr.  III.  2,23. 


—    44    -  ^ 

Aen.  III.  414.  ,,quondam"  tria  tenet  tempora, 
sicut  „olim".  praesentis,  ut  (11.  367);  praeteritum,  ut 
(V.  585) :  quondam  Cretae  fertur  laby rinthus  in  altae ; 
futurum  (VI.  876  sq.) 

Aen.  III.  686.  antiqui  „ni"  pro  ,,ne"  ponebant, 
qua  particula  plenus  est  Plautus  (menaech.  I.  2,1): 
ni  mala  ni  stulta  vis. 

Aen.  IV.  291.  Quando  non  est  temporis,  sed 
signiiicat    ,,siquidem"    et  est  coniunctio  ratiocinantis. 

Aen.  IV.  424.  atque  coniunctio  conplexiva:  est 
et  disiunctiva,  cum  dicimus  ,,aliter  atque  debuit  fecit": 
est  et  expletiva  (georg.  I.  203):  atque  illum  in  prae- 
ceps  prono  rapit  alveus  amni. 

Aen.  IV.  534.  .,en"  ecce:  et  quasi  demonstran- 
tis  particula  est,  per  quam  intellegimus  eam  multa 
cogitasse  et  sic  prorupisse  ,,ecce  quid  natura  sim"? 
est  autem  comicum  principium,  nec  incongrue  ama- 
trici  datum.*)  sic  Terentius  (eun.  I.  1,1):  quid  igitur 
faciam  ?  nam  haec  coniunctio  multa  eum  cogitasse 
significat. 

Aen.  VJ.  670.  „ergo"  coniunctio  fuit,  sed  per 
accentus  mutationem  in  adverbium  transiit:  [et  est 
sola  particula,  quae  habet  in  fine  circumflexum.]  multi 
male  putant  nomen  esse  indeclinabile,  et  dicunt  posi- 
tum  esse  pro  ,,causa".  ,,causa"  alutem  nomen  est, 
(iuod  ponitur  pro  ,,ratione":  qui  casus  declinatione 
Oaret. 


*;  cf.  Daii.  iid  li.  v.  et  Mucrol).  sat.  IV.  (>,11. 

**)  cf.  F.  .Schoell:  de  acc.  liuo'.  lat.  p.  127  sq.  et  j).  132  sqq. 


^vt^-^    .\^'^^C^,~.   -^  '^' 


—   46   - 

A.  VII.  787.  legitur  in  arte,  quod  ,,tain  magis 
maxime  minus  minime"  positivo  tantum  iungantur: 
quod  tamen  tunc  observatur  si  ponantur  ad  augmen- 
tuni  istae  particulae;  tunc  enim  vitiosam  faciunt  elo- 
cutionem.  ceterum  si  ad  exaequationem  positae  sint, 
possunt  vel  comperativo  vel  superlativo  vel  pro  his 
gradibus  ipsae  inter  se  iungi:  hinc  ergo  est:  ,,Tam 
magis  illa  fremens  et  tristibus  effera  flammis.*)  Quam 
magis  effuso  crudes  cunt  sanguine  pugnae" :  non  enim 
ad  praelationem  positae  sunt,  sed  ad  exaequationem. 
maiores  enim  nostri  vitia  non  in  dicto  sed  in  signi- 
ficatione  esse  voluerunt.  hinc  est  in  Sallustio  (I\ig. 
31,14):  ita  quam  quisque  pessime  fecit,  tam  maxime 
fecit,  tam  maxime  tutus  est:  nam  et  hic  exaequatio 
est,  non  comparatio. 

Aen.  V.  467.  dixitque.  vacat  ,,que"  metri  causa 
et  makiit  perissologiam  facere,  quam  uti  communi 
syllaba,  quae  frequens  vitiosa  est:  unde  et  Terentianus 
(V.  1010  pg.  355  K.)  nec  tanta  in  metris  venia  con- 
ceditur  uti:  Graeci  enim  his  utuntur  frequenter. 

Aen.  V.  64.  in  hoc  loco  ,,si"  coniunctio  aut 
pro  confirmativa  posita  est,  ut  (georg.  I.  7)  ,,vestro 
si  munere  tellus",  ut  sit.  „si"  pro  „cum",  id  est  cum 
venerit:  aut  ,,si"  pro  dubitativa  est,  ut  accipiamus 
„almum"  serenum,  id  est:  si  dederit  diem  serenum 
et  talem  qualis  ludis  aptus  est  .  .  .  nonnuUi  tamen 
,,si"  pro  „quando"  accipiimt. 

*)  cf.  Prob.  iiistit.  art.  p.  73,9;  Don.  p.  374  sq.;  Serv.  comni. 
iu  Don.  p.  431,13;  Pomp.  comm.  p.  156  sq.  K. 


■7-,  \:--'r-*m 


-   46    - 

Aen.  VIII.  71.  sane  cum  „unde"  hodie  ad  locum 
referamus,  veteres  etiam  personis  adplicabant,  ita  ut 
ad  omne  genus  et  ad  omnem  numerum  referrent,  ut 
hoc  loco  genus  femininum  et  pluralem  numerum, 
posuit,  cum  alibi  masculinum  et  singularem  posuerit 
(I.  6):  genus  unde  latinum:  quod  plenius  in  initio 
primi  libri  Aeneidos  dictum  est. 

Aen.  VI.  544.  ne  saevi  ne  irascere.  Terentius 
(Andr.  V.  2,27):  ne  saevi  tantopere.  et  antique  dic- 
tufti  est:  nam  nunc  ,,ne  saevias"  dicimus,  nec  impe- 
rativum  iungimus  adverbio  imperantis. 

Aen.  X.  411.  sed  modo  inceptiva  particula  est, 
ut  in  Sallustio  saepius,  sicut  at  interdum:  nam  non 
est  coniunctio  ratrocinantis. 

Aen.  IX.  282.  aut  disiunctiva  particula  est,  non 
negantis  adverbium. 

It.  YI.     Ile  advcrbioriini  coiistriietione. 

Donati  comm.  in  Terentii: 

Phorm.  I.  1,2:  Heri  ad  me  venit.  Propter  cog- 
nationem  e  et  i  literarum  non  dubitaverunt  antiqui 
et  here  et  heri  dicere,  et  mane  et  mani,  et  vespere 
et  vesperi. 

Andr.  111.  4,3:  Adverbia  temporis  aut  certa  sunt, 
ut  hodie  cras;  aut  incerta,  ut:  dudum  nuper.  Itaque 
incertis  certum  additur  tempus;  ut:  iam  dudum,  nunc 
nuper  etc. 

Andr.  III.  4,17.  Pon-o  futuri  temporis  adver- 
bium.     vel  adhortantis;  ut:  Porro,  Quirites. 


r 


W^vS'*'^»^'*?™-  ■       ■    •  : 


-   47    - 

Andr.  IV.  3,16.  Porro  modo  adverbium  e.«t  or- 
dinis;  alias  temporis. 

Andr.  IV.  4,19.  Veni  in  tempore.  opportune. 
nos  sine  praepositione  dicimus,    tempore    et    tempori. 

Hec.  III.  1,26.  A'ero  vel  nomen  est,  vel  coni- 
unctio,  vel  adverbium. 

Adelp.  IH.  1,2.  Evidenter  hic  „modo''  temporis 
praesentis  est  adverbium. 

Servii  commeiit.  in  Vergilii: 

Aen.  I.  2.  ,,Italiam".  ars  quidem  hoc  exigit, 
ut  nominibus  provinciarum  praepositiones  addamus, 
civitatum  numquam.  tamen  plerumque  perverso  or- 
dine  lectum  est;  nam  ecce  hoc  loco  detraxit  provinciae 
praepositionem  dicens:  Italiam  venit  pro  ad  Italiam 
venit.  TuUius  in  Verrinis:  ea  die  Verres  ad  Messanam 
venit  pro:  Messanam  venit.  sane  sciendum  est  usur- 
pari  ab  auctoribus,  ut  vel  addant  vel  detrahant  prae- 
positiones;  namque  ait  Vergilius:  silvis  te,  Tyrrhene, 
feras  agitare  putasti,  pro:  in  silvis.  ut  ergo  illic  de- 
traxit  praepositionem,  sic  hic  provinciae.  et  est 
figura. 

Aen.  I.  38.  „nec  posse  Italia".  detraxit  suo 
more  praepositionem  provinciae,  non  enim  dixit:  de 
Italia,  sed:  Italia. 

A.  1.  193.  fundat  humi  .  .  .  et  est  adverbialiter 
positum,  ut  (Aen.  II.  380):  humi  nitens,  id  est:  per 
humum. 

A.  1.  47.  tot  annos.  licenter  in  istis  elocutio- 
jiibus  et  accusativo  et  ablativo  utimux'.    dicimus  enim 


■  ■  * "  '  .'     '■  '  W^-'^-' 

^   48   —  '  •■ 

et  „tota  nocte  legi"  et  „totam  noctem  legi".  hones- 
tior  tamen  elocutio  per  accusabivum  sane  „tot  annos". 
continuationem  significat;  „tot  annis"  autem  inter- 
vallum. 

Aen.  I.  207.  vosmet.  met  xapsXxov  est.  scien- 
dum  autem  est,  has  particulas  „met,  piam,  te"  ut: 
egomet  quispiam  tute  et  similia  ornatus  causa  poni. 
sunt  autem  adverbia.  quicquid  enim  ab  illis  septem 
recesserit  partibiTs  adverbium  sit  necesse  est.  item 
quemadmodum  probamus  adverbia  esse,  quia  dicimus: 
docte  facio,  docte  feci  etc,  et  mutato  verbo  remanet 
adverbium:  ergo  si  sic  et  in  istis  particulis  inveni- 
mus,  ut  egomet  vosmet,  ut  mutatis  casibus  vel  per- 
sonis  eadem  permaneant,  adverbia  sine  dubio  sunt, 
nulla  enim  hoc  alia  pars  orationis  admittit. 

Aen.  I.  6.  ,,Genus  unde  latinum'*  .  .  .  prima 
est  iucunda  absolutio.  ut  ,,unde"  non  referas  ad  per- 
sonam,  sed  ad  locum;  namque  „unde"  adverbium  est 
de  loco,  non  de  ductu  a  persona.  sed  veteres  „unde" 
etiam  ad  personam  adplicabant,  ita  ut  ad  omne  genus, 
ad  omnem  numerum  iungerent,  ut  hoc  loco:  ,,genus 
unde  latinum"  masculino  generi  et  numero  singulari 
iunxit,  alibi  (ad)  genus  femininum  et  nvimerum  plu- 
ralem  refert,  ut:  nymphae,  Laurentes  nymphae,  genus 
omnibus  unde  est,  sicut  „hinc"  particulam,  cum  sit 
loci  adverbium,  Terentius  vetustate  ad  personam  trans- 
tulit  sed  eccum  Lyrum  incedere  video:  hinc  iam  sci- 
bo  quid  siet. 


I   ■.•; 


-'-'^■— ■■"■^ 


Y-:.-.;   -^.-y^  .  _    ^  4§   _       ■  , 

■  ■  •  I.  .  ■     •  '  ' 

.  •  Aen,  YIII.  71.  genus  amnibus  unde  est.  qui- 
dam  hic  hypallagen  putant,  ut  sit:  nymphae,  quae  de 
amnibus  genus  habetis.  sane  cum  „unde'*  hodie  ad 
locum  referamus,  veteres  etiam  personis  adplicabant, 
ita  ut  ad  omne  genus  et  ad  omnem  numerum  referrent, 
ut  hoc  loco  genus  femininum  et  pluralem  numerum 
posuit,  cum  alibi  masculinum  et  singularem  posuerit 
(Aen.  I.  6):  genus  unde  latinum:  quod  plenius  in 
initio  primi  libri  Aeneidos  dictum  est. 

Aen.  I.  251.  infandum  pro  infande  posuit,  ut 
in  VI.  21  miserum  septena  quotannis.  item  (Aen. 
VII.  399):  torvumque  repente  clamat,  pro  torve. 
et  est  figura,  quae  fit,  quotiens  nomen  pro  adverbio 
ponitur;  magis  autem  poetica  est,  in  prosa  aut  rara 
aut  numquam.  tamen  hoc  loco  „infandum"  potest 
esse  etiam  interiectio  dolentis. 

Aen.  I.  714.  ille  ubi  .  .  .  ubi  interdum  adver- 
bium  loci  est,  interdum  temporis. 

Aen.  II.  97.  „hinc  mihi"  pro  „hac  causa"  vel 
„propter  hoc".  et  est  adverbium  locale  pro  coniunctione 
causali. 

Aen.  II.  538.  coram  modo  adverbium  [temporis] 
est,  quia  verbo  cohaeret:  ut  (Aen.  I.  595)  coram  quem 
quaeritis  adsum.  et  coram  ad  personam  certam  re- 
fertur,  palam  ad  omnes. 

Aen.  II.  707.  „age"  non  est  modo  verbum  im- 
perantis,  sed  hortantis  adverbium,  adeo  \\t  plerumque 

•  4 


.  ort; 


Vf^  1 1  r  ■  i'i  >  r  i-'''nr'-'"  i^       '  »V<^if'ii^-i«'i'-'iir\V'^  MiViyi«lffii-ri?fllteiiii  'r-.n    iMi  ilk 


>  —   60   — 

„age  facite"  dicamus  et  singularem  numerum  copu- 
lemus  plurali.*) 

Aen.  II.  725.  pone.  ,,post",  sed  loco  tantum, 
non  et  tempori  adiungitur.  et  adverbium  est,  atque 
ideo  syllaba  habet  accentum.**) 

Aen.  III.  154.  Ortygiam.  ad  Ortygiam:  more 
suo  detraxit  praepositionem,  ut  paulo  post  „Cretae" 
pro  „in  Creta". 

Aen.  ]11.  162.  Cretae.  non  sic  dicitur  „Cretae", 
quemadmodum  ,,Romae",  neque  enim  bene,  sicut  dic- 
tum  est,  sine  praepositione  insulae  ponuntur,  nisi  hae 
tantum,  quae  eiusdem  nominis  civitates  habent. 

A.  IV.  426.  Aulide  .  .  .  aut  „in  Aulide",  aut 
pro  „Aulidi". 

Aen.  III.  416.  cum  protinus  continuo:  et  modo 
adverbium  loci  est,  alibi  temporis  est,  ut  (291) :  pro- 
tinus  aerias  Phaeacum  abscondimus  arces. 

Aen.  IV.  31.  magis  dilecta  .  .  .  id  est  dilectior 
.  .  .  nam  antiqui  frequenter  pro  comparativo  iunge- 
bant  particulam  ,,magis".  tale  et  illud  est  (Aen.  V. 
724);  Terentius  (eun.  V.  4,12):  nihil  videtur  mundius, 
nec  magis  compositum  quicquam   nec   magis    elegans. 

Aen.  IV,  224.  ,,Carthagine"  pro  ,,Carthagini": 
et  pro  adverbio  in  loco,  de  loco  posuit.  sic  Horatius 
(ep.  J.  8,12):  Roma  Tibur  amem,  ventosus  Tibure  Ro- 
mam  pro  „Tiburi". 


*)  cf.  Donati  coinin.  iii  Tor.  Aiidr.  III.  4,19;  adelp.  IV.  2,33. 
**)  fcservii  comm.  in  Don.  p.  439,28  K.,  Isid.  diff.  verb.  43(5. 


-  fel  - 

Aen.  IV.  182.  oculi  subter  adverbium  est,  ac 
si  diceret:  non  sub  plumis,  sed  sub  ipsa. 

Aen.  IV.  341.  sponte  mea.  modo  nomen  est: 
nam  et  genus  et  casum  habet.  sic  efc  „mane",  cum 
ei  genus  et  casus  additur,  nomen  est,  ut  (georg.  III. 
326):  dum  mane  novum,  dum  gramina  canent,  sic  est 
et  (Aen.  I.  377):  forte  sua  Libycis  tempestas  adpulit 
oris.     alias  adverbia  sunt.*) 

Aen.  IV.  416.  circum  non  est  praepositio  sed 
adverbium  loci  .  .  .  nam  postposita  praepositio  et 
accentum  mutavit,  et  suas  perdidit  vires. 

Aen.  VI.  288.  horrendum  strident.  pro  „hor- 
rende":  adverbium  qualitafcis  derivatum  in  nomen. 

Aen.  VIII.  30.  „seram"  .  .  .  pro  ,,sero",  ad- 
verbium  temporis  in  nomen  deflexum. 

Aen.  VI.  381.  aeternum.  in  aetemum:  et  est 
adverbium. 

Aen.  IV.  4D1.  aeternum  adverbium  est,  ut  supra 
(v.  381). 

Aen.  IV.  343.  dic  age.  hortantis  adverbium  est, 
unde  et  „age  sta"  et  „age  facite". 

Aen.  V.  603.  hac  celebrata  tenus.  tmesis  est, 
[hoc  est]  hactenus.  et  hic  sermo,  quantum  ad  artem 
spectat,  duas  continet  partes  orationis,  ut  ,,hac"  pro- 
nomen  sit,  „tenus"  praepositio,  sicut  (Aen.  III.  427): 
pube  tenus  et  (georg.  III.  53):  crurum  tenus;  sed  iam 
usus  obtinuit  pro   una  parte    habeatur.     ergo    adver- 

*)  cf.  Servii  comm.  in  Don.  p.  416,19  K  et  [Sergii]  explan. 
in  Doli.  p.  489,36  sqq.  K. 


k 


AhA^i.ta/-.f.l'..^..av  -<■■  ■■  •-.i--  ■■.  ..■■■-•.       '...■^,-.    ■:,'.•.■    -^   ■.-.  ■■^--  ''-  ■■-■;-:r-'Li-fV-'ij;JJUw:;jj  '•■■    .'^:- 


-Tj  -I.-  f'r7^w,i|«iwf!jjg;,^;^w»s'- 


—    62    — 

bium  est:  omnis  enim  pars  orationis  cum  desierit  esse 
quod  est,  in  adverbium  raigrat:  et  est  temporis,  nam 
„hucusque"  significat. 

Aen.  V.  19.  mutari  transversa  fremunt  [id  est] 
hinc  atque  hinc  .  .  .  est  autem  adverbium  factum  de 
nomine,  ut  (Aen.  IX.  122):  fluens  transversus.  est 
autem  idem  (georg.  III.  499):  et  pede  terram  cre- 
bra  ferit. 

Aen.  VI.  743.  exinde  una  pars  orationis  est 
.  .  .  quod  ideo  factum  est,  ut  ostenderetur  una  pars 
esse  orationis,  ne  praepositio  iungeretur  adverbio  quod 
vitiosum  esse  non  dubium  est. 

Aen.  VilJ.  423.  hoc  tunc  id  est  huc  tum  et 
„hoc"  pro  ,,huc"  posuit  secundum  antiquum  moreni: 
nam  antea  „hoc"  adverbium  loci  fuit,  quod  nunc  ab- 
olevit:  nam  crebro  in  antiquis  lectionibus  invenitur, 
sicut  in  epistulis  probat  Verrius  Flaccus.*)  exemplis 
auctoritate  ratione,  dicens  in  adverbiis  pro  „u"  „o" 
'plerumque  maiores  ponere  consuetos.  et  sic  pro  „huc" 
„hoc"  veteres  dicere  solebant,  sicut  pro  „illuc"  „illo" 
dicimus:  unde  etiam  ,,hoc"  o  longum  esse  apparet, 
sicut  ,,illo",  cum  pro  „illuc"  ponitur. 

Aen.  VII.  601.  protinus  .  .  .  nunc  temporis  est 
adverbium,  alibi  loci,  ut  (Aen.  III.  416):  cum  protinus 
utraque  tellus  una  foret. 

Aen.  VI.  875.  „quondam"  autem  potest  et  prae- 
teriti  esse  et  futuri. 


*)  cf.  Prisciaiii    instit.    orpnmm.    lil>.    XV.    (5.    (gr.   lat.    ITl. 
p.  64,7  K.) 


—   53    - 

Aen.  XII.  398.  acerba  fremens.  Pro  ,,acerb6": 
adverbium  qualitatis  in  nomen  derivatum. 

Aen.  XII.  486.  heu  quid  agat?  omne  advcrbium 
verbo  cohaeret:  unde,  quia  heu  hem  at  atat  et  simili 
verbo  cohaerere  non  possunt,  separatim  fecerunt  aliam 
partem  orationis,  scilicet  interiectionem :  quam  sola 
latinitas  possidet.  ^ 

G.  I.  287  .  .  .  nocte  [autem  non  est  adverbium, 
sed]  nomen,  [ablativique  casus].  adeo  ut  ei  Horatius 
iunxerit  praepositionem,  ut  (I.  ep.  2,32):  Ut  iugulent 
homines  surgunt  de  nocte  latrones:  nam  adverbium 
„noctu"  facit,  sicut  „diu";  SaUustius  (lugurt.  38):  diu 
noctuque  laborare  festinare. 

G.  II.  11.  sponte,  modo  nomen  est;  quia  iunc- 
tum  est  ei  genus,  quo  caret  semper  adverbium. 

Ecl.   I.  20.     Quo:    id  est  ad  quam:    nam   adver- 
bium  posuit  pro  nomine,  ut  (Aen.  II.  6):  genus  unde 
latinum,  id  est:  a  quo. 
n.  VII.    Ite  intericctionuni  constructione. 

duos  tiintum  Prisciani  locos  eruere  potuimus  lib. 
XV.  40 (gr.  lat.  iJl.  p.  90 sq.  K.) ;  lib. XVIII.  303.  (p.  375K.) 


— ~$^<^ — 


L*j^.^ii^^    •..?.->......  .   .'•    '....'.'..         .".•::''*..,  .  -^  , ,.-    .  v-,  ,<-v.  j.-  .'jfMii  j  \^aiitiiL 


.  "t  '"^^•*^;^55<p^w?3f^s;^P5^- 


-   64   - 


„De  Terentii  et  Vergilii  interpretm 

fontibus  syntacticis." 

■^■< — 

Atque  ut  veniamus  ad  alteram  propositi  nostri 
partem,  videamus  nunc  quibusnam  potissimum  ex  fon- 
tibus  syntacticis  Donatus  et  Servius  hortulos  suos 
irrigarint. 

Priusquam  autem  veniamus  ad  propositum  nos- 
trum,  id  unum  commemoremus  nullos  alios  nisi  lati- 
nos  fontes  nos  spectasse,  quamquam  haud  nescivimus, 
omnium  fere  operum  latinorum  et  soluta  et  devincta 
oratione  scriptorum  libros  grammaticos  maxime  graeca 
assumpsisse  exemplaria,  cum  romani  graecae  linguae 
studere  inciperent  a  graecae  grammaticae  elementis,*) 
Nam  et  ipse  Cato  severissimus  ille  romanus,  etsi  re- 
motus  ab  omni  graeco  cultu  et  ingenii  et  vitae  omnia 
nisi  romana  despiceret,  facere  non  potuit,  quin  annis 
admodum    gravatus    graecam  linguam  disceret,    cum 


*)  cC.  Graefeiihan:  Ge.scliichte  der  classischen  Pliilologie  iiu 
Altertunie.     vol    II.  p.  "219  sqq. 


-;    >■ .  .  .'■  ■■"  '^V'..^-^  '  -■  ■   ^     "  ■.■         '".     "  -      ■  ■ 

—   66    — 

maximam  romanae  humanitatis  partem  graecis  literis 
effici  intelligeret.*)  Et  M.  Terentium  Varronem, 
quamvis  meritus  sit  de  amplificandis  studiis  gram- 
maticae  latinae,  tamen  omnino  non  alium  habendum 
esse  nisi  doctissimum  graecae  disciplinae  interpretem 
notum  est.  Quae  cum  ita  sint,  incertum  esse  puta- 
mus,  an  numquam  clarus  quidam  grammaticus  tit 
Varro  Probus  Donatus  Priscianus  Romae  docturus 
fuerit,  nisi  Graeci  hortulos  eorum  liberalissime  irriga- 
vissent.  Maxime  autem  romani  a  graecis  didicerunt 
syntaxim  latinam,  omnia  enim  ad  ordinationem  con- 
iunctionem  constructionem  partium  orationis  latinae 
pertinentia  graecae  simillima  esse  doctrinae  demonstrare 
minimi  est  negotii. 

A.  De  Donati  fontibns  syntacticis. 
Duplicem  de  octo  orationis  partibus  disputatio- 
nem  a  Donato  institutam  esse,  alteram  breviorem  et 
puerorum  institutioni  destinatam,  alteram  doctiorem 
et  cum  reliqua  arte  coniunctam,  multis  demonstravit 
Keilius  in  grammaticorum  latinorum  quarti  voluminis 
praefatione  (p.  XXXI.  sqq.)  testimoniis.  Quibus  am- 
babus  in  artibus  exponendis  et  illustrandis  Donati 
interpretes  ita  versati  sunt,  ut,  cum  permulta  ab  iis 
vel  omissa  vel  addita  vel  aliter  disposita  inveniamus, 
eas  Donati  artes  valde  mutatas  atque  interpolatas 
nobis  cum  a  medii  aevi  scriptoribus  tum  post  typo- 
graphicam  artem  inventam  a  primis  editoribus  tradi- 


*)    cf.    tschneider:    de    script.   Catonis;    iii    ticriptorihus    rei 
rusticae  I.  2.  p.  151. 


^*^*^^"--"-'-^' 


jLl£^ji.<:&La^\^^'- 


\  11  iii  I  rmr.ii^^^iiln^fli 


-   66   — 

tas  esse  nostro  iure  putare  possimus,  id  quod  paucis 
exemplis  et  ex  Pompei  copiosissimo  commento  et  ex 
Servii  commentario  et  ex  [Sergii]  explanatione  haustis 
illustrare  atque  demonstrare  nobis  liceat. 

Ac  primum  quidem  de  orationis  partibus  dispu- 
tans  Pompeius  p.  250  K.  cum  alia  tum  haec  ait: 

Hoc  quod  dicit.  tenendum  nobis  est  fideliter 
e.  q.  s.  Quis  dicit?  Donatus;  nam  alius  esse  non 
potest,  ut  nos  quidem  putamus.  In  Donati  autem 
artibus  ne  unum  quidem  verbum  hac  de  re  grammatica 
legimus.  Huc  accedit,  quod  de  eadem  re  et  Servius 
p.  428,439  K.  et  Sergius  p.  813  K.  verbosius  dispu- 
tant,  quam  ut  suo  ipsius  ingenio  petivisse  potuerint, 
praesertim  cum  ad  verbum  fere  inter  se  hac  de  re 
consentiant.  Donati  enim  commentatorum  mirum  per- 
saepe  consensum  intelligere  nobis  licet,  quem  non  ita 
factum  esse  putamus,  ut  ex  Servio  alii  haurirent,  sed 
ita,  ut  omnes  Donati  doctrina  usi  ad  verbum  plerum- 
que  ex  artibus  illius  descripta  modo  pluribus  modo 
rainoribus  ex  suis  ipsorum  ingeniis  petitis  exomarent. 
Quadere  quotiens  de  quaestione  quadam  grammatica 
in  quam  Donatum  inquisivisse  iam  non  animadverti- 
mus  omnes  tres  commentatores  Donati  consentiunt, 
eam  Donati  artium  partem  mutatam  esse  aut  a  medii 
aevi  scriptoribus  aut  a  primis  artium  Donati  editori- 
bus  nostro  iure  conicere  possumus,  quamquam  et 
Sergium  et  Pompeium  non  numquam  ex  Servii  in 
Donati  artes  commentariis  hausisse  omnino  non  ne- 
gamus.     Exempli   autem   causa   aliquot  insuper  locos 


■^ipyyl^siRJis^r  ^^  •^^T^TW???'™' 


-   67 


"•vg 


ex  Donati  interpretum  commentariis,  quorum  iam  in 
priore  opusculi  nostri  parte  mirum  consensum  in 
margine  adnotavimus,  hic  citare  nobis  liceat: 

Pomp.  p.  269  K.  de  praepositionum  ordinatione 
Serv.  p.  418  sqq.  K.  [Sergii]  explan.  p.  517  K. 

Serv.  p.  407  K.  [Sergii]  explan.  p.  492  K.  Pomp. 
p.  157  sqq.  K.,  quorum  ultimus  de  comparativi  gra- 
dus  constructione  cum  alia  tum  haec  ait:  comparativus 
gradus  iungitur  tribus  casibus.  Donatus  ait:  „duobus 
casibus"  et  q.  s. 

Serv.  p.  437  K.  [Sergii]  explan.  p.  553  K.  Pomp. 
p.  238  K.,  quibus  ex  interpretum  locis  et  ipsum  Do- 
natum  quaedam  de  verborum  constructione,  ne  dicam 
de  idiomatibus  casuum,  memoriae  prodidisse  suspicari 
nos  posse  existimamus. 

Serv..  p.  413  sq.  K.  [Sergii]  explan.  p.  503  sqq. 
K.  Pomp.  p.  213  et  p.  227  sqq.  K. 

Serv.  p.  415  K.  [Sergii]  explan.  p.  509  sq.  K. 
Pomp.  p.  252  sqq.  K.  Cledon.  p.  22  K.,  qui  omnes 
loci  de  adverbiorum  constructione  cum  ad  verbum 
fere  consentiant  faciunt,  ut  omnes  ex  Donati  artis 
parte  quadam  amissa  haustos  esse  suspicemur. 

Sed  nolo  exempla  cumulare,  cum  multa  huius 
generis  ipsa  opusculi  nostri  prior  pars  suppeditet. 

De  auctoribus  quibus  Donatus  in  artibus  scri- 
bendis  usus  sit  propter  ipsam  naturam  libri  ab  omni 
doctrinae  specie  remoti  quamquam  nihil  constare  ar- 
bitratur  Keilius  (1.  1.),  tamen  nos  his  doctissimorum 
virorum  scriptis  adiuti: 


..MiCJdkihl^ 


-    68   - 

f 

Lersch:  Sprachphilosophie  der  Alten  etc. 

F.  Osann :  Beitrage  etc. 

A.    Graefenhan:     Geschichte    der    class.    Philo- 
logie  etc. 

H.  Kummrow:  symbola  critica,  dissertatio  inau- 
guralis.     Greifswald  1840.     4^. 
hanc  in  quaestionem  ausi  sumus  paulo  accuratius  in- 
quirere. 

Donatum  omnium  auctorum  grammaticorum  so- 
lum  fontium  suorum  nomina  constanter  reticere  ex 
priore  operis  nostri  particula  intellegimus.  Quae  cum 
ita  sint,  difficillimum  esse  videtur  diiudicare,  quibus- 
nam  potissimum  ex  fontibus  hortulos  suos  irrigaverit, 
quos  non  aliter  nisi  ex  artibus  eius  excerpta  cum  ali- 
orum  grammaticorum  latinorum  excerptis  ad  syntaxim 
latinam  pertinentibus  comparando  investigare  possu- 
mus.  Hoc  autem  in  elaborando  optime  nos  adiuvant 
annotationes  nostrae,  quas  in  prioris  fasciculi  margine 
fecimus,  ut  locos  aliis  similes  commemoraremus. 

Quas  annotationes  si  paullo  diligentius  perlegi- 
mus,  mirus  et  cum  Diomede  et  cum  Charisio  et  cum 
Dositheo  consensus  nobis  occurrit,  qui  tantus  est  per 
universum  fere  librum,  ut  multis  locis  non  solum 
eaedem  res  tradantur,  sed  etiam  verba  verbis  respon- 
deant.  Ac  primum  quidem  tuo  iure  eos  grammaticos, 
cum  paullo  inferiore  aetate  quam  Donatus  vixerint, 
ex  Donati  artibus  hausisse  conicias.  Hanc  autem 
coniecturam  exempla  quae  infra  dabimus,  refutare 
mox    intellegemus,    quia  posteriores  Donato   auctores 


—   69   — 

et  omnia  copiosius  doctiusque  exposita  exhibent  quam 
Donatus  ipse  et  nonnumquam  fontes  suos  aut  nomi- 
nant  aut  suspicari  nobis  permittunt.  Quae  cum  ita 
sint,  dubitare  nequit  quin  ab  antiquioribus  auctori- 
bus,  tamquam  communibus  fontibus,  omnes  doctrinam 
suam  derivaverint. 

Exempli  causa  haec  afferre  sat  erit:  De  oratione 
et  partibus  eius  disserentes  mire  consentiunt  Donatus 
p.  336  sqq.  K.  et  Charisius  p.  162  K.  et  Diomedes 
p.  300  sqq.  K.  et  Dositheus  p.  389  sqq.  Charisius 
participii  coniunctionis  praepositionis  interiectionis 
dej&nitionum  auctorem  Cominianum,  adverbii  C.  Julium 
Romanum  nominat,  Diomedes  ex  nominis  definitione 
sua  Scaurum  ita  modo  dissentire  ait,  ut  a  nomine 
appellationem  et  vocabulum  separet;  adverbii  autem 
definitionis  omnibus  communis  (ex  qua  iterum  Scau- 
rum  ita  dissentire  commemorat,  ut  definiat  adverbium 
esse  modum  rei  dictionis  ipsa  pronuntiatione  definitum), 
coniunctionis  Palaemonem  auctorem  citat.  Item  Do- 
natus  p.  375  K.  et  Charisius  p.  116  K.  et  Diomedes 
p.  626  K.  eadem  fere  de  comparativorum  et  super- 
lativorum  constructione  tradunt.  Et  hoc  ipso  loco 
et  Charisius  et  Diomedes  uberrimis  ex  fontibus  suis 
hausisse  videntur,  aut  ex  C.  Julio  Romano  aut  ex 
Q.  Terentio  Scauro  aut  ex  Palaemone. 

Etiam  de  generibus  verbi  mire  consentiunt  Do- 
natus  p.  383  (K.),  Charisius  p.  164  et  p.  168  K, 
Diomedes  p.  336  sqq.,  Consentius  p.  367,  quorum 
quod   nemo    auctorem   ullum   grammaticum   nominat 


iiiiiifiiitVli 


-   60   - 

valde  quamquam  dolemus,  tamen  et  Diomedem  et 
Charisium  non  aliis  fontibus  quam  supra  usum  esse 
conicimus,  de  quibus  infra  accuratius  disseremus. 

Quibus  exemplis  affatim  demonstrasse  nobis  vide- 
mur  Donatum  plerumque  isdem  ex  fontibus  atque 
Charisium  et  Diomedem  hausisse,  ex  Cominiano  E.0- 
mano  Scauro  Palaemone.  Sed  quomodo  hi  hauserint 
ex  fontibus  suis  utrum  eos  ipsos  perlegerint  necne  et 
quibus  antiquioribus  grammaticis  doctrinam  suam,  illi 
fontes  debeant,  infra  de  Charisii  et  Diomedis  fontibus 
disserentes  demonstraturos  nos  speramus.  Donati 
autem  auctores  non  ita  ut  Charisii  vel  Diomedis  dis- 
cernere  nobis  licet,  quod,  cum  omnia  uno  velut  tenore 
exhibeantur,  alterius  doctrinam  ab  alterius  differre 
plerumque  difficilius  videtur,  quam  ut  facere  co- 
nemur. 

Praeter  communes  hos  cum  Charisio  et  Diomede 
auctores  grammaticos  Donatum  non  nulla  a  Probo 
mutuatum  esse  opinamur,  id  quod  hisce  exemplis  de- 
raonstrare  possumus: 

Donatus  p.  365  sq.  K.  et  Probus  p.  147  sq.  K. 
de  praepositionum  constructione  eodem  fere  modo 
disserunt.  Quadere  Donatus  aut  ex  ipsis  Valerii  Probi 
libris  aut  ex  fonte  quodam  alio,  qui  Berytii  grammatici 
auctoritate  usus  est,  haec  hausisse  videtur.  Conici- 
mus  autem  Donatum  ipsos  Valerii  libros  inspexisse, 
quia  ipsum  Probum  inter  alios  perstringere  videtur, 
cum  dicat  p.  387  K. :  sunt  [item]  adverbia,  quae  in- 
prudentes  putaut  nomina :  in  loco,  ut  Romae  e.  q.  s. ; 


-   61   - 

nara  Probus  p.  164  sq.  K.  loquitur  de  ,,nominibus" 
locomm  adverbialiter  positis.  Quae  celeberrimi  gram- 
matici  verba  Donatus  cum  intellexisset  verecundia 
commotus  vituperare  quamquam  non  dubitavit  nomine 
omisso  leviter  perstrinxit. 

Commentarii  quos  in  Terentii  fabulas*)  scripsit 
Donatus  etsi  magnam  partem  ita  truncati  mutilatique 
sunt,  ut  haud  defuerunt,  qui  eos  a  Donati  discipulis 
conscriptos  esse  putarent,**)  tamen  eximie  prodesse  cen- 
sendi  sunt  etiamnunc  Terentianarum  fabularum  inter- 
pretationi,  quemadmodum  plures  passim  editores  testati 
sunt.  At  cum  commentarii  a  posteriorum  temporum 
auctoribus  ita  mutati  interpolatique  sint,  ut  aliam 
omnino  formam  speciemque  adeptos  eos  esse  Wester- 
hovius  Faber  Fabricius  Lindenborgius  Graefenhanius 
Schopenius  alii  viri  docti  recte  existimaverint,  inter- 
pretationi,  quidem  utiliores  facti  esse  videntur,  uberi- 
oribus  autem  quaestionibus  ad  syntaxim  latinam  per- 
tinentibus  eos  plane  paene  privatos  esse  opusculi 
nostri  particula  prior  demonstrat,  quamquam  eiusdem 
Donati  artes  optime  instructum  eum  fuisse  et  uni- 
versae  linguae  latinae  cognitione  et  syntaxis  latinae 
arte  ostendunt.  Quadere  excerpta  ex  commentariis***) 
Donati  Terentianis  ad  syntaxim  latinam  spectantia 
et  minora  et  breviora  sunt,  quam  ut  operis  pretii  esse 


*)  Suringar:  hist.  crit.  pg.  77  sqq.  vol.  I. 

**)  cf.  C.  G.  Reinlioltl:  ainiott.  critt.  in  Terentium.     Priniis- 
laviae  18o0.     b»  p.  26  sqq. 

***)  cf.  A.  Graefenhan:  vol.  IV.  p.  315  sqq. 


ifii.. 


^   62   - 

videatur  fontes  eorum  indagare.  Ac  libentissimis 
repetamus  animis  Westerhovii  votum,  qui  in  prae- 
fatione  ad  Terentii  sex  comoediarum  editionem  (A.  I. 
p.  18)  haec  fere  ait: 

„0  utinam  integer  superesset  Donatus!  .  .  .  acci- 
dit  nimirum  optimo  interpreti,  quod  accidisse  oliin 
pluribus  non  pessimae  notae  scriptoribus  merito  do- 
lent  eiTiditi,  ut  nimirum  bona  sui  parte,  mutilati  ad 
nos  pervenerint".  et  suo  iure  Tanag.  Faber  ad  Phaedr. 
L.  i.  f.  4  conquestus  est,  cum  diceret: 

„non  magis  Servium  hodie  habemus,  quam  Do- 
nati  in  Terentium  commentarium.  Excerpta  tantum 
supersunt:  et  saepius  a  mala  manu." 

At  tamen  quamquam  abhorret  animus  ab  iniu- 
cundissimo  labore  iam  nitamur  Donati  commentatoris 
fontes  investigare. 

Ac  primum  quidem  priores  Donato  interpretes 
Terentii,  quippe  ex  quibus  Donatum,  quamquam  hos 
sic  et  ingenio  et  iudicii  acumine  superavit,  ut  eorum 
commentarii  prae  illo  omnino  fere  neglecti  esse  vide- 
antur,  quaedam  hausisse  consentaneum  sit,  paucis 
illustrare  nobis  liceat.*)  Plures  enim  veterum  gram- 
maticorum  Terentianos  composuisse  commentarios, 
etiamsi  memoriae  nihil  quidquam  sit  proditum,  con- 
iectando  vel  iude  assequi  licere  Schopenius  putat, 
quod  tantum  non  omnes  latinorum  scriptorum  prin- 
cipes,   in  quibus,   si  cui  alii,   comico  nostro  est  locus, 


*)  Ijud.    Schopeu:    observatioues   in   Donati    quae    feruntur 
sclioUa.     Bonn.     1821  dissert.  inauguralis.  p.  30.  sqq. 


.:.t^^-SiilA: 


—  ea  — 

magistronim  stipati  sunt  clioro,  qui  et  recensuerunt  et 
annotaverunt.  At  inter  Terentii  interpretum,  qui  ante 
Donatum  floruerunt,  numerum  referuntur:  Valerius 
Probus  Berytius,  Aemilius  Asper,  Helenius  Acro, 
Arruntius  Celsus,  quorum  licet  numero  Nigidium  et 
Flavium  Caprum  vulgo  adiungant  insuper,  quos  Terentii 
fabulas  commentatos  es^e  Schopenius  suo  iure  negare 
nobis  videtur.  Nam  et  ipse  Suringarius  P.  Nigidii 
Figuli,  quo  Ciceronem  in  extinguenda  Catilinae  con- 
iuratione  socio  et  adiutore  magnam  inter  Romanos 
consecutum  esse  nominis  famam  Plutarchus  memoriae 
prodidit,  nomen  inter  antiquos  Terentii  interpretes, 
Fabricii  in  bibl.  lat.  I.  p.  49  et  Harlesii  in  introd.  ad 
Not.  lit.  rom.  11.  p.  178.  auctoritate  non  commotus, 
referre  dubitavit,  cum  nulla  usquam  a  veteribus  huius 
rei  mentio  fiat.  Quod  autem  Donatus  in  commentariis 
suis  Terentianis  aliquotiens  Nigidii  nomen  in  partes 
vocat  (ad  Phorm.  I.  4,4;  I.  4,13;  H.  1,3),  nos  locos 
omnes  ad  Nigidii  commentarium  grammaticum,  opus 
multorum  librorum,  Suringarii  permoti  auctoritate 
spectare  putamus. 

Certissime  quidem  constat  Valerium  Probum 
Berytium  aliquando  commentarios  in  Terentii  fabulas 
conscripsisse,  quamquam  nulla  est  veterum  mentio, 
quae  nominatim  istos  commentarios  commemorat.*)  At 
Donatus,  quem  aetate  antecessit  Probus,  in  suis  ad 
Terentium  commentariis  totiens  Probi  sententiam  me- 


*)  Suriiigar:  I.  p.  99  sqq. 


jVvft1<rV  ■rtitir^V,     ■ir'ri'i^-;'i^[-.i"-.*: .J^'i:^.^.Li£,^ittiL^ 


-   64   - 

morat  (ad  Andr.  V.  3,4;  ad  Eun,  I.  1,1;  ad  Adelph. 
m.  2,25;  ad  Hecyc.  prol.  prior.  v.  2;  ad  Phorm.  I. 
1,15;  I.  3,3;  11.  3,25;  V.  8,16),  ut  exinde  facili  negotio 
coniciatur,  scriptos  esse  ab  eo  commentarios,  qui 
Donati  aetate  superstites  fuerint.  Isti  vero  commen- 
tarii  cum  omnes  perierint,  quales  fuisse  censendi  sint, 
in  tanto  veterum  silentio  non  facile  est  diiudicare. 
Incertum  enim  esse  videtur  an  Cledonius  Charisius 
Diomedes  Priscianus  qui  saepenumero  Valerio  Probo 
auctore  utuntur  ex  commentariis  eius  Terentianis  hau- 
serint.  Id  unum  autem  constare  operis  nostri  parti- 
cula  prior  demonstrat,  Donatum  in  commentariis  suis 
ad  Terentii  fabulas,  quantum  quidem  ad  syntaxim 
latinam  pertineant,  Probi  annotationes  Terentianas 
non  usum  esse. 

Aemilius  Asper  grammatieus  secundus  a  Probo 
suscepit  interpretis  partes,  id  quod  diu  dubitatum 
nunc  plane  constare  arbitramur,  praesertim  cum 
Donatus  in  commentariis  suis  grammatici  illius  nomen 
sic  vocet  in  partes,  ut  merito  eum  cognovisse  illius 
commentarium  in  Terentium  conicias.*) 

Helenius  Acro  item  in  Terentium  enarrationes 
reliquit,  quarum  mentio  fit  pluribus  in  locis  apud 
Charisium  (192,30;  200,16;  219,5  K.)  Et  haec  quidem 
sunt  omnia  fragmenta,  quae  de  toto  Acronis  opere 
supersunt :  sive  id  conscriptum  fuerit  ad  omnes  Terentii 
fabulas,  sive  tantum  modo  ad  adelphos  et  eunuchum, 


*)  ef.  Don.  a<l  uilelp.  III.  2,25;  IV.  2,20;  Phorm.  I.  2,24. 


::ij-ati<iii  Jiii 


^'^■^'^^■^^SPilfp^"  -^i^'?^^  X 


e  quibus  solis  Charisius  fragmenta  memoriae  prodidit, 
hic  diiudicare  supervacaneum  nobis  videtur,*)  praeser- 
tim  cum  Donatus  nuUam  unquam  mentionem  faciat 
horum  Acronis  commentariorum.**) 

Arruntii  Celsi  autem  ad  Terentii  fabulas  com- 
mentarios  praeter  Charisium  (p.  213,18;  222,  6,  30  K.) 
nemo  quantum  nos  quidem  sciamus  commemorat;  ubi 
enira  Celsi  nomen  occurrit  apud  Servium  et  Philar- 
gyrium  videntur  intellegendi  esse  commentarii  quos 
.in  Vergilium  scripsisse  eum  infra  intellegemus. 

Itaque  Dohatus  cum  in  commentariis  suis  Teren- 
tianis  ex  prioris  aetatis  interpretibus  comici  illius 
hausisse  non  videatur,  iisdem  auctoribus  grammaticis 
atque  in  artibus  usus  esse  videtur,  si  quidem  —  id 
quod  non  plane  constat  —  ex  fontibus  quibusdam 
aridissimos  illos  hortulos  suos  irrigavit. 

B.  De  Servii  fontibns  STntacticis. 

Non  integros  ad  nos  pervenisse  Servii  in  Ver- 
gilii  carmina  commentarios  constat.  Sed  cum  et  tam 
callide  retractati  sint  ut  vetustiorem  a  recentiore 
grammatico  vix  internoscas,  et  nos  omnes  fere  locos 
ad  syntaxim  latinam  pertinentes  ex  iis  excerpserimus 
manuscriptis,  quibus  Servii  grammatici  nomen  ple- 
rumque  et  inscriptum  esse  et  subscriptum  Danielis 
Burmanni  Lionis  Thilonis  Hageni,  celeberrimorum 
scholiorum  Vergilianorum  editorum,  sententiis  conlatis 
iudicare  potuimus,    hac    quaestione    omissa,    quia  sat 


**)  Suringar:  I.  p.  94  sq. 

***)  Graefenhan:  IV  p.  308  sqq. 


tiUir^AilC^Vkk.-.''.^^...  •9..'-.,       '    '  -  -  ^'^^^^^'^rTumS 


-   66    -  .  i 

esse  putamus  hoc  loco  virorum  doctorum  in  margine 
annotare    et    nomina    et    opera,    qui  de  Servianis  qui 
feruntur  in  Vergilii  carmina  comnaentariis  scripserunt,*) 
statim    inquiramus,    quibus    Servius    auctoribus    usus 
sit  in  commentariis  suis  conscribendis.     Viros  doctos 
autem,   qni  in  Servii  fontibus  indagandis  operam  po- 
suerint,  non  habeo  quos  adferam  nisi  hos  paucos: 
Suringar:  hist.  crit.  schol.  lat. 
Eibbeck:  prolegom.  adVergilii  carminumeditionem. 
J.  Kirchner:  de  Servii  auctoribus  grammaticis  quos 
ipse  laudavit.    Eleckeis.  Jahrb.  Supplem.  8  p. 
467—633. 
Thilo:    quaestiones    Servianae.     Halle    1867.     Be- 
grussungsprogramm    zur    25.    Philologenver- 
sammlung. 
idem:  ad  Servii  comment.  editionem  praef.  Heidel- 
berg.     1880. 
Ac    primum    quidem,    quemadmodum  in  Donati 
commentatoris    auctoribus    grammaticis    investigandis 
fecerimus,    ut    intellegamus,    utrum   Servius    priorum 
Vergilii  interpretum  ex  commentariis  hauserit  necne, 
de  his  paullo  accuratius  disserere  haud  alienum  nobis 
videtur. 


*)  Mor.  Haupt:  opu.sc.  vol.  III.  p.  2  sqq. 

'J'liilo:    praef.   ad   Servii    comineiit.    editionem.     Heidelberg. 

Ib80. 
'J']iil():    Beitrage    zur  Kritik    der  Scholiasten    des  Vergilius. 

11  ifin.     Mus.    N.    F.    Bd.    14   p.  535  sqq.   Bd.  15  p. 

lli)— 13.S;  Bd.  1<5  p.  442  sqq. 
Heinc:  \'er>jilii  carni.  edit  (|uart.  edd.  Wagner  Lip.iae  1S32. 

vol.  IV.  p.  743  sqq. 
Jlhein.  Mus.  N.  F.  vol.  XVIir.  18G3  p.  253  sqii.  (Fr.  Oeldcr.) 


<.i/s^ 


"SfsWT^'^'*^^?!?'^^^.'^^^*?^'^  ''"    -    ■• 


67  - 


Quamquam  iam  primae  Vergilii  carminum  editi- 
onis  temporibus  haud  deerant  interpretes,  qui  quaes- 
tiones  quasdam  grammaticas  instituerent  —  optime 
hac  de  re  iudicare  nobis  videtur  F.  Schoell  in  mus. 
rhen.  vol.  34  p.  630,  cum  dicat: 

Bekanntlich  hat  die  gelaufige  Schulgrammatik 
der  Romer  den  Vergil  ganz  so  zum  Mittelpunkt  der 
Sprachstudien  gemacht,  wie  die  griechische  Grammatik 
den  Homer:  es  war  dies  eine  einfache  Nachahmung 
aus  nationaler  Eitelkeit  und  bei  der  Beschaffenheit 
der  Aeneis  ein  offenbarer  Missgriff,  —  primum  Ver- 
gilii  carmina  iusto  commentario  illustravisse  arbitra- 
mur  Asinium  Pollionem  (nam  Q.  Caecilium  Epirotara, 
Attici  libertum  et  Pomponiae  filiae  praeceptorem, 
quem  primum  legendo  interpretatum  et  commentatum 
esse  Vergilium  Otto  Ribbeckins  docet,  inter  Vergilii 
interpretes  referre  dubitamus,  cum  Suetonius  (de  illustr. 
grammat.  cp.  16)  nihil  aliud  nisi  eum  primum  Ver- 
gilium  et  alios  poetas  novos  praelegere  coepisse  me- 
moriae  prodiderit),  quamquam  et  Graefenhanius  (vol. 
IV.  p.  259  et  p.  277),  qui  sibi  ipse  contradixit,  atque 
Theod.  Bergkius  (ephem.  stud.  antiq.  1845  p.  120) 
id  refutant,  et  M.  Hauptius  (ind.  lect.  aest.  Berol. 
1855  p.  45  sq.),  qui  Pollionem  Catulli  commentarios 
scripsisse  haud  negat,  num  idem  Vergilii  carmina 
commentatus  sit  inquirere  se  nolle  confitetur,  et  Rib- 
beckius,  Pollionem  quendam  Vergilii  carmina  iustis 
illustrasse  commentariis  ratus,  Thorbeckium  et  Grae- 
fenhanium  redarguere  se  posse  negat,   qui  alium  esse 


—   68   —   ■ 

Pollionem  CatuUi  alium  Vergilii  interpretem  iudica- 
verunt  id  quod  hic  diiudicare  longum  est.*)  At  Ale- 
xandrum,  servum  illum  Vergilio  a  Pollione  donatum 
Vergilii  carmina  grato  in  optimum  dominum  animo 
commentatum  esse  negamus,  cum  et  nullam  omnino 
huius  interpretis  mentionem  faciat  grammaticus  uHus 
romanus  [nam  Servii  scholii  ad  Aen.  VIII.  330  poste- 
riorem  partem,  cuius  in  fine  Alexandri  nomen  memo- 
ratur,  si  paullo  accuratius  inspicias,  facile  ut  opinor 
fateberis,  non  scribi  potuisse  a  Servio,  verum  ab  alius 
manu  venisse,  qui  Alexandrum  secutum  esse  in  hoc 
scholio  Servium  docere  voluerit]  et  Servius  Asinium 
PoUionom  i.ta  citet  ad  Aen.  II.  7,  VI.  661,  XI.  183, 
IX.  459  (?),  ut  nemo  dubitare  possit,  quin  Pollio  non 
Alexander  Vergilii  si  non  omnia  carmina  at  certe 
Aeneidem  commentatus  sit.**) 

C.  Julii  Hygini,  Augusti  liberti,  familiarissimi 
Ovidio,  Palatinae  bibliothecae  praefecti,  „quasi  paeda- 
gogi"  Vergilii  (Suetonius:  de  ill.  gramm.  cp,  20),  „com- 
mentarios  in  Vergilium  factos"  Gellius  noct.  attic.  1. 
I.  21,2  atque  accuratius  „quartum  librum  quos  de 
Vergilio  fecit"  noct.  attic.  1.  XVI.  6,14  laudat,  cuius 
saeculo  illi  superstites  fuisse  videntur.***) 


*)  'J'horbeeke:    comnieiit.    de    Asiiiio    Pollione    p.    122.  sqq 
Leydeii  1820. 

**)  Siiriiiirar:  vol.  II.  p.  143  sq. 

***)  cf.  Kretechmer:  1.  1.  p.  77  s(iq.  IHCO. 

Merckliii:  .iiial.  philol.  suppl.  m.  p.  05!(. 

(iraefiiiliaii:  IV.  p.  d.']  s(i(i    et  278  s^]. 

.Surintjar:  II.  p.  172—184. 

Chr.  Biinte:  de  vita  et  scriptis  Ilygini  p.  22  sqq. 


1-^  i>tfif^4i.M^. 


—   69    — 

Et  ipse  Julius  Modestus,*)  cuius  praecepta  gram- 
matica  quaedam  saepius  Charisius  p.  73,12,  75,13, 
101,1,  103,  28;  125,4,  204,22  K.,  semel  Diomedes  p. 
365,16  K.  laudat,  in  doctissimorum  Vergilii  interpre- 
tum  numerum  vulgo  refertur  cuius  carmina  si  non 
iusto  et  continuo  commentario,  at  certe  carptim  sive 
in  quaestionum  confusarum  libris,  quos  Gellius  com- 
memorat  in  noct.  attic.  libris  persaepe,  sive  in  aliis 
scriptis  eum  illustravisse  conicit  Ribbeckius,  id  quod 
Graefenhanius  (vol.  IX.  p.  65  et  p.  280)  negat,  qui 
praeter  alias  grammaticas  quaestioues  confusas  Horatii 
opera  commentatum  esse  Modestum  putat  veri  si- 
mili  esse. 

L.  AnnaevTS  Cornutus,**)  Persii  et  Lucani  prae- 
ceptor  philosophus  idem  et  rhetor  et  grammaticus, 
scripsit  Aeneidos  commentarios,  quorum  Charisius 
semel  p.  127,19  K.  ad  Aeneidos  librum  decimum  men- 
tionem  facit.  Et  abiecta  quidem  indecora  eum  con- 
gessisse  et  ambitiosius  quam  prudentius  diiudicasse 
satis  multis  docet  exemplis  Ribbeckius  p.  125  sqq. 
Neque  comnientando  tantum  et  distinguendo,  sed 
emendando  etiam  verborum  textui  operam  eum  de- 
disse,  complures  Serviani  commentarii  loci  demonstrant, 
Sed  nec  bucolica  nec  georgica  prorsus  ab  eo  neglecta 
esse  Gellius  (noct.  attic.  lib.  II.  6)  docet.***) 

Aemilius  Asper,  quem  Sallustii  historiarum  libros 


*)  Kergk:  epheni.  aiitiq.  1845  p.  118. 

**)  cf.  0.  Jaliii:  proleg.  ad  Persium  p.  VIII.  stjci. 

***)  cf.  Kretzscliiner:  i.  1.  p.  81  sq. 


.'latTu^AS^^i^::;U>-.>-:;i<f 


m.   '■-.♦;<--.<?• 


-   70   - 

commentatum  esse  Charisii  p.  216,28  K.  et  Hieronimi 
(apol.  e  Rufin.  I.  16  vol.  II.  p.  472  ed.  Vallars.)  testi- 
moniis  constat,  idem  in  Vergilii  carmina  commenta- 
rios  scripsit;  et  inter  praestantissimos  <[uidem  bonae 
aetatis  grammaticos  habendum  eum  esse  putat  Rib- 
beckius  p.  128,  quippe  quem  cum  Scauro  et  Probo 
componat  Ausonius  epist.  XVIIJ.  26  et  in  praef.  ad 
Syagrium  20,  grandia  nomina  laudans.  Posuisse  eum 
docet  Heynius  (1.  1.  p.  475)  grammatica  et  poetica 
observata  vel  praecepta,  subiectis  pro  exemplo  Ver- 
gilianis  verbis  vel  phrasibus.  Nec  indoctum  criticum 
et  interpretem  eum  fuisse  produnt  et  veterum  testi- 
monia,  quorum  cum  longe  maxima  pars  ad  Aeneidem 
spectet,  tamen  in  bucolicis  quoque  et  georgicis  ver- 
satum  eum  esse  docent,  et  recentiorum  iudicia  virorum 
doctorum,  e  quibus  unum  Graefenhanii  (vol.  IV.  p. 
75  sqq.  et  285  sqq.),  qui  eum  „Hauptrepraesentant 
der  Exegese  in  gegenwartiger  Periode"  nominat, 
afferre  sufficiat. 

Nobilissimus  omnium  quotquot  Vergilii  carmi- 
nibus  operam  dederunt  grammaticorum  fuit  M.  Va- 
lerius  Probus  Berytius.  At  quamquam  viri  docti  saepius 
levi  argumento  faciunt,*)  ut,  si  parum  inter  se  con- 
veniant  quae  de  alicuius  scriptoris  aetate  vitae  ratione 
scribendi  genere  traduntur,  duos  eiusdem  nominis 
scriptores  fuisse  contendant,  tamen  idem  nobis,  ubi 
de  Probo  commentatore  disputamus,    faciendum    esse 


*)  iSuriiifiar:  II.  j).  14  sqq. 
Orfuiiii:  II.  p.  278  sq((. 


1 


rsF" "- 


-  71   - 

mox  intellegemus :  cum  enim,  quae  Gellius  Macrobius 
Servius  e  Probo  citant,  in  Probi  commentariis,  quos 
nunc  ad  Vergilii  eclogas  et  georgica  habemue,  non 
tantum  desiderentur  sed  multo  aliter  legantur  apertum 
esse  et  Suringarius  et  Osannus  dicunt,  quibus  plane 
assentiri  nos  confitemur,  [quamquam  et  Jahnus  (proleg. 
ad  Persium)  et  Bergkius  (anecdot.  Parisin  in  ephem. 
antiq.  1846  u.  11 — 17)  eandem,  quam  de  Probo  gram- 
matico  supra  protulimus  sententiam,  et  ad  Probum 
commentatorem  pertinere  posse  putaverunt;]  non  istos 
commentarios  qui  snpersunt  sed  alios  ab  iis  scriptori- 
bus  significatos  esse.*) 

Quod  autem  Thilo  (1.  1.)  dicit  M.  Valerium  Pro- 
bum  Berytium  et  in  emendandis  maxime  Vergilii 
exemplaribus  in  Aristarchi  morem  operam  collocasse 
et  primum  certe  georgicorum  librum  ipsius  poetae 
manu  correctum  legisse,**)  non  habemus,  quod  doc- 
tissimi  illius  viri  sententiam  reiciamus.  Tamen  etiam 
Ribbeckio  Kirchneroque  assentiri  non  dubitamus,  qui 
coniectanea  quaedam  grammatica  a  M.  Valerio  Probo 
relicta  Suetonio  teste  (de  illustr.  gramm.  cp.  24)  variis 
additamentis  aucta  et  suppleta  Probo  mortuo  ab  amicis 


*)  Haedere  cf :  H.  A.  Liou:  Probi  iu  Verg.  cominei)t.  1826. 

Schneidewiu:   Beitrage  zur  Kritik  des  Vergilcommeutars  des  Pro- 
bus.     Rheiii.  Mus.  N.  F.  IV.  p.  140  sqq. 

A.  Riese:    de  commentario  Vergiliano,  qui  M.  Valerii  Probi  dici- 
tur  Bonii  1862. 

O.  Ribbeck:    de  commentario  Vergiliano    etc.   contra  A.  Riesium. 
Fleckeis.  Jahrb.  fiir  class.  Philol.  1868.  p.  351  sqq. 

**)  cf.  Gellii;  noct.  attic.  lib.  XIII.  21,4. 


i.iLit.-^.ii.  2,..* 


uiai^^miLt^ikiAiiimtllli 


r.TT^^^W^J:    :!f'^^-_f7?'? 


—  n  - 


familiaribusque  eius  edita  esse  docent,  in  quibus  Probi 
exposita  fuerint  singula  quaeque  praecepta,  quae  cum 
latini  sermonis  normam  et  consuetudinem  universam 
spectarent,  exemplis  tamen  praeter  alia  Vergilianis 
quoque  illustrata  essent.  Quarum  commentationum, 
quas  iustum  Vergili  commentarium  nominare  nobis 
non  licet  „multos  admodum  libros  se  adquisivisse" 
Gellius  (noct.  attic.  1.  XV.  30)  praedicat. 

Jam  supra  autem  de  libris  illis  grammaticis  Probi 
nomine  "omatis  disputantes  Alex.  Eiesii  de  Probo  com- 
mentatore  sententiam  optimam  iudicavimus,  qui  Suetonii 
verbis  fidem  habendam  esse  ratus  Probum  non  notis 
tantum  criticis  sed  etiam  adnotationibus  scriptores, 
quos  tractavit,  instruxisse  demonstrat.  Et  ipse  Ler- 
schius  in  diar.  lit.  antiq.  1840  p.  113  dicit:  „Es  gab 
ein  oder  mehrere  Exemplare  des  Vergil  von  Valer. 
Probus  eigener  Hand  verbessert,  in  BUCtier  abgeteilt 

und  interpungiert,  wozu  noch  ilandglossen  oder  selbst- 

standige    Bemerkungen    als    vollstandige    VoUendung 

des  kritischen  Geschafts  hinzukamen."  Exstitisse 
igitur  vinquam  Vergilii  carminum  exemplaria  Probi 
manu  non  modo  correcta  sed  etiam  ad  notata  asse- 
verare  iam  non  dubitamus. 

De  Probi  minoris  qui  feruntur  in  Vergilii  geor- 
gica  et  eclogas  commentariis,  qui  nostram  tulerunt 
aetatem,  non  habemus  quod  verba  multa  faciamus, 
et  quia  nihil  exhibent  de  syntaxi  linguae  latinae  et 
quia  cum  a  Servio  omnino  non  adhibiti  sint  multo 
post  Servii   aetatem   scripti  videntur. 


1 

1    niir^na-iynJiAlftiAwiaii 


■■■■--■i -',;:-■■■  ■.    ■■  ■  •     ■  _ 

—    73    — 

Flavius  Caper  qui  doctissimus  antiquitatis  per- 
scratator  saepissime  laudatur  una  cum  Probo,*)  cui 
similis  apparet,  cum  de  vocabulorum  vel  sententia- 
rum  vi  atque  significatione  nusquam  disseruisse  vide- 
atur,  nisi  ubi  ad  textum  vel  emendandum  vel  con- 
stituendum  vel  distinguendum  opus  esset,  libros 
enucleati  scripsit  sermonis  sive  de  latinitate,  de 
praepositione  ,,ex'',  de  dubio  genere  atque  com- 
mentatus  est  Ciceronem,  Plautum,  id  quod  Graefen- 
hanius  negat,**)  Terentium  Vergilium  comicos  qua 
in  re  et  Graefenhanius  et  Suringarius  (II.  p.  217  sq.) 
et  Schopenius  et  Ritschelius  (parerg.  Plaut.  I.  p.  361 
sq.  vehementer  errare  Eibbeckium  putant,  quae  cum 
diiudicare  non  possimus  silentio  praeterire  nobis 
liceat. 

TJrbani   aetas   pauUo    certius   definiri    potest  col- 

latis  Servii  ad  Aen.  V.  517  et  scholiastae  Veronensis 
ad    eiusdem    Aeneldis    libr.     v.     488     adnotationibus. 

Eibbeckius  p.  167  Cornuto  iuniorem  Longum  aetate 

antecessisse  putat  Urbanum.  Ex  fragmentis  autem, 
quae  ex  Servio  collata  Suringarius  11.  p.  190  sqq. 
memorat,  apparet  Urbanum  in  commentariis  suis  Ver- 
gilianis  praecipue  grammaticam  spectasse  interpreta- 
tionem.  Licet  vero  suspicari  istum  et  criticam  emen- 
dationem  omnino  non  neglexisse. 


*)  cf.  Keil:    praef.   ad  gramiii.   latiii.  vui.  IV.  p.  XV III.  et 
p.  XXV. 

**)  A.  Graefcnliaii:    IV.    )).    Sl)    et    p.    2!»'.».     Clirist.    pliilul. 
vol.  XVIII.  p.  m 


£sia'. jg"-:vV'gt/t '*-.,  ..  -i^; ;>  * . .\^^. '. -  j.    ■■•-•— l'rjur.2f*\.-..-:  j,'.-j.\-i^.Jz^-'-.:^.' :  ^..  .-.        .  ..^.^j^m 


f:f}f^!iifyvK^^j\,iiij^f;iiliA9ijft^m^;- 


74 


Velium  Longiim  contra  Bergkii  (1846  p.  117) 
opinionem  Vergilii  aut  omnia  carmina  aut  solam  Aenei- 
dem  commentatum  esse  Ribbeckii  secuti  sententiam 
opinamiir.  Plenissime  enim  rem  comprobant  frag- 
menta  quae  ex  Velii  Longi  commentariis  servata  sunt  a 
scholiasta  Veronensi.*) 

Q.  Terentium  Scaurum,**)  Hadriani  temporibus 
grammaticum  vel  nobilissimum  (Gell.  noct.  attic.  1. 
XI.  15*** ),  ter  laudat  scholiasta  Veronensis.  Bucolica 
eundem  commentatum  esse  scholia  Bernensia  (ad  ecl. 
Vin.  65)  demonstrant. 

Caesellii  Vindicis****)  commentarium  lectionum 
antiquarum  commemorat  saepius  Gellius,  cuius  eius- 
dem  libri  sub  titulo  ,,stromateus"  identidem  Priscia- 
nus  mentionem  facit;  nam  hunc  titulum  alterum  lec- 
tioniim  antiquarum,  librum  eundem  habemus  Ritschelii 
(parerg.  Plaut.  I.  p.  360),  Kretzschmeri  (p.  96),  Osanni 
(symb.  11.  p.  330),  Graefenhanii  (IV.  68)  aliorum 
virorum  doctorum  sententias  secuti  contra  Lerschii 
(1.  1.)  et  L.  Mercklini  (1.  1.)  opiniones.  Cuius  operis 
permulta  fragmenta  grammatica  exhibent  Gellius 
Charisius  Priscianus. 

Sulpicii  Apollinaris  Carthaginiensis  quem  Gellius 
adolescens  Romae  audivit, *****)  commentariorum  Ver- 


*)  cf.  Suriiiujar:  II.  p.  185  s(i([. 

**)  Graefeiihan :  IV.  p.  88  «<(.  et  p.  oOO  S(i. 

***)  cf.  Ausdii.  ep.  XVIII.  2.T  et  praefat.  ad  Wyagr. 
:50  p.  mi. 

****)  Lerscli:  uct.  diuru.  aiiti^j.  1840  p.  109  S(i(|.  et  1841 
p.  IIOI  s(|(i. 

*****)  cf.  Mercklin:  j..  (35H. 


^    ,*;> 'V.  "■•■•'/;■'■ '•.■^*^'^'  :'^'   -■.■■',.■-"'■  •  ■        ■''■"■.'    '■ 

-   76    - 

gilianorum  fragmenta  non  nisi  ex  Gellii  noctium  atti- 
carum  libris  coUigere  nobis  licet, 

Et  ipsum  Arruntium  Celsum  inter  Vergilii  inter- 
pretes  referre  non  dubitat  Suringarius  (II.  p.  169  sqq.), 
quamquam  nuUa  quidem  veterum  est  mentio,  quae 
diserte  memoret  Celsum  commentatum  esse  VergiUi 
carmina.  Id  quod  tribus  Charisii  locis  p.  213,18; 
222,6  et  30  K.,  qui  Celsi  auctoritatem  de  VergUii 
quodam  versu  recitant,  ad  quos  accedant  insuper  unus 
QuintiUani  (instit.  orator.  VIII.  3)  et  unus  Serviani 
commentarii  locus  (ad  G.  I.  277),  quomm  aUer  Celsi 
sententiam  de  VergiUano  versu  (G.  I.  357)  memoriae 
tradidit,  alter  Celsi  nomen  simul  cum  aUis  VergiUi 
interpretibus,  Probo  et  Cornuto,  commemorat,  demon- 
strare  studet.  Nos  vero  TeuffeUi  (roem.  Literaturg. 
•4  p.  833)  auctoritatem  secuti,  Celso  VergiUi  interpre- 
tis  nomen  vindicari  posse  negamus,  quippe  qui,  quod- 
vis  aUud  agens,  passim  verba  ex  Plauto  Terentio 
Vergilio  interpretatus  non  tota  horum  poetaruni  opera 
commentatus  esse  nobis  videatur. 

JuUum  Haterianum  VergiUi  carmina  commen- 
tatum  esse  cum  quinque  schoUorum  Veronensium  tum 
permulti  Macrobii  loci  comprobant.  Ceterum  non 
constat,  quis  fuerit  Haterianus,  neque  qua  vixerit 
aetate. 

Veniamus  iam  ad  AeUum  Donatum,  insignem 
grammaticum  romanum,  qui  ultimus  non  multo  ante 
Servii  aetatem  tam  in  VergiUi  poemata  quam  in 
Terentii  conioedias  commentarios  scripsit,    ex    quibus 


.^J^:^.^-: 


—    76    —  • 

haud  pauca  Servium  hausisse  iiifra  iutellegemus.  Parum 
feliciter  eum  criticam  artem  exercuisse  traditis  certe 
locis  Eibbeckius  demoustrat.  Quadere  saepius  Donati 
errores  reprehendit  Servius.  Argutatus  est  etiam  in 
singulis  vocabulis  explicandis  ita,  ut  usu  fere  ser- 
monis  latini  caruisse  euni  putare  deberes,  nisi  artes 
grammaticas  ab  eodem  Donato  scriptas  esse  constaret. 
In  versibus  interpretandis  simplicem  sensum  eum 
aspernatum  esse,  Servii  comphires  loci  (v.  infra!)  os- 
tendunt.  Itaque  dissimillimum  fuisse  Donati  com- 
mentarium  Vergilianum  commentario  Serviano  coni- 
cere  nobis  licet;  nam  hic  grammaticam  agere  potissi- 
mum  voluit,  illius  consilium  fuisse  videtur  aestheticam 
scribere  quam  vocant  interpretationem. 

Servium  horum  omnium  antiquiorum  Vergilii 
interpretum  usum  esse  commentariis  iam  id  demon- 
strare  arbitramvir,  quod  omnium  fere  mentionem  facit 
non  semel;  et  his  quidem  locis  nominibus  adscriptis 
citat : 

Asinium    PoUionem    ad    Aen.    II.  7,   VI.  561,   XI. 

183,  IX.  459  (?)  V.  supra! 
G.  Julium  Hyginum  ad  Aen.  JI.  15,  V.  389,  VI.  3, 

66,  617,  839,  VII.  47,  XI J.  120. 
Julium  Modestum  ad  Geo.  I.  378. 
L.  Annaeum  Corniitum  Georg.  J.  277;  Aen.  I.  45, 

150,  488;  IX.  348,  675;  X.  547. 
Aemilium  Asiierum   ad  Georg.   II.  324;    IV.    168; 

Aen.  VI.  789;  VH.   I(i9;  377,  543;  VIII.  383; 


.^^^L 


.-   77    -      ' 

IX.  4,  31,  418,  678;  X.  188,  539,  566,  673, 
737;  XI.  358,  801. 
M.  Valerium  Probum:  ad  Georg.  I.  277;  Aen.  I. 
5,  25,  48,  441,  194;  ]I.  15;  III.  3.  82;  IV. 
359,  418;  VI.  1,  177,  473,  738,  865;  VJl.  543, 
419;  VIII.  406;  IX.  814;  X.  18,33,  173,  182, 
303,  444,  539;  XI.  534,  830;  XII.  174,  605; 
Ecl.  VI.  76. 
Flavium  Caprum   ad  Aen.  VI.  545;    IX.  709;    X. 

788;  XII.  120;  X.  344,  377. 

Urbanum   ad  G.  II.  424;    Aen.  IV.  384,  469,  548, 

624;    V.   493,    517;    VI.    609;    VII.  556;    IX. 

390;  X.  661. 

Velium  Longum:  ad  Aen.  X.  245. 

Q.  TerentiumScaurum:  adAen.  III.  484;  XII.  120. 

AeliumDonatum:  ad  E.  II.  17;  III.  38;  Georg.  I. 

120,  198,  424;  II.  4,  324,  412,  514;   IV.  153, 

346;  Aen.  I.  546,  557,  798;  II.  242,  535,  635; 

VI.  177,  230,  334,  535,  623;    VII.    543,    563, 

VIII.  333,    373,    642;    IX.  31,  363,  547,  676, 

763;  X.  331,  463,  497;  XI.  31,  124,  316,  318, 

762;  XII.  365,  366,  507,  514,  529,  585. 

Et  quamquam  Caesellii  Vindicis,  Helenii  Acronis, 

Apollinaris,    Hateriani    nomina    omnino   non   eomme- 

morat  Servius,  tamen  eum  etiam  horum  commentariis 

nonnumquam    usum    esse    suspicamur,     quia    Servius 

et  saepius  auctore  non  addito  commentarios  quosdam 

exhibet  testes  [et  hisce  quidem  locis:    ad  ecl.   VI.   11; 

georg.  I.  147;    Aen.  VI.  860;   VII.  543;    IX.  745.]  et 


tLii^ii'Si\^-^'L,rr^i.'i'^'i/'iLJ>,^.  .  ..  '.-■■    "        -_.    ■.    ^'i    .'*.  v;^:^«.':>viV.il- !  A-!>*^'Aii,i 


,t>J-li.i».i«-l  ■--.' 


-    78    -  • 

non  nuUa  aliis  ex  libris  grammaticis  hausta  ex  Ver- 
gilii  commentariis  quibusdam  petivisse  videtur,  id 
qiiod  infra  satis  demonstraturos  nos  speramus. 

Hos  autem  commentatores  Servius  saepius  in 
partes  vocat  aut  propter  eximia  dubii  sermonis  iudicia, 
ut  et  Modestum  et  Flavium  Caprum,  aut  propter 
alias  insignes  interpretis  virtutes  ut  reliquorum  ple- 
rosqtie.*)  In  syntacticae  artis  rebus  disputandis  eum 
hisce  tantum  Vergilii  interpretibus  usum  esse  apposita 
nomina  ostendunt:  Valerio  Probo  et  Donato.  Ac 
primum  quidem  inquiramus,  utrum  Probi  ipsos  com- 
raentarios  legerit  necne;  nam  ipsis  Donati  scriptis 
eum  i^sum  esse  nemo  negabit.  Et  hanc  iniucundissi- 
mam  occasionem  Kirchneri  (1.  1.)  perversam  senten- 
tiam  de  Servii  auctoribus  grammaticis  leviter  perstrin- 
gendi,  quin  arripiamus,  facere  non  possumus.  In  illo 
enim  opusculi  sui  capite  cui  inscribitur:  quos  et  quot 
Vergilii  commentatores  Servius  noster  legerit,  eum 
non  perlegisse  grammatici  cuiusdam  ipsa  opera  nisi 
Donati  Carminii  Urbani  demonstrare  studet,  id  quod 
ita  argumentatur,  ut  quicunque  accuratius  libeUum 
istum  pervolverit  sententiam  illam  omnino  non  pro- 
bare  possit. 

Et  Probi  quidem  auctoritate  usus  est  hisce  sex 
locis  ad  Aen.  I.  194,  441;  II.  15;  III.  82;  VJ.  865; 
X.  33  ad  syntaxim  linguae  latinae  pertinentibus,  quo- 
rum    tres    ad    Aen.  L  441;    III.  82;    X.  33   ex  Probi 


*)  cf.  Kirdmer:  (1.  1.)  p.  011-532. 


■  -  79  -  ■ 

commentariis  aut  Vergilianis  aut  Terentianis  reliqui 
ex  libris  grammaticis,  hausti  esse  videntur.  Nam 
cum  Servius  ad  Aen.  II.  15  respondeat  Probi  cathol. 
p.  17,2  K.,  Servius  ad  Aen.  I.  194  Probi  cathol.  p. 
36,25*),  Servius  ad  Aen.  VI.  865  Probi  cathol.  p. 
17,2  K.,  tres  alii  autem  loci,  qui  Probi  nomen  exhi- 
bent,  in  libris  iUis  grammaticis,  quos  quidem  nunc 
habemus,  non  legantur,  etiamsi  concedere  non  dubi- 
tamus,  horum  locorum  duos  (ad  Aen.  1.  441  et  X.  33), 
quamquam  libri  illi  grammatici  qui  nobis  hodie  exstent 
eos  non  exhibeant,  et  e  commentariis  et  e  libris 
grammaticis  ad  Servium  migrare  potuisse,  tamen  unus 
reliquus  Servii  locus  (ad  Aen.  111.  82)  nos  commovit, 
ut  Servium  Probi  commentarios  Vergilianos  non  modo 
adhibuisse  sed  etiam  ipsos  inspexisse  contenderemus 
contra  Kirchnerum;  id  quo  qui  illum  locum  diligen- 
tius  perscrutaverit  veri  simile,  ne  dicam  certum,  esse 
concedet. 

Legimus  enim  apud  Servium  ad  Verg.  Aen.  III. 
83  (J.  p.  96):  ,,hospitio  licet  Probus  quaerat,  qiiid  sit 
,,iungimus  hospitio  dextras",  tamen  septimus  casus 
est,  id  est  iure  hosjDitalitatis :  nam  „ad  hospitium"  non 
potest  intellegi,  quia  iam  amicus  fuit".  Totus  hic 
locus  autem  et  doctrinam  antiquissimorum  illorum 
Homeri  carminum  interpretum  Alexandrinorum,  quos 
imitatum  M.  Valerium  Probum  Berytium  animadver- 
siones  suas  criticas  scripsisse    scimus,    nimis    redolet, 


^)  cf.  et  Serv.  p.  437  K. 


\-Jit£^i^/v!^'jhf-^^-v..'Ar.  •.»■.■..:.-■  ^. .::■.■.  ■.:.,■■■'■..   '  -i>^:  ^vr!>i.;iu:.j;;l;./^'^.^..^i:;iiVj>;L>..AiJ„  .^     ->  •       .  ::.  ..-.   ..<'.r--..-^^..^..^,.^-MdiU-m..^i,,Aia^. 


-•y  -^r  .j^Pf^gj^»^.^^.^ 


—    80    — 

qiiam  ut  Probi  „annotatioiiibiis"  hic  Servium  usum 
esse  negemus,  et  levior  est,  quam  ut  ex  alio  quodam 
aiictore  hanc  Probi  quaestionem  Servium  hausisse  con- 
icere  nobis  liceat. 

Plura  apud  Servium  nominatim  quidem  non 
memorantur  e  Probi  copiis  hausta;  tamen  dubium  non 
est,  quin  Servius,  quod  et  in  aliis  fecit,  saepius  Probi 
et  commentarios  et  libros  illos  grammaticos  adhibuerit 
et  illius  doctrinam  suis  inseruerit  scholiis.  Exempli 
causa  hos  modo  Servii  et  librorum  illorum  grammati- 
corum  locos  contulimios: 

Serv.  ad  Aen.  III.  416  et  53    et  Prob.    instit.  art. 

p.  148  K.  cf.  et  Serv.  ad  Don.  p.  420  K. 
Serv.  ad  Aen.  JI.  61  et  Prob.  instit.  p.  148  K. 
Serv.  ad  Aen.  VII.  787  et  Prob.  instit.  p.  73,9  K. 
cf  etDonat.  374  sqq.  K;  Serv.  p.  431,14  K; 
Pomp.  p.  156  sq.  K. 
In    singulis    autem   quae  Kirchnerus   nobis  non 
probavit  refutandis   desudare   supersedemus,    quoniam 
nec  nostri  instituti    est    haec    quaestio    neque    paucis 
verbis  absolvi  potest. 

Quibus  allatis  Servium  et  Valerii  Probi  com- 
mentarium  Vergilianum  et  libros  illos  grammaticos 
de  catholicis  institutisque  artium  ante  oculos  habuisse 
quis  est  qui  neget?  Nos  vero,  quamquam  nobilem 
nostrum  grammaticum  atque  artigraphos  illos  recen- 
tioris  aetatis  neque  eodem  tempore  vixisse  neque 
auctoritate  comparandos  esse  iam  pridem  intelleximuSj 
tamen  hic  eos  componere  non  dubitavimus,  quia  Ser- 


i^  •  ryiafri^tSi' 


-  §1  - 

vius  sine  ullo  discrimine  omnia  confundit,  quae  aut 
ex  Probi  genuinis  annotationibus  ipsis  aut  ex  aliis 
antiquioribus  auctoribus  Probi  doctrina  usis  aut  ex 
recentiorum  illorum  artigraphorum  libris  hausit  id 
quod  et  Keilium  optime  exemplis  illustrasse  iam  supra 
commemoravimus  et  nos  hoc  loco  paulo  enucleatiiis 
et  accuratius  demonstrasse  putamus. 

Praeter  Probi  libros  Servius  persaepe  Donati 
commentarios,  et  Vergilianos  qui  perierunt  et  Teren- 
tianos  qui  nostram  tulerunt  aetatem,  atque  artes  quin 
inspexerit  de  syntaxi  linguae  latinae  disserens  quis 
est  qui  dvibitet?  A  nullo  enim  superiorum  interpre- 
tum  plus  Servius  petivit  quam  ab  Aelio  Donato,  ad 
qiiem,  quamquam  ipse  Servius  saepius  eum  quam 
ceteros  commemoravit,  permulti  insuper  loci  referendi 
sunt,  in  quibus  nominatim  eum  non  citavit,  id  quod 
maxime  probabile  fit  comparatis  Donati  et  ad  Terentii 
comoedias  commentariis  et  artibus.  Nominato  qui- 
dem  eo  usus  est  Servius  de  syntaxi  linguae  latinae 
disputans  non  amplius  quam  bis:  ad.  Ecl.  III.  38  et 
ad  Aen.  XII.  585.  Hosce  autem  locos  ad  eundem 
Donatum  aut  commentatorem  aut  grammaticum  per- 
tinere  putamus,  quos  iam  supra  contulimus: 

Serv.  ad  Aen.  V.  19  -  Serv.  ad  Donat.  p.  428  K. 

Serv.  ad  Aen.  I.  181  -  Don.  ad  Andr.  T.   ]  2S. 

Serv.  ad  Aen.  I.  14  j 

Serv.  ad  Aen.  I.  75  [  -  Don.  ad  Eun.  II.  2,43. 

Serv.  ad  Aen  IX.  26  I 

Serv.  ad  Aen.  I.  96  -  Don.  p.  355  et  p.  375  K. 

6 


—   82    - 

Serv.  ad  Aen.  I.  295  -  Serv.  ad  Don.  p.  419,26  sqq. 
Serv.  ad  Aen.  I.  596  -  Don.  ad  Andr.  III.  2,10  et 

ad  Adelph.  IV.  3,17.*) 
Serv.  ad  Aen.  111.  427  -  Serv.   ad  Don.   p.  418,34 

et  p.  442,1  K. 
Serv.  ad  Aen.  VII.   289  -  Don.   ad   Andr.   IJ.    1,3 

et  eun.  III.  2,18. 
cf.  et  Serv.  ad  Donat.  p.  419,15  et  p.  442,15. 
Serv.  ad  Aen.  I.  713  et  Serv.  ad  Donat.  p.  412,21  K. 

et  Serv.  ad  ecl.  VIII.  71. 
Serv.  ad  Aen.  I.  120  -  Serv.  ad  Don.  p.  417  sq.  K. 
Serv.  ad  Aen.  J.  319  -  Don.   ad  Andr.  III.  2,4  et 
Serv.  ad  Aen.  V.  248. 
Serv.  ad  Aen.  II.  64   et   Don.   ad   Andr.    JV.  4,19 

et  ad  Phorm.  V.  7,22. 
Serv.  ad  Aen.  111.  278  -  Don.  ad  Ad.  V.  4,17. 
Serv.  ad  Aen.  11.  12  -  Serv.  ad  Don.  p.  437,1  K. 
Serv.  ad  Aen.  IV.  534  -  Don.  ad  eiin.  1.  1,1. 
Serv.  ad  Aen.  IV.  341  -  Serv.  416,19  K.  -  [Serg.] 

489,36  K. 

Gravissima  autem  dat  argumenta  Kirchnenis 
(p.  494  sq.),  quibus  Servium  nostrum  non  a  commen- 
tatoribus  sed  a  grammaticis  plurima  mutuatum  esse 
comprobemus,  id  quod  iam  numerus  locorum,  in  qui- 
bus  Servius  hos  nominatim  citat,  demonstrat;  vocat 
enim  in  partes  praeter  Vergilii  interpretes: 


*)    cf.   VaiTo:    de    serm.    lat.  V.    fr.    89;     Vilm:    Isiil.    aiff. 
verb.  91;  Reifferscheid :  gloss.  Sangerm.  ap.'_Hildebr.  pg.  80. 


—   83   — 

Nigidium    Figulum   bis;    Plinium    quinquies; 

Arruntium    Celsum    quinquies;    Aelium    Melissum 

semel;     Domitium    semel;     Porphyrionem    semel; 

Verrium  Flaccum    quater;    Sammonicum  Serenum 

quater;    Siliuni  Solinum  semel;    Cominianum  bis; 

Ascon.   Pedianumbis;  Gellium  ter;  Catonem  quin- 

quagies   scpties;    Varronem    centies    sexagies    bis; 

Labeonem  bis;   Sinnium  Capitonem  semel,  anony- 

mos  octies. 

Ad   syniaxim   linguae  latinae  vero  non  amplius 

quam  hos   duos  Plinii    (Serv.  ad  Aen.  1.  546  et  VII. 

273),  duos  anonymi  (Serv.  ad  Aen.  I.  104  et  VII.  787) 

cuiusdam  locos,    unum  Verrii  Flacci  locum   (Serv.  ad 

Aen.  VIII.   423)    pertinere    ex    prima   opusculi  nostri 

particula  animadvertimus. 

Ac  primum  quidem  de  Plinii  ex  libris  gramma- 
ticis  haustis  dicamus.  C.  Plinius  Secundus,  rerum 
naturalium  doctissimus  ille  indagator,  etiam  octo  li- 
bros  dubii  sermonis  conscripsit,  quorum  fragmenta 
Lerschius  (I.  p.  179  —  201)  conlegit.  De  horum 
autem  librorum  indole,  de  qua  nihil  docet  Lerschius, 
praeclarissime  disserit  A.  Schottmuellerus  (de  C.  Plinii 
Secundi  libris  grammaticis  part.  I.  Bonnae  et  Lipsiae 
1858)  in  priore  dissertationis  suae  particula;  altera 
vero  in  qua  ea  testimonia  Pliniana  tractavit,  quae 
apud  Charisium  exstant,  utemur,  de  Charisii  auctori- 
bus  syntacticis  disputantes.  Octo  omnino  locis  Pli- 
nius  in  Servii  commentariis  laudatur,  quorum  comme- 
morationum  ad  syntaxim  linguae  latinae  non  pertinent 


KaiM 


B^iji,    .ll(p!jl»5g,i«(i!i>.U.J(IHi«ljy. 


84 


nisi  duae,  ut  supra  vidimus.  Cum  autem  praeter  haec 
Pliniana  dilucida  Servi  testimonia  permulta  exstent 
in  scholiis,  quae  si  cum  ceterorum  grammaticorum 
praeceptis  comparamus  Pliniana  sine  dubio  habenda 
sunt,  luce  clarius  esse  videtur,  Servium  permulta  alia 
Plinii  libris  dubii  sermonis  debere*),  id  quod  uno 
exemplo  illustrare  sat  erit.  Servius  ad  Aen.  I.  546 
Plinii  a:ialogiae  legem  quandam  designasse  videtur, 
cum  Plinium  quidem  praeseribere  verba  synonyma, 
in  quibus  eadem  insit  significatio,  iisdem  casibus  iun- 
genda  esse  dicat,  quaftivis  etiam  in  hac  lege  multa 
excipi  ipse  concedat.  Cuius  doctrinae  complura  inve- 
nimus  A-estigia  in  Servii  scholiis**),  qui  hac  analogiae 
quasi  via  longius  procedens  vel  ea  verba  in  quibus 
contraria  insit  significatio  eandem  sequi  legem  iubet 
(ad  Aen.  T.  203). 

At  postquam  Servium  permulta  Plinii  libris 
grammaticis  debere  intelleximus.  quaerendum  nobis 
est,  utruni  Plinii  libros  ipse  inspexerit  an  huius  gram- 
niatici  sapientiam  ex  aliorum  auctorum  seriptis  hau- 
serit.  Et  hoc  quidem  loco  omnino  consentimus  cuni 
Kirchnero,  qui  Servium  cum  Plinii  libros  dubii  ser- 
monis  nunquam  nominaret,  (iuamqi;am  semper  natu- 
ralem  eiusdem  historiam  pleno  adposito  titiilo  citaret, 
iie  tituli  {|uidpm  graminaticorum  illorum  Plinii  libro- 
rum  gnarum  huius  grammatici  doctrinam  grammati- 
coruni  quox'undani  latinorum  ex  libris  in  suos  commen- 

*)  cf.  rAT.-cii:  i\.  1.)  I.  p.  r.i.s  ivj.-.  xciii. 

**)  (•(■.  !i(l  .\cii.  II.  (14  ct  X   <;4:>. 


^T^^fli^sif^^.p^f^^^^i^ms^lBm^ 


85    — 


tarios  transtulisse  putavit.  Quibus  autem  ab  aucto- 
ribus  hos  Plinianos  locos  mutuatus  sit  Servius  parum 
constat,  nisi  forte  ab  iisdem  atque  Charisius  Diome- 
des  alii. 

Cum  de  duobus  anonymorum  locis  non  habeamus, 
quod  verba  faciamus,  statim  ad  Servii  scholion  illud 
(ad  Aen.  VIII.  423),  in  quo  Verrius  Flaccus  nomina- 
tur,  transeamus.  Quem  Flacci  locum  hausisse  Ser- 
vium  Kirchnerus  (p.  476)  probat  ex  grammatici 
cuiusdam  (Capri  fortasse)  libris,  quem  hic  Vergilii 
versus  commovit,  ut  de  adverbiorum  usu  apud  veteres 
scriberet.  ,,Nam  cum  Vergilius  a  primo  imperatorum 
saeculo  usque  ad  ultimam  vergentis  imperii  romani 
aetatem  longo  docentium  et  discentium  usu  tritus 
fere  solus  in  scholis  regnaret,  grammaticus  latinus 
Graecorum  in  modum,  qui  ab  Homero  proficisci  sole- 
bant,  non  poterat  non  a  ^'ergilio,  in  quo  omnis  scho- 
larum  institutio  versabatur,  materiam  quaestionum 
grammaticarum  quas  instituit  petere." 


-^:;^wr^^^s^!gE^W' 


Theses. 


1)  Apul.  metam.  IV.  29  emendandum  esse  censeo: 
„sacra  diae  praetereuntur,  templa  deformantur,  pul- 
vinaria  praetermeantur,  caerimoniae  negleguntur. " 

2)  Audac.  excerp.  gr.  lat.  VII.  p.  343,10  K. 
„paene"  pro  „plene"  legendum  est. 

3)  In  Theognidis  versu  104  optimam  codicis  Mu- 
tinensis  lectionem  priorem   restituendam  esse  conicio. 

4)  Coniecturam  quam  fecit  Taylor  in  Pseudolysiae 
orationis  funebris  paragraj)ho  36  refutandam  esse  puto, 
Reinholdi  Klotzii  secutus  hoc  de  loco  sententiam. 


I  -,'.' 


Qy^j, — > 


„'!&■; 


T/  ■■'■-  ■/f^if'^  .•■>■■    ■'    '■'. -^V"  : '.U.-  ■■:■-:   .^ 


Vita. 


Natus  sum  Paulus  Eduardus  Rosenstock  Regi- 
monti  d.  22.  mensis  Januarii  a.  1862,  patre  Josepho, 
quem  ante  quinque  annos  praematura  morte  mihi 
ereptum  lugeo,  matre  Carolina  de  gente  Birnbaumiana. 
Cum  primis  elementis  literarum  domi  a  matre  imbutus 
essem,  septem  annos  natus  gymnasium  Cniphoviense 
adii,  quod  tum  floruit  auspieiis  Skrzeczkae  directoris; 
brevi  post  a  Drygalski  successit,  vir  doctissimus,  prae- 
ceptor  mihi  dilectissimus,  qui  ad  classicorum  studiorum 
amorem  me  adduxit,  ut  initio  anni  1882  maturitatis 
testimonium  adeptus  in  alma  universitate  Albertina 
philologiae  studiis  me  dederem. 

Scholas  frequentavi  professorum  illustrissimorum 
per  novem  semestria: 

Bezzenberger,  Dehio,  Friedlaender,  Hirschfeld, 
Jeep,  Jordan,  Ludwich,  Buehl,  Thiele,  Walter, 
quibus  omnibus  gratias  ago  semperque  agam  quam 
maximas.  Per  tria  semestria  proseminarii,  per  tria 
seminarii  philologici,  per  quattuor  seminarii  histo- 
rici  sodalis  fui.  Itemque  interfui  exercitationibus  ar- 
chaeologicis. 

A.  d.  VII.  Id  Jun.  1886  examen  rigorosum 
tibsolvi. 


i.**i:*L.V    '-■■■Sk.a-.L.l. 


•  'mi  iT  laiMrfl  rthiiiiiih 


"«.  ■:■.• 


.•**k 


\^^ 


JiiaaaitA^Jiia..^-,.*:^^ 


tifiiilrtlnnmwrt  iifl-T 


*'■-•-•"'•  ^^«t>i-ail>f.J-'^--v--