Skip to main content

Full text of "De C. Plinii Caecilii Secundi et imperatoris Trajani epistulis mutuis disputatio [microform]"

See other formats 


■■■"■sir''^'-"^-.- 


D- 


UBnARY 


♦fiiw 


■Q  ,. 


1^^ 


DE  C.  PLINII CAECILII SECUNDI 


BT 


IMPERATORIS  TRAJANL 


EPISTULIS  MUTUIS  DISPUTATIO. 


SCBIPSIT 


CAROLUS  GIIILIIELIIUS IGNATIUS  WILDK,  S.  J. 


LUGDUNI-BATAVORUM , 

Apud  J.  W.  VAN  LEEUWEN. 


(Maaraniansstcfig). 
MDCCCLXXXIX. 


Q 


^^«< 


-^V'^ 


^■w:^ 


•H 


I 


a 


Wh  V 


•-•  « 


■■  »t .'  •    *■■ 

■•■rj,  -1  ■ 


■'  'V/.l^j 


>'^-.!  ,.n>jr.i 


"-.''           ,           .       ^                              --^- 

,-    "          -                            .  '     -'.-' 

v_ 

-^''''■y-:^-^'  ."v."        ■=: 

--.-■ 

r    •'  ■         'v    ■■-..    :'■ 

.'"■:- 

"■':'^'. 

DE  C.  PLINII  CAECILII SECUNDI ET  IMPERATORIS 
TRAJANI EPISTULIS  MUTUIS  DISPUTATIO. 


■:■,  /.  .■ 


QCDnUKT    BU  J.    J     QROeH   TE    LEIDEN. 


.■f, ^  -  ■  --.*    . j-v-^  ■;  ^  •r\''- 


h  C.  Pliiii  Caeeilii  kwi  i  Ifliperatoris  frajaiii 


SPECIMEN  LITTERARIUM  INAUGURILE 

QUOD 

A.isrisruEJsrTE  summo  isrxjMiisrE 

EX    AUCTORITATE   RECTORIS   MAGNIFICI 

A.    P.    N.    Franchimont, 

FHIL.  DOCT.,  IN  FACULTATK  DISCIFL.  MATaF.X.  FHYlllC.  FBOF., 

AMPLISSIMI  SENATUS  ACADEMICI  CONSENSU 

ET 

NOBILISSIMAE  FACULTATIS  LITTERARUM  ET  PHILOSOPHIAE  DECRETO 

JPrO  pRADU  pOCTORATUS 

snmmisqne  in  Utterantm  tlHSsitarnm  bisjciplina  ^onoribns  tt  priiiiUgiis 

IN  ACADEMIA  LUGDUNO-BATAVA 
RITE  ET  LEGITIME  CONSEQUENDIS 

FACULTATIS    EXAMINI    SUBMITTET 

CAR0LI)S(;U1LHELMIISIGNAT111SWILDU.J. 

AMSTELODAMENSIS, 

DIE   XXIII    MENSIS    SEPTEMBRIS    A    MDCCCLXXXIX.    HORA    III. 


-{    JK     8- 


lugduni-batavorum , 
Apud  J.  W.  VAN  LEEUWEN. 


(Maarsmanssteeg). 
MDCCCLXXXIX. 


^ 


Optimo  Patri  Matrique  carissimae. 


• "    f?  •' 'ec  :  •'■!' 


■f^-i-: 


Confecto  jam  itudiorum  curriculo  summis  viris ,  quibus ,  si 
quid  in  antiquis  litteris  aut  valeo  aut  valebo ,  acceptutn  rcfero^ 
meritissitnas  gratias  palam  persolvere  liceat ,  ne  illis  debitac 
observayitiae  testimonium ,  tnihi  grati  animi  sensus  defuisse  vi- 
deatur. 

Tibi  quidem ,  vir  clarissime  Cornelissen ,  quantum  debeam 
paucis  enarrare  non  possum ;  sed  neque  opus  est :  norunt  enim 
omnes ,  quotquot  Te  Magistrum  coluere ,  quanta  humanitate  et 
benevolentia  auditores  Tuos  complecti  soleas ;  quam  et  ego  per 
quctdriennium  ita  expertus  sum ,  ut  Te  non  peritissimum  tantum 
studiorum  ducem  ,  7ierum  et  benignissimutn  fautorem  cognoverim. 

Pares  Tibi  gratias  et  habeo  et  ago^  vir  clarissime  v.  Leeuwen, 
cuius  doctritia  et  beneiwlentia  me  haud  parum  esse  obligatum  et 
probe  scio  neque  facile  obliviscar. 

ISIeque  ego  hoc  loco  Te  praeterierim ,  vir  clartssime  Land^ 
quem  eruditissimum  mihi  extitisse  Magistrum  grata  semper  mente 
recordabor. 

„Quis  est  nostrum  liberaliter  educatus ,  cui  non  educatores , 
cui  non  magistri  sui  atque  doctores ,  cui  non  locus  ille  mutus 
ipse   ubi  doctus  est  cum  grata  recordatione  in  mente  verscturV 

Scribebam  in  Gymnasio  Catvicensi  mense  Sept.   i88g. 


De  /viuTuis   Plinii  et  Trajani  Epistulis. 


Quadringenti  prope  anni  sunt,  ex  quo  Hieronymus 
Avantius  Veronensis  Epistularum  Trajani  et  Plinii  mutu- 
arum  singularem  librum  edidit ,  Bernardo  Bembo  notissimo 
illi  bonarum  litterarum  patrono  missum.  Quae  quidem 
epistulae ,  cum  non  scriptorum  tantum  vitam  verum  et 
alia  multa  ad  universam  aetatis  illius  historiam  pertinentia 
egregie  illustrarent ,  virorum  doctorum  animos  vel  maxime 
in  se  converterunt.  Quorum  alii  inventum  thesaurum 
summis  laudibus  extollebant,  „pretiosissimas  gemmas" 
vocantes  „numquam  pro  pretio  aestimandas" ,  alii  libro 
nuper  edito  fidem  temere  habendam  negabant ,  alii  denique 
eundem  tamquam  suppositicium  ne  a.ssis  quidem  faciendum 
existimabant. 

Atque  dissensio  illa  sextodecimo  post  Christum  saeculo 
ineunte  exorta  —  quamquam  non  raro  intermissa  —  ad 
haec  usque  tempora  perducta  est ,  neque  hodie  de  re 
controver.sa  inter  viros  doctos  plane  convenit.  Quae  cum 
ita  sint ,  non  inutile  opus  me  facturum  arbitror ,  si  pro- 
viribus  quaestionem  hanc  iterum  tractandam  suscepero. 
Ac,  licet  vix  .sperare  ausim  hac  commentatiuncula  veteri 
controversiae  finem  tandem  impositimi  iri ,  quae  hoc  prae- 


sertini  saeculo  viri  docti  de  ea  re  scripserunt  diligenter 
in  unum  contuli ,  ut  cxaminatis  ac  perpensis  omnibus  quae 
utrimque  afferri  possent ,  quid  verum  ,  quid  falsum  videretur 
ostenderem. 

Principem  libri  de  quo  disputabimus  editionem  paravit 
Avantius  anno  1 502 ,  qui  eam  ex  apographo  manco  et 
depravato  typis  expressit ,  quod  se  Petri  Leandri  cuiusdam 
industria  e  Gallia  accepisse  profitetur.  Ex  epistulis  121 
(124),  quae  in  hodiernis  editionibus  leguntur,  40  priores 
librarii  incuria  omissae  erant,  et ,  cum  .solae  Plinii  litterae , 
non  vero  Trajani  rescripta  suis  titulis  distinguerentur , 
46  tantum  epistulae  numerabantur.  Quare  et  editor  librum 
iiiscripsit :  „(7  Plinii  lunioris  ad  Traiannrn  cpistolc  46 
nnpcr  rcpcrtc  cnni  cinsdcm  rcsponsis."  ') 

Secuti  sunt  paulo  post  Phil.  Beroaldus  (1502)  et  Cata- 
naeus  (1506)  qui  easdcm  omnino  epistulas  ediderunt, 
nullo  meliore  vel  codicc  vel  apographo  usi ,  additis  tantum 
suis  aliorumquc  conjecturis  et  emendationibus. 

Integrum  vcro ,  qualem  hodic  habemus ,  librum  edidit 
novcmque  aliis  Plinii  libris  tamquam  decimum  adjecit  Aldus 
Manutius  Vcnctiis  1508.  Is  primus  40  priores  epistulas , 
ab  aliis  omis.sas ,  reliquis  adjunxit ,  codicc  usus  —  ut  ip.se 
tcstatur  —  manuscripto  Parisiis  a  Jucundo  Veroncnsi  in- 
vcnto ,  itcmquc  ciusdem  codicis  apographo ,  quod  idem 
Jucundus  confecerat.  ^) 


')  l)e  liis  oinniliu>  viile  sis  Keil  in  piaeliitione  editioiiis  niaioris  Lips, 
Teuhner.  1870  et  V..  (1.  Ilanly  in  editione  J-^pistulavuMi  nuituaiuni  Plinii 
ot  TiMJani.  Introduction.  \y  65 — 75.  (Londini  M.ie  Millan  iV  C".   1889). 

"^)  Coile.v  ille  l'arisinus  lemporuni  injuria  aniissus  ncc  <lum  rcpertus 
est.  In  aliis  Plinii  liliris  manuscriptis  Kpistulac  ad  Trajanum  non  leguntur. 
De  apnijraplio    Uodleiano  infra  agcndum  crit. 


Eorum ,  qui  post  Aldum  epistulas  hasce  ediderunt  nemo 
novo  codicis  apographo  usus  est,  sed  Aldinam  editionem 
omnes  secuti  sunt.  Neque  enim  —  si  Keilium  audias  — 
quod  Catanaeus  in  secunda  sua  editionc  anni  1 5 1 8  de 
vetustissimo  quodam  Germanico  codice  affirmat  fide  dignum 
videtur:  „Nam  sicut  in  priorc  editionc  principem  Edi- 
tionem  (Avantii)  expresserat,  ita  in  hac  Aldinam  conjec- 
turis  vel  suis  vel  doctorum  virorum  quorum  nomina.... 
appellat ,  hic  illic  mutatam  repetivit ,  neque  quicquam  novi 
e  codice  protulit."  ') 

Reliqui  quoquc  editores  —  ita  fere  U.ssing  ^)  —  Aldum 
vix  verbo  mutato  secuti  .sunt,  donec  Henricus  Stephanus 
(1581)  multa  emendavit  ct  epistularum  ordinem  ita  in- 
vertit  „ut  eas  epistulas,  quibus  rcscriptae  ab  imperatore 
epistulac  additac  sunt  a  reliqua  partc  .scgregarct ,  et  addita 
nova  inscriptione  epistularum  Plinii  et  Trajani  mutuarum 
in  finem  reiccrct."  '*)  Quod  cxemplum  cum  plcrique 
editorum  imitati  essent ,  post  irritum  Gierigii  conatum , 
Keil  primus  verum  et  antiquum  epi.stularum  ordineni 
restituit. 

Cetcrum  —  ut  jam  significavi  —  nc  illis  quidem  tcm- 
poribus  defuerunt ,  qui  librum  hunc  vcrum  gcrmanumquc 
cs.se  pcrncgarent.  Quare  jam  ct  Catanaeus  (1506)  et  Aldus 
(1508)  de  invidis  illis ,  quos  vocabant,  obtrectatoribus 
conquesti   sunt.  ") 


")  Keil  11.  p.  XXXVII. 

^)  U.ssinfj:  „Om  dc  Kciser  Traj.in  tillac;te  Hrcve  til  Pliniu.s"  in  „Kt;l. 
flanske  Videnskabenics  .Sclsk.abs  Skriftcr  ^tc  Raekke  historisk  og  pliilo- 
lotjisk  .Afdelini;  ^ie  I5inrl,  Hauni.ie  1860.  pp.  4  .sq. 

3)  Keil  11.  p.  XXXVIII. 

*)  Vide  Keil  11.  p.  XXXVI. 


,'.■<*.. 


Paulatim  vero  controversia  videtur  essc  omissa ,  et  inter 
multos  illos,  eosquc  doctissimos  viros,  qui  post  Aldum 
cpistulas  vcl  cdidcrunt,  vel  commentariis  instruxerunt , 
vix  unus  et  alter  inventus  est ,  qui  vel  levissime  de  xu^evrix 
dubitarct.  G.  1.  Vossius  quidem:  „(librum  decimum) 
esse  genuinum ,  inquit ,  extra  controversiam  poni  debet , 
praesertim  de  epistola  illa ,  qua  super  Christianis  Trajani 
judicium  exquirit ,  item  ista ,  qua  Caesar  Plinio  respondit"  '). 

At  vero  ante  hos  centum  annos  (1788)  Semlerus  quae- 
stionem  denuo  agitare  coepit.  Solas  ille  quidem  epistulas 
T.  96  et  97  (quibus  de  Christianorum  causa  agitur)  im- 
pugnavit,  quas  a  falsario  (Tertulliano  forte)  confictas. 
„stolidissimas  nugas ,  fraudesque  non  pias  .sed  impudentes" 
dixit.  2) 

Sed ,  quamvis  Semlerus  multum  pulveris  excitaret ,  non 
ille,  vel  iis  ipsis  fatentibus,  qui  postea  easdem  epistulas 
genuinas  esse  negaverunt,  non  ille,  inquam ,  in  ea  re 
quidquam  efifecit. 

Recte  v.  d.  L.  Schaedel :  „Senilers  ganze  Kritik  hat 
alls  Mangel  des  Rationalismus  :  Beweisfuhrung  aus  Gemein- 
platzen  ....  Wie  aus  diesem  Briefe  eine  ganze  und  eben 
diese  Sammlung  habe  erwachsen  konnen ,  an  diese  Schwie- 
rigkeit  hat  er  mit  keinem  Finger  gerOhrt;  und  hatte 
wirklich  Tertullian  den  Brief  ge.schrieben  ,  woher  ware  dem 


')  ^'-  J-  Vos.siu.s  „Coninientarius  in  Epistol.  Plin.  de  Christianis  etc.'' 
inter  Opuscula  varii  argiinienti  p.  54.  Operuni  Toni  4.  Amstel.   1699. 

-)  In  lil)ro  (lueni  inscripsit :  ,,Neue  Versuche  <lie  Kirchenhistorie  der 
ersten  Jahrliunderte  aufzukliiren."  17S8.  Iminignavit  Senilerum  ct  ]ienitus 
corfutavit  Ilaversaat,  defendit  Corrodi.  cfr.  Kev.  des  Quest.  Histor.  Tom- 
24  p.   12S. 


guten  Punier  hier  das  reinere  Latein  gekommen,  und 
warum  fanden  vvir  in  der  Falschung  nicht  auch  das :  „quibus- 
dam  gradu  pulsis"  des  Apologeticus  wieder?"  ') 

Neque  Semleri  sententia  apud  viros  doctos  multum 
valuit.  Itaque ,  qui  hoc  ipso  saeculo  in  Plinii  scriptis  expli- 
candis  operam  posuerunt ,  Gierig ,  Orelli ,  Doring ,  Keil . 
neque  non  nuperrime  Hardy ,  -)  ad  unum  omnes  epistulas 
illas  veras  germanasque  esse  contenderunt.  Quibus  accedunt 
multi  alii  viri  docti ,  qui  de  illius  aetatis  rebus  aut  moribus 
disputarunt,  inter  quos  —  ut  nonnullos  tantum  honoris 
causa  nominem  —  Mommsen ,  Duruy ,  Dierauer ,  Mar- 
quardt ,  Franke  —  neque  minus  Peter ,  Asbach ,  Stobbe , 
alii   —   vix  verbo  controversiae  illius  mentionem  faciunt. 

Quare  supervacaneum  fere  videri  possit  rem  actam  agere 
velle  nisi  et  nuper  extitissent  viri ,  doctrina  haud  parum 
illustres,  Semleroque  iidem  longe  prudentiores ,  qui  aliis 
illi  quidem  argumentis  Semleri  tamen  sententiam  defen- 
dendam  sibi  ducerent. 

Quorum  alii  universum  librum  „decimum"  •*)  —  ita  ante 
Keilii  editionem  vocabant  —  alii  solas  illas  de  Christianis 
epistulas  (T.  96,  97)  impugnarunt.  Atquc  hi  rursus 
in  duas  partes  dividi  possunt :  alii  enim  utramque  illam  , 
alii  alterutram  epistulam  suppositam  esse  affirmant. 
Tandem    ex    illis    qui    epistularum  xv^evTix:/  negant,  alii 


')  l'rogramin  des  Gymiuis.  zu  Darmstiidt.   1887  p.  6 

''j  C.    Plinii  Caecilii  Seciindi  Epistulae  ad  Trajanum  Imperatorcm  cum 

eiusdem    resjxjnsis;    Ed     Ilardy.  Londini  Mac  Miilan  &  C.   1889    Intro- 

duction. 

•*)  Olini  epistulae  uiuluae.  Plinii  et  Trajani  ,,decinii  libri"    nomine  fere- 

bantur:    Keil    vero    librum,    quippe  qui  seorsum  editus  videretur,  proprio 

titulo  recte  recensuit. 


easdem  jam  priscis  temporibus  (Tertulliani  forte  aetate) 
confictas ,  alii  saeculo  dcmum  1 5  exeunte  a  viro  litterato 
quodam  Tertulliani  verba  secuto  compositas  esse  conten- 
dunt. 

Primus  hoc  saeculo  in  arenam  hanc  descendit  v.  d.  Julius 
Held ,  Gymnasii  Suidniciani  quondam  rector.  Oui  vir , 
Plinii  scriptorum  studiosissimus  ,  post  utilissimum  libellum, 
in  quo  multa  quae  ad  Plinii  amicos  spectant  ab  aliis  neglecta 
optime  enarravit'),  anno  1835  scripsit:  „Prolegomena  ad 
librum  Epistolarum ,  quas  mutuo  sibi  scripsisse  PHnium 
Juniorem  et  Trajanum  Imperatoreni  viri  docti  credunt." 

Ouo  quidem  opusculo  contendit  vir  doctissimus,  epis- 
tulas  illas  spurias  et  subditivas  sibi  videri.  Ouo  vero  tem- 
pore,  et  a  quo  scriptore  confictae  putandae  sint  non  de- 
finite  ostendit ;  significat  quodammodo ,  eas  saeculo 
demum   1 5   exeunte  esse  scriptas. 

Heldii  commentatio  tam  rara  videtur  esse ,  ut  v.  d.  L. 
Schaedel ,  qui  nuperrime  de  eadem  quaestione  disputavit, 
eandem  non  nisi  nomine  norit ;  -)  —  mihi  quoque  haud 
exigua  opera  constitit  ut  tandem  illam  adipiscerer ;  quare 
haud  inutile  fi.icrit  praccipua  Hcldii  argumenta  paucis  referre. 

i".  Primum  cpistularum  multitudo  Hcldium  ofiendit : 
tot  enim  pcr  Icgationis  tcmpus  (a.  m.  Scpt  1 1 1  —  Mart. 
1 1 3).  Roma  in  Bithyniam  ct  c  Bithynia  Romam  negat 
mitti  potuisse.  '*) 


')  l!e1)cr  dcr  Wertli  der  Bricfsaninilunj;  dcs  junf^eren  Plinius  in  Bezug 
auf  Gescliichtc  ilcr  Roni.  Littcralur"   1833. 

'^)  Schacilcl  11.  p.  5. 

^)  lleld  11.  \)\\  5  — 12.  Cclcruin  non  (Mnncs  lc.t;ato.s  tot  ad  Iniperatorem 
niisis.se    cpistulas    unusiiuis^iuc    facilc    intcUegit    (juare    rcclc    nionct    v.  d 


■■;■  ■"  i  .■  ''    .'  '  ' .  ■   ■     ''..-'':- 

■\        ■:  ■  .  . 

•\  . 

t  ... 

\  ■ 

\  ■        . 


2".  Multo  vero  graviores  dubitandi  rationes  in  ipsis 
epistularum  argumentis  sibi  videtur  invenisse :  unam  enim 
quam  scripsit  Plinius  de  Christianis  epistulam  si  excipias 
nuUa  omnino  tanti  videtur  esse,  ut  Plinius  eam  scribere, 
ad  quam  Trajanus  rescribere  potuerit.  ' ) 

3".   „Offensuram   praeterea   lectorem  putat  respondendi 

quam    iniit    Trajanus    rationem Merito    mirabere  in 

epistolis  niultis  ad  praefecti  (sic)  interrogationes  respon- 
dere  ita  (Caesarem) ,  ut  nihil  fere  commodi  cepisse  videa- 
tur."  Ac,  multis  huius  rei  exemplis  allatis:  „Hacc  suffec- 
tura,  inquit ,  cgo  opinor,  ad  comprobandam  sententiam , 
imperatorem  prudentem ,  qualia  contineantur  epistolis 
decimi  libri  responsa ,  talia  vix  cen.seri  posse  exhibuisse."  -) 

4".  „Iam ,  ita  pergit ,  si  considerata  epistolarum  forma, 
frustra  quaesiveris  temporis  quo  datae  fucrint  indicium , 
senserisque  egregium  exemplum  Augusti  imperatoris , 
quem  ad  epistolas  omnes  horarum  quoque  momenta  nec 
diei  modo ,  sed  et  noctis ,  quibus  datae  significarcntur , 
addidisse  Suetonius  •')  est  auctor ,  haud  sccutum  esse  Tra- 
janum ,  qui  neque  ipse ,  quo  tempore  dederit  epistolam , 
significaverit ,  neque  quando  praefccti  sui  epistolae  datae 
essent ,  significatum  reperire  potucrit ,  cum  perraro  tantum 
insint    in    illiu«   epistolis   temporis   indicia,  nuUam  prope- 


Dc  la  Bcrye  iu  libro:  .jE.ssai  sur  lc  Kegne  dc  Trajan."  l'aris  1877.1).  '21  : 
„11  ne  faut  donc  pas  cherchcr  dans  cctlc  corrcspondancc  /c'  /i/t'  du  f;ou- 
vcrnement  dc  Trajan.  Mais  on  tircra  dcs  inductions  lcgitimes  si  Ton  vcut 
connaltre  rcsprit  dc  ce  y;ouvcrncnient ,  car  cet  esprit  assurenient  n'etait 
])as  en  Hithynie  autre  (]u'aillcurs  " 

')  Ileld  11.  ])]).  12-  17. 

*)  Held  11.  ])]).  17 — 20. 

^)  Suet.  (Jctav.  C.  50. 


/■     ■'  ,-;  -■  «.-.      .•  -.•■•-;■    .  -  ■     ,1    .   ■  .  •.  / 


I 


I 


!• 

8  './ 

modum  notam ,  imperatoris  illius  manum  prodentem,  prae 
se  ferre  epistolas  concedes."  ') 

5".  Piura  alia ,  quae  ad  caput  unum  commode  revocari 
non  possunt,  in  epistulis  illis  Heldio  summo  opere  dis- 
plicent.  Epistulam  T.  3  cum  Ep.  II ,  1 1  pugnare  affirmat ; 
neque  magis  ea  quae  T.  96  narrentur  inter  se  cojnponi 
posse.  Valde  quoque  offenditur  epistulis  T.  15,  16, 
17  A,  B,  18.  —  Denique  usus  vocis  „Doniine"  non 
videtur  ei  convenire  cum  illis ,  quae  in  Panegyrico -) ,  qui 
vocatur,  Plinius  affirmat :  „non  de  domino,  sed  de  parente 
loquimur."  ") 

6^.  „In  universum ,  inquit ,  in  epistolis  scripturae  genus 
observabit  lector  diligens  et  Plinio  Juniore  et  Trajano 
imperatore  prorsus  indignum."  ^*) 

„Iam  igitur ,  ita  finem  commentationi  imponit ,  quoties 
quae  disputata  sunt  colligo  apud  animum  meum,  haud 
immerito  de  laudatarum  epistolarum  origine,  qualem  cre- 
diderunt  adhuc  viri  docti  dubitare  posse  mihi  videor." 

„Augetur  dubitatio  eo  ipso ,  quod  in  paucis  tantum 
codicibus  istac  epistolae  reperiuntur  -^)  .  .  .  Objicies  fortasse 
Tertulliani  auctoritatem  ....  Verum  et  Tertulliani  et  reli- 
quorum    scriptorum  ....    testimonia  hoc  tantum  videntur 


>)  Held  11    p.  20. 

^)  Panegyric.  cc    2,  3. 

')  lleld  11.  pp    20 — 25 

*}  lleld  11.  p.  25. 

^)  Ex  iis  qiiae  hoc  loco  dc  „paiici.s  codicibiis"  piofert,  el  vel  magis 
ex  iis  quae  habet  11.  p.  27:  „Lacunam  codices  non  iniumnt"  recte  colligcre 
niihi  viileor  Heldium  non  fuis.se  valde  versatum  in  codicibus  Plinianis. 
Nesciebat  videlicet  epistulas  Trajani  et  Plinii  in  //////c  jam  codicc  legi. 
^Unum  nimirum  apographum  Bodleianuni  si  excipias  quod  hisceannisab 
Ilardyo  repertum  est,  de  (|uo  infra  agemus) 


probare  revera  Plinium  Juniorem  de  statu  Christianorum 
ad  Trajanum  retulisse.  Quid  autetu  prohibet ,  quominus 
secundum  TertuUiani  verba  epistolam  novam  factam  et 
Plinio  Juniori  adscriptam  esse  putemus?  Fortasse  Sym- 
machi  exemplum  qui  dccem  epistolarum  libros  publicavit, 
rejectis  quas  ad  Caesarem  scripserat  in  decimum ,  imitari 
voluit ,  quisquis  illas  ad  Trajanum  scripsit.  Sidonius  Apol- 
linaris  novem  tantum  novit  libros."  •) 

Haec  Held ,  quem  commemorat  Orelli  tamquam  impug- 
naturus  -)  (non  tamen  perfecit  propositum) ;  assentitur 
Heldio  Hulleman  noster:  „Quae  hodie  feruntur  Epistolae 
a  Trajano  et  Plinio  mutuae  ad  se  scriptae,  harum  quam 
suspecta  sit  origo  peculiari  dissertatione  demonstravit 
Heldius."8) 

Ceterum  Heldii  opusculum  in  Germania  virorum  doctorum 
oculos  paene  videtur  latuissc ;  in  iis  enim  libris  qui  postea 
de  Plinii  rebus  et  moribus  conscripti  sunt,  vix  umquam 
commemoratur  *) :  „nemo  propheta  in  patria." 

Sed,  quod  in  patria  adeptus  non  est  ei  contigit  apud  exteros. 
Etenim  v.  d.  Ussing  in  Academia  Hauniensi,  Madvigii 
di.scipulus  quondam ,  tum  collega,  anno  1860  disputatio- 
nem  de  eadem  quaestione  con.scripsit ,  in  qua  Heldii  opu- 
sculum  non  commemorat  tantum ,  sed  et  fuse  tractat.  Atque 
ille  quidem  cum  Heldio  ita  discrepat,  ut  non  totum  libruni 
sed     eas    tantum    epistulas    subditivas    esse    ducat,    quas 


')  Held  11.  pp    27,  28. 

'^)  Orellius:  Historia  Critica  Epistulanim  Pliiiii  ct  Trajani  p.  2. 

*)  Hulleu)an.  Oratio  Inauguralis:  „I)e  Litterarum  praes.  apud  Romanos 
studiis  Nerva  Trajano  Imperatore"  (habita  L.  \i.  1858,  20  Mart.)  adnotat.  4. 

■•)  Iuipugnat  Heldium  sed  quasi  praeteriens  UOring  in  sua  Editione  Epistul. 
Plin    1843  Tom    II  p.  382. 


lO 

Trajanus  ad  Plinium  scripsisse  fertur.  Quare  commenta- 
tionem  inscripsit:  „0m  de  Keiser  Trajan  tillagte  Breve 
til  Plinius." 

Sed  neque  Ussingii  libellus  in  multorum  manus  videtur 
pervenisse,  ita  ut  praeter  Lagergren  ')  (qui  ei  assentitur) 
invenerim  neminem ,  qui  illius  mentionem  faceret.  Cum 
vero  Ussing  et  ob  cgregiam  litterarum  scientiam ,  et  ob 
rationes  quas  protulit,  intcr  cos  qui  his  nostris  temporibus 
harum  epistularuni  xu^i--yTi,x-^  impugnarunt  longe  eminere 
videatur,  hoc  loco  argumenta  eius  per  summa  capita  exponere 
in  animo  cst     quac  postea  (una  cum  aliis)  fusius  cxpendam. 

Priore  opusculi  parte ,  Semleri  et  Corrodii  nugis  brcviter 
confutatis ,  Heldii  sententiani  cxaminat ,  et ,  quae  ille  in 
Plinii  cpistulis  tamquam  vitiosa  reprehendit  sanissima 
es.se  affirmat,'  quare  easdcm  epistulas  a  Plinii  manu  pro- 
fectas  essc  contcndit;  at  vero  cum  Heldio  facit  in  omni- 
bus ,  quac  in  Trajani  responsis  ille  notaverat,  itnmo  haud 
levibus  argumentis  eadem  corroborare  et  confirmare  conatur. 

Ouae  quidem  argumcnta  ut  summatim  complcctar, 
hacc  sunt: 

l".  Trajani ,  quac  feruntur ,  rescripta  tanto  imperatore 
non  solum  indigna ,  scd  saepe  inepta ,  saepe  obscura 
es.se  contendit ;  plerumquc  nihil  illis  proficerc  Plinium , 
non  raro  Plinii  epistulas  ab  impcratore  vix  videri  intel- 
lcctas.  -) 


')  J.  1'.    La^er^Tcn   „Di;  vita  ct  Elucutioiic  Plinii"   Upsal.   187 1.  p.  25. 

MadviL,ni;.s  (juuqiic  Ussinyii,  ni  falloi",  ar^'unienlis  adiluctus  est  ut  scri- 
bcret  haec:  „lMnen  selir  \viclilij.;en  IJeitra},'  zur  Kenntniss  tlcr  Stattlialter- 
thatigkcit  bieten  bckanntlich  dic  ISricfe  <les  1'linius  an  Trajan ,  ilas  Zehnte 
Buch ;  von  dcn  .Vntworten  dic  dcni  Trajan  zujjeschricben  wcrden  isl 
{janilich  abzusehen".  Runi.  Staal  II  j).   115  not. 

^)  Ussinj;  11.  ijp.  7 — 19. 


■;«yrj 


II 

2".  Non  minus  scribendi  genere  et  elocutione  Pseudo- 
Trajani,  quem  vocat,  offenditur  Ussing.  Tali  enim  oratione 
hominem  Romanum  illius  aetatis  vel  mediocriter  instruc- 
tum.  uti  potuisse  plane  negat,  ') 

3".  Ouodsi  libri  condicionem  quam  vocat  criticam  spectes, 
vel  inde  apparere  contendit  epistulas  Plinii  et  Trajani 
responsa  in  eodem  codice  servata  non  esse.  -) 

4".  Tandem  ea  quae  apud  alios  scriptores  (Tertullianum 
dico ,  Eusebium  aliosque)  de  epistulis  illis  leguntur  elevare 
conatur ,  affirmans  ea  in  Plinii  litteras  omnino  quadrare , 
non  vero  in  Trajani  rescripta. 

„Quare,  inquit,  responsa,  quae  sub  Trajani  nomine 
hodie  circumferuntur ,  recentioris  manus  operae  debentur. 
Apud  TertuUianum  mentio  facta  erat  cum  de  Plinii  epi- 
stula  tum  de  Trajani  rescripto :  quarc  existimarunt  viri 
docti  responsa  olim  singulis  epistulis  subjuncta  fuisse , 
temporum  vcro  injuria  periissc.  .  .  .  Vir  litteratus  quidam 
(forte  Gallus)  circa  finem  saeculi  15  videtur  lacunam, 
quam  putabat,  voluisse  explere,  magnamque  epistularum 
partem  responsis  instruxisse."  Cur  non  omnibus  epistulis 
responsa  subjunxerit  ignorare  se  fatetur  Ussingius,  forte 
crediderit  hoc  ipso  majorem  fidem  fraudibus  suis  se  con- 
ciliaturum.  ") 

Nuperrime  demum  in  Germania  anno  1887  edita  est 
conimentatio  viri  doctissimi  quem  jam  saepius  nominavi 
L.  Schaedel  ^).  Oui  hanc ,  de  qua ,  nos  disputamus ,  quae- 


')  ibid    pp.    19—23. 

')  ibid.  p.  23. 

^)   ibid.  p.  26 

*)   Proyramm  des  Gymna.s.  zu  Darmstadt    1887. 


12 

stionem  tractans,  enarrata  et  codicis  et  editionum  historia, 
non  ille  quidem  elocutioncni ,  sed  argumenta  epistularum 
reprehendit:  „die  seine  (Plinii)  vollige  Untauglichkeit  zu 
einem  hohern  Verwaltungsposten  dargethan  hatten" ,  re- 
jectis  tamen  et  Semleri  et  Heldii  sententis ,  contendit  fuisse 
profecto  Plinii  et  Trajani  epistulas  mutuas,  sed  easdem 
ab  editore  —  quem  Plinii  libertum  fuisse  suspicatur  — 
stulte  essc  corruptas  et  interpolatas ,  quin  etiam  in  plures 
saepe  partes  divisas,  quo  pacto  facili  negotio  magnum 
illum  epistularum  numerum  intelligi  posse  existimat.  „Ge- 
wiss,  ita  disputationis  summam  paucis  complectitur ,  hat 
Plinius  mit  seinem  Kaiserlichen  Gonner  im  Briefwechsel 
gestandcn ;  eine  ganze  Reihe  seiner  Briefe  gewahren  weder 
nach  Inhalt  noch  Form  irgend  einen  Anstoss,  daher  wir 
uns  begnligen  trotz  der  Dunkelheit  bezUglich  der  ausseren 
Herkunft,  ')  eine  VervoUstandigung  der  Sammlung  seitens 
eines  Mannes  anzunehmen  dem  zwar  vieles  Einzelne  des 
rftmischen  Lcbens  seiner  Zeit  bekannt  genug  vvar,  dem 
es  aber  an  Uberblick  und  Urteil  fehlte,  und  der  die  ge- 
schickte  indirecte  Verherrlichung  der  Kaisers,  dieausden 
wirklich  gewcchseltcn  Briefen  hervortrat ,  mit  pkimper 
Hand  ins  masslose  und  unverstiindige  ausfuhrte,  dieselbe 
Verschonerung ,  wie  sie  Plinius  mit  seinen  (uns  verlorenen") 
Gerichtsreden  nach  Ep.  IX.  28  vorgenommen  hat .... 
Jetzt  entspricht  die  Sammlung  mehr  der  guten  Tendenz 
als  einem  moglichcn  Sachverhalt ,  und  „neque  enim  histo- 
riam  componebam"  (Ep.  I.  i)  pas.st  in  diesem  Sinne  auch 
hierher.  Unscr  10  Buch  abcr  mag  dic  Gabe  gewesen  sein, 


';  Dc  liac  nuacslionc  iiifiu  agciuus. 


«3 

mit  welcher  der  Freigelassene  des  Plinius  der  seine  Leiche 
nach  Rom  bfachte,  sich  dem  Kaiser  empfahl."  ') 

Ceterum  ,  quid  sibi  interpolatum  ,  quid  sincerum  videatur 
vir  doctissimus  non  indicat ;  quare  haec  sententia  com- 
memorari  potest,  non  potest  refelli. 

Haec  in  Germania  et  Dania  viri  docti  At ,  qui  in  Gallia 
eandem  controversiam  mov^erunt ,  Semleri  praesertim  ve- 
stigiis  inhaerentes ,  non  integrum  librum ,  sed  solas  illas  de 
Christianis  epistulas  veras  germanasque  esse  negaverunt  *) 

Inter  quos  prae  ceteris ,  quantum  scio ,  Aube  '') ,  Des- 
jardins  ■*) ,  Dupuy  ^) ,  viri  doctissimi  nominandi  sunt.  Sed 
hi,  cum  id  praesertim  agant  ut  probent  has  solas  epi- 
stulas  cum  illius  aetatis  factis,  rebus,  moribus  non  bene 
convenire,  de  eorum  argumentis  infra  fusius  disseram,  ex- 
positis  ante  gravissimis  illis  rationibus,  quae  demonstrant 
librum  de  quo  disputamus  a  longe  plurimis  viris  doctis 
Plinio  Trajanoque  recte  assignari. 

Quam  rem  ut  clarius  distinctiusque  peragam ,  primum 
universum  librum  genuinum  sincerumque  esse  ostendam ; 
tum  Ussingii  sententiam  confutare  conabor;  tandem  in 
argumenta  inquiram ,  quae  adversus  notissimas  illas  de 
Christianis  epistulas  a  viris  doctis  prolata  sunt.  ") 


')  Schaedel  11.  pp    7,  8. 

')  Offenditur  de  la  Berge  (Essai  siir  le  r^giie  de  Trajan  p.  81)  T.  9, 
10  cqII.  cum  Pan  69  sed  de  hae  re  vide  Mommsen.  Rom  Staatsr.  IP 
pp.  1044— 1047. 

*)  „Histoire  des  Persecutions  de  TKglise  jusqu'a  la  fin  des  Antonins'" 
2"  Edition  Paris  1875    pp    207 — 228. 

■')  In  „Revue  des  deux  mondes"   1874.  Tom.  VI.   pp.  656  seq. 

*J  In  „.\nnales  de  la  Faculte  des  Lettres  de  Bordeaux  1880  Tom.  II 
pp,   182 — 196. 

*)  De  tota  hac  quaestione  haud  illepide  Schaedel  11.  p,  7 :  „Nach  alle- 


Cum  autcm  indicia,  cx  quibus  libri  veritas  cogiioscitur, 
alia  sint  cxtcrna ,  alia  cx  ipsius  libri  consideratione  colli- 
frantur ,  in  hac  causa  utrumquc  argumcntorum  gcnus  dili- 
gcntcr  cxaminarc  conabor ,  quo  fict ,  ut  epistularum  ab^svTtx 
ab  omni  parte  illustrctur. 

Et,  ut  ab  cxternis,  quae  vocantur,  argumcntis  initium 
faciam ,  quac  ct  ccrtius  cognoscuntur ,  ct  facilius  dijudi- 
cantur,  cum  codex  ille  unicus,  quo  Plinii  et  Trajani  epi- 
stulac  scrvatae  sunt,  temporum  injuria  sit  amissus,  restat 
ut  inquiramus  quinam  illi  viri  fuerint ,  qui  "se  codicem 
illum  aut  invcnisse,  aut  vidisse,  aut  cdidisse  testentur. 

Etcnim  vir  quidam  doctissimus  ,  idemque  veterum  monu- 
mcntorum  peritissimus  cxistimator  et  judex  „ubi  codices, 
inquit,  manuscripti ,  ab  aliquo  typiscditi,  ipsi  jam  consuli 
non  possunt,  sivc  quia  depcrierunt,  sive  ob  aliam  quam- 
libct  rationcm ,  fides  editionis  intcgritati  habcnda  maximc 
pendet  ex  auctoritatc ,  scu  nota  probitatc  et  scientia  ipsius 
editoris."  ') 

Et  nos  igitur  primum  in  illorum  fidcm  et  auctori- 
tatcm  inquiremus,  qui  n.asccnti  quasi  libro  adfuerunt. 
Qua  in  disputatione  Avantium ,  primum  libri  cditorem 
et  Pctrum  Lcandrum ,  a  quo  codicis  apographum  se 
.icccpissc  ille  scribit ,  itcmque  cos  qui  deinccps  epistulas 
repetiverunt ,  Bcroaldum ,  Catanacum  omittam ,  cum  ip- 
sorum   auctoritas   levior   cssc  videatur.  Aldi  vero  Manutii 


dcm  wcrdeii  Kcnner  l)ei<lei"  Forscliuni,'s^chiete  Ziigebcn ,  dass  nia.n  dem 
lO  lluclic  (lcr  IMiniushricfc  nur  Cllflck  wunsclicn  kann ,  sicli  nichl  im 
Neuen  'restanienlc  zii  hcfindcn:  vor  dem  Scliarfhlick  unscrcr  Kritikcr 
wtlrde  cs  alsdanii  wohl  aus  iiusscrcn  wic  inncren  (Irtlnden  nicht  hcstchcn  " 
*)  C.  dc  Smcdt.  Introductio  tjcncralis  ad  historiani  Ecclesiasticam  critice 
tractandam.  Gandavi  1876  p.    17. 


15 

testimonium  et  quae  cum  ipso  cohaerent ,  quam  diligentis- 
sime  potero  perscrutabor. 

Qui  vir ,  intcr  aetatis  suac  editores  merito  ccleberrimus, 
libri  de  quo  agimus ,  originem  hoc  modo  cnarrat : 

„Solebam  —  ita  scribit  ad  Aloisium  Mocenicum  —  supe- 
rioribus  annis.  .  . .  cum  aut  Titi  Livii  dccades ,  quac  non 
exstare  creduntur,  aut  Sallustii  aut  Trogi  historias,  aut 
quemvis  alium  ex  antiquis  auctoribus  inventum  cssc  au- 
diebam,  nugas  dicere  et  fabulas.  Sed  ex  quo  tu  e  Gallia, 
ubi    pro  Senatu  tuo  integerrime  et  accuratissime  lcgatum 

agens ,    magnam    tibi    laudem    et    gloriam    peperi.sti 

has  Plinii  epistolas  in  Italiam  reportasti  in  membrana 
scriptas  atque  adeo  diversis  a  nostris  characteribus ,  ut, 
nisi  quis  diu  assueverit ,  non  queat  legere ,  coepi  spcrare 
mirum  in  modum ,  forc  aetate  no.stra ,  ut  plurimi  ex  bonis 
auctoribus,  quos  non  extare  credimus,  inveniantur.  Est 
cnim  volumen  ipsum  non  solum  correctissimum ,  sed  etiam 
ita  antiquum  ut  putem  .scriptum  Plinii  temporibus ').  .  .  . 
Nunc  autem  ha.sce  Sccundi  epistolas  damus,  quam  cor- 
rectissimas ,  in  quibus  ctiam  multac  sunt ,  quae  antehac 
non  habcbantur.  Sed  tibi  imprimis  habcnda  est  plurima 
gratia,  inclyte  Aloi.si,  qui  exemplar  ipsum  cpi.stolarum 
reporta.sti  in  Italiam ,  mihique  dedisti  ut  excusum  pubH- 
carem.    Deindc   Jucundo  Veronensi ,  viro  singulari  ingenio 


')  llae  quidem  iii  re ,  ut  bene  .adnotat  Us.siiiir  Jl.  p.  41  vehenienter  errat 
Ahhi.s  „Etenim,  in(|uit,  Plinii  aetate  et  etiani  nnilto  post  quadratis,  quae 
vocantur,  litter  s  solebant  uti,  quos  profecto  optinie  noverat  Alchis." 
Ilaec  (juidem  vere  vir  doctissinius ;  scd  (|uod  inde  infcrt  niinimc  ])ro- 
banduni  niilii  videtur:  contendit  enini  liqucrc  indc  codiccni  non  fuissc 
vetereni ,  sed  recenteni  valde  ct  Gernianicis,  qnales  apud  patrcs  nostros 
vul<^o  in  usu  erant,  httcris,  iisque  minus  compositis  clarisquc  cxaratum. 
Qua  dc    rc  sis  cfr.  Variot    Rev.  des  Qucst    Ilist    1878  Tom    24  p.   tii. 


i6 

et  bonarum  litterarum  studiosissimo ;  quod  et  easdem  Se- 
cundi  epistolas  ab  eo  ipso  exemplari  a  se  descriptas  in 
Gallia  diligenter ,  ut  facit  omnia ,  et  sex  alia  volumina 
epistolarum  ,  partim  manuscripta,  partim  impressa  quidem, 
sed  cum  antiquis  collata  exemplaribus  ') ,  ad  me  ipse  sua 
sponte  ,  quae  ipsius  est  erga  studiosos  omneis  benevolentia 
adportaverit ,  idque  biennio  antequam  tu  ipsum  mihi 
exemplar  publicandum  dedisses."  ') 

Haec  Aldus,  quem  et  apographum  codicis  a  Jucundo 
Veronensi  confectum ,  et  ipsum  codicem  Parisinum  habuisse 
et  legisse  ex  verbis  allatis  apparet 

Cum  quo  bene  concordat  alius  testis,  magnae  profecto 
auctoritatis .  Gulielmus  Budaeus ,  qui  codicem  illum  ab 
eodcm  Jucundo  Veroncnsi  inventum  esse  affirmat :  „Nos 
integrum  ferme  Plinium  habemus  ,  primum  apud  Parisios 
repertum  opera  Jucundi  sacerdotis,  hominis  antiquarii , 
architectique  famigerati."  •') 

Cum  igitur  Aldus  et  Budaeus  librum  a  Jucundo  Vero- 
nensi  alter  inventum,  alter  descriptum  e.sse  testetur,  quantum 
hac  in  causa  in  Jucundi  fide  positum  .sit,  quis  non  intel- 
legit  ? 

Fuit  autem  Jucundus  vir  non  .solum  summi  ingenii  et 
praeclarae  eruditionis ,  sed  ,  quod  hoc  loco  plurimum  refert, 
spectatae  fidci  et  probitatis.  ") 

Budaeus  eum  vocat  „hominem  antiquarium  et  archi- 
tectum  famigeratum",  Aldus:  „virum  .singulari  ingenio  et 


')  De  hisce  iiifra  agendum  erit  nobis. 
'j  cfr    Keil  11    p))    XXII  sqq 

^)  Budaeus:    „A<lnotationes    in    Pandect  "    £d.     1508    /c/.    33    ;:ii    qua 
Schaedelio  fides?;  ed    15 16.  fol.  32 

*)  De  his  omnibu»  vide  Variot  11.  p.  112 


,.v?i»--o    i"-. 


17 

bonarum  litterarum  studiosissimum ;"  lulius  Caesar  Scaliger, 
quem  puerum  in  aula  Imperatoris  Maximiliani  morantem 
litteras  docuit:  „Omnis  antiquitatis  peritissimum  et  anti- 
quariorum   diligentissimum." 

Haud  ignorasse  eundem  Jucundum  artis  criticae,  quam 
vocant,  praecepta,  ex  epistula  quadam  ipsius  colligitur: 
„Non  unum ,  inquit ,  quodlibet  solum  perlegendum ,  sed 
plurima  conferenda  exempla.  Ex  varia  lectione  non  quae 
tibi  maxime  placeat  eligenda ,  sed  quae  ceteris  auctoris 
ipsius  scriptis  magis  accommodata  essc  videatur,  ita  ut 
illius  tibi  prope  animus  induendus  sit."  ') 

Ad  haec  omnino  congruunt ,  quac  vir  doctissimus  I  E. 
Volbeding  de  eodem  Jucundo  refert  -) ,  qui  praeter  alia 
multa  narrat,  magnam  illum  Inscriptionum  Latinarum 
Syllogen  composuisse ,  eaque  postea  Gruterum  aliosque 
esse  usos.  Multos  porro  antiquos  scriptores ,  Caesarem , 
Vitruvium  ,  Catonem  ,  Columellam  edidit. 

Quae  cum  ita  sint ,  facile  apparet ,  quam  locupleti  auctori 
libri  huius  fides  innitatur. 

Non  unum  vero  Jucundum  huius  libri  manuscripti  testem 


')  V.iriot  ibitl. 

*>  Sein  •Ilaiifj  zum  Studium  ilcr  Altcrthllmer  zog  ihn  n.ach  Rom  und 
in  andere  Stiidtc  Itahens,  \vo  er  sich  durch  das  fleissige  Ausmessen  und 
Abzeichncn  von  B.auwerken  und  Ruincn  dicser  Art  unvermcrkt  zum  prak- 
tischen  I5auktlnstler  ausbiUlcte,  dcsscn  Ratli  und  (Icschicklichkeit  von  den 
Grossen  sciner  Zeit  begehrt  und  gesucht  war.  .  .  .  Ludwig  XII  berief  ihn 
in  1499  nach  Paris,  wo  er  unter  .andcrcn  Werken,  die  ihm  tlbertrajjen 
wurden,  dic  Brdckc  von  Notrc-D.amc  b.autc,  wclche  in  dcn  Jalircn  1500 — 1507 
vnllcndet  ward. . . :  (jiocondo  leitcte  dann  in  Venedig  dic  Wiederherstellunj,' 
und  Vollendung  dcs  Brent.a-kanales,  uml  fuhrtc  in  Vcrona  den  llaupt- 
pfeiler  der  litschbrUckc  von  Neuem  auf.  Schon  hoch  bejahrt  folgte  er  im 
Jahre  15 14  einer  AulTordcrung  Papst  Leo's  X  um  Theil  an  den  Arbeiten 
an  der  Petcrskirche  zu  nehmcn."  Volbedlng  apud  Ersch  &  Gruber  Real- 
Encyclopadie  Sect.  I  Tom.  67,  p.  371.' 

2 


i8 

„oculatum"  (quem  dicunt)  producam.  Etenim  eodem 
codice  usus  est  Gulielmus  Budaeus ,  jurisconsultus,  qui 
vir  quantum  in  antiquarum  litterarum  studiis  et  laudis  et 
famae  sit  adeptus  nemo  nescit,  ita  ut  de  ipso  plura  hoc 
loco  addere  opus  non  sit.  Quoniam  vero  L.  Schaedel  ') 
nuperrime  negavit  Budaei  testimonium  in  hac  causa  recte 
afiferri,  vel  saltem  scrupulos  aliquot  nobis  injicere  conatus 
est ,  in  ca  quae  huc  pertinent  diligentius  inquirendum 
esse  censeo. 

Etenim  in  „Annotationibus  ad  Pandectas",  qui  liber  anno 
1 508  primum  editus  est,  haud  raro  Budaeus  epistulas  illas 
Plinii  ad  Trajanum  Imperatorem  laudat,  saepius  autem 
addit :  „eas  in  libris  impressis  aut  non  lcgi  aut  perperam 
legi."  Ut  enim  jam  significavi ,  40  priores  libri ,  qui  vocatur. 
decimi  epistulae  in  iis  editionibus  quae  ante  1 508  emissae 
erant  desiderabantur :  eas  ipsas  vero  Budaeus  frcquenter 
attulit.  "0 

Patet  Budaeum  illas  ex  Aldino  libro  depromere  non 
potuisse,  quippe  qui  mense  demum  Novembri  1508 
Vcnetiis    sit    editus ,    cum    Budaeus    Parisiis    pridie  nonas 


•)  Schaedel  11.  p.  7. 

^)  Epistulas  illas  noiKliini  eilitas  (ex  10"«'  liliro)  his  locis  laudat 
Budaeus  Annot.  in  Pand.    Ed.  Novcnih.  1508. 

fol.  19  recto  V.  i  (=  fol  22  Ed.  1516.)  ,,....  efficere  voluauis  ut  in 
IMinio  :  „Fundos  emancipavit. .  .  .  consunimavit"  (T    4.  Ed.   Keil>. 

fol.  26  (=  fol.  30  Ed.  1516)  jjPlinius  ad  Trajanum  episto.  vigesima 
prinia  quae  vulgo  non  reperitur:  ,,Quid  ergo  ...  ad  exemplum  "  (T.  29). 

fol.  105.  (=  fol.  124  l'",d.  1516):  „Plinius  ad  Trajanum  in  libris  integris: 
„IIuic  theatro. .       caveam  (T.  39). 

lCditioneni  hanc  Pudaei  Parisiis  1508  editani,  quam,  in  l)il)liothecis  non 
paucis,  cum  patriae  nostrae  tum  Uruxellis  et  Romae  frustra  quaesitam, 
eruditissimi  aniici  ojiera  Parisiis  inveni  (liihlioth.  /Vitlioti  ReserTe.  F.  114) 
s.aepissime  laudat  Schaedclius,  .sed,  ut  mihi  videtur  omnino  perperam. 
Numeri  enini  foUoruni  quos  affert,  non  quadrant. 


'9 

Novembres  eiusdem  anni  libro  suo  praefationem  adpo- 
suerit.  Unde  haec  igitur  haurire  potuit  nisi  ex  ipso  codice  ? 
Neque  enim  fas  est  dubitare ,  quin  vir ,  antiquitatis  omnis 
tam  studiosus,  cuius  olim  pater,  tum  frater,  mox  ipse 
bibliothecae  scriniisque  Christianissimi  regis  praefuerunt , 
ipsum  codicem  Parisiis  nuper  inventum ,  suis ,  ut  aiunt , 
oculis  inspexerit.  ') 

Neque  quidquam  valet  quod  1.1.  opponit  Schaedel,  ideo  sibi 
non  videri  codicem  ipsum  a  Budaeo  esse  adhibitum  quod,  quo 
tempore  ille  codicem  Parisiis  servari  affirmaverit :  „Nos 
integrum  ferme  Plinium  habemus"  (Nov.  1 508) ,  eodem 
Aldus  eundem  se  Venetiis  habuisse  et  expressisse  conten- 
derit  (a  Mocenico  ad  se  allatum) ;  nil .  inquam ,  hoc 
valet.  Cur  enim  Budaeus  non  antequam  in  Italiam 
deferretur  codicem  inspicere  potuit.-'  Sed  non  plus  valet 
quod  addit  idem  vir  doctissimus ,  eadem  quoque  verba  in 
altera  eiusdem  operis  editione  (anni  15 16)  legi :  quidni 
enim  codicem  ab  Aldo  Parisios  remissum  esse  existime- 
mus .''  Et ,  ut  admittam ,  in  altera  editione  prioris  prae- 
fationis  verba  esse  repetita ,  cum  codex  etiam  tum  Venitiis 
servaretur,  ea  certe  quae  ante  Aldinam  editionem  ex 
epistulis  nondum  impressis  protulit  aliunde  non  petiit. 
Codicem  vero  postea  e.sse  amissum  etsi  sane  dolendum 
est,  non  tamen  inde  quidquam  contra  libri  veritatem 
aut  contra  Budaei  testimonium  inferre  licet. 

Habemus  ergo  codicis  Parisini  auctores  tres  haud  sane 
contemnendos :  Aldum ,  Budaeum,  Jucundum ,  quoruni 
quantum  fides  valeat  facile  cernitur. 


')  De    Budaeo   si.s    cfr.    Ersch  u    Gruber.  Real-Encycl.  in  voce  Sect.  I 
tom.  13  p.  338. 


20 

At  vero  in  hac  causa  non  unam  tantorum  virorum 
auctoritatem  sufficere  nobis  necesse  est.  Cum  autem  multis 
aliis  argumcntis  ipsorum  fides  egregie  confirmetur,  tales 
auctores  quis  temere  suspectos  habcbit  ? 

Praeter  40  illas  namque  Plinii  et  Trajani  epistulas,  quas 
in  prioribus  editionibus  omissas  ab  Aldo  e  codice  Parisino 
reliquis  praefixas  esse  dixi  in  aliis  quoque  („ad  familiares") 
libris  epistulae  nonnuUac  desiderabantur.  In  Libro  VIII 
(qui  post  nonum  librum  legebatur)  ea  deerant  quae  ab 
Ep.  8.  3 — 18,  10  hodie  leguntur,  ita  ut  post  verba  illa 
de  Clitumni  fonte  „fons  adhuc  et  jam  amplissimum  flumen, 
atquc  etiam  navium  patiens"'  sequerentur  haec:  cx.  Ep. 
18,  19:  „eodomque  quo  emerat  die  instruxerit  plurimis 
et  antiquissimis  statuis."  Quare  recte  jam  Beroaldus  lacu- 
nam  eo  loco  notaverat,  non  tamen  potuit  explere.  Praeterea 
ex  Libro  nono  omi.s.sa  erat  Ep.  16.  Et  ip.sas  illas  epistulas 
non  raro  laudavit  Budaeus ,  primus  edidit  Aldus. 

Budacus  quidem  ' )  ex  Epistula  VIII  13,3  haec  verba 
affcrt  („Plinius  igitur  ad  psosocerum  libro  nono  episto") : 
„Neque  enim  ardentius  tu  pronepotes,  quam  ego  liberos 
cupio,  quibus  videor  a  meo  tuoque  latere  pronum  ad  honorcs 
iter  et  audita  latius  nomina  et  non  subitas  imagines  re- 
licturus.  Na.scantur  modo  et  hunc  nostrum  dolorem  gaudio 
mutent"  ;  quibus  haec  addit :  „Verum  haec  epistola  et  aliae 
non  paucae  in  codicibus  impres.sis  non  leguntur :  nos  inte- 
grum  ferme  Plinium  habemus  etc."  -) 


')  Laudat  liiulaeus  (qufintuni  reperire  putui)  ex  Lil)ro  VIII  haec: 
Ep   10,3;  14,  2;  14,13;  14, 17  ;  I4,24;cfr.lIar<lyJourn.ofrhilol  XVIIIp.  103, 

■■*)  Annot.  ad  l'and.  Ed.  1516  p.  32.  /u/.  1508/0/  33.  (Si  Schaedel 
locum  rccte  attulit  cfr.  quae  supra  de  eodem  dixinius.) 


■H' -"*-'' 


21 

Aldus  autem  libro  suo  et  haec  adscripsit :  „Item  frag- 
mentatae  epistolae  integrae  factae.  In  medio  etiam  epistolae 
libri  octavi  de  Clitumno  fonte  non  solum  vertici  calx  ad- 
ditus,  sed  decem  quoque  epistolae;  ac  ex  nono  libro 
octavus  factus  et  en  octavo  nonus ;  idque  beneficio  exem- 
plaris  correctissimi ,  et  mirae  ac  potius  venerandae  ve- 
tustatis."  ') 

Quod  vero  in  Plinii  et  Trajani  epistulis  mutuis  maligna 
negavit ,  in  hisce  benignior  fortuna  concessit.  Etenim  eaedem 
illae  epistulae,  in  aliis  omnibus,  qui  tum  noti  erant,  codi- 
cibus  omissae,  felici  fato  inventae  sunt  in  codice  nobilis- 
simo  Mediceo  (XLVII,  ^6),  „qui  unus  omnium  codicum, 
qui  nunc  supersunt  novem  epistularum  libros  continet  usque 
ad  noni  quidem  libri  epistulam  26 ,  8". "-) 

Qui  codex  non  illas  tantuni  quae  ab  Aldo  primum 
editae  sunt  epistulas  continet ,  sed  et  libros  eodem  ordine 
exhibet ,  quo  Aldina  Editio  et  codex  ille  Parisinus.  Codex 
autem  Mediceus,  de  quo  disputamus,  qui  et,  si  Keilii 
disputationi  fides  habenda  est  ■')  solus  Taciti  libros  quin- 
(jue  —  vel  potius  sex  —  „ab  excessu  divi  Augusti"  ser- 
vavit,  anno  1508  ex  Corbicnsi  monasterio  in  ItaHam  allatus 
est  et  a  Joanne  Maria  Catanaeo  in  secunda  sua  editione 
anno  1 5 1 8  primum  expressus.  ^) 

Cum  igitur  huius  optimi  codicis  lectiones  cum  Aldi 
editione  et  Budaei  lemmatibus  plerumque  consentiant , 
magnum  profecto  inde  pondus  ipsorum  auctoritati  accedit. 


')  cfr    Keil  11.  \>    XXI. 

3)  cfr.  Keil  11    p.  VI. 

»)  cfr.  Kcil  11,  y>.  VI.  p.  XXIV 

*)  cfr.  Keil  11.  p    VII. 


22 

Ostendit  enim  liber  ille  Budaeum  et  Aldum  (et  Jucundum 
quoque)  revera  ea  in  codice  Parisino  legisse,  et  recte 
expressisse ;  verbo ,  confirmat  et  ipsorum  scientiam  et  fidem, 
quae  duo  omnium  sane  maxime  in  teste  solent  quaeri. 
Quem  ergo  in  libri  VIII  epistulis  veracem  esse  aliunde 
cognovimus ,  cur  in  decimo  librp  ultro  suspectum  habeamus  ? 

Accedit  aliud.  Nuperrime  cnim  Oxoniae  in  celeberrima 
bibliotheca  Bodlciana  a  doctissimo  viro  E  G.  Hardy  liber 
inventus  seu  potius  repertus  est  ') ,  in  quo  onines  quas 
hodie  novimus  ct  Plinii  ct  Trajani  epistulae  partim  im- 
pressae,  partim  manu  scriptac  contincntur.  -)  Cuius  quidem 
libri  lectiones,  quac  non  raro  et  ab  Aldina  et  ab  aliis 
omnibus  prioribus  editionibus  differunt,  cum  saepe  aliis  om- 
nibus  longe  pracstent,  quinetiam  non  raro  cum  Budaei 
lemmatibus  aut  cum  Mcdiceo  codice  (quo  Catanaeum 
primum  usum  essc  dixi) ,  aut  denique  cum  multo  recentio- 
ribus  doctorum  virorum  conjccturis  convcniant,  facile  cerni- 
tur  scriptorem  ct  corrcctorcm  praescrtim  huius  apographi 
(quem  aut  ipsum  Jucundum ,  aut  Jucundi  librarium  fiiisse 
haud  sine  magna  veritatis  spccic  contendit  Hardy)  codicem 
Parisinum  et  recte  lcgisse  ct  cgrcgie  non  raro  cmendasse. 

Etsi  vero  fatorum  malignitas  illum  Jucundi  codicem, 
quo  solo  ad  renascentium  litterarum  aetatcm  Plinii  et 
Trajani  epistulae  servatae  sunt ,  misere  nobis  cripuit,  unum 
tamen  huius  libri  testcm  saeculo  15  longe  antiquiorem 
fclicior  fortuna  nupcrrime  nobis  restituit.  Liber  enim  ma- 
nuscriptus   Riccardianus   n".    488    (saeculi   IX  vel  X)  qui 


')  cfr     E.    G     Hardy    in  Journ    of  philol.  Tom.  XVII  pp    95 — 108  et 
et  eiu.sdeni  Ed.  riin.  p)).  68 — 72. 

*)  Cetcrum  de  tota  hac  rc  in  appendiee  copio.sius  disputabimus. 


2Z 

Plinii  epistulas  Lib.  I.  i — V.  6,  (excepta  Ep.  IV.  26)  con- 
tinet,  a  Longolio  quondam  editioni  suae  adhibitus,  et 
anno  1829  a  v.  d.  Lud.  de  lan  inspectus  est :  postea  vero 
furto  ablatus  per  annos  amplius  quinquaginta  omncs  qui 
deinceps  fuere  editores  latuit. 

Hunc  vero  nuper  in  bibliotheca  Asburrihamensi  reperit 
V.  d.  L  Havet ');  eundem  codicem  Florentiam  reportatum, 
diligenter  inspexit  et  descripsit  v.  d.  Th.  Stangl,  qui  co- 
dicum  Riccardiani  (R)  et  Marciani  (F)  qui  inter  se  cognati 
videntur:  hoc  quasi  stemma  confecit*): 


continebat  Plinii  Epp.  Libb.  I — X  (inclus.) 


X 


continebat  Plin.  Epp.  Libb.  I — V,  6  (saec.  fere.  IX) 

n  r 

R.  (saec.  IX)  ij. 


F 

(saec.  X.  vel.  XI.) 

In  illo  porro  codice  haec  inscriptio  legitur: 

C.  Plini  Caecili  Secundi 

Epistularum  Libri  numero  decem 

Incip  Lib  I  Feliciter. 

Dubitat    sane  Keilius,  qui  codicem,  utpote  tunc  amis- 

sum ,    non    ipse   inspexit  „num  haec  ita  a  vetere  librario 

scripta    sint" ,  =*)  sed  v.  d.  Stangl  significat  eundem  libra- 

rium,  qui  codicem  descripsit,  et  verba  laudata  addidisse. 

Habemus  erga  praetcr  Budaeum ,  Aldum ,  Jucundum  libri 


')  Bur.sian.  Jahresbericht  Tom.  35,  p.  183. 
■■')  Philolo{ju.s.  Toai    45  |)p.  665  siiq. 
8)  Keil  11.  p.  XII. 


24 

huius  auctorem  ex  saeculo  IX  vel  X :  unde  luce  clarius 
colligitur  saeculo  quintodecinio  eundem  non  esse  con- 
fictum. 

Sed  et  auctorem  omni  codice  manuscripto  longe  anti- 
quiorem  jani  afferam ,  qui  cum  sit  Plinio  plane  acqualis , 
de  fraude  ne  cogitari  quidem  potest. 

In  Plinii  epistulis  ad  Trajanum  saepius  legitur  Moesiae 
(inferioris)legatus :  Calpurnius  Macer.  Ab  illo,Trajano  auctore, 
libratorem  petit  Plinius  ');  ille  Imperatoris  jussu  centuri- 
onem  legionarium  Byzantium  miserat  -) ;  illum  (forte  ob 
hanc  causam)  Byzantinorum  civitas  quotannis  publice 
salutabat. '-) 

In  Gyergyitza ,  Moldaviae  monte  „ab  socero  Michaelis 
principis  (hodie  Valachis)  tum  Moldavis  imperitantis"  re- 
perta  est  tabula  marmoris  porphyretici  cui  titulus  hic 
inscriptus  erat :  *) 

IMP-  CAES-  DlVr  FIL 

NERVAE-  TRAIANO 

AV^.  GER-  DACICO 

PONT-  MAX  /HR-  POT 

XVI-  IMP  VI  CO^  VI-  P-  P 

P.  CALPVRNIO-  MACRO 

CAVLIO-  RVFO  LEG-  AVG  PRO-  Pr  '>) 

')  T.  42,  61,  62. 

')  T.  77. 

=>)  T    43- 

*)  C    I    L.  III  11.  777. 

')  Ilaec  cst  leclio  fiuaiii  Momnibcnus  cx  Kanteiuir:  ,,Dc.schreibung  iler 
Moldau"  p.  58  ct  Tinion  :  „Iniaj;o  antif|uac  ct  novae  llungariac"  pp.  20, 
22,  cruit,  quac,  licct  in  nonnulli.s  niinori.s  monicnti  rcbu.s  .sit  inccrta,  in 
iis  tanicn  fpiae  huc  pcrtincnt,  chibii  nil  rclinquit.  Tabulani  illam  Timon 
(11.)  in  oppidum  Jassi  translatam  et  a<l  murum  palatii  Voivoilac  eiustlem 
(Michaclis)  vel  .sfjceri  eius  .adfi.vain  cssc  tcstatur.  l'ostca  CJerj^inani,  ad 
conflucntem  Danubii  et  Serethis  delata  vidctur  cs.sc;  quo  vcro  po.stea  per- 
ducta  sit  ignoratur. 


25  . 

Quae  inscriptio ,  quam  ad  annum  1 1 2  p  Chr.  referen- 
dam  esse  docuit  Mommsenus,  cum  egregie  ad  illa  con- 
gruat,  quae  in  laudatis  dc  eodem  Calpurnio  Macro  le- 
guntur,  quis  non  intellegit  libri  xC^iyrix^  hoc  titulo  evi- 
dentissime  demonstrari?  Cum  enim  haec  tabula,  quae 
sola  —  si  epistulas  laudatas  excipias  —  legationem  Cal- 
purnii  Macri  memoriae  prodidit,  longe  post  editas  Plinii 
epistulas  inventa  sit ,  falsarius ,  si  quis  fuit ,  unde  tam  acute 
nomen  legati  Moesiae  colligere  potuit?  Legitur  quidem 
Calpurnius  Macer  Ep.  V.  1 8 ,  sed  ea  ne  levissimum  quidem 
indicium  praebet,  praefuisse  illum  Provinciae  Moesiae. 

Quae  cum  ita  sint ,  gravissimorum  virorum  fides  incor- 
ruptissimo  lapidis  testimonio  confirmatur. 

Lapidi  clarissimi  scriptoris  Plinioque  paene  supparis 
auctoritatem  addere  liceat.  De  cuius  fide,  quae  in  alia 
quacumquc  causa  per  se  sola  satis  valuisset  in  hac  autem 
a  viris  doctis  nonnuUis  immcrito  in  dubium  vocatur,  uberius 
mox  disputabo;  hoc  loco  illud  unum  adnotasse  sufficiat, 
Tertullianum ,  egregium  illud  Christianae  RcHgionis  lumen, 
qui  ca.  annum  p.  Chr.  200  —  nondum  centum  annis 
post  Plinii  lcgationem  elapsis  —  in  Africa  floruit ,  in  prae- 
claro  illo  libro ,  quem  Apologetici  nomine  inscripsit ,  ex 
Plinii  cpistulis  notissimam  illam  de  Christianis,  una  cum 
Imperatoris  Trajani  responso,  paene  ipsis  verbis  adfcrre, 
et  copiose  dc  Cacsaris  rescripto  disputare.  ') 

Quod  quidem  quantum  valeat  ad  illius  epistulae  xiibt;v- 
Ttxv  demonstrandam  postea  ostendam ,  nunc  inde  hoc 
unum    idquc    meo    jure    colligere    mihi  videor,  Tertulliani 


•)  Apolog.  c    2, 


.,--r-.  .%■:  -Z: 


26 

aetate  in  Africa  notas  vulgo  fuisse  Plinii  ad  Imperatorem 
epistulas  easque  proinde  saeculo  XV  non  esse  confictas. 
Cetcrum  hic  TcrtuUiani  tantum  verba  cum  Plinii  Trajanique 
epistulis  collata  apponam  ,  ne  tantae  auctoritatis  scriptor 
debito  loco  desiderari  videatur. 


Tcrtull.  Apol.  C  2  Ed.Oehler. 
Plinius  . .  .  Secundus ,  cum 
Provinciam  rcgeret,  damnatis 
quibusdam  Christianis,  quibus- 
dam  gradu  pulsis ,  ipsa  tamen 
multitudine  perturbatus ,  quid 
dc  cetero  ageret,  consuluit 
tunc  Trajanum  imperatorem, 
allcgans  praeter  obstinationem 
non  sacrificandi  nihtl  aHud  se 
de  sacramentis  eoruni  coni- 
pcrissc,  quam  coetus  antelu- 
canos  ad  canendum  Christo  ct 
Deo ,  et  ad  confoedcrandam 
disciplinam :  homicidium,  adul- 
tcrium  ,  fraudem  ,  perfidiam  et 
cetera  scelera  prohibentes. 


Tunc  Trajanus  rescripsit , 
hoc  genus  inquirendos  non 
esse ,  oblatos  vcro  puniri 
oportere. 


Plin  Ep.  96.  Ed.  Keil. 

Interrogavi  ipsos ,  an  essent 
Christiani.  Confitentes  iterum 
ac  tertio  interrogavi ,  suppli- 
cium  minatus ,  perseverantes 
duci  jussi.  Neque  enim  dubi- 
tabam ,  qualecumque  esset 
quod  faterentur,  pervicaciam 
certe  et  inflexibilem  obstina- 
tionem  debere  puniri .  .  .  Ad- 
firmabant  autem  hanc  fuisse 
summam  vel  culpae  suae  vel 
erroris,  quod  essent  soliti  stato 
die  ante  lucem  convenire ,  car- 
menque  Christo  quasi  Deo 
diccre  secum  invicem ,  seque 
sacramento  non  in  scelus  ali- 
quod  obstringere,  scd  nc  furta, 
ne  latrocinia',  nc  adulteria 
committerent ,  nc  dcpositum 
appellati  abnegarent.  .  .  Visa 
est  enim  mihi  res  digna  con- 
sultatione ,  maxime  propter 
periclitantium  numerum  . . . ." 
Trajan.  Ep.  97.  Ed.  Keil. 

....  Conquircndi  non  sunt : 
si  dcferantur  ct  arguantur, 
puniendi  sunt  .... 


.r-  "■«*|^«!'^-^. 


27 

Satis  haec  —  ut  cum  Aldo  loquar  —  vel  suspicaci- 
oribus  esse  opinor ,  ad  libri  de  quo  agimus  fidem  manifesto 
comprobandam :  ut  vcro  id  quod  intendimus  vel  magis , 
si  fieri  potest ,  liqueat ,  jam  ad  interna ,  quae  vocantur , 
argumenta  transeamus.  Etenim ,  si  quis  ipsas  epistulas 
diligenter  consideraverit,  facile  cum  scribendi  gencre,  tum  vero 
iis  quae  continent,  eas  origincm  suam  prae  se  ferre  intellcget. 

Licet  enim ,  ut  jam  monuerat  Aldus ,  primo  aspectu 
ab  aliis  Plinii  epistulis  haud  parum  distare  videantur. 
huius  discrepantiae  nullo  negotio  ratio  redditur.  Non  solum 
namque  alias  cpistulas  scribebat  Plinius  ad  amicos  digni- 
tate  aequales  illos  plerumque ,  aut  etiam  „minores" ,  has 
vero  ad  Caesarem  ,  summum  illum  Imperii  Romani  si  „non 
dominum"  attamen  „parentem",  ')  ad  qucm  longe  alia 
rationc  scribendum  fuisse  nemo  non  videt ,  cum  pracsertim 
epistulas  „negotiales"  quas  vocabant,  non  rcbus  magis  quam 
scribcndi  genere  ab  epistulis  ad  familiares  scriptis  Gram- 
matici  vetcres  solerent  distinguere,  -)  sed  et  dc  aliis  ple- 
rumque  rebus,  factis,  hominibus  in  his  epistulis  quam  in 
novem  „ad  familiarcs"  libris  agit ,  ita  ut  mirandum  profecto 
non  sit  ct  alia  vocabula  saepe  in  hoc  libro  legi. 

Accedit  quod  ,  ut  jam  significavi ,  libcr  non  ab  ipso 
Plinio ,  sed  ab  amico  aut  liberto  videtur  esse  editus ,  qui 
forte  non  eadcm  cura  omnia  corrcxit  ct  cmendavit,  qua 
Plinius  in  aliis  libris  usus  erat. 

Sed  hae  tamen  ipsae  epistulac ,  in  multis  quae  ad  dicendi 
genus  pertinent,  cum  aliis  Plinii  scriptis  conveniunt,  ut 
vel    ob    hanc    rationem    ab   codem  auctore  profecta  esse 


')  cfr.  Pan    c.  2    ,,Non  dc  clomino  scil  dc  parente  lociuimur." 
'*)  cfr    C.  Jul.  Victor  Ars  Rhetorica  c.  27  de  Epistolis. 


28 

videantur.  Exemplorum  bene  magnam  copiam  afifere  pos- 
sum  ,  ex  quibus  nonnulla  tantum  in  ima  pagina  subjunxi.  ') 
Multo  inagis  vero  idem  ex  cpistularum  argumentis  in- 
telligitur.  Non  raro  cnim  iidcm  in  hoc  libro  homines 
commemorantur  de  quibus  in  reliquis  scripsit ,  (ut  prosocer 
Plinii  Calpurnius  Fabatus  ,  Suetonius ,  Servianus ,  Marius 
Priscus,  Voconius  Romanus,  liassus  alii)  de  eisdem  factis 


')  Kx  imiltis  paiica  ([uac  ex  libio  J.  1'.  Lagcrj;icn    Dc  vita  et  clocutione 
C.  Plinii  Cacc    Secundi  Up.sala   1871   attuli : 
ortiinatio       (—  (li.s[)o.siiio,  institulio  oido)  T.  8,  6  :  ,,(lei)el)o.  .  . .  indulgcntiac 

tuac  status  ordinationeni." 

cfr.  V.\^.  IX,  28,  4:  cuin  ccrtius  dc  vitae  nostrae  ordinatione 

audieris." 

cfr.  et  l'an.  72  ,,or(linatio  coniitioruni." 
mensitni         (=  modus,  ratio)  '1-   5'>  2:  ,,mensuram  beneficii  tui  j^enitus 

intcllejjo." 

cfr.  Kp.  VIII  17,6:  „ne  (juid  istic  pro  mcnsura  periculi  vereor." 
diesfcrialKs  T.  8,  3,  „Scquens  mensis  couiplurcs  dies  fcriatos  habet." 

cfr    Ep.  III   14,  6.  „Dies  fcriatus  patitur  ])lura  contexi." 
fortis  (dc    firmitate  corporis  ct  valcludine)  T.   1,2:  „Fortem  te  et 

hilarem  opto"  ct  T.  88    „incoluinis  ct  fortis." 

cfr.    Kp    IV  I,  7  :  „Contingat  niodo  te  filianKjuc  tuam  forles 

invenire."  et  Ep.  IV  21, 4:  „Si  hunc  saltcni  fortem  et  in  columcni.... 

fortuna  servaverit." 
siilisigno         (=  sub.scribo ,  confirmo)  T.  4.  4  :  „Subsigno  a})ud  te  fidem  pro 

nioribus  Romani  mei." 

cfr.   Kp    III    I,   12:  „Id(iuc  jam   luinc  apud   te  subsigno." 
ainplio  (=  augco,  amplifico    T.  70,   i    „Ipsa  civitus  amplietur." 

cfr.  Pan.  54 :  „de  anipliando  numero  jjladiatorum  consulcbanuir." 
t/csolo  (=  desero,  relinquo'1  T.  96,   10:  „desolata  templa." 

cfr.  Kp    IV  21,  3  „domum  desolatus  fulcit  et  sustinet  " 
tiistringo        T.   19,    i :  „vereor    ne. .  .  .    non    exiijuum    militum    numerum 

haec  cura  distringat." 

cfr.  Kp    I   10,  9:  „distrinj;or  offlcio"  Kp.  III  5,  19  „Quem  olhcia 

dcstrinj^uut"  (passim) 
Iteni:  CAigo  rationcin  T.  81,  1  cfr  Kp.  II  19,  9:  rcliutari  (de  ventis 
dictuni;  T.  15  Pan.  81.  rcTOiarc  pccnnias  T.  17,  5;  23,  2;  cfi.  Ep  III 
9.  17;  ct  aliot/iii  ((juo  solus  Plinius  videtur  usus.  cfr  Iland.  Tursell. 
p.  238  ap  Lagcigren)  T.  33,  2  cfr.  Pan.  45,  53,  68,  70.  Kp.  II  15,  2.  III 
9,  19.  ctc. 


29 

mentio  fit  (ut  de  militia  Plinii ,  itinere  in  Tuscos ,  auguratu, 
praefecturis  aerarii  etc.)  et  in  hisce  eadem  planc  indoles, 
idem ,  quem  vocant ,  character  elucet ,  quem  ex  aliis  epi- 
stulis  multis  cognovimus. 

Idem  in  Imperatoris  responsis  observare  licet;  omnino 
enim  et  haec  cum  aliunde  cognitis  Trajani  moribus  con- 
sonant.  Accurata  denique  universae  illius  aetatis  notitia , 
quae  in  multis  huius  libri  epistulis  cernitur,  manifesto 
ostendit  talem  librum  a  falsario  confingi  non  potuisse. 

Ouae  omnia  ut  paucis  saltem  exemph's  illustrem;  quis 
benignum  ct  mitem  Plinii  animum  non  agnoscit ,  qui  erga 
omnes  ,  vel  servos  suos :  ^^zxr>ip  &g  vjTriot;  vjsv ,"  ')  quis  illum, 
inquam ,  mon  agnoscit  ex  iis  quae  de  miseris  illis  homi- 
nibus  scribit,  qui ,  cum  essent  olim  capitis  damnati,  inter 
servos  publicos  reperiebantur,  ^)  aut  de  servis  iUis  inter 
tirones  inventis ,  •')  aut  demum ,  ne  pUira  afiferam,  vel  ex 
iis  quae  de  Christianis  ad  Trajanum  retulit ,  iniquus  ille 
quidem  et  levis  judex ,  plurimis  tamen  eiusdem  aetatis 
provinciarum  rectoribus  idem  longe  clementior  ?  *) 

Eadem  porro  erga  amicos,  clientes,  servos  comitas  et 
officiosa  voluntas ;  ■')  par  in  administranda  provincia  di- 
Hgentia ,  qua  antea  praefecturam  aerarii  gesserat ;  par 
pccuniae  publicae  cura ;  •»)  idem  denique  cernitur  angustus 
et  timidus  animus ,  non  minus  in  legatione  quam  in  poe- 
matum  rccitatione  anxius,  qui  de  minima  quaquc  re  im- 
peratoris    voluntatem    soUicite    exquirit ,    ita    ut    nonnuUis 


■)  Ep.  V-  19.  ■')  T.  31. 

»)  T.  29.  ^)  T.  96. 

»)  cfr.  T.  4,  5,  6,   10,   II,  12.  26,  94,  104,   106. 

^)  cfr.  T.  17,  A,  B^  23,  39,  43,  54,  passim  coll.  cum  Ep.  I  10  etc. 


30 

viris  doctis  ne  provinciae  quidcm  regendae  aptus  fuisse 
videatur.  ') 

Aeque  denique ,  quod  praescrtim  hoc  loco  videtur  ob- 
servandum ,  aeque  juris  publici  ignarum  hae  epistulae 
Plinium  exhibent ,  atque  cx  aliis  libris  fuisse  intellegitur, 
quo  factum  est ,  ut  in  rebus  multis ,  quas  vel  hodie  viri 
docti  egregie  norunt,  vir  consularis,  idemque  magnae 
provinciae  legatus ,  anceps  haereret.  *) 

Quae  omnia ,  ut  jam  dixi,  cum  illis  quae  ex  novem 
ad  familiarcs  libris  dc  Plinii  indole  moribu.sque  colligimus 
ita  conveniimt ,  ut  eundcm  auctorem  prae  .se  ferre  vide- 
antur. 

Idem  quoque  cx  illis  efftcitur,  quae  de  univer.so  Romani 
Imperii  statu  hoc  libco  memoriae  produntur;  pracsertim 
ea  quae  ostendunt,  qua  ratione  Imperator  Trajanus  rem- 
publicam  administraverit. 

Summam  curam  de  militibus  eum  habuisse  auctor  est 
Dio  Ca.ssius , '')  aliique  .scriptores  (ip.se  etiam  Plinius  in 
Panegyrico)  confirmant:  -  .quod  ipsum  in  hisce  quoque 
epistulis  cernitur,  quarum  haud  paucae  ad  rem  militarem 
spectant. 

Abhoruisse  prudentissimum  Imperatorem  ab  insano  illo 


')  cfr.  T  39,  49,  08.  8i,  98,  coll.  cuni:  Kp.  I  23,  V  12,  IX  34  etc. ; 
cfr.  Scliaedel  p.  4.  Qiiarc  Imjieratorem  talem  potissimum  viriim  elegisse 
crediderim  (|ui  omnia  —  vel  minima  —  ad  ipsius  nutuni  peraf^eret. 

'^)  cfr.  'I'  6.  coll.  cum  l'",p.  VIII  14.  -■-  (^uare  imnierito  en  liisce 
Schaedcl  11.  duhitandi  <iuasdam  rationes  protulil.  Lic|uet  enim  ex  aliis 
epistularum  liliris  euni  non  peritioreni  fuisse  juris  (|uam  hoc  loco  apparet 
cfr.   .Arnold   |)p.  39  sq. 

*)  Dio  Cass.  68,  3,  cfr.  IMin.  l'an.  6  cl  passiin  coU.  cum  T.  19,20,21, 
22,  27,  28,  29,  30,  88  etc.  vide  De  la  IJerge  11  c  12,  Arm^e  pp.  145— 
149.  —  J.  Dierauer  „lieitra^e  zu  einer  Kritischen  Geschichte  Trajans", 
Leipzig.  Teubner.   1868  pp.   116  sq. 


•   31 

studio  una  lege  omnia,  vcl  di.ssimilia  quaeque  definiendi 
Capitolinus  ')  significat;  id  ipsum  huius  libri  epistulae  bene 
multae  testantur.  -)  Infinitam  aedificandi  cupiditatem,  qua 
Urbem  Romam  tot  tanti.sque  monumentis  opcribusque 
ornavit ,  egregie  cpistula  illa  ostendit ,  qua  Plinio ,  archi- 
tectum  petenti ,  respondit ,  „se  vix  iis  operibus  quae  Roniae 
fiant  sufficienter  architectos  habere ,"  et  „mensores  vel  ex 
Graecia  Romam  solcre  venire."  •*)  Idem  in  aliis  rebus  haud 
paucis  (ut  viarum  cura ,  delatorum  odio  cet.)  cernitur , 
de  quibus  quae  alii  .scriptores  narrant ,  cum  hisce  epi- 
stulis  plane  conveniunt :  ^)  decretum  quoque  unum  alte- 
rumve ,  quod  in  Digestis  sub  Imperatoris  Trajani  nomine 
fertur  in  hoc  libro  confirmatur  et  illustratur.  ').  Quae  cum 
ita  sint .  haud  immerito  vir  docti.ssimus  Arnold :  „Heute 
diirfte  allgemein  zugcstandcn  werden ,  dass  man  eher  die 
neun  anderen  Biichcr,  als  dieses  zehnte  habe  fiilschen 
konnen ,  in  welchem  sich  die  genaucste  Kenntniss  der 
minutiosestcn  Details  der  Romischen  Vervvaltung  aus- 
.spricht."  ^) 

At,  quoniam  ex  hi.scc  nonnulla  adversus  U.ssingium 
data  opera  sum  exsecuturus ,  paucis  ea  hoc  loco  attigisse 
potius  quam  peregi.s.se  sufficiat. 


')  Vita  Macrini  c.  13:  „Qiium  Tmjanus  nHiiK|uaiii  libellis  lesponderit, 
ne  a<l  alias  causas  facta  praeferrcntur  quae  ad  gratiam  coniposita  viderentur." 
De  hoc  loco  infra  itenim  disputabimus. 

■^)  T.  93,  108,  113  cet 

')  T.   18,  40coll.cuiii  Dierauer  11. 1».  129 — 151.  De  la  Hert^e  11.  pp.  93 — 99 

*)  T.  45,  46,  64,  121,  122,  cfr.  (le  la  Ikrj^e  p\^.  122  siiij.,  pj).  103 — 109; 
Diurauer  jip.'  127  sq.i.  T    82,  97,  coll.  Pan    34.  35,  42  passim. 

^)  T    40,  coll.  cum  Dii^    50,   12,  14. 

")  Lic.  Dr.  C  Kranklin  .Xrnold  „Stu<lien  zur  Geschichte  der  Plinianischen 
Christenverfol^uug"  p.  26  (in  „Theol.  Studien  und  Skizzen  aus  Ostpreussen") 
1887  KOnigsberg. 


32  • 

Gravissimis  argumentis  quac  adhuc  protuli,  quaeque 
sola  profecto  satis  superque  valent  ad  causam  nostram 
comprobandam ,  alia  quaedam  addere  juvat,  quae,  quam- 
quam  sua  vi  sane  non  carent,  ideo  tamen  a  prioribus 
separata  exponam ,  quia  ad  confirmandum  potius  quam 
ad  demonstrandum  aptiora  videntur. 

Norunt  omnes  antiquarum  litterarum  studiosi ,  quanto 
opere  posterioris  aetatis  (saeculi  praes.  IV ,  V ,  p  Chr.) 
scriptores  priscorum  auctorum  libros  et  imitari  et  com- 
pilare  sint  soliti :  quae  res  in  epistulographis ,  qui  vocan- 
tur,  una  omnium  maxime  cernitur. 

Quod  ut  demonstrem.  ex  Sidonio  ApoUinari  locum 
afferre  liceat ,  quem ,  quamvis  primo  aspectu  adversari 
nobis  aliquo  modo  videatur,  laudare  tamen  non  dubito, 
ut  id  quod  cummaximc  intcndi ,  comprobem. 

Is  igitur  scribit  haec: 

„Exigis  ut ,  cpistolarum  priorum  Hmite  irrupto ,  stilus 
noster  in  ulteriora  procurrat ....  Addis  ct  causas  quibus  hic 
liber  nonus  octo  superiorum  voluminibus  adcrescat,  eo 
quod  C.  Secundus,  cuius  nos  orbitas  scqui  hoc  opere  pro- 
nuntias,  paribus  titulis  opus  cpistolarc  dcterminet."  ') 

Quid  de  novem  illis,  quos  tantum  videtur  novisse  Si- 
donius ,  Plinii  libris  sentiendum  putem ,  mox  aperiarti , 
nunc  illud  unum  me  .significasse  contentus  sum ,  quantum 
apud  illius  aetatis  epistulographos  Plinium  imitandi  studium 
fuerit,  cum  non  tantum  scribendi  genus  ct  modum ,  ut 
poterant ,  verum  ct  librorum  numerum  assequi  conarentur. 

Inter   aetatis    illius  viros  doctos  prae  aliis  multis  nomi- 


')  Sid.  Apollinaris  Ep.  IX,  i 


■■■33.:. 

nandus  est  Q.  Aurelius  Symmachus,  qui  pari  studio 
antiquas  litteras  et  antiquam  religionem  sibi  tuendamexi-- 
stimabat.  Qui  vir  ob  insignem  doctrinam  et  ingenium 
subtile  quanti  vel  ab  adversariis  suis  factus  sit,  ex  mul- 
torum  testimoniis  intellegitur.  ')  Scripsit  autem  et  ipse , 
temporibus  forte  morem  gerens  epistularum  libros ,  (quos 
filius  videtur  edidisse)  et  novem  quidem  eorum ,  quos 
ad  amicos  mlserat,  decimum  subjuiixit,  quo  „relationes" 
ipsius  ad  Theodosium ,  Honorium ,  Gratianum ,  Valentini- 
anum  aliosque  Imperatores  continentur,  additis  nonnuUis 
Imperatoris  Honorii  responsis. 

Id  eum  Plinii  nostri  imitandi  studio  fecisse  multi  viri 
docti  existimant ,  ■)  neque  illi  quidem  injuria  Studiosissi- 
mum  saltem  ipsum  fuisse  Plinii  videtur  significasse  Macro- 
bius ,  cum  haec  scriberet : 

„Quatuor  sunt ,  inquit  Eusebius ,  genera  dicendi :  copio- 
sum,  iii  quo  Cicero  dominatur;  breve,  in  quo  Sallustius 
regnat ;  siccum ,  quod  Frontoni  adscribitur ;  pingue  et 
floridum  in  quo  Plinius  Secundus  quondam  ,  et  nunc  nullo 
veterum  minor  noster  Symmachus  gloriatur."  •')  Item  Si- 
donius  Apollinaris  Symmachum  Pliniumque  una  nominat: 

„Synimachi  rotunditatem ,  Gaii  Plinii  disciplinam  matu- 
ritatemque  vestigiis  praesumptuosis  insecuturus."  *) 

Quid  mirum  igitur ,  eum  et  in  librorum  numero  et  dis- 
positione  Plinium  esse  imitatum  .'*  Neque  illud  obstat,  quod 
Sidonius    Apollinaris    eo  loco  quem  supra  laudavi  novem 


')  cfr.  Migne  Patrol    Latin    Toni.  i8  col.   143  sq. 

*)  cfr.  .Schaedel  11    p.  8.  Fabric.  Bibl.  Lat.  Lib.  II  c.  XXII  cfr.  Longol. 
Ed    Plin.  Praef. 

3)  Macrob.  Sat.  V,  i. 
*)  Sid.  ApoU.  Ep.  I  I. 

3 


34 

tantum  Plinii  libros  videtur  agnovisse.  Nam ,  ut  hoc  omit- 
tam  antiquarum  litterarum  non  ita  peritum  fuisse  Sidonium, 
ut  ignorantiam  talem  magno  opere  miremur,')  fecillime 
intcUegimus  librum  illum  seorsum  editum  proprio  quoque 
titulo  vulgo  insignitum  fuisse.  ita  ut  novem  epistularum 
libri  (ad  familiares)  et  praeterea  epistularum  ad  Trajanum 
liber  unus  legeretur.  Ita  facile  quoque  intellegitur ,  qui 
factum  sit  ut  unus  tantum  eiusdem  decimi ,  qui  vocatur, 
libri  codex  manuscriptus  servatus  sit.  Hae  enim  epistulae 
cum  saeculi  IV  et  V  lectorum  palatis  minus  placerent 
ncque  vulgo  tanti  esse  vidcrentur,  longe  rarius  describe- 
bantur,  sensimque  in  oblivionem  abierunt.  Quare  rectlssimc 
fecit  Keil,  qui  primus  librum  proprio  titulo  distinxit. 

Dixerit  quispiam  haec  omnia  id  tantum  videri  probare, 
librum  de  quo  agimus  extitisse  saeculo  XV  exeunte,  vel 
etiam  initio  saeculi  III  post  Christum  natum,  cum  Tertul- 
lianus  Apologcticum  scriberet.  Forsitan  falsarius  quidam  — 
Christianus  nimirum  eo  potissimum  consilio  totum  librum 
confinxerit ,  ut  illi  luculentum  Plinii  de  Christianis  testi- 
monium  insereret ;  (juidni  ipsum  Tertullianum  fraudis 
huiusce  reum  pcragamus? 

Ad  haec  quid  respondeam ,  dubium  profecto  nOn  est. 
Etenim,  ut  ne  dicam  vix  uHum  antiquorum  scriptorum 
Hbrum  inveniri,  queni  tali  ratione  —  absurda  sane  — 
impugnare  non  possis ,  facile  ccrnitur  quot  quantisque  in- 
commodis  opinio  talis  laboret. 

Ouomodo  enim  falsarius  vcl  in  animum  inducerc  potuit 
integrum    notissimi    scriptoris   librum  confingere,  ct  illum 


')  M.tjorcni  1'liniuni  oninino  non  novit  Sidonius  nisi  ex  epistulis  Plinii 
Junioris,  i|u.ire  cuni   nonnisi  „avuncutuni"   nominat. 


•",35        -     _    . 

quidem  talem ,  in  quo  non  ipsius  tantum  Plinii ,  sed  Im- 
peratoris  quoque  epistulae  invenirentur ,  in  Gaesaris  scriniis 
haud  dubie  servatae  ?  ' 

Quod  cum  sit  per  se  parum  credibile ,  vel  eo  minus 
fieri  potuit ,  quod  non  Tertulliani  tantum  aetate  ,  sed  etiam 
satis  diu  ante  —  ut  ex  Frontone  aliisque  intellegitur  — 
scribendi,  dicendique  ratio  plane  mutata  est,  ita  ut  longe 
de  non  Tulliana  illa  quidem ,  satis  tamen  bona  latinitate 
harum  litterarum  recederet.  TertuUiani  vero  elocutio  quanto 
opere  ab  huius  libri  sermonc  differat  ostendere  opus  non  est. 
Itaque  si  liber  ille  a  falsario  compositus  est ,  Plinio  vix 
mortuo ,  et  viventibus  etiam  tum  atque  florentibus  multis 
ex  Plinii  amicissimis  fingi  debuit ,  quod  quam  sit  vel  cogitatu 
absurdum  unusquisque  intellegit. 

Itaque,  si  Semlerum  excipias,  vix  quemquam  inter  viros 
doctos  invcneris ,  qui  tam  incredibili  opinioni  faveat ,  ut 
contendat  librum  universum  saeculo  secundo  tertiove  post 
Christum  natum  esse  confictum,  At ,  cum  ex  iis  quae 
supra  attulimus  argumentis  satis  evidenter  appareat  neque 
saeculo  XV  vcl  XVI  fraudem  eandem  committi  potuisse,  (de 
alio  autem  fraudis  tempore  cogitavit  nemo)  sequitur,  ut 
librum  universum  verum  germanumque  es.se  statuamus. 

Cum  igitur ,  ut  argumenta  allata  paucis  rcpetam ,  libri 
huius  xvSrsi/Tix  certissimis  rationibus  comprobetur :  Jucundi, 
Budaei ,  Aldi ,  aliorumque  aetatis  illius  docti.ssimorum  auc- 
toritatc  virorum  et  fide  egregie  spectata,  codicis  antiquissimi 
in.scriptione ,  lapidis  denique  incorrupti.ssimo  testimonio; 
cumque  eandem  et  postcrioris  actatis  scriptorum  imitatio , 
interior  quae  in  hoc  libro  cernitur  illorum  temporum 
notitia,    virorum   doctissimorum  (huius  saeculi)  auctoritas 


'.'■•<. 


36 

et  exemplum,  gravissimi  denique  auctoris  paene  aequalis 
Plinio  testimonium  invicte  demonstrent :  „librum  decimum" 
a  Plinio  (Trajanoque)  esse  conscriptum  vix  quisquam  serio 
negaverit. 

Hinc  facile  efficitur  Heldii  sententiam  penitus  esse  ab- 
jiciendam ,  et  multa  illa  et  gravia  quae  sibi  videbatur 
attulisse  argumenta ,  non  id  q>jod  intendit  demonstrare. 
yuare  eadem  hoc  loco  data  opera  refellenda  esse  non 
duco,  praesertim  cum  v.  d,  Ussing  pleraque  jam  egregie 
confutaverit. 

Non  sane  nego  fieri  potuisse ,  ut  is ,  qui  librum  post  Plinii 
mortem  edidit ,  aliqua  immo  haud  pauca  hic  illic  mutaret, 
demeret ,  forte  et  adderet ,  quae  est  Schaedelii  sententia ,  ' ) 
sed  haec  universi  libri  sinceritati  minime  repugnant. 

Ouaerat  quispiam  cur  universi  libri  xi)^6>Tix>  quam  hac 
quidem  aetate  nemo  neget ,  tanto  argumentorum  pondere 
asserendam  putaverim.  Cui  me  id  eo  consilio  fecis.se  re- 
sponderim  ut  faciliorem  mihi  ad  reliquam  disputationem 
viam  munirem.  Universi  enim  libri  sinceritate  necessarie 
demonstrata ,  leviorem  de  partibus  mihi  pugnam  cum  ad- 
versariis  futuram  esse  existimo. 

Quorum  unum  omnium  validissimuni  et  doctissimum , 
Ussingium  dico ,  jam  prinium  aggrediar.  Qui ,  ut  jam 
monui,  Plinii  epistularum  xlb^syrixy  adversus  Heldii  aliorum- 
que  dubitationes  egregie  defendit ,  Trajani  vero  quae  fe- 
runtur  responsa  non  ab  fmpcr.atore  sed  a  viro  non  illitterato, 
.saetulo  XV  exeunte ,  esse  conficta. 

Argumenta    Ussingii ,    quae    paucis    supra    attigi ,    jam 


*)  Sch.ieilel  11.  ]>    4. 


37 

fusius  paulo  exponam.  Etenim  non  sane  sunt  levia  quae  sen- 
tentiae  ip.sius  adversantur.  Occurrit  primo  loco  auctoritas 
haud  parvi  sane  facienda  Jucundi,  Budaci,  Aldi,  qui 
librum  inventum  primi  adhibucrunt  et  edidcrunt.  Occurrit 
Tertulliani  locupletissimi  auctoris  testimonium  et  fides. 
Occurrit  intima  aetatis  illius  scientia  quae  et  in  Trajani 
responsis  hiscc  elucet.  Occurrit  denique  longe  plurimorum 
doctorum  virorum  qui  de  epistulis  illis  disputarunt  judi- 
cium ,  qui  non  Plinii  tantum  litteras  verum  et  Trajani 
responsa  non  germana  tantum  esse  affirmarunt ,  sed  etiam 
summis  laudibus  extulerunt.  Quae  omnia  hoc  loco  afiferre 
quid  attinet?  Pauca  tantum  ex  magna  copia  cligam. 
Notum  est  Vignolii  Marvilii  de  Trajani  epistulis  cffatum : 
„Le  dixiOme  livre  des  cpitrcs  du  jeunc  Piine  est  le  chef- 
d'oeuvre  de  ce  grand  homme.  Ses  autres  lettres  ont  de 
grandes  beautes ,  mais  celles-ci,  qui  regardent  le  ministcrc 
sont  incomparables ,  principalement ,  quand  cllcs  sc  trouvent 
accompagnccs  des  rcponses  de  Trajan ,  qui  leur  apportent 
un  grand  lustre  Jamais  rien  nc  m'a  fait  inieux  connaitre 
ce  quc  les  Rameins  appelaient  Imperatoria  brevitas,  que 
ccs  rcponses  si  breves  et  si  sages.  Si  les  purs  esprits  se 
mclaicnt  d'ccrire,  ils  n'ecriraient  pas  autrement.  Ccst  la 
le  plus  haut  point  de  la  pcrfection".  '). 

A  quo  non  multum  discrepat  v.  d  H.  Francke ,  qui  eru- 
ditam  de  Trajani  vita  commentationem  conscripsit :  „Seine 
Rescripte  an  Plinius  sind  Mustcr,  nicht  bloss  dcr  cdclsten 
Gesinnung,    dcr  tiefsten  Rechtsgclchrsamkeit  und  Staats- 


')  Vignol.  M;uvil.  Mi.scell.  Ili.st.  LiU.  Toni.  III  \>.  197  clV.  Loiitjol   Kd. 
Plin.  luacf  (Ex  Fabric.  Bibl.  Lat.  L  II  c.  22). 


38 

weisheit,  sondern  auch  der  gebildetsten  Sprache  eines  stets 
mit  dem  richtigsten  Ausdruck  die  rechte  Sache  bezeich- 
nenden  geschaftsgcwandten  Hofmanncs ,  und  eines  in 
der  das  Klcinste  wie  das  Grosseste  beachtenden  Regierungs- 
kunst  geiibten  Fursten.  Hohe  sich  sclbst  bewusste  WUrde 
und  kordiales  Vertrauen  zu  dem  nic  die  zarte  Scheide 
natiirHcher  Etikette  iibcrtrctcnden  Freunde  biklen  eine 
seltene  Vereiniging  in  dem  beruhmten  Briefwechsel  zwischen 
Trajan  und  Plinius,  welcher  der  treueste  Spiegel  der  Bil- 
dung  wie  des  Characters  Beider  und  zugleich  mehrerer  ihrer 
Zeitgenosscn  ist  ')." 

Ne  nostra  quidem  aetatc  viri  docti  plerique  de  Trajani 
rescriptis  aliter  senserunt: 

„Trajans  Rcscriptc  sind  nach  Form  und  Inhalt  von 
wahrhaft  antiker  Concision.  Sic  sind  inmier  der  Sache 
entsprcchend  und  zeugcn  von  eincr  merkwtirdigcn  Fahig- 
keit  sich  aus  dem  gegebenen  Momentc  heraus  in  dic  Lage 
des  Anfragcndcn  zu  vcrsctzen."  -). 

Multorum  dcniquc  loco  sit  unus  vir  doctissimus  Teuffel : 

„Die  Antworten  Trajans  auf  dic  Anfragen  des  Plinius 
sind  von  schlichter  Kiirzc  und  trcffcndcm  Ausdruck."  -') 

Ab  hisce  doctorum  virorum  scntcntiis  magno  operc 
discrepat  Ussingii  opinio ,  qui  ct  scribcndi  gcnus  quo 
Trajanus  in  illis  usus  cst  accrrime  reprehendit ,  neque 
magis  probat  ca ,  quae  in  iisdcm  cpistulis  continentur. 
Sed  jam  vidcamus  utri  parti  vcritas  favcrc  videatur. 


')   II.  Franckc  :  Zur  Gc.scliicbte  Trajan'.s  und  .scincr  Zcit}j;cnosscn"  2  Aiisj;. 
Quecllinlnirg  u.  Lcipziy;  1840,  p.  670. 

''■)  Dieraucr  11.  p.    125  ')  Tcuffel  ROni.  LiU,  Gescli.  p    785. 


39  — 

Primum  Ussingii  argumcntum.  ex  rescriptorum  exemplis 
petitur.  Responsa  enim  ait  esse  obscura  stultaque,  saepe 
nihil  illis  proficere  Plinium ,  quin  etiam  Plinii  epistulas  a 
Trajano  vix  videri  intellectas  ').  Hanc  sententiam  multis 
exemplis  allatis  probare  conatur.  Quae  quoniam  plura  sunt, 
quam  quae  singula  examinare  possimus,  unum  tantum 
alterumve  exponere  liceat,  quo  facilius  omnem  Ussingii 
rationem  perspiciamus.  In  hisce  enim  fere  valct  illud :  „ab 
uno  disce  omnes." 

Nuntiat  Trajano  Plinius  inter  milites  lectos^,  servos  duos 
esse  inventos  et  a  Sempronio  Caeliano  ad  se  missos :  quaerit 
ex  Imperatore  quid  his  se  facerc  velit;  nondum  enim  eos 
in  numeros  esse  distributos,  quamquam  sacramentum  jam 
dixerint  -). 

Ad  haec  ita  respondet  Trajanus :  „Secundum  mandata 
mea  fccit  Scmpronius  Caelianus  mittendo  ad  te  eos,  de 
quibus  cognosci  oportcbit  an  capitale  supplicium  meruisse 
videantur.  Refert  autem  voluntarii  se  obtulerint,  an  lecti 
sint,  vel  etiam  vicarii  dati.  (Si)  lccti  sunt,  inquisitio  pcccavit ; 
si  vicarii  dati,  penes  eos  culpa  est  qui  dederunt:  si  ipsi, 
cum  haberent  condicionis  suae  conscientiam ,  vencrunt , 
animadvertendum  in  illos  erit.  Nequ;^  enim  multum  in- 
terest  quod  nondum  per  numeros  distributi  sunt.  lUe  enim 
dics  quo  primum  probati  sunt  veritatem  ab  iis  originis 
suae  exegit  "  ■'). 

Quid  in  hoc  responso  legentes  tanto  opere  offendat , 
equidem,   fateor,  non  intellego.  Nequc  magis  idem  intelle- 


')  Ussiny  11.  iip.    21  seqq. 

■')  T    29  ')  T    3P. 


40 

erunt  viri  doctissimi  Marquardt  ' )  Diera'uer  ^ ) ,  De  la 
Berge  •'*)  ,  Revillout  *)  ,  qui  omnes  hanc  epistulam  germanam 
esse  duxerunt,  quin  etiani  niulta  inde  collegerunt,  quae 
ad  aetatis  illius  rem  militarem  explicandam  perquam  utilia 
sunt.   Andiamus  quid  hac  de  re  Ussing  "). 

E  tribus  illis  quae  proposuit  Trajanus  negat  Imperatorem 
vel  in  animum  inducere  potuisse  ut  crederet  servos  illos 
a  dominis  suis  vicarios  datos  esse  „hoc  enim  (si  tamen 
fieri  potujt)  culpam  omnino  a  servis  ad  dominos  trans- 
ferret."  Discrimcn  porro  inter  duo  reliqua,  si  Ussingium 
audias,  ineptissime  factum  cst:  „Videtur,  inquit,  exi- 
stimasse ,  quicumque  responsum  finxit,  delectum  illum  vi 
esse  actum ;  sed  in  hac  causa  de  vi  ne  cogitari  quidem 
potest ,  quippe  cum  servi ,  si  modo  se  servos  esse  signifi- 
cassent,  eo  ip.so  a  delectu  essent  exclusi."  „Voluntarii 
ergo  servi  illise  obtulerunt." 

„Si  hoc  est ,  inquit  Psendo-Trajanus,  animadvertendum 
in  illoserit  si  '•)  {scxafreuit)  nempe  sciebant  se  esse  servos." 
„At,  itiquit  Ussing,  quomodo  talis  ignorantia  impera- 
tori  vel  in  mentem  venire  potuit.-'  quae  si  fuisset,  ne  verbum 


')  Maiqiiaidt  Sta.-itsveiw.iltuny;  II  pp.  539  seqq. 

''■)  Dierauer  11.  pp    121  sq. 

*)  De  la  Berj^e  11    p    145  sq 

••)  Revillout  De  Roniani  Exercitus  delcctu  et  supplemento  ab  Actiaca 
pugna  usque  ad  aevuiu  Tlieodosi.   P.arisiis,   1849  p.  21. 

*)  Ussinj;  H    |)     10 

•*)  IIoc  noi)  l)cnc  videtur  intcllexissc  vir  (loctissimus.  Non  enini  dicit 
Tr.ijanus  ,,.r/  .sciehanl"  sed  „(/////  (r=  quamvis)  haberent  condicionis  suae 
conscientiani  etc." 

.\dnotat  ctiani  Ipcr.-.toreni  noii  signirica.ssc  qua  jioena  e.s.sent  afTiciendi. 
Sed  lioc  profccto  opus  non  crat ,  etenini :  ,,.Scrvi  ab  onini  niilitia  pro- 
liibentur,  alio  '|uin  capitc  ))uniuntur"  I)ij^.49,  16,  II  I'racterea  noniinatiin 
scribit  Trajanus :  „De  quibus  cogno.sci  oportebit  an  capitale  siippliciiim 
ineruis.se  videantur." 


41 

quidetn   Plinius  *  profecto   ad  Trajanum  scripsisset."  ,iOrh- 
nia    haec,    inquit,   luce   mihi   claribra!"    Mihi    non    item. 

Etenim,  ut  ad  primum  quod  reprehendit  Ussing  respon- 
deam ,  fateor  sane  Trajani  aetate  vicariorum  mentionem 
apud  alios  auctores  non  fieri  ')  ;  sed  hoc  tamen  profecto 
non  impedit  quominus  epistulam  germanam  esse  admit- 
tamus.  Multa  enim  in  antiquitatis  historia  sunt ,  quae  uno 
tantum  auctore  credimus.  Sed  hoc,  quod  contendit  Ussing : 
„id  culpam  a  servis  in  dominos  transferret" ,  id  ipsum  , 
Trajanus  respondit :  „Si  vacarii  dati ,  pcnes  ipsos  culpa  est 
qui  dederunt."  Quid  ergo  carpit.' 

Sed  neque  altcrum  plus  valet.  Affirmat  Ussing  hoc  loco 
de  vi  ne  cogitari  quidem  posse ,  id  ergo  ab  Imperatore 
sfulte  poni  Sed  facillime  tamen  fieri  potuit  ut  servi  illi 
licet  non  ultro  se  obtulissent ,  tamen  nuUa  vi  adhibita  lecti 
essent,  seu,  ut  juris  consulti  loquuntur,  „se  legi  passi 
essent" ,  et  sive  timore  vel  ctiam  spe  ita  reciperandae 
libertatis,  cuni  non  essent  interrogati  dc  condicione  sua 
nihil  manifestassent  ^). 

Ad  tertium  veniamus :  hac  in  re  videtur  Ussing ,  ut 
aiunt,  nodos  quaerere  in  scirpo.  Nimium  enim  premit  in- 
cisum  illud:  „cum  haberent  condicionis  suae  conscientiam", 
quod  non  tantum  significat:  „cum  scirent  se  esse  servos" 
sed  etiani  „cum  scirent  servis  capitale  csse  si  inter  milites 
nomina   dedisscnt"   scu,  ut  dicunt  „scientes  et  volentes". 


')  Marquardt  11.  cfr.  et  quac  adnotat  Ilardy  a  h.  1.  et  ([uae  afTerl  ex 
Hermc  XIX   i8 

•)  Etiam  alibi  discrimen  fieri  inter  eos  ,,'\m  voluntarii  sc  obtulerint" 
et  qtli  „sc  \egi  passi  sint"  jiatet  ex  Dig.  49,  16,4,  n*  i  :  „Ad  bestias  datiis 
si  profu<;it  et  niilitiae  sc  dcdit,  quandoque  invenlus  capite  punieudus  est; 
ideiuque  obscrvandum  in  eo  qiii  sc  lc^i  />assiis  est"  ibid  n".  9.  ,,Qui; 
post  descrtioncni  in  aliani  militiani  noincn  dcdcrunt  lcgive  /xissi  Mnt,\a\- 
perator  noster  [Trajanm)  rescripsit,  ct  hos  militariter  punicndos." 


4^ 

Quod ,  etiamsi  non  ita  frcquenter  factum  esse  existimem , 
fieri  tamen  profecto  potuit.  NuUa  ergo  videtur  ratio,  cur 
hanc  epistulani  ab  Imperatore  Trajano  scriptam  esse  negemus. 

Eiusdcm  ferc  farinac  sunt ,  cjuae  in  aliis  Trajani  re- 
sponsis  carpit  Ussing. 

Non  multo  post  scribet  Plinius  '):  „Diplomata '^),  Do- 
mine,  (luorum  dics  practeriit  an  omnino  observari  et 
quamdiu  velis,  rogo  scribas,  mcquc  hacsitatione  liberes. 
Vcrcor  enim  ne  in  alterutram  partcm  ignorantia  lapsus, 
aut  inlicita  confirmem ,  aut  ncccssaria  impcdiam." 

Respondit  Trajanus  •') :  „Diplomata  quorum  praeteritus 
est  dics  non  dcbcnt  esse  in  usu;  ideo  inter  prima  injungo 
mihi  ut  pcr  omnes  provincias  antc  tnittam  nova  diplomata, 
quam  dcsiderari  possint.'" 

Videtur  mihi  quidcm  Trajanus  optime  respondisse.  Diplo- 
mata  enim  illa  ad  singularum  provinciarum  rcctores  (non 
utiquc  ad  illos  cjui  cursu  publico  usuri  erant)  mittebantur, 
qui  illos  cjuibus  reipublicae  causa  itcr  cclerrime  conficien- 
dum  crat  (tabellarios,  nonnumquam  etiam  privatos)  „di- 
ploniatc  adjuvabant,''  *)  Vctat  igitur  Trajanus  hac  epistula 
ne  diplomata  ad  certam  dicm  (puta  Kal.  Jan.)  conce.ssa , 
ultra  illam  diem  in  usu  sint,  idcoquc  sibi  injungit  „ut  an- 
tcciuam  dcsidcrari  possint  nova  mittat"  (audi :  ad  provin  - 
ciarum  lcgatos).  Quid  Ussing.-'  „Ncscio,  incjuit,  (juid  in 
his  maximani  admirationem  moveat,  vel  cjuod  scribit  Im- 


-)  ])i|)loniala  liUerae  ciant,  iil  lioiliu  lotinuntur,  patcnles  (|uil)us  ad 
rirtaiii  dicin  concedebatui"  liccntia  iitendi  „cuisa  publico"  «lueni  Trajanus, 
si  iion  instituit  niullUMi  tamen  et  auxit  et  perfecit  cfr.  clc  la  licr^c  11.  ]>p 
121   sq.   l)lcraucr  11,   p.    Il6  npta  2    FriciUander  S(l.   II  pp.    14 — 22. 

^)  T.  46.  ^)  cfr.  T.  64  ct   120. 


:^^-'-i^-:^^-:.>:'^'?:^-i- ■;;;:■ 


43 

perator  quasi  sit:  „Chef  for  Beforderinscontoiret"  i.  e.  cursui 
publico  praepositus ,  vel  „omniscientia"  (ut  philosophi 
loquuntur)  ipsius,  quae  onines  norit  qui  diploniatis  uti 
aut  debeant  aut  velint,  vel  tandem  mira  comitas,  qua 
diplomata  illa  non  rogatus  miserit."  ' )  Haec  subtilius  quam 
verius  disputata  esse  vix  quisquam  negabit,  cum  prae- 
sertim  omnia  que  protulit  Ussing  incredibili  huic  opinioni 
innitantur  Imperatorcm  diplomata  illa  ad  privatos  homines, 
non  vero  ad  Provinciarum  legatos  aut  proconsules  misisse. 

Longe  gravius  cst  quod  alio  loco  '^ )  reprchendendum 
videtur  Ussingio;  quod  licet  ex  omni  parte  enucleare  me 
non  posse  ingenue  fatear ,  eo  minus  hoc  loco  praetcrmitten- 
dum  existimo ,  ne  fugere  adversarios  quam  superare  videar 
maluisse. 

Nemo  nescit  quam  longe  lateque  apud  antiquos  valuerit 
pessimus  ille  mos  infantes  recens  natos  exponendi,  quo 
fiebat  ut  multi  miselli  liberi  ab  impiis  parentibus  derelicti 
aut  interircnt,  aut  ab  alienis  hominibus,  iisque  saepe  ne- 
quissimis  sublati  in  servitute  miscrrima  et  turpissima  edu- 
carentur."  •') 

Hos  autem  sensim  usus  et  consuetudo  potius  quam  lex 
parentibus  (aliisve)  si  essent  agniti  in  libcrtatem  vindi- 
candos  permiserat,  ita  tamcn  ut  alimentorum  pretium 
solveretur  '*) :  certum  tamcn  quidquani  et  definitum  — 
quod  quidem  per  totum  Romanum  impcrium  valeret  — 
constitutum  nondum  erat. 


')  Us.siny  11.  ])    12  2)  T.  66 

^)  cfr    Maniu.irilt  rriva.l-lebcn  I  p.  3,  p.  83.  Rein  riival-Keclil  pj).  4S5  .sq. 

"•)  cfr.  Seneca  Contiov  IV  26.  ,,Kxj)ositiiin  qui  ajjnovcril  .sulutis  alinicntis 
recipiat"  sed  ibiil.  V  33:  ,,E.\i)osili  in  inillo  nunicro  sunl:.scrvi  suHt;lioc 
lcguni  latori   visuni  cst  " 

Quintilian  Dcclani.  278.  jjExposilor  petcns  cuni  forti  X   millia" 


-'■*'?■-  .^^m^ 


44 

Quam  ob  rem  cum  lites  saepe  multis  intenderentur, 
quaesivit  ab  Imperatorc  Plinius  quid  circa  haec  in  Bithynia 
se  agere  vcllct  ').  „In  Constitutionibus  enini  principum,  in- 
quit ,  nihil  invenicbam ,  aut  proprium  aut  universale  quod 
ad  Bithynos  referretur  " 

Esse  quidem ,  ait,  ct  rccitari  edicta  et  cpistulas  quas- 
dam  Augusti,  Vespasiani,  Titi  et  Domitiani ,  sed  ea  et 
incertac  fidei  vidcri,  ct  ad  alios  potius  essc  data  quam 
ad  Bithynos  "•^). 

Ad  hacc  ita  respondct  Trajanus: 

„Ouaestio  ista,  quac  pcrtinet  ad  eos,  qui  liberi  nati 
expositi,  dcindc  subiati  a  quibusdam  et  in  servitute 
educati  sunt ,  saepc  tractata  cst ,  ncc  quidquam  inveni- 
tur  in  commcntariis  corum  principum  qui  ante  me  fuerunt 
quod  ad  omncs  provincias  sit  constitutum.  Epistolae  sanc 
sunt  Domitiani  ad  Avidium  Nigrinum  et  Armcnium 
Brocchum ,  ciuae  forLassc  debeant  obscrvari ;  sed  intra  eas 
provincias  de  quibus  rescripsit,  intcr  quas  non  cstBithynia  ^); 
et  ideo  nec  adsertionem  dcncgandam  iis  qui  c.x  eiusmodi 
causa  in  libcrtatcm  vindicabuntur  puto,  ncque  ipsam  liber- 
tatcm  redimcndam  prctio  alimentorum."  ^). 


•)  T.  6s 

'•*)  ()uarc  adilil  Pliiiiiis:  sc  ca  Iinpcratori  non  inisissc.  Ex  liiscc  verbis 
patet  iil  iiioris  fuissc  Plinio  ul  ad  Iniiieratorcm  senatus  consulta  el  alia 
dccrcta  niitlcrct,  ((uac  ail  rcm  dc  qua  „liacrcrct"  faccrc  viderentur. 
(^uare  nil  vidctur  rci^rchcndcniluiu  cssc  in  I^p.  'i'  73  ,,si  nulii  senatus 
consulluin  nii.seris  quod  hacsitationein  tibi  fccit  ctc."  Fallitur  crjjo  U.ssing 
(pii  (11.  ))  11)  in  hisce  (|uoquc  incrcdibilcni  stultiliani  sibi  vidctur  rcjjrchen- 
dissc.  cfr.  cl  T.  79,  5  „Capila  lcj;is  tuni  edictuni  Auj^usti  littcris  subjeci" 
ct   Ilardy  ad    T.  73  p.  iSi 

3)  T    66. 

')  Lcctio  huius  rcsponsi  inccrla  valdc;  .sccutus  suui  nupcrriinuni  cdi- 
torc.u  Ilardy.  Kcil  ila  le^it :  „scd  intcr  cas  provincias  de  ijuibusrescripsit  + 
intcr  quas  cst  IJithynia". 


ST-yK*--^ >-,■?>     -  "-'jf  <-?X-.v:^*' 


45 

Responsum  hoc  Ussingio  nequaquam  probatur:  qui  post 
alia  quaedam ,  quae  quia  huc  pertinere  non  videntur 
(neque  ita  facilia  sunt  intellectu)  brevitatis  gratia  praeter- 
mitto,  hoc  praesertim  reprehendit  Trajanum  iis  „qui  ex 
huiusmodi  causa  in  libertatem  vindicarentur"  non  liber- 
tatem  solam  concessisse,  sed  addidisse:  „neque  ipsam 
libertatem  redimendam  esse  pretio  alimentorum".  Tale 
vero  rescriptum  et  iniquum  et  stultum  esse  affirmat,  immo 
ne  exsequi  Plinium  quidem  potuisse.  Inde  iterum  —  ut 
solet  —  efficit  epistulam  hanc  cum  aliis  Trajani  responsis 
germanam  non  esse  sed  a  falsario  confictam  '). 

Quaestio  haec  impedita  sane  est  et  difficilis,  non  tantum 
ob  ea  quae  notavit  Ussing ,  sed  ob  ipsam  quoque  rei  de 
qua  agitur  obscuritatem.  Etenim  quae  de  quaestione  illa 
apud  antiquos  scriptores  legimus  et  paucissima  sunt ,  et 
inter  se  haud  parum  diversa.  Neque  vero  nos  deteriore 
condicione  utimur  quam  antiqui  Juris  consuhi ,  inter  quos 
de  hac  re  non  magis  videtur  convenisse. 

Sed  tamen  ex  quaestionis  obscuritate  inferre  profecto 
non  licet  epistulam  hanc  a  Trajano  scribi  non  potuisse. 
Si  enim  ea  omnia  quorum  rationem  non  illico  percipias 
damnanda  existimes ,  restat  ut  Harduinus  ille  ex  inferis 
tibi  excitandus  esse  videatur.  Accedit  quod  falsarius  ille 
Ussingii ,  qui ,  uti  supra  jam  ostendi ,  aetatis  illius  leges 
moresque  penitus  nosset,  multo  caulius  offensionem  onmem, 
fraudisque  suspicionem  evitasset. 

Sed,  hoc  omisso.  ut  ad  quaestionem  ipsam  respondeam, 
fateor   sane   decretum   illud   Trajani ,    ne  mihi  quidem  ex 

')  Ussing  11.  p    13 


46 

omni  partc  placcre.  Licet  enim  iniquum  illud  vocare  non 
ausim ,  cum  nequissimi  illi  homines  qui  misellos  infantes 
sustulissent ,  poenis  plerumque  quam  praemiis  digniores 
essent  ' )  non  valde  prudenter  tamen  Trajanum  hoc  sta- 
tuisse  ultro  concesserim :  non  paucos  enim  hoc  responso 
a  tollendis  educandisque  expositis  deterritos  esse  crediderim. 

Quare  et  posteriores  principcs  alia  sibi  statuenda  csse 
duxerunt.  Ita  Constantinus  Magnus:  „Quicumquc. . ..  (ex- 
positum  susceperit)  eundem  retineat  sub  codem  statu 
quem  apud  sc  recollectum  voluerit  agitare,  hoc  est  sive 
filium ,  sive  scrvum  essc  maluerit ;  omni  repetitionis  in- 
quietudinc  pcnitus  submovenda."  ^) 

Et  Theodosius  II :  „Nullum  dominis  vel  patronis  repetendi 
aditum  relinquimus"  ') 

Justinianus  demum ,  cum  Christiana  Religio  per  totum 
Imperium  Romanum  vigerct ,  pe.ssimumque  illum  morem 
tantum  non  extinxisset,  idem  fere  quod  Trajanus  constituit : 

„Sancimus ....  neque  his  qui  eos  nutriendos  sustulerunt, 
liccntiam    conccdi  ....    cos  toUere  ct  educationem  eorum 


•)  cfr.  Maniuanlt  11    pi).  3  et  83 

^)  Cod  Thcndos.  5,  7,  i  S.aepius;  Constaniinus  Mafjnus  superionim 
lirincipnni  cdicta  (mitiora  qiiam  tcmpora  patichantur)  abrofjavit  ct  priscas 
lcijcs  rcstiluit  cfr.  Cod.  lust  4,43,  vi!^  \:  Impp.  jyiorlctiamis ct  Maximiaiiiis 
AA.   ct  CC.  Aureliae  Papinianac  ,,1-ihcros  a  i>arcntihus  ncquc  vcnditionis 

nc(iuc   donationis   titulo    nc(|uc  pijjnoris  jurc  atit  iiuolihct  .alio  modo 

in  alium  transferri  posse  n\anifesti  juris  est." 

Sed  ihid.  n".  2:  Tnip.  Coiistiintiiiii.f  Aiit^.  i>rovincialihus  suis:  ,,Si  (piis 
proptcr  nimiam  paupcrtatem  cj^cstatciiKiuc  viclus  fdium  filiamvc  san<j;ui- 
nolento.s  vendiderit,  vcnditionc  in  lioc  tantum  modo  easu  v.alcnte,  cmptor 
ohtincndi  cius  servitii  liaheat  facultatcm.  Liccat  autcm  ipsi  qui  vcndidit 
vel  q»i  alienatus  cst  aut  cuilihcl  .alii  ad  inijcnuil.itcm  propriam  cum 
rcpeterc,  modo  si  aut  prctium  ofTcrat  (piod  potest  valcre  aut  mancipiuni 
pro  liuiusmodi  praestet." 

^)  Cod.  Tiicodos,  5,  7,  2. 


.    .  .5^  ^;;.-.^-»:^-:r:*"; 


47 

procurare ....  ut  eos  vel  loco  libertoruin  vel  loco  ser- 
vorum  ....  habeant.  Sed  nullo  di.scrimine  habito  hi  qui 
ab  huiusmodi  hominibus  educati  .sunt.  liberi  et  ingenui 
appareant."  ') 

Neque  tamen  vel  id  epistulam  de  qua  agimus  suppo- 
sitam  esse  demonstrat.  Quis  enim  ignorat  quanta  inter 
multas  illas  Imperii  Romani  provincias  in  omnibus  rebus 
diversitas  extiterit,  ita  ut,  quod  aliis  prode.sset,  .sacpe 
noceret  aliis  Forsitan  (quae  est  opinio  de  la  Berge  ^) 
quocum  facere  videtur  Hardy  ^)  Trajanus  et  in  Bithynia 
ingenuis  liberis  alimenta  praebere  voluerit,  ut  mos  parvulos 
exponendi   sensim    toUeretur ,  vel  aliis  etiam  remediis  uti 

Quod  si  quis  haec  nimis  incerta  esse  contendat.  et  alia 
huius  loci  .sanandi  via  patet,  ut  nodum  nempe,  quem 
.solvere  negatur ,  gladio  praecidamus ;  neque  id  hoc  quidcm 
loco  audacius  quam  rectius  esse  mihi  videtur 

Scribit  enim  Trajanus  in  ultima  epistolae  parte  quam 
.satis  corruptam  mihi  videri  jam  monui :  „Epistolae  sane 
sunt  Domitiani  ....  quae  fortasse  debeant  observari :  sed 
intra  eas  provincias  dc  quibus  rescripsit ,  intra  quas  non 
est  Bithynia ;  et  ideo  nec  as.sertionem  negandam  .... 
puto ,  neque  ip.sam  libertatem  redimendam  pretio  ali- 
mentorum". 

Quid  si  legamus:  „Et  ideo  nec  a.ssertionem  negandam 

puto  ct  ipsam  libertatem  redimendam  pretio  alimentorum".'' 
Offensio  omnis  quam  Trajani  responsum  quibu.sdam  dedit 
illico    tollitur.    Ita    enim   Trajanus  pri.scam ,  de  qua  supra 


•)  Cod.  lu.st.  51  (52)  3. 

*)  l)e  la  Berj^e  11.  pp.   134  seq. 

3)  Hardy  a.  I1.  1.  p.    175. 


48  * 

jam  diximus,  consuetudiiiem  reducit.  Non  aegre  ferendam 
esse  mutationem  levissimam  in  epistula  quam  omnes 
editores  corruptam  fateautur  vix  quemquam  negare  exi- 
stimo ;  particulas  vero :  nec ....  et  non  raro  conjungi 
demonstrat  Drager,  qui  in  utilissimo  quem  conscripsit 
libro  plura  huius  locutionis  exempla  attulit  '),  quam  facile 

vero  pro  „wr ef  ^^nec ....  neqne'"'  in  textum  inrepere 

potuerit  neminem  latet. 

Accedit ,  quod  hac  emendatione  admissa ,  totius  ora- 
tionis,  quem  vocant,  contextus  multo  clarius  faciliusque 
intellegitur.  Quid  cnim  dicit  Trajanus  }  „Sunt  quidem  inquit 
de  illa  rc  edicta  quaedam  et  rescripta  Domitiani,  sed  ad 
Bithyniam  provinciam  ea  data  non  sunt :  et  ideo ...  quid  ? 
antiquas  nimirum  leges  et  consuetudines  servandas  puto." 
Haec  unusquisque  lector  non  indiligens  ipse  addiderit. 
Ouidni  ergo  et  Trajanum  hoc  ipsum  scripsisse  existimem, 
quod  et  illius  aetatis  moribus  et  sanae  rationi  congruat , 
omnemque  offensionem  tollat.-' 

Sed  de  hac  conjectura  quidquid  sentiendum  est ,  non 
licet  profecto  ob  hoc  quod  epistulam  hanc ,  eamque  satis 
corruptam ,  non  plane  intelligimus ,  eandem  a  Trajano 
conscriptam  esse  negare ,  ct  falsarii  cuiusdam  nomini  (quod 
ignoranm.s)  ad.scriberc,  qui  omnia  profecto  incommoda 
illa  et  probe  .sensisset  et  prudenter  cavisset 

Ad  leviora  quaedam  transeamus. 

Mandaverat  Imperator  legato  ut  summam  redituum 
publicorum  curam  haberet.  Ouare  in  ipso  provinciae  in- 
gressu  Pru.sensium  reipublicae  impendia ,  reditus ,  debitores 


')  Drager  Histor.  Syntax  iler  Lat,  Sprache.  Ed.  II  Toni.  II  p.  86.  5  326. 


49 

Plinius  excutit  ')  (ea  voce  solet  uti);  idem  mox  Byzantii, 
Apameae,  Amisi  se  fecisse  narrat  *).  Qua  in  re  diligentem 
et  prudentem  valde  se  Plinius  praebuit :  quae  aerario  rei- 
publicae  debebantur  exigebat,  expensa  annua  minuere 
conabatur ,  aedificia  multa  et  alia  opera ,  aut  perperam 
incepta ,  aut  temere  derelicta,  aut  male  exstructa  reficienda 
et  restituenda  curabat.  At ,  cum  iis  in  rebus  architectis 
et  mensoribus  Bithynicis  fidem  non  haberet ,  saepius  Im- 
peratorem  oravit,  ut  Roma  sibi  eiusmodi  artifices  mitteret  ^) 

Oua  in  re  haud  facile  Trajanus  legato  gratum  facere 
poterat ,  quia  „mensores ,  inquit ,  vix  etiam  iis  operibus 
quae  aut  Romae  aut  in  proximo  fiunt  sufficienter  habeo." 
Hortatur  igitur  legatum  ut  in  ipsa  Bithynia  viros  probos 
quaerat,  quibus  credi  possit,  quos  in  omni  provincia  in- 
veniri  posse  ait:  „modo  velis  diligenter  excutere,"  ''). 

Id  vero  nequaquam  videtur  placuisse  Plinio,  si  quidem 
saepius  idem  ab  Imperatore  efiflagitat. 

Niceae  theatrum  et  gymnasium ,  Claudiopoli  balineum 
ingenti  quamvis  pecunia ,  ita  perperam  tamen  exstrui 
scribit ,  ut  muri  hiatus  ducant  et  ruinam  minentur.  Theatro 
autem  ex  privatorum  hominum  promissis  multa  ornamcnta 
deberi  „quae,  inquit,  nunc  omnia  dififeruntur ,  cessante 
eo,  quod  prius  peragendum  est".  •'•)  Ouare  iterum  Tra- 
janum  orat  ut  architectum  sibi  mittere  velit  qui  dispici  it 
„utrum  sit  utilius  post  sumtum  qui  factus  est  quoquo  modo 
consummare  opera  ut  inchoata  sunt,  an  quae  videntur 
emendanda    corrigere ,    quac    transferenda   transferre ,   ne , 


')  T.  17  A.  ^)  T.  43.  47,  92. 

«)  T.  17  B.  *)  T.   18.  5j  T.  39. 


50 

dum  servare  volumus  quod  inpensum  est,  male  impen- 
damus  quod  addendum  est". 

Ad  haec  Trajanus  totam  causam  Plinii  arbitrio  per- 
mittit;  architectum  vero  iterum  in  ipsa  Bilhynia  eum 
quaerere  jubet,  etenim :  „nulla,  inquit,  provincia  est  quae 
non  peritos  et  ingeniosos  homines  habeat ;  modo  ne 
existimes  brevius  esse  ab  urbe  mitti,  cum  ex  Graecia 
etiam  ad  nos  venire  soliti  sint''  '). 

Quae,  quamvis  Ussingio  ^)  vehementer  displiceant,  eo 
tamen  minus  spuria  esse  existimo ,  quod  mox  addit 
Trajanus:  „TunG  autem  a  privatis  exigi  opera  tibi  curae 
sit ,  cimi  theatrum  propter  quod  illa  promissa  sunt  factum 
erit".  Ea  enim  egregie  cum  illis  conveniunt  quae  in  Diges- 
tis  legimus :  „Pomponius  libro  sexto  epistolarum  et  va- 
riarum  lectionum :  Si  quis  sui  alienive  honoris  causa 
opus  facturum  se  in  aliqua  civitatc  promiserit,  ad  perfi- 
ciendum  tam  ipse  quam  hercs  eius  cx  constitutione  Jivi 
Trajaui  obligatus  est".  •'') 

At  vero  Plinius  post  tot  irritos  conatus  idem  petere  nonde- 
sistit.  Jam  ea,  quae  proxime  sequitur,  epistula  .se  lacum  haud 
longe  a  Nicomedia  urbe  distantem  mari  committere  velle 
scribit  quare  „libratorem  ,  inquit ,  vel  architectum  mittas , 
qui   diligentcr    explorct,    sit    ne  lacus  altior  mari  etc."  *). 

Qua  legati  pertinacia  victus  Trajanus  non  tantum  Plinio 
permittit  ut  libratorem  a  Calpurnio  Macro  inferioris  Moesiae 
legato  petat,  sed  et  semetipsum  „aliquem  peritum  eiusmodi 
operum"  ipsi  missurum  poUicetur  •''•). 


')  T.  40.  »)  Ussing  11.  p.  9. 

')  Digesta  50,   12,   14.  ")  T.  41.  »)  T.  42. 


^•v  v>«;v5-' 


At,  miseram  Trajani  sortem !  qui  ne  ita  quidem  Ussingio 
placere  possit:  qui  sordidus  fuerat  prodigus  factus  est: 
„etenim,  inquit  Ussing,  alterutrum  Plinius  petiverat 
(„libratorem  vel  architectum"),  si  ergo  Calpurnius  Macer 
libratorem  mittet  ad  quid  Trajanus  artificem  se  daturum 
promittit  ?"  ' ). 

Non  videtur  scilicet  meminisse  vir  doctissimus  cum  haec 
scriberet,  eorum  quae  in  alia  epistula,  (quam  Plinio  deberi 
rectissime  contendit)  leguntur:  „verum  et  haec  et  alia 
multo  sagacius  conquiret  explorabitque  librator,  quem 
plane,  domine,  debes  mittere,  ut  poUiceris".  Unde  certo 
certius  colligitur  Trajanum  et  se  libratorem  missurum 
significasse.  Et,  cum  paucis  interjectis  addat  Plinius : 
„ego  interim  Calpurnio  Macro ,  clarissimo  viro ,  auctore 
te  scripsi ,  ut  libratorem  quam  maxime  idoneum  mitteret", 
liquet  profecto  Trajanum  Plinio  fuisse  auctorem  ut  a  Cal- 
purnio  Macro  quoque  virum  eiusmodi  peteret.  ^) 

Quae  cum  et  inter  se  et  cum  illis  quae  supra  leguntur 
optime  congruant.  quid  in  hisce  jure  reprehendi  possit, 
equidem   me  non  videre  confiteor. 

In  republica  administranda  omnino  abhorrebat  Trajanus 
ab  insano  illo  studio,  quo  hbdie  haud  pauci  principes  viri 
ducuntur;  qui  tum  demum  imperium  regnumve  recte 
sibi  videntur  instituisse .  si  omnes  provincias ,  omnesque 
gentes,  vel  inter  se  diversissimas ,  iisdem  legibus  adstrin- 
xerint  ^). 

Nolebat  prudentissimus  imperator  in  tanto  imperio  „una 


')  Ussing  U.  pp.  12  .seq,  *)  T.  61. 

')  cfr.  de  la  Berge  11.  pp.   I18  .sq.  et  pp.  132  sq. 


52 

pertica"  (ut  ait  Plinius)  omnia  tractare,  nolebat  quod  aliis 
conveniret  aliis  temere  imponere.  Quae  Trajani  ratio  inter 
Romanos  adeo  celebrabatur,  ut  vel  Imperatorem  Macrinum 
affirmasse  narret  Capitolinus  „numquam  eum  (Trajanum) 
respondisse  libellis ,  ne  ad  alias  causas  facta  praeferrentur , 
quae  ad  gratiam  composita  viderentur".  ' )  Quod  quam- 
quam  falso  putabat ,  cum  liaud  pauca  edicta  et  responsa 
Trajani  in  Digcstis  legantur ,  idem  tamen  egregic  ostendit 
(jualis  Trajani  fama  apud  posteros  fui.sse  videatur.  ^)  Id 
ipsum  vero  et  in  Trajani  ad  Plinium  responsis  frequenter 
cernitur :  negat  in  universum  a  se  posse  statui  utrum  onines 
qui  decuriones  in  Bithynicis  civitatibus  fiant  honorarium 
inferrc  dcbeant  nec  ne"');  monct  frequenter  Pliniuni 
„sequcnda  esse  exempla  eorum  qui ....  provinciae  prae- 
fuerunt"  ''),  aut  demum  „ex  cuiusque  lege  animadver- 
tenduni  csse"  respoiidet  ^).  Multa  quoque  ipsi  Plinio  diju- 
dicanda  permittit '').  Quod  haud  multum  videtur  placuisse 
Ph"nio ,  sed  non  magis  Ussingio ,  qui  hac  quoque  de  re 
Iniperatorcm ,  vel  potius  P.seudo-Trajanum  quem  vocat, 
acerbe  castigat  ^). 

Sed  haec  non  multum  valere  concedet  quisquis  epistulas 
laudatas  cum  Trajani  responsis  contulcrit,  quare  brevitatis 
gratia  et  haec  omittenda  censeo. 

Sequantur  jam  rescripta  quaedam,  e  quibus  Plinii  epistulas 
Pseudo-Trajanum  non  recte  intellexisse  colligit  Ussing. 

Epistula  T.  90  —  ita  fere  ipse  —  Plinius  petit  ut  liceat 


')  Capitolin  Macriii.  C.   13. 

*)  cfr.  de  la  I?erge  11.  p.  133.  Francl<e  zur  Ge.sch,  Trajan'.s  pp.  366 — 507. 

3)  T.  113.  ■•)  T.  68.  »)  T.  109. 

^)  cfr.  T.  76,   112,   117  et  passim.  ')  LV.ing  II.  ])p.   11,   14,   19. 


53 

Sinopensibus  aquaeductum  exstruere,  addito,  pecuniam 
non  defuturam  ad  opus  illud  perficiendum.  Responsi  auctor, 
inquit  Ussing,  ex  hisce  alterum  non  intellexit:  permittit 
enim  ut  exstruant  aquaeductum  sed  addit  „si  modo 
(Sinopenses)  et  viribus  suis  assequi  (possunt)"  '). 

Acutis,  hercule!  Ussingius  ccrnit  oculis  —  „quantum 
aquila  aut  serpens  Epidaurius"  —  qui  cx  hoc  responso 
eruit  Trajanum  Plinii  epistulam  non  intellcxisse :  Petit 
Plinlus  ut  coloniae  Sinopensium  liceat  aedificare  aquae- 
ductum  „pccunia ,  addit ,  curantibus  nobis  contracta  non 
deerit" ;  respondet  Trajanus:  „Acdificet,  si  modo  et  ^) 
viribus  suis  assequi  potest".  Quid  non  intellcxerit  Tra- 
janus,  equidcm ,  fatcor  non  intellego! 

Neque  gravius  cst  quod  T  47,  48  Us.sing  rcprehendit: 
„Cum  vcllem ,  inquit  Plinius ,  Apameae  cognoscere 
publicos  debitores  et  reditum  et  impendia,  rcsponsum  est 
mihi  cuperc  quidcni  universos  ut  a  me  rationcs  coloniae 
legerentur,  nunquam  tamen  lectas  cs.sc  ab  ullo  procon- 
sulum ,  habuisse  privilegium  ct  vetustissinuim  morem 
arbitrio  suo  rcm  publicam  administrarc  ')  Exegi  ut 
quae  dicebant,  quaeque  recitabant  libcllo  complccterentur, 
quem  tibi  qualem  acceperam  misi ,  quamvis  intellegerem 
pleraquc  ex  illo  ad  id  de  quo  quacrilur  non  pertinere. 
Te  rogo  ut  mihi  praeire  ^)  digneris  quid  mc  putes  observare 
debere.  Vereor  enim  ne  aut  excessisse  aut  non  implesse 
officii  mei  partes  videar". 


')  Ussing  11.  j).   15. 

■•*)  Ita  legit  Avantiu.s:  Catau.acus:  ,si  niodo  /</ viribus  suis  assequi  potest. 
Aklina  (1508):  si  modo  et  viribus  suis  ipsa  id  as>eiiui  potesl. 

■*)  De  hac  constiuctione  vide  DOriny  ct  Longol.  a    li.  1. 

••)  Ita  Ilardy  ex  Aldina  (1508)  et  apographo  liodleiano,  alii  edd.  prae- 
cipere. 


54 

Rescripsit  Trajanus : 

„Libellus  Apameorum ,  quem  epistulae  tuae  junxeras 
remisit  mihi  necessitatem  perpendendi,  qualia  essent  propter 
quae  videri  volunt  eos  qui  pro  consulibus  hanc  provinciam 
obtinuerunt  abstinuisse  inspectationc  rationum  suarum, 
cum,  ipse  ut  eas  inspiceres,  non  recusaverint  Remu- 
neranda  cst  igitur  probitas  eorum ,  ut  jam  nunc  sciant 
hoc  quod  inspecturus  es  ex  mea  voluntate  salvis  quae 
habent  privilegiis  esse  facturum  '). 

Praeter  „barbarum  illud  scribendi  genus",  '^)  haec  duo 
Ussingium  offendunt: 

lum.  Non  intellexit  responsi  auctor  existimare  Apameos , 
si  de  jure  quaereretur  rationes  suas  legato  inspiciendas 
non  esse,  sed  voluit  eos  remunerari  ob  probitatem,  dicens 
cognitionem  illam  salvis  tiliis  •')  quae  haberent  privilegiis 
(de  quibus  ne  mentio  quidem  facta  erat)  futuram". 

20.  Omnium  vero  maxime  offeiiditur  Ussing  eo  quod 
scribit  Trajanus :  „libellum  Apameorum  remisisse  sibi 
necessiiaiein  pcrpendendi  etc."  quod  absurdum  plane  esse 
contendit  '). 

Videtur  mihi  quidem  Trajanus  optime  intellexisse  Plinii 
epistulam,  non  vero  Ussing  responsum  Trajani.  Rectc 
jam  olim  v.d.  Doring  a.  h.  1. : 

„Der    Sinn    der   Antwort   scheint   den   Erklarern  nicht 


')  T.  48. 

*■')  Non  iiego  cpistulani  hauc  noii  omnino  ex  yianiniaticae  Tullianae 
praeceptis  e.sse  .scriplain ;  secl  satis  tainen  notiini  est  alteio  jMjst  Christuin 
saecul.  liberiorem  scribemli  morem  sensim  voluisse.  Ceterum  ne  flini 
quidem  epistulac  ipiae  in  hoc  liliro  lejjuntur  tan\  accurate  scriptae  sunt, 
quam   illac  quac   in   reliquis  libris  continentur. 

')  lloc  nequaquam  dixit    Trajanus,  sed  finxit  Ussinj;. 

*)  Ussing  II.  p.   15. 


55 

durchgangig  klar  gewesen  zu  sein ,  obgleich  sie  ihn  mit 
Stillschweigen  Ubergehen.  Trajan  scheint  auf  die  Griinde 
welche  die  Apameer  fiir  ihr  angebliches  Vorrecht  vor- 
brachten  nicht  eben  viel  Gewicht  gelegt  zu  habcn,  („videri 
volunt")  allein,  da  sie  selbst  dem  Plinius  die  Einsicht  in 
ihre  Rechnungen  nicht  verweigerten  ,  so  meint  Trajan  sich 
der  weiteren  PrUfung  ihrer  Griinde  iiberheben  zu  konnen."  ') 

Quo  tamen  probitatem  i.  e.  obsequium  corum  remune- 
retur  addit  Trajanus  „jam  nunc  sciant  hoc  quod  inspec- 
turus  es  ex  niea  voluntate  salvis  quae  habent  privilegiis 
esse  facturum"  i.  e.  praejudicium  nuUum  isdem  allaturum 
(ita  ut  ulteriorem  in  privilegia  inquisitionem  in  aliud  tempus 
rejiciat.  -) 

Quae  cum  ita  sint  quae  protulit  Ussing  inania  esse 
existimo. 

Quoniam  tria  tantum  huius  generis  cxcmpla  adfert 
Ussing ,  nullum  ex  his  praetermittendum  esse  duxi ,  cum 
praesertim  ex  illis  clarissime  conspici  possit ,  in  quantos  er- 
rores  vel  tantae  eruditionis  virum ,  praejudicata  opinio  in- 
duxerit. 

Epistulam  Plinii  iterum  integram  una  cum  Trajani  res- 
ponso  adscribam .  quo  facilius  totius  quaestionis  natura 
intellegi  queat. 

„Petentibus  quibu.sdam  —  ita  scribit  Plinius  —  ut  sibi 
reliquias  suorum  aut  propter  injuriam  vetustatis  aut  propter 
fluminis  incursum  aliaque  his  similia  quaccumquc  secundum 
exemplum  proconsulum  transferre  permitterem,  quiascie- 


')  In  editione  sua  Epistul.  Plinian  a.  h.  1.  Toni.  II  p.  339. 

'^)  Ceterum  cfr.  et  Hardy  a.  h.  1.  et  Mommsen  Staarsr.  II  p.  1035  n".  i . 


56 

bam  in  urbe  nostra  ex  eiusmodi  causa  collegium  Pontificum 
adiri  solere,  te  ,  domine  ,  Maximum  Pontificem  consulen- 
dum  putavi ,  quid  observare  me  velis".  '). 

His  ita  rcspondet  Trajanus : 

„Durum  cst  injungere  necessitatem  provincialibus  Pon- 
tificum  adeundopum ,  si  reliquias  suorum  propter  aliquas 
justas  causas  transferre  ex  loco  in  alium  locum  velint. 
Sequenda  ergo  potius  tibi  exempla  sunt  eorum  qui 
isti  provinciae  praefuerunt,  ex  causa  cuique  ita  aut  per- 
mittendum  aut  negandum"  '^). 

Miraberis  mecum ,  amicc  lector ,  quid  tandem  in  hoc 
rescripto  perspicuo  tamque  benigno  acutissimus  ille  Ussing 
reprehendendum  invenerit.  Jam  audi,  magisque  nnVabere. 
„De  sepulcrorum  translatione  aliisque  id  genus  —  ita 
fcre  Ussing  —  Romae  Pontificum  collegio  decernendum 
erat;  quare  non  putabat  Plinius  se  res  tales  transigere 
posse ,  quin  ad  Imperatorem,  utpotc  Pontificem  Maximum, 
illam  referret  Aperte  et  nominatim  („tydlig")  dicit  jus 
decernendi  de  iis  rebus  in  provinciis  nequaquam  penes 
Pontifices  esse  sed  penes  solum  Pontificem  Maximum.  ^) 
Responsi  auctor  necjuaquam  hoc  intellexit ,  sed  Trajanum 
respondentcm  inducit:  „Durum  cst  etc."  Praeterea,  ut 
solet,  neque  affirmat  quidquam  neque  negat ,  sed  Plinium 
ipsum  ex  cuiusque  causa  statuere  jubet"  *). 

Ilaec  Ussing.  Taedet,  ut  verum  fatear,  taedet  singula 
hoc  loco  percurrere  ut  ostcndam  quanta  levitate  in  his 
tractandis    Ussingius  versatus  sit.  Nihilo  minus  tamen  ob 


')    1'.  6S.  -)  T.  6y. 

■>)   Ilac  iii  rc  rallitur  Ussiiig. 
'')  U.ssin},'  11,  p.   16, 


r  .,      •■.._,■  ■      '      ■  f        :■        :■  ,:  ■%   ,    ' 


57 

magnam  Ussingii  auctoritatem  ea  quae  disputavit  dili- 
gentius  perpendam. 

Contendit  Ussing  scribere  Plinium  aperte  et  nominatim 
in  provinciis  eiusmodi  res  ad  coliegium  Pontificum  referendas 
non  esse.  Verum  id  nequaquam  dicit  Plinius  (ut  hoc  quasi 
praeteriens  adnotem)  dicit  tantum  Romae  de  omnibus  illis 
Pontificum  coUegium  solere  adiri,  de  provinciis  nihil  ad- 
dit;  neque  cnim  id  Plinius  sciebat.  (Juare  cum  sit  inccrtus 
quid  agat ,  et  ipse  reni  transigere  non  audeat ,  ad  Ponti- 
ficem  Maximum  i  e  ad  Imperatorem  refert,  penes  quem 
illa  praesertim  aetate  summum  in  rebus  sacris  jus  crat , 
ut  ipse  sibi  praecipiat  quid  concedendum ,  quid  sit  negan- 
dum  1 )  Qui  prudentissime  simul  et  humanissime  respondet  — 
quia  nimirum  Plinius  de  Pontificum  coUegio  mentionem 
injecerat  —  durum  esse  in  talibus  cogere  provinciales  ut 
Pontifices  adeant,  quare  totam  rem  iegati  arbitrio  per- 
mittit  Quod  quidem  rescriptum  omnino  ad  ca  congruit 
quae  non  ita  multo  post  ex  codice  Justiniano  valuisse 
novimus:  „Imperator  Antoninus  A.  Dionysiae:  Si  vi 
fluminis  reliquiae  filii  tui  continguntur  vcl  alia  justa  et 
necessaria  causa  intervenit,  aestimatione  rectoris  provinciae 
transferre  eas  in  alium  locum  poteris"  -), 

Itaque  nemini  jam  dubium  videri  existimo  quin  re- 
sponsum  hoc  Trajano  plane  dignum  sit.  Nihil  enim  in  eo 
invenitur  quod  iilius  aetatis  rebus  ct  institutis  aliunde 
cognitis  repugnet. 

Sed  cum  haec  mecum  ipse  reputarem ,  admiratus  sum 


')  De    omnibus  hisce  sis  coiifr.  Marquardt.  Staatsverw.  III  (lid.  2)  pp. 
310  et  p.  321  uota  I. 

*)  Cod.  Inst.  3,  44,  I.  Dijjesta,  9,  7,  8. 


58 

qualem  tandem  viruiii  lalsariuin  illum  luisse  Ussingius 
sibi  persuaserit.  Antiqui  enim  juris  omnisque  iUius 
aetatis  indolis  et  consuetudinis  satis  peritum  cum  fuisse 
vix  eiuisquani  negaverit,  qui  responsa  illa  diligenter  per- 
penderit;  contra  vero  tam  stultum  et  stupidum  eum  fuisse 
contendit  Ussing  ut  ne  facillima  quidem  intellexisse  videatur. 
Nam  ea  ipsa  quae  hoc  loco  attulit  Ussing  non  sanc  sunt 
intellectu  admodum  difficilia ;  haec  igitur  si  non  intellexit, 
vir  litteratus,  seu  inlitteratus  potius,  ille  quisquis  tandem 
fuit,  unde  in  ceteris  tantam  scientiam  hausit;  quomodo 
et  in  scribendi  ratione  ita  sibi  constare  potuit  ut  omnibus 
viris  doctis  responsa  illa  ab  eodem  auctore  scripta  esse 
videantur?  Sane  ostendunt  haec  omnia  quae  adhuc  dis- 
putavi,  gravissima  illa  quae  sibi  videbatur  attulisse  Ussingius 
tanti  ponderis  non  esse, 

Sed  jam  nimis  diu  legentes  in  primo  Ussingianorum  argu- 
mentorum  capite  detinui.  Quamquam  enim  minime  omnia 
confutavi ,  cx  adlatis  tamen  cxemplis  Ussingii  judicandi 
ratio  satis  videtur  posse  perspici.  Praejudicatis  enim  opini- 
onibus  ductus ,  vir  illc  ceteroquin  doctissimus  nodos  et 
scrupulos  non  oblatos  invenit,  sed  ultro  quacsivit ,  ct  quid- 
quid  sibi  primo  aspectu  non  intellegere  videbatur,  id  con- 
tinuo  tamquam  spurium  damnavit. 

Cum  vero  nihil  quidquam  afiferat ,  quod  Trajani  cpistulis 
aperte  repugnet ,  quid  est  quod ,  argutiis  eius  magno  opere 
commoveamur .-' 

lam  altcrum  argumentorum  caput  paucis  cxpcdiamus, 
quod  ex  ipso  scribendi  genere  petitum  csse  diximus. 
Quod  scribendi  genus  tam  barbarum  ct  intolerabile  esse 
contendit,    ut  eo  Imperator  Trajanus,  quem  suo  jure  lit- 


59 

terarum  plane  rudem  et  indoctum  fuisse  negat,  omnino 
uti  non  potuerit '). 

Ex  multis,  quae  affert  exemplis,  nonnulla  tantuin  dili- 
gentius  expendere  in  animo  est. 

Initio  ultimae  totius  libri  epistulae  leguntur  haec  ■'). 

„Merito  habuisti ....  fiduciam  animi  mei  nec  dubitandum 
fuisse,  si  expectasses  donec  me  consuleres."  Haec  intellegi 
posse  Ussingius  negat  et  recte  negat  '*).  Sed  Keilius , 
Mommsenum  fere  secutus,  ut  alia  multa  ita  et  haec  bene 
videtur  emendasse :  „Merito  habuisti.  .  .  .  fiduciam  animi 
mei  nec  dubitandum  fuit  (tibi  facere,  quae  sero  fecisses) 
si  expectasses  donec  me  consuleres  etc."  *)  Talia  vero , 
quae  nimirum  librariorum  incuriae  debentur  non  in  his 
tantum  epi.stulis,  sed  et  in  optimi  cuiusque  scriptoris 
codicibus  inveniri  nemo  ignorat ;  neque  tamen  ideo  de 
xC^evTix  dubitare  solent  viri  docti. 

Similiter  T.  50 :  „Potes.  .  . .  si  loci  positio  videtur  desi- 
derare  aedem  matris  deum  transferre  v/  eain ,  quac  est 
acconmiodatior."  Adnotat  Ussing:  pro:  „in  eum  locum  qui 
est   accomodatior."  '"')   Sed  ne  illa  quidem  facillima  emcn- 


')  Ussing  p.  21.  Celeiuiu  recte  11.  Ussiuy  adiiotat  epistulas  illas  non 
ab  ipso  Imperatore  videri  scriptas  sed  ab  eo  iiui  ipsi  erat  ah  Epistulis. 
Quo  munere  Domitiano,  Nerva,  Trajano  Iniperatoribus  Cii.  Octavius 
Titinius  Capito  fungebatur  cfr.  L.  FriedlSnder  „Darstellunuen  iius  der 
Sittengeschichte  Roms."  Tom.  I  pp.  98  et  163  sq. 

«)  T.  121.  ')  Ussing  11  p.  21. 

■•)  Adnotat  Keil  in  apparatu  Critico: 

Mommsen:  „nec  dubitandum  fuit  tibi  facere  nuae  sero  fecisses  si  expectas.ses." 

Avantius :  ,,nec  dubitandum   fuisse  si  expectasset." 

Beroaldus:  „nec  dubitandum  fuisse  si  expectasses." 

Catanaeus:  „non  dubitandum  fuls.se  si  expectasses." 

Aldus:  „nec  dubitandum  fuis.set.  si  expectasses"  quibus  addc: 

Hardy:  „quae  dubitanda  fuisset  si  expectas.ses." 

'")  Ussing  ibid. 


6o 

datio  de  necessitate  videtur  requiri ;  ro  eam  enim  cur  non 
potest  referri  ad  ro  „positio".  Videtur  idem  sensisse  Keil, 
qui  locum  intactum  rcliquit. 

T.  3  B.  „Obscquium  amplissimi  ordinis  quod  justissime 
exigebat  praestando."  cet.  „Scribere  debuit,  inquit  Ussing: 
„quod  obsequium  amplissimo  ordini  in  ea  re  quam  justis- 
simc  exigebat  praestitisti."  ■  )  Sed  et  hic  nimis  acutis  oculis 
Ussingius  in  crrorem  vidctur  inductus.  Rcctissime  adnotat 
Doring :  „Nach  der  bekannten  Fahigkeit  der  meisten  Sub- 
stantiva  activc  und  passive  Bedeutung  anzunchmen ,  hat 
auch  der  Gcnctiv  zu  obsequium  in  dem  Sinne  „Nach- 
giebigkcit  welche  man  dem  Senate  schuldig  ist"  nichts 
Auffalligcs  "  ^)  Cctcrum ,  si  qua  etiam  videretur  adesse  of- 
fensis ,  ca  facillinic  tolli  posset  mutando :  „amplissimi  or- 
dinis"  in  „amp]issimo  ordini." 

Plura  his  fcrc  similia  Ussingius  affcrt  ut  scribendi  „bar- 
bariem"  ostendat,  scd  plcraquc  aut  lcvissima  mutatione 
facilc  emcndantur ,  aut  satis  cum  pcr  sc ,  tum  aliorum 
scriplorum  auctoritatc  dcfcnduntur. 

Ita  Ep.  T.  117.  „Scd  ego  ideo  prudentiam  tuam  elegi, 
ut  fonnaiidis  istius  provinciac  moribus  ipse  moderareris", 
offensio  onmis ,  si  qua  est  tollitur  dcleta  voce :  formandis, 
quac  explicationis  gratia  in  margine  fortc  adscripta,  in 
textum  facillimc  inrcpere  potuit, 

Vcrbum  „intribuendi"  apud  alios  .scriptores  inveniri  non 
equidcm  contcndere  ausim ;  sed  cum  apud  Juris  consultos 


')   U.s.sinj;  ibid. 

'■)  Doring    in    Kd.  Y.y.  Plin.  a,  li.  1.  Toni.  11  )).  304.  cfr.  el  Tac.  Dial. 
C  41  „in  obsequiuni  rejjentis  parali." 


■7^  ^"i^-W^^Wt^"^ 


6i 

trequenter  legatur :  „intributio"  ,  quid  est ,  quod  aptissimo 
huius  verbi  usu  tanto  opere  offendamur  '). 

Quid  tandem  dicendum  de  hisce :  „in  inritum  vindicari".  -) 
aut  „quantitas  usurarum", "')  „de  officio  foederis"  (pro  „ex 
foedere"  *) ,  quibus  gravissime"  indignatur  Ussing? 

Sane  non  is  sum  qui  negem  Trajani  scribendi  genus  non 
esse  tam  elegans  et  concinnum  quam  Plinii ,  fateor  in  re- 
sponsis  illis  nonnulla  obscurius  autnegHgentiusessecxpressa, 
neque  tamen  concedo  „tantum  illa  a  Plinii  scriptis  distare, 
quantum  barbariem  medii  aevi  ab  antiquorum  temporum 
cultu."  ■') 

Omnia  illa  Ussingii  argumenta  hoc  unum  ostendunt , 
quantum  sit  dolendum  nullum  jam  harum  epistularum 
codicem  manuscriptum  exstare ,  quo  adhibito  haud  pauca 
errata  corrigi  fortasse  potuissent.  '•)  Atque  in  hac  quidem 
re  eum  Plinii  et  Trajani  epistulis  apte  comparari  possint 
Velleii  Paterculi  libri  qui  quot  vitiis  depravati  sint  atque 
corrupti  notum  est  satis,  cum  et  quo  servati  sint  codex 
manuscriptus  temporum  injuria  amisus  sit. 

Ad  tertium  U.ssingii  argumentum  veniamus. 

„Si  condicionem  quam  vocant  criticam  („Kritiske  vil- 
kaar")    spectes,    inquit    Us.sing,    tantum    inter    Plinii  epi- 


1)  T.  24  efr.  Ulp.  Dig.  49,  18,  4.  —  50,  4,  6,  n".  4.  -^  Paul.  Di-r.  50, 
I,  22  11".  7. 

2)  T.  III.  «)  T.  55.  ••)  T.  93. 
^)  U.ssing  11.  p.  22. 

*)  NonnunKiuani  et  palani  errat  Us.sing  nt  cuni  p.  23  contendit:  „pri- 
vilegiuni"  ea  significationc  adhihituni  (jiia  occurrit  T.  47  :  ,,lial)uisse  pri- 
vilegiuni  et  vetuslissinium  moreni  arl>itrio  suo  rempuhlicam  administrare" 
(forte  legendum :  „administrandi")  esse  omnino  recens  (quare  incisuni  illud 
ex  Plinii  epistula  ejicit)  cuni  tamen  dicat  Paulus:  Sent.  V  12,  10  „Prh'i- 
legijitii  fisci  est  inter  omnes  creditores  primum  locum  tenere'"  cfr.  et 
Georges  i.  v. 


-■:  A  =:"...   'IV'!?!^' 


62 

stulas  et  Trajani  rescripta  diversitatem  invenies,  ut  fieri 
non  potuisse  intellegas,  ut  una  PHnii  epistulae  cum  Im- 
peratojis  responsis  servatae  sint."  ') 

In  responsis  enim  Trajani  textum  ait  esse  corruptissi- 
muni,  non  vero  in  Plinii  epi.stulis:  —  in  his  contra  la- 
cunas  e.sse  frequentes  ,  ^)  in  Trajani  re.scriptis  nonnisi  duobus 
locis  brevissimas  lacunas  inveniri.  •'')  Sed  haec  vir  doctissi- 
mus  subtilius  quam  verius  disputat :  etenim ,  quas  Keil 
aliique  editores ,  in  Trajani  rescriptis  lacunas  recte  nota- 
runt,  lacunas  ipse  revera  es.se  negat  et  corruptis  locis 
potius  annumerat.  '*)  Sed  haec  non  multos  viros  doctos 
probare  existimo. 

Ideni  .sentiendum  de  ^emblematis"  quae  multa  in  Plinii 
epistulis  deprehendisse  sibi  videtur,  cum  in  Trajani  re- 
scriptis  nulla  inveniri  contendat.  Sed  et  haec  doctis.simum 
virum  finxi.sse  potius  quam  reperisse  concedet ,  ciuisquis 
ip.sos ,  de  quibus  di.sputat ,  locos  diligenter  consideraverit. 
Quae ,  quoniam  ipse  Ussingius  vix  uUo  argumento  addito 
protulit ,  et  niihi  in  ima  p.agina  ad.scribere  sufficiat. "'')  Non 
enim  operae  pretium  videtur  in  talibus  diu  immorari. 


')  Ussing  \\.  p.  23. 

-)  T.  23;  27;  41,  2;  56,  4.  Qiiafiior  eigo  lacunas  in  72  Plinii  epistulis 
invenit,  cum  vel  ipse  diios  saltem  in  51  Trajani  responsis  reperiri  con- 
oedat.  Ut  igitur  haec  omnia  Ussinjjio  concedam,  facile  intellii^itur  hoc  argu- 
nienfuni  paruni  v.alere. 

^)  T.  78  et   115. 

^)  cfr.  T.  34,  44,  80,  121.  (l)e  Hardyi  ex  aiwgrapho  Bodleiano  emen- 
dalionibns  infra  disputalio). 

•'•)  T.  86,  .\  contendit  Ussing  legenchun  esse :  „Gabium  Bassum  . . .  voto 
parlter  et  suffragio  jirosequor,  ad  ea,  (piae  speret  instructuin  commilitio 
tuo",  ila  ut  duas  epistiilas  T.  86  A  et  /i  in  unam  conjungat,  deletis  ul- 
timis  verbis  T.  86  A  „ea  tide  iiiiam  til>i  debeo"  quae  ex  uUimorum 
sequentis  epistulae  verborum  repetitione  huc  inlata  esse  contendit.  At  vero 
tota  illa  (vel  potius  utraque  illa)  epistula  corrupta  est  valde,  neque  Ussingii 
lectio  aliis  niultum   videlur  praestare. 


63 

Quae  cum  ita  sint  argumenta  U.ssingii ,  non  tantum 
videntur  valere,  ut  Jucundi  Veronensis  aliorumque  gra- 
vissimorum  virorum  auctoritatem  infringerc  possint;  cum 
praesertim ,  ut  jam  non  semel  monuimus ,  iterumque  hoc 
loco  —  summi  est  enim  in  hac  quaestione  momenti  — 
monere  lubet,  rescripta  illa  et  cognitis  Trajani  moribus 
egregie  congruant,  et  in  multis  intimam  scriptoris  cum 
rerum    tum   hominum  aetatis  illius  notitiani  ostendant.  ') 

Quare  et  Trajani  epistulas  si  universae  considerentur 
sinceras  esse ,  haud  levibus  argumentis  demonstratum  esse 
existimo. 

Restat  jam  ultima  eademque  gravissima  et  difftcillima 
huius  disputationis  pars.  Cum  enim  plerique,  ac  tantum 
non  omnes  viri  docti ,  hac  quidem  aetate  ea  quae  supra 
de  universo  libro  et  de  Trajani  epislulis  „in  genere"  (ut 
dicunt  philosophi)  consideratis  dis.seruimus  ultro  concedant, 
illam  tamen  quam  de  Christianorum  causa  ad  Impera- 
torem  Plinius  .scripsit,  itemque  Trajani  responsum  non- 
nuUi  exxipiunt  et  multas,  ea.sque  haud  spernendas  rationes 
adtulerunt,  quibus  sibi  efficere  visi  sunt,  aut  etiam  nunc 
videntur,  epi.stulam  illam  aut  utramque  aut  saltem  alter- 


T.  15.  lloc  loco  (recte  fortasse)  ejecit  Ussing:„quamviscontrariis  ventis 
retentus'"  quae  verba  en  T.  17A  ipsi  videntur  irrepsisse,  cuni  T.  15  narret 
Plinius    ,,se   us(|ue    Kphesuni  saluherrimam  navigationem  expertun\  esse". 

T.  81,  6  delendum  censet:  ,,qui  Eumolpo  sicut  1'rusiade  adsistebat." 
Item  epistulani  Doniitiani  ad  'lerentium  Maximum  quae  e])istulae  eidem 
subjungitur:  („nieget  niistaenkelig  ved  deres  Ufulstaendiglied.") 

T.     47,       ilelet:  ,,habuisse  privilegium.  .  .  .  aibninistrare." 

T.     65,  2       „       „quod  ad   Rithynos  ferretur''  (Keil:   referretur) 

T.     26,  2       „       „et  si  quid  mihi  credis." 

T.  118,  I  „  ,,Scribo  (Keil:  servo,  Momnisen:  observo)  i.selastici 
noniine.'' 

•)  Quae  Ussing  contra  Tertulliani  auctoritatem  disputat  infra  expendam. 


I    ■■"       ■•' 


64 

utram ,  spuriam  esse  et  ab  impio  falsario  confictam. 
Ouae  quidem  quaestio  quoniam  haud  pani  momenti 
videtur,  primum  utramque  epistulam  integram  hisce  sub- 
jiciam,  deinde  utramque  percurrendo,  quae  a  nonnullis 
doctis  viris  adversus  ipsas  prolata  sunt  examinabo  et, 
quantum  potcro,  refellam. 

Haec  tamen  praefari  mihi  liceat.  Cum  epistulae  illae 
legantur  in  libro  cuius  sinceritas  non  tantum  ab  omnibus 
paene  viris  doctis  admittatur,  sed  etiam,  quod  multo 
gravius ,  firmissimis  argumentis  invicte  demonstretur,  haud 
levibus  profecto  rationibus  opus  est ,  si  quis  eos  suppositas 
fictaque  esse  demonstrare  vokierit:  ') 

I"'".  Etenim  omnia  quae  universi  libri  <a:iJ9"f>r/«y  probant, 
et  hac  quaestione  continentur. 

2".  Cum  porro  vel  adversariis  nostris  fatentibus  litterae 
illae  scribendi  ratione  cum  reliquis  et  Plinii  et  Trajani 
epistulis  optime  conveniant :  „le  style  de  cette  lettre  n'a 
nuUe  partie  dissonante ,  il  est  du  meilleur  Pline."  -) 

3".  Cum  hac  ipsae  epistulae  prae  reliquis  omnibus  aperte 
et  nominatim  a  Tertulliano ,  et  qui  ipsum  sequuntur : 
Euscbio   Hieronymo  aliisque  commemorentur ,  ac  tandem 

4^.  Cum  ipsi  ilH  viri  docti  quorum  argumenta  jam  ex- 
pendam  inter  se  haud  parum  dissentiant.  Unde  colligen- 
dum  videtur  omnia  illa  quae  protulerunt  quam  cautissime 
esse  examinanda ,  ne,  antiquis  scriptoribus  nimium  diffisi 
a  recentioribus  in  errorem  inducamur.  Sequantur  jam 
epistulae  saepc  laudatae: 


^)  cfi".  G.  Boissier  in  „Revue  aich^ologique  Tom.  31  pp.  Il6seq.  (1876 
«)  Aube  11.  p.  218  cfr.  et  Boissier  11.  p.   123. 


65 

T.  96.  C.  Plinius  Trajano  Imperatori. ') 

„Solemne  est  mihi,  domine,  omnia  de  quibus  dubito 
ad  te  referre.  Quis  enim  potest  melius  vel  cunctationem 
meam  regere  vel  ignorantiam  instruere .''  Cognitionibus  de 
Christianis  interfui  numquam :  ideo  nescio  quid  et  qua- 
tenus  aut  puniri  soleat  aut  quaeri.  Nec  mediocriter  haesi- 
tavi ,  sitne  aliquod  discrimen  aetatum ,  an  quamlibet  teneri 
nihil  a  robustioribus  differant ,  detur  paenitentiae  venia , 
an  ei  qui  omnino  Christianus  fuit ,  desisse  non  prosit , 
nomen  ipsum,  si  flagitiis  careat,  an  flagitia  cohaerentia 
nomini  puniantur.  Interim  iii  iis  qui  ad  me  tamquam 
Christiani  deferebantur  hunc  sum  secutus  modum.  Inter- 
rogavi  ipsos  an  essent  Christiani :  confitentes  itcrum  ac  tertio 
interrogavi  SjUpplicium  minatus:  pcrseverantcs  duci  iussi. 
Neque  enim  dubitabam ,  qualecumque  csset  quod  fate- 
rentur,  pertinaciam  ccrte  ct  inflcxibilem  obstinationem 
debere  puniri.  Fuerunt  alii  similis  amentiac,  quos,  quia 
cives  Romani  erant,  adnotavi  in  urbcm  rcmittendos.  Mox 
ipso  tractatu ,  ut  fieri  solet ,  difiundente  se  criminc  plures 
species  inciderunt.  Propositus  est  libellus  sine  auctore 
multorum  nomina  continens.  Oui  negabant  esse  se  Chri- 
stianos  aut  fuisse,  cum  praeeunte  me  deos  appcllarent  ct 
imagini  tuae,  quam  propter  hoc  iusscram  cum  simulacris 
numinum  adferri ,  turc  ac  vino  supplicarcnt ,  practerca 
maledicerent  Christo,  quorum  nihil  posse  cogi  dicuntur 
qui  sunt  re  vera  Christiani ,  dimittendos  csse  putavi.  Alii 
ab   indice   nominati    esse  .se  Christianos  dixerunt  et  mox 


•)  Secutus    sum    in  hisce  editionem  Keilii:  varias  lectiones  paucissimas 
apud  nuperrinum  editorem  Hardy  (Lond.  1S89)  ubi  opus  fuerit  adnotabo. 


66 

negaverunt;  fuissc  quidem,  sed  desisse,  ')  quidam  ante  trien- 
nium,  quidam  ante  plures  annos,  nonnemo  etiam  ante 
viginti.  Hi  quoquc  omnes  et  imaginem  tuam  deorumque 
simulacra  venerati  sunt  et  Christo  malc  dixerunt.  Adfir- 
mabant  autem  hanc  fuisse  summam  vel  culpae  suae  vel 
erroris,  quod  essent  soliti  stato  die  ante  lucem  convenire 
carmenque  Christo  quasi  Deo  dicere  secum  invicem  seque 
sacramento  non  in  scelus  aliquod  obstringere,  sed  ne  furta, 
ne  latrocinia ,  ne  adulteria  committerent ,  ne  fidem  falle- 
rent ,  ne  depositum  appellati  abnegarent :  quibus  peractis 
morem  sibi  discedendi  fuisse  rursusque  cociindi  ad  capien- 
dum  cibum ,  promiscuum  tamen  et  innoxium ,  quod 
ipsum  facere  desisse  post  edictum  meum  quo  secundum 
mandata  tua  hetaerias  csse  vetueram.  Quo  magis  neces- 
sarium  credidi  ex  duabus  ancillis ,  quae  ministrae  dice- 
bantur,  quid  csset  veri  ct  per  tormenta  quaerere.  Nihil 
aliud  inveni  quam  superstitionem  pravam  immodicam.  Ideo 
dilata  cognitione  ad  consulendum  tc  decucurri.  Visa  est  enim 
mihi  res  digna  consultatione ,  maxime  propter  periclitan- 
tium  numerum.  Multi  enim  omnis  aetatis ,  omnis  ordinis, 
utriusque  sexus  etiam ,  vocantur  in  periculum  et  voca- 
buntur.  Nequc  civitates  tantum  sed  vicos  etiam  atqueagros 
superstitionis  istius  contagio  pervagata  e.st ;  quae  videtur 
sisti  et  corrigi  posse.  Certe  .satis  constat  prope  jam  de.so- 
lata  templa  coepisse  celebrari  et  .sacra  sollemnia  diu  inter- 
missa  repeti  pastumque  venire  victimarum,  cuius  adhuc 
rarissimus  emptor  inveniebatur.  Ex  quo  facile  est  opinari, 


')  Ilarily :  „f|uidani  ante  iilures  annos,  nonncmo  etiam  ante  vij^anti  quinque. 
Omnes"  etc. 


^^r-ii--:.n- <-■■■■■%■:■'•  ■'-:■■■'■-  ;  i: y  ■•■•hm^'^f^- 


67 

quae  turba  hominum  emendari  possit,  si  sit  paenitentiae 
locus." 

T.  97.  Trajanus  Plinio, 

„ Actum  quem  debuisti ,  mi  Secunde ,  in  excutiendis 
causis  eorum  qui  Christiani  ad  te  delati  fuerant  secutus 
es.  Neque  enim  in  universum  aliquid  quod  quasi  cer- 
tam  formam  habeat  constitui  potest  Conquirendi  non  sunt : 
si  deferantur  et  arguantur,  puniendi  sunt,  ita  tamen  ut 
qui  negaverit  se  Christianum  esse  idque  re  ipsa  manife- 
stum  fecerit,  id  est  supplicando  dis  nostris,  quamvis  su- 
spectus  in  praeteritum ,  veniam  cx  paenitentia  impetret. 
Sine  auctorc  vero  propositi  libelli  iji  nuUo  crimine  locum 
habere  debent,  nam  et  pessimi  exempli  nec  nostri  saeculi  est." 

Adversus  has  igitur  litteras  viri  docti  alii  alia  protu- 
lerunt.  Post  Semlerum  cum  suis ,  quos  brevitatis  causa 
omittimus ,  utramque  epistulam  impugnavit  Heldius,  quippe 
qui  totum  librum  spurium  esse  duceret.  Plinii  cpistulam 
Aube, ')  Dejardins,-)  Dupuy  ^*)  germanam  csse  ncgarunt, 
quum  tandem  U.ssingius  *)  solum  Trajani  rescriptum  sup- 
positum  esse  contendat.  Hisce  accedit  aliquo  modo  de  la 
Berge,  '')  qui  nonnullos  quidem  dubitandi  causas  sibi  vi- 
detur  invenisse ,  certi  tamen  quidquem  affirmarc  non  audet. 
E  quibus  Aube  (et  Desjardin.s)  Semlcri  vestigiis  fere  in- 
si.stens  Plinii  epistulam  cum  aliunde  cognitis  illius  aetatis 
factis,    rebus,  moribus  congruere  negat,  Dupuy  vero  in- 


')  Aube  Ilistoire  des  Persccutions  pp.  207  seqq. 

')  E  Desjardins  in  „Revue  cles  deux  Mondes"   1874  Tom.  6pp.  655s(j. 
^)  Dupuy    in    „Annales    de    la    Faculte    des  lettres  de  Bordeaux  1880. 
Tom.  2  pp.  182 — 196. 
■•)  Ussing  11.  p.  25. 
•)  Essai  sur  le  r^gne  de  Trajan  pp.  207  sqq. 


68 

sitam ,  ut  ita  dicam ,  in  cpistula  rcpugnantiam  sibi  reperisse 
visus  est ,  cum  Aube  contendat  se  in  eadem  „nulle  sou- 
ture"  (suturum  nuUam)  invenire  potuisse. 

„Cognitionibus ,  scribit  Plinius,  de  Christianis  interfui 
numquam ;  ideo  nescio  quid  et  quatenus  aut  puniri  soleat 
aut  quaeri." 

Prima  statim  epistulae  verba  carpit  Aube  ')  ,  cui  non 
hoc  tantum  parum  videtur  probabile  jam  ante  Plinii  aetatem 
fuisse  „cognitiones  de  Christianis ,"  sed  hoc  praesertim, 
si  fuerint ,  easdem  latere  potuisse  Plinium ,  ita  ut  nesciret: 
„quid  et  quatenus  aut  puniri  soleret  aut  quaeri."  Quod  eo 
plus  admirationis  doctissimo  viro  movet ,  quod  Plinius 
per  triginta  prope  annos  causas  egerat,  honores  omnes 
gesserat ,  magnam  patroni  famam  sibi  comparaverat ,  atque 
ideo  profecto  cognitionibus  illis  .  (si  habitae  essent)  aut  inter- 
fuisset ,  aut  saltem  ex  hominum  sermone  eas  cognovisset. 

„Rien  n'est  plus  singulier  en  verite." 

At  fuisse  jam  olim  „cognitiones  de  Christianis"  *)  vel  ex 
eo  liquet ,  quod  ipse  Aube  fatetur  Domitiano  imperante  ali- 
quot  saltem  Christianos  fuisse  punitos.  Qui ,  cum  illa  aetate 
in  tenuioribus  hominibus  plerumque  numerarentur ,  qiiid 
mirum  si  in  eosdem  non  ab  judicibus  extra  ordinem  datis, 
sed  ab  ordinariis  maglstratibus ,  (tres  viros  capitales  puta) 
sit  quaesitum.  Accedit  quod,  ut  cum  magna  veritatis 
specie  demonstravit  Boissier,  jam  a  Nerone  Imperatore 
edictum  adversus  Christianos  videtur  fuisse  propositum.  ^) 


•)  Aul)6  11.  ]).  2IO. 

')  cfr.  Rein  Criminal-Kecht  pp.  890  .sq. 

')  cfr.  Hoi.s.sier  Kev.  Archeol.  T.  31  pp.  I18  .sq.  1'.  All.ard  Ilistoiredes 
Persecutions"  I  pp.  161  et  set].  Arnold  11.  j)]).  27  nota  3.  Dupuy  11.  p. 
185  sq.  Variot  Rev.  des  Que.st.  Ilist.  Toni.  24  p.  133. 


'''^;p<^--i-^-'.  ^: :..?'■ 


69 

Neque  gravius  est  alterum  quod  contendit  Plinium  co- 
gnitiones  illas  si  extitissent  ignorare  non  potuisse.  Rectis- 
sime  enim  contra  Semleri  subtilitates  monuerat  Ussing , 
(cum  quo  hac  in  causa  multi  alii  viri  docti  consentiunt) 
in  viris  juris  vere  peritos  Plinium  nequaquam  esse  nume- 
randum.  „Fuit ,  inquit  Ussing ,  fuit  Plinius  scriptor  diligens, 
magnae  famae  orator,  vir  bonus  et  probus,  gratissimus 
idem  Imperatori,  sed  juris  consultus  egregius  et  vir  in 
republica  administranda  multum  versatus  nequaquam 
habendus  est."  ')  Et ,  Dupuy ,  quem  quia  mox  impugnabo, 
hoc  loco  eo  libentius  socium  adhibeo:  „on  alleguera  avec 
M.  Aube  qu'il  avait  exerce  toutes  les  charges  publiques, 
y  compris  la  preture  et  le  consulat.  .  .  .  Mais  aucune  de 
ces  assertions  ne  prevaut  contre  ce  que  Pline  nous  apprend 
lui-mC-me  de  son  ignorance  du  droit  et  de  son  aversion 
pour  les  afifaires  publiques,  qui  lui  prenaient  une  part  de 
sa  vie  (cfr.  Ep.  I  9 ,  II  8).  Enfin  pour  qui  a  lu  la  quator- 
zifeme  lettre  du  huitifeme  livre ,  il  n'est  pas  douteux  que. . . 
il  avait  re^u  une  instruction ,  une  education  juridique  trcs- 
imparfaite.  Quoi  d'etonnant  alors  s*il  n'a  pas  mieux  connu 
les  Chretiens  eux-mCnnes  que  ne  faisaient  Tacite  et 
Suetone  "  % 

Haec  ille  quidem  recte ,  sed  quae  inde  colligit  vir  idem 
doctissimus  nequaquam  mihi  probantur.  In  cognitionibus 
enim  illis  quae  de  Christianis  habitae  essent  plano  hospitcm 
eum   fuisse  contendit ;  hoc  unum ,  si  ipsum  audias ,  novit 


•)  Ussing  11.  p    5. 

'^)  Dupuy  11.  p.  185.  Quibus  addiderim  Ep.  T.  6,  in  qua  epistula 
iterum  Plinius  „ignorantiam"  suam  fatetur.  Scripta  est  autem  epistula  haec 
c.  a.  annum  98  p.  Chr.  n.  cum  Plinius  plerosque  honores  praeturam,  prae- 
fecturam  aerarii  jam  gessisset. 


70 

Plinius :  fuisse  et  olim  cognitiones  de  Christianis ,  eosque 
essc  punitos :  sed  qua  poena ,  qua  lege ,  quo  crimine  ? 
haec  omnino  ignorat :  „Pline  ne  sait  qu*une  chose :  c'est 
qu'il  y  a  une  procedure  contre  les  Chretiens,  puisqu'on 
les  accuse;  quelle  est  elle?  il  rignore."  Et  paucis  inter- 
jectis:  „ignorance  complc^te  de  la  procedure  suivie  contre 
Chretiens."  ') 

Haec  vir  doctissimus  co  consilio  affirmat ,  ut  si  in  reliqua 
epistula  quaedam  inventa  fuerint  quae  tam  incredibili 
ignorantae  adversentur ,  illico  inferat  ea  spuria  et  supposita 
esse.  Ouare  jam  hoc  loco  operae  pretium  fuerit  tam  in- 
auditam  et  incredibilem  plane  opinioncm  refellere.  Et 
primum  quidcm  ctiam  hic  adnotare  lubet  quanto  opere 
illi  qui  in  hac  cpistula  Aristarchos  agere  conantur  inter 
se  dissentiant.  Aubeo  Plinius  videtur  jurisconsultus  egregius, 
qui  cognitionis  de  Christianis  habitas  intime  novit,  Dupuy 
eundcm  tam  stultum  et  ignarum  sibi  effingit,  ut  quac 
vel  privatus  quisque  sciret,  ea  ipse  prorsus  ignorasse  vi- 
deatur. 

Porro,  etiamsi  Plinius  non  multo  melius  Christianos 
nosset  quam  Suetonius  et  Tacitus ,  hoc  tamen  aeque  atque 
ipsi  sciebat ,  Christianos  non  tantum  fuisse  accusatos  atque 
punitos  sed  vcl  Domitiano  imperantc  capitali  supplicio 
essc  afifectos.  ^)  Acccdit  quod,  cum  in  Syria ,  in  qua  pro- 
vincia  plurimos  fuissc  Christianos  novimus ,  ')  militaret , 
multo  plus  tcmporis  philosophorum  ct  rhctorum  consue- 
tudini   quam    rci    militari    impcnderat,  ita  ut  satis  verisi- 


')  Dupuy  11.  p.    187. 

')  cfr.  Sueton,  Doniitian   12  cfr.  ct  Clauil    25  Neroc.  16. 

')  cfr.  .Vcl.  Apobt.  XI  21,  24,  26. 


71 

mile  videatur  eum  saltem  aliquatenus  Christianorum  reli- 
gionem  moresque  vel  fando  audivisse,  (una  cum  flagitiis 
quae  illis  vulgo  affingebantur.)  ') 

Sed ,  ut  ipse  scribit ,  „cognitionibus  de  Christianis  num- 
quam  interfuerat" ,  numquam  ipse  in  illos  quaesivcrat,  ita 
ut  „quid  et  quatenus  aut  quaeri  aut  puniri  soleret" 
nesciret.  Sciebat  hoc  generatim  et  universe  eos  esse  homines 
ob  flagitia  invisos  ct  a  prioribus  Imperatoribus  summis 
suppliciis  affectos.  Immo  haud  longe  a  veritate  vero  eum 
abesse  crediderim  qui  contendat  Plinium  jam  olim  illud : 
,non  licet  esse  Christianos"  novisse,  ita  ut  probe  sciret 
omnes  qui  se  Christianos  esse  faterentur  summo  supplicio 
esse  puniendos. 

Non  igitur  ignoratio  illa  Plinii  in  majus  ita  augenda  est, 
ut  facit  Dupuy ,  ut  negemus  eum  Christianos  sibi  oblatos 
capite  plexisse,  aut  illis  imperasse  ut  imagini  imperatoris 
tus  offerrent  et  male  dicercnt  Christo:  ea  enim  primis 
epistulae  vcrbis  nequaquam  repugnant.  Ignorat  Plinius 
flagitia  illa,  quae  Christianis  ab  adversariis  affingebantur: 
infanticidia  (ut  Tertulliani  vocabulo  utar) ,  incestus  aUa , 
quae  sane  olim  ex  populi  quidem  sermone  exceperat , 
quum  vero  ex  iis  quos  vel  per  tormenta  interrogaverat 
nihil  tale  comperisset ,  merito  commovebatur .  suoque  jure 
ad  Imperatorem  scripsit  se  (jam)  nescire  quid  aut  quatcnus 
quaeri  aut  puniri  soleret.  At  vero  planam  huius  loci  et 
facilem  cxplicationem ,  quam  ex  universa  epistula  unus- 
quisque  spontc  coUegerit,  nequaquam  probat  Dupuy:  „la 
phrase    n'admet    aucune  explication ,  etant  par  elle-meme 


>)  cfr.  Arnold  11.  p.  28  ct  p.  38.  Plin.  Ep,  VII  31,  1  10. 


i:^-'. 


72 

trfes-claire  et  tres-explicite"  '),  sed  talis  interpretandi  ratio 
quam  sit  insana  quis  non  videt?  Non  enim  licet  senten- 
tiam  unam  ab  orationis  contextu  avellcre,  avulsam  atque, 
ut  ita  dicam  ,  curtatam  et  mancam ,  ita  exponere ,  ut  quae- 
cumque  ex  rcliqua  oratione  explicandi  causa  suppeditentur 
rejicias,  quae  vcro  insanae  intcrpretationi  tuae  adversentur 
spuria  essc  contcndas.  Hoc  modo  si  quis  alios  auctores 
classicos  enarrare  paravcrit,  illi  mox  quod  explicet  jam 
non  crit:  omnia  enim  spuria  habebit. 

Scd  hacc  de  mira  illa  Puteani  (eo  nomine  virum  doc- 
tissimum  apcUare  liccat)  opinione  dicta  sufficiant ,  qui  cum, 
quantum  vidi ,  „sine  rivali  sua  solus  amet" ,  non  videtur 
sentcntiam  suam  multis  viris  doctis  approbasse.  Ceterum 
dc  aliis  quoque  huius  cpistulac  locis  saepius  cum  eodem 
res  nobi.s  erit. 

Prima  igitur  Plinianac  epistulae  paragraphus  injuria  a 
viris  doctis  nonnullis  rcprehcnditur ,  aut  etiam  perperam 
explicatur;  ad  rcliqua  proccdamus: 

„Nec  mediocritcr  hacsitavi,  sitne  aliquod  discrimen 
aetatum ,  an  quamlibct  tencri  nihil  a  robustioribus  differant, 
dctur  pacnitcntiac  venia,  an  ci  qui  omnino  Christianus 
fuit ,  desissc  non  prosit ;  nomcn  ipsum  si  flagitiis  careat , 
an  flagitia  cohacrcntia  nomini  puniantur." 

Gravitcr  hisce  bonus  offenditur  Puteanus:  „le  fait  que 
Plinc  demandc  s'il  faut  etablir  une  diffe'rence  entre  les  en- 
fants  et  les  hommes  faits  semble  a  bon  droit  bizarre.  .  .  . 
il  y  a  ici  tracc  dc  faux."  Quare,  amabo.'  „Ce  qui  revele 
la   main   d'un   Chrctien   c'est   ridce  du  martyre qui 


')  Dupiiy  11.  p    187. 


.^;;^^5?»5fj-: 


71 

entraine  a  la  mort  des  enfants  et  des  femmes."  Talia  apud 
barbaras  sane  gentes  facta  esse  concedit ,  Plinium  vero , 
mitissimum  virum  et  humanissimum  tam  atrocia  atque 
crudelia  ne  in  animo  quidem  habuisse  contendit.  „La 
chose  parait  tout-a-fait  invraisemblable ,  et  la  premiere 
question  que  Pline  adresse  a  rempereur ,  est  a  notre  avis 
un  des  arguments  les  plus  forts  contre  Tauthcnticitc  de 
la  lettre."  ') 

Utinam  legisset  vir  optimus  quae  Vossius  noster  jam  ante 
hos  ducentos  annos  de  ea  re  scripsit:  „Nempe,  ut  postea 
dicit  Plinius:  Multi  omnis  aetatis,  addit  ctiam,  utriusque 
sexus  in  periculum  vocantur.  Nihil  ad  veniam  facere 
aetatem  sensisse  videntur  imperatores  Severus  et  Antoninus : 
In  criminibus  quidem  aetatis  suffragio  minores  nonjuvan- 
tur;  etenim  malorum  mores  infirmitas  animi  non  excusat.  ^) 
Ac  mox  subjunguntur  Diocletiani  et  Maximiani  verba: 
Licet  in  delictis  aetate  neminem  excusari  constet.  •') 
Verum  alii  distinguere  jubent  quae  aetas  delicti  sit  capax ; 
ac  si  quis  sit  infra  annum  25,  judicem  aiunt  flecti  posse 
ad  mitiorem  poenam  decernendam.  Verba  sunt  cnim  Try- 
phonini :  In  delictis  autem  minor  annis  25  non  mercretur 
in  integrum  restitutionem ,  utique  atrocioribus ;  nisi  qua- 
tenus   interdum    miseratio   aetatis   ad  mediocrem  poenam 

judicem    perduxerit.  *) Scd   mihi    vidcntur,    pergit 

idem  doctissimus  vir ,  praesides  provinciarum ,  saltem  illi 
post  Trajanum  in  causis  Christianorum  non  multum  ad 
haec  attendisse.  Nam  apud  Eusebium  legimus  in  epistula 


•)  11.  p   188 

2)  Cod.  Inst.  2.  34,  I.  *}  ibid.  n».  2. 

*)  Tryplionin.  in  in  3"  Disputat.  Dig.  4,  4,  37. 


74 

Ecclesiae  Lugdunensis  ' )  ut  saevitum  sit  in  Blandinam  et 
filium  eius  vix  annos  natum   15."  *) 

Recte  haec  vir  doctissimus.  Cum ,  ut  vel  lippis  et  ton- 
soribus  notum  est,  praesertim  aetate  illa  inter  Christianos 
plurimae  essent  mulicrcs  liberique,  ita  ut  nonnumquam 
adversarii  (ut  Celsus  aliique)  id  vitio  illis  verterent,  quis 
miretur  inter  illos  qui  ad  Plinium  tamquam  Christiani 
defercbantur ,  et  muliercs  et  parvulos  inventos  csse.  Fa- 
cillimc  igitur  adducor  ut  crcdam  „non  mediocritcr  hacsi- 
tassc"  Plinium  quid  miseris  illis  faciendum  essct,  cum , 
uti  cx  locis  a  Vossio  allatis  apparct ,  excusationem  aetatis 
Romani  nequaquam  univcrse  admittcre  solercnt.  Nihil  crgo 
in  hisce ,  quod  dubitationcm  habcat ,  invcnio.  Immo  quod 
Plinius  hacsitavcrit  —  alius  ccrtc  non  hacsitassct  —  mihi 
ipsius  et  bcnigno  animo  tribucndum  cxistimo.  ■') 

„Mais  cc  n'est  pas  tout ,  pcrgit  Dupuy ,  cctte  phrase 
qui  commcncc  par  unc  invraisemblaince ,  se  tcrminc  par 
un  non-sens!" 

Ouacrit  cx  Imperatorc  Plinius  utrum :  „nomcn  ipsum 
si  flagitiis  carcat  an  flagitia  cohaerentia  nomini  puniantur." 
Adhuc  ncnio ,  (juantum  scio ,  hacc  intcllcgi  possc  nega- 
verat.  Inter  omncs  paenc  viros  doctos  constat  solum  Chri- 
stianum  nomcn  condcmnationis  causam  martyribus  ple- 
rumquc  extitissc ,  neque  multum  inquisivisse  magistratus 
Romanos    in    flagitia    quae    populi  opinio  illis  affingebat , 


•)  Eusebius  L  V  c.   i. 

'■')  Vos.sius  Operuin  Tom.  IV  p.  55. 

^)  A<lnot;it  Diiiiny  a.  h.  1.:  ,,Dic  Cliiistlichcn  Schriftsteller  klagen 
wictleiholt  <lass  nian  bci  gcrichtliclicr  Vcrfolj^ung  <ler  Bekenner  ihres 
Glaubens  niclu  auf  Ocschlccht  un<l  Alter  «lic  billigcn  Kucksiclitcn  yenoniinen 
liabc,  welchc  das  Roin.  Rccht  .sonst  in  allcn  Fallcn  gellencl  niaclit," 


75 

quaeque  vel  Tacitus  Suetonius  alliique  eiusdem  aetatis 
clarissimi  viri  vera  esse  credebant ,  nemo  tamen  umquam 
vel  viderat  vel  pro  certo  cognoverat.  ') 

Quum  autem  Plinius  multos  Christianos  diligentius  in- 
terrogaret  —  etiam ,  ut  mox  addit ,  tormentis  adhibitis  — 
neque  tamen  quidquam  inveniret,  nisi  inflexibilem  ob- 
stinationem  et  immodicam  superstitionem  ,  coepit  dubitare 
essentne  vera  quae  rumore  vulgi  spargerentur,  verene  cum 
Christiano  nomine  sempcr  flagitia  cohaererent,  et  ideo  interro- 
gavit  Imperatorem,  essetne  puniendum  nomcn  ipsum  si 
flagitiis  careret,  an  tantum  flagitia  illa  quae  cum  Christiano 
nomine  cohaererent ,  i.  e.  cohacrcre  aut  solerent  aut  possent. 

Sententiam  ita  rcctc  cxplicari  et  posse  ct  debere,  adhuc 
interpretes  et  editores  quos  vidi  omnes  agnovcrunt.  -) 

At  vero  vehementer  hos  omncs  errasse  pronuntiat  Pu- 
teanus :  verba  cnim  illa  non  ita  explicanda  putat  ut  sanam 
sententiam  cruat ,  scd  potius  anxic  rimatur  suum  „non- 
sens"  (sit  venia  verbo ,  quod  latine  verti  vix  potest !)  ut 
spuria  eadcm  habcrc  possit.  „Quc  punit-on ,  demande 
Pline ,  cst-ce  le  nom  lui-mcmc ,  si  aucun  crimc  n'y  est 
attache ,  ou  les  crimes  attaches  a  ce  nom }  L'opposition 
est  trop  fortement  marquee  entre:  cohacrcntia  nomini 
flagitia  et  si  flagitus  careat,  pour  qu'on  puisse  traduire 
ces  dernicrs  rnots  ainsi:  s'il  n'est  accompagne  d'au- 
cun   crime.    Le   texte   oppose   bien  Tun  a  Tautrc  Ic  nom 


')  cfr.  Tertull.  Apolog.  passim  et  Boissier.  Rev.  Archcol  'roni.  31  p. 
120.  Variot  11.  p.  140. 

")  cfr.  etiam  Vos.sius  11    pp    55  sq    Longol    a.  li.  1 

Neque  aliter  nuperrinius  cditor  liardy:  a.  h.  1  p.  212  „Nomcn  ipsum 
the  profession  alone.  Trajan's  answer  iniplies  that  the  mcre  profession  of 
Christianity ,  if  persistcd  in,  is  a  punishablc  offence,  quite  apart  froin  .T.ny 
particular  crimcs,  which  Pliny  disbelieved  in,  and  Trajan  oniits  to  mention  " 


76 

qui  entraine  crime  et  celui  qui  ne  Tentraine  pas."  • )  Haec 
autem  vir  doctissimus  recte  negat  intellegi  posse,  neque 
scribere  Plinium  potuisse:  verum  non  illud  inde  coUigit 
verba  laudata  ita  explicanda  non  csse,  sed  hoc  potius 
sententiam  hanc  (et  integram  porro  epistulam)  esse  spu- 
riam.  Non  vidit  scilicct  parum  referre  utrum  „non-sens" 
illud  Plinio  an  falsario  tribuat. 

Non  magis  quam  Puteano  eadem  verba  Aubeo  placent, 
qui  repugnantiam  quamdam  sibi  visus  est  reperisse  inter 
haec  Plinii  verba :  „nescio  quid  et  quatenus  aut  puniri 
soleat  aut  quaeri"  et  haec  alia:  „flagitia  cohaerentia  no- 
mini,"  Si  nescit  quid  sit  quaerendum ,  quomodo  scribere 
potest  de:  „flagitiis  nomini  cohaerentibus"  „Ies  forfaits 
inscparables  ■^)  du  nom  de  Chretien."  Tacitum,  Suetoni- 
umque,  ait,  de  flagitiis  illis  quidem  scripsisse,  sed  hos 
vulgi  tantum  scrmones  retulisse:  Plinium  vero  tam  igna- 
rum  esse  non  potuisse.  "*)  Quis  in  hisce  non  videt  Aubeum 
Puteano  nostro  omnino  adversari  ?  Offendit  altcrum  igno- 
ratio  Plinii  alterum  scientia: 

„ velut  .silvis  ubi  passim 

„Palanles  error  certo  de  tramite  pellit, 

„Ille  sinistrorsum  hic  dextrorsuni  abit :  unus  utrique 

„Ei-ror  sed  variis  illudit  partibus."  ^, 

Sed  haec  jam  abunde  videntur  confutata  iis  quae  supra 
adversus  Puteani  argutias  disputavi :  quare  hisce  equidem 
„verbum  non  amplius  addam." 


')  i  e  (non  enini  ita  facilia  sunt  haec  intellectu, :  sit  nc  puniendum  no- 
men  ipsum  cui  flayitia  cohaereant  ?  (,,le  nom  qui  entraine  crime"j  an  nomen 
quod  flagitiis  careat  („le  noni  qui  ne  l'entraine  pas").  Risum  teneatis  amici 

^>  Ilacc  non  omnino  recte  videtur  intellexisse  vir  doctissimus. 

'j  Aube  11.  p    212. 

*)  Morat.  Sat.  II  3,  48  .sqq. 


77 

Pergit  autem  jam  sic  Plinius: 

„Interim  in  iis,  qui  ad  me  tamquam  Christiani  defereban- 
tur ,  hunc  sum  secutus  modum.  Interrogavi  ipsos  an  essent 
Christiani.  Confitentes  iterum  atque  iterum  interrogavi , 
supplicium  minatus :  perseverantes  duci  jussi.  Neque  enim 
dubitabam ,  qualecumque  esset  quod  faterentur ,  pertina- 
ciam  certe  et  inflexibilem  obstinationem  debere  puniri." 

Hic  recte  monet  Dupuy  verborum  „duci  jussi"  .senten- 
tiam  dubiam  non  esse  qua  de  re  Haversaat  et  post  hunc 
Ussing  ')  disputarunt,  cum  contenderent ,  hoc  loco  non 
„ad  supplicium"  .sed  potius:  „ad  metalla"  aut  „in  vincula" 
esse  audiendum. 

Qua  quidem  in  re  vehementer  eos  erasse  existimo.  Etenim 
cum  proxime  antecedat:  „supplicium  minatus"  quis  hoc 
loco  non  idem  ad  „duci  jus.si"  audiat .'' Ita  quoque  plerique 
editores  (ut  Doring  ^)  nec  non  nuperrimus  Hardy)  qui 
et  multa  similia  ex  aliis  scriptoribus  exempla  afferunt. 

Unum  tantum  TertuUiani  locum  describam:  „Arrius 
Antoninus  ■■')  in  Asia  cum  persequeretur  instanter ,  omnes 
illius  civitatis  Christiani  ante  tribunal  eius  .se  manu  facta 
obtulerunt ,  cum  ille ,  paucis  duci  jussis  reliquis  ait :  „<£•  lIiXoi, 
si  OsXsTS  XTro^i/VjiTiCSiy  api/iixvou^; ,  Pi  f3p6%o-j<;  s^srs.^'  *)  Haec 
quidem  Puteanus  rectis.sime  monuit. 

Sed  mox  studio  nimirum  magis  quam  ratione  ductus 
ingentibus  verbis  personat  fieri  non  potui.s.se  ut  Plinius 
tanta  atrocitate  in  Christianos   .saeviret ,  qui ,  quo  crimine 


')  Us.sing  11.  p.  6. 
«)  DOring  a.  h.  1.  Tom.  II  p.  382. 

*)  De  Arrio  Antonino  vide  Waddington  Fa.stes  des  Provinces  Asiatiques 
pp.   154  sq.  et  pp.  249  .sq. 
*)  Tertull.  ad  Scapul,  c.  5. 


78 

accusarcntur ,    quave    poena    solerent    affici  ipse  nesciret. 

,,Quoi ,  ita  cxclamat ,  Pline  ignore  ce  qu'il  faut  punir  dans 
les  Chretiens  et  dans  qucUe  mesure  il  faut  punir ....  et 
dans  rinccrtitude ,  dans  rignorance  oii  il  se  trouve  voici 
comme  il  exerce  son  metier  de  juge.  Cet  homme  humain 
et  timore  a  l'cxc6s  ....  inflige  provisoirement  le  dernier 
supplicc  ....  une  maniere  etrange" !  Inde  manifestum  esse 
contendit  haec  non  esse  scripta  a  Plinio  scd  ab  impio 
falsario  conficta ,  qui  cum  probe  sciret  quam  absurda  et 
incredibilia  Plinio  affinxisset ,  ut  fraudem  tegeret  (si  Pute- 
anum  audias)  mox  addidit:  „Neque  enim  dubitabam  etc."  ') 

Sed  hisce  fallaciis  acutos  Puteani  oculos  nequaquam 
decipere  potuit :  „Pline ,  ita  pergit ,  dans  le  reste  de  sa 
correspondance  peut  apparaitre  comme  un  gouvcrneur 
faiblc ,  timidc ,  aveugle  si  Ton  veut ,  mais  il  est  incapable 

de  se  rassurcr  lui-m£'me  par  d'aussi  mauvaiscs  raisons 

En  aucun  cas  d'ailleurs  la  rigueur  de  ces  mesures  pro- 
visoires  ne  saurait  s'expliquer ,  et ,  puisque  la  lettre  annonce 
a  la  fin ,  que  tout  est  suspendu  jusqu'  a  cc  que  la  re- 
ponse  de  rempereur  soit  arrivee ,  nous  ne  voyons  pas  ce 
qui  a  cmpeche  lc  jugc  ignorant  de  tout  suspendre  dfes 
qu'un  Chreticn  a  cte  defifre  a  son  tribunal." 

Haec  ipse  quibiis  (ex  parte  saltem)  fere  assentitur  Aube : 
„11  ne  parait  pas  non  plus ,  que  Tauteur  de  la  lettre  s*ex- 
primc  en  legiste ,  ni  m6mc  cn  homme  de  sens  quand  il 
ecrit  que  Tobstination  et  rinflexible  cnt6tement  a  avouer 
—  quoi?  —  il  n'importc  ajoutc-t-il  —  meritaient  a  eux- 
seuls  le  supplice.  II  est  exorbitant  qu'il  puisse  considerer 


')  Dupuy  11.  p.   190. 


^^'^>^*^--fr''5rr  v-'-';'",'^'';?>"<^.<^,5^  ;;?■ 


79 

robstination  et  rent^tement ,  disons  la  constance  et  la 
fermete,  comme  des  delits  ou  des  crimes  punissables."  ') 
Paucis,  post  ea  quae  supra  disputavimus  ad  haec  re- 
spondere  sufficiat.  Ut  enim  hoc  omittam  omnia  que  pro- 
tulerit  Puteanus  incredibili  illi  de  ignoratione  Pliniana  sen- 
tentiae  inniti ,  qua  eversa  omnia  ultro  corrunnt ,  quis , 
Hercule !  ignorat ,  ea  crudelitate  et  saevitia  non  unum 
Plinium  sed  plerosque  illos  magistratus  qui  Christianos 
persecuti  sint  usos  esse  ut  eosdem  ob  solam  Christiani 
nominis  confessionem  morte  punirent .''  Neque  sane  plerique 
Imperatorem  de  ea  re  consulendum  esse  existimabant.  Hoc 
vel  eo  minus  in  Plinio  nobis  mirum  videatur  oportet,  quod 
ht  multae  erant  aliae  leges  (vel  praeter  illud :  „non  licet 
esse  Christianos")  —  ut  ipse  fatetur  Aubeus  ^)  —  quibus 
Christiani  et  postulari  et  condemnari  poterant ,  ct  in  Bithynia 
praesertim  provincia,  in  qua  cum  maxime  in  hetaerias 
Plinius  inquirebat ,  ipso  sodalitatis  illicitae  nomine  puniendi 
videbantur.  '') 

Quam  parum  vero  Romani  humiliorum  hominum,  quales 
plerique  erant  Christiani  sanguinem  et  supplicia  curarint 
et  bene  e.xponunt  scriptores  recentiores  non  pauci ,  *)  et 
ex  ipsius  Plinii  scriptis  satis  apparet. 

Notissima  profecto  causa  est  Marii  Prisci ,  quem  ipse 
PHnius  noster  „reum  peregit"  et  condemnavit.  '")  Qui  vir 
cum  Africae  pro  consule  praees.set  intra  annum  unum  tam 


>)  AuM  11.  p.   212. 
')  Aub6  11.  pp.  189  .seqq. 
*)  cfr.  ct  Merivale  11.  pp.   142  .sqq. 

*)  cfr.    inter    alios    P.    Allard.   Histoire  des  Pers&utions  Tom.  1  Intro- 
duction  pp.  XXXIV  seq. 

')  cfr.  Plin.  Epp.  II   11,   12, 


.:;.:^;?v.a:nr  ■:;■,■ 


80 

incredibiliter  provinciam  vexaverat,  ut  cum  Romam  re- 
versus  a  provincialibus  repetundarum  crimine  postularetur 
„omissa  defensione  judices  peteret."  ')  Plinius  vero  et 
Tacitus  qui  patroni  Afris  dati  erant  „existimarunt  fidei  suae 
convenire  notum  senatui  facere  excessisse  Priscum  inma- 
nitate  et  saevitia  crimina  quibus  dari judices  possent,  cum 
ob  innoccntes  condemmandos  intcrficiendos  etiam,  pecunias 
accepisset."  Praeter  alia  multa  namque  flagitia  quae  patra- 
rat,  Vitellio  cuidam  Honorato  equitis  Romani  septemque 
amicorum  ultimum  supplicium  ,  Flavio  vero  Marciano  unius 
equitis  Romani  plura  supplicia  —  „erat  enim,  inquit 
Piinius,  fustibus  caesus,  damnatus  in  mctallum,  strangu- 
latus  in  carcere"  —  vendiderat  i.  e.  homines  innocentes 
novem  ,  inter  quos  equites  Romanos  duos  ultimo  supplicio 
nefarie  adfecerat.  Ex  Plinii  vero  epistula  quam  de  causa 
hac  ad  amicum  scripsit ,  intellegitur  quam  parum  abfuerit, 
quin  vir  ille  nocentissimus  Verrique  haud  immerito  com- 
parandus,  vix  non  omnem  pocnam  efiugeret,  ita  ut  nisi 
Imperator  ipse  voluntatem  suam  non  obscure  significasset,  *) 
Marius  Priscus  non  alias  nisi  repetundarum  poenas  de- 
disset.  Nunc  quidem  ob  egregiam  Plinii  Tacitique  diligentiam 
manifestamque  Trajani  voluntatem ,  haec  sententia  valuit, 
ut  „septingenta  millia  quac  acccperat  Marius  aerario  in- 
ferrcntur,  Mario  urbc  Italiaquc  interdiceretur  Marciano 
hoc  amplius  Africa."  (Honoratum  opportuna  mors  cog- 
nitioni  Senatus  subtraxerat.)  Ob  tanta  ergo  flagitia : 


')  De  his  omnihus  cfr.  sis  Zunipt.  Ciiminal.  Recht  der  ROm.  Republik 
II  2pp.  340  srifj. 

■•')  Hoc  patet  ex  Ep    II  11  et   12. 


8i 

.  .  .  • ,,tlamnatusr  inar.i 

„Tiulicio  (quid  enim  salvis  infaniia  nummis?) 
„Exsul  ah  octava  Marius  bibit  et  fruitur  dis 
„Iratis :  at  tu ,  victrix  provincia ,  ploras !"  ') 

Quae  sane  ostendunt ,  vel  innocentium ,  vel  civiuni 
Romanorum  supplicia ,  ne  Trajano  quidem  imperante  vulgo 
tanti  facta'  esse:  —  quid  de  humilioribus ,  quid  de  pere- 
grinis ,  quid  de  Christianis  sentiendum  putemus  ?  -) 

Non  igitur  quidquam  exclamando  proficitur  Plinium  tam 
immanem  esse  non  potuisse!  Eadem  enim  —  ut  saepius 
jam  monui  —  omnes  Christianae  religionis  defensores  illius 
aetatis  uno  ore  testantur ,  quos  nisi  quis  omnes  pariter  im- 
pudentissime  mentitos  esse  contenderit,  non  est  quod  in 
Plinii  „actu"  (ut  Trajani  vocabulo  utar)  incredibile  in- 
veniet. ") 

„Mox  ipso  tractatu ,  ut  fieri  solet ,  dififundente  se 
crimine,  plures  specics  inciderunt.  Propositus  est  libellus 
sine  auctore  multorum  nomina  continens.  Qui  negabant 
esse  se  Christianos  aut  fuissc,  cum  praeeunte  me  deos 
appellarent ,  et  imagini  tuae ,  quam  propter  hoc  jusseram 
cum  simulacris  numinum  adferri,  ture  ac  vino  supplicarent, 
praeterea  male  dicerent  Christo ,  quorum  nihil  cogi  posse 
dicuntur  qui  sunt  revera  Christiani ,  dimittendos  er.se 
putavi." 


')  luvenal.  Sat.  I.  vv.  47 — 50. 

-)  Et  apte  contuleris  Plin.  Ep.  VIII   14,  de  libertis  domini  interfecti. 
^)  De    liis    omnibus    cfr.    et    Boissier  Rev    des  deux  Moiides  Tom.   14. 
(1876)  p.  816.  Rev    Arch^ol.  Tom.  31   p    120. 
Arnold  11    pp.  41   sqq 
Allard  11.  p.  XXXIV. 
Variot  11.  p    140. 

6 


82 

Non  magis  haec,  quam  ea  quae  praecedunt,  Puteani 
oculos  fugerunt. 

Interrogasse  Plinium  Christianos  ad  se  delatos ,  essentne 
vere  Christiani  hoc  (mirum!)  non  miratur  Dupuy.  Dis- 
plicet  autem  ei  non  tantum.  rc  „praeeunte  me"  „reserve 
aux  ceremonies  officielles"  ')  —  sed  hoc  praesertim  fieri 
potuisse  negat  v.d.  ut  Plinius  Christianos  appellare  deos, 
Cae.sarisque  imagini  et  numinum  .simulacris  tus  adolere , 
ac  tandem  Christo  male  dicere  juberet.  Etenim  „il  est 
difficile  d'admettre ,  inquit ,  que  Pline  ait  soumis  a  cette 
epreuve  ceux ,  qu'on  accusait  de  Christianisme ,  s'il  avait 
ignore  le  fond  mfime  de  cette  accusation  et  le  motif  pour 
lcquel  on  les  puni.ssait"  neque  enim  id  casu  factum  esse 
credit  neque  Plinium  in  Bithynia  a  concilio  suo  id  edoceri 
potuis.se. 

Verba  vero :  „praeterea  maledicerent  Christo,"  quae  Ha- 
versaat  quoque  ofifenderunt ,  ea  (si  quid  Puteano  creda.s) 
sine  dubio  interpolata  sunt  — ^  vel  potius  cum  reliqua 
epistula  a  falsario  conficta.  „11  nous  parait  evident  (sic) 
qu'il  y  a  ici  une  allusion  a  une  coutume  juive ,  mais  ex- 
clusivement  juive  de  renier  le  Messie  et  de  forcer  les 
Chretiens  a  le  renier  toutes  les  fois  qu'ils  le  pouvaient." 
Romanis  vero  legibus  haec  paene  repugnasse  contendit , 
illas  enim  numquam  quae  sentienda  essent  sed  quae 
agenda,  quae  omittenda  praecepisse.  „11  parait  donc  im- 
possible  d'admettrc  que  Pline  ait  viole  un  principe  de  droit 
au.ssi    connu  que  celui-la ,  en  for^ant  les  accuses  a  renier 


')  (^uod  gratis  asseritur  jjratis  negatur"  ceteruin  cfr.  Georges  in  voce 
et  T.  47,  3  quo  loco  legit  Ilardy  (cum  apographo  Bodleiano  et  Aldo) : 
„Te  rojjo  ut  mihi  praeire  digneris  quid  me  putes  observare  debere." 


«3 

le  Christ ,  apres  avoir  rendu  aux  statues  des  dieux  et  de 
rempereur  les  hommages  qu'ils  leur  devaient."  ') 

Vehenienter  hoc  loco  videtur  errare  Puteanus.  Incredi- 
bilem  enim  illam  Plinii  ignorationem  ut  omittam,  quis 
hoc  nescit  Christianos  saepi^sime  imino  vulgo  esse  jussos 
Injperatorum  imaginibus  et  deorum  simulacris  aut  tus  ofiferre 
aut  supplicare  ?  Quod  quidem  exemplis  demonstrare  super- 
vacaneum  paene  uidetur.  Polycarpo  quidem  episcopo  Smyr- 
nensi  —  nondum  50  annis  post  Plinii  legationem  elapsis  — 
dixerunt  Irenarchus  Herodes  et  pater  eiusdem  Nicetes: 
„r('  yxp  xxxoy  ifrriv  siTretv  Ji.6pi£  K.xiirxp  xxl  ^xjffxi  xxl  (Tcot,e- 
(T^xr,  Neque  minus  perspicue  ex  eiusdem  rei  narratione 
apparet  non  essc  quod  miremur  Plinium  coegisse  Chri- 
stianos  ut  male  dicerent  Christo,  ^^quamquam  id  ipsum  non 
aperte  dicit  Plinius)  id  ipsum  enim  jussus  Polycarpus : 
'OySovjicouTx   xxt   i-^  £TVj  iuquit  SovXsCu  x\jtS>  (Christo)  '/.xi 

OU^iv     (XS     •/l^tXVjtTS    XXI     TTUi    ^CvXfXXl    j3kX(T(pyi[J.^lTXt    TOV    ^XITt- 
Xix    fJLOV    TOV   (Ta(TXVTX    fjts;^''  *) 

Quid  vero  falsario  illi ,  quem  ubique  odoratur  Puteanus 
cum  Judaeis?  Cur  enim  fraudator  ille  nugas  et  ineptias 
tales  epistulae  —  caute  confictae  scilicet  —  ultro  addidisset  ? 
Solent  enim  viri  docti  cum  de  interpolationibus  suspicio 
oritur ,  quaerere ,  quomodo  fraus  talis  in  orationem  inre- 
pere  potuerit.  Si  igitur  Romani  magistratus  non  solebant 
cogere  Christianos  ut  Christo  male  dicerent ,  quorsum  fal- 
sarius  mendacio  manifesto  epistulam  ultro  notasset? 


')  Uupuy  U.  p.   191. 

-(  Euseb.    Uist.   Eccles    IV  15.  cfr.  de  liisce  et  Aube  11    pp.  320  seqq. 
AUard  11.  pp.  296  seqq. 


84 

Ceterum  vir  doctissimus  Puteanus  interrogandi  causam 
non  videtur  recte  intellexisse.  Hoc  enim  potissimum  quaere- 
bat  Plinius  essentnc  vere  Christiani  an  non  essent  quare  suo 
jure  ea  ratione  quam  omnium  optimam  nove^at,  utebatur: 
„etenim  horum  nihil  cogi  posse  dicuntur  qui  sunt  revera 
Christiani." 

Egregie  haec  —  ut  et  alia  non  pauca  —  explicavit 
Arnold : 

„Dem  Ph*nius ,  sic  ille ,  liegt  der  Gedanke  fern ,  dass 
man  sich  gegen  das  Umsichgreifen  einer  fremden  Gottes- 
dienstes  schtitzen  mUsse.  Wohl  fordert  er  vor  denen  die 
leugneten  Christen  zu  sein  oder  gewe.sen  zu  sein ,  dass 
.sic  die  Gotter  anriefen  ,  der  Bildsiiule  des  Kaisers  opferten, 
und  Christus  iibel  redcten ,  aber  er  thut  dies  nur ,  um 
sich  zu  iiberzeugen ,  ob  sje  in  der  That  einer  Verbindung 
angehorten ,  in  der  .solche  Dinge  streng  verboten  waren." 

„Er  fiigt  in  seinem  l^ericht  an  den  Kai.ser  .selbst  hin- 
zu :  zu  die.sen  Dingen  sollen  solchc  nicht  gezwungen 
werden  konnen  ,  die  in  Wahrheit  Christen  sind  ....  Er 
will ....  .sagen ,  er  habe  dies  von  ihnen  gefordert  um  zu 
sehen  ob  sic  in  Wahrheit  Christen  waren ,  wie  dies  die 
Angeber  behauptet  hatten ,  oder  nicht .  wie  sie  .selbst 
.sagten.  Die  Opferung  vor  der  Statuc  des  Kaisers  hatte 
keinen  anderen  Zweck.''  ') 

Quae  cum  ita  .sint,  et  hanc  Plinianae  epistulae  partem 
contra   Putcani  subtilitates  .satis  defendisse  mihi  videor. 

„Adfirmabant    autem  hanc  feci.s.se  summam  vcl  culpae 


')  ArnoM  11    pp    36  s([q. 

Deu.su  verbi  „malc  dicentli''  viile  Arnold  H.  p    37  nota  10. 


85 

suae  vel  erroris ,  quod  essent  soliti  stato  die  ante  lucem 
convenire  carmenque  Christo  quasi  Deo  dicere  secum  in- 
vicem ,  seque  sacramento  non  in  scelus  aliquod  obstrin- 
gere,  sed  ne  furta,  ne  latrocinia,  ne  adulteria  commit- 
terent,  ne  fidcm  fallerent,  ne  depositum  appellati  abne- 
garent;  quibus  peractis  morem  sibi  discedendi  fuisse, 
rurusque  coeundi  ad  capiendum  cibum ,  promiscuum  tamen 
et  innoxium;  quod  ipsum  facere  desisse  post  edictum 
meum,  quo  secundum  mandata  tua  hetaerias  esse  vetu- 
eram.." 

Inania  quaedam  hoc  loco  profert  Puteanus ,  quae ,  quasi 
praeteriens ,  ideo  tantum  commemoro  ut  ostendam ,  in 
quantas  ineptias  soleant  impingere,  qui  epistularum,  de 
quibus  disputamus  fidem,  „per  fas  et  nefas"  ut  aiunt , 
impugnant. 

„La  declaration  qui  suit  peut  paraitre  peu  naturelle 
dans  la  bouche  d'apostats,  et  l'on  se  demande  comment 
ils  aient  abandonne  un  culte  dont  ils  s'accordent  a  faire  un 
si  bel  eloge"  ').  Haec  quam  inepta  sint  quis  non  intellegit.^ 
Non  profecto  ob  Christianae  religionis  pravitatem,  sed  aut 
tortorum  furore  superati  aut  sua  nequitia  impulsi  a  Chris- 
tiano  cultu  „apostatae"  desciscere  solebant.  Accedit  quod 
magnopere  ipsorum  quoque  apostatarum  intererat,  Chris- 
tianam  religionem  cui  ct  ipsi  olim  addicti  fuerant,  minime 
nocentem  pravamquc  Plinio  videri,  ne  videlicet  et  sibi 
accideret ,  quod  iis  qui  olim  condemnati  necdum  puniti 
erant,  factum  esse  legimus,  quos  Trajanus,  (vel  invito 
Plinio)  —  exceptis  illis  qui  jam  decem  annis  ante  damnati 


';  Dupuy  11.  p    192. 


86 

essent,  —  poenae  reddendos  esse  rescripserat  ').  Nondum 
enim  Imperator  statuerat  „illum  qui  Christum  negavisset 
praeteriti  veniam  ex  paenitentia  impetrare"  ').  Quare  haud 
mirum  eosdem  nihil  mali  ultro  adversus  Christianos  con- 
finxisse ,  sed  ex  rei  veritate  quae  novissent ,  esse  confessos. 

Non  minus  eadem  Plinii  verba  Aubeo  —  licet  alio  no- 
mine  —  displicent.  Qui  hoc  non  probat  Plinium  tam  bene 
de  Christianis  sensisse:  „il  est  fort  a  croire,  que  le  vrai 
Pline  le  jeune  pensait  et  parlait  des  Chretiens  conime  ses 
deux  amis  Suetone  et  Tacite"  ').  Sed  haec  ipse  vir  doc- 
tissimus  apte  refellit,  dicendo:  „La  sympathie  mitigee  de 
Pline  pour  ceux  qu*il  juge  s'explique  assez  par  la  mode- 
ration  de  caractfere  de  cet  homme  du  monde  doux,  humain, 
et  un  peu  sceptique  en  maticre  religieuse"  ').  Quid  ergo 
confitentem  reum  ultro  urgeamus.''  Ceterum  et  hoc  loco 
in  memoriam  revocare  juvat  quae  de  Semlero  monuerat 
Schaedel :  „Semlers  (idemque  dicendum  de  Putean^  et 
Aubeo)  ganze  Kritik  hat  allc  Mangel  des  Rationalismus, 
Beweisfuhrung  aus  GemeinplHtzen"  -'). 

Neque  plus  valet,  quod  contendit  Puteanus,  mirum  sibi 
videri  edictum  illud  de  hetaeriis  a  Plinio  laudatum  in  aliis 
huius  libri  epistulis  non  commemorari.  Unusquisque  enim 
novit  saepius  in  iisdem  epustulis  hetacriarum  illarum  men- 
tionem  fieri ,  Trajanum  autem  Imperatorem  iisdem  minime 
favisse;  quid  mirum  Plinium  edictum  illud  „secundum 
mandata  Trajani"  aut  jam  Romae ,  aut  in  ipso  provinciae 


>)  T.  32  "^)  Arnold  U.  p.  46. 

')  Aiibe  11    p.  213. 

■*)  Aube  11.  ])    219  in  nola. 

*j  Schaedel  11.  p.  6. 


87 

ingressu  proposuisse,  ita  ut  Imperatorem  nominatim  de 
hoc  edicto  certiorem  reddere  minime  opus  esset.  Deinde 
quis  umquam  contendit  omnes  omnino  Plinii  ad  Trajanum 
epistulas  ad  nos  pervenisse?  Quod  autem  affirmat  idem 
vir  doctus :  „le  fait  seul  de  se  reunir  la  nuit  avait  con- 
stitue  un  crime  de  lese-majeste  et  provoque  de  tout  temps 
Tapplication  d'une  loi  rigoureuse"  eo  ipso  facillime  intel- 
ligimus  Plinium  Christianos  tam  gravibus  poenis  adfecisse, 
ac  demum ,  cum  in  dies  plures ,  eosque  homines  minime 
noxios  ad  se  delatos  videret ,  ad  misericordiam  flexum 
ad  Imperatorem  causam  retulisse. 

„Sacramentum"  quoque  illud  de  quo  scribit  Plinius  haud 
exiguas  turbas  inter  viros  doctos  excitavit.  Quod  voca- 
bulum  plerique  interpretum  Plinium  ex  Christianis  auditum 
perperam  intellexisse  opinantur,  tamquam  jusjurandum  seu 
sacramentum  proprie  dictuni  significaret ;  ita  Longolius , 
Schaeffer ,  nec  non  nuperrime  Hardy :  „Pliny  evidently  cites 
the  word  which  these  Christians  themselves  made  use  of. 
He  seems  to  understand  it  in  its  ordinary  sense  as  a  quasi 
military  oath,  similar  to  that  taken  by  the  Catilinarian 
conspirators,  or  those  concerned  in  the  Bacchanalia"  '). 

At  sententia  haec  non  omnino  probanda  mihi  videtur. 
Quum  enim  Plinio  cum  Christianis,  qui  Graeca  potissi- 
mum  lingua  utercntur  res  esset,  haud  facile  videturillam 
vocem  (eaque  significatione  adhibitam)  ex  illorum  ore  ex- 
cipere,  nedum  ipse  invenire  potuisse.  *)  At  non  inde  cum 


•>  Haidy  a.  h.  1.  Ita  quoque  Puteanus  11.  p.  192:  „Sacramentum".  .  . . 
c'est  le  sens  Chretiens :  sacrement". 

*)  v(I.  Vaiiot  haec  adnotat ,  11.  p.  143  iiota  2:  „11  n'y  avait  pas  «Je 
serment  profere  dans  les  reunions  des  Chretiens.  II  est  probable  que  Pline 


.\ 


88 

Puteano  illud  efficienduni  est  sententiam  esse  spuriam , 
sed  hoc  potius  eandem  aliter  explicandam. 

Recte  totum  locum  exponit  Arnold : 

„Solebant  ii ,  ita  fere  vir  doctissimus ,  qui  ad  sodalitia 
accedebant,  aut  mysteriis  initiabantur,  sacramentum  dicere 
se  scelus  nuUum  admissuros,  mysteria  non  divulgaturos 
aliaque  id  genus.  ')  Plinium  crgo  Christianos  quoque  in- 
terrogasse  crcdiderim ,  quonani  sacraniento  obstringerentur. 
Qui  cum  respondissent ,  sc  ad  nullum  scelus  se  obligare, 
sed  „ne  fidem  fallerent  etc."  haec  Plinius  ita  viderur  in- 
tellexisse,  ac  si  quoties  convenisscnt  sacramentum  tale 
dicere  solerent.  Quod  cum  in  ecclcsiis  et  conventibus 
Christianorum  ncquaquam  fieret ,  ne  TertuIIianus  quidem, 
qui  hunc  ipsum  Plinii  locum  adfert,  Plinii  verba  recte 
videtur  intellexissc ;  sed  ea  interpretatus  esse  ac  si  de 
Christianorum  sacramentis  dicta  essent.  Sic  enim  scribit 
TertuIIianus :  „allegans  nihil  aliud  sc  de  sacrificiis  (alii 
sacramentis)  eorum  comperisse,  quam  coetus  antelucanos 
etc  "  "'')  Quare  illc  de  Eucharistia ,  Plinius  vero  de  sacra- 
mento  proprie  dicto  videtur  cogitasse. 

Quae  cum  ita  sint,  recte  inferre  videtur  Arnold  :  „Gerade 


nura  rendii  /j.wjr^piov  i^rononce  dans  la  deposition  j^ar  Xnxwoi  sairaiiidntiini 
c'est  ainsi  cju'.^  la  fin  de  <lc  la  lctlre  lc  niot  miiiistrac  rai^pelle  tout-a-fait 
le  Aiaz5vo(  dcs  Orccs.''  Hacc  illc;  niilii  tamcn  ij.uutripm  vix  vidctur  verti 
possc  ,^iurainciititm ." 

')  Adfert  Arnold  a.  h.  i.  cx  Foucart  p.  182:  ,,Un  ccrtain  nombre 
d'hommes  ct  dc  fcmnics  .s'cn;;a,i;ent  par  un  sermcnt  .solcnnel ,  a  ne  pas 
commcltrc,  et  .■i  nc  laisser  commettrc  aucunc  action  injuste  ou  hontcu.se, 
qui  iHii.s.se  ruincr  lcs  niystcrcs."  l'",t  cx  Justini  Ilistor.  Philip[).  XX  4,  I4: 
,,C;CC  cx  juvenibus  (Crotoniatuni)  cum  sodalicii  jurc  sacramento  quodam 
ncxi  separatam,  a  ccteris  civibus  vitam  exercerent,  quasi  coctum  clan- 
destinac  conjurationis  habcrcnt,  civitatcm  in  .se  converterunt." 

')  Tcrtull.  Apolog    c.  2. 


'^^ 


89 

diese  Worte  („seque  sacramento"  etc.)  konnen  am  aller- 
wenigsten  von  Christcn  interpoliert  sein ,  denn  sie  verrathen 
so  sehr  den  heidnischen  standpunkt  des  Verfassers,  dass 
die  Christen  sie  nicht  einmal  vcrstehcn  konntcn."  '). 

Enfin,  inquit  Putcanus,  les  dcrniercs  phrascs  dc  la  lettre.,.. 
confirment  ces  doutes." 

„Visa  est  enim  mihi  res  digna  consultatione ,  maxime 
propter  pcriclitantium  numerum  Multi  cnim  omnis  aetatis, 
omnis  ordinis,  utriusquc  scxus  etiam,  vocantur  in  peri- 
culum  ct  vocabuntur.  Neque  civitatcs  tantum  scd  vicos 
etiam  atque  agros  superstitionis  istius  contagio  pcrvagata 
est;  quae  videtur  sisti  et  corrigi  posse,  Ccrtc  satis  constat 
prope  jam  desolata  templa  coepisse  celcbrari  et  sacra  sol- 
leninia  diu  intermissa  repeti  pastumque  vcnirc  victimarum 
cuius  adhuc  rarissimus  cmptor  invcniebatur :  „Ex  quo  facile 
est  opinari  quae  turba  hominum  cmendari  possit,  si  sit 
paenitcntiae  locus." 

Haec  vcrba  vel  magis  quam  tota  reliqua  cpistula  illorum 
omnium  animos  commoverunt ,  quotquot  a  Scmleri  aetate, 
epistulae  huius  xv^i-yTixy  impugnarc  conati  sunt.  Etenim 
magnam  illam  Christianorum  multitudinam  quae  11.  com- 
memoratur ,  omnino  fcrcndam  ct  admittendam  cssc  negant. 
Praeiverat  cantilcnam  Semlcrus,  concinuerunt  Aubeus  Des- 
jardins  ct  Puteanus. 

Qui  primum  hoc  argumento  utuntur  Plinium  altero 
demum  lcgationis  anno  ad  Impcratorcm  dc  Christianis 
retulisse :  quorum  si  verc  tantus  fuissct  numcrus  ut :  „tcmpla 
prope  csscnt  desolata"  et  sacrificia  intermitterentur ,  pro- 


')  Arnold  11    p    10 


90 

fecto  jam  multo  ante  eos  invenisset,  et  ad  Imperatorem 
de  iisdem  scripsisset. 

Practerea  temere  statui  contendunt  in  Bithynia  plures 
fuisse  Christianos  quam  in  aliis  Imperii  Roniani  provinciis 
(aut  saltem  quam  in  reliqua  Asia)  in  quibus  tot  Christianos 
nequa;uam  fuisse  constct.  Quam  sententiam  cum  per  se 
probabilem  esse  contendunt ,  tum  vero  eandem  confirmari 
Origenis  pracscrtim  aliorumquc  Patrum  scriptis  quibus 
significetur  ne  ipsorum  quidem  aetate  tantam  fuisse  „fide- 
lium"  multitudincm  :  ncdum  ergo  Plinii  aetate  quis  tantam 
fuissc  fingat.  „Saint  Picrre  —  ita  Puteanus  —  avait  adresse 
sa    premicrc    cpitre    aux    fideles   de  Bithynie;  Saint  Paul 

avait  cvangclise'  la  province  voisine  de  Galatie mais 

il  cst  impossible  dadmcttre,  qu'au  commencemcnt  du 
deuxifeme  siccle  lc  Christianisme  se  soit  deja  ctabli  quelque 
part  commc  religion  dominante ,  et  ait  tue  le  culte  paien"  ■ ). 

„C'est  sculement  —  inquit  Aubeus  —  quatorze  ou 
quinzc  mois  aprcs  sa  venue  dans  la  province,  et  peu  de 
temps  avant  son  retour  a  Rome  qu'il  mande  a  Trajan  la 
nouvcUc  dc  cc  peril  public  Si  ce  peril  etait  aussi  grand 
qu'il  lc  fait  cntendre,  commcnt  ne  s'en  est-il  pas  aperipu 
plus  t6t ,  et  n'a-t-il  pas  ecrit  dbs  son  arrivce  ?  S'il  n'en 
a  eu  vcnt  qu'aprfcs  plus  d'unc  annce  de  sejour  ct  de  fre- 
qucntcs  tournees  dans  son  gouvernement ,  la  chose  ne 
peut  6tre  aussi  graVe  qu'il  le  dit;  pourquoi  ces  exagera- 
tions,  qui  ne  peuvent  manquer  d'alarmer  gratuitement  le 
souverain .-'"  -*). 


')  Duiniy  U.  ]>.  p.  193. 

2)  Aube  11.  jiii.  213  se|q.  cfr.  et  Desjairlins  11.  p.  657. 


91 

Haec,  quae  tam  graviter  disputant  viri  docti  certo  fun- 
damento  videntur  carere.  Etenim,  quomodo  cognoverunt 
quot  Christiani  aetate  illa  in  Bithynia  aut  in  aliqua  Bithynae 
parte  fuerint  ?  Facile  profecto  est  ingenti  verborum  strepitu 
personare  non  fuisse  „fideles"  multos;  omnium  difficillimum 
existimo  idem  certis  argumentis  demonstrare. 

Hoc  quidem  constat  et  certo  constat,  jam  primis  post 
Christi  resurrectionem  annis  religionem  Christianam  in  ea 
provincia  esse  propagatam  Petrum  vero  ct  Paulum  Apo- 
stolos  Epistulas  ad  illarum  regionum  Christianos  misisse, 
ostendit  haud  exiguum  eorum  fuissc  numerum  ;  quid,  quod 
testatur  S.  Epiphanius :  ^^UsTpog  Si  TroKKcciiit;  YicyTov  rt- kx: 
^idvyixy  i7rs(rxe\pxTo"  ?  ' ). 

Plurimos  Christianos,  saeculo  post  Christum  secundo, 
in  provinciis  Bithyniae  Pontoque  finitimis  fuisse,  affirmat 
vel  ipse  Rcnan ,  qui ,  quo  minus  Christianae  religioni  favet, 
tanto  magis  hoc  loco  videtur  audiendus :  „0n  n'exagererait 
pas  beaucoup  en  admettant,  que  prcs  de  la  moitie  de  la 
population  (a  Smyrne)  s'avouait  Chretienne"  *). 

Qua  in  causa  egregrie  consentit  cum  primis  Christianorum 
scriptoribus ,  cum  Tertulliano ,  Justino ,  Herma  aliisque , 
qui  omnes  sua  aetate  haud  exiguum  „fidelium"  numerum 
fuisse  affirmant.  Ex  magna  copia  paucissima  quaedam  exempli 
causa  afferre  liceat. 

„Hesterni  sumus,  inquit  Tertullianus ,  et  vestra  omnia 
implevimus;  urbes,  insulas,  castella,  municipia,  concilia- 
bula ,  castra  ipsa ,  tribus ,  decurias ,  palatium  ,  senatum  , 
forum ;  sola  vobis  rcliquimus  templa"  ■"'). 

')  Epiphaii.  Ilaeres  XXVII  6. 

')  Renan  rEglise  Chretienne  p.  432  cfr.  AUard  II-  p.  296. 

')  TertuU.  Apol.  c.  37  cfr.  et  Ad  Scapul.  c.  5.  Ad  Natione.s  I,   i,  8. 


s*=^ 


92 

Et  Justinus  Philosophus:  „OJ^t-  ev  yxp  oXccg  kffTi  ro 
yevog  xy^puTruv,  drs  (Sxpj3ixpuv ,  clrf  'EAA>jya;v,  c"iW  txTrkug 
chTivio-jy  ov6[Ji.xTi  7rpogxYop£-jO(j,iivuv ,  v;  x[xx^o(3iuv  Vj  xoixuv 
'4xXoufJi.£vuv ,  Vi  iv  7'/,-t/\vxTi;  '4TVjvoTp6(puv  ohovvTUv ,  £V  olq  IJ.VI 
hliX  TOU  6'v6(XXTOi  TOJ  TTXVpubiVTOg  'IvjfTOJ  t-JX^i  i^xi  eJXocpKTTixi 
rctj   WxTpi  '4X1   llof/jT^   Tuv  bXuv   'yivOVTXl"    '). 

Quae  quamquaiii  ad  litteram  profecto  intellegenda  non 
sunt,  unum  tamcn  demonstrant  non  exiguum  fuisse  ea 
aetateChristianorum  numerum,  neque  esse  mirandum  Plinium 
(in  aliqua  Bithyniae  parte)  desolata  templa  invcnisse. 

„At,  inquit  Aubeus,  ipsc  Origenes  testatur  sua  aetate, 
i.  e.  saeculo  post  Christum  III,  Christianos  fuisse  valde  paucos 
„7rj;>i)  cAiysu?";  -)  unde  cfficit :  „au  commencement  du  second 
siccle  lc  Christianisme  cst  cn  unc  telle  minoritc  dans  rem- 
pire,  quc  nul  nc  pcut  s'aviser  d'opposer  sericuscment  les 
cHcnts    dc    rancien   cultc  ct  lcs  partisans  du  nouvcau."  •') 

Ad  hacc  non  illud  ego  respondcbo  —  quod  rectc  de- 
monstravit  Variot  —  virum  doctissimum  laudata  Origenis 
verba  non  vidcri  plane  intcUexisse ;  *)  ncquc  id ,  quod 
monuit  Boissicr,  non  paucos  legi  alios  locos  cum  apud 
eumdcm  Origcncm,  tum  apud  alios  scriptorcs  qui  cuni 
verbis  ab  Aubco  allatis  pugncnt :  „Non  sculement  —  sic 
ipsc  —  lcs  ccrivains  dc  cc  tcmps  suivant  leurs  intcrcts 
et  lcurs  opinions  diffcrcnt  cntre-eux ,  mais  ils  sc  contre- 
disent  quclquefois  eux-mcmes.  Origcne  dit  quelquc  part 
quc   lcs  Chrcticns  nc  sont  quc  fort  peu  nombreux ;  mais 


')  Inslinus  I)i;il.  cuni  Tiyphonc   1 17.  clV.  ct  Ilcrmae  Pastor.  III  c.  9  et  17. 

^)  Origcnes  Conlra  Cclsuni.  Vlll  69. 

■*)    Aubc  11    214. 

')  Variot  11    pp.  137  sq 


^5*?*-,.V.^^  -i=^    ■■  '.*;r?;n>?»5;^'?^^'i:  ■»,'-: 


93 

il  affirme  ailleurs  qu'un  grand  nombre  chez  Ics  Grecs  et 
chez  les  barbares  ont  embrasse  le  Christianisme,  et  donne 
cette  diffusion  rapide  de  la  religion  nouvelle  pour  une  des 
preuves  de  sa  divinite";  ')  sed  hoc  unum  tantum  respon- 
disse  sufficiat ,  omnia  quae  adversus  magnam  illam  Christi- 
anorum  multitudinem  adferantur  huic  fundamento  inniti 
parem  numerum  in  tota  provincia  repertum  esse,  i.  e.  in 
epistula  Plinii  de  univer.sa  provincia  Bithyniae  et  Ponti  agi, 
non  vero  de  parte  tantum 

At  illud  nequaquam  verum  esse  opinor. 

Etenim  ,  ut  acute  vidit  Arnold ,  •)  (qui  hac  in  quaestione 
cum  Momm.seno  potius  quam  cum  Boissier  facit)  priore 
legationis  anno  Plinius  illas  provinciae  partcs  obiit,  quae 
occidentem  .solem  spectant ,  et  Aegaeo  Mari  Hcllesponto- 
que  adjacent:  altero  demum  orientis  regiones  videtur 
peragras.se ,  siquidem  epi.stularum  ordini ,  quas  ex  teni- 
porum  rationibus  dispositas  csse  summo  acumine  conjecit 
Mommsenus,  fides  vel  ulla  habenda  cst. 

Iter  vero  illud ,  ut  probabili  conjectura  ex  iisdem  epi- 
stulis  colligitur ,  per  viam  fecit  quae  luliopoli ,  Ancyram  , 
Gangram  et  Sinopen  ducebat,  ac  tandcm  pcr  Amaseam 
Amisum  ct  in  ceteras  illius  orac  civitates  videtur  perve- 
nis.se.  In  partibus  autem  illis  .satis  diu  immoratus  cst  Pliniu.s"'), 
quare  haud  immerito  suspicatur  Arnold  et  mediterraneas 
civitates  eum  adii.s.se ,  in  quibus  erant  Amasea,  Comana , 


')  Hois.sier  Rcviie  .'Vrchcnlopfique  Tom,  31  p.  122.  cfr.  Orifjen.  Contra 
Cel.s  I  26,  27,  III  10,  etc. 

*)  Arnold  11.  iiiv  26  sq. 

^)  Kp.  T.  90  <le  Sinoijensiuni  aquaeductu ,  Ep.  T.  1 10  de  .\misenorum 
donationibus  scribit. 


94 

Zela  aliaeque.  In  eadem  vero  regione  splendidissime  cole- 
batur  dea  Ennyo  —  ut  ex  Strabone  demonstrat  Arnold  — 
cui  deae  sollemnia  quotannis  sacra,  eaque  ingenti  pretio 
comparata  fiebant.  ')  Probabilis  porro  videtur  conjectura 
Arnoldi  ibidem  et  Christianam  religionem  citissime  esse 
propagatam ,  mox  vero  tantum  valuisse ,  ut  facile  intelle- 
gatur  deae  Eunyus  cultuni  valde  esse  deminutum,  sacer- 
dotes  vero,  aliosque  omnes  ad  quos  religio  illa  pertineret 
(mercatores  aliosque")  haud  leve  damnum  accepisse.  Quid 
mirum ,  si  (cum  Arnold)  conjiciamus ,  in  illis  praesertim 
regionibus  cognitiones  de  Christianis  esse  habitas,  ibi 
libellum  illum  sine  auctoris  nomine  propositum ,  inde 
demum  epistulam  illam  ad  Trajanum  essc  datani.  -) 

Quae  conjectura  ad  alterum  etiam  quod  quaesierat 
Aubeus  apte  respondet,  cur  altero  demum  legationis  anno 
de  Christianis  ad  Imperatorem  scripserit  Plinius. 

Etenim ,  licct  in  reliqua  quoque  provincia  satis  multi 
essent    Christiani,    quorum    haud    paucos,  ob  quaestiones 


')  cfr.  Aniokl  11.  pp.  32  sq.  .Strabo.  Geogr.  XII  pp.  598  .sq. 

'■')  Vel  etiain  Amiso,  .\niastri<le,  Sinope. 

Recte  etiain  i.  a.  nionet  Ilardy  11    j).  64:  „This  difficulty  (de  niultitudine 

Christianoruin)    is   much  ohviated  hy  three  considerations:    i"-  Pliny 

speaks  of  the  ,,numeras  iiericlit.antium"  and  says  ,,multi  omnis  aetatis. . . 
voc.antur  in  periculum";  but  from  a  former  pa.ssage  in  the  letter  it  is  quite 
clear,  that  a  considerahle  proportion  of  these  were  not  Christians  and 
never  had  been,  but  were  .siniply  accu.sed  by  tlie  malice  of  private  enne- 
niies.  2".  Even  when  the  tempels  were  nearly  deserted ,  it  is  not  necessary 
to  supjwse,  that  Christianity  alone  was  the  cause  of  this,  when  we 
remember,  that  the  lews  equally  with  the  Christians  would  refuseto  attend 
them,  and  that  the  former  were  probably  far  more  nunierous  than  the 
latter  (?)  and  3".  The  case  with  regard  to  the  teniples  was  probably  much 
e.taggerated  liy  tliose,  wliose  interests  were  all  involved  in  the  temple- 
worship,  like  the  silvershrine  makers  at  Ephesus,  and  who  may  probably 
have  complained  to  Pliny  that  their  trade  was  being  ruined." 


95 

de  hetaeriis  habitas  delatos  ac  mox  punitos  esse  exi- 
stimo,  ingentem  tamen  illam  multitudinem,  omnis  aetatis 
et  sexus ,  quae  Plinium  permovit  ut  ad  Caesarem  scriberet, 
in  illo  ipso  loco  altero  demum  legationis  anno  esse  delatam. 

Ita  quoque  ultro  corruunt  illa ,  quae  adversus  Boissier 
disputat  Puteanus ,  qui  magnum  quid  sibi  videbatur  egisse, 
si  demonstraret ,  duos  illos  Origenis  locos  ' )  quos  attulerat 
Boissier ,  inter  se  nequaquam  pugnare.  Nihil  hisce  proficit 
vir  docti-ssimus,  Non  enim  Origenis  verba  ostendunt  fieri 
non  potui.sse ,  ut  in  illa  Bithyniae  Pontive  parte  ob  auge- 
scentem  in  dies  Christianorum  numerum,  templa  „desola- 
rentur",  sacrificia  intermitterentur,  victimae  non  venirent. 
Quae  cum  ita  sint,  quae  viri  docti  in  hac  Plinii  epistula 
'  reprehenderunt,  facile  mihi  videntur  explicari ,  neque  e.s.se, 
cur   eam  ab  impio  falsario  confictam  es.se  exi.stimemus.  -) 

Tran.seo  jam    ad    ea   argumenta,   quibus  freti  nonnulli 


')  Origenes  Contra  Cels.  I  26  et  VIII  6g. 

^)  Operae  pretium  fuerit  paucis  hoc  loco  signilicare,  tpiae  v.  d.  Dupuy 
ex  illis  quae  di.sputavit  collegerit :  „Si  la  lettre  n'est  pas  enti^rement 
contraire  aux  faits  vrais  ou  possibles,  elle  n'a  pas  du  nioins  ete  ecrite 
par  le  personnage  .auquel  on  rattribue;  elle  Irahit  en  plusieurs  endroits  la 
;nain  et  surtout  la  pensee  (sic!l  d'un  fau.ssaire,  preoccuj>e  d'et.ablir  un 
temoignage  favorable  aux  Chr^tiens  et  d'exagerer  la  rigueur  des  perse- 
cutions."  .  . .  ,,.Si  Ton  en  juge  par  le  rescrit  de  rem])ereur,  PHne  lui 
avait  simplement  annonce  qu'il  .ivait  puni  selon  la  loi  des  Chretiens 
denonces,  et  comme  la  religion  nouvelle  etait  deja  assez  repandue  dans 
sa  province  et  les  denonciations  anonymes  frequentes,  demande  l'appro- 
b.ation  de  rempereur  avec  une  regle  de  conduite  pour  Tavenir.''  Quam 
vero  hodie  legimus  epistulam ,  impius  ille  falsarius  omnibus  libris 
intulit  vera  Plinii  epi.stula  ejecta:  idque  ante  Tertulliani  aetatem :  „La 
chose  etait  faite  a  repoque  de  TertuUien,  qui  s'emp.are  sans  scrupule  de 
la  lettre  apocryphe."  Multo  prudentior  Aubeus  in  fine  disputationis  haec 
addit:  „Cependant  s'il  faut  prendre  un  parti  tranche,  bien  que  tout  eni- 
barras  ne  soit  pas  leve,  pour  nous  nous  inclinerions  plut6t  a  recevoir  dans 
son  integrit^  le  texte  dc  Pline  qu'  i  le  rejeter  m^me  en  partie"  11.  p. 
218,  in  nota. 


96 

viri  docti  et  Trajani  rescriptum  spurium  esse  demonstrare 
conati  sunt,  ut  hisce  dcmum  absolutis  et  de  Tcrtulliani 
in  hac  causa  auctoritate  paucis  disputemus  atquc  ita  uni- 
vcrsa  quaestioni  finem  imponamus. 

At,  quod  mirum  videri  possit,  Trajani  responsum  multo 
pauciorcs  advcrsarios  habuit  quam  Plinii  cpistula.  Immo 
ex  iis  ipsis  qui  hanc  accrimmc  impugnarunt ,  illud  plerique 
aut  apcrtc  i^crmanum  cssc  profcssi  sunt ,  aut  silcntio  prae- 
tericrunt.  Unus  Held  utramque  epi.stulam  nominatim  im- 
pugnavit  —  quac  vcro  protulit  argumenta  tanti  non  vi- 
dentur  quao  data  opera  refellantur  —  .solus  Ussingius 
unum  Trajani  rcsponsum  negavit  germanum  esse.  Cui 
aliquo  modo  acccdit  De  la  Bergc ,  qui  hacsitans  quaedam 
in  dubium  vocavit,  certi  tamen  quidquam  affirmare  non 
ausus  e.st.  ') 

Quare  in  hac  causa  Ussingium  prac  reliquis  adversa- 
rium  habebimus,  cuius  argumenta  diligcnter  examinanda 
erunt. 

Quid  ergo  U.s.singius .'' 

Practcr  minoris  momcnti  quaedam ,  ut  ^^actum  quem 
debuisti  .  .  . .  sccutus  cs"  aliaquc  id  gcnus,  quae  brevi- 
tatis  gratia  omitto,  ca  quac  apud  alios  .scriptores  de  hac 
Trajani  cpi.stula  lcguntur  cxpcndit:  Tcrtullianum  dico, 
Eusebium ,  Orosium  (Hicronymum  non  nominat).  Orosium 
autem  Eusebiumquc  Tcrtulliani  auctoritate  omnino  inniti 
affirmat .  ita  ut  cuni  hoc  uno  res  sibi  sit.  -) 

Nequc    tamcn    —    ut   Puteanus  et  Aubeus  fecerunt  — 


')  l)e  la  IJerge  11.  pp.  208  sqq. 
")  Ussing  11.  \<.  25. 


':-:■    -■■^'s--::^?^';.. 


97 

hunc  locuplctem  auctorem  esse  negat :  „Vixit  ille,  inquit, 
vix  centum  annis  post  Plinium,  ita  ut  nc  in  aninium 
quidem  quis  possit  inducere  epistulam  jam  eo  tempore 
fuisse  suppositam,"  sed  hoc  contendit  in  loco  Tertulliani 
a  multis  laudato ,  Plinii  quidem  epistulam  aperte  contineri, 
non  vero  Trajani  responsum  quale  hodie  Icgimus ,  sed 
omnino  diversum. 

Etenim  haec  sunt  verba  Trajani :  „ Actum  quem  de- 
buisti ,  mi  Secunde  ....  secutus  es  .  . .  .  Conqiiircndi  npn 
sunt,  sidcfcrantur  ctarguantur  punic7idi  snnt,  ita  tamen  etc." 

Jam  audiamus  Tertullianum :  „Plinius  enim  Secundus, 
cum  provinciam  regeret ,  . . .  consuluit  Trajanum  Im- 
peratorem  (de  Christianis)  ....  Tunc  Trajanus  rescripsit 
hoc  gcnus  inquircndos  qnidcni  non  cssc  oblatos  vcro  pu- 
niri  oportcrcy  ') 

Ouid  ergo  contcndit  Ussingius .-'  Epistulam  Plinii  in  Ter- 
tulliani  verbis  (quae  supra  descripsi)  plene  et  plane  ait 
contineri,  cum  non  opus  esset  illam  „ad  litteram"  ut  vocant 
adscribere.  „Trajani  vero  responsum ,  ipsis  verbis  citare 
inquit  pacne  necesse  erat".  Hoc  ergo  et  fecit  Tertullianus. 
Quare  Imperatorem  scripsis.se  affirmat  Ussing: /;/^;//rr;/- 
dos  non  cssc ,  oblatos  vcro  puniri  oportcrc"  non  vero, 
ut  in  epistula  legimus:  ^^c onquir cndi  non  sujit ,  si de- 
fcrantur  ct  arguantur ,  punimdi  suntr 

Hoc  inde,  inquit,  confirmatur,  quod  mox  TertuUianus 
eadem  rescripti  vcrba  repetit:  „Si  damnas  cur  non  et 
inquiris?  Si  non  inquiris  cur  non  et  absolvis  ? .  .  .  .  In 
reos   majestatis   et   publicos   hostes ....  ad  consocios  in- 

•)  Apol.  c.  2. 


",'*:'  r*';-*.  •; 


98 

quisitio  extenditur.  Solum  Christianum  iiiquiri  non  licet , 
offcrri  licet,  quasi  aliud  esset  actura  iiiquisitio  quam 
oblatioT 

„Ergo,  inquit,  quae  hodie  in  epistula,  quae  Trajani 
fertur,  legimus,  non  sunt  ipsius  Trajani  verba  sed  fal- 
sarii.  Accedit,  quod  in  epistula  additur:  „ita  tamen  etc." 
quae  verba  apud  Tertullianum  non  inveniuntur ;  haec  autem 
Tertullianus  profecto  non  omisisset." 
■  Haec  vir  doctissimus.  Quid  ei  respondendum }  Videtur 
U.s.singii  argumentatio  fal.so  fundamento  inniti.  Etenim  unde 
effecit  U.ssing  Tertullianum  Trajani  responsum  „ipsissimis" 
verbis  attulisse.-'  Plinii  epistulam  certe  ad  verbum  non  at- 
tulit ,  ita  ut  non  paucis  „ex  tempore" ,  i.  e.  non  adhibito 
libro ,  Plinii  verba  citas.se  videatur  Quod ,  cur  et  in  Tra- 
jani  epistula  facerc  non  potuerit.  equidem ,  fateor,  non 
intellego. 

Accedit  quod  Tertullianus ,  non  ita  multis  interjectis , 
saepius  non  verbum  inqnirendi  cui  tanto  opere  instat 
U.ssingius,  sed  requircndi  adhibct,  immo  proxime  post 
ea  quae  laudavit  Ussingius :  „solum  Christianum  ...  obla- 
tio" ,  haec  sequuntur:  „damnatis  ergo  oblatum ,  quem 
nemo  voUiit  rcquisituni ,  qui ,  puto,  non  ideo  meruit  poe- 
nam  quia  nocens  est,  .sed  quia  non  rcquirendus  inven- 
tus  est." 

Haec  kice  clarius  profecto  o.stendunt,  apud  TertuUianum 
verbis  illis  tanto  opere  instandum  non  e.sse.  Ipsum  vero 
Trajani  epistulam  ,  quod  ad  rem  .spectat  vcri.s.sime  retulis.se 
ne  U.ssingins  quidem  negavit.  ' ) 


')  Quin  contra  potius  affirmare  licet :  si  nuis  falsarius  (saecul.XV),  qui 
exemplis  benc  nuiltis  intellegitur  .letatis  illius  histori.ani  et  instituta,  ipsiusque 


-i.-«  ii 


99 

Quae  autem  sequuntur:  „Ita  tamen  etc."  ea  TertuUiano 
minime  addenda  erant.  Sciebant  enim  illa  aetate  omnes 
Christianum  dummod6  dis  supplicasset ,  veniam  impetrare. 
Sed  tantum  abest,  ut  haec  in  Trajani  rescripto  lecta  non 
esse  Ussingio  concedam ,  ut  affirmen ,  ea  utique  requiri , 
siquidem  ad  Plinii  interrogationem  quaestionem  commode 
respondere  voluerit  Imperator. 

Nuntiavit  enim  Plinius  multos  ture  Imperatoris  imagini 
oblato  Christianos  se  jam  esse  negavisse,  et  nominatim 
quaerit :  „detur  paenitentiae  venia  an  ei  qui  omnino  Chri- 
stianus  fuit  desisse  non  prosit."  Quid,  si  Trajanus  nihil 
respondisset ,  nisi  haec  (ut  contendit  Ussing)  „Inquirendi 
non  sunt ,  oblati  puniantur"  ?  Ignorasset  .sane  Plinius  quod 
maxime  rogaverat,  quid  iis  qui  se  Christianos  esse  negas- 
sent  (apostatis)  esset  faciendum,  immo  suojure  contendere 
posset  Ussingius  ,  quod  aliis  locis  saepe ,  sed  falso  affirmat : 
Trajani  rescriptis  nil  proficere  Plinium. 

His  accedat  testimonium  et  auctoritas  S.  Hieronymi, 
qui  in  Eusebii  chronico  Latine  reddito  eadem  verba  adfert, 
Non  autem  S.  Hieronymum  ex  Eusebio  et  Tertulliano 
Plinii  epistulas  didicisse,  plani.ssime  ipse  affirmat.  Sic  enim 
scribit:  „Ad  quam  (mentem)  edomandam  cuidam  fratri 
qui  ex  Hebraeis  crediderat,  me  in  disciplinam  dedi,  ut 
post  Quintiliani  acumina ,  Ciceronis  fluvios ,  gravitatemque 
Frontonis  et  lcnitatem  Plinii  alphabetum  (Hebraicum) 
di.scerem,  et  stridentia  anhelantiaque  verba  meditarer."  ') 


TeituUiani    scripta    bene    novisse,  epistulam  hanc  finxisset,  accurate  pro- 
fecto    Tertulliani    locum    exscripsisset.    Ipsa    igitur   in  verbis  diversitas  in 
rebus  consensio  novum  au^iKr/a,  argumentuni  reliquis  accedat. 
')  Hieron.  Ep.   125  cfr.  Variot  11.  p.  142. 


lOO 

Quae  cum  ita  sint ,  videtur  et  Ussingii  opinio  omnino 
rejicienda  et  cum  huius  responsi  tum  et  reliquorum  x-j^svrix 
affirmanda  ct  vindicanda.  * 

In  verbis  vero :  „Neque  enim  in  universum  aliquid  quod 
quasi  certam  formam  habeat  constitui  potest"  quae  prae- 
sertim  Putcanum  et  de  la  Berge  videntur  offendisse,  nil 
omnino  invenitur  quod  cum  reliqua  epistula  aperte  pugnet. 
Etenim  duo  tantum  Trajanus  statuit :  „non  conquirendi 
sunt ,  neque  accipienda  accusatio  sine  nomine  auctoris  pro- 
posita"  ct  „si  defcrantur  ct  arguantur  puniendi  sunt." 
Quidquid  autem  praeter  haec  ad  formam  cognitionis  spectat, 
sintne  omnes  codem  modo  puniendi ,  tormenta  adhibenda 
et  alia  multa  lcgati  arbitrio  permittuntur.   ' ) 

Qua  in  rc  haec  cpistulae  pars  cum  aliis  Trajani  responsis 
omnino  congruit. 

Contcndit  quidem  Putcanus:  „On  y  sent  repuisement 
d*un  faussaire  a  bout  d'haleine  qui  n'a  plus  rien  de  precis 
a  dire  ct  qui  n'ose  se  repeter."  Sed  cuinam,  medius  fidius, 
haec  verba  addere  vel  in  mentcm  venire  potuit,  si  ipse 
Trajanus  ca  non  scripsit  ?  Videtur  Putcanus  falsario  illi 
incredibilem  quamdam  interpolandi  pruriginem  attribuere. 
Verum  hacc  non  minus  incpta  quam  cetcra  quae  idem 
vir  doctissimus  commentus   est. 

Quotl    praetcrea    contendit   de   la   lierge  ^)  Trajani  re- 


')  Accclit  qiiixl  'rrajamis  non  i>r<)  universo  Komano  iniperio  sed  pro 
sola  provincia  iiitliyni.ic  e.i  <|uae  scripsit  rata  csse  voluit  cfr  Meriv.ile 
Ilistory  of  the  Komans  undcr  thc  Knipire  Vol.  VIII  \).  148,  note  2. 
„Trajan  carefully  Hniits  liis  decision  lo  the  particular  casc  and  loc.ility." 
Unde  idem  v.  d.  efficiat  iiaec:  „It  is  very  remark.ible  that  the  emperor 
speaks  of  these  jicople  (tlic  Cliristians)  as  if  he  had  never  heard  of  them 
before",  equidem  non  intcllego. 

*)  De  la  Bertie  11.  \>\\.  209  sq. 


lOI 

scriptum  non  ad  omnes  Plinii  quaestiones  respondere,  id 
nequaquam  probandum  mihi  videtur.  Etenim,  si  illud 
unum,  de  quo  „nihil-quod  quasi  certam  formam  habeat 
constitui  potest",  excipias  ad  omnia  quae  Plinius  rogaverat 
brevissime  ille  quidem ,  sed  planissime  tamen  respondit. 

Quaerit  enim  Plinius :  i " .  Quid  et  quatenus  puniri 
soleat  aut  quaeri;  nomen  ipsum  an  flagitia  cohaerentia 
nomini .-'  2".  Sitne  discrimen  aetatum  atque  sexus.  3".  Deturne 
paenitentiae  venia.  4".  Tandem  exponit  quem  „actum" 
secutus  sit,  et  quaerit  recte  necne. 

Respondet  Trajanus :  ad  4".  Recte  egisti ;  —  ad  2°. 
certa  forma  constitui  non  potest;  —  ad  3".  Poenitentiae 
venia  danda;  —  ad  i".  Nomen  ipsum  puniendum. 
Addit  non  esse  accipiendos  libellos  sine  auctoris  nomine 
propositos. 

Ex  quatuor  illis  alterum  si  excipias,  quid  amplius  re- 
spondere  Trajanus  debuit.-'  Quid  quod  Trajani  responsum 
tam  perspicuum  tamque  omnibus  numeris  absolutum  fuisse 
contendo ,  ut  vel  per  integrum  saeculum  —  usque  ad 
Decii  aetatem  pro  norma  et  regula  in  Christianos  inquirendi 
fuisse  videatur. 

„Apres  avoir  re^u  la  lettre  de  Trajan  Pline  n'avait  plus 
rien  a  demander;  elle  est  si  precise  et  si  nette  qu'elle  a 
servi  de  regle  non  seulement  a  Pline  lui-meme  mais  a  tous 
les  gouverneurs  de  province  jusqu'a  D&ce."  ') 

Atque  ex  hisce  quidem  tiuae  adhuc  disputavimus  satis 
efficitur  huius  libri  xj^i-vTix./  facile  posse  defendi.  Quo 
vero  idem  vel  planius ,  si  fieri  possit ,  appareat ,  juvat  hoc 


')  Boissier  Rev.  Arclieol  11.  \>.  125.  Arnold  11.  p.  42. 


•    .'■•«•'_ 


I02  : 

loco  aliquot  enumerare  incommoda ,  eaque  haud  sane  levia, 
quibus  urgentur  illi  qui  epistulas  has  sinceras  esse  nega- 
verunt. 

Etenim ,  si  Plinius  epistulam  illam  non  scripsit ,  quis 
tandem  est  auctor ,  quo  consilio  confinxit ,  quando,  ubive  ? 
Excepto  namque  Plinio  ea  aetate  haud  facile  quemquam 
inveneris  cuius  nomini  epistula  talis  apte  adscribatur.  ') 
Non  elocutio  tantum  scribendique  genus  alterius  epistulae 
Plinium ,  Trajanum  altera  plane  sapit  —  uti  vel  ipse  Aube 
fatetur :  „le  style  de  la  lettre  est  du  meilleur  Pline"  -)  et 
copiose  demonstrat  Arnold , ")  —  latinitatis  ea  puritas  est 
quam  apud  sequentis  aetatis  auctores  Frontonem,  Apu- 
leium ,  ipsum  Tertullianum  frusta  quaesiveris ,  sed  etiam 
ocrmia  illa  quae  in  utraque  epistula  continentur  Plinii  et 
Trajani  indolem  plane  exhibent.  ') 

Praeterea ,  quod  recte  perspexit  Ussingius ,  Christianus 
profecto  multo  ardcntius  acriusque  Christianam  ftdem  de- 
fendisset ;  non  facile  commentus  esset  tot  Christianos 
Christum  ultro  abnegasse.  ^) 

Non  minus  iisdem  viris  doctis  adversatur  Tertulliani  auc- 
toritas ;  de  qua  paucissima  tantum  hoc  loco  addere  liceat. 
Ipsum  Plinii  Trajaniquc  epistulas  ne  confingere  quidem 
potuisse,  cum  ex  aliis  multis  tuni  vero  ex  sermonis  diver- 
sitate   ccrtissime  colligitur,  neque  vero  quemquam  inveni 


')  cfr.  Aube  11.  p.  217.  In  nieiiioriam  revocare  hocloco  placet,  Aubeum 
in  fine  di.sinilalioiiis  cpistulani   1'linii  jjernianani  esse  adniiltere. 

•^)   Aube  11.  p.  218. 

')  Arnolil  11.  i>p.   9  —  14  cfr.  et  Variot  11.  pp.   147  sq. 

■•)  cfr.  quae  suj^ra  dc  Trajani  ct  1'linii  indole  disputavinius  et  Arnold 
11.  pp.  8,  9. 

^)  Ussing  11.  p.  7. 


I03 

(uno  Semlero  fortassis  excepto)  qui  id  ipsutn  contendere 
vel  suspicari  ausus  sit. 

Sed  neque  ante  TertuUiani  aetatem  idem  commode  fieri 
potuit.  Non  solum  enim  TertuUianus  vix  saeculo  uno  post 
Plinii  legationcm  elapso  „Apologeticum"  edidit,  sed,  quod 
multum  in  hac  causa  valet,  in  Africa  edidit,  in  qua  pro- 
vincia  Plinius  vel  melius  quam  in  alia  ulla  vulgo  notus  erat, 
quippe  cum  provincialium  causam  adversus  Marium  Pri- 
scum  prospere  egisset.  In  eadem  porro  provincia  prae 
reliquis  omnibus  aetate  illa  litterae  sumnio  studio  cole- 
bantur  plurimique  fiorebant  et  rhetores  et  grammatici, 
qui  cum  Plinii  libros  probe  novissent  simulque  Christianis 
plerumque  essent  infensissimi,  iraudem  illam,  si  fuisset, 
certo  certius  et  intellexissent  neque  intellectam  tacuissent.  ' ) 
Non  autem  tam  stultum  et  ineptum  Tertullianum  fuisse 
crediderim,  ut  tani  pravo  adversus  „gentiles''  argumento 
uteretur,  cum  vera  firmaque  haud  desideraret. 

Sed ,  ut  haec  omnia  omittam :  ut  Christiani  unum  alte- 
rumve  librum  manuscriptum  ita  corrumperent ,  quomodo 
tandem  omnibus  Plinii .  qui  ferebantur  voluminibus ,  nugas 
suas  fraudesque  inserere  potuerunt,  ita  ut  nuUum  verae 
lectionis  vestigium  jam  exstaret.'' 

Plerosque  enim  ex  antiquis  scriptoribus  saeculo  quarto 
quintove  a  viris  eruditissimis  iisdem,  de  quibus  suprajam 
disputavi  (Symmachos  dico  et  Flavianos  c  s.)  recensitos 
et  editos  fuisse  novimus ,  -)  qui  cum  Plinii  scripta  penitus 


')  cfr.  Teuffcl,  Gcscli.  der  Rom.  Litteral.  Ed.  5  «^  345  p.  806  .sq. 
In  -Mrica  aetate  illa  nati  erant  (et  florebant)  Salviii.s  Julianus,  Fronto^ 
Sulpicius  Apollinaris  (tjraminaticus),  Apuleius,  alii. 
3)  vide  Teuffel  11.  ^  425  sq. 


104 

novissent  et  summo  opere  admirarentur ,  quis  non  vero 
simillimum  esse  concedat,  et  illum  qui  „epistulas  mutuas" 
servavit  codicem  (aut  saltem  eiusdem  „archetypum")  ip- 
sorum  operae  curisque  debcri  ?  At  hi  viri ,  qui  Christianis 
non  minus  erant  infensi  quam  antiquarum  litterarum 
studiosi,  quomodo  fraudem  non  sensissent  neque  mox 
—  si  vel  unus  alius  lectionis  testis  exstitisset  —  veram 
Plinii  manum  restituisscnt  ?  „At,  inquit  acutissimus  ille 
Puteanus,  quis  scit  an  forte  editio  talis  „pagana"  ad  nos 
sit  pervcntura?"  >)  Praeclarum  hoc  esse  subtilissimi  viri 
inventum  ultro  concedo ;  donec  tamen  eruditissimo  viro 
ipixxiov  tale  contigerit,  intcrim  hodiernam  lectioncm  veram 
sinceramque  cssc  defendamus ! 

Trajani  rescriptum  quam  sit  graviter  atque  acerbe  a  Ter- 
tulliano  reprehensum  nemo  ignorat :  „0  scntentiam ,  inquit, 
necessitate  confusam!  Negat  inquirendos  ut  innocentes  et 
mandat  puniendos  ut  nocentcs.  -)  Parcit  et  saevit ,  dissi- 
mulat  et  animadvertit ,  .  Si  damnas  cur  non  et  inquiris  ? 
Si  non  inquiris  cur  non  ct  absolvis  ?  Damnatis  ergo  obla  - 
tum  quem  nemo  voluit  requisitum ;  qui ,  puto ,  jam  non 
ideo  meruit  poenam  quia  nocens  cst ,  sed  quia  non  requi- 
rendus  inventus  est."  ^) 

At  recentiori  aetate  nonnulli  viri  docti  fuerunt ,  qui  Traja- 
num  a  TcrtuUiani  conviciis  defcndendum  csse  existimarent. 

Vossius ,  adlatis  Tertulliani  verbis :  „Equidcm ,  inquit , 
noHm   Trajani    causam    agcre   advcrsus  Christianos  quam 


')  Dupuy  II.  p.   195. 

'■')  cfr.    „Convenit  bono  et  jjravi  piaesidi  curaie  ut  pacata  atque  quieta 
provincia  sit  et  lichcl  uialos  lioinutcs  roin/iiirere." 
^)  TertuU.  Apol.  c.  2. 


I05 

mox  impugnabimus.  Fatendum  tamen  hoc  (TertuUiani) 
dilemma  tam  firmum  non  esse,  quam  prima  facie  videa- 
tur ....  Nec  enim  par  ratio  cuiusvis  criminis.  Est ,  ubi 
possis  connivere ,  quamdiu  crimen  non  est  apertum ;  est 
ubi  non  possis  ....  Ut  inter  duo  illa  non  inquirere  quod 
nescis  et  punire  quod  scis ,  sit  medium :  punire  quod  scis 
et  quod  scire  te  alii  sciunt.  Sane  dispar  est  ratio  super- 
stitiosi  et  facinorosi.  Utrosque  poena  dignos  censuit  Tra- 
janus ,  sed  credidit  posse  conniveri  in  iis ,  qui  sola  super- 
stitione  laborant,  non  item  possc  in  facinorosis.  Quia, 
ut  ait  Marcianus  jurisconsultus ,  niandatis  cavetur  ut 
praesides  sacrilegos,  latrones,  plagiarios  conquirant,  et 
prout  quisque  deliquerit  in  eum  animadvertant.  Quicum 
illud  Ulpiani  consentit:  Convenit  bono  et  gravi  praesidi 
curare  ut  pacata  atque  quieta  provincia  sit;  et  debet 
malos  homines  conquirere.  His  legibus  excipi  possunt 
superstitiosi ,  qui  solum  opinione  peccant."  •)  Sic  ille. 

Multo  vehementior  Aube:  „La  rhetorique  de  Ter- 
tuUien  s'echaufife  et  s'emporte  trop  facilement:  ces  anti- 
thescs  d'ccole  oti  se  plait  trop  souvent  le  fougueux  et  subtil 
orateur  tombent  ici  a  faux."  ^) 

Longe  aliter  vir,  ct  ipse  doctrina  haud  parum  illustris, 
E.  Renan : 

„Trajan  encourage  Tapostasie  faisant  grace  aux  renegats; 
enseigner,  conseiller,  recompenser  l'acte  lc  plus  immoral, 
celui  qui  rabaisse  le  plus  Thomme  a  ses  propres  yeux 
parait    tout    naturel:    voila   Terreur   ou    un  des  meilleurs 


')  Vossius  Openim  Toni.  IV  11.  p.  63. 
*)  Aube  11.  p.  220. 


io6 

gouvernements    qui    aient   jamais   existe   a   pu  se  laisser 
entrainer."  ') 

Huic  fere  consentit  vir  doctissinius  Th.  Roller: 
„Tertullien  ....  avait  cent  fois  raison  contre  le  rescrit 
de  Trajan.  Si  les  Chretiens  etaient  coupables ,  pourquoi 
ne  pas  les  poursuivre ,  et  s'ils  etaient  innocents,  pourquoi 
les  condamner  sur  simple  delation .-'  Le  point  monstrueux 
de  ce  rescrit ....  c'est  qu'il  tcmoigne  d'un  dedain  singu- 
lier  de  la  vcrite  et  de  la  justice.  On  s'inquietait  bien  de 
constater  s"il  y  avait  crime  ou  non !  Faute  de  definir  le 
crime  on  ouvrait  la  porte  a  Tarbitraire  des  magistrats. 
La  penalite  reste  incertaine.  Aussi  variait-on  des  travaux 
forces  a  la  mort.  Qui  empechait  les  gouverneurs  de  susciter 
des  accusateurs .''  Cetait  rdpee  de  Damoclt:s.  Si  cet  edit 
de  Trajan  fut  neanmoins  considere  comnie  une  amelioration 
a  rancicn  etat  des  choses,  que  devait  donc  etre  Tetat 
anterieur.  "^) 

Neque  multum  ab  illo  abludit  v.  d.  Dierauer: 
„Nach  dem  Massstabe  der  Zeit  gemessen,  ist  Trajans 
Entscheidung  cine  ausserst  humane,  und  dennoch  der 
Anfang  der  principiellen  Christenverfolgungen ,  denn  hier 
wird  zucrst  dem  Christenthume  die  rechtliche  Existenz 
im  Romischcn  Staate  abgesprochen ,  ')  und  das  Christliche 
Bekenntniss  slechthin  als  ein  die  Staatsgewalt  gegen  sich 


')  Rcnan  Lcs  Kvanyilcs  ji.  481. 

-J  'rii.  Kollcr  Revuc  Aicheoloj,'i(iui;   1876  'J"oni.  31   \t\>.  444  .sq. 

■')  II.1CC  non  oinnino  leclc  uffirinat  vir  iloctis.simus.  Profecto  enim  — 
uti  c\  1'linii  cpistula  collij^itur  —  jam  antca  cojjnitiones  tle  Chrislianis 
hahitae  erant  el  illac  quideni  e.\  lcj^ibus  ante  perlatis.  Quod  nisi  ita  es,set 
quoniodo  Plinius  eosdeui  ob  unani  Christiani  noiuinis  confessionein  dani- 
nare  potuit,  rescripto  Trajani  nondum  accepto?   cfr.    Allard  11.  pp.  159  sqq. 


I07 

hervorrufendes  strafwUrdiges  Verbrechen  betrachtet.  In 
der  That  wurde  bald  genug  diese  legale  Handhabe  zu 
masslosen  Verfolgungen  benutzt,  und  es  lasst  sich  be- 
greifen,  wenn  die  Christlichen  Apologeten,  vom  Stand- 
punkte  innerster  Selbstberechtigung  ihres  rcligiosen  Dog- 
ma's  gegenuber  den  Forderungen  des  Romischen  Rechts- 
staates  mit  ausserster  Erbitterung  sich  gegen  das  Traja- 
nische  Edict  aussprachen."  ') 

Haec  quantum  inter  se  differant  quis  non  videt?  Aliis 
Tertullianus  suo  jure,  aliis  injuria  Trajani  rescriptum  vi- 
detur  reprehendisse ,  aut  salteni  inconstantiam  illi  inimerito 
objecisse. 

At  haud  scio  an  aliqua  tamen  ratione  haec  inter  se 
componi  possint ,  si  cum  acutissimo  viro  Arnold  ^)  statu- 
amus  ob  mutatam  sensim  judiciorum  formam  TertuUianum 
Trajani  Caesaris  rescriptum  non  jam  plane  intellexisse. 

Cum  enim ,  ut  fuse  demonstrat  Geib ,  •*)  antiquitus  Romae 
fere  viguisset  illud:  „ubi  non  est  accusator,  ibi  non  est 
reus,"  sensim  tamen  cum  ob  increscentem  imperii  magni- 
tudinem,  tum  ob  delictorum  crebritatem,  ob  odium  denique, 
idque  haud  immeritum,  quo  delatores  saepe  conflagrabant, 
haec  judiciorum  ratio  ita  mutata  est,  ut  in  dies  accusator 
non  expectari  sed  quaeri,  immo  Ut  tandem  ab  ipsis  ma- 
gistratibus  in  maleficos  homines  inquiri  cocptum  sit. 

Quod ,  cum  initio  quidem  rarius  fieret ,  mox  —  ut  fere 
solet  —  frequentius  factum ,  Tertulliani  aetate  (i  e.  initio 
saeculi  III  post  Christum  natum)  jam  ita  in  consuctudinem 


')  Dierauer  11.  p,   I20.  ^)  Arnulil  11.  \>\k  44  .^i\. 

^)  Geib    Ge.schichte    des    Roinischen    Criniinalproce.s.ses    pp.    102  — i  II; 
257—261;  521—536. 


io8 

verterat,  ut  in  capitalibus  causis,  antiquum  judiciorum 
morem  paene  expulisset.  Quod  patet  ex  notissimo  Ulpiani 
—  qui  TertuUiano  fere  aequalis  erat  —  loco:  „Congruit 
bono  ct  gravi  praesidi  ut  pacata  et  quieta  sit  provincia 
quam  regit ....  et  sacrilegos ,  latrones ,  plagiarios ,  fures 
conquirere  debet  et  prout  quisque  deliquerit  in  eum  anim- 
advertere."  ')  Qua  in  re  cum  Tertulliano  cgregie  con- 
sentit,  qui  post  acerbc  reprehensum  Trajani  rescriptum  ita 
pergit:  „Latronibus  vestigandis  per  universas  provincias 
militaris  statio  sortitur ;  in  reos  majestatis  et  publicos 
hostes  omnis  homo  miles  est,  ad  socios  consociosque  in- 
quisitio  extenditur."  ^) 

Unde  recte  mihi  videtur  posse  colligi  aetate  illa  in  omnes 
homines  vere  facinorosos,  qui  capitali  supplicio  digni  essent, 
a  magistratibus  esse  inquisitum ;  quare  non  injuria  Ter- 
tullianus  inferebat :  „quid  temetipsam  censura  circumvenis  .■* 
Si  damnas ,  cur  non  et  inquiris  .-•  Si  non  inquiris  cur  non 
et  absolvis".''  —  Trajani  vero  aetate  res  nondum  ita  se 
habcbat. 

Qui  primum  quidem  ipse  ab  omni  tali  inquisitione  haud 
parum  abhorrebat,  cum  eandem  et  delatoribus  multum 
favere  intellegeret ,  quos  quanto  odio  habuerit  ex  Pane- 
gyrico  •^)  facile  intellegitur ,  et  minime  ignoraret,  quantum 
ab  antiquis  Romanorum  moribus  illa  judiciorum  forma 
recederet. 

Accedit,  quod  —  uti  cx  multis  Plinii  ad  Trajanum 
epistulis    cfficitur  *)    —    Bithynia   provincia  factionibus  et 


')  llpiaii.  l-il)io  VII  (le  OlTicio  procons.  Dig.   I,  l8,  13. 
'-)  Tertull.  Apol.  c.  2.  ■*;  Pan.  c.  34. 

*)  cfr.  T.  ^^  <,([.  68  si|.,  81  s(|.,  1 15  ctc.  ex  quihus  intelleyitur  qiiani  multae 
et  variac  turbae  in  provincia  fucrinl. 


^-c«tf^  :\i ?*",v  i  < :■';  : 


109 

domesticis  discordiis  valde  vcxabatur ,  quarc  rectissime  ibi 
praesertim  omnem  inquisitionem  in  Christianos ,  et  delati- 
ones  sine  auctoris  nomine  propositas  vetandas  esse  ex- 
istimabat. 

Quare  non  ideo  Trajanus  Christianos  conquirendos  esse 
negavit ,  quod  omnino  innoxios  eos  haberet ,  sed  quia 
putabat  minorc  provinciae  incommodo  Christianos  aliquot 
impunitos  latere ,  quam  omnes  conquiri.  Quarc  suo  quidem 
jure  Tcrtullianus  in  rescripto  constantiam  desiderari  con- 
tendit,  ipsi  vero  Trajano  animi  discordiam  immerito  objecit.') 

Sed  cx  hoc  altero  Tcrtulliani  crrorc  novum  pro  rcscripti 
xubsvTix  argumcntum  duci  po.sse  non  difficilc  intellegitur. 

Quac  cum  ita  sint.  libri  huius  cum  universi  tum  vero 
epistularum  quae  de  Christianorum  causa  .scriptae  sunt 
a-j^svria  firmis  argumcntis  videtur  defcnsa  et  stabilita. 

Neque  tamen  is  cgo  sum  qui  ncgem  in  utriusque  epi- 
stulis  quae  hoc  libro  continentur  non  paucas  elocutionis 
neglegentias ,  non  paucos  item  difficiliorcs  locos  inveniri , 
sed  ca  (cum  viro  docti.ssimo  Schacdcl ,  a  quo  in  aliis  longe 
dissentio)  cum  inde  orta  cxistimo ,  quod  non  ipse  Plinius 
librum  videtur  edidis.sc ,  ^ )  tum  inde  quod  tot  tantaque 
quac  ad  actatis  illius  historiam  ct  instituta  spectant  aut 
plane  aut  magnam  .saltcm  partem  nobis  ignota  sunt. 


')  Omnia  illa  ex  Arnoldi  cnmmenttitione  mutuatus  sum.  (juare  (ioctissimo 
viro  debitas  «jratias  ago. 

*)  Vidctur  enim  Plinius  aul  in  ]>iliiynia,  aut  vix  Romam  reversus,  libro 
necdum  edito  obiisse.  Quod  praesertim  cx  eo  efficitur  (juod  ne  in  idtimis 
huius  iibri  epistulis  instantis  reditus  mentio  fit,  et  ex  titulis  I'linianis  nullum 
eum  post  letjationem  honorem  yessisse  intellegitur.  Librum  is^itur  libertus 
forte  aut  amicus  cdiderit,  qui  hic  illic  non  pauca  mutavit  interpolavit 
etiam ,  non  tanta  autem  diligentia  quanta  Plinius  alios  ad  familiares  libros 
videtur  emendasse. 


IIO 

Ceterum  plurima  quoque  menda  ex  unius,  qui  librum 
propagavit ,  codicis  vitiis  originem  ducere  ultro  concedet , 
quicumque  haec  Cobeti  nostri  verba  secum  perpenderit: 

„Nullus  superest  liber  manuscriptus  quantumvis  anti- 
quus  et  integer,  qui  non  sit  passim  et  vitiosis  scripturis 
commaculatus  et  lacunis  hians  et  alienis  additamentis  in- 
terpolatus :  optimus  ille  est ,  qui  minimis  urgetur,"  ' ) 


')  Cobet  V.iriae  Lectiones.  Praefatio  p.  XXIII. 


APPENDIX  AD  PAG.  22. 

De  Codice  Bodleiano  ab  E.  p.  Wardy 

NUPER    REPERTO.  ^) 

Quum  de  argumentis  disputarem ,  quibus  Epistularum 
Plinii  et  Trajanii  xv^svtIx  demonstratur ,  codicem  hunc 
Bodleianum  verbo  commemoravi,  a  v.  d.  E.  G.  Hard}' 
nuper  inventum ,  de  quo  cum  11.  uberius  disserere  nollem , 
ea,  quae  ibi  praetermisi  hoc  loco  paucis  exponenda  esse 
duxi. 

Qui  liber  partim  impressus,  partim  manuscriptus ,  ut 
supra  jam  significavi ,  haec  continet : 

i".  Editionem  Beroaldf  1498 ,  quae  exhibebat  ovincs 
iKrvcin  (ad  familiares)  librorum  epistulas  eotemporecognitas. 

2°.  Editionem  Avantii  1502  i.  e.  Epistulas  Plinii  et  Tra- 
jani  (ab  Ep.'  41  —  ad  finem  Ed.  Keilianae.) 

3'^  Praeterea  manu.scripta  addita  erant  ea,  quae  in  aliis 
omnibus  editionibus  (ante  Aldinam  1508)  desiderabantur : 

a.  Epi.stul.  VIII  8,  3— VIII   18,   11   et  IX   16  (.?) 

b.  Epistulae  Plinii  et  Trajani  ab  i  (vel  pot.  4,  nam 
prima  pagina  desideratur)  —  41  (Ed.  Keil).  Porro  tam 
pars  impressa,  quam  ea  quae  manu.scripta  est,  ab  altera 


>)  cfr.  sis:  E.  G.  Hardy  Jouiiial  of  Philol.  Tom.  XVII  pp.  95—108 
item  Editionem  eiiisdem  Epi.stularum  Plinii  et  Trajani  Lond.  1889  Intro- 
duction  pp.  68 — 72. 


112 

quadam  manu  (in  marginc)  adnotata  est.  Priorcm  manuni 
Hardy  vocat  D^  altcram  J. 

Inscriptio  autem  ad  fincm  libri  lcgitur  hacc: 

„Hae  Plinii  Junioris  cpistulac  cx  vctustissimo  cxcmplari 
Parisicnsi  ct  rcstitutac  ct  cmendatae  sunt  opcra  ct  indu- 
stria  Joannis  Jucundi  pracstantissimi  architecti,  hominis 
imprimis  antiquarii." 

Ex  verbis  initio  libri  appositis  efficitur  librum  illum 
emptum  esse  anno  1708  a  77/<7Wrt: //mr;/r  qui  haec  addit : 
„It  is  as  good  if  not  better  than  any  MS  that  I  have  seen, 
and  is  wondcrful  rare.  The  loi'^  Book  was  printed  from 
the  only  MS  thcn  in  the  world ,  which  MS  is  since  lost , 
and  this  edition  is  thc  only  authority  for  the  later  editions 
of  the   loi"  book."  ') 

Cum  hiscc  jam  ca  confcramus  quae  apud  Masson  in 
vita  Plinii  lcguntur. 

„  .  .  .  .  Cuius  (Editionis  Bcroaldinae  anni  1498)  exemplar 
nobis  amicus  Hcarnc  communicavit  quo  Plinii  epistolae 
ex  vetusti.ssimo  exemplari  Parisiensi  (MS  ncmpe)  ct  re- 
stitutae  et  cmcndatae  sunt  opera  ct  industria  Joannis  Jucundi 
praestanti.ssimi  Architccti,  hominis  in  primis  Antiquarii ,  uti 
nota  MS  ad  calccm  fertur.  Et  quidem  cum  in  edito  post  haec 
Ep.  8  (Lib.  VIII  in  rcccnt.  Edit  )  verba  :  „navium  patiens"  , 
notetur  „Codiccm  hic  mutilum  cs.se,"  adduntur  in  eodem 
exemplari  MSS.  cetcrae  quac  desunt  P2pistolac,  quaeque  in 
recentioribus  Editionibus  ad  XIX  Ep.  u.squc  reperiuntur"  ^). 


1)  Hanly  11.  \>.  99. 

*)  C.  Plinii  Seciiiifli  Juiiioris  vita  ordine  clironologico  digesta.  Ad  annum 
Christi  106  v>  3,  p.  LXXXVII.  Ed.  tertia  .auctior  praefixa  Editioni  Pane- 
gyrici  Pliniani  quani  curavit  loannes  Arntzenius  Amstel.  1738. 


<j^:^f=^^fi--^^.  ;i;- 


"3 

Quae  quidem  Massonii  verba  aperte  eundem  plane  librum 
designant,  quem  Hardy  v.  d.  nuper  se  reperissc  scribit. 
Ceterum  in  edendo  Plinio  non  videtur  umquam  (post  Alduni) 
esse  adhibitus,  quare  doctissimi  viri  'ipixxiov  haud  parvi 
sane  faciendum  est. 

Quia  autem  liber  ille  multis  locus  aut  cum  sola  priore 
editione  Aldina  (1508)  consentit  aut  nonnumquam  ab 
ipsa,  et  ab  aliis  omnibus  ita  discrepat,  ut  satis  manifesto 
appareat,  libri  huius  lectiones  a  MS  potius  quam  ab  im- 
presso  exemplo  es.se  derivatas  ') ,  et  cum  demum  et  chartae 
ratio  et  litterarum  cum  hisce  bene  concordet ,  quippe  quae 
sit  omnino  similis  et  chartae  et  scripturae,  qua  viri  docti 
in  Italia  ea  aetate  .solebant  uti) ,  haud  sine  magna  veritatis 
specie  demonstravit  Hardy ; 

iiim  Partem  illam  libri  manuscriptam  antiqui.s.simum  e.sse 
fontem  earum  epistularum  quas  contineat,  cum  sit  derivata 
aut  ex  codice  illo  Parisino ,  aut  ex  ip.sius  Jucundi  apographo. 

2°.  Notas  quae  in  margine  legantur  item  ex  Jucundi 
apographo  esse  de.scriptas. 

3'*.  Totum  illum  librum  ab  Aldo  edendo  Plinio  esse  ad- 
hibitum  ^) ,  immo  fortc  ex  ipso  primum ,  quod  vocant , 
exemplar  typographicum  es.se  expressum  ^). 


')  Ut:  „ecce  autem"  pro  „esse  autem"  (T.  10). 

„Panchay:  ae;  ac  Soteridi"  pro  „Pancliariae  Soteridi"  (T.  II,  2)  etc. 
cfr.  et  Ilardy  Introd.  pp.  69  sq. ' 

■•')  cfr.  Ilardy.  Introd.  p.  71. 

')  Quia  1?  ct  J  non  ita  raro  ab  Aldina  priore  (1508)  dinTcrunt,  sus|)i- 
catur  Hardy  (netiuc  ille  immerito)  ex  hoc  libro  primum  tantum  exemplar 
typographicum  („the  first  proof")  essc  cxpressum  ita  ut  postea  Aldus  haud 
pauca  sive  ex  propriis  sive  .aliorum  doctoruni  virontm  conjecturis,  sive 
etiani  ex  codicc  Parisino,  cpiem  biennio  jwst  a  Mocenico  accepit,  mutata 
esse  videantur. 

8 


114 

Haud  scio  an  illud  fuerit  inter  „sex  illa  alia  volumina 
epistolarum.  .  . ,  partim  impressa  quidem  ,  sed  cum  antiquis 
coUata  cxemplaribus" ,  quae  Aldus  sibi  a  Jucundo  Venetias 
transmissa  esse  affirmat').     . 

Operae  pretium  fuerit  hoc  loco  nonnullas  ex  variis  lec- 
tionibus  subjicere.  (B  primam  manum  J  alteram  designat.) 

T.  23,1  (Ed.  Keil)  yi/<r/7« :  „Prusenses  domine  balineum 
habent  et  sordidum  et  vetus.  Id  itaque  indul- 
gentia  tua  restituere  de.siderant.  Ego  tamen 
aestimans  novum  fieri  debere,  videris  mihi 
desiderio  eorum  indulgere  po.sse," 
Kcil  lacunam  indicat  post :  aestimans. 

B „sordidum    et    vetus.    Itaque   tamen 

aestimamus  novum  fieri ,  quod  videris  mihi 
desiderio  eorum  indulgere  po.s.se." 
(Unde  Hardy ,  qui  apographo  illo  usus  est : 
„Idque  tam  in(utile)  aestimant  ut  novum  fieri 
(debeat)  quod  videris  mihi  desiderio  eorum 
indulgere  posse.") 

T.     39,1   Aldns  et  />'....  „rimis  desccndit  et  hiat." 

Sed    y  (in    margine)   „rimis  de.sedit  et  hiat." 
(quod  recte  videtur  recepi.sse  Hardy). 

T.  78,2  Avantius:  „Plures  enim  et  quanto  infirmiores 
erunt  idem  fiduciam  diligentiae  tuae  habeo." 
J  addidit  po.st  „idem" :  „petent"  (quod  jam 
conjecerat  Beroaldus  et  recepit  Keil). 
Aldns:  „Plures  onim  (tanto  magis  eadem 
requirent)  quanto  infirmiores  erunt.  Tibi  eam 
fiduciam  diligentiae  habeo  cet." 


»)  cfr.  Keil  11.  p.  XXIII. 


,--^~-Xf^ 


115 

T.   102    Avantius   „Diem    quae  in  tutela  generis  hu- 

mani translata  est". 

Aldus  „Diem  in  quem  tutela  cet." 
Sed  J  „Diem  quo  in  te  tutela  cet."  quod 
postea  conjecit  J.  F.  Gronovius. 
Ex  hisce  quae  ex  Hardyi  disputatione  maximam  partem 
deprompsi,  in  qua  eadem  multo  copiosius  et  fusius  expo- 
nuntur,  vir  idem  doctissimus  efficit  et  Aldo  majorem 
aliquanto  fidem  auctoritatemque  esse  tribuendam  quam 
tribuat  Keil,  qui  Aldo  plerumque  Avantium  praeferat,  ') 
et  praesertim  a  Jucundo ,  cui  emendationes  in  margine 
deberi  recte  conjicit  Hardy ,  non  minus  accurate  quam 
acute  Parisini  codicis  et  priorum  editionum  lectiones  esse 
descriptas  et  emendatas :  „The  general  fidelity  —  ita  ipse  — 
of  Jucundus ,  assuming  him  to  be  the  original  of  J ,  is 
sufficiently  proved  by  the  confirmation  of  his  readings  in 
a  very  large  number  of  cases  by  M ,  and  in  a  few  both 
by  M  and  Budaeus  ^)." 

Sunt  autcm  praeterea  quatuor  loci ,  ubi  J.  (i.  e.  adnota- 
tiones  in  margine)  cum  sola  prima  editione  Catanaei  (1506) 
consentit,  contra  alias  oinues  editiones,  otnnc'S(\\xc  alios 
libros  manu  scriptos. 

Qui  quidem  loci  hi  sunt : 
Ep.  1,515  y  Gt  Catan  I  '*)  habent :  xxxTxnxXxifTTcy. 

Aldus  (1508)  ^vsy.x^xlpiTcy. 

')  cfr.  Keil  11.  p.  XXXVII.  IIuc  in  rc  con.seiitit  Ilardy  cum  Ussinjjio 
qui  idem  monet  11.  i>.  23  nota. 

^)  cfr.  ciuae  supra  de  hac  quacstione  disputavi  p)).  20  si|i|. 

*)  Pro  prinia  cilitione  Catanaei  (Mcdiol.  1506)  ijuae  in  Lcidensi  biblio- 
theca  non  invenicbatur ,  adhibui  Ed.  eiusdem  Venet.  15 10,  quac  ct  te.ste 
Ilardyo  ontnino  cum  lul.  1506  consentit  et,  (juantum  vidi  cum  Keilii 
lemmatis  omnino  congruit,  ([uare  eam  Cat.  I  insif^nivi. 


ii6 

M  ct    V  (quo  «5?/^  sed  quem  m  hisce 
non  secntus  est  Pouip.  Laetiis  1490) : 
AYCKABEPETON. 

Bvroald'.  aZiX^ixipsToi/. 
Catan  {Ed.   1519)  omxTXTrixXxiTTov. 
Ep.  VI  31,   12:      ^  et  Catan.  I  jiaraar^^a-art . 

AlduS    (1508)    £7ri(TTXIT^t: . 

J/EnrCTIiCATA[ 

D  (dresdensis)  iyt(TTvi(7XTi-  (item:  Beroald. 

ct  Pomp  Laet.) 

Catan.  {Ed.  1519)  '/.xTXTTVttsxTi. 
Ep.   VII    12,   2  y  L't  Catan.  I  ■uixdt;  yxp  xti  i'<j;^y5/. 

Aldus  dftel;  oi  eiJ^viKot. 

Beroald,    Povip.    Lactus   uixfic;   yxf    01 

eu^viKot. 

Catan.  {Ed.  15 19)  •JiJ.dq  yxp  xd  hxvot. 

in  M  graeca  vcrba  desunt. 

Catan.  Ed.  II  (15  18)  u{^sli;  yxp  xxxc^vjXct 

(Ita  Keil  a.  h.  1.  p.    190). 
T.  86  B  (Ed.  Keil):  7  ct  Catan  I  (quos  secutus  est  Hardy): 

„Fabium  Valentcm  instructum  commi- 

litio  tuo  valde  probo". 

Avantius „quam    ea  quae  speret 

instructum    commilitio  tuo".  (hunc  se- 

quitur  Keil). 

Aldus  ....    „quam     abunde    ea    quae 

speret  instructum". 

Catati     II    (1518  t'/  Ed.   15 19)  „quem 

abunde  conspcxi  instructum". 
Mirani    hanc   J    (Jucundi)   cum  Catanaeo  consensionem 


117 

et  ab  omnibus  aliis  libris  diversitatem ,  ')  Hardy  se  expli- 
care  non  posse  confitetur :  „1  do  not  attempt  here,  inquit, 
to  solve  the  problems  raiscd  by  these  coincidences."  -) 
Hoc  rcctissime  statuit  Catanaeum  neque  vidisse  codicem 
Parisinum  ,  neque  Jucundi  apographum  ,  quippe  quuni  pro- 
fecto  tunc  illas  litteras  editioni  suae  addidissct ,  quae  in 
utroque  illo  legebantur,  alibi  vero  omissae  erant.  Suspi- 
catur  ergo  Hardy  fieri  forte  potuisse,  ut  hae  e.ssent  lec- 
tiones  codicis  Parisini  ^)  ex  Leandri  apographo  a  Catanaeo 
receptae.  Mirum  tamen  sibi  vidcri  fatetur,  casdem  lectiones 
ab  Aldo  esse  rejectas  neque  ab  ip.so  Catanaco  in  sequenti 
editione  esse  .servatas,  *) 

At  haud  .scio  an  tam  spissis  tcnebris  aliquam  saltem 
lucem  afiferre  possim. 

Si  enim  quaerimus  undenam  Jucundus ,  Parisiis  cum 
moraretur,  lectiones  illas,  de  quibus  disputamus,  depromere 
potuerit ,  tria  tantum  occurrunt : 

i"<».  Aut  illas  invenit  in  codice  Parisino  quem  de.scribebat. 

2".  Aut  conjecturis  ip.se  finxit. 

3".  Aut  tandem  ex  Catanaei  editione  eadem  recepit. 

Quartum  excogitari  ncquit. 

Cum  autem  horum  neque  primam  neque  alterum  veri- 
tatis  .specicm  prae  se  ferat,  restat  ut  tertium  admittamus. 

Etenim  non  in  codice  Parisino  ea  csse  lecta  evidenter 
hinc  patet ,  quod  Aldus ,  qui  ip.se  codicem  illum  se  edendo 
Plinio  adhibui.sse  te.statur  —  neque  est  cur  fidem  ei  temere 


')  Kxcepla  (trihus  salteni  priorihus  locis)   Kditionc  Catanaci   15 19. 
*)  Ilanly,  Journ.  of  PliiloL  11.  \\  108. 

')  Hoc    proprie   loquendo  de  tjuarto  tantnm  loco  (T.  86.  H)  suspicatur 
Hardy;  de  aliis  nil  noniinatim  affninat. 

■*)  Hoc  iteruni  de  ipiarto  tantuni  loco  valet. 


Il8 

negenius:  „nenio  gratis  mendax"  —  certo  certius  ea  in 
editioncm  suam  recepisset,  cum  lectiones  hae  aliis  sanc 
non  esscnt  dcteriores,  uno  vero  loco,  T  86  B.  Jucundi 
et  Catanaei  lcctio  corruptissimum  locum  egregie  sanasset 
(si  vcra  fuissct!) 

Acccdit  cjuod  verisimilc  cst  ct  Petri  Leandri  apographum 
et  Avantianam  editionem  candcm  tunc  lectionem  fuisse 
praebitura.  Neque  et  ipse  Catanaeus  in  altcra  sua  (sive, 
si  editionem  ciusdem  Venctiis  1510  nc  verbo  quidcm 
mutato  impressam  numcraveris ,  tertia)  editione  (i5i8)ct 
in  tcrtia  (Vcnet.  15 19),  lcctionem  suam  priorem  rejecisset, 
prae.sertim ,  cum  in  Praef  Ed.  15 18  testetur  se  vidi.s.sc 
apot^raphuni  vetustissimi  codicis  „Germanici ,"  quem  non 
e.s.se.  alium  quam  codicem  Parisinum  a  Jucundo  invcntum 
rcctissimc  statuit  Kcilius.  ') 

Sed  ncquc  cadcm  Jucundi  conjccturis  deberi  credidcrim. 
Ncque  enim  admitti  potest  Jucundum  Parisiis,  eodcm  paene 
tempore,  quatuor  locis  corruptis,  ea.sdem  omnino  emen- 
dationcs  cxcofrita.s.sc ,  quac,  ab  aliis  omnibus  editionibus 
quae  tum  ferebantur,  diversae,  in  Catanaci  editione  paulo 
ante  impre.ssa  lepjebantur ;  cum  praesertihi  tam  facilis 
huiu.scc  rci  cxplicatis  vcl  ultro  .se  offcrat ,  si  Jucundum, 
qui ,  Parisiis  cum  maximc  habitans ,  codiccs  qui  in  Italia 
scrvabantur ,  in.spicere  non  po.ssct ,  ad  conficiendum  apo- 
graphum,  praeter  codicem  quem  describebat,  et  omnium  re- 
centissimam ,  quac  tum  crat ,  editionem  adhibuisse ,  et 
quatuor  hiscc  locis  Catanaci  lcctiones  recepisse.  -) 


')  clV.   Keil  II.  |).  XXIV. 

■'')  Nef|uc  liiiic  cxjilic.itiniii  lcini)inis  latio  oiistat.  Aliliis  enim  niense 
N'()v.  150S  teslatur  se  fcic  l^icnnio  nntc  apof^n-aphuni  Jucundi  accepisse  i.  e. 
1506,  cuni  Catanneus,  nt  cx  suhsciiptione  in  tinc  libri  patet,  IV  Kal. 
Febr.   1506  editionem  suani  peifecerit  cfr.  Keil  11.  p.  XXI. 


119 

Aldus  vero ,  qui  et  codicem  Parisinum ,  a  Mocenico  ad 
se  transmissum ,  fct  illos  qui  in  Italia  servabantur ,  libros 
inspicerc  poterat ,  non  videtur  Jucundi  cmendationes  e  Ca- 
tanaeo  depromptas  probasse  ,  sed  manuscriptorum  codicum 
lectiones ,  quas  optimas  nofat ,  vel  etiam  suas  conjecturas 
praetulisse. 

Itaque  haec  satis  probabiliter  mihi  videntur  posse  ex- 
plicari. 

Longe  difficilior  est  altera  quaestio ,  undenam  Catanaeus 
lectiones  suas  duxerit  ?  Ad  quam  ut  paullo  saltem  facilius 
respondeam ,  quartus  illc  locus  a  tribus  prioribus  seorsum 
videtur  exponendus. 

Primum  varias  corrupti.ssimi  huius  loci  Icctiones  in  primis 
quae  ad  annum  15 19  (inclus.)  prodierunt  editiornibus  ex- 
scribam ,  praemissa  integra  et  ip.sa  et  illa  quae  praecedit 
epistula,  quae  in  pleri.squc  libris  cum  ca  dc  qua  dispu- 
tamuS  conjuncta  legebatur.  Qua  in  rc  —  ut  facilc  quisque 
intellegit   —   Keilii  editione  praesertim  usus  sum. 

Ep.  T.  86  A.  (Keil):  „Gavium  Hassum ,  domine,  prae- 
fectum  orae  Ponticae,  integrum,  probum ,  indu.strium, 
atque  inter  ista  reverenti.ssimum  mci  expertus ,  voto  pa- 
riter,  et  suffragio  prosequor  cn  iidc  quam  tibi  Mfco." 

Ep.  T.  86  B.  (Keil) :  ' )  „  .  .  . .  qiMui  ca  qiuic  spcrct  in- 
striictnvi  commilitio  tno ,  cuius  disciplinac  dcbct  qnod  in- 
dulgentia  tua  dignus  est.  Apud  me  ct  milites  ct  pagani, 
a  quibus  justitia  eius  et  humanitas  penitus  inspecta  est, 
certatim  qua  privatim  qua  publice  testimonia  pertribuerunt. 
Quod  in  notitiam  tuam  perfero  ca  fide  quam  tibi  dcbeo." 


')  lacunain  indicat  Keil. 


'■  i-;  jk-'     ■■ 


I20 

Jam  alios  audiamus  edttores: 

N.  Avantins  {Ed.  princ.  1 502) :  „ea  fide  quam  tibi 
„dcbeo  ' )  :  quam  ca  quae  sperct  iiistruc- 
„tum  commilitio  tuo .  cuius  disciplinae 
„dcbet  cet." 

Phil.  Bcroaldns  (1502  vcl  pot.  1503):  „ea  fide  quam 
„tibi  debeo  -)  quem  ad  ea  quae  speret 
„instructum  commilitio  tuo  cuius  di- 
„sciplinae  debet  cet." 

/.  M.  Catanacns  I  ( i  506)    ct   Jncnndns   (jf)  •')  :    „ea  fide 
quam  tibi  debeo".  '^) 
.^^Fabinvi   Valcntcm  instructum  comnii- 
„Iitio  tuo  7>aldc  probo,  cuius  disciplinae 
„debet,  cet." 

Aldiis   I  (1508)    „ea    fide    quam  tibi  debeo  ) , 

„quam  abunde  ea ,  quae  speret  instru- 
„ctum  commilitio  tuo  cuius  disciplinae 
„debet  cet." 

Catanacns  II  (151*^)  ^^t  III  (15 19):  „ea  fide  quam 
„tibi  debeo ,  •')  qucm  abunde  conspexi 
„instructum  commilitio  tuo  cet  " 

Si  it^itur  jam  quaerimus  unde  Catanaeus  Fabium  Valen- 
tem  suum  ,  ct  cpistularum  distinctionem  duxcrit ,  hoc  pro 
certo  affirmare  ausim  ea  ex  nullo  codice  es.se  depompta; 
profecto   enim    et    Aldus  multo  meliorem  illam  lectionem 


')  Avantius  epistulas  noii  <lislin^uit. 

*)  lieioaUlus  cpistulas  tipii  <listin.i,'uit. 

•')  IIds  sc(|uitiir   llaidy. 

*)  Novac  epislulac  iuitiuni  coiistituuut   [  ct  Catan. 

*i  Al<lus  cpistulas  iioii  ^listinguit, 

*)  Catan.  II  el  III  iioii  distinfjuunt  epistulas. 


121 

in  editionem  suam  recepisset ,  neque  ipse  Catanaeils  in  altera 
editione  priorem  lectionem  longe  deteriore  mutasset. 

Sed  neque  ex  prioribus  editionibus  eadem  recepit ,  ut 
ex  ipsa  lectionum  varietate  illico  patet. 

Restat  igitur  ut  aut  ipse  Catanaeus,  aut  ille  qui  apo- 
graphum  ex  Avantii  aut  P  Leandri  schedis  descriptum 
in  Catanaei  usum  confecit,  conjectura,  neque  illa  parum 
ingeniosa,  haec  exogitaverit.  ') 

Neque  vero  plane  desperare  mihi  videor ,  ficri  posse , 
ut  aliquatenus  saltem  probabili  conjcctura  assequamur,  quo- 
modo  emendatio  talis  Catanaeo  in  mentenj  venirc  potucrit. 

Quidnam  in  codice  Parisino  et  in  P.  Leandri  aut  tandem 
Catanaei  schedis  (quae  et  ipsae  ex  codicc  Parisino  deri- 
vantur)  lectum  sit,  equidem  ignoro.  Sed  tamen  certe  fuit 
eiusmodi  quid,  ex  quo  Aldus  haec :  ^^qucvi  abtmdc  ca" 
cet.  eruere  posset. 

Quid,  si  Catanaeum  ex  hisce:  „Fabium"  conjecisse 
statuamus.?  Mox  vero,  cum  sciret  Plinium  vulgo  duobiis 
nominibus  quos  appellaret  designare ,  eum  secum  reputasse 
crediderim ,  cuinam  tandem  ex  „Fabiis"  illis  quiin  Plinii 
epistulis  legerentur  haec  epistula  apte  conveniret.  Fabium 
vero  Valentem  ab  eo  esse  electum  mirabitur  nemo,  qui 
indicem  Plinianum  a  Mommseno  summa  diligentia  con- 
fectum  attento  animo  inspexerit :  (coUata  Ep.  IV  24,  ex  qua 
famiiiarissime  Plinium  cum  Fabio  Valente  egisse  cfficitur)  ; 
nuUus  enim  in  novem  epistularum  libris  alius  legitur  Fa- 
bius,  in  quem  haec  epistula  quadret.  ^) 

')  Videtur  Keilio  Catanaeus  tali  apoyrapho  uti  potuisse  cfr.  Keil  11. 
p    XXXVI 

^)  In  Moinmseni  indice  leyitur  quidem  Fabius  Rusticus:  vcruni  „Fahius" 
conjectur.ae  Momrasenianae  debetur:  Ep  IX  29  tantum  leyitur :  A'/M//r//.f. 
Keliqui,   ut  jam  monui,  Fabii  huic  epistulae  omnino  uon  conveniunt. 


122 

Verba  autem  „valdc  probo"  post  inventum  Fabium 
Valentem  a  Catanaeo  esse  addita  vix  quisquam  mirabitur. 

Postea  vero  Catanaeus,  cum  videret  conjecturam  suam 
aliis  viris  doctis  non  probari,  ad  aliarum  editionum  lec- 
tionem  ferc  rediit,  immo  et  distinctionem  illam  utriusque 
epistulac  quam  egregie  ipse  invenerat  abjecit. 

Quac  cum  ita  sint,  non  recte  Hardy  Catanaei  conjec- 
turam  cx  Jucundi  apographo  in  editionem  suam  videtur 
reccpissc ,  quo  longc  prudentius  fecit  Aldus ,  quum  emen- 
dationem ,  ingeniosam  sane  illam ,  nimis  tamen  audacem 
rejiceret :  —  hoc  uno  peccavit ,  quod  duas  epistulas ,  a 
Catanaeo  recte  separatas  in  unam  conjurtxit. 

Omnia  vcro  quae  de  quarto  illo  loco  adhuc  disputavi- 
mus  cgrcgie  confirmantur  iis ,  quae  dc  tribus  aliis  locis 
diccnda  sunt. 

Etcnim ,  quod  mirum  videri  possit ,  idcm  Catenaeus , 
qui  in  Ep.  T.  86  B.  Aldinam  editioncm  mox  ita  secutus 
est,  ut  ct  in  Editione  secunda  (1518)  et  in  tertia  (15 19) 
rcmcdium  quod  corruptissimo  loco  adhibucrat,  improbarct, 
tribus  aliis  locis  quos  supra  laudavi  (Ep.  I  S ,  1 5 ,  VI  3 1 , 
12  VII  12,  2)  suas  lectiones  contra  omncs  alias  cditiones, 
immo  contra  fidcm  codicis  Mcdicci  (qucm  ad  editionem 
secundam  anni  15 18  abhibuit)  in  sua  editione,  quae  anno 
15 19  Vcnctiis  imprcssa  cst ,   constans  retinuit. ') 

')  Secuiulam  Catanaci  editionem  15 18  iiiuuu  in  bibliotheca  Leidensi 
non  invenirem ,  inspicere  non  potui  In  Editione  tertia  (sivc  si  lubet  4") 
anni  15 19  Catanaeus  trilnis  illis  locis  omiiino  idem  exhibet  quod  in  prinia 
Ed  1506  (^uidnam  in  Editione  2"  anni  1518  expresseril  nescio.  Keil 
tantum  ad  Ep.  VII  12,  2  lectionem  illius  cditiones  praebct  eauii|uc  divcrsam 
a  lectione  lulitionum  nK  priinac  (1506)  et  tcrtiac  (1519)  Errasse  Keilium 
ei[uidem  aftirmarc  non  ausim.  Mirura  tamen  valde  videtur  Calanaeum 
1519,  lectionc  anni  praeccdcnlis  15 18  abjecta,  ad  primae  suae  editionis 
(1506)  lectionem  esse  reversum. 


123 

Quod  eo  magis  admirationem  movet ,  quod  tribus  illis 
locis  Catanaei  lectio  aliis  non  deterior  quidem  est ,  sed 
neque  praestat:  T.  86  B.  vero  ex  Catanei  editione  sana 
sententia  ultro  apparet,  ex  aliis  molestissima  lacuna. 

Ex  omnibus  hisce  meo  jure  mihi  haec  colligere  videor : 

i".  Lectionem  illam  T.  86  B.  meram  conjecturam  esse 
Catanaei ,  quippe  quam  tam  facili  negotio  rejecerit :  quod 
quidem  ea  quae  supra  de  eadem  re  disputavi  egregie  con- 
firmat. 

2°.  Tribus  vero  aliis,  quos  attuli  locis,  haud  scio  an 
Catanaeus  codicis  lectionis  receperit. 

Ipse  certe  Catanaeus :  „elaborandum  fuit ,  inquit ,  ut 
vmlta  cum  impressis  vctjista  exemplaria  conferremus." 
Quibus  verbis  etsi  Keilio  ' )  de  veritate  suspectis,  equidem 
cum  exempla  supra  allata  respiciam  fidem  denegare  minime 
ausim. 


»y  Keil  11.  p.  XXI. 


'■U.'r.     *-?      -^    ?■    "-Kfjf?-?' !■■;,- -■:..• 


T  H  E  S  E  S. 


ir- 


T  H  E  S  E  S. 


I. 


Epistulae  Plinii  et  Trajani  mutuae  genuinae  sunt. 


II. 


Plinii   novem  Epistularum  libri  non  ex  temporum  rati- 
onibus  dispositi  sunt. 


III. 


Praefecturam  aerarii  Saturni  non  per  quadriennium  (quod 
contendit  Mommsenus)  sed  per  biennium  tantum  Plinius 
gessit. 


IV. 


Non  recte  Hardy  ex  apographo  Bodleiano  edidit: 
Ep.    T.    86.  B.  „Fabium  Valentem  valde  probo",  cum 
haec  lectio  Catanaei  conjecturae  tribuenda  sit. 


Ep.  T.  66.  2.  (Ed    Keil). 

Et  ideo  nec  adsertionem  denegandam  iis  qui  ex  eius 
modi  causa  in  libertatem  vindicabuntur  puto  neque  ipsam 
libertatem  redimendam  pretio  alimentorum. 

Legendum  est :  mc  .  . .  .   et. 

VI. 

Horat.  Sat.  I.  7.  v.  27. 

Ruebat 

Flumen  ut  hibernum ,  fertur  quo  rara  securis. 
Legendum :  fertur  quod  in  avia  cursu. 

VU. 

Horat.  Sat.  II.   i.  vv.  44  sq. 

At  ille., 

Qui  me  commorit  (nielius  non  tangere,  clamo), 
Flebit  et  insignis  tota  cantabitur  urbe. 

Cum  Peerlkampio  legendum : At  ////' 

Qui  me  commorit,  melius  non  tangere  clamo. 
Flebit  et  insignis  tota  cantabitur  urbe. 

VIII. 

Horat.  Sat    II.  3.  vv.  71 — 73 

71  Effugiet  tamen  haec  sceleratus  vincula  Proteus. 

72  Cum  rapies  in  jus  malis  ridentem  alienis, 

73  Fiet  aper ,  modo  avis ,  modo  saxum  et ,  cum  volet,  arbor. 
V.  72  legendum:  ridens ;  et  delendus  v.  73. 


IX 


Tacit.  Annal.  VI.  40  [46]  (Ed.  Halm). 

Vibulenu.s  Agrippa  eque.s  Romanus,  cum  perorassent 
accusatores ,  in  ipsa  curia  depromptum  sinu  venenum 
hausit,  prolapsusque  ac  moribundus  festinatis  lictorum 
manibus  in  carcerem  raptus  est,  faucesque  jam  exaniniis 
laqueo  vexatae. 

Legendum :  innexae. 

X. 

Tacit.  Annal    VI.  42  [48]. 

Plurimum  adulationis  Seleucenses  induere,  civitas  potens 
saepta  muris  neque  in  barbarum  corrupta ,  sed  conditoris 
Seleuci  retinens 

Legendum:  in  barbarum  ^moremy  corrupta. 

XI 

Tacit    Annal    XII.  20 

Verum  ita  majoribus  placitum ,  quanta  pervicacia  in 
hostem ,  tanta  beneficentia  adversus  supplices  utendum ; 
nam  triumphos  de  populis  regnisque  integris  acquiri. 

Legendum:  quacri. 

XII. 

Tacit    Annal.  XII.  22. 

.  .  .    proinde   publicatis   bonis   cederet   Italia.    Ita  quin- 
quagiens  sestertium  ex  opibus  immensis  exuli  relictum 
Delendum:  Ita  ex  dittographia  ortum. 


XIII. 

Tacit.  Annal.  XII.  63. 

.  , .  redditum  oraculuni  est ,  quaererent  sedeni  caecorum 
terris  adversam.  Ea  ambage  Chalcedonii  monstrabantur , 
quod  priores  illuc  advecti,  jiraevisa  locorum  utilitate, 
peiora  legissent. 

Legendum :  Kiiony  praevisa  locorum  utilitate. 


XIV. 


Tacit.  Annal.  XII    65. 

Quamquam  ne  inpudicitiam  quidem  nunc  abesse,  Pallante 
adultero,  ne  quis  ambigat  decus,  pudorem ,  corpus,  cuncta 
regno  viliora  habere. 

Legendum :  ne  quis  <m;;/>  ambigat. 


XV. 


Tacit.  Annal.  XIII.  6. 

Fine  anni  turbidis  rumoribus  prorupissc  rursum  Parthos 
et  rapi  Armeniam  adlatum  est,  pulso  Rhadamisto,  qui 
sacpc  regni  eius  potitus,  dein  profugus,  tum  quoque 
bellum  deseruerat. 

Legendum :  scclcre. 


XVI, 


Tacit.  Annal.  XIII.    li. 

Clementiam  suam  ob.stringens  crebris  orationibus  quas 
Seneca ,  testificando  quam  honesta  pracciperet,  vel  jactandi 
ingenii,  voce  principis  vulgabat. 

Legendum :  jactandi  ingenii  ^causay. 

XVII 

Tacit.  Annal.  XIII.  25. 

Ludicram  licentiam velut  in  praelia  convertit  im- 

punitate  et  praemiis  atque  ipse  occultus  ct  plerumque 
coram  pro.spectans 

Legendum :  ^nony  occultus  sed  plerumque  cet 

XVIII. 

Tacit.  Annal.  XVI.  35. 

Accepto  dehinc  .senatus  consulto  Helvidium  et  Deme- 
trium  in  cubiculum  inducit ;  porrcctis(\\iQ.  utriusque  bracchii 
venis ,  postquam  cruorem  efifudit  cet. 

Legcndum :  proscctis. 

XIX. 

Hom    Iliad.  O  vv,  625  sq.  (Ed.  v    L.) 

V,     Se    T£    TroCfTX 

'kTTIU    £[/.(3p£IX6TiXi 

Legendum  .    .  .  xysixoq  Se  SFsivog  ocvjtyi  x.  t.  A. 


•^' - 


XX 


Sophocl.  Aiac.  vv.  485  sq.  (Ed    Nauckj 

c5  SsffTTor'   A't(xt;  Tijg  xvxyxcctag  T6xv\q 

OUK  £(TTti/  ouSiv    jxsT^ov    xv^ pclbTtoti;    Kanov. 

Legendum  :  ovx  s(ftiv  o-j^sv  Kpslaffov  ocvbpdoTroK;  ccko^. 


XXI. 

Sophocl.  Philoct.  V.  236. 

Ttg  (5"',a;  Tsxvov ,   7rpO(;£iTX£y 

Legendum :  r/?,  do  tskvov  ,  npo(;£<Txs^; 

XXII. 

Sophocl.  Philoct    V    577. 

aAA'  6(Tov  Tocxot; 

sxttXsi    (t s acvT bv    ^vXKa^oov  sx  TijgSs  /t^ij. 
Legendum  :   sxTrXst  cru  tovtov  ^vXXxfSasv  iz  Ttj^Ss  yi^i;. 

XXIII 


Euripid.  Cyclop.  v.  349.  (Ed.  Dindorf.) 

vvv  ^'ig  ocv^poQ  ocvocriov 

y  voo  ixv\v    KacTS(TX0V  txhifjcsvov  Ts  xxp^iocv. 

Legendum  :    y  v x^ ov(;  KotTscTxov  ocXiixsvov  ts  nxpSiav. 


XXIV. 

Thucyd    L.  V.  c.   15.   i  (Ed.  v.  Herw.) 

Txvt'  oiiv  xfjiCporspoi?  ccvroTt;  XoYit,OfJi,ivoiQ  eSoxsi  Trotvjreac 
elvat  »j  ^vfjt,j3iX(Tig ,  xtxi  oux  vi(T<tov  roTg  AocxsSixi(j.ovioig ,  stti- 
^vfjiiif.  rm  ocv^poov  rSov  ix  rviq  vvjtTov  xofjclffoctT^ar  vjffocv  yocp  ot 
"Ett ocprtxr oci  ocurcov  Trpuroi  re  nai  ofjkoiug  (rCpiffi 
^vyy  sveTq. 

Legendum:  (^swoby  v\(7xv  yocp  ot  ^nxpriocrSiv  zpcoroi 
rs  Kxl  djMoloi  <^rovqy  (rCpltri  ^vyysvsTg. 

XXV. 

Thuc.  L.  V.  c.  65.  4. 

s^ovksro  ^s  rovq  octto  tou  XoCpov  (^ovj^ovvrxg  sttI  rijv  rov 
vSxrog  sicrpoTrvjv ,  STrstSacv  Ttuboivrxt ,  xxrx(3t(3oc(rxi  [rou^ 
'A.pystovg  Kxi  rovg  ^vjjcfjcdcxovg]  xxi  sv  rcfi  dfJixXc^  rvjv  fjcxxviv 
7rotsT(r^xt, 

Lenior  est  emendatio: 

sfiovKsro  Ss  rovQ  'Apysiovg  xxi  rovg  ^vfXfidxovg  X7:b  rou 
XoCpov  x,xrx(3i(3x(Txi ,  (iovj^ouvrxg  s^i  rvjv  rov  vSxrog  sicrpoTrvjv 
STTStlxv  zv^uvrxt. 

XXVI. 

Thucydid,  L.  V.  c.  72.  2. 

xXKx  f/,ccKt(Trx  ^  Kxrx  ttxvtx  r^  sfjczstpiqc  Axxs^xtfxdvtoi 
sXx(T(Too^svrsg  rors  r^  ocv^piqc  sht^xv  ovx  vi(T(Tcv  Ttsptysvofjcsvot. 

Legendum  :  xXkx  fJcdXKTrx  ^vj  ycxrx  ndvrx  Kjbv  TroKsfiovy 
r^   'efXTTStpit^  A.x\cs^ai(Jcdvtot  sXx(T(Too^svrsg  cet. 


10 


XXVII. 


Thucydid.  L.  V.  c.  8i.  2. 

XXI  AaxeSaiixdyioi  xtxi  'Apyeibi,  X'^"^^  etcdcTepoi  ^vffrpx- 
TeCtTxvreq,  tx  r^fV  1,ey,vci!}vi  ig  oXiyouQ  {xxXKov  y,xTe<TTV{Sxv 
\x\jToi  01  Axxe^xiiMviot  ixbdvTe^^, 

Delenda  inclusa. 

XXVIII. 

Thucydid.  L.  V.  c    96. 

lAXOTToOffi  h'u[xci!iv  ouTwq  01  UTTVjiCOOi  TO  iixog ,  6i(TTe  TOUq  Te 
fjLvi  TrpogvjxovTxg ,  xxi  o(Toi  xttoixoi  ovTeg  [0/  jtoAAo/]  xxi  xno- 
(TTXvTeg  ^Tiveg^  xexsipuvTxi  ig  txvto  TiOefic(Tiv; 

Delenda  inclusa. 

XXIX. 

Thucydid.  L.  V.  c.   109. 

Ti^g  yovv  oixeixg  7rxpx(Txeui^g  txTTKTTiqc  [xxi^  (xeTx  ^v(Xfi(XX(»iv 
TToKXSiv  ToTg  TreXxg  iTcepxovTXt. 
Delendum  otiosum  xxi. 

XXX. 

Thucydid.  L   V.  c.   iii.  5. 

....  ivbv(J,eT(T^e  noKXxxtg  OTt  zepi  yrxTpiSog  (3ov\e6e(T^e , 
i^v    fxtxg.   Trept   xxi   eg   fxixv    (iovKv}v   tvxoxkt div   Te 

XXifXVj'/,XTOp^di}(TX(TXVe(TTXt. 

Legendum:  vfg  fitxg  zept   fxix   ^ovXvj  TvxovtTiv 

TS    Xxi    fXy,     XXT  0  pb  U(T  X(T  tV     e(TTXt. 


/  .  -mi 


II 


XXXI. 

Platon.  Protag.   334  D. 

K.ai  ^icc  TOUTO  oi  IxTpoi  TTxvTiq  a.zoiyopsCov(ri  ToTc;  a(TbevoOiTi 
f^yi  XP^"'^'^'  eXxicii  aAA'  ij  OTi  (T(jLiiipoTC)iTcc  Iv  TovToit;  oh 
fceXXsi  eds(T^xi ,  osov  fxovov  Ty,v  ^vtTx^p^ioiv  xxTX(T(3e(Tai  tvjv 
eTTi  TxTt;  xt(T^vi(TS(Tt  [txTq  ^tx  tS}v  ptvciv^  y tyvofjLevviv  SV  TOTi 
ffiTiotg  (Te  Kxi  6\poti;. 

Delenda  inclusa. 


**^ 


'£iiii»vj4ij.i.