De virtutibus nonnullis, quae causae erant potentiae Romanae [microform]

i4^ '■?-:'

•■?.•

be6 lHhtiglt(|)en M fla

■"V-

^■Vvf ■ ' ■'.^'^^ii^ ^-'t^ • ■ ■ ■ ■■

en

aftitmd ttt

M-

«* -i

W-: * -om 25. ttn> 26. ^»013 1850,

^^ |ij ^enetgtet 3^6iun9 ber babei gu l^altenben ®ebdcl^tnt§«/

Wfd&tebe* unb ^Cctu^ceben

^:-

labet

•\

'»'>•

-> i

.._-*£■ ■ ■

tte i^ol^eit tI)or9efe^tett ^er ^ttflalt titt^ ^te gee^rtett (Eltertt ^er So^Utt^e

#^'' ■■

flf, ■

i?%^

-•*j'

■^-.«iv ■ ^*

#■

gan) crgeficnfl rtn
Sttctcr.

/

-•^..

^•#A-';r^ ■%? /

•tt: @(i^ttlna^r{4>tett unb eine 9[bl^anb(ung be^ Oberlel^rerd Dr. ^Ii!it.|mflHer: de virtutibm non^
fMlii$f quae cau$ae erarU potentiae Romanae.

>'.3

»#^ "^V'

iS«^. -,'.'■=:

sSpvait, 1850.

2)rudt ber 3. 2). 3lauertTt^en S3u4>brurfert(.

^■fek^fe---,

;•.>

^

/'

X

V

'wm

p^u^tvi^' mthmn'rfii} 1«^

I

f

M

.4

V

• ■; f*t

I

'1

k-*

f''.f'

' 1

^■v.

rr;.

i-M^'

V . *>

' \

t:'>

^^r

!*:■■.■• ^*

t>: V-

M-

-wm?.'

Tfr-

De virtntibns nonnnllis, quae causae eraot

potentiae Ronianae.

Quum milii liepatico, qui Caroli IV. aquis bis usus sum, atque quain
plurimis scholis emendationibusque tirociniorum obruto programmatis componendi
negotium imponeretur et tantummodo breve feriarum , quae tempore natali
Jesu Christi, Servatoris nostri, nobis concessae sunt, superesset spatium, rem
minus difficilem juventuti nostrae exponere mecum constitui.

Inter omnes constat, Romanos totius orbis terrarum imperio potitos esse.
Multae fuerunt causae potentiae Romanae, quas omnes excutere longum est;
mores vero Romanorum ad potentiam augendam multum contulisse, nemo infitias
ibit. Quis enim neseial, populum Romanum fide, caudore, animi magnitudine,
constantia, amore in patriam, frugalilate, pietate, concordia erga nationes exteras,
fortitudine, justitia, clementia et multis virtutibus aliis insignem fuisse? Quarum
virtulum tantum nonnullas accuratius explicare consilium est.

Fides i. e. dictorum conventorumque constantia et veritas, Cicerone judice
fundamentum justitiae, virtus ad rempublicam amplificandam maxime est neces-
saria. Qua sublata respublica vix crescere, florere et consistere possit. Neque
enim sperandum est, civitati nunquam bellum illatum iri. Ut inter viros privatos
multae de rebus variis controversiae existunt, ita respublica controversiaruof'
rixarumque cum populis vicinis expers esse non potest. Quae sane controvepriAe
rarius pactis vel sententiis, frequentius armis deciduntur, quod plerumque talium
controversiarum ea ambiguitas est, ut judicari nequeat, utrius partis causa melior,
an deterior sit, ut necessario tantum armis sit decidendum, quod j«ire deci^t
De4||fit. , Quodsi arma sumpta vel damnis mutuis datis contractisqiie accensi 9.i|Qt

1*

y^!^

partium animi, quomodo redire tandem in gratiam concordiamque , quomodo
componi possunt iralae mentes, nisi fidei religio hostibus diffidentiam demat pro-
mittatque spem pacis futurae? Fieri enim non potest, quin res transig^atur, nisi
fide ab utraque parte data acceptaque conveniunt hostes et de conditionibus pacis
aperte deliberant tractantque. Quae data fides si violetur, multo vehementius
bellum gerentes ad arma recurrcnt et gladios in hostem atrocius stringent, quam
antea unquam ', nec prius caedium, rapinarum, incendiorum , devastationum finis
erit, quam populi discordantes et dare hostibus fidem et datam didicerint servare.
Accedit, quod hostis damna a nobis accepta in memoriam reducens facere non
potest, quin nohis, qui ei, ut ejus quldem opinio fert, injvsta et inipia arma
intuierimus, diffidat. Quodsi de fide nostra nihil ei constiterit certius, arbltrabitur,
cujus fides ob summam injustitiara merito est suspecta, cum eo reconciliationem
et tentare et quaerere, vanum esse. Ne igitur aeterna sint odia populorum, ne
ensis in infinitum saeviat, ne respublica perpetuls laboribus perlculisque exerceatur,
opus est, fidem praesto esse, qua legati securi sint atque ea, quae declsa pactaque
sunt, iRTiolata constanter serventur.

Romani, qui perpetuo bella gravissima gerebant, rempubllcam servare
non poterant, nlsi cum qulbusdam hostlum in gratia erant, quo viribus In unum
coactis fortius possent refsistere reliquls, quibuscum adhuc integra ira, adhuc
integ^um erat bellum. Quam gratiam profecto slbi non conciliassent, nisi fides,
optima pacls coneillatrlx , intervenlsset. Quo plura igitur bella gerebant, eo
studloslus, ut fidei fama, qua kiclarescere cupiebant, apud alias gentes divulgaretur,
curabant. Quum enlm hlc populus omnes artes vlrtutesque imperatorlas longe
diligentius reciperet coleretque, quam aliae gentes, hujus quoque virtutls non
negligens contendit, ut ceterae gentes ejus fidem celebrarent. Itaque apud
GelUum Nocl. Auic. lib. XX. cap. I. Sextus Caecllius Favorlno philosopho dlcit:
yyOmnibus quidem virtutum gcneribus exercendis colendisque popuius Romanus e
parva origine ad lantae amptitudinis instar emieuit, sed omnium maxime atque
praeeipue fidem coktit sanctanujue habuit tam privatim quam publiee.'* Qulbus
praemlssls, pauca videamus exempla, quorum permulta eaque illustrla In hlstorla
Romana leguntur.

M. Atilll Reguli fidem Carthaginlensibus servatam, summa admiratlone
iKMitra dignam, ipsi vero fatalem, quum res nota sit omnlbus, tantummodo quasi
^meteriens commemoro. Conferrl de ea potest Cic. de Offic. Ilb. III. c. XXVI.
Magis historicis, quam vulgo nolum est P. Sclplonis Africanl Majorls fadum,
quod ex luivli lib. XXXVIII. affert Valerius Maxinms llb. VI. Memorab. cap.
VI. n. IV. Is eaim , quum navem multis et illustrtbus Carthaginlensibu^ viris

•?,■■;■ »j

onustam intercepisset , eam inviolatam dimisit, quia se legatos ad eum missos
dicebant: Tmnetgt manifestum eral, addit significanter Valerius, Ulos vitandi
praesentig periculi gratia fklstim letfationis nomen amplecti: ut Momani imperaloris
poUus decepta fidesj quam fruslra implorata judicaretur. — Idem f^alerius eodem
capite multa alia hujus virtutis exempla proponit, quorum unum tantummodo
repetam.

logenti Poenorum classe eirca Siciliam devicta, duces ejus fractis auimis
consilia petendae pacis agitabant. Quorum Amilcar ire se ad consules negabat
audere, ne eodem modo catenae sibi injicerentur, quo ab ipsis Cornelio Asinae
consuli fuerant injectae. Hanno autem, certior Romani animi aestimator, nihil
tale timendum ratus, maxima cum fiducia ad colloquium eorum tetendit. Apud
quos quum de he\\\ fine ageret et tribunus railitum ei dixisset: posse illi merito
evenire, quod Cornelio accidisset: uterque consul, tribuno tacere jusso: Isto te,
inquit, metti, Hanno, fidcs civitatis nostrae liherat. — Livius Hb. XXII. c. LXI.
auctor est narralionis, ex qua dilucide apparet, quam religiose caverint Romani,
ne fides, quam cum admiratione orbis terrarum eonstantissime obtinuerant, ho-
minis privati et ne civis quidem Romani perfidi4 violata ipsorum gloriam inquinaret.

In pugna ad Cannas multi cives Romani capti erant. Quibus quum ab
Hannibale redimendi copia facta esset, ipsorum decem delecti sunt, qui captivorum
redimendorum causa Romam ad senatum irent: nec pignus aliud fidei, quam ut
jurarent, se redituros, acceptum. Quum egressi castris essent, unus ex iis, velut
aliquid oblitus, jurisjurandi solvendi causa quum in castra redisset, ante noctem
comites assequitur. Redemtio a senatu negatur et ad hostes redire jubentur^
ille unus vero domum abiit, quod fallaci reditu in castra jurejurando se exsolvisset.
Quod ubi innotuit relatumque ad senatum est, omnes censuerunt, comprehenden-
dum et custudibus publice datis deducendum ad Hannibalem esse.

Nec Republica labente et afilicta ac moribus perditis desunt exempla
singularis fidei Romanae.

Quum Menas libertus Sextum Pompejum, Magni filium atque belli a4-
versus partes Caesarianas heredem et caput, ad caedem Octavii et Antonii, qijios,
quum subdolam amicitiam sub ficta pacis imagine cum eo inissent, navi sua
amice ad epulas receperat, hortaretur, orbis terrarum imperium ei oslentans, ^i
bos diversarum partium duces sustulisset, noluit Pompejus fidem datam contra
morem Romanum violare , licet aemulis sublatis populi Romani ipsiusque orbis V
terrarum imperio facillime potiri potuisset. Cfr. Cassius Dio lib. XLVIII. c. \
XXXVIII. — Etiam memorabile est, quod de se ipso memorat C. Jul. Caesav
lib. I. c. XLVl. de bello gallico. Quum enim in colloquio, quod cum Ariovisto

6

fecit, Caesari nunciatum esset, equites Ariovisti iapides telaque in suos conjieere,
loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperavit, ne quod omnino
telum in hostes rejicerent. Nam etsi sine ullo periculo legionis delectae cum
equitatu proelium fore videbat; tamen committendum non putabat, ut, pulsis
hostibus , dici posset , eug ah se per fidem in coUoquio eircumventos. Haec
exempla fidei Romanae sufficiant. — At his obstare videtur pax Caudina a captis
consulibus, legatis, quaestoribus tribunisque militum sponsa, neque vero a senatu
populoque Romano sancte observata; item pax Numantina.

Et quidem de Caudina res ita se habet. Belluni erat populo Romano
cum Samnitibus. T. Veturius Calvinus et Sp. Postumius Consules cum exercitu
ad furculas Caudinas inter duos saltus clausi erant. Summus saltus ab hostibus
armatis obsessus et fauces saltus valida manu praeclusae. Fames obsessos ur^ebat
et imminentium hostium arma aut mortem voluntariam aut deditioneni pactaque
suadebant. Placuit tamen pax, quamvis populo Romano et ipsi quoque exercitui
foeda atque ig-nominiosa. Inter alias enim turpissimi foederis conditiones haec
fuit omnium turpissima, quod milites Romani una cum ducibus inermes cum
singulis vestimentis sub jug^um ad exitum sallus exstructum missi exire coacti
sunt. Quod ubi Romam delatum , senatus approbare noluit atque ab hac pace
abhorruit tradiditque auctores fetialibus cum ceteris Caudium ducendos. Ex quo
non licet concludere, impie et contra datam fidem Romanos egisse, quod pactis
non stetissent. Sciendum enim est, non posse fractae fidei jure incusari populum
Romanum, quum is ipse hosti fidem nullam dederit neque hoc mandarit Con-
sulibus, ut ipsi bellum propria auctoritale pactis componerent. Neque enim ea
potestate missi sunt ad hostes cum exercitu consules, ul libere cum hostlbus
paciscerentur, sed mandatum ipsis solum , ut eos ferro lacesserent. Non licuit
ergo mandati fines excedere et invitum obligare ad pacem inhonestam et rei-
pubiicae exitiosam popuium Romanum. Etiam consuies profecti ad Pontlum in
coiloqulum , quum de foedere vlctor agllaret, negarunt, injussu popull foedus
fieri posse : nec sine fetialibus caeremonlaque aiia soiemnl. Fides igitur hosti
dala eos tantum , neque vero popuium universum obligare poterat. Oh eam
cailsam In senalu, dellherallone gravlsslma de huc re hablta, non quaesitum est,
estsentne ser^anda pacta, sed cujus esset ea servare; neque injuste conciusum
.est, Consules tantum , nec vero popuium Romanum ad ea servanda lenerl. Si
.^ enim pax obllgare debebat populum , jussu popuil, fetlaii et caeremonlls solemnlbus
intervenlentibus , faclenda erat. Pace vero Caudlna non foedere, scd per spon-
sionem facta, jure decretum est, ipsls quoque consullbus, qui pactlonem foedam
feeerant, consentientibus et Sp. Postumio hoc Insuper suadente, ut ipsl tantum

V

hosti Iraderentur. Consulis verba apud Livium Ub. IX. cap. f^lll. inter alla
sunt haec: Qua gponsione, quando injusm populi facta est, non tenetur populm
' Romanug : nec quidquam ex ea, praeterquam corpora noslra, debentur Sammtibu*.
Dedamur per fetiales nudi vinctique: exsolvamus religione populum, si qua
obtigavimus ^ ne quul divini humanive obstet, quominus justum piumque de integro
ineatur bellum. — Hoc ita factum esse, leg^imus apud Livium cap. X. Nec
populi Romani fidem inquinare potest Postumii factum , qui fetiali eum hostibus
tradenti genu femur percussit et clara voce dixit, se Samnitem civem esse, illum
legatum; fetlalem a se contra jus gentium violatum^ eo justius bellum gesturos
Romanos, ut Livius narrat. Haec enira viri privati fuit calliditas neque jussu
Senatus populique Romani patrata. Apparet erg>o luculenter, Romanos non
freg^isse foedus; nullum enim ictum erat; potius eorum probitas abunde ex eo
conspicitur, quod Consules omnesque, qui sine jussu senatus populique spo-
sponderant, bona fide hosti traditi sunt. Causa foederis male compositi et non
servati non fuit populus Romanus, sed ipse Herennius Pontius, hostium dux,
qui jus fetiale institutaque ejus reipublicae , quacum bellum gerebat, turpiter
i^orabat qeglig^ebatque. Hercnnius Pontius, pater imperatoris, consultus rectissime
censuerat, aut omnes Romanos inter duos saltus clausos inde quam primum in-
violatos dimittendos, aut ad unum omnes interficiendos ^ neutra vero sententiaaccepta.

De foedere Numantino Vellejus Paterculus lib. II. cap. I. ita scribit:
„Numantia cum alios duces, tum Pompejum, magni nominis virum, ad turpissima
deduxit foedera, nec minus turpia ac detestabilia Mancinum Hostillum consulem.
Sed Pompejum gratla Impunltum habult^ Alanclnum verecundla, qulppe poenam
non recusando, perduxit huc, ut per fetiales nudus ac post ter^um releg-atis
manibus dederetur hostlbus. Quem IIII reclpere se neg^averunt, slcut quondam
Caudlni fecerunt, dlcentes, publicam vlolationem fidei non debere unlus lui
sangulne." — TulUus Cicero de officiis lib. HL cap. XXX. hanc rem dllig^ntius
ita exponlt: C. Manclnus, ut Numantinls, quibuscum sine senatus auctoritate
foedus fecerat, dederetur, rogationem suaslt eam, quam L. Furlus, S. Atillus ex
senatus consulto ferebant: qua accepta, est hostlbus dedltus. Honestius hic,
quam Q. Pompejus, quo, quum In eadem causa esset, deprecante, accepta lex
non est. — Ex qulbus patet, lisdem hanc pactlonem postulatis destitutam fulsse,
quibus Caudina, ut etlam hujus violatlo ilsdem causls defendi posslt. In eo
tantum Romani peccarunt, quod non etiam Pompejum hostibus dederunt, quum
in eadem esset culpa. Cfr. Hugo Grotlus de Jure belli et pacis lib. H. cap. y
XV. n. XVL /

Utilltas fidei datae sua sponte elucet. Praeterquam quod fides rempubli«ftin

8

optime continet, ul supra quodammodo Tulllo auctorc lib. III. de offic. demon-
stravimus, multa alia sunt comnioda, quae fides religiose servata rei-
publicae affert. Sane rempublicam praecipue bellicosam, qualis Romana fuit,
sine sociorum auxilio constare non posse , nemo infitias ire potest. Quos qua
ratione facilius tibi comparaveris, quam fama fidei semper ser>'atae? Omnis enim
societatis fundamentum fides est, quae discrepantes animos conjungat. Quodsi
quis socium quaerit, talem eligit, qui fluxam odit fidem. Si enim alterius partis
vacillet fides, quid juvat societas sub conditionibus vel optimis inita? Quum
Romani prae aliis gentibus integ^rae fidei fania satis clari essent, etiam facile
inveniebant, qui cum ipsis societatem coirent. Quotles enlm g^entibus vicinis
bellum erat, eae fidei Romanae se committebant atque popull Romanl societatem
non tam auxilii et armorum, quam fidei g^ratia studiose quaerebant. Itaque T.
Quinctlus Flamininus, quum Graecorum leo^ati in concllio Boeotorum varle de
societate gentls disseruissent, pauca admodum adjeclt, fitlem magis Romanamy
quam anna ani opes extolleng verbis, teste Livio lib. XXXIII. cap. II. Nlhil
enim mellus se babere arbitratus est, quo genti suspiciosae socletatem Romanam
suaderet, quam celebratam undlque fidem Romanani. Idem Quinctius in concilio
Achaeorum eos graviter admonet, ne Antlochi regis et Aetolorum vanam socle-
tatem assumerent, sed experlae polins speelataeque Homanortim fidei crederent,
ut apud enndem Hustor. lib. XXXV. cap. XLIX. legitur. Haec fuit vera causa
tot sociorum rem Romanam enlxe juvantium atque hi Ipsl socil, qui ob fidem
societati Romanae accesserunt, plerumque fidellores populo Romano fuerunt, quam
qui armis vlctl in socielatem eorum recepti erant. Quod enim allquis sua sponte
et amore virtutis facit, multo eonstantlns perfieit, quam ad quod necessltate
cogitur. — Etiam haec ingens utilitas est, quae ex fide capitur, quod ei, cujus
fides infirma non esl, viclssim fides et eliam sanctius servatur. Quamvis enim
unusqulsque vi conscientiae teneatur, etlam perfido promlssa servare, multo tamen
lubentlus ei fidem exsolvimus, cujus mutua fides nobis satis certa et conspicua
cst. Quod Romanis obtigisse, commemorat Valerins Maximns ^ cujus lih. VI.
cap. yi. Memorabll. hanc in rem verba haec sunt: Qnam (fidem) ut civitas
nostra semper benitfnam praestitit, ita in sociomm quoqne ar.imis constantem
cognovit. Praeterea hostis facillus abire ab armis et redlre ad pacem solet, si
nota ipsi adversarll fides est. SI enim suis virlbus non satis confidere posslt,
tutius certe aHbitrabitur, experiri aliquoties expertam adversarll fidem, quam
dubiae belli aleae salutem suam committere. Etiam interdum hostes virtutls et
\nimi magnitudine captl cum eo populo, cujus manlfesta fides Ipsorum animos
swwma admlralione affecerat, paceni sodetatemque quaerere solent. Cujus rel

KtUustre exempliHn leg^tur apud.Xivuim lib. V. cap. XXyiL, ubi Falisei subito

' ariM depoaiiat et paecm a Camilio, 4uce Romano, supplices petunt non alia

.-idtf caufA, qMaun i|uod magistrum iiberorum, qui prinoipum pueros Romanis tra-

" ditnrui! io teasira Ramakia caiiide perduxerat, denudatum, manibus post ter^m

uilli^atis, red»eendum Faierios puerts tradiderat virg^sque eis, qaiiniB proditor^m

t s^ereot in urbem verl»erantes, . Jederat. Consensa omnium legati Romam ad se&a-

tum, qui dpderent Falerios, profecti sunt, quOram gravis oratio haee fuit: iP^aires

icoascripd, victoriii, cui nec deus, sec hem» quisquam invideat, victi a robis et

. ingiiperatore ves4ro, dedimus nos vobis; rati, quo nihii victori puicfarius est, metius

-Dos suJb imj)erio vestro, quam iegibus nostris, victuros. Eventu hujas i>elli duo

salutaria exempia prodita humano gencri sunt. Vos fideia in bello, quam prae-

isentem* victoriam maluistis: nois fide provocati, victoriam «itro detulimus. Sub

. dilione vestra sumas. Mittite , qui arma , qui obsides , qui urbem patentibus

'.pQrtis ^ccipiant. Nec vos fidei nostrae, nec Aos imperii vestri poenitebit.

Fide perspecla Roraanorum candorem intuebimur. -Dig-na haec virtus est,
jn quum ob solam raritatem pauio curiosius inquiramus. Ob raritatem dixi^
quia aliis gentibus, si non prorsus ignota, certe penitus negiecta, et tantum apud
Romanos in honore aiiquo usuque fuit. Quum hic populus ionge mi^s im-
perium, quam aliae gentes, animo concepisset, rarioribus quoque moribus atque
rationibus inusitatioribus ad magoitudinem properavit. Inter quas rationes non
praeteriaittenda ' est cousuetudo cum hostibus non astute et callide, sed aperte et
candide agendi. Itaque saepe legas in historia Romana, si forte hostes magistra-
tuuiu provincialium fraude decepti erant, Senatum popuiuraque Romanum ciim
indignatione dixisse : Eos cum dignitate populi Romani non ^isse. Indecorvm
enim sibi duxit hic popuius, artibus vulgaribus atque aiiis quoque gentibus usitatis
orbis terrarum imperio* potiri. Quem animum satis exprimit verbis M. FuiKus
Camilius, qui perfido ilii puerorum magistro graviter respondit: Non ad simfiem
tui nec popuium nec imperatorem sceiestus ipse cum scelesto munere veiiisti.
Nobis cum Faliscis, quae pacto fit humano, societus non est: quam ing^ne#avit
;liatura, utrisque est eritque. Sunt et i>eiii, sicut pacls jura: justeque ea non
minus, quam fortiter didicnnus gerere. Arma habemus non adversus eam aetatem,
cui etiain captis urbibus parcitur^ sed adversus armatos et ipsos, qui nec iaesi,
nec iacp^siti a nobis castra Romana ad Yejos oppugnarunt. Eos tu, quaatem
in te fuit, noyo sei^iere viciski: ego Romanis artibus, virtute, opera, armis, sieut
. VeJQs,, vincam*— - Memorabiiius est, quod apud Livium iib. XUI. cap. XLVII.
legitwr. C. Marcius et A. Atiiius, Romanorum i^^iti, ex Graecia Romam redierw^
■ l/^gati0D4iiique ia Capiioiio ita renuntiaverant, ut nuiia re raagis gU>riti«ntur,

2

Lii

10

,idfiCeplo per ioducias .et.spem. pacis rege {isv^fuit Perseu^ Maocdo). Ade» eMm

i > fe^)pajriktibua ^lli fuMise instmctum , ipns nulia > ip*rmta • > re , i ut omnia ; opportaaa

-< loca praeoecupari ante ab eo potuertat, quam >exei*ei|iu in Gmeeian, trajioeretdMr.

(' Sp*tio autem ittdMeiarum sumto, venlunim iUum nihiio ■ paratiorem ^^ Romanos

omnibus iostractiores rebus ceptnrosi ibellum. u Boeotommi: quoqae se «onqMi^Bn

i;Mtel:dialraxifise^.iie conjungi amplius ullo<)Oonseosu>Macedonibus possent. Mi^a

/ ^^uHem parSi Senatus haec .appvoba^at^ sed veten^s. et morls antiqui memores

negabant, «e^ in. >ea legatione Romaaas ag^noscere artes. Kon per iosidtaa et

•ocluraa. proelia^ nec stmulatam ftigam improvisosque ad ineteutum hostem reditus,

I iiiec ut. aatu magis, ^quam vera virtnte>^! gloriarentur, bell» Htaj«res gesmse; in-

^dieere prius,.>quam gicrere soHtos facila, denuatiareetiam^ interdum iocum finire,

niCfQo dimieaturi easfaat. Eadem fide indicatum ^rrrhoregi medieum, vitae ejas

. ; iAsidiantem : eadem Faliscis vinctom traditum. proditorem -liberorum regls. Haec

Romana esse, non versutiarum Punloarum, neque oaUiditatis Graecaec apud> quos

. faliere hostem,, qiiam vi.superare, gioriosins facrit. — Haec erat Romana indoles.

jAI<ae< gentes aitibus oocultls hostium vireSoe^eirvare non dabitalmnt; Romani

vero summam , lawdem quaerebant In eo , quod apcrte vincere et aperta lantum

vi h^tibus vires eaias ostendere studelMint. i Licet enim strategematum - usus

in beilo jure gentMim inconcessus non' slt, Hugone Grollo lib. 11!.. cap. I. de

Jure belli et ipaels egvegle docente, neque ea ipsl Romani prorsus negiexerlnt,

maielKUit tamem^aptihur' rarloribus et ab aliis gentibus non receptis tnler omnes

erauoere. Neque iwiec virtus priorlbus tantum saecuils, qulbus respublica iil>ertate

florc^t, iniusu ;^ honore fait, sed etiain postcrloribus temporlbus invenitur

adeoqiie, ut ipae Tibcriusy iihperator sagaelsslmus et usque ad infamiam caliidus,

eam non n^exerit. Quum enlm Adgandestrii , principls Cattorum, in senatu

■ Jitterae leg^rentur, quilni» mortem Arminii promitlebat Romanis, sl patrandae

(uBeck venennm mitteretur, respondlt: non fraude, neque oconitls, sed^lam et

...laniMitum populumi Romanum hostes suos 'oicisei, TacitaVih^ll. Annal. cap.

hJLXXXVni. iaffirmante.

1 >.: ' Nequc' vero hls repugnat vanarnm ardum et sjkrategematum usus. ' Nihli

enun obstat, qvominufticandorls fama pollens^ si usus slt, strategematls Interdum

iitit poasit. Candor enim >tantum illas arte» vetitas et ab oninibus gentibus

uidaottatas exeludlt, . nec vero eas, quos tot saeouiovum usus Irequentissitnns com-

umBn^igeaiium ^Anseawu «omproltavlt. Inter quas Mnnino referendae sunt 'oceuitae

iiHkcariea^ qlubus unius hominls prudentia saepe i«g«ntes hostlnm vires ee niodo,

^pMiik^y iev«ttantur,l >de quibin conferatur 'Hugo Grotius de jnre belll •^pftcis

IIL.ioapi.E. "^laies fucvunt.iartes-, qnae aducibus Romanis saepissimer,ad-

ir

h3Kiirt*,'*<|uinitn' aB 'birinifeift populls fec^ptae esseht, Rqmanor^in dig-nitaii 'nuUam
lal^* a&pet^r^ poterattt. Cfr. FkL J!f«.r. lib. 1^1. caip; iV.* Arles vero
maDils et nan licitas, quas Pd^n! aliaeque gentes exereebant, nomani aspernati
sirirtfdt" in eb 'jpraecipuai^ lau^em quaesiverunt et inVeneruntj alios moribiis
suf^e+at**? ' Ct ■ pftik sapere, quain ^tlif, vbltierunt, id quod ipsis propriam el ceterls
lott|^*'spleididt0r*m laiidiem glorlani^ue tribuit. In' eo igltur, qupd 'Romani
g^tidni saliarnmn m6r6s iisu et consuctudirie in bello receptos non neglexerunt,
prddtijiter egerUntrieqac tiiupiet^onetri subli^e possuntj quod vero eliam bonestius,
quam aliae g^entes, haud semel sese gesserunt, Id summae iis est laudi et glorlae
eoiruiri^ue notri^ni iriagis, qn^m ' Uliarnm gentinm, celebriindum est.

' '" N/quft vero in eurii ilnem candor Romanls cordi fuit, ut eo sibi viam
pr^thii€*rent ad faclliiis falleridtrin. Neg^ari nori potesl, morem per>'ersum jam
antiquflssim?^ teniporlbtifs fulsse, ut, qui alios maxime deeipere Voluferunt, ex animo
inlei^dWm agCrerit cuirt ii^, quo facitius incautos tandem opprimerenl. Dixerat
aptid LtWtmt liB? XX!VflI. caj). XliVH. C.' Falbiris : Fraus fidem in parvls sibi
praestrrilt, rit, quurii Operae prCtium sit, cum mercede magna faltat. Aliud autem
coni^iliuriti " Rritnani liabnerunt. Bellis enlm cum candorc potlus, quam fraude
psrtreindis inagriitudinem suam vlresque gCntibris oistcndfei^e voluerurit, quasi non
optrs esset occrillls arlii>us imperium adarigere^ vlrlbus, quibus glorosius firmare
possent, sufficie^ritibus. H?rie gentlum' existlinatio magnitudinem Romanam ad-
mirantlnm seqrie eorum intperio certatlm subjicientlum ! Accedit, quod Romam
non fgnorabaht, eos in iide firmlore:^ esse, qui aperta vi, non fraudlbus imperium
agVtdscere coaCtl esscnt. Rahld est apertaf quia fere omnes oceultis artibus uti,
neriio vero hostein superare poteSt, nlsi cul maximae vires in promptu sunt.
Qtib^si quls fraudlbus tantum , nec vero vfrlbus' victos slt , facile fidem mutare
slbl^e persuadere poteiit, se eadem' ratione bo^tls vlres, quii ille suas fregerit,
evciijere ■ pbfe^c. Itaque egrej^ia sunt senlorum in Senatu Romano verba apud
L^fhtmWh. XfiHrcap. XLVII'. T Interdnra in prafesens tempus plus profici dolo,
quam virtnteV sed ejusv deriirim animum in perpetunm vincl, cui confesslo ex-
pressa sit, se neque arte, neqrit; Ca^ri^, sed Collatis comlnus vlribus, justo ac pio
belto esse superalum.

A^riiris de alia virtute maximieftjfaie notabill, qua populus Romanus rion '
mhiuS e^Cellc^at, quam iis, de qnibus adhtic ' dlsserulmus. Ea animi magnifudo '
est,'*'vii*lu^' itemltoi proptna,^ rilsl qui ref uin " suarum " vix potens se super alios
efiWi^^Sitqii^' anim6'Sup(Wi"vIfes •oniwlaque ' eminet J Itaqn^ populo' Romario vere^
colrinAirii^''l6rii rcV^l^st^b sempCt' taritd& spit^hrik attuidrunt, ut rion tnoido tantutai'^
intp^tiuih' -krihnri' coin*}pm , sed 'ellam' sp«et suafe suflftfere posset. E<*'sane in *

2»

historia Romana multa inveniuntur egregie facta, quae hane Romanorum virt^teiiji,'
nobis abunde oatendunt. ^Snc pertine^t omnes ULae res gestae, quae profawo^^, ,
Romanos saepe eK^«ma expertos esse^ fortuita auim^se snrevissej munera e^-
terorum oblata respuisse^ auxilia ab aniicis missa, quauiyis ne<;e^itudinibiis
circumveqti eorum indigerent, remisisse; nf||gnorum priucipumhonores admisisse,
et iis laeta^s es^e ; ad alterius arbitrium yivere , non potuisse , scd libertatem
suam tam adversus cives, quam exteros diligenter defendisse.j et alia, quae magno
animo conyenire philosophi docent. Nobis de singulis^jex historia Romana quae-
dam repetenda sunt. , .;

iPrimum diximus, magnanimitatem populi Romaui ex eo patere, quod in
plerisque suis factis extrema persecuti sunU Magni animi enim est, Aristotele
docente, non parva subire pericula, sed potius magna, quorum eventus plerumque
est incertus. Qui tali discrimini se submittit, aut certum vult exilium, aut
cerlam incolumitatem , sed maxima cum gloria conjunclam. Romanos salutem
saepe in tale periculum vocasse, plqrijma bella, quae saepe Marte ancipite gesserunt,
abunde doceat. Quid enim frequentius apud hisloricos legimu^^ quao^ nqp esse
populi Romani consuetudinem , ab armato hosle ullam accipere conditiooepi ?
Rarissime quoque invenies, Romanos, etiam rebus vel maxime atflictis, pacem
ab hoste petivisse. ]Voverant enim, eum, qui ab altero pi^cis conditiones petit,
se eo tidulto minoreni; esse fateri. Atqui magno animo^non conyenit, aliquem
superiorem excelleatloremque agnoscere, potius non solum se omnibus potiorem
habere, sed etiam se praestare dignum, qui talis habeatur. Itaque Romani iqfra
se esse pulabant , pacis conditiones offerre hostihys 5 in , dubiam belli aleam rem
suam dare malebant, quam gentibus de se ullam pusilli animi suspicionem
praebere. Longpum est omnia populi Romani bella r6censere, in quibus mi^ni
animi documenta dedit. Adeas velim AnipaeuiQ Florqm, qui res Romanas usqu^;
ad Augusti Caesaris tempora conscripsit. Pauqis tantuinmodo exponamus bellum,
quo populus Romanus nullum funestjus, ,pericuIosii^ , felicius ge^sjt, Punicum \
secundum. Hannibal Hispaniam in potestatera suaji^ redeg^rat, GalUam foedere
sibi adjunxerat, Alpes transierat et in Italiaijn ci|i^,,e7^ercjtu infesto non modo
irruperat, sed etiam magnam partem occupaverat. Quater exercitus consulares
ad Ticinum , ad Trebiam , ad Trasimenum , ad Cannas ad internecionem deleti
erant. Nihil allud Romanis reliquum esse visum es^ nisi tirbs clvib^s yacua et
magistratibus orbata. Popuius Romanus tot malls oppressus hesti cedere noluit,
sed aut exilium aut imperiiim paci turpi praetullt. Bellum igitur ren.oyavlt et,
Hispania recuperata, fortunara, quam totie$ adversam in Italia habuerat,. in
Africa denuo tentavit ibiqu« tam prosperam tandem I]i<d>uit, ut ^st^iin, ,post

13

tnuAsitum Sci|>ionis it^ AfHcam pacein ab hoste aequis condilionibus obiatam re-
cipf^ po^t. Memorabile est, quo^ in fragmentis Cas*ii Diom* Jeg^jimus:
Cartbaginienses ad Scipionem et ad senatum legatos misisse, qui sub contjlitione
pacia pmnia, quae imperata essefity ise facturos poliicerenlur ; eos vero a senatu
Rpmano non admissos esse, qiiod aj^num esse diceret a consuetudine patria,,
du||i< «^ercitus in iUilia esseqt (Hannibal enim nondum Itaiia excesserat), de pace
agerev .Tua^ igitur tuta et certa Romanis non placuerunt, sed extrema et in-
cen^i^ : JVeque enim dubii Martis pericuia timere potuerunt, quae antea satis
certa et praesentia spreverant. Quid ergo? Romani a beiio non destiterunt,
priiigquam Cartbaginienses Romanis tandem se dedisseat eorumque imperio se
subjecissent. Profecto facere n^a posi^mus, quin animi mag^itudinem popuii
Romaai admiremur!

Praeterea ma^ni animi est, mu neraaut omnino non, aut saltem cum vere-
cundia quadam accipere. Qua ipsa, virtute Romani celeris populis praestal>ant.
Cassiu»^ Dio in Frag^mentis narrat, Plolemaeum Phiiadeiphum , Aegypti regem,
quif m . audivisset, Pyrrbpm adversus Romanos rem male gessisse, foedns cum iis
fecisse et simui dona ampiissima iis mlsisse, etiam eorum iegatos mag^nificis
donis oniasse, Romanos tamen passos non esse, ut liaec dona in aerarinm re-
ferrentur. Nec dona tanlum exterorum spreverunt Romani, sed etiam auxiiia
ipsis tempore iniquo obiata saepissime remiserunt. Quum Hannibal Romanos
premeret, Neapoiitani Romanis tunc opis egenti^simis qnadraginta pateras aureas
magni ponderis dono miserunt^ iegatis vero ^atiae actae pro munificentia cura-
que^ patera, quae ponderis minimi fuit, accepta, U,vio narrante lib. XXII. cap.
XXXH. Idem cap. XXXVI. ejusdem libri scribit, ieg-atos a Paesto pateras
aureas Romam attuiisse^ iis, sicut Neapoiitanis, gratiae actae, aurum non ac-
ceptumf et cap. XXXVII. iegimins, per eosdem dies ab Hierone ciassem Ostiam
cum magno commeatu accessis&e iegalosque Syracipsanos in senalum introdnctos
in^ alia nunciosse: „quamquam rex ,probe sciat, mag^nitudinem popuii Romani
adifiirabiiiorem prppe adyersis rebus, quam secundLs, esse, tamien se omnia,
quibus a bonis fideiibusque socils beila juvari soleant, mislsse : quae ne accipere
abnu^t, magno opere se Patres conscriptos orare cet." Ab senatu ita re-
spousum regi est: Virum bonum eg^egiumque socium Hieronem esse cet.
Aurum et a ciyitatibus quibusdam ailatum, gratia rei accepta, non accepisse
populuin Rqqaanum. Victoriam omenque accipere oel. Et mox : Fandi^ores,
sagjttarlique et frumentum tradltumi consuiibus. Quod exemplum imitatus est
Ge^maaicus Caesar, Tacito aflSri9iiate Aanai. Hb. I. c^p. LXXI. Quum ei ad
sup|^lend^.,exercitus damna G^alliae, Di^paniae, Itaiia, quod cuiqne promptum,

14'

armft, t^^ims, aurum obtulissent^ landato eormn stadia, armis inodo et equis ad^bdlutt
suili|»ti^, propria pecunia milit^m-^juvit: Jlf«^airimi eiik\)Mt'iiA^ Ariniotett E&iiti'
Noteomach. ' li^.^ IV. cap^^^fll.^docente', res non tam utiles- et rructuosas eaper^,"^''
quam egregias et elegantes et imperitofie dignksr Praet^rea apud' Liviutli libi*'
XXXVI. cap. IV. I^grtur^ tempore, qiio Romani advmns'^ Antiocfaum , Syriaiii'*
regem, beHiim gesserunt, leg^atos a duobmi re^bils, Pbilippo IM^cedotiiae et Ptd^'
lemaeo Ac^^^ypti, Romam venisse, pollicenles -ad bellum auxiKa et pe«utiiam"el
frihnentnm^ ab Ptolemaeo- etiam mille pondo aurt; vig-inti' millia pon^'ai^^eMi
allata. Niliil Vero ejus acceptum. (jratiate "regibus actac H quum nterque se
cum omdibus copiis in Aetoliam ventunam' bcHoque interfuturam pollicerettif,'':

Ptblemaeo id remissmn. Ndnne generosi spirttuS plena est Senatus responsi^yi,'

quam Latinis contra Volscos auxilia ofierentibus dedit apud Womfnmn H^itfi*
AMiqiiit. lib. VT. cap. XXI L ^ ubi auxilio Lalinorum sibi opus esse negavit,
Rdmae sufBcere vires suas supplicio de imperii desertoribtrs sumendo? Etiam
Germanici oratio ad mitites seditiosos ma^ni ammi plemt est, etr.T&cittii Annal.
libi I. ^ capr XLIII. JVeique enim, ait, Di^- sinant, ut Bdlg-arum, quamquam >
offerentitlm, deeus istud et claritudo sit, subrenisse Romano nomini, compressisse
Germaniae popnlos. Dcfhiifne ' silentio non sunt'praetermitt^nda'&jasdem W/#fortW
^tWor. ' llb. ' IV. cap. LI. haec verba: Ad^ant leg^i regis Volo^esi, quadni-
ginta PiU^oWim equiiammHlia-oflVrentes. Ma^paificfam faetnmquei^ - tantis soeioruno^^
auxilii^ ambiri, neque indigere. ' Gl^tii^ Vt^logeso acCAe, mandafumque, ut legato^ '
ad"Senattemr milteret et paccm essc -sciret. t: ■

Porro magnus animus fortunam adversam, etiam maxrmam contemnit ef sperat
seroper meliora et fettciora. Qu6d a R6h»«nis faetum' esse, testem adhibeo
LtVnim, qui narrat, Romanos, quum Hahnibal ad momiar urbi^ Ro^mm armatu^^
sederet^ milites sub vexillis in supptemenfum- HJ^paniae* misis^e^- item R0m«e
per eos dies agrum^ in quo Hahnibal castrik habM^t, venisse,- nihil ob 4d de>>"
minuto pretiil. Qhid evidehtius hostis -contemtiohera probet? Civrs RohiamlS"
ag-rnm «b hoile «ccupatum- eo pretio, qu0 in pace venisset, emit! Addafur dc'-
eadem re F/o^* Ref^. R<ttnan. lib. II. cap. VI.' Si talis fiduda viris* priviat*»'»
fuit,' facileest fld judicandum, qualis fuerit Senatus -et totins pophli antmi altittedo^;
Qull dere plura di(femur, -ubi de constantia Romanorum in rebus- adversis' agtemos.v

Deniqve magno anrmo pmeditas honoriims non a qaibusvis,- se^d viris
mi^nis ' irtbiltis laetatur. Qiiunl enim magmrs animus -nihil -his?'%iflgpna imimO'
voMir pr«be^ue sciat, nemiiltoi,- nisi tjul eadem animnf' eltttiohe getf^sa 'sit^"'
actfones saas. ae9t$rhar« pq»se,-*fit-; ut->h(SI|ae ^-boiM)res nequcad calummas h<^*^
miauiiiitemiriioHim atNftfdat.- Etiiemi intef* iOikies cofifsutf^^-mt^o^^nfmf^f rii«dtiyi"^

15

ultudis^ Jnonorum, famae appetentnsimiim esse. Semper igitur eo coasiHo agit,

t>«t vel oreseat vel oonservetur ipsius auetoritas et aliorum s«i ici^imatio

i giorios». Ita lit^ ut magna oUectatione bonores aecipiat lauduniqne- g4«riam

adainet^isi a niogiiis suminisque viris proficiscuntur. Hane magni animi naturam

aRonMUii.seripteres* nobis tam saepe *e3cponunt, 'Ut multis eam probari non opus

«^nt. Nonne Senatus populusqne Rbmanas fere semper exterorum regrnn lieg^tos cnm

ampiissimis muneribus venienle» vidit, qui de rebus fortiter felioiterque gestis

' gratularentur , qui ejus amicitiam peterent, qui foedus societatemque flagitarent,

r ini denique se gentemquesuam in fidem et clientdam Romanorum conferrent?

-iQiiid, quod populi diswntientes controversiarum suarum arj^trun» s*epissime

popvlum RoManum constituerunt? *et vix «redibile esse videtor, prineipes exteros

^Seotttni sopplices! fuisse, ut Regio nomine digni judicarentur^ qna de re con-

ferendus est JLivitu \\h. XL. cap. LVIII., ubi dicitur: Perseus, politas regno,

i interfici Antigonum jussit: et dum iirmaret res, legatos Romam ad amicitiam

paternam renovalMiam petendumque, utRex ab Senatu appellaretur, raisit. Quod

.>ad banc nem attinet, ilia Vologpesi regis de"Tiridate ad Senatum soribentis

verba apud' 7«u)t<nm - Annal. lib. XV. cap. XXIV. non praetermittenda «unt:

Nec : recusaturum Tiridaten, accipiendo diademati in urbem venire, nisi saeerdotii

religione attineretur. Itnrum ad signa et effigies principis, ubi, l^ionibus coram,

regnum auspiearetur. Romanis etiam contigit, ut tanti aestimarentur, ut summi

principes liberos Romam mitterent, qui disciplinam virtutemque Romanam a

pueris discerent, ot deinde ad gentes nobilissimas regendas revocarentur. Livius

lib. XLII. cap. XIX. diserte tradit, legatos Ariarathis puerum filium regis se-

cnm adducentes, Romam venisse eorumque orationem fuisse: reg^m educandum

fiUum Romam misisse, ut jam inde a puero assuesceret moribus Romanis bo-

minibusque. Petere , ut eum non sub bospitum modo privatorum eustodia^ sed

publicae etiam curae ac velut tutelae vellent esse ^ eamque regis legationem

grata,m Senatui fuisse. Quos honores et altos amplissimos, nec vero ab bo-

minibus tenuioribus profectos semper vultu hilari atque laeto a Roraanis acceptos

esse, Livius, Tacitus, Cassius Dio aliique passim tradunt.

Postremo Romanorum animi magnitudo nmxime eo probatur, quod ad
alterius arbitrium vivere non potuerunt. Quisquis enim magno est animo,
alieaum jugum lerre non potest, quum se ekitius gerat. Si res Romanas alUns
et ab initio urbis repetimus , videbimns, nullam Romanis majorem, quam liber-
-<tatis 'ftusse curam. Pro libertate bella saevissima cum populis finilimis perpetuo
gesserQiVt, dobep<landem iill virtuti Romanae cesserunt populique Rovani imperata
feeenmii '^uo ttudio, meeaiorabile dictu! factum est, ut popnlus Romanus. ab

16

urbe cbndita exteranlm gentium imperio nunij^am subesset, sed.statim a prknordKo
libertalmn snam adversus hostes suos defeaderet et obtineret. Rowaoi Vero non
sobtnY exleniuin jug^um aflpernali sunt, aed eHiim vix admiserunt, ut umis ctviiim
omdibus plenai potestate praeesseU £tai ab initiO'' aliarum g^tium more peges
faabuerunt, non tamen eo^um imperium nimis libenun fuk nec diu j<ug^um> fehre
'^otuerupt, aed occasione data excusseruait. Jrt errore versantur, qui sfcatuttat,
causam regiminis miitati g^ntis Tarquiniae iajurias et tyranntdem fuisse. Ac-
curate e»im distiogueada est causa ab occasione sive inilio. Quapropter PoStfhius
lib. m. cap. 11* scribit: Stuprum Lueretiae allatum et alta, quae a Tarquu^is
ih fraudem et ' o^pressioaem libertatis Romanae agebantur , oeeasionem talntum-
modo obtuierunt ad reges expellendos. ' Vera autera ' causa fuit sfjudiun) libertatis.
Quam quum sub regibus florere non posse vid^nt, .re^iminis rcgiti deatrueofli
oceasionem quaesivenint. Quia vero prlores reg^es iitodestiuait sese gesserant et
speciem quandam libertatis concesserant, popuhis Romanus se hoo modo contineri
ad tempus passus erat, donec Tarquinio reg>naAle populi liJbertas nimis oppriipi
visa est. Si Tarqnlnii saevltia regni mutati oausa fuisset, cur Romani non aiium
re^em ei substituerunt, sed regium nomen ejurarunt neque postea recepenint?
Regibus exactis eadem constantia libertatem tuebantur, qua eam industria et
slrenuitate obtinuerant. Quum enim optimates imperiuni in plel>em hai>ere vei-
lent, Romani secessionibus faetis consequuti sunt, ut summa reipubiicae potestas
penes unitersum popuium, administratio vero penes paucos esset; neque postea,
quum patricii popuii potentiae non amici essent, curam iibertdtis tuendae Romani
deposuerunt, sed semper fortiter restiterunt et tandem efiecerunt, ut respublica
sub iil>era forma usque ad Caesaris tempora regeretur. Omnium vero seditionum,
quas plebs adversus Patres movebat, causa primaria fuit illa lit)ertatks eura pertiaax
et dominatiottis quaiisiibet odium. Quum enim republica in duas parles scissa,
ab aitera senatu cum equitibus stantc, ab ;aitera plebe, neutra aiteri servire, sed
potius dominari veilet, pertinacia certantium efficeret necesse fuit, ut aequalem
in republiea potestatem obtinerent, unde ratio ilia reipublicae orta est, in qua
populus universus ex patribus et piebe mixtus dbminabatur. Equidem putaverim,
magnitudinem Romanam satis esse expositam, et restat, ut rei eommodum probetur.
Id omnino fuit maximum. Hac enim ratione bona Romanorum fama ita crevit,
ut omnes gentes summa admiratione afficerentur. Qua admiratione^.uitro £assae
sunt, virtutes suas nutlo modo comparari posse cum moribus hujus populi lau-
datissimi. Quo factum est, ut, cui ipsae neo virtute nec gloria exaequari pe-
terant, iu ejus fideiii et ciienteiam se conferrent digpaiumque populun Ronuinupi
baberent, qui ipsis imperaret, quum virtute et gloriosissimis faetki loagiaMme

\

17
t

praestaret. Id vero maxinie rem JEtomanam juvit, quod hoc modo hostium ani-
mus saepe firactus et spes de victoria concepta erepta est. Ceterum inter omoes
constat, quantum intersit, militem habeas aniraosum, an hostium metu vero aut
vano percnlsum. Hunc animum fortem Ronianis commodo fuisse maximo,
iiannibal Poenus, dux ceteroquin exercitatus animosusque, docet. Is quum ad
moenia uthis Romae armatus sederet atque milites sub vexillis in supplementum
Hispaniae profectos, itemque agrum, in quo tunc castra haberet, veteri pretio
emtorem invenisse audivisset, spem urbis capiendae abjecit et statim castra re-
tulit, Livio llb. XXVI. cap. XI. narrante. Eodem consilio Scipio Africanus
speculatores Hannibaiis in ,castris deprehensos et ad se perductos nec supplicio
affecit, nec de consiliis ac viribus Poenorum percunctatus est, sed circa omnes
manipuios dilig^entissime deducendos curavit. De quo mag-no animo f^alerius
9tux. Memorab. lib. III. cap. VII. ita judicat: ^fQfio tnm pleno fiduciae spiritu
priws animos hosHum, quam armay contudity" et Livius iib. XXX. cap. XXIX.
aperte dicit, Hannibalem nihil quidem eorum, quae nuntiabantur, laeto animo
audivisse, maxime hostis fitiucia, quae non de nihilo profecto eoncepta est, per-
cuistim. At cur populus Romanus auxilium dt munera sibi ab aliis oblata aut
plane ^revit, aut saltem modeste interdum accepit? Utilitas fuit mag^na, quod in
extrema calamitate spem aliquam in aliena ope ponere poterant. Quo enim
promtius alii Romanis opitulabantur, eo moderatius Romani ag-ebant, plerumque
nihil auxilii aut saltem non multum accipientes et vicissim, quo modestius Ro-
mani auxilium oblatum accipiebant, eo promtius et quasi certatim alii offerebant^
suam quisque voluntatem erga populum potentissimum ostendere voluit, quo sub
ejus tutela tutius quiescere posset. Itaque evenit, ut, quotiescunque Romani
alieni auxilii indigebant, semper haberent in promtu, quod vel reciperent vel
respuerent. Hae erant illae artes modestae, quibus consequuti sunt, ut, qua-
cunque fortuna utebantur, semper tameo haberent subsidia, quibus imperium
Romanum ex periculo aut exitio eriperent et incolume ser>'arent.

Animi magnitudine perspecta, transeamus ad constantiam in rehus adversis,
virtutem nobilissimam, tantique populi studio dignam, reipublicae quoque neCes-
sariam. Dignam inquam, quia magnum populum nihil magis dedecet, quam turpiter
in rebus adversis desperare, quum animi abjecti sit, melioris fortunae spem, malis
gliscentibus , illico perdere. Necessaria vero illa virtus est, quia reipublicae ad
majora et altiora enitenti nihil magis necessarium videtur, quam casus varios sus-
tentare. Quum enim Fortunam insanam esse et caecam perhibeant philosophi
saxoque Illam Instare globoso praedicent volubilem, fit, ut mlra in omnibus rebus
humanis fortuuae vicissitudo conspiclatur et adversa secundls, secunda adversis

3

18

peq)etuo ■usceaatur. EtiaiD obtervare licet, fertnnam non raodo non palif ut
quifl pef^ietua feKeitate florcat, sed vlx admittere, nt quis in infiBitBB malis pre-
matar. Neque enim credibile e^, bomiaem inveniri, qui fata sibi taoi iaimica
babuerit, «t per totam vitam nnilam malorum intennissionem senserit, nullam
prosperitatis mutationem vel temperationem. Quod quum ita sit, animus, mafis
imminentibus, non statim abjiciendus est, sed exspeetandus fortonae melioris lae<-
tiorisque reditus; atque civitatibus et principibus, qui eminentem aiiquam magiH>
tudinem appetunt, taii constantia potissimum opus est. Quum enim non
semper secundis rebus uti possint, aut maiis est succumbeadum , aut cum per-
severantia occurrendum. lila ratione civitas evertitur, hac ei incolumitas sains-
que affertur. Fortes fbrUina adjuvat; fortis et constantis est, non perturbari
in rebus asperis. Quodsi animo forti et constanti malorum impetus sustinueris,
fieri non potest, quin maium fortunae meiiori redeunti tandem cedat teque
reiinqnat, quem ad id tempus constanter rexaverat. Itaque iiquet, rempubiicam
ad magnam potentiam pervenire non posse, nisi cives aiat, qui res adversas
tolerare et . meiioribus sese servare dldicerint.

Hanc quoque vlrtutem Romanls cordi fulsse, ex bistorlcls abuade probari
potest. Nobis nonhuila tantum exempia egregla afferre in animo esU Et primum
quidera baec Romanornm constantia satls ex eo elucet, quod, etsi pugna maia
vieti erant, tamen animls abjectls a vlctore pacem non petierunt, sed ad nova
potius }fe\\\ consiiia redierunt, novumque exercllum conscripserunt, qui extrema
de Integro experiretur. Poltfbtus, rerum Romanarum scriptor diilgentlsslmus,
Hist. iib. I. cap. XVi. memorat, Roroanos prlmo i>elio Punlco, quo de dominatu
Sieiliae ewn Poenis decertabant, navaii proelio victos, etsl vulnus ingens se ac-
ceplsse inteliigebant, tamen prlstlnae anlml magnitudlnls haud Immemores, ciasse
statim reparata novisque coplls coactis, Consuiem in Slciiiam misisse. Periecto
apud hunc hlstorlcum liio toto beiio, invenles, popuium Romanum, saepe
quldem gravlbus proeiils ab hoste victum, saepe quoque marls tempestatibus
Immoderatis Ita fractum, ut, virlbus fere omnibus amlssis, beiium renovare posse
non vlderetur, nunquam tamen animo fractum fulsse, sed damna, quae naufragils
perpetuls contraxlt, summa anlmi constantla, semper novls eiassibus comparatls
novisque conscriptls coplls, reparasse; nec secundl beiii Punlci tempore post
illam ciadem funestam ad Cannas acceptam Senatus desperavlt, sed tot undique
malls clrcumventus dignitatem suam servavit, hortatus est popuium , praesidiis
urbem munivlt atque de rebus praesentlbus magno ac forti anlmo consultavit,
Polybio Hlst. ilb. III. cap. ult. tradente. Addatur Liviu» ilb. XXII. cap. LIII.
seq. Itaque ipsl Carthaglnienses , hanc Romanorum vlrtutem praedieantes,

19

Remaaae in adversis rebu» constaatiae exempk» exercituad reparaaAwn eenauerunt
(cfr. tJmma Itb. XXX. eap. VII.) $ itt de Roifiaais iortaaBe reeiiaa diei poaait^
quad de CardngiBiensibas proaaaeiat Livius, ea$ eme getftem natam ituUiurandU
nptwamdimfm beilu. Apud Taortem certe Anilal. lib. II. cap. XXV. ipsi Ro*
naaormn bestes invreko» et nmUit oarihus superabiiet Romano» praediearuirt, qui,
perdita olasse, ainissis armis^ post conatrata eqiMCvm rirorumqoe corporibus litora,
eadem virtute, pari ferocia, et velut aucti numero irmpissent. -^ Deiade baec
Romanorum in advenis reius confltantia etiam eo prcd»ata est^ quod bella ex-
tcma noa neg-lexerwii^ ctM ipsi ab bostibus gmvissime prennebiiBtar. Jaat
I ommrmnnTiirmir; Lirio duce^ Rwnanos, Hannibale urbem obsidevte, milite» ia
sappjtmeatum exeit;itiis HiiqyaBienaia emisisse^ ct Fioms Remm Roman. Lib. II.
cap. VI. imperti Romani statmn Ulo tempore, quo Hanntbal Itatiaitt tnvaserat,
aeevratM» coDsiderans lauden hnjus con^antiae persevemnfeis eelebrat his verbis :
O horribHemt m tot adverris fidueimml o sin^mlarem mmmum ae spirihnn popuH
im! tam mreli» m^ketisifue rebu», tfuum de limlim sum dubitaret, musms ett
iu diuerm respieere, tjummque kostes in jugmlo per Cmmpmniam Apuliam-
ijme voHtmrent, mediamtqae jam de ItmUa Africmm facerenty eodem tempore et
Immme saaHnebat^ et in SieHimm, Smrdimiiamf Hitpmttiam diversm per terrmmm
orhem mrma miltebaL — Romani, cpiamquam arma Pnnica aegre tolerabant^
tamea eadem teaiporc, qunnr Pbilippus, Maeedoniae rex, imperimn Romannm
fierm iaeesseret, aovan belK Macedonici molem susceperunt. Cmi tamen adeo
uoH smccubuerunl , inqtiit Livitts lib. XXIII. cap. XXXVIII., ut extemplo agi-
tmretur, quemadmmdum u^o inferendo beUo mverterent ab limlia hoslem. Illnd
qnoquc aBaxime nurandum est, quod Romani etiam vieti victoribns paeem pe-
teatifam non gratlficati sunt. Cnjns rei illaslre exemplum leg^itur apud Uvium
lib. XLII. cap. LXII. Peraeus enim, Macedonnm rex, Romanos equestri proeiio
yicerat aoiicerumque et vim et fortnBam Romanam respicieatlam consilic ad
£onsuIaai legaios, qui pacem a victis peterent, miserat. Sed submotis legmHs,
quum coHsuUarenty Momana consttuitia vicit in conriHo^ inquit historieus, qni in
verbis subsequentlbus Romanam indolem descrlbens efeganter addit: Itu tnm
mos erat in adversis vultum secutidae fortunae gerere ^ moderari atiimos itt se-
cundis, Recte igitur Sclplo Afrlcanus apud Livittm lib. XXXVII. cap. XLV.
ad Antiochl regis legatos gentis suae constantiam laudlbus efferens : Anunos,
inqult, eosdem ia otnni fortuna gessimus gerimusqtte : neque eos secundme res
extulertint, nec adversae mitmertint. Eandem anlml constantiam egreglam probat
hoc factum: Tempore, quo Hannibal Romanos maxlme urgebat, duodecim Co-
loniac negaverunt sibl esse, unde consullbus mllltes pecunlamque darent. Quld

3*

igitar? QaamqiMin RooNtni undique malis cireumventi aotura de impen« esse
haud ignoniiwit, si Coloniae deficerent, tamen preces hurailes non adhibuerunt,
quibus milites pecuniamque impetrarent, sed castig«ndo increpandoque plus, qimm
leniter agendo se profecturos Coloniasque veroeandiam imperii Romani habituras
rati, legatos miserunt, qui castigarent, non qui precarentur, Livio lib. XXVII.
cap. IX. sq. narrante. Multa alia exempla apud scriptores inveniuntur, quae
repeti non possunt omnia.

Hujus virtutis commodum maximam partem id fuit, quod Romani omnia
adversa' fortiter tolerando hostem tanto belli taedio afficiebant, ut de victoria
desperans pacem ultro quaereret. Licet enim, hac vel iila victoria reportata,
bellum interdum ducere posset, fortunae tamen vicissitudines timens et Romioam
simul constantiam perpendens, tutius rebus suis esse putavit, qualemcunque cura
tam pertinaci hoste pacem habere, quam cum eo ad sui internecionem concurrere.
Neque enim populus Romanus belli fortuna inferior ab armis eessabat, sed aut
certam victoriam aut exitium animo ad extrema obstinato semper quaerebi^.
Atqui nemo sine desperatione ad extrema compelli potest. Quam temerarium
autem cum tali hoste beilum sit, non ignorant rei mllitaris perltl. Quapropter
Romanorum hostes non Imprudenter qualemcunque pacem potlus, quam periculum
belli cum viris extrema tentantibus optarunt. Exemplum aiTert Livius llb. XLII.
cap. LXII., ubi Perseus, Macedoniae rex, vlctor a victis pacem frustra petens,
hanc Ipsam superbiam, qulppe quae ex fiducla vi^ium esset, timult; et summam
pecuniae augens, sl pretio pacem emere posset, non destitlt animum consulls
tentare. — Altera utilltas constltlt In eo, quod Romanl hac sua constantla fortunam
adversam vleerunt et semper ad vlctoriam pervenerunt. Evolve rerum Roma-
narum auctores et perpetuam victorlarum maxime illustrium seriem Invenles.
Longum est, omnes vlctorlas repetere^ ex tota autem bellornm laude Illud iid-
mlratione nostra dignum et maxlme memorablle est, quod Romani secundo bello
Punico, mnltls annis Infausta et adversa quaevls perpessl, tandem constantla
pertinacl de victoribus vlctorlam gloriosissimam reportabant. Attinglt eam
rem Polybius llb. III. cjftr. hls verbls : Qtn modo victi a Carthaginiensihus
fueranl et rerum helliearum gloria cessisse illis videbaulur , non multo
tempore interjecto dirtute ac constantia reipublicae et consilio sapientiaque
Senatus eo pervenerunt, ut Carthaginiensihus victis prostratisi/ue non tnodo
Italiae, sed etiam, orbis totius imperio potirentur. — Haec sufficlant.

'■^'■-

T * -

W''^-- M<^i ^''-S- -^ v^^Si.

¥

?;-;

^ff ^'^

■■-■ -.;''• -• --^"

••»

.■'"t¥'

liv"

^ ' .- ■-■V!f?-''*-'^r'i~'^; ••*'-'■-■ *■•!

:'^''

■' »'.-*■■ . '

>:■ -^■. * ,, ^. .; ■

^ •' . ''*'"iW-*'* - '■* *(

■f V .iT^^f-C-*^'-

..•3 y*~ ' ' ■'

. ^-i^

r*<* *■•• ■'■■