Skip to main content

Full text of "De M. Terentii Varronis disciplinarvm libris commentarivs Frierici Ritschelli [microform]"

See other formats 


*<T-- 


■■-,-^.s:s,'-       -^' 


f. 


,4 


r^i 


■■:'^>^ 


<1r 


.'^: 


. .     ■  i 

■  ■f' 


■(>■- 


■5>*.. 


V 


f-^ 


::-/  r^- 


/^^ '*:'"- 


•*  ^      :■'  ^     ■-.'■*  •  ^  . 


f< 


i^ 


DE 


M.   TERENTII  VARRONIS 


DISCIPLINARVM    LIBRIS 


coinmEiirTARiTS 


FRIDERICI   RITSCHELII. 


f 


'  .■M^Sis^^^^  '■''r^fe-V.^^tV-gALafc-fag^^^-^    '-  f--    ■  --*•-  -^   .^:.»J^--  ^      ---^/t.-  ■      |<'|  irfliTitflfri'-''!- 


'  ji^^-fiuifc 


■   *    -■  '  .    . 


A^' 


..<*" 


.-S 


.v.'^ 


.AV^ 


w   « 


:>M*- 


i. 
i.. 


•  -t  "-V  'j-yy^ :'.  ^:,^  ;.j  T^ ^wyj 


•  ■  -^^^ 

*n' 


M  ^t:  "^ 


r? 


t  '-f'  '    \  -ii 


s.  -;^ 


."  »  :■ 


^>  i^  '^.^   * 


.    V       ' 


r 

1,         ' 

i 

l::   ; 

r''  • 

■ 

h.  ■ 
f-  -» ••■ 

^- 


1^^ 

r  ■ 


■ .'  ■* 


■  ■  i^  ■■ 


^•t- 


•r  .-  .'    ^. '••;••■■     ^  •■i.-U       'r; 


,     V     FWDERICVS   RITSCHELIVS 

INCLVTAE  LITTEIIARVM  ACADEMIAE  BORVSSI- 
CAE  SOCIlS  CLASSI   HISTORICAE  ET  PHILOLO- 

GICAE  ASCRIPTIS 

s. 

Quod  ad  Vos,  viri  gravissimi,  hanc  quani  subieci 
opellam  misi,  id  postquam  licere  mihi  Vestra  auctori- 
tas  iussit,  cum  opportune  facere  tum  debere  et  Vestrae 
gratiae  et  meo  oflBcio  visus  sum.  Nam  cum  nuper  am- 
plissimae  societati  Vestrae  me  esse  epistularum  com- 
mercio  iunctum  voluissetis,  et  si  quid  haberem  quo 
augeri  optimae  litterae  viderentur,  id  ut  VoBiscum  com- 
municarem  auctores  mihi  exstitissetis :  quid  magis  esse 
consentaneum  potuit  quam  et  Vos  exspectare  tam  ho- 
norifico  iudicio  ut  saltem  voluntatis  prompta  significa- 
tione  non  indignum  me  praestarem,  et  me  grati  pro 
tam  luculenta  benevolentia  animi  testificandi  impatien- 
ter  occasionem  captare?  Igitur  aequi  J)onique  quaeso  ' 
consulite  quod  VoBis ,  Tiri  praestantissimi .  levidense 
munusculum  obtuli:  qnod  si  nulla  alia  virtute  commen- 
dabitur,  haud  scio  an  aliquam  a  VoBis  graliam  ipsa  sit 


r'"-^'"^^ 


—      IV      — 


argumenti  opportunitate  initurum :  quando  non  iniucun- 
dum  fuerit  tanquam  incunabula  earum  artium  respicere, 
quae  iam  adultae  cum  tanta  litteratae  Europae  laude 
Vestra  praeclara  opera  liberalique  cura  illustrantur, 
coniunclis  autem  Vestris  illustriumqne  collegarum  Ve- 
STRORVM  academicorum  consiliis  etiam  conspciationem 
illam  tuentur.  ipsius  antiquitatis  exemplo  nbbilitatam/ 
qua  velut  unius  membra  corporis  pridem  cbpulari  surit 
solitae.    Valete.    Scribebam  Bonnae  vj.  Kal.  Qvintil.  A. 

C13DCCCXXXXV. 


^a^ 


I  > 


»     i 


;.1v^^      t?!Vi.:«  l'-'::ii     i^-'  •'■     -         ^ 


» 


C  A  P  V  T     I. 


§.   1. 

Eruditioaem  prope  omnem  et  ad  humanitatem  informatiqnem 
nemo  nescit  iis  saeculis,  quae  consueyimus  medii  aevi  nomine  com- 
prehendere,  seplem  liberalium  artium  orbe  coarctatam  esse. 
De  quibus  potissima  testimoma  haec  suat ,  quae  infra  posuimus  quod 
eorum  certum  volumus  in  disputatione  nostra  usum  esse.  Exofdiniur 
ab  Isidoro  Orig.  I,  c.  2:  Disciplinae  liberalium  artium  septem  sunt. 
prima  grammatica  i.  e.  loquendi  peritia.  secunda  rhetorica .  .  .  tertia 
dialectica  cognomento  logica  .  .  .  quarta  arithmetica  quae  continet 
numerorum  caussas  et  divisiones.  quinta  musica  quae  in  carminibus 
cantibusque  consistit.  seacta  geometrica  quae  mensuras  dimensiones- 
que  complectitur.  septima  astronomia  quae  continet  legem  astrorum. 
Ab  Isidoro  aliqua  ex  parte  discrepat  uno  circiter  saeculo  maior  Cas- 
siodorus  eo  Hbro  quem  de  artibus  et  disciplinis  liberalium  litte- 
rarum  scripsit^  sic  enim  ille  vol.  11,  p-  528  b  ed.  Garett.  in  praefatlone: 
dicendumque  prius  est  de  arte  grammatica^  quae  est   videlicet  origo 

et  fundamentum  liberalium  litterarum secufkdo  de   arte   rhe- 

torica  .  .  .  tertio  de  logica  quae  dialectica  nuncupatur  .  .  .  quarto 
de  mathematica  quae  quattuor  complectitur  disciplinas ,  id  est  arith- 
meticam  y  geometricam,   musicam   et  astronomicam.      Eandem   autem 

1 


^.. 


I  ...  .      X.jt«..  i>. 


—     9     — 

hanc  quadripartitam  descriptiooem  Dec  Isidorus  ignorat,  immo  sequitur 
in  libro  III,  ubi  ad  ipsam  explicationem  disciplinarum  mathematica- 
rum  accedit:  mathematica  .  .  .  cuius  species  sunt  quattuor  ^  id  est 
arithmetica,  musica,  geometrica,  astronomia:  quocum  congruit  ipsis 
Originum  libris  praemissa  ad  Braulionem  episcopum  epistola  VI.  Nisi 
quod  priore  loco  illo  in  quibusdam  libris  inyerso  ordine  ante  musi- 
cam  geometrica  et  commemoratur  et  tractatur,  prorsus  id  quidem 
C^^siodori  exemplo.  Vulgarem  tamen  ordinem  senrat  etiam  Boethius 
initio  librorum  de  arithmetica.  —  Rursum  autem  paullo  ante  Cassio- 
dorum  in  novem  Marciani  Capellae  libris  easdem  artes  hoc  ordine 
pertractatas  reperimus  a  lib.  III  ad  IX:  grammaticam,  dialecticam, 
rhetoricam ,  geometriam  ,  arithmeticam ,  astronomiam,  musicam.  Po- 
stremo  commemorandus  utroque  prior  Augustinus,  his  ille  yerbis  de 
suis  studiis  exponens  Retractat.  I,  c.  6:  Per  idem  tempus  quo  Medio- 
lani  fui  haptismum  (a.  387)  percepturus,  etiam  disciplinarum  li- 
hros  conatus  sum  scrihere  ....  per  corporalia  cupiens  ad  incor- 
poralia  quibusdam  quasi  passibus  certis  vel  pervenire  vel  ducere. 
sed  earum  solum  de  grammatica  librum  absolvere  potui,  quem  postea 
de  armario  nostro  perdidi,  et  de  musica  sex  volumina:  .  .  .  .  in' 
choaveram  quippe  tantummodo  istam  apud  Mediolanum  discipiinam. 
de  aliis  vero  quinque  discipUnis  illic  similiter  inchoalis,  de  diale- 
ctica,  de  rhetorica^  de  geometrica,  de  arilhmetica^  de  philosophia^ 
sola  principia  remanserunt,  quae  tamen  etiam  ipsa  perdidimus:  sed 
haheri  ah  aliquibus  eacistimo.  Vides  astronomiae  loco  prodire  phir: 
losophiam:  sive  id  Augustinus  fecit  arbitratu  suo  eique  consilio  con- 
venienter  quo  ad  incorporalia,  pervenire  per  corporalia  vellet,  sive 
illius  aetate  nondum  omnino  iuvaluerat  certis  finibue  circumscriptae 
('jfxvxXiov  "Kaideiag  consuetudo.  Idque  ita  esse  magis  etiam  apparere 
ex  eiusdem  Augustini  lib.  II  de  ordine  eap.  35  sqq.  videtur ,  ubi  ^i- 
sciplinarum  {\e\  studiorum  liberaUorum  et  disciplinarum  c.  38)  omnium 
inventricem  et  rectricem  esse  rationem  demonstraturus  proficiscitur  a 
grammaticay  cui  disciplioae  accedere  hisloriam  (c  37),  pergit  deinde 


—      3     — 

ad  dkdecticam  et  rheU>ricam^  his  iungit  musicam  simul  orationis  Ter- 
saumque  numeros  conplexam,  desinit  ia  geometrica  et  astrologia: 
in  eis  auteia  disciplifiis  omoibiu  regoare  numeros  dicit. 

§.  2. 

1.  Mlra  autem  Ai:^stini  tempora  nemo  quod  sciamus  pro- 
gressus  est  aoquirendo,  si  forte  Testigia  indagari  possent  artium  iUa- 
rum  liberalium  communi  societatis  Tinculo  iam  Tctustioribus  saeculis 
coniunctarum.  Nam  Quintiliaanm  constat  sane  institutionis  oratoriae 
lib.  I,  c.  10  strictim  persequi  orbem  ilhim  doctrinae,  quam  Graeci 
iyxvx^kiov  Tiaideiav  vocanty  idque  ita  instituere  ut  grammaticam,  quae 
eomplectilur  etiam  enarrationem  historiarum  (l,  9,  18),  excipiat  mu- 
sice  et  geometria,  haec  autem  primum  divisa  esse  in  numeros  et  for- 
mas  (1,  10,  35),  paullo  autem  post  (§.  46)  se  tollere  ad  rationem  usque 
mundi  dicatur:  quorum  apparet  hanc  Tim  esse,  ut  uniiis  disciplinae 
et  nomine  et  ambitu  comprehendantur  arithmetica ,  gcometria  et 
astronomia  (siTe  ut  ipse  ait  II ,  18,  1,  astrologia) :  quemadmodum 
etiam  Cassiodorus  Variar.  III,  b^  de  geometria  loquitur  quae  tantum 
de  caelestihus  disputet.  Sed  tamen  his  fatendum  est  et  dialecticam 
praetermissam  esse  (nam  in  rhetorica  quidem  explicanda  lotus  est 
scriptor),  nec  tcI  singillatim  discretas  tcI  certo  numero  definitas  reH- 
quas.  Idemque  in  Graecorum  eos  philosophos  cadit,  qui  de  artibus 
Hberalibus,  utiles  an  inutiles  essent  et  a  philosophia  segregandae,  ma- 
gna  saepe  cum  eontentione  quaesierunt:  e  quonim  disputationibus 
qoaenam '  cognoscantur  iyxvxXia  fia^^r^fjLatix  Tel  ■jtaidevfiaTa,  hic  expo- 
nere  longum  est:  neque  enim  id  agimus  ut  litterarum  apud  Teteres 
historiam  pertexamus,  et  satis  in  hoc  genere  Wowerius,  Vossius,  Mei- 
nersius,  alii  elaborarunt.  E  Bomanis  autem  hominibus  aliquanto  di- 
ligentius,  quam  Quintilianus,  singulas  attigit_Seneca  epistola  88,  qua 
de  Uberalihus  studiis  disserens  (unde  factum,  ut  in  quibusdam  codd. 
et  seorsum   collocata   et  de  septem  liheralihus  artibus  ioscripta  sit) 


y 


f  \   :  .;   *-^HPJ^ 


^m 


—  I  — 

grammaticam ,  '  geometrlam  ,  jhtii^da^,  driikmetiSarrt  et  eam  artefo 
perstringit  quae  caelestium  notitia  cootinetur.  ^  Vides  et  pleoe  et  di-i 
stincte  (promiscuo  enim  disputandi  ordine  in  singulis  percensendis 
utitur)  ne  hunc  quidem  liberales  disciplinas,  quales  insecutis  saeculis 
coramuni  consensu  tractari  solitae  sunt,  descripsisse  in  certumque  or- 
bem  coegisse.  Et  tamen  id  ipsum  magno  ante  Quintilianum  Senecam- 
que  interrallo  pridem  factum  erat  longe  luculentissimo  eius  viri  exem- 
ple,  cuius  praeclara  industria  et  prorsus  incomparabilis  eruditio  nihil 
yel  humanarum  ye\   diTinarum   rerum    non    attigit,   immo   ingenii   sui 

'y  lumine  non  coUuslravit:  M.  Tereotii  Varronis.     Cuius    rei  memo- 

riam  temporum  iniquitate  haud  paullum  obscuratam,  hodie  aulem  pro- 
pemodum  intermortuam,  eo  nunc  studiosius  operam  dabimus  ut  quan- 
tum  fieri  possit  redintegremus,  quo  persuasius  habemus  eis,  quorum 
supra  teslimonia  composuimus,  scriptoribus  ipsum  Varronem  noo  exi- 
gua  ex  partc  auctorem  et  exemplum  exstilisse  suarum  de  liberalibus 
artibus  dispulationum. 

2.     Praestitit  autem   illud  M.   Varro  edilis   noTcm    discipli- 

/    narum  libris,  quorum  ne  coniectura  quidem  a  quoquam  significari 

argumentum  meminimus.     De  quibus  communi  testimonio  Cassiodorus 

c.  3  p.  536  b   et   Isidorus   II,   c.  23  sic;    Dialecticam   et   rhetoricam 

P^arro  in  novem  disciplinarum  libris  tali  similitudine  definivit:  dia- 

y  lectica   et  rhelorica  est  quod  in    vianu  hominis   pugnus    astrictus  et 

palma  distensa ;  illa  verha  contrahens,  ista  distendens.  Ipsum  autem 
libri  indicem  ne  quis  ita  interpretetur ,  ut  item  septenarjo^  numero 
definitas  disciplinas  Varronem  putel  novem  libris  explicasse,  quorum 
uno  poluerit  communiter  de  omnibus  loqui ,  quemadmodum  fecit 
praemisso  antiquitatibus  rerum  humanarum  libro  teste  Auguslino  de 
civ.  dei  VI,  3:  statim  subiicimus  Vitruvii  verba,  e  quibus  certissime 
iotelligitur  singulas  singulis  libris  disciplinas  dislribulas  esse,  lib.  VII 
praef.  l4:  Fufidius  enim  mirum  de,  his  rebus  primus  instituit  edere 
I  voli^men:  item  Terentius  Karro  de  no^vem  discipLinis^  unurn 
de  architectura .  P.  Septimius  duo.     Vt  in  ipsius  primi  libri  prooemio 


—  .»    — 

complexuft  esse,  quae  ad  genus  uQiTereum  spectarent,  Tideatur.  Quale 
illud  est  apud  Cassiodorum  p.  528  b:  scire  autem  debemus  ^  sicut 
Varro  dicit,  utilitatis  alicuius  caussa  omnium  artium  exstitisse  prin- 
cipia:  et  haud  duhie  alia  compUira  non  nominato  auctore  tcI  a  Cas- 
siodoro  Tei  ab  Isidoro  atque  etiam  a  Marciano  Capella  exposila,  qua- 
lia  tamea  ut  in  coniectura  posila  in  praesenti  praetermittimus  omoia. 

1.  Singolorum  autem  libromm  argumenta  indagantibus  praesto 
haec  sunt  partim  aperta  testimooia  partim  non  ambigua  Testigia,  per 
eadem  illa  potissimum  scripta  haud  parTo  numero  sparsa.  Ac  de  dia- 
lectica  et  rhetorica  iam  Tidimus  antea.  Et  dialecticae  quidem 
auctorem  Varronem  aperto  operlorum  Tcrborum  artificio  etiam  Mar- 
cianus  IV,  p.  96  ed.  Grot  prodidit,  illam  ipsam  prodeuntem  faciens 
et  sic  exordientem:  Ni  J^arronis  mei  inter  Latiales  glorias  celebrati 
mihi  eruditio  induslriaque  suppeteret,  possem  femina  Doricae  natio- 
nis  apud  Komuleae  vocis  examina  aut  admodum  rudis  aut  satis  bar- 
bara  reperiri.  quippe  post  Platonis  aureum  Jlumen  atque  yirisloteli- 
cam  facultatem  M.  Terentii  prima  me  in  latinam  vocem  pellejcit  in- 
dustria  ac  fandi  possibilitatem  per  scholas  Ausonias  comparavit.  Ad 
eum  de  diaiectica  librum  pertinet  fortasse  Gellii  quaedam  memoria 
XVI,  8:  cum  in  disciplinas  dialecticas  induci  atque  imbui  vellemus, 
necessus  fuit  adire  atque  cognoscere  quas  vocant  dialectici  eioaya-jfdq, 
tum,  quia  in  primo  ^egl  d^LOfidtav  discendum,  quae  M.  f^arro  alias 
profata,  alias  proloquia  appellat  e.  q.  s.  Proloquia  ubi  appellaTcrit, 
ipse  paullo  post  nos  certiores  fecit  Gellius,  in  libro  de  lingua  latina 
ad  Ciceronem  quarto  et  Ticesimoj  unde  in  promptu  est  ex  ipso  dia- ■,: 
lecticae  libro  alterum  nomen  praefata  repetere. 

2.  Ad  rhetoricam  auteni  dubitari  potest  num  Priscianus 
spectet  lib.  IX  p.  872  P.  (468  Kr.):  Varro  tamen  etiam  adolui  pro- 
tulit    in   III.    Rhetoricorum:    ,,postquam    adoluerit    haec   iuventusf"^. 


—  »  — 

Nam  RhetQriconim  libri  yarroais  gi   exsliterunt  uoquam,   quod  ease 
yeri  simile  n^amus,  diversi  fuerunt  a  compeodiaria   illa   expoMtionc. 
Ac  procUvis  est  de  librariorum  yitio  suspicio:  quaado  in  Nonii  codi* 
cibus   non  modo  de  re  publlca  et  de  re  p.   r.   et   de   Verum  ruUura 
libri  sola  scribentium  Tel  legentium   oscitantia  positi  suot  pro  rei  rw 
sticae  libris,  sed  manifesto  errore  ipsorum  adeo  Rketoricorum  lib.  xx 
ler  (p.  59,  2.  92,  10.  l4)  commemoratus  pro  Rerum  humanarum  lib. 
XX,    id    quod   a  Scaligero  Popmaque  eo    cerlius   intelleclum  est,   quo 
probabilius  ad  eundem  Rer.  hum.  librum   consimili  errore  orti   et  rei 
publicae  lib.  xx    (p.  161,  7)    et    de   re    rustica   lib.  jcjf- (p.  519,  22) 
referuntur.     Quanquam  ut  libere   quod  sentimus  faleamur,  Ucet  pro- 
fecto  illud  ///.  Rhetoricorum  ita  tutari ,   ut  male  Priscianus  in    hanc 
'  partem  interpretatus  esse  credatur  Disciplinarum  librum   iii  de  rhe^ 
torica,  qua  citandi  forma  percommode  uti  vetustior  aliquis  gramma- 
ticus  potuerat,  si  modo  ante  rhctoricam,  non  post  eam  ut  Cas»iodorus 
Isidorusque,  dialecticam  Varro  tractaverat.      Id   autem    ipsum    prorsus 
credibile  est  non  tantum  propter  Augustini  Marcianique ,  antiquiorum 
et  locupletiorum  testium,  exemplum   secundo   loco  dialectjjiana   collo- 
cantium,  sed  magis  etiam  iccirco   quod  a  contrarii  ordinis  auctoribus 
Cassiodoro  et  Isidoro  ipsius  Varronis  de  utraque  arte  verba,  quae  su- 
'  pra  posuimus,  ita  produntur  ut  rhetoricam  praecedal  dialectica.  Ceterum 
percommode  cum  Prisciani  exemplo  comparari  illud  potest,  quod  de 
lingua  latina  libri  sat  multis  grammaticorum  locis  ila  commemorantur, 
ut  afferalur  V^arro  de  lingua  latina  ad  Ciceronem  (vel  simplicius  etiam 
Varro  ad  Ciceronem)  adiecto  eo  libri  numero    qui    ad  opus   univer- 
sum   XXIV    libris    comprehensum  spectat,   tametsi    quattuor    ab    inilio 
libri  minime  sunt  ad  Ciceronem  scripti. 

l  4. 

Primum  autem  loeum  res  ipsa  loquitur  grammaticae  Varro- 
I  nem   cum   reliquis    auctoribus    omnibus   tribuisse.      Quo    libro   facile 


pel^jE>icitiir  illum  tanquam  quibusdam  lineamentis  eam  artem  adum- 
brasse,  quam  uberius  cum  in  xxiy  de.lingua  latina  libris,  tum  eis 
libris  perse(»tus  est  quos  de  lingua  latina  ye\  potius  de  sermone  lor- 
tino  ad  Marcellum  scripsiL  Nec  desunt  Varronianae  doctrinae  certae 
apud  posteriores  disciplinarum  scriptores  notae.  Isidorus  enim  I,  c.  3 
primordia  ait  grammaticae  artis  litterae  communes  eacistunt,  quas 
librarii  et  calculatores  sequuntur.  quarum  disciplina  velut  quaedam 
grammaticae  artis  infantia  est,  unde  et  eam  Varro  litterationem  yo- 
cat.  Quocum  conferendi  Augustinus  de  ord.  II,  35:  nata  est  illa  libra- 
riorum  et  calculonum  professio  velut  quaedam  grammaticae  infantia, 
quam  Varro  litterationem  vocat:  graece  aulem  quomodo  appelletur, 
non  satis  in  praesentia  recolo;  Marcianus  111,  p.  50,  ubi  verba  faciens 
Grammatica  hinc  inquit  mihi  Romulus  lilteraturae  nomen  adscripsit, 
quamvis  infantem  me  litterationem  voluerit  nuncupare,  sicut  apud 
Graecos  ygafji^aTLaTtxT^  primitus  vocitabar;  Asper  Putschii  p.  1725 : 
quam  (grammaticam)  Terentius  etiam  Varro  primum  ut  adhuc  rudem 
appellatam  esse  dicit  litteraturam ;  Marius  Victorinus  eiusd.  p.  2451 
(Gaisf.  Metr.  p.  2):  ut  Varroni  placet,  ars  ^rammaticay  quae  a  nobis 
litteratura  dicitur,  scientia  est  eorum  quae  a  jyoetis,  historicis  orato- 
ribusque^Jcuntur  ex  parte  maiore.  eius  praecipua  ojfficia  sunt  quat- 
tuor,  ut  ipsi  placet ,  scribere,  legere,  intelligere,  probare.*)  Atque 
haec  omnia  etsi  suaple  natura  talia  sunt,  qualia  potuerint  etiam  in 
alterutris  de  lingua  latina  Hbris  tractari,  tamen  omnis  de  singulari 
commentario  dubitatio  planissimo  testimonio  remoTetur,  quod  e  Gn. 
Cornuto  Cassiodoms  excerpsit  cap.  1  de  orthographia  p.  576  b  (p.  2286, 
3  P.):  Praeterea  in  libro  quem  de  grammatica  Varro  scri- 
psit,  cum  de  litteris  dissereret.  item  [vulgo  ito]  h  inter  litteras  non 


*}  In  alio  igitur  libro  haec  posita  fuit  eiusdem  Varronis  partitio  ad  Graecorum 
exemplum  magistrorum  conformata:  Grammatici  officia^  ut  asserit  Varro, 
constant  in  partibus  quattuor,  lectione,  enarratione ,  emendatione,  iudicio 
Testatur  Diomedes  II,  p.  421. 


K 


*7 


•> 


—   8r  — 

esse  dispUUmt  quod  multo  minus  miriim,  qumm  qubd  x  quoqu^  Ih^e^ 
ram  esse  negat>in  quo  quid  viderit  nondum  deprehendi,  ipsiusverha 
subiiciam:  ^Jlitterarum  partim  sunt  et  dicuntur^  ut  a  et  b:  partim 
dicuntur  et  non  sunt^  ut  h  etac:  partim  sunt  neque  dicuntur,  iU<p<^.^^ 


§.  5. 

NoQ  minus  certis,  sed  loDge  pluribus  testimoDiis  de  geome- 
tria  constat.  Primum  Gassiodori  de  art.  et  disc.  c.  6,  p.  560  b: 
mundi  quoque  Jiguram  curiosissimus  Varro  longae  rotunditati  in 
geometriae  volumine  comparavit^  formam  ipsius  ad  ovi  similitudinem 
trahens ,  quod  in  latitudine  quidem  rotundum ,  sed  in  longitudine 
probatur  ohlongum.  Deiode  Marciani  VI,  p.  190:  denique  si  Marcum 
Terentium  paucosque  Romuleos  excipias  consulares^  nullus  prorsus 
erit,  cuius  ista  (geometria)  limen  intrarit.  Praelerea  Schaeiderus  in 
Vitruv.  VII 5  praef.  de  geometria  ait  librum  ad  M.  Coelium  Rufwn 
scriptum  laudat  lul.  Frontinus  de  limitibus  agrorum;  in  commeata- 
tione  autem  de  Varr.  vit.  et  scr.  p.  234  adeo  libros  ix  Disciplinarum 
ad  M.  Coelium  Rufum  scriptos  memorare  cum  oliis  P^itruvium  1.  ss. 
dicit,  quod  ei  Fabricius  praeierat  Bibl.  lat.  1,  p.  125  Ern.  *)  Horum 
omnium  nihil  verum  est.  Nam  apud  Frontinum  quidem  p.  38  ed. 
Goes.  haec  tantum  exstant:  nam  ager  arcifinius,  sicut  ait  f^arro,  ab 
arcendis  hostibus  est  appellatus.  Sed  inde  a  p.  235  per  aUquot 
pagioas  perscriptum  est  caput  gromaticum  de  casis  litterarum  hoc 
praemisso  indice:  incipit  liber  marci  baronis  de  geometria  ad 
RVFVM  FELiciTER,  additis  in  margine  his:  al.  silbifm.  item  al. 
RFFVM  siLvivM*.  Eoquc  spcctat  Ausouii  Popmae  annolatio  p.  298 
ed.     Bip. :    Huius    (de    geometria)     libri    fragmentum    vetustissimum 


♦)  Tertio  modo    falllt  Itbros   ix  Disciplinarum  ad  M.   Coelium  Rufum  scriptos 
memorare  GelUum  X,  i  dicens  ann.  in  Vitr.  I.  ss. 


—     9     — 

I^ngqhardisis_(S'  e»   q«adralis  de  certa    loquendi  coDsuetudine   illius 

a^tis)  exafatum  nohis  communicavit  vir  doctus  sitmmaque  humani- 

tate  praeditus    loannes  Arcerius,  sed  ita  mutilum  et  corruptum  ut 

^^J^iLi.^^^.  -HP^  multum   intersit  aut  omnino  periisse  aut   ita  lace- 

rum   superfuissei  sic  autem    inscribitur:    m.    BARkoifis   ubellfs   de 

GEOMETRiui    jiD   RVFrM  siLViVM.   tum   sequitur:    .   ;'.   sequitur    ini- 

tium   non    leViter    discrepans   a  Goesiano    exeinplo.      Summa   autem 

diligentia  neutro  loco  Arceriani   codicis  inscriptionem   exliiberi    nunc 

intellectum    est    F.   Biumii   nostri  in  Mus.  Rhen.    iur.   VII,  p.    191  sq. 

narratione,  qui  hunc  indicem  testatur:  Incipit  liber  Marci  Barronis 

de  geometria  ad  rufum  feliciter  sitbium,     Apparet  igilur   soli    sive 

Popmae   sive   alius   coniecturae   eique   satis   incertae  deberi   M.  Caelii 

Ruti  nornen,  clarissimi  viri,  de  cuius  rebus  praeter  alios  Meyerus  Orat, 

Rom.  fragm.  p.  458  sqq.  ed.  nov.  et  Orellius  Onom.  Tull.  H^p.  113sqq. 

exposuenint.     Vt  ad  eum  Rufum  parum  caute  Meyerus  quoque  in  Cic. 

Brut.  79,  273  et  Eliendtius  hist  eioqu.  p.  127  ed.  nov.  Varronianum 

iibrum  rettuierint  sine  ulla  dubitationis   significatione ,  corruat   autem 

etiam  temporum  computatio  Schneideri,  quam  his  Discipiinarum  iibris 

adhibuit.     Silvium  sane  Romanum  hominem  novimus  nuilum,  e  Siliis 

autem  nuilum  Rufum.     Contra   P.  Suillius   (quod   nomen    non    raro 

in  codd.    scribitur  Suilius)   Rufus   praesto    est   consul  a.  u.  797,  de 

quo  Plinius   N.  H.  VII,  c.  4    et  Tacitus  Ann.    lib.  XI.  XII    XIII:  cuius 

quidni    avus    poluit    aequaiis    esse    Varronis?      Quanquam    taii    qui- 

dem  coniecturae  non  habemus   qui  maiorem  probabilitatem    aUunde 

conciiiemus.      liie  tamen  Rufus  quicunque  fuit,    huic  inscriptum   de  1 

geometria   librum  Varronis  etiam   in  re   gromatica  versatum ,  esse  noa  . 

minus  certum  est,  quam  non  esse  Varronis  quae  ei  tribuuntur  in  iila  > 

agrimensorum  congerie.     Immo  casu  inlercidisse,  quae  e  Varrone  ex- 

cerpta  essent,  prorsus  credibile  est,  relictam  autem  inscnptionem  cum 

aiienis  coaiuisse.     Idque  cum  ipsius  Arceriani  codicis  rationes  persua- 

dent,  in  quo  inscriptio  illa   ultimum  locum    integri    quaternionis   (XI) 

tenet,  de   casis  autem   expositio    in   summo    qualernione  XIJ   incipit, 

o 


t.^ 


—     10     — 

tum  confirmat  apographum  leaeDse,  quod  eaodem  iDSoription«na  loDge 
alio  loeo  eoque  ttem  ineptissimo,  ioter  medias  Frontioi  de  coloniis 
disputaliones  (p.  117  G.)  «xhibet.  Quo  accedit,  quod  ne  in  Vaticano 
quidem  apographo  ea  de  qua  agimus  ioscriptio  et  de  casis  exposi- 
tio  cooiunctae  sunt.  Quarum  rerum  testis  Blumiusp.  191  sq.  193  et  195. 
Non  alium  nisi  de  geometria  librum  Boethius  qui  fertur  signi- 
fical  eo  commentariolo  qui  inscribitur  de  geomeiria:  cuius  quae  Yera 
ratio  sit,  eiusdem  demum  Blumii  diligeotia  patefactum  est  p.  228  sqq. 
235  sqq.  En  yerba  personati  Boethii  p.  1234  ed.  Bas.  a.  1545;  Nos 
tamen,  quae  de  numeris  a  Nicomacho  diffusius  disputata  sunt,  vel  a 
P^arrone  de  mensuris  ostensa  sunt,  moderata  brevitate  collegimus. 
Vnde  profectus  nescio  an  eodem  recte  haec  referam  Prisciani  VIII,  p. 
818  P.  (403  K.):  irifit,  cuius  Varro  in  mensuralibus  primam  ponit 
personam  infio.  Et  habent  hic  quidam  codlces  Varro  in  mensuris. 
MuUum  fallitur  Oehlerus  Varr.  Sat.  p.  66  logistoricum  fuisse  de  mensu- 
ris  inscriptum  coniiciens. 

§.e. 

1.  De  astrologia  quoque  aperte  testatur  Cassiodorus  c.  6 
p.  560  a:  status  stellarum  est  quod  Graeci  arTigLy^oy  vocant:  quia, 
dum  stella  semper  moveatur,  attamen  in  aliquihus  locis  stare  videtur. 
nam  et  Varro  libro  quem  de  astrologia  conscripsit,  stellam  comme- 
morat  ah  stando  dictam,  Eara  autem  Tocabuli  notationem  et  Isidorus 
suscepit  III,  c.  59  et  60,  et  Tero  Marcianud  quoque  VIII,  p.  275  ima, 
et  is  quidem  quendam  Romanorum  anlestans  non  per  omnia  ignarum 
sihi:  quem  nemo  non  iridet  ipsum  Varronem  dici.  Quo  Marciani  de 
se  ipso  testimonio  profecto  non  mediocris  fides  ei  coniecturae  addi- 
tur,  qua  illum  Varrone  aliqua  ex  parte  usum  esse  iam  supra  signifi- 
cabamus.     Ceterum  ignarus  mei,  quod  editur,  yix  scripsit  Marcianus, 

sed  mihi:  caussa  erroris  compendium  scriptionis  fuit  m. 

2,  De  musica  testimonium  quidem   non  exstat,   »ed  aperla 


—    11    — 

satis  significatio  fit  eiusdem  Terbis  Cassiodori  c  5,  p.  557  b:  quoniam 
kjrp^fdius  tonus  omnium  acutissimus  septem  tonis  praecedit  hyper- 
dorium  omnium  gravissimum.  in  quihus,  ut  P^arro  jneminitf  tantae  "^' 
utHitatis  virtus  ostensa  est,  utjeaocitatosanimos  sedarei^  ipsas  quoque 
bestias  nec  non  et  serpentes ,  volucres  atque  delphinas  ad  auditum 
suae  modulationis  attraheret.  Rursum  autem  in  Musica  quoque  ^ar-  7 
rone  MarciaDiis  utitur  IX,  p.  3 14,  ubi  inter  plurima  alia  miranda, 
quibus  Tictrix  yis  musfcae  artis  apparuerit  fama  bominum,  hoc  memo- 
rat:  Aonne  ipsius  vetustatis  persuasione  compertum,  in  Lydia  njm- 
pharum  (vulgo  lympharum)  insulas  dici,  quas  etiam  recentior  asse- 
rentium  Varro  se  ^idisse  testatur:  quae  in  medium  stagnum  a  con- 
tinenti  procedentes  cantu  tibiarum  primo  in  circulum  motae,  dehinc 
ad  littora  revertuntur.  Quibus  sane  per  se  spectatis  non  ineplus 
etiam  in  geographicis  locus.     Sed  cf.  praeterea  §.  10  et  l4. 

§.1. 

Paullo  impeditior  de  arithmetica  quaestio  est:  tametsi  de 
novem  disciplinarum  libris  agens  Fabricius  1.  ss.  ex  his  inquit  librum 
de  arithmetica  adhuc  superstitem  se  vidisse  Romae  apud  Laurenlium 
Slrozzium  Cardinalem  testatus  est  Vertranius  Maurus  in  Varronls 
vita.*)     De  quo  unusquisque  existimet   arbitratu  suo:    nobis   incom- 


♦)  De  vita  Varronis  a  Mauro  scripta  nec  nota  res  nec  credibilis:  ut  aliquid  te- 
mere  miscuisse  Fabricium  suspicer.  A  quo  aliquantum  discrepat  Ausonius 
Popma  in  Bibliotheca  Varroniana  p.  497  ed.  Lugd.  B.  a.  1601 :  de  ariihme' 
tica  lib.  /,  quem  manu  descriptum  hodie  quoque  supersUtem  esse  et  Romae 
in  bibliothecis  adservalum  vidisse  testatur  M.  Vertranius  [.]  Alciatus  hoc 
amplius  se  editurum  poUicetur,  quod  tamen  credo  iuris  civilis  professione, 
in  qua  maxime  excelluit ,  et  gratiorum  disciplinarum  studiis  impeditus  non 
praestitit.  E  quibus  verbis  indiligenter  conflalis  aliquem  M.  Vcrtranium  AI- 
ciatum  flnxit  Oeiileras  Satir.  p.  10. 


« 


—   12    — 

perla  res.     Nec  muUum  tribuerim  Agrimensorum  eis  codicibus,  quos 
terlia  classe  a  se  compreheiisos  Blumius  ,  p.  216  testatur   Karronem 
de  arithmetica,    Don  de   geomeiria   commeroorare.     Sed   de  numeris 
librum  VarroQis  Fabricius  scribil  a  Censorino  (de  d.  oat.)  o.  2  alle^ri. 
/      Nihil  est  sane,  cur  hoc  iodice  commeotariuoi  de  arilhmetica  oegemus 
similiier  po&se  deootari  atque  liber  geometriae   breviter  dictus    est  de 
y      '  mensuris,    Verum  in  Censorioi  Tcrba  id  cadit  minime:  ibi  enim  quod 
T         f^arro  coramemoratur  in  eo  libro  cui  titulus  est  Atticus^  €t^^  de 
numeris,  is  quidem  fuit   udus  e  libris  logisloricis ,   el  ut  Tidetur    ne 
f  irere  quidem  de  numeris  inscriplus,  sed  de  muneribus  potius:  de  qao 

^  alibi  dictum.     Item    hinc  segregandus   RuOnus   p.  2720  P.   398  Gaisf. 

i  in  eis  scriptoribus,    qui  de  numeris  laline  scripserint,    referens   etiam 

Varroaem:  qiicm  locum  $.   13  tractabimus.      Conira  imprimis  huc  facit 
i  Incertus  de  grammalica,  quem  Augustinum  ferunt,  p.  2008  P.,  ubi  ad- 

terbiorum  numeralium    in  um  et    in  o    exeuntium    discrimen    sic   ex- 

plicatur:  secundo  autem  ad  ordinem  pertinet ,  secundum  ad  numerum: 

ut  puta  cum  dico,  secundo  factus  est  consul,  pertinet  ut  dixi  ad  or- 

dinem,  quod  primo  alter  factus  sit  et  sic  alter  secundo.  cum  autem 

\  dicimus  secundum  consul  vel    tertium  vel  quartum  vel  quintum  vel 

|-  T^      jl  sextum,  ad  numerum  pertinet,  quod  sexies  fuerit  consul.  .  .  .-   Hoc 

j  Varro  distinxit  in   libris  numerorum.     Erratum    est    libris   pro 

libro:  Disciplinarum  autem   certum  librum  cogitari,   quo   de  numeris 

Varro  egisset,  luculcnter  demonstrare  licet  collato  Gellio  X,  1,  cui  sua 

•    '  debet  Nonius  p.  435:    Verba   M.   Varronis   ex   libro  Disciplinarum 

quinto  haec  sunt :  aliud  est  quarto  praetorem  fieri  et  quartum ,  quod 
quarto  locum  adsignificat  ac  tres  anle  factos,  quartum_tem^$  ad- 
sjgnificat  et  ter  ante  factum,  igitur  Ennius  recte  quod  scripsit  „Quin- 
tus  pater  quartum  fit  consuH'^,  et  Pom^ius  timide  quod  in  theatro, 
—  ne  adscriheret   ^^consul  tertium^'  aut  y^ertio^^,   extrcmas  litteras  non 

scripsit.  Quodsi  haec  ab  ipsius  arlis  arithmeticae  tcI  notione  vel  usu 
satis  aliena  dixeris,  scire  velim,  in  quam  aliam  artem  disciplinamve 
(si  ab  ipsa  grammatica  recesseris)  eadem  aptius  et  cum  maiore  neces- 


—     13     — 

silatis  specie  conveniant?  Reputandura  est  enim  eum  esse  Varro- 
nem ,  qui  in  quovis  genere  grammalicum  agat  praeter  ceterai  Ita- 
que  Tariis  numerorum  notionibus  quae  indila  essent  vocabula,  non 
incuriose  eum  in  libro  de  arilhmetica  docuisse,  alio  quoque  exem- 
plo  probari  coniicimus,  quod  est  apud  Priscianum  de  fjg.  num. 
p.  1356  P.  401  K.':  duo  asses  ,  diissis ,  dupondius ,  iressis ,  qua~ 
drassis^  decussis,  vicessis^  tricessis,  quadragessis ,  quinquagessis, 
sexagessis ,  septuagessis ,  octogessis,  nonagessis ,  centussis  j  post 
quem  numerum  teste  f^arrone  non  componuntur  cum  asse  numeri. 
Ne  illa  quidem  a  lali  tractatione  arithmeticae  abhorrere  videntur, 
quae  e  Varrone  Gellius  III ,  l4  excerpsit  de  discrimine  dimidius  et 
dimidiatus  vocabulorum.  Nam  ab  ipso  Gellio  tractatos  esse  Disci- 
plinarura  libros  aliis  quoque  documentis  infra  pateiiet.  Falsum  est 
autera,  quod  placuit  Barthio  Adversar.  VI,  6,  ex  arilhmetica  Varronis 
hausta  esse  haec  Favonii  Eulogii  in  Somn.  Scip.  p.  407  Orell.:  ad 
hunc  numerum  cuhicum ,  ut  Karroni  placet ,  lunaris  cursus  congruit 
revolutio ,  quae  in  xxfii  diehus  omne  tanti  sideris  lumen  eochaurit. 
Quae  unusquisque  sua  sponte  intelligit  locum  eliam  in  aslrologia 
habere  potuisse,  habuisse  autera  iu  georaetria  intelliget  qui  §.  17  a 
nobis  disputala  perlegerit.  Krahnero  igitur  cave  assentiare  ad 
Hebdomadura  librura  primum  illa  referenti  comra.  de  Varr.  antiquit. 
p.  9.  Quo  libro  ,  tanquam  prooemio  ipsis  Imaginibus  breviculisque 
earum  explanationibus  praemisso,  elsi  de  numeris  multa  et  exqui- 
sile  et  frigidiuscule  congesta  esse  e  Gell.  III ,  10  apparet ,  tamea 
ad  unum  haec  omnia  septenariura  nuraerura  spectabant:  cuius  etsi 
aliquolies  apud  Eulogium  paullo  anle  meotio  lit,  taraen  ipsa  illa, 
quibus  Varronis  auctoritatera  adhibuit,  verba  ad  septenarium  nu- 
merum  nullo  modo  pertinent.  —  Ceterum  de  arithmetica  cf.  etiam 
§.  11.  13. 


—     <4     — 

§.  8. 

1.  Seplem  disciplinarum  indicia  perseculi  sumus:  reslant  duae 
quae  in  septem  artium  orbem  noTicia  consueludine  finitarum  non 
sunt  receptae.    Earum  unam  fuisse  architecturam  (quae  Quintiliano 

I  II,  21,  8  est  archUectonice)  Vitruvius  testatur.     Cuius  scriptoris   quod 

multis  locis  impressa  Varroniani  sermonis  et  ingenii  vestigia  agnoyisse 
sibi  visus  est  Schiieiderus  ann.  in  VII.  praef. ,  id  etsi  non  potuimus 
dedita  opera  quale  sit  inquirere,  tamen  multum  veremur  ne  leviore 
similitudine  et  quae  longe  alias  caussas  aliamque  yim  habeat,  quam 
yera  affiaitate  nitatur. 

2.  Nonam  autem  disciplinam  quam  putabimus  esse?  Non 
mirer  si  quis  de  ipsa  philosophia  cogilet  motus  Augustini  exemplo 
(§.  1),  apud  quem  magnam  fuisse  Varronis  aucloritatem  constat.  Et 
scripsisse  sane  Varronem  librum  de  philosophia  extra  dubitationem 
positum  est :  e  quo  amplum  idque  satis  mremorabile  fragmentum  ex- 
stat  lib.  XIX  de  civit.  dei  c.  1.  2  et  3.     Inter  quem  librum  eiusdem- 

r-  f  que  Varronis  de  forma  philosophiae  secundum,  e  quo  Charisius  I, 
p.  79  capparim  feminino  genere  affert,  perobscurum  est  quae  ratio 
intercesserit.  Schneideri  enim  comm.  de  vit.  et  scr.  p.  232  senten- 
tiae,  de  forma  philosophiae  fuisse  secundum  librorum  de  philosophia, 
diligentis  in  hoc  genere  obstat  Augustini  auctoritas,  qui  de  libro,  non 
de  libris  loquitur.  Cf.  infra  §.11.  —  Prorsus  autem  hinc  alienum  esse. 
apparel  a  Nonio  p.  171.  192.  316  proditura  litulum  yarro  Periplu 
lib.  II.  ^Egl  (piXoorocpiag  (sic  enim  ubique  scribendum):  quam  satiram 
essc  cum  e  duplici  inscriplione  tum  e  graeco  indice  tum  ex  immistis 
verslculis  perspectum  est.  *)     Potuit  autem   Periplus  ille,  ut  exemplo 


*)  Yide  Oehlerum  Varr.  Sat.  p.  61,  versuum  lamen  ficlorem  non  viclorcm.    Scribe: 
Ac  mnlla  ambrosia  ac  nectar,  non  allia,  sardae, 
Panis ,  nef.i^u ,  lucuns^  cibu'  qui  purissimu'  multo  est,  — 
Ceterum  unus  est  Graecus  index  libri  Yarroniani,  quo  quid  fiat  diriicile  dictu 


—     16     — 

ular,  ita  bipeitttus  esse  ut,  quemadmodum  altera  pars  nsQl  cpiXoffo- 
(pioQ,  ita  prior  esset  sive  %i^l  larrogLag  sive  %egi  no)uTeiag  vel  no^~ 
rixfiq.  Iq  tale  certe  argumeotum  duo  libri  I  fragraeDta  quadrant  Non. 
p.  192  et  316:  in  hac  civitate  agros  colunt  harenosos;  praeter  hos 
Jluit  amnis  quam.  olim  Albulam  dicunt  vocitatam :  —  et :  in  hac  ci- 
viiate  tum  regnahat  Dionjrsius,  homo  garrulus  et  acer.  Nisi  forte 
vera  per  varias  terras  peregrinatio,  periplus  dicta  simpliciter,  et  oppo- 
nebatur  et  comparabatur  tanquam  itineri  cuidam  per  pbilosophiam 
eiusque  varias  regiones  facto.  —  Praeterea  locos  philosophicos  tracta- 
tos  esse  in  Antiquitatium  prooemiis  ipse  Varro  testatur  apud  Cicero- 
nem  Academ.  T,  2:  de  qua  re  subtiliter  disputavit  Krahnerus  1.  ss.  p. 
l4  sq.  —  Sed  praeter  bos  sive  tres  sive  qualtuor  \ocos  de  philosophia 


est.  Nam  nec  ad  satiram  videtur  spcctare  posse  quod  exstat  apud  Cbarisiuni 
II,  p.  170:  Varro  in  tertio  mgi  /a()axrai|^a)y,  nisi  quidem  de  tripertita  adeo 
satira  cogites ,  nec  de  doctrinae  studiis  disputaliones  suas  Varro  unquam 
Graeco  indice  appellavit,  ne  ita  quidem  ut  eum  latino  sociaret.  Id  si  semel 
factum  esse  concedatur,  sat  commode  huc  conveniat  Varroniani  libri  index 
de  propriefate  scriptorum  apud  Non.  p.  334:  quo  non  inepte  referas  c  Geli. 
VII,  14  haec:  cera  aiUem  et  propria  himucemodi  formarum  exempla  in  la- 
tina  lingua  M.  Varro  esse  dicit  ubertatis  Pacuvtum^  graciliiatis  LucUiumy 
mediocritatis  Terentium:  idque  eo  sane  probabilius,  quod  ipso  capitis  initio 
de  tribus  dicendi  generibus  verba  faciens  Gellius  graeco  /^aQaxtr^Qei  nomine 
usus  erat.  Quanquam  talium  proferendorum  quam  varia  potuerit  esse  oppor- 
tunitas,  gravi  documento  sunt  valde  aflinia  exempia  haec:  rj&/]  nuUis  aliis 
sertare  concenit  quam  Titinio,  Terentio,  Attae,  nu&i]  vero  Trabea,  Atilius^ 
Caecilms  facUe  moverant  (de  quo  vid.  Parerg.  Plaut.  I,  p.  194) :  —  tn  ar- 
gumenfis  CaecUius  posdt  palmam ,  in  ethegin  Terentius ,  in  sermon&us  TloMt- 
tus:  —  quorum  illud  e  lib.  V  de  latino  sermone  (ad  Marcellum)  afiert  Cha- 
risius  n,  p.  215,  hoc  e  satira  quae  inscribitur  Parmeno  Nonius  p.  374.  — 
Permire  autem  Popma  p.  496  nsQi  xaQaxnjgav  libros  eosdem  esse  coniicit  cum 
illis  de  formulis  verborum,  quos  se  scripturum  Varro  polliceatur  libro  nono 
ad  Ciceronem  h.  e.  X,  33  p.  563  Sp. 


Varroncm,  hao  quidem  iDScriplione  ittum^^  '"^lhtiil^^^^^fMfefipilinatUJh 
libris  dedita  opefa  exposuisse,  noh  tantum  probari  nequit,  sed  eon- 
fident^ssime  n^andum  est.      -     ..i;  ,m*i;<..  .ia!y;^T»^  H^.  i^f.ii^^j.;;^.  ;>t^ 

■^  ft      O  •'■■.*"'' 

^' '  'Circumspicientibus  enim  nobis ,  quae  poluerit  in  reliquarUm 
artium  socijktatem  ascita  esse  disciplina,  et  Unquain  siia  sponte  se 
'(  offert  et  hunc  locum  firmiter  tuetur  medicina.^^Eam  non  seiiiet  re- 
perimus  ii^  ipsis  liberalibus  artibus  habitam,  i^ktSenecae  epist:  95, 9: 
adiice  nunc^  quod  artes  quo<jue  pleraeque,  immo  eac  omnihus  libera- 
lissimae,  hahent  decreta  sua  ^  non  tantum  praeceptay  sicut  medicina. 
Quid?   quod   iam  C.   lulius  Caesar  una   coniunxit   omnes  medicinam 

•r 

\  Homae  professos  et  liberalium  artium  doctqres,  quos  civilale  donaret 
leste  Suetonio  c.  42.  Nolo  enim  ad  posteriora  saecula  descendefe,  qui- 
bus  medicos  vel  arch^tros  cum  grammaiicis,  oratoribuSj  philosophiae 
praeceptoribus  y  magistris  Tel  professoribus  litterarurti,  artium  libera- 
lium  professoribus  iunxeruDt  Tl^eodosiani  codicis  leges  Xlll,  3, 1 .  3. 1 6  sq. : 
de  quibus  temporibus  dixeruat  Gauppius  noster  comm.  dc  professoribus 
et  m«dicis  eorumque  prifilegiis  Yratislaviae  a.  1827   edila  et  Baehrius 

M  diss.  de  litterarum  uniyersitate  Constantinopoli  V.  p.  Chr.  n.  saec. 
condita  (Heidelbergae  a.  1835)  p.  8  sq.  Cum  ipsa  autem  architectura 
medicinam  Cicero  composuit  de  offic.  f ,  42 :  quihus  autem  artibus 
aut  prudentia  maior  inest,  aut  non  mediocris  ulilitas  quaerilur ,  ut 
medicina,  ut  architectura  e.  q.  s. :  item  Cassiodorus  Variar.  III,  52: 
geometriam  ...  Chatdaei  primum  invenisse  memorantur ,  qui  ratio- 
nent  ipsius  disciplinae  generaliter  colligentes  et  in  as^ronomicis  rebus  et 
in  musicis  et  in-mechanicis  et  in  architect[on1icis  et  ad  medicinam 
et  ad  artem  logisticam  .  .  .  aptam  esse  docuerunt,  Sed  Ms  tamea 
leyioribus  sane  indiciis  noH  nostram  de  tractata  a  Yarrone  mediciaa 
sententiam  superstructam  putare.  Quam  quidem  gemina  argumeata- 
tione  hac  communimus.    Primum  euim  si  reputaveris  quae  ratio  iater 


^     1T     — 

Varronel^  «t  Marcianum  Capellam  intercedat,  ut  qui  dialecticae  auclo- 
rem  Yarronem  commemoret  in  suo  de  dialectica  tibro,  item  geome- 
triae  ia  suo  de  geometria,  praeterea  eundem  de  stcUa  Tocis  origine 
sequalur  in  afttronomia :  facilis  erit  de  Marciani  IX,  p.  302  Terbiit 
coniectura,  quibus  plurimum  in  hac  caussa  tribuimus.  Postquam 
enim  coram  love  deorumque  coetu  sex  Arles  prodierunt,  prius 
quam  suas  partes  septima  agit,  svperum  paterj  qiti  probandarum 
numerus  superesset,  eccquirit.  Cui  Dclius  (verba  sunt  Marcian^)  Me- 
dicinam  suggerit  Jlrchitectonicamque  in  praeparatis  assistere.  sed 
quoniam  his  mortalium  rerum  cura  terrenorumque  sollertia  est,  nec 
cum  aethere  quicquam  habent  superisque  confine:  non  incongrue^  ac 
si  fastidio  respuantur^  in  senatu  caelico  reticebunt,  ab  ipsa  deinceps 
virgine  explorandae  discussius.  una  'verOy  quae  polissima  caeli  side- 
rumque  dilectior  est,  eacaminis  huius  tam  favore  quam  voluptale  dis- 
quiretur  luisque  conspectibus  non  poterit  sine  scelere  viduari  (h.  e. 
Musica.)  Horum  igitur  cum  haec  Tis  sit,  ut  excludi  a  Marciano  duae 
artes  cum  reliquis  septem  alias  compreheosae  dicanlur:  quando  illa- 
rum  alteram  ab  ipso  Yarrone  comprehensam  in  confesso  est,  ad  eun- 
dem  Varronem  medjcmae  speclare  meutionem  haud  profecto  obscura 
significatio  flt.  Absque  quo  esset,  cur  illas  ipsas  disciplinas  Marcia- 
nus  praeler  ceteras  commemorarel?  cur  non  agriculturam ,  quam  suis 
Artium  libris  novimus  Celsum  complexum  esse?  cur  non  pingendi 
sculpcQdive  arles?  Firmatur  autem  seuteolia  nostra  allero  argumcnto, 
quod  petimus  e  gemina  Nonii  memoria,  p.  1.35:  luscitiosi^  qui  ad 
lucernam  non  vident  et  fiva-jzeg  vocantur  a  Graecis.  Karro  Disci- 
piinarum  lib.  riii:  vesperi  non  videre^  quos  appellant  luscitiosos*); 


*)  Pergilur  apud  Nonium  sic:  Idem  Andabatis:  edepol  idem  caecus ,  non  lusci- 
tiosus  €$t.  Blirer  si  prope  eadem  verba  Varrunis  Planliqne  communia  sint. 
Qoapropter  nescio  an  haec  lacunosa  sint  et  sic  iiistauranda  :  Idem  Andabatis: 
[♦  ♦  4  Plautns  Miiite  glorioso:]  edepol  [/m  qu]idem  caecvs ,  ncn  luscitiosus 
esi  Habentur  enim  haec  Mil.  II,  3,  5f.  Celerum  Ivscwsvs  formem  tacilo 
susluli. 

3 


•■C-    >•  :  -    T   ."i!^?^..ff»'*l.')»l{l^ 


7 


-r-       18       r^ 

—  ct  p.  551:  portidaca,  Varro  Disciplinarmn  (DiscipUnae  cod<L) 
lib.  rin :  manducata  portulaca  cito  toUity  ubi  aliquid  excidit  eoram 
quae  manducata  porcilaca  sanari  Plioius  tradidit  N.  H.  XX,  30,  81, 
Telut  ulcera  (oris),  tumorem  (gingivarum),  dolores  (dentium)  et  quae 
sunt  reliqua :  sitim  Lipsius  et  Popma  inserueruDt.  Nod  esse  casu  fa- 
ctum  apparet,  quod  ex  uoo  eodemque  libro  ad  morbos  et  medica- 
menta  spectantia  fragmenta  duo  proferuDtur:  immo  eo  ipso  libro  tra- 
ctatam  esse  medicinam  ^ix  potest  dubitari.  Eamque  rem  grayius  etiam 
similium  muHitudo  fragmeotorum  persuadet,  quae  composita  habes 
§.  31.  Et  usus  est  Yarronianis  etiam  Isidorus  in  ea  parte  Originum, 
quae  continuo  excipieos  matbematicas  disciplinas  est  de  medicina,  lY, 
8,  13:  auruginem  vero  Varro  appellari  ait  a  colore  auri;  et  11, '4: 
est  enim  pila  vas  concavum  et  medicorum  aptum  usui,  in  quo 
proprie  ptisanae  fieri  et  pigmenta  confici  (vulgo  concidi)  solent.  Varro 
autem  refert  et  Pilumnum  quendam  in  Italia  Juisse^  qui  pinsendi 
praehuit  artem:  unde  et  Pilumni  cultores  pistores.*)  ab  hoc  igitur 
pilum  et  pila  inventa  (vulg.  inventam) ,  quibus  far  pinsitur,  et  ex 
eius  nomine  ita  appellata.  Quanquam  haec  non  intercedemus  sane  si 
quis  aliunde  deriTare  malet,  yelut  ex  libris  de  vita  populi  Romani 
collatis  Nonio  p.  528  et  Servio  in  Aen.  X,  76. 

^.  10. 

1.  Sequitur  ut,  quo  ordine  novem  quas  explorasse  videmur 
disciplinas  Yarro  disposuerit,  quaeratur:  quae  res  non  paucas  habet 
dubitationes.     Ac  duo  certa  sunt:  quinto  loco  tractatam  esse  arithme- 


*)  Sic  correximus  haec :  unde  et  pilutnni  et  pistoret ,  coUato  Scrvio  in  Aen. 
IX,  4 :  Pilumnus  vero  pinsendi  frumenti  (usum  invenit),  unde  et  a  pistoribus 
colitur.  ab  ipso  etiam  pilum  dictum  est.  —  Paullo  ante  pinseudi  praebuit  ar- 
iem  e  codd.  recepimus  pro  pinsendis  praefuit  arois ,  quod  a  Popma  in  hor- 
deis  mutatum  est. 


—     19     — 

licam,  oclavo  medicinsun;  vix  miaus  certum  terlium  hpc^  ut  primus, 
seeundusy  iertius  liber  dicati  esse  grammaticae,  dialecticae,  rhetoricae 
oredeiMii  tiot:  <le  quo  ordine  cf.  $.  3.  Nam  quod  Gellii  X,  1  in  qui- 
busdam  exemplaribus  legitur  ex  libro  Disciplinarum  quarto  pro  quinto, 
id  a  solo  Stephaoo  iovectum  esse  cootra  codices  mss.  Gronovius  te- 
staUir.  Quodsi  ad  reliquas  transgressus  id  agas,  ut  cum  quattuor 
matkematiois ,  quadrivii  nomiae  postea  connexis,  tanquam  cogaatam 
iungas  architecturam ,  frustra  elaborayeris:  quaado  quatluor  tantum 
artibus  locus  dalus  ^t  inter  tertium  et  octaTum  librum.  Mathemati- 
cas  autem  iilas^quMtuor  ut  iam  a  Varrooe  cootinuatas  existimemus, 
non.  potest  non  suadere  Isidori,  Boethii,  Cassiodori,  Marciani  ipsiu»- 
que  ut  videtur  Quiotiliani  consensus.  Yt  cum  hac  de  caussa  tiim 
propter  Marciani  de  se  ipso  testimonium  architecluram  veri  sit  simile 
uUimum  locum  obtinuisse:  nam  et  magis  profecto  consentaneum  est 
ab  eo,  qui  intueretur  Varronis  exemplum,  reseclas  esse  extremas  quam 
medias  quasdam,  et  eodem  adeo  ordine  Marcianus  a  se  praeterraissas 
commemorat  medicinam  et  architecturam ,  non  architecturam  et  me- 
dicinam.  Nec  certe,  si  paenuliimus  locus  iributus  erat  medicioae, 
haoc  contendi  potest  aptius  vel  a  musica  Tel  ab  aslrologia,  quam  ab 
architcctura  excipi.  Quod  autem  ad  ipsarum  malhematicarum  inter 
sese  ordjnem  attinet,  sine  certa  sede  omnium  maxime  vagari  musicam 
videmus.  Quam  reliquis  postposuit  Marcianus,  praemiserunt  Quinti- 
lianus  et  Auguslinus,  mediam  inter  geometriam  et  arithmeticam  posuit 
Seneca,  inter  arithmeticam  et  geomelriam  Boethius  et  Isidorus,  utri- 
que  subiecerunt  idem  Isidorus  altero  loco  cum  Cassiodoro.  £x  his 
raiionibus  minimam  fidem  habent  mediae,  quibus  divelluntur  geome- 
tria  et  ariihmetica.  Quibus  elsi  haudquaquam  incommode  praeponi- 
tur  musica  utpote  grammaticae  et  humanae  linguae  notioni  valde  afli- 
nis,  iamen  io  Varronem  quidem  is  ordo  ita  tantum  cadere  possit,  ut 
simul  geometriam  praecedat  arithmetica  quippe  quinto  libro  tractata. 
Id  aulem  ipsum  non  slne  confideatia  pronuntiamus  carere  probabili- 
iate.     Nam    quaalumvis    in    hoc   geoere    ioier   se   discrepeoi  artium 


—    89    — 

auctores,  in  uaa  re  noo  promiscue  ^iiftceduat,  «ed  saeculonim  oixli- 
Dem  ip»o  diftseasu  serTaot  coostanlissime.  Poaterioris  yel  infkDae  Mr- 
tatis  sunt,  qui  prioreoi  esse  aritbmeticam  Yolueruot,  Casaiodorus, 
BoeUaius,  Isidorus:  a  geometria  i^rdiuotur,  qui  ad  meliora  saecula 
propius  accedunt,  Marciaaus,  Augustinus,  Seneca.  *)  £1^0  post  rheto- 
y  ricam  geometria  et  anlhmelica^  j>ollocatis_unum  conlroversum  hoc 
restat,  quo  has  ordioe  musica  et  astrologia  exceperiot.  Quae  re&  etai 
esl  aane  ancipitis  ratiocinalionis,  tamen  quoniam  praeter  reliquos  sffiir 
ptores  unus  e  Yarrone  Marcianus  pependit,  ex  huius  quam  ex  aliorum 
exemplo  tutior  poterit  etiam  de  harum  disciplinarum  sedibus  coniectura 
ileri.  —  Nullam  autem  rationem  \el  habuimus  vel  babendam,  conce- 
dimus  unius  teslimonii,  quo  videtur  saoe  omnis  quem  proposuimus 
disciplinarum  ordo  everti.  Est  id  Acronis  in  Horat.  Art.  poel.  203  haec 
T  \  annotanlis:  Varro  ait  in  tertio^J^iscijilitmrum  et  ad  Marcellum  de 
^  lingua  latina  quattuor  foraminum  fuisse  tibias  apud  antiquos,  et  se 
ipsum  ait  in  templo  Marsyae  vidisse  tibias  quattuor  foraminum. 
Noa  posse  his  ia  alia  disciplioa  nisi  io  musica  locum  fuisse ,  haud 
gravate  unusquisque  concesserit,  iis  praesertim  collatis  quae  $.  l4  affe- 
rentur:  nemo  aulem,  qui.  ei  disciplinae  tertius  dicari  hber  potuerit, 
ulla  puto  ratione  expediet:  quando  nec  quomodo  divellere  rhetoricam 
et  dialecticam ,    nec  quem  locum  divulsae  alterulri  tribuere   qui  sape- 


*^)  De  Inic  (tA^erentia  sic  Cassiodoras  c.  4  p.  553  a:  Scriplorei  saecularkm 
liUerarnm  inter  disciplinas  mathetnaticas  primatn  omnium  ariihmeticam  este 
toluertmt  propterea  quod  musica  et  geometria  et  astronomiOy  quae  sequunhtr, 

indigent  arilkmetica: arithmetica  vero  ut  sit,  neque  musica  nequs 

geometria  neque  astronomia  egere  cognoscitur.  Yerissimum  hoc,  sed  ut  tamen 
■ec  uno  nec  tribus  ante  saeculis  intellectum  vel  inlellectis  obtemperatura 
esse  exempla  clament:  pertinax  enim  bumani  erroris  natura  et  vis  diutina. 
Quare  quid  est  tandem ,  cur  in  illis  scriptoribus  saecularibus  non  posse  non 
fuisse  ipsum  Varronem  contendas?  Quem  suo  quodam  modo  multam 
diverso  de  mutua  disciplinaram  affinitate  ratiocinari  potuisse  facile  ex  iis 
coHiicias,  qaibus  quam  late  voluerit  geometriae  Tim  patere  intelltgtiur. 


rct  polueril,  vel  perspiciinus  Tel  aHc|iia  conieclura  assequintHir.  Aut 
igitur  meDdum  est  ia  nuraero,  aut  pertinet  qui  scriptus  est  numerus 
ad  alterum  teslimonium:  iertio  ad  Marcellum  de  lingua  latina:  ex-  y 
trttsit  autem  iibro  vel  lihris.  Cerl^  non  alieaius  a  tertio  ad  Marcellum 
illud  est  quod  de  tibiis  traditur  quam  quod  apud  Nonium  p.  318  de 
epicroco  communi  yiris  cum  mulieribus  veslimento. 

:>,.ui  3.     Quodsi  id  sequimur  quod,  licet  demonstrari  Dequeat  argu- 
mcntandi  necessitate,  tamea  a  probabilitate  proximo  intervallo  absit, 
nescto  an  uoiTersa  Varroniaoi  operis  dispositio  haec  fuerit,  ut  ageretur 
-r  « .  i»  V*5«iU»r    libro    I.         de  grammatica 
.,     \..2  '  ■  i    •"-  IL'     de  dialectica 

A  .•"'\\i'/:  lll.      de  rhetorica 

oi    .  IV.      de   geometria 

-        ;;    --r'   i  V.         de   arithmetic» 

VI.       de   astrologia 
>,'  VII.     de   musica 

VIII.   de  medicina 
'  IX.      de   architeclura. 


§.  11. 


Satis  nunc  existimari  de  Ausonii  Popmae  iudicio  poterit,  qui 
Bibliothecae  Van*onianae  p.  497  Disciplinarum  ioquit  Hbri"  rni,  in 
{juibus  fuit  'varia  et  ex  omni  disciplinarum  genere  delibata  doctrina ; 
nam  hae  quae  appeltantur  artvs  sive  disciplinae  iiberales,  seorsim  ab 
hoc  opere  libros  singulares  hahiterunt.  De  quo  prorsus  fefellit  Pop- 
mam  opinio.  Qui  quae  praeterea  coromode  affert  e  Claudiani  Mamerti 
episcopi  ad  Sidonium  Apollinarem  libro  II  de  statu  animae  irerba,  ea 
non  dubito  potiore  ex  parte  ad  ipsos  Disciplinarum  libros  referre. 
Sunt  autem  haec  cap.  8  p.  440  ed.  Galland.  Ven. :  M.  Varro  sui  sae- 
citli  peritissimus  et  teste  Tullio  omnium  sine  dubitatione  doctissimuSy 
quid  in  musiciSy  qidd  in  arithmeticis ,  quid   in   geometricis,  quid  in 


--     8«     — 


(piXoaocpovfidyw  libris  divina  quadam  dispulalione  coHtendU^  nisi  ut 
a  visibilibus  ad  invisibiiia,  a  hcalibus  ad  Hlocalia^  a  corporeis  ad 
incorporea  miris  aelernae  artis  modis  abstrahat  animum  e.  q.  s. 
Gratum  nohis  fecit  Claudiaous,  quod  de  muflica  dequc  arkhmetica 
libros  Varrooianoft,  teslimoniorum  fide  magis  quam  reliquoft  «lefititutofty 
sibi  cognitos  non  ambigue  significat .  <piko<ro(^vfji€va  autem  fortasse 
librum  de  dialectica  dixit,  ita  ut  libris  ad  priora  omoia  pertineat: 
nam  Isidorus  quoque  ipsi  de  dialecUca  disputationi  iotegnim  caput 
inscruit  i/e  definitione  phiiosophiae  lly  24,  ad  quod  aditum  his  yerbis 
parat:  solent  autem  philosophi,  antequom  ad  isagogen  veniant  expo- 
nendam,  definitionem  philosophiae  oslendere,  quo  facilius  ea  quae  ad 
eam  pertinent  demonstrentun  Nisi  forte  post  musica,  arithmetica, 
geometrica,  genere  neutro  elata,  transiit  Claudianus  ad  qpiXoaocpovfjU-' 
vcov  libros  argumenti  propinquilate  finitimos,  Toluminibus  prorsus  ab 
illis  discretos,  cogitavitque  sive  de  philosophicis  disputationibus  qui- 
buslibet  per  plurimos  commentarios  VaiTonis  sparsis,  sive ,  quod 
lubentius  amplector,  de  iis  libris  quorum  secundus  erat  de  forma 
philosophiae ,  vel  de  his  unaque  de  libro  siogulari  illo  quem  inscri- 
pserat  de  philosophia.  Cf.  §.  8.  Vides  quam  muUiplicem  explicatum 
episcopi  Viennensis  ea  verba  habeant,  e  quibus,  qui  inconsultius 
agat,  facile  alterum  argumentum  petat  (alterum  quidem  ex  Augustini 
exemplo),  quo  ut  nonam  octo  aliis  disciplinis  philosophiam  a  Varrone 
iunctam  esse  probet. 


» j  ■ » « » »1 


i 


\..> 


,  I 


ri 


.\v^  ,,   .  -»  .    -i 


■\:'-       \ 


.  V-,- 


'^  \\   '  <"<         .     .■•    . 


C  AF  VT     II.  ' 

.Tfj«;it'—'f:'/   BfJTOJ??'--!   frVHlqtff^?^^  <■•'»•  ;.!;;        ■■•'■:-■  . 

■  ii\\,"j^f\ri  ■■'.>,       '.«•.        :      •  ■"     ■,'?;        *■:'"'!?■»         H^     '  'I©'    •"•  ''    ■'    :      >f'''^ 

ihui  ..  !fe&^<?'Gircuinftpiciendu[n  ounc  est,  si  forte  ex  aliis  fragmentis, 
qltae  ftd  DiscipliDiaFum  Ubros  sola  coniectura  probabililer  referantur, 
etiam  dertiorem  speoiem  singularum  artium  a  M.  Terentio  pertracta- 
tarum  menti  nostrae  informare  liceat.     -    3  •.  »..4   »  .;  .. 

'?.-''  Ajc  de  grammatica  dxof^atix^  omnis  disputatio  nostra,  non 
xaracpaTixii  erit*  Nam  cum  de  grammatica  librum  Yarronis  in  Cornuti 
Yerbis  indagaTerimus  apud  Gassiodorum  de  orthographia  p.  2286  P., 
tamen  quae  praeterea  ex  eodem  Gornuto  Gassiodonis  affert  Varroois 
dicta  sine  certi  libri  indicio,  ea  cave  ad  eundem  de  grammatica  com- 
mei:d.arium  illico  referae.  Ab  illis  enim  quae  supra  perscripsimus  haec 
excipiuntur  Cornuli  verba  p.  2285,  35:  h  sicut  in  quaestione  est  lit" 
tera  sit  necne^  sic  nunquam  dubitandum  est  secundo  loco  a  quacun- 
que  consonante  poni  debere.  quod  solus^JKarro  dubitat:  vult  enim 
auctoritate  sua  ejfficerey  ut  h  prius  ponatur  ea  littera  quae  aspiratio- 
nem  con/erat,  et  eo  magis  hoc  tentat  persuadere  ^  quod  vocalibus 
quoque  dicat  arUeponi  ut  heres,  hircus.  sed  f^arronem  praeterit  con" 
sonantem  ideo  secundo  loco  h  recipere,  quod  non  possit  aspirationem  'j 
nisi  ante  /vocales  habere  [vulgo  q.  n.  p.  ante  aspirationem  rUsi  vocales 
habere^  itaqiie  et  ante  et  posty  si  h  littera  cuicunque  tali  non  adiun- 
gatur  (vulgo  tali  adiungatur)^  non  sonabit.  haec  enim  natura  'voca- 
lium  est  ut^  sive  ante  sive  post  se  habeant  h,  quoquo  genere  enun- 
tiationem  non  impedianL  His  igitur  si  iUa  continuantur:  praetereajn 
libro  quem  de  j^rammatica  Karrq  scripsit  e.  q.  s.,  ipsa  profeclo  recte 
cogitandi  ratio  evincit,  ut  ex  alio,  non  ex  eodem  Varronis  libro  haec 
atque  superiora  expromi  credantur.  Quodsi  quis  de  libris  lioguae 
latinae  cogitet,  quorum  primo   tractari  ta}ia   potuerint:    etsi   hoc   de- 


nC 


ni. 


—    f 4     — 

monstrari  neqult  uon  factum  esse.  tamen  non  Ie?ibii9  indiGiis  quibus- 
dam  in  longe  aliam  Yiam  duci  videmtir.  f-     *> 

3.  Spectant  enim  et  illa  et  alia  complura  testimonia  Varroniana, 
et  ea  quidem  ab  ortbographiae  potissimum  auctoribus  prodita ,  ad 
eam  partem  grammaticae  quae  est  dejlilleris  deque  recte  scribendo- 
rum  verborum  ratione.  Eaque  caussa  fuisse  yidetur,  cur  lihros  de 
orthographia  Varroni  Meyerus  in  Cic.  Brut.  f8,  107  tribueret:  nullo 
id  quidem  idoneo  argumento,  sed  pedisequo  Ellendtio  p.  369  «d.  noT. 
Quos  Yix  credi  potest  a  vitiosa  apud  Priscianum  III,  p.  1*i2  Kr.  «H;ri- 
ptura  f^arro  in  orthographia  profectos  esse,  quam  iam  Putschius  p. 
609  mutaverat  in  chorogrophia^  reclius  etiam  Wuellnerus  de  Varr. 
Atac.  p.  24,  cui  Merkelius  asseotitur  prolusc  in  Ovid.  Ib.  p.  361,  vide- 
tur  in  cosmographia  mutasse.  Cf.  Krehlii  aunot.  I,  p.  276.  Sed  ad 
illud  genus  haec  pertinent  eiusdem  Priscijini  I,  p.  &56  P.  37  Kr. ,  ex 
antiquissimis  codicibus  redinlegrata  a  Spengelio  praef  Varr.  p.  7:  quod 
ostendit  f^arro  in  primo  de  origine  linguae  latinae  his  verbis:  „ut 
lon  scribitt  quinta  et  'vicesima  est  [qu.  vic.  et  Sp.]  litlera  quam  agma 
vocant,  cuius  forma  nulla  et  vojc  communis  est  Graecis  et  Latinis, 
ut  his  verbis:  aggulus,  oggens^  agguilla,  iggerunt.  in  huiuscemodi 
Graeci  et  jittius  noster  bina  gg  scribunt,  alii  n  et  g."  Ergo,  Pri- 
sciaoum  si  sequimur,  de  lilleris  Varro  exposuit  libris  de  origine 
lia^uae  laj.2^nae.  Non  ignoramus  a  Varronianis  criticis  Priscianum 
existimari  ipsum  de  iingua  latina  librun^^  primum,  qui  esset  de  origine 
I.  lat,  denotare  voluisse:  siraili  brevitaU;  dicendi  alque  tertio  Rheto- 
ricorum  dixisse  nobis  visus  est  supra.  Verum  eam  quidem  coniectu- 
i*am  mullum  labefaclat,  immo  evertit  Apuleius  de  diphlhong.  p.  125 
y  Os. :  haedus    scribit   Terentius  f^nrro   in   libris   de    origine   latinae 

liiiguae  quibusdam  placuisse  per  ae  diphthongum  notariy  ut  a  verbo 
cdo  in  quibusdain  suis  casibus  discreparet.  atiis  vero  visum  esse  ait, 
ut  aspirationis  nota  hanc  dijjferentiam  faceret,  el  maxime  propterea 
quia  Sabini ,  a  quibus  Romani  hoc  nomen  habuete,  fedus  dioebant 
certumque  est  Romanos  f  Sabinorum  in  h  solitos   com>ertere .  Sahini 


—  w  — 

i 

enim  fireus^  Romani  hireus^  iUi  wfere^  Bomani  vefiere  pfolidenmL  \ 

Quibus  adde  abeodem  Apirfeio  de  not.  aspir.  p.  94  (cf.  p.  104)   br^ 

ws  signiiicata:  Kferctfy   Tereniius  scrihit  hedum  lingua  Sahinorwn       ^  | 

fedum  vocatum  Romanos€fue  corrupte  kedus  pro  eo  quod  est  fedus 

habuiifse^  sicui  hircus  pro  fircus  et  trahere  pro  trafere,    Quae  fallitur 

MueHeruA  cum  e  lib.  V  de  I.  lat.  %'.  97  his  terbis  satis  profecto  diversis 

hausta  putal:  ircus^  quid  Sahini  fircus;    quod  illic  fedus^  in  Latio  \ 

rure  edus;  qui  in  urbej  ut  in  multis  a  eiddito  aedus.    Mirabilius  etiam 

Muelierus  Varroois  exiti  hac  noUttioDe  $.106:   hordeum  ah   horrido^  < 

negligenter  usum  esse  Apuleium   p.  107   dicit:    Marcus  tamen  Varro  \ 

in  lihrot  de  ori^ine  latinae  lingune.  ab  hordeo   horreum   derivatum  y 

aspirat,  hordeum   vero  a^  horrore   tractum    dicitur.     Quo  exemplo 

nihil  nisi  hoc  intelligitur,  quod  etiam  aliunde  constat,  ^el  similiter  in 

diversis  commentoriia^Tel.adeo  in  aliis  atiter  de  eodem  Tocabulo  Var-  ^ 

roDto  statuisse*  *)     Vekit  de  4.  1.  V,  160  cum  aedem  ducat  ah  adittt; 

quod:  plano  pede  adibcuU,  longe  diversum  quiddam  testatur  Apuleius 

p.  127:   aedes,  quod ^ ah  edendo  secundwn^Pjarrqnem   derivatum  est 

Hoc  igitur  non  cUxbitamus  ad  Ubros  de  origine  1.  I.  referre:  quanquam 

plurimae  saoe  Apuleii  originationes  Varronis  nomini  ascriptae  (p.  129. 

135.    139.    l4l.    l42.    l43)    e    nostris    de    I.   1.   libris    fluxerunt:    non 

omnes,  ut  p.   l45   proposita,  nec    generaliter  praeceptum  p.  132.  — • 

Quod  autem  pro  libris  de  orig.    I.  I.   uno  Apuleii    loco   ss.   (p.   107) 

liber  prodit  ungulariter,  eo  noh  ita  abuti,  ut  rursum  ad  primum  de 

1*  (.    librum   relabare  ooniect^ndo.      Naui   libros   fuisse ,   non   librum, 

quibus  de.  litterarum  rat^nibus  Varro  exposuit,  alius  quoque  gramma- 

tici  testimoniis  arguitur,  Pompeii  in  commento  artis  Oonati  p.  9:  ... 

olim  xri  fuisse^  postea  ex  superfiuo  £uiditas  alias  litieras  et  factas 

xxiu.  h^bemus  hoc  in  lihris  ad  Jfttium  apud  Varronem^  ^^  Jpur  jtat 

sint  et  quare  eo  orditib  positae  et  quare  isdem  nominihus   'vocentur. 


y 


R^)   lloc  Varroni  conitQUne  est  cum  atits  grammalicts  TioXtypa^ot;,  ul  Apollonio  . 
ftf]V    Herodiftnoque ,    de   quibiis  .intelligenter  ut  assolet  Lehrsius   nost^   in  AIus.  |[       "7 
pMol.  II,  p.  119  sq.  »  . 

4 


/kT 


—     2«     — 

Iteya  p.  27. r  Karro  doeet  in  alUs  libris^  guos  ad  Actium  scripsit,  xri 
fuissey  postea  tamen  crevisse  <et  factas  e»s^  xxm.  (Aliunde  tameoi 
manasse  Yideatur  de  geucribus  e  Varroiie  excerpta  p.  i43k)i  Hisciae 
aptior  excogitari  locus  potest  quam  de  origine  Jatiilke  liDguae  libri  ? 
f       quaodo  oec  Je^namm/ilica  plure^ 

composuit,  aec  in  commentariis  de  liagua  latina  nostris  ea  disputatio, 
quae  inatitui  de  litteris  potuit,  uUra  ipsum  primum  Ubrum  potest  pro- 
ducta  esse.  Vides  quam  omnia  apte  inter  se  coeaot^  ut  Varronera  de 
origine^linguae  latinae  libros  ad  jittium  &cripja8se  nobk  ^ersuadea- 
mus,  quibus  ea  pars  grammatioae^  quae  est  de  IjttmSy.  praecipua  cura 
pertractaretur.  Quocirca  contunctis  Diomedis^  ^Rri»ciani  ipsiusque 
Apuleii  testimoniis  non  poterit  non  oedere  «emel  tantum  singulari  nu- 
mero  commemoratus   apud  eundem  Apuleium  liberi^i.  Nec  vel   aetas 

^^  L.  Attii  poetae   repugnat  yel.  in^enium    diffiiuadet:    8e&tjejainQ^_guem 

cpnstat  a  doctrinae  studiia  minime^^alienum  futsse^  mittere  Vairo  adu;;^ 

"^  lescens  potuit,  quem  mature  scribere  coepisse  satiaest  consfint«a(neum. 

Quid  P  quod  Tel  Cicerooem  VaFrooe  aliquanto  miiiorem  scimus  cum 
Attio  adulescentem  collocutum  esse  Nec  ilhid  iUflitae  offensioni  est, 
'  quod  in  eisdem  commentariis  ipsius  Attii,  ut  e  Prisciani  ^yerbis  disci- 
tur,  mentio  facta  erat.  Ex  his  autem  magis  etiam  perspicitur,  quam 
semet  iadigoam  coniecturam  Ruhnkenius  proposuerit  apud  Heusinge- 
rura  Mallii  Theodori  de  metr.  p.  64  (Gaisf.  Metr.  p.  663)  de  Varronis 
ad  ^tticum  libris  cogitans,  utpote  cui  (mirum  dictu)  Varronis  de  yita 
poputi  Romaai  hbri  inscripti  fuisseat.  Quam  coniecturam  morito  cum 
Schneiderus  de  ¥it.  et  script.  Varr.  p.  239  tum  Muellerus  in  Varr.  p. 

*-*)  Stmilta  sunt  exempla  tiber  ephemeniU)»  (mvaik)  in  liineTwio.iMex.  M^ 

a  quo  non  diyersi  Ubri  navcUes  yeget\i.\^l^;\\it9m  apad  Cltajriaiiom  p.  113 
^inscribit  Varro  librum  suum  de  voemaii*^,  co)l^s,  p.  82.  105.  114^  jibi 
Varronis  liber  secundus  et  tertius  de  poematis  commemorantur.  Aliud  ejcem- 
plum  recordabere  e  $.  7.     In  Macrobii  quoqnc  Sat.  1, 16  error^  nituntor  au- 

'/■'     gurum  libri:  de  auguribns  enim  ono   tantum  libro  Renim  divinarum  Varro 
commentatus  est.  •  .  -.    :i       ■     '      '^; 


~7 


—  n  — 

264  eiplosevuDt»  I^e^iiiaj^iS'  GsaDOus  aucUeiidus,  suum  ilUiin  AtekiiD 
hue  quoque.  inifudeDS  Anal.  p.  67.  laconsideratius  etiaui  RuhDkenium 
secutuft  Krahnerus  de  Varr.  auUquit.  p.  20  primum  de  lingua  latina 
hbnim  coniecit  ad  Aitieum  scriplum  fuisse,  eundemque  a  Prisciano 
Oi^puleium  igooravii)  vocari  de  origine  linguae  lalinae^  a  LaurenUo 
autem  Lydo.de  magistr.  I;  5  sic  S^ni6cari:  Tav  'jt^g  liofinaviow 
ye^jfp^a^iiivav :  ita  enim,  iterum  mutaio  nomine,  scripsit  pro  eo  qnod 
proditum  est  ngeg  Hofini^tov.  •  ^l.t      vsVui    .  -.y.-f- 

3.     Ad  faos  igiliur  de  origine  linguae  latinae  libros  certevmaiore         7 
iure,  quam  ad   commentarium  de   grammatica,  praeter   Cornuti    ilia, 
quae  hinc  ne  posse  quidem  sumpta  esse  supra  ostendimus,  haec  quo- 
que  referas  ex  eodem  scriptore .  excerpta.     P.  2282,  32:  hanc  litteram 
(digamma)   Terenlius  Karro  dum  ^uli  demonstrare^  ita  perscribit  vav,  [        -7 
P.  2286,  31:    Varror^  placet  r  lilterain^  si  primo  loco  ponatur,  non\ 
oipirari .  lector  enim  ipse^  inquit,  inteUigere  debet  Rodum^  tametsi  h 
non  habet,  Rhodum  esse ,  retorem  rhetorem.     Nam  hoc  quidem  Var- 
ronis  placitum  cum  eis,  quae  de  anteponenda  h  littera  ia  eisdem  libris 
disputavit,   iacile  tntelligitur   sai   commode   conciliari    nec   uHo    modo 
pugnare.     Nec  magis  dubiiamus  de  his  p^  2284^  17,  quae  transierunt 
in  Isidor.  Orig.  I,  26,  15:  lacrumae  an  lacrimae»  maxwnus  an  maoci- 
muSf  et  si  quae  similia  sunt,  scribi  debeantr  quaesitum  est.      Teren- 
tius^^  VaiTO   tradidit^Caesarem  £er  i   eiygmodi  verba  solitum    esse        »/, 
enunliare  et  scribere:  iade  propter  auctoritatem  tanti  viri   consuetu- 
dinem  factam.     Omnioo  enim  Cornuium   prorsus  credibile  est ,   quo- 
niam  in    medio  demum   disputandi   cursu   suo ,    Varronis  iam  saepius 
anlea  mentione  «impliciter   facta,  semel  certum  eius  librum  anlestaiur 
et  ita  quidem<  antestatur  ut  prius  prolaUjS;  Varronianis  opponat,    non 
ex  hoc  libro  re^qua  Varroniana  \el  aole  irel   post  commemoraia  pe- 
'Usse.  —  Vix  nijj^i^  anCeps  est  de  Prisciani  Terbis  I,  p   544  P.   19  Kr.       ' 
iudicium:  aucioriias  quQque  tam  Varronis  quam  Macri  teste  Censo- 
rino  nec  k  nec  q  neque  h  in.  numero  adhibet  litterarum:    quae  libro 
I.  de  1.  1.  sine  ulla  cerla  caussa  tribuerunt.     Propius  haec  sane    acce- 


^: 


—     98     ^ 


»/ 


1*4 


7 


duQt  ad  eorum  siinUitudiDeTn,  quae  ta  libra  de  grammatica  expo«ita 
ease  Cornulus  dicit:  sed  alteram  tamen  in  partem  oofUjieyem  Tim  hoo 
habet,  quod  eius  commeotarii  nuUa  apud  PrisciaDUm  alibi mentio^t, 
de  origine  autem  1.  1.  libros  sibi  cognitos  ipse  testalur. —  Ceterum  e 
Varroniana  doctrina  totum  pependisse  Migidium  FigukM»  auotor  est 
Marius  Victorinus  de  orthogr.  p.  2456  P.  8  G.:  Nigidius  Figuhif  in 
commentariis  suLs  riBC  k  posuit  nec  q  nec  x.  idem  h  non  esseiitteram 
\  sed  notam  aspirationis  tradidit.  Cf.  p.  2466  (22.)  Similiterque  cum 
ille  tum  alii  in  aliis:  quod  nunc  persequi  longum  esLi'^'     >" 

4.  Imprimis  diligenter  et  copiose  de  h  littera  deque  aspira- 
tioneVarrpnem"  disputasse  etsi  satis  docuraento  suni  Comuti  Apuleii- 
qne  quae  perscripsimus  te^imonia,  tamen  plenius  etiam  idem  ex^alio- 
rum  scripUs  grammaticorum  cognoscitur.  Coniunctissimum  cum  Apu- 
leianis  hoc  est  apud  Velium  Longum  de  orthogr.  p.  ^230:  ut  testis 
est  f^arrOy  a  Sabinis  fasena  dicitur,  et  sicut  s  familiariter  in  r  trans- 
it,  ita  f  in  vicinam  aspirationem  mutatur.  Cui  rursum  proxime  ae- 
cedit  SerTianum  illud  io  Aen.  I,  172t  cireruil  quaerkur  haheat  necne 
nomen  'hoc  aspirationem.  et  J^arro  sic  definit ;  si  ah  ariditate  dicitur, 
non  habet,  si  ab  haerendo,  ut  in  fahricis  videmus^  habet.  Ad  eun- 
dem  de  aspiratione  locum  haec  pertinent  Charisii  1,  p.  56:  pulchrum 
Varro  aspirari  debere  negat,  ne  duabus  consonantibus  media  inter- 
cedat  aspiratiOf  quod  minime  rectum  antiquis  videbatur.  unde  et  se~ 
pulcrum  hodieque  manet,  quod  sit  seorsum  a  pulcro^ propter^  recor^ 
dationem  doloris:  nam  haec  quoque  postrema  Varronianam  sapere 
doctrinam  iridentur.  Denique  adde  Charis.  I,  p.  62:  Graccus  et  ortus 
sine  aspiratione  dici  debere  Varro  ait,  et  ortum  quidem  quod  in  eo 
omnia  oriantur,  Graccum  autem  a  gerendo,  quod  mater  eius  duode^ 
cim  mensibus  utero  eum  gestaverit.  Quod  testatur  etiam  Soaurus  de 
otthogr.  p.  2256:  negat  Varro  etiam  Gracckus  aspirandum,  quo- 
niam  a  gerendo  sit  cognominatus :  matrem  enim  eius,  qui  primus 
Graccus  sit  dictus,  duodecim  mensibus  utero  eum  l^go  uteruni] 
gessisse. 


fij  n  ^' d{  flt'  h««c  qtai^m  ■de  asfi^Klidtfl"  «Upersunt  YarroDitfilae  do- 
ctrinae  ftvstuUrl^nKigna  cerle  ex  parte,  ntsi  fallit  coniectura,  ex  libris 
de  origine  tinguae  latinae  petita.  hididem  fortasse  atia  quaedam  sum- 
pta  sunt  ad  alios  tocos  orthojgrap^i^s  spectantia  ab  ipsisque  ortlio* 
graphiae  auctoribus  tradita.  Ex  Papiriano  Cassiodorus  de  oilbogr.  baec 
excerpsit,  quae  infra  scripsimus.  P.  2290:  narare  per  unum  r  scri- 
bitur,  ut  f^arroni  piacet.  secutus  est  enim  etjrmologiam  nominis  eius^ 
qua  gnarus  diQttur  qui  scit  et  accipit  quod  loqui  deheai.  denique 
compositio  verbi  ita  scribitur,  ignorare^  quae  non  per  duo  r,  sed  per 
unum  scribitur.  P.  2291:  traps,  ab  eo  quod  dicitur  trabis,  et  urps 
per  p  debenl  scribi,  llcet  Karro  per  b  scribendum  putet,  quod  in 
reliquis  casibus  b  habeant.  quode  ptenius  Varronis  rationes  Scaurus 
de  orthogr.  p.  2261  explicaTit:  non  caret  quaestione  etiatnr  plebs  et 
urbsy  et  Pelops^  quae  Varro  ita  distinguit,  ut  per  b  et  s  ea  nomina- 
tivo  casu  putet  esse  seribenda,  quae  eandem  litteram  gemtivo  reddant 
ut  plebs  plebis,  urbs  urbis,  ea  n)ero  per  p  et  s,  quae  similiter  geni- 
tivo  eiusdem  numeri  in  pis  excurrunt  ut  Pelops  Pelopis.  Praeterea 
Velius  Longus  de  prthogr.  p.  2233:  sic  etiam  delirus  placet  Varroni^ 
non  deleruS'  non  enim^  ut  quidam  exisiimant^  a  Graeco  tracta  ^voa: 
est  naga  to  },rigelv  j  sed  est  latina  [insere  a  lira  i.  e.]  sulco.  itaque 
siquti  boves,  cum  se  a  recto  actu  operis  detorserint,  delirare  dicun- 
tur,  sic  qui  a  recta  via  vitae  ad  pravam  declinant,  per  similitudinem 
translationis  item  delirca^e  existimantur.  Nam  praeter  haec  extrema 
yerba  non  potest  non  ipsa  qnoque  explicatio  Varronis  esse.  Postremo 
idem  Velius  p.  2236:  namque  mium  et  commircium  quoque  per  i  an- 
tiquis  relinquamus,  apud  quos  aeque  et  Mircurius  per  i  dicebatur, 
quod  mirMidarum  esset  rerum  inventor,  ut  Varro  dicit.  nostris  iam 
auribus  [secus  placety}  scilicet  per  e  vt  et  Mercurius  et  commer-cia 
dicantur.  Sic  enim  redintegranda  Tidentur,  quae  sic  Tulgantur:  .  .  . 
inventor .  et  Varro  dicit  nostris  iam  auribus  scilicet  per  e,  et  ut  M. 
e,  c.  d.  —  Ceterum  nihil  yoluimus  eorum  praetermiltere,  quae  aiiquo 
modo   possent  in  orthographicorum  societatem  veoire:   nam   talia, 


—     «0     — 

qiiHlia  siii^l  4e  deftrii^  et  Mircumis  dhpuUtiB^  sua  ap(fnte  intetligilar 

per  muUarum  quaestionum  occiidiooem  traAtari  potuiase.  ■>■■'■  i<*tiimTt- 

■  »f*tu  4*f^>3»^t>*f  jv'  fei Ui  "<-*'■  ^m-f}         '  •  'f   ^-iKn*^^;   m-iH^y^  fl«*p«' >!«Hf*^1*>  **i 

-^*-*^^"-  Nu  mero  rum  tam  varia  itf  arlfbus  notio  tamque-  mnltiplex 
usus  est,  ut  non  sit  mirandum  in  quinque  minimiim  dfsoiplinis  itiis 
enucleaddis  elafooratum  esse,  iu  arithmetica,  geometrica,  hiu- 
sica,  grammatica,  rhetorica.  Quocirca  iam  Augustinus  ($.  1) 
in  omnibus  regdare  numeros  dixerat.  Quae  singularum  artiutii  mutua 
inter  se  cognatio  in  unam  potissimum  parlem  VaTnit.  IVam  cum  e 
mathetiaaticis  numeris  siispensae  si^t  rationes  musicae,  ex  his  aulem 
apti  numeri  poetarum  caVminibns  adhtbiti,  rursum  autem  hi  nUroeri 
cum  aliqUo  temperamento  ad  bratidn^m '  Tersibus  non  astrictam  trans- 
1  iati :  consequilur  eam  artem ,  cui  nomen  impositum  m et  r  i  ca  e^  certo 
'[  societatis  yinculo  et  cum  musica  et  cuin  grammaticisi  et^ 'i:^iii  rhetb- 
rica  contineri.  Velut  in  arithmetica  locus  ftiit  nuctteris  htfnioUo  et 
epitrUp  explicandis,  de  quibus  Gellius  XVIII,  l4  disieruit  ipsuna  for- 
tasse  Varronem  respiciens:  commemorat  enim  eos  qui  de  numeris 
latine  scripserunt,  et  insequenti  capite  alia  e  Varronis  Discipfinarum 
libris  raetrica  expromit.  Rursus  autem  geometriae  cum  arilhmetica 
affinitas,  de  qua  multus  est  Marcianus  VI,  p  227  sq.,  ^JTecit,  ut  etiam 
cum  geometricis  et  tnusicae  et  metricae  rationes  compararentur. 
Id  planissime  inlelligitur  e  Taldc  memorabili  Gellii  capile  18  libri  XVI, 
ubi  pars  quaedam  ait  geometricae  dnriitii  appellaturf  quae  ad  oculos 
peftinet:  pars  altera ,  quae  ad  aiiris,  ^dvovtxii  ^ocatur  \,  qua  mttsici 
ut  fundamento  artis  suae  utuntur.  utraque  harum  spatiii  et  intcrval- 
lis  linearum  et  ratione  numerorum  Constat.  Et  inter^osita  difziit^q 
descriptione  sic  pergit:  xavovixit  aiitem  lohgitudihes  et  altitadines 
vocis  emetitur.  longior  mensura  vocis fv^b^og^dicilur,  altior^^isXog. 
r)   est  et  alia  species'*)   quae  appellatur  jitrgixij,  per  quam' sjrllaharufn 

*)  xafonxijq  Yulgo  additum  abest  ab  pptimo  codic^  qui  es^  Regtus,  reple  autem 


^   u   ^ 

longarum.'iU'h^evium  et  mediocriuitf^  iimctura  el    modus  congntens       7 
cian  ptmeipUs  geometriae  auritan  mensura  ewaminatur.     Haec  auteoK 
omiiit  ex  Varroae  MifDpta  esse  ii»  ai^uitur  quae  iUis  Geilius  contiauat: 
sed  haec,  inquit  M.  F^arro^  aut  omnino  non  discimus,  aut  prius  de- 
sistimus  qumn  intMgamus  cur  discenda  sint.  voluptas  autem  inquit 
vel  utilitas  talium  discipllnarum  in  postprincipiis  exsisiit,  cum  per^ 
fectae  absolutaeqite  sunt:  in  princip(is  vero  ipsis^  ineptae  et  insuitves 
vfdentur.     Quo  aulem  modo  geometricas  et  metricas  ratiooes  copula^ 
Terit,'  tino  notabiU  exemplo  docetur  ab  eodem  Gellio  XVIII,  15  pro- 
dfto:  Marcus  etiam  Varro  in  libris  Disciplinaruin  scripsit  observasse 
sese  in  versu  hexametra,  quod   omnimodo   quintus  semipes   verbum        *- 
finirety  et  quod  priores  quinque  semipedes  aeque  magnam  vim  habe  ' 

rent  in  efficiendo  versu  atque  alii  posteriores  septem:  idque  ipsum 
ratione  quadam  geometrica  fieri  disserit.  Id  igitur  nescio  an  in 
ipso  de  geometria  libro  fecerit  potius  (|uam  eo  loco  quo  carminum 
tiumeros  cL^dita  opera  eiplicavit    ^         «i'         ; 


♦  <• 


:  I  i . ; 


§:n. 


•--,  I 


/j .  1  • 


'  Deinde  aiitem  fieri  non  potuit  quio  comrmuni  veterum  consue- 
tudine  etiam  in  mnsicis  metricam  artemV^rro  attingeret.  Et  attigit 
eiiam  Isidoms  IIl,  c.  22,  quod  caput,  de  musicis  numeris  inscriptum, 
his  Terbis  termioavit:  eiusdem  musicae  p^rfectiqne  etiam  metra  corh- 
sistuht  in  arsi  et  thesi,  id  est  elevatione  et  positione,  coll.  c.  17,  2j 
aliquaoto  autem  explicatius  Marcianus  IXj  p.  327  sqq.  de  temporibus, 
pedibus^  rhjfthmicis  generibus  metriiqUfi  egit,  non  praetermissa  geo- 

cogitatione  addkar:  dicitor  enim  metrtcfi  tertia  accedere  rhythmicae  et  ei 
arti  quae  ad  /jiiXog  spectat  i.  e.  harmonicae.  geometriae  addiderat  Stepha- 
nvs:  cui  fraadi  fkehit  perVidrsa  in  titiilo  cd^itis  paiftilid:  de  parte  geometriae 
-t'i:io  quof  Uxtxr^  appeHaHar,  it  Ueni  oHa  quae  ieatonxi^/^et^MkaHJetn  qnae 
cHciiur  fiexQixi^.  .ijjisfi  i"  fMf   v;    :.-.       . 


(»4'  '•] 

•Mi   ii 


_     3«     — 

metricae  arithmeticaeque  comparatione  (p.  327  ima.)  Au|;ustimis  quo- 
que  e  musica  voluit  poetarum  muneroft  uexoft  esse  deord.  11, 40:  oam 
io  ipsis  musicae  libris  V(  ad  metricae  artis  pertraotatioaem  oon  peoe- 
trairit.  Quam  autem  muaicae  partitionem  Casaiodorus  c.  5.  et  kidorus 
lU,  17  (alios  scieas  taceo)  proposuere,  illa  ut  tribus  pariibus  consta- 
ret  harmonida ,  rhjthmica,  meirioa :  ea  etsi  videtur  primo  aspectu, 
tamen  reapse  non  pt^oat  cum  Varronis  illa  divisiooe ,  qua  easdem 
esse  partes  xoofovixiig  statuit.  Nan  haec  si  necessario  pugoarenty  indi-* 
dem  etiam  itlud  consequeretur,  ipsam  musicam  non  peeuliarem  Disci- 
plinarum  Hbrura  occupasse ,  sed  tractatam  csse  i  n  geometjria ,  cuius 
pars  est  xavoycxji,  Atqui  in  geometria  cooseotaneum  est  genus  uoi- 
\ersum  definitum  esse,  enan^atam  autem  e  compluribus  eius  generis 
formis  eam  tantum  formam  sive  speciem,  quam  proprio  nomioe  di> 
ctam  geomelriam  interprelamur  consueta  hodieque  notioae :  eadem 
autem  ratione  etiam  ci^teras  formas,  quae  siogularibus  artibus  mate- 
riam  praebueniDt ,  singulis  libris  separatim  explanatas.  Quales  sunt 
astronomia  et  musica,  eo  quidem  haec  magis  seorsum  tractanda,  quod, 
quos  e  geometria  locos  ascivit,  ei  ne  consummant  quidem  notionem 
musicae,  sed  dimidiam  parlem  reliquam  faciunt:  nam  ^£0()77T(xa£  sunt 
irhythmica,  harmonica,  metrica,  quibus  accedere  icgax^ixiiv  opoflet 
quae  est  organica.  Eamque  una  complexum  esse  Varronem  cum  res 
ipsa  arguit  lum  tibiarum  exempla  doceol  ex  IMarciano  soholia^ii^ue  Hora- 
tiano  supra  prolata  $.  6  et  $.  10.  Quibus  iam  terlium  adde  Servii  in  Aep. 
IX,  618:  ut  enim  Varro  ait^  tibiaPhrjrgia  dextra  ununi/orarven  foibeL, 
sinistra  duOy  quorum  unum  acuium  sonum  habe-t^  alterut»  gr€tvem. 
Quibuscum  nescio  an  apud  ipsum  Varronem  coniuocta  faerint  quae 
praecedunt:  tibiae  aut  sarranae  dicuntur,  quae  sunt  pares  et  aequa- 
les  habent  cavernas^  aut  Phrjrgiaey  quae  et  impares  suut  et  inaequa- 
les  habent  cdvernas.  Neque  orgaoicam  Isidorus  in  miisicae  enarratione 
praetermisit:  quanquam  miro  sane  coo^ilio  tripertitae  divisioni  illi 
eam  expositionem  subiicit  c.  |9.^q.,  qua  in  .meti^ic^e  Ipcum  orga- 
nica  tacito  substituitur.  •    o  ^^..v -^f»'' > 


V* 


-.     83     — 

"'*'*'  Tertia,  ia  qiia  nuBierorum  aliquis  usus  fiebat,  disciplina  est 
rhetorica:  in  qua  quanto  studio  quamque  subtili  diligentia  syllaba- 
rum  mensuras  veteres  magistri  exegermt  pedumque  rationes  et  multi-  *^ 
plices  complexiones  pensitarint,  in  Tulgus  constat.  Itaque  de  hoc  ge- 
nere  in  rhetorica  breviter  praecepit  Marcianus  V,  p.  168  sqq.  Idemque 
Varronem  fccisse  ex  I\ufini  de '  metris  oratorum  commentariolo  p.  2720 
P.  398  tjr.  intelligitur:  latine  de  numeris  hi  (scripserunt) :  Cicero^  Vi- 
ctorinus ,  Jlieronjrmus ,  Terentianus,  Varro,  ProhuSy  CharisiuSi  Dio- 
medes,  Quintilianus ,  Donatus,  Servius.  In  quibus  Hieronjmum  de 
Graecorum  qui  praecedunt  societate  sublatum  reposuimus  in  Eusehii 
locum.  De  numeris  autem  prosae  oraiionis  loqui  Rufinum  luculentis- 
sime  cum  latinorum,  quibus  Varronem  iunxit,  lum  Graecorum  {Thra- 
sjmachi,  Gorgiae,  Isocratis,  Theodectae^  ThcophrasCi,  ca.)  nomina 
scriptorum  docent,  omnisque  omnino  illorum  multitudo  exemplorum  e 
plurimis  rhetoricae  auctoribus  excerptorum,  quibus  ss.  teslimoniajRu- 
finus  media  interposuit.  Cohtra  ad  poetarum  numeros  spectat  quae 
Varronis  in  eiusdem  Rufini  altero  commentario,  qui  est  de  metris 
comicis,  mentio  fit  p.  2713  P.  387  G. :  mensuram  esse  in  fahulis  .  . 
.  .  .  dicunt  hi:  Cicero,  Scaurus,  FirmianuSj  Karro  e.  q.  s. :  in  quae 
verba  vide  quae  commentati  sumus  Parerg.  Plaut.  I,  p.  358  sqq. 

-  l  16. 

Plene  autem  et  accurate  si  quaeris  ubi  Varro  poetarum  me- 
tra  explicaverit  deditaque  opera  enarraverit:   nec  e  geometrica  nec  e 
rausica  nec  e  rhetorica  has  disputationes  nexuit,  sed  raetricam  esse        -^ 
partem   grammaticae   disciplinae  voluit   cum  pl^^risque   qui  p»st 
eum  in_eodem  sunt^gegere  Tersati  *) :   e   quorum  tamen  numero   et        p" 
Augustinus  et  Marcianus  eximendi :  nam  de  Gassiodero  incomperta  res, 


}  Nolo  exempla  congerere  in   re  confessa:  concinna   atttem  praeter  reliquos 

5 


J 


—     34     -- 

quod  eiiis  de  grammatica  caput  mutilum  ia  fine.  Sed  Isidorus  sane 
de  metris  integrum  caput  I,  38,  quanquam  parum  id  fnictuosum, 
commeDtariis  de  grammatica  suts  inseruit.  Illud  autem  Yarro  nec  in 
Disciplinarum  libris  praestitlt  nec,  quantum  iudicare  e  grammaticorum 
silentio  licet,  m  lihris  de  lingua  iaiina  ad  Ciceronem,  Tcrum  in  eis 
f  quos  ad  Marcellum  scripsit.  Planissime  enim  hoc  e  Rufini  priore 
•  commentario  cognoscitur,  quo  doctrinae  Yarronianae  praeclara  fru- 
stula  haec  servavit.  P.  379  sq.  §.  6.  7  Gaisf.:  Varro  in  rii:  clausu- 
las  quoque  primum  appellalas  dicunt,  quod  clauderent  serUentiam^  ut 
apud  Accium:  ^a/i  haec  iam  obliti  sunt  Phrjrges^^  (immo  Bruges). 
nonnumquam  ab  his  initium  fit ,  ut  apud  Caecilium :  ^ydi  boni  quid 
hoc'^  i  apud  Terentium:  ,,discrucior  animi}'  Idem  Varro  in  eodem 
lih.  VII  de  lingua  latina  ad  Marcellum  sic  dicit:  aut  in  eactremum 
senarium  totidem  semipedihus  adiectis  fiat  comicus  quadratus,  ut 
hic:  „heri  aliquot  adulescentuli  coiimus  in  Piraeo.^^  Eidem  igitur 
septimo  ad  Marcellum  libro  etiam  haec  non  haesitanter  tribues  p. 
378  sq.  §.2.  3:  Diomedes  sic:  septenarium  versum  Varro  fieri  dicit 
hoc  modo:  Cum  ad  iambum  trisjrllabus  pes  additur  et  fit  tale:  ^^quid 
immerentibus  noces,  quid  invides  amicis.'^  similiter  in  Terentio  ver- 
sus   est:    y,nam  si   remitlant  quippiam   Philumenae    dolores.'^   et  in 


brevilate  Seneca  epist.  88  inil. :  grammaticus  circa  curam  sermonis  versatur, 
et  si  latius  evagari  vult,  circa  historias;  iam  ut  longissime  fines  suos  profe- 
ratf  circa  carmina.  Quae  mox  sic  interpretalur :  syllaharum  enarraiio  et 
verhorum  diligentia,  et  fabularum  memoria,  et  eersuum  lex  et  modificatio. 
Nec  aliud  Quintilianus  spectat,  recie  loquendi  sdentiae  et  poetarum  enarrationi 
musicen  iungens  I,  c.  4,  citra  quam  non  posse  perfectam  esse  grcanmaticen^ 
cum  ei  de  metris  rhythmisque  dicendum  sit.  Quibus  addenda  sunt  quae  de 
grammatica  mosicae  sive  consociata  sive  subiecta  perseqaitur  I,  10,  17  sq. 
Contra  Marcianus  quam  voluerit  a  grammatica  diremptam  esse  melricam,  his 
verbis  teslanlcm  facit  Minervani  III,  p.  93 1  nam  si  rhythmicum  quid  metri. 
cumque  ....  assumpseris,  profecto  Musices  impetu,  cuius  pratvertis  offt- 
ciim,  discerperis  CGrammalica). 


■  ,1 


—     36     — 

Plauto  saepe  tales  reperiimiur.  Varro  de  lingua  latina  ad  Marcel- 
lum  sic:  quare  in  huiusmodi  locis  poni  oportet  notam  in  transversum 
inter  syllabaSy  frequentius  ad  extremwn  versum  senarium  et  similes^ 
si  pro  longa  hres>em  habehunt,  ut  in  hoc :  ^.amicus  summus  meus  et 
popularis  Geta."  Charisius  sic :  septenarium  versum  Jieri  dicit  Varro 
hoc  modo,  cum  ad  iamhum  trisyllabus  pes  additur:  ut  praefatum  esL 
Vix  yidetur  dubitari  posse,  quia  ex  eodem  Varronis  libro,  cui  nomi* 
natim  commemorato  sua  Rufinus  debet,  etiam  Diomedea  et  Cbarisiaaa 
petita  sint,  quibus  propter  ipsam  argumenti  propinquitatem  sua  ex- 
cerpta  ille  interposuit,  sive  ipse  Varronis  libros  tractavit  sive  ab  alio, 
qui  tractarat,  item  muluatus  est.  Sed  quo  vinculo  Diomedis  cum  Ru- 
fioi  testimonio  continebatur ,  id  ipsiun  recisum  est.  Non  potest  enim 
non  bic  esse  utriusque  nexus,  ut  a  modo,  quo  septenarius  fieret  e 
senario,  transiretur  ad  talium  septenariorum  commemorationem,  quo- 
rum  media  syliaba  brevis  baberetur:  qualium  constat  non  minorem 
esse  mukitudtnem  quam  quorum  media  syliaba  admisit  bialum.  In 
huiusmodi  igitur  locis  b.  e.  cum  in  mediis  septenariis  tum  ubicunque 
brevis  est  pro  longa  syllaba,  ut  in  extremis  yersibus  arsi  terminatis, 
Varro  poni  iussit  eandem  notam  metricam,  qua  in  mediis  quidem  ver-  [ 
sibus  (quando  in  extremis  inutile)  ad  notandum  biatum  reperimus!  */ 
etiam  Godofredum  Hermannum  usum.  Quam  notapa  non  memini  aj 
GVfisiav  interpretibus  explicari.     Ab  illo  autem  Diomedis  testimonio,  7 

quod  est  p.  5l4  P.  499,  §.  51  G.,  proficisci  licet,  ut  ad  eundem  Var- 
ronis  librum  ea  quae  illis  continuantur  referamus:  quibus  quae  ab 
ipso  Diomede  admisceantur,  facile  unusquisque  dignoscet.  Sic  igitur 
ille  pergit  §.  52 :  Octonarius  est,  ut  Varro  dicit,  cum  duo  iambi  pe- 
des  iambico  metro  praeponuntur  et  Jit  versus  talis:  ypater  meus  di~ 
cens  docendo  qui.docet  dicit  docens.*^  toUe  hinc  primos  duos  iambos, 
et  erit  tale  quale  illud  est:  ,,ibis  Liburnis  inter  qlta  navlum.'^  §.  53:  " 
Trimeter  herous  ejc  superiore  hexametro  *)  Jit  ut  diximus:   sed  hoc 

*)  Vulgatur  ex  superiore  Mmbico,  qal  error  solo  casti  irrepsit    Dixerat  enim 


—     36     — 

Varro  ah  Archdocho  *)  auctum  dicit  adiuncta  syllaha  et  factum 
tale:  „omnipotenle  parente  meoJ'  huic  si  auferas  ultimam  sfllaham, 
erunt  tales  tres  pedes,  quos  prior  pars  hexametri  recipere  consuevit. 
S.  54 :  jirchilochium  Varro  illud  dicit  quod  est  iale ;  ^ea:  littoribus 
properantes  navibus  recedunt.'^  hic  superius  CQjmma  quod  est  tale  ^^jc 
littoribus  properantes^'  simile  est  iUi  „Troiae  quiprimus  ah  oris'*;  in~ 
ferius  comma  quod  est  tale  „navibus  recedunt**  simile  est  illi  quod 
est  Ude  yymachinae  carinae.''  —  Et  haec  quidem  exempla  Varroiiem 
y  auclorem    aperte  testantur:  habent  haud  dubie  sine   testimonio   alia, 

quae  persimilia  irel  praeceduat  Tel  sequuntur.  In  quorum  tamen  nu- 
merum  \ix  venit  hoc  quod  subiicitur  $.  55 :  Dimetrum  quoque,  quod 
est  eoc  superiore  partjs  heocametri,  Archilochium  una  sjrllaba  auxit  et 
fecit  tale:  „vult  tibi  Timocles''.  Nam  etsi  sic  scriptum  in  suis  codi- 
cibus  inveoit  Gaikfordius,  tamen  nec  Archilochium  illud  ipsum  dime- 
trum  supra  dictum  est  p.  494  §.  32  (ubi  duo  exempla  sunt,  non 
unum :  scribenli  mihi  H  praemonstra  dea),  et  offendit  collocatio  yerbo- 
rum:  quare  nescio  an  praestet  editorum  scriptura  exemplorum  Archi- 
lochuSy  praesertim  cum  insequantur  haec  §.  56:  dimetrum  et  illud, 
quod  est  ex  inferiore  parte  hexametri,  yirchilochus  auacit  e.  q.  s. 
Alia  tamen  ratio  jborum  §.  65;  iambico  novum  carmen  refert  Varro, 
cuius  exemplum  >est  tale :  ,,pedem  rhjthmumque  finit.''  flic  facile 
quispiam  cogitet  de  metri  genere  quo  ipse  Varro  usus  sit  in  satiris, 
modo  ejfert  scribatur  pro  refert:  et  in  eo  sane  est  Diomedes,  ut  no- 
Tas  Tersuum  formas  a  quibusdam  poetis  excogitatas  percenseatj  Te- 
rumtamen  cum  praeter  hoc  exemplum  Sereni  et  Arbitri  poetarum 
mentione  se  contineat,  teneat  autem  in  reliquis  omnibus  hoc  loquendi 
^enM  fecit  tale,  tutissimum  fuerit  illa  in  hanc  potius  partem  inter- 

p.  494  %.  33:  sic  et  trimetrum  ex  superiore  parte  hexametrx  iale:  „Musae 
\.*.Pierides  nmH».'*  —  At  vero  eum  versum  cum  minime  tribuerit  Archllocho, 
^  -  kie  hic  qut4em  una  sylhiba  auctiorem  poluit  ab  Archilochio  tui^m  dicere, 
t  id  quod  jdi|Qr,  sed  aitp^tuoi  ab  Archiloclto  protuit. 


—     37     — 

pretari,  ut  ad  iambicum  geDUS  [iambico)  rursus  alium  Tcrsum  {novum 
cermen,  noDdum  commemoratum)  referre  Varro  dicatur.  Sine  con- 
troversia  autem  ad  Yarronis  de  metris  commentarium  illa  pertineot' 
p.  4S6  §•  40:  Varro  dicit  inter  rhjrthmum^  qui  latine  numerus  1)0- 
catury  et  metrum  ho<»interesse,  quod  inter  materiam  et  regulam. 
Quocum  compoDcnda  Marii  Yictorini  memoria  item  ad  generis  descri- 
ptionem  pertinens  p.  2498  P.  72  G.:  versus  est,  ut  Varroni  placet, 
verhorum  iunctura,  quae  per  articulos  et  commata  ac  rhjrthmos  mo^ 
dulatur  in  pedes.  Nam  etsi  haec  quidem  potuerunt  sane  etiam-  in 
Disciplinarum  libro  i^  quo  grammatica  tractabatur,  iQCum  habere,  ta- 
men,  84  modo  liber  tii  (idem  ut  yidetur  ultimus)  ad  Marcellum  de- 
stinatus  erat  metrorum  doctrinae  enarrandae,  et  facile  perspicitur  non 
potuisse  eum  notionum  definitionibus  carere,  et  magnam  profeclo  y'\m 
illud  habet  quod  hunc  librum  tot  testimoniis  noyimus^  alterum  nesci- 
mus  a  metricis  scriptoribus  usurpatum  Diomede  et  RufiDO :  nam 
Victorini  sane  paullo  alia  condicio  ,  cf.  §.  3,  2.  Postremo ,  quoniam 
cum  metrorum  disciplina  cognata  est  de  'KgoaadiaiQ  doctrina,  fortasse 
hanc  quoque  in.illis  ad  Marcellum  libris  Varro  attigit,  quando  id  in 
libris  ad  Ciceronem  factum  esse  ne  levissimo  quidem  indicio  colligitur. 
Quod  si  ita  se  habuit,  non  immerito  buc  rettulerif  Gellii  XVlil,  12 
verba :  Varro  in  libris  quos  ad  Mareellum  de  lingua  latina  fecit ;  in 
priore  verbo  graves  prosodiae,  quaefuerunt,  manent,  reliqua  mutant. 

<  Transeundum   est   ad    geometriam,    de    qua  scitii   perdigna 

quaedam  restant.  Eam  disciplinam  diyisam  esse  oit-vix^  et  xiatTtmx^ 
supra  yidimus  §.13,  ubi  quas  partes  xayortx^  habuerit,  ex  allatis 
Gelliani  capitis  XVI,  18  vferbis  intellectum  est.  Oplicam  autem,  qua 
locus  ille  geometriae  untTersus  comprehenditur  qiifci/illbin  ad  -aures, 
sed  ad  ooulos  pertinet,  ibidem  non  item  per  parte^^w^  descriptam 
reperimusj  sed  potius  lepida  quaedam  memOtatu  et  eognitu  (ut  est  in 


2 


.  i 


—     38     — 

praemisso  argumeBCo  capilis)  ex  ea  delibata.  Sunt  aufem,  ex  Varrone 
ut  apparet  excerpta,  haec:  dxrixi}  facit  midta  demiranda  id  genits, 
ut  in  ^peculo  uno  imagines  unius  rei  plures  appareant:  item  ut  spe- 
culum  in  loco  certo  positum  nihil  imaginet,  aiiorsum  translatum,  fa- 
ciat  imagines:  item,  si  rectus  speculum  spectes,  imago  lua  fiat  huius- 
modi,  ut  caput  deorsum  videatur,  pedes  sursum.  reddit  etiam  caussas 
ea  disciplina,  cur  istae  quoque  visiones  fallant,  ut,  quae  in  aqua 
conspiciuntur ,  maiora  ad  oculos  Jiant,  quae  procul  ah  ocuiis  sunt^ 
minora.  £t  haec  quidem  ad  eam  opticam  pertineot,  quam  hac  appel- 
latione  nos  quoque  hodie  vocilamus.  A  Varroniana  aulem  6:vtiiniq 
notione  non  alieoiora  ea  sunt,  quae  proprio  nomine  dictae  geometriae 
a  nobis  tribuuntur  ad  lioeas  et  figuras  spectaotia.  Eius  rei  luculento 
documento  est  Gellii  caput  20  libri  I,  cuius  multo  plura  ex  Varrone 
petita  esse  persuasum  habemus,  quam  quae  ad  eum  nominatim  refe- 
runtur.  Quod  quidem  ipsa  ratio  planum  facit,  qua  Yarronis  testimo^ 
nium  cum  reliqua  disputatione  ita  connectitur,  ut  ne  posse  quidem 
utraque  pars  certis  flnibus  dirimi  videatur:  quo  accedit,  quod  Gellium 
satis  iam  comperimus  Disciplinanim  libros  suis  oculis  usurpasse  ex 
iisque  non  pauca  alia  yel  tacito  vel  nominatim  deprOmpsisse.  Simul 
autem  ex  illo  capite  commode  cum  hoc  perspicitur,  qua  partitione 
ontvxii  sit  in  i^Kimdofiergiav  (vcl  i)(voyga(piav)  et  aTegeofiergiav  divisa, 
quam  partitioaem  etiam  Marcianus  novit  VI,  p.  228,  tum  qua  ratione 
geometricae  cum  arithmeticis  rationibus  copulari  sint  solitae.  En  igi- 
lur  integrum  caput.  ,,Figurarum  quoe  a/iiifiara  geometrae  appellant, 
genera  sunt  duo,  planum  et  solidum.  haec  ipsi  'vocant  ininedov  et 
oreQiov,  planum  est  quod  in  duas  partis  solum  lineas  habet,  qua  la- 
tum  est  et  qua  longum :  qualia  sunt  triquetra  et  quadrata  quae  in 
qre^funtsinejaltitudine.  solidum  est,  quando  non  longitudines  modo 
et  latitiidines  planas  numeri  linearum  efftciunt,  sed  etiam  ejctollunt 
altitudines :  quales  sunt  ferme  metae  triangulae  quas  pyramidas  ap- 
peliant ,  'vel  qualia  sunt  quadrata  undique  quae  xv§ovq  ilU,  nos  qua- 
dranialia  dicimus.  xv^og  enim  est  figura  ex   omni  laier^  quadrata. 


—     39     ^ 

quales  simt,  iff^uit  M.Jf^arro^  tesserae  quihus  in  ahveolo  luditur,  ex 
quo  ipsae  quoque  appellatae  xv^oi,  in  numeris  etiam  similiier  xv^ 
dicitur,  cum  omne  latus  eiusdem  numeri  aequabiliter  in  sese  solvitur, 
sicuti  fit  cum  ter  terna  ducuntur  atque  idem  ipse  numerus  triplica- 
iur.  huius  numeri  cuhum  Pjrthagoras  vim  hahere  lunaris  circuli  di- 
xit,  quod  et  luna  orhem  suum  lustret  septem  et  'viginti  diehus,  qui 
numerus  terniOj  qui  graece  dicitur  Tqidg,  tantundem  ejfficiat  in  cubo. 
linea  autem  a  nostris  dicitur,  quam  ygaiiiiriv  Graeci  nominant.  eam 
M.  Karro  ita  definit:  linea  cst,  inquitj,  longitudo  quaedam  sine  lali- 
tudine  et  altitudine.  Euclides  autem  hrevius  praetermissa  allitudine 
'^gafi^ri  est,  inquit,  firixog  d^AaTfg"  e.  q.  s.  Euclidem,  qui  lameo  ab 
ipso  potest  Varrone  commemoratus  esse,  sequilur  Marcianus  p.  228. 


§.  18. 

Sed  his  omnibus  tantum  abest  ut  vis  et  notio  geometriae  Var- 
ronianae  consummetur,  iis  ut  tantum  praecepta  artis  h.  e.  caussae  et 
principia  e  matbematicis  rationibus  repetita  contineantur,  quibus  ac- 
cessit  pars  ixQaxrixri  ad  Tilae  usum  spectans,  eaque  rursum  bifariam 
diyisa.  Ab  ipsa  enim  Tocabuli  originc  profectus  geometriam  Varro 
definiit  terrae  mctiendae  disciplinam :  qua  notione  agris  sive  privatis 
siTe  pUblicis  dimetiendis  adhibita  fit  agrimensomm  ars  gromatica 
(quam  cum  formis  geometricis  eliam  Cassiodorus  Var.  III ,  52  sociat), 
ad  terras  uniTersas  orbemque  adeo  terrarum  traducta  nascitur  geo- 
graphia.  Ad  ulramque  disciplinam  Varronem  Toluisse  suam  geome- 
triam  pertinere  primum  perspicitur  e  communi  Cassiodori  c.  6  p.  558a 
et  Pseudo-Boelhii  p.  1229  hoc  testiraonio:  Sed  Varro  peritissimus 
latinorum  huius  nominis  caussam  sic  exstitisse  commemorat,  dicens 
prius  quidem  dimensiones  (Jiomines  dim.  Cass.)  terrarum  terminis  po- 
sitis,  vagantihus  ac  discordantihus  populis  {vag.  pop.  Cass.)  pacis 
utilia  praestitisse :  deinde  totius  anni  circulum    menstruali  [mensuali 


—     40     -^ 

Boeth.)  numero  fuisse  partitum  (partUos  Cass.  * )  fOmde  [tunc  Bo.)  et 
ipsi  menses^  quod  annum  metiantur  {mefiantur  B<h^,  dicti  sunt.  verui^ 
postquam  ista-ireperta  sunt,  provocati  studiosi  ad  iUa  invisibilia  co^ 
g^pscenda  coeperunt  quaererCy  quanto  spatio  a  terra  luna,  a  luna  sol 
ipse  distaret,  et  usque  ad  verticem  caeli  quanta  se  mensura  distendc' 
ret-  quod  peritissimos  gebmetras  assecutos  esse  commemorat.  {verum — 
commemorat  om.  Bo.)  tunc  et  dimensionem  orbis  terrae  (dim.  univer- 
saeterrae  Ca.)  probabili  refert  ratione  collectam ;  ideoque  [ideo  ho.)factum 
est  ut  disciplina  ipsa  geometriae  nomen  acciperet»  quod  per  saecula 
longa  custodit  {constaret  Bo.).  Varronis  igitur  exeraplum  Marcianus 
imitatus  non  tantum  haec  pronuntiantem  facit  Geometriara  YI,  p.  192: 
Geometria  dicor ,  quod  permeatam  ^^crebro  admensamque  tellurem 
eiusque  figuram,  magnitudinem  t  locum,  partes  et  stadia  possim  cum 
suis  rationibus  explicare,  neque  ulla  sit  in  totius  terrae  diversitate 
partitio^  qiiam  non  memoris  cursu  descriptionis  absolvam:  sed  in 
ipaa  geometriae  enarratione  ita  versatur,  ut  a  p.  192  ad  227  geogra- 
phicas  rationes  universi  orbis  terrarum  persequatur,  ac  tum  demura, 
exposita  terrae  aequorumque  mensura,  ad  artis  praecepta  veniat,  ut 
ipse  ait  p.  227  (coll.  p.  192;  ac  demum  ceterci  astruendae  praecepta 
artis  aperire) ,  h.  e.  ad  linearum  figurarumque  definitiones.  Quan- 
quam  quod  in  priore  parte  bis  ipsius  mentionem  Varronis  fecit  p.  205. 
2l4,  id  nuUam  huc  vim  habet  propterea  quod  et  haec  duo  teabmonia 
et  geographica  sua  tantum  non  omnia  Plinio  raaiori  (vel  Solioto)  de- 
bet,  cuius  vide  111,  5,  (6),  45  et  IV,  12,  (24),  77.  Alia  Isidoro  cum 
Varrone  ratio  intercedit.  Is  enim  et  geographiam  sane  et  gromaticam, 
quam  non  attigit  Marcianus ,  complexus ,  utramque  tamen  ab  ipsius 
geometriae  enarratione  longo  intervallo  diremptam  libris  demum  XIV 
et  XV  (ubi  a  cap.  13  agitur  de  agris,  de  finibus  agrorum,  de  men- 
suris  agrorum)  Originum  persecutus  est.     Itaque   quaerere  Ucet  num 


♦)  Voluisse  Cassiodorus  videtur :  prius  quidem  per  dimensiones  homines  terra^ 
rum  termmis  posUis  ....  praestitissef  deinde  ....  fuisse  partitos. 


*m^--<. 


—     41     — 

foTlc  in  Varrdhis  gromaticis  lociis  etiam  his  fuerit  Orig.  XV,  13,  6, 
Cfuae  e  Serrianis  ift^^Georg.  I  init  emendala  aWipsimus:  omnis  auterh 
ager,  ut  J^arro  docet ,  quadrifariam  dividitur.  autrisnim  arvus  est 
ager  id  est  sationalis,  aut  consitivus  id  est  aptus  arhoribus^  aut  pa- 
scuus  qui  herhis  tdnlum  et  animalibus  ^vacat,  aut  floridus  in  quo  sunt 
horti  (immo  orti  secundum  Varronem)  aptbus  congruentes.  Quae 
sane  ad  libros  de  re  ruslica  sine  ulla  dubitalione  referremus,  nisi  hi 
superstites  essent.  Sed  hoc  quomodocunque  se  habet,  certo  e  gro- 
matica  parte  geometriae  illud  caput  Varronianum  pelilum  erat,  cuius 
ntinc  inscriptionem  tantum  in  agrimensorum  collectione  superstitem 
esse  $.  5  yidimus.  Frontiniano  autem  testimonio  ibidem  allalo  addere 
alterum  licet  e  p.  215  Goes. :  limitum  prima  origo^  sicut  Parro  de- 
scripsit,  ad  disciplinam  aruspicam  (codd.  rusticam;  an  aruspicinam?) 
noscitur  pertinere,  quod  aruspices  orbem  terrarum  in  duas  partes 
diviserunt  .  .  .  et  quae  sequuntur  magna  forlasse  ex  parte  ad  ipsius 
Varronis  exemplum  dispulata. 

1.  Quod  autem  universam  terrarum  descriptionem  (h.  e.  ytcdui- 
TQiav  Tij^  oixovp^ivriq  *)  Varronis  de  geometria  libro  comprehensam  esse 
intellexifDus ,  inde  nova  lux  obscurae  admodum  quaestioni  affulget. 
Etenimr  cum  non  mediocris  multitudo  esset  fragmentorum  Varronia- 
norum  ad  geographiae  explicationem  pertinentium ,  identtdem 
quaesitum  est,  qiiibus  tandem  hanc  libris  tractasset.  Nam  Rerum 
hwTumarum  etsi  sex  integri  libri,  ab  Vlll  ad  XIII,  fuerunt  de  locis^ 
tamen  hos  non  ad  exteras  terras  quaslibet  patuisse  Augustino  cre-> 
dendum  est  de  civ.  dei  VI,  4:  rerum  quippe  humanarum  lihros  nori 
quanlum  ad  orbem  terrarum,  sed  quantum  ad  solam  Romam  ptrtinent. 


*)  Sic  enim  Protagorae  gcographl  Ilber  inscriplus  erat  teste  Pholio  fiibl.  c.  198 
coll.  6.  «Fabricio  in  Mus.  philol.  II,  p.  372. 

6 


~-     42     — 

scripsit  (non  quanlum  ad  solam  /taliam,  quod  Krahncrus  I.  ss.  p.  23 
posuit.)  Eislilcrunt  praeterea  Ephemeridos  navalis  ad  Ponipeium  libri 
Varronis:  de  quibus  non  levia  quaedam  cnucleanda  restant  etiam  post 
doctas  curas  Krabneri  p.  18  sqq.  et  Bergkii  in  Mus.  philol.  Rhen.  uov. 
J,  p.  367  sqq.j  qucm  ne  noveral  quidcm  eosdem  nuper  commcntarios 
levitcr  tangcos  Oehlerus  Sat.  Varr.  p.  64  Ab  his  autem  libris  alie~ 
nissimam  totius  orbis  tcrrarum  descriptionem  fuisse^  satis  ex  ipso  scri- 
ptoris  consilio  apparct,  quippe  qucm  sciamus  librum  illum  Ca.  Pom- 
ty.  peio  per  Hispanias  militaturo  scripsisse  teste  Itinerario  Alex.  M.  c.  6. 
Quae  cum  ita  essent,  nescire  se  fassus  est  Krahnerusp.  23,  ubi  tandcm 
posita  fuissent  fragmcnta  a  Plinio  potissimum  servata,  quae  ad  exterua- 
rum  urbiuni,  gentium,  regionum,  viarum  cognitionera  perlincrent.  Eis 
nunc  locus  inventus  est  in  geometria.  Vndc  primum  non  dubita* 
mus  (jcllianam  memoriam  repeterc  X,  7 :  Varro  autem  cum  de  partc 
orbis^  quac  Europa  dicilur,  disscrcret,  in  tribus  primis  cius  terrac 
Jluminibus  Rhodanum  cssc  ponit.  Quo  tamcn  minime  pertinent  P^ar- 
ronis  in  Europa  vcrba  a  Festo  p.  381  M.  allala  tutum  sub  sede  fuis- 
sent^  quae  extrema  sunt  hexametri,  petita  autem  e  P.  Varronis 
Atacini  Chorographia  sive  Cosmographia,  ut  post  Ruhnkcnium  Epist. 
crit.  H,  p.  200  perspcxit  Wucllnerus  p.  23.  Cf.  Hcrtzium  de  Cinciis 
p.  .')7.  Memorabiie  est  cnim,  triplici  exemplo  Reatini  imitalionem 
apparere  in  Atacino:  Cosmographiae,  Ephemerido«2_de_j^ua  dw^ 
Y  kius  1.  ss..  et_Saliiraruni^ si  naodo  fides,  Horatiano-^chjalm 

1.  10,  46. 

^  2.  Omnium  autem  maxime  Varronis  geographicis  Plinius 
usus  est  in  Naturali  historia.  tis  quidem  libris  quibus  contineri  voiuit 
situs,  gentes,  maria,  oppida,  portus,  montes ,  Jlttmina ,  mensuras ,  po- 
pulos  qui  sunt  aut  fuerunt,  h.  e.  a  tertio  ad  sextum.  Eorum  igitur 
ordinem  librorum  in  excerpendis  Varronianis  teetimoniis  nos  quoque 
sequimur,  ascriptis  praetcr  librorum  capitumque  numeros  paragraphis 
Silligianis.  Plin.  Hl,  1 ,  §.  8:  Jn  universam  Hispaniam  M.  Varro 
pervenisse  Iberos  et  Pcrsas  et  Phocnicas  Celtasque  et  Poenos  tradit: 


^ 


—     43     — 

lusum  enim  [etiam?^  Liberi  patris  aut  Avoaav  cum  eo  bacchantium 
nomen  dedisse  Lusiianiae,  et  Pana  prnefectum  eius  universae:  de 
quorum  scriplura  cf.  Silligium.  —  111,  5,  45  (cf.  Marcian.  p.  205); 
j4best  (Ilalia)  a  circumdatis  terris  Istria  ac  Liburnia  quibusdam  locis 
centena  M.  pass. ,  ab  Epiro  et  Illyrico  quinquaginta ,  ab  j4frica  mi- 
nus  cc  ut  auctor  est  M.  yarro ,  ab  Sardinia  cxx  J/.,  ab  Sicilia  M. 
CCCCCy  a  Corsica  minus  lxxx^  ab  Issa  quinquaginta.  —  111,  10,  95: 
Patet  (Magna  Graecia)  octoginta  sex  M.  pass.,  ut  auctor  est  f^arro; 
plerique  lxxf  M.  fecere.  —  111,  12,  109  (cf.  Solin.  c.  2  med.):  In 
agro  Reatino  Cutiiiae  lacum^  in  quo  JUictuet  insula  (cf.  de  I.  lat.  V, 
%.  71),  Itaiiae  umbilicum  esse  M.  Varro  tradit.  —  111,  22,  1 42: 
Narona  colonia  terlii  conventus .  .  .  . :  M.  Varro  lxxxix  civitates 
eo  ventitasse  auctor  est.  —  IV,  12,  62  (cf.  Solin.  c.  7  med.,  Isid. 
XI V,  6,  18):  Ea:  hac  (Co)  profectam  delicatiorem  feminis  vestem 
auctor  est  Varro.  —  IV,  12,  66:  (Delum  insulam)  ad  M.  Varronis 
aetatem  Mucianus  prodidit  bis  concussam.  Legerat  igilur  hoc  apud 
Varronem  Licinius  Mucianus :  casu  autem  factum,  ut  ex  hoc,  non  ex 
ipso  Varrone  excerplum  haberet  Plinius.  —  IV,  12,  77  (cf.  Marcian. 
p.  21 4):  Inter  duos  Bosporos  Thracium  ct  Cimmerium  directo  cursu^ 
ut  auctor  esi  Poljbius,  d.  M.  pass.  intersunt;  circuilu  vero  totius 
Ponti  vicies  semet  centena  quinquaginta  M.  ut  auclor  est  Varro  et 
fere  veteres.  Ibidem:  M.  Varro  ad  huhc  modum  metitur:  ab  ostio 
Ponti  ApoUoniam  CLxxxru  M.  d.  pass.,  Calatin  tantundem,  ad 
ostium  Istri  cxxr,  crd  Borjithenem  ccl,  Cherronesum  Heracieotarum 
oppidum  cccLxxv  M.  pass.^  ad  Panticapaeum ,  quod  atibi  Bosporum 
vocant^  extremum  in  Europae  ora,  ccxxii  M.  d.:  quae  summa  ejfficit 
tredecies  centena  et  triginta  septem  M.  d:  —  IV,  21,  115:  y4b  Minio 
quem  supra  diximus,  cc.  M.  pass.f  ut  auctor  est  Varro^  abest  Aemi- 
nius.  —  Ibidem:  Ab  eo  (Tago)  clx  M.  pass.  promontorium  Sacrum 
e  media  prope  Hispaniae  fronte  prositit ,  xir  centena  millia  pass. 
Inde  ad  Pyrenaeum,  medium  cotligi  Varro  tradit. —  VI,  13,  38:  At 
ubi  coepit   (Caspium  mare)    in   tatitudinem  patidi,   lunatis  obtiquatur 


—     44     — 

cornibus  velul  ad  Maeotiwn  lacwn  ab  ore  descendens  ^  siiicis  ut  au- 
ctor  est  M'  Varro  similitudine.  —  VI,  17,  51  (cf.  Solin.  c.  19):  Hau- 
stum  ipsius  maris  (Scythici)  dulcem  esse  et  j4lea:ander  Magnus  pro- 
didit,  et  M.  Varro  talem  perlatum  Pompeio  iuxta  res  gerenti 
Mithridatico  bello^  magnitudine  haud  dubie  injluentium  amnium  victo 
sale.  yfdiicit  idem  Pompeii  ductu  exploratum^  in  Bactros  septem 
diebus  eac  India  perveniri  ad  Icarum  Jlumen  quod  in  Oacum  influat, 
et  ejc  eo  per  Caspium  in  Cjrum  subvectas  quinque  non  amplius  die- 
rum  terreno  itinere  ad  Phasin  in  Pontum  Indicas  posse  devehi 
merces.  —  Vno  in  coospeclu  posuimus  omnia:  quorum  alia  aliis  esse 
incertiora  apparet.  Cerla  sunt,  quibus  mensurae  tradunlurj  dubia 
longe  pauciora  haec:  III,  12.  III,  22.  IV,  12,  62  et  66.  Quae  mox 
significabitur  quam  multiplices  sedes  poluerint  ia  Varronianorum  va- 
rietate  scriptorum  habere.  £  quo  genere  etiam  hoc  est,  quod  de 
vestibus  Cois  percommode  dici  in  libris  de  vita  populi  Romani  po- 
luit.  —  Celerum  numerorum  quorundam  emendalionem  aperte  cor- 
ruptorum  ia  Plinianis  testimoniis  sciens  nunc  praetermisi. 

3.  Plinianorura  muUitudinem  facile  putet  quispiam  e  Solini 
Polyhistore  augeri  posse,  in  quo  Varroni^  menlionem  his  locis  habes. 
Cap.  11  liii.:  VuU  Varro  Icarum  Cretem  ibi  (ad  Icarum  insulam) 
naiifragio  inlerisse  et  de  exitu  hominis  impositum  nomen  loco;  — 
c.  27  init. :  auctor  est  Varro  perjlabilem  ibi  (ad  Africae  oram)  ter- 
ram  ventis  penetrantibus  subita  vi  (vulgo  subitam  vim)  spiritus  citis- 
sime  aut  revomere  maria  aut  resorbere;  —  c.  33,  init.:  .  .  .  rubrum 
mare,  quod  Erythraeum  ab  Erythra  rege  Persei  et  Andromedae  Jilio, 
non  solum  a  colore  appellatwn  Varro  dicit,  qui  ajffirmat  in  littore 
maris  istius  fontem  essCy.  quem  si  oves  biberint^mutent  velUrum  quor 
litatem  et  antea  candidae  amittant  quem  habuerint  [amittant  quod 
fecerint  \ulgo]  usque  ad  haustum  ac  furvo  postmodwn  nigrescant 
colore.  Ac  de  primo  horum  testimoniorum  non  interc«do,  de  altero 
et  tertio  \a1de  anceps  esse  iudicium  sentio.  Nam  quae  de  ventis  ma- 
ribusque  orae  Africae  tradunlur,  ea  haud  scio   an  de  littoralibus  po- 


—    46     — 

lius  sive  libro  sive  libris  Varronis  debere  Solinus  eo  probabiiius  cre- 
datur,  quod  eum  libruni  alibi  ipse  commemoraTit ,  c.  11:  f^arro  in 
opere^  quod  de  liUoralibus  est,  etiam  suis  tewporibus  ajjfirmat  sepul- 
orum  lovis  ibi  'visilatum.  Quae  cur  in  liltoralibus  locum  inveaerint, 
colligi  ex  iis  quae  praecedunt  potest:  albet  (Crela)  iugis  montium  Di- 
cljnnaei  et  Cadisti,  qui  ita  eaccandescunt  ut  eminus  navigantes  ma- 
gis  putent  nubila.  praeter  ceteros  Ida  est,  qui  ante  solis  ortum  solem 
videt.  Quod  autem  libros  de  litloralibus,  de  ora  maritima,  de  ae- 
stuariis  Krahnerus  p,  18,  quocum  conTenit  Merkelio  prolus.  in  Ovid. 
Ib.  p.  361 ,  coniecit  singulas  partes  fuisse  unius  operis  Varroniani, 
quod  esse  ephemeridem  navalem  ad  Pompeium  voluit:  id  credibile 
noQ  est.  Nec  enim  iila,  quae  sunt  de  Ida  Cretensi,  commode  perspi- 
citur  quomodo  ad  Pompeii  raliones  pertinueriat  in  Hispania  militaluri: 
et  hoc  ut  concedam  potuisse  fieri,  repugnant  profeclo  vel  certe  pror- 
sus  dissuadent  illa  ipsa  Solini  verba  in  opere  quod  de  liUeralibus 
est.  Sed  non  diversos  esse  de  lilloralibus  et  de  ora  marilima  libros 
[de  ora  mar.  librum  I  affert  Servius  in  Aen.  I,  111),  id  vero  res  ipsa 
suadet  ut  credamus.  —  Tertium  autem  Solini  testimonium  Varronia- 
num  etsi  potest  e  geometria  depromptum  esse,  tamen  dubitare  licet 
uum  ibi  tam  singularibus  rebus  memorandis  locum  concesserit,  quaiia 
sunt  de  ovii«m  Telleribus  foutis  haustu  mutatis.  Ac  fortasse  haec 
quoque  ex  Liltoralibus  repetat,  qui  fontem  islum  in  littore  maris  esse 
dici  reputaverit.  Verum  etiam  alia  ratio  in  promptu  est,  de  qua 
paullo  explicatius  dicendum.  AfTerunlur  euim  cum  a  Solino  tum  a 
Plinio  iis  Ubris,  qui  dicati  sunt  mediciuae  explicandae,  non  pauca 
Varroniana  communi  vinculo  hoc  cognata,  quod  in  mirabili  vi  perni- 
ciosaque  plerumque  efficacia  locorum,  fontium  polissimum  et  aqua- 
rum  yersantur.  Ea  cum  non  sane  abhorreant  ab  ipsius  notione  usu- 
que  medicinae,  tamen  nisi  mea  me  coniectura  fallit,  posila  fuerunt 
omnia  in  eo  logistorico  qui  inscribitur  Gallus  Fundanius  de  admi- 
randis,  Aristotelis  exemplo  ceterorumque  na^ado^oy^dcpav  ^  qui  ^repl 
^avfjidrQV  vel  '^avfj.aoriar  vel  ^avp^a^o^ievav.    Huius  enim  argumenlum 


7 


—    iie    — 

logistoHci  ad  utramque  quam  dixi  partem  pertinuisse,  coniunctis  in- 
ter  se  duobus  apud  Noniura  p.  216  et  71  exemplis  planissime  effici- 
tur :  secundo  de  slativis  aquis ,  ut  sunt  lacus  et  stagna  et  putei  et 
maria:  —  vinum,  quod  ibi  natum  sit  in  quodam  loco,  si  praegnans 
hiberit,  fieri  ut  aborialur.  Cum  his  igilur  haec  compone  lam  hercle 
finitima  ut  nihil  supra.  Plinii  XXXI,  2,15:  In  Cilicin  apud  oppidum 
Cescum  rivus  fluit  Nus^  ex  quo  bibentium  suhtiliores  sensus  fieri  M. 
Varro  tradit;  at  in  Cco  insula  fonlem  esse  quo  hebetes  fiant^  Zia- 
mae  in  Africa  quo  canorae  voces.  —  Ibid.  §.  21 :  Caeiius  apud  nos 
in  Averno  ait  etiam  folia  subsidere,  f^arro  aves  quae  advolaverint 
emori.  —  Ibid.  §.  27:  Karro  ad  Soracten  in  fonte^  cuius  sit  latiludo 
quattitor  pedum ;  sole  ejcoriente  eum  exundare  ferventi  similem ;  aves 
quae  degustaverint  iuxfa  mortuas  iocere.  —  Quo  nescio  an  addenda 
sint,-  quae  utique  polucrunt  in  ipsa  medicina  memorari,  ex  §.9  haec: 
Idem  (ut  calculosis  aqua  medealur)  contingit  in  f^elino  lacu  potanti- 
bus;  item  in  Syriae  fontc  iuxta  Taurum  montem  [«/J  auctor  est  M. 
^'arro.  Sed  confidenter  adde  ex  Solini,  ad  quem  iam  revertitur  dis- 
pulalio,  cap.  7  haec:  T"'arro  perhibet  fontem  in  Arcadia  esse  cuius 
inlerimat  haustus:  et  inferius:  Varro  opinatur  duo  in  Boeotia  esse 
flumina  (cf.  Plin.  II,  103,  230)  nalura  licet  dispari,  miraculo  tamen 
non  discrepante ,  quqrum  alterum  si  ovillum  pecus  debibatj^_puUum 
fieri  colorem  quem  habuerit  [coloris  quod  induerit  vulgo],  alterius 
haustu,  quaecunque  veiterum  fusca  sunt,  in  candidum  verti.  addit 
videri  ibi  puteum  pestilentem ,  cuius  liquor  mors  est  haurientihus. 
Vbi  ad  librum  de  admirandis  (vel  de  miris)  non  ambigue  ipsum  Tide- 
tur  miraculum  Yocabulura  speclare.  —  Ceterum  cum  in  Admirandis 
praeter  aquas  eliam  bestiarum  mentio  facla  sit,  ut  glirium  apud  Cha- 
risium  p.  69.  106,  perdicum  apud  Nonium  p.  218,  muraenarum  Ma- 
crobii  Saturn.  II,  11:  indidem  Plinius  videri  potest  haec  sumpsisse 
¥111,  29,  104:  M.  Varro  auctor  es$  a  cuniculis  suffossum  in  Hispa- 
nia  oppidum.,  a  talpis  in  Thessalia,  ab  ranis  civitalem  in  GaUia  pul- 
sam ,  ab  iocustis   in  Africa,   ex  Gyaro   Cycladum   insula   incolas  a 


—     47     — 

viuribus  fugalos,  in   Italia  Amjclas  a  scrpentibus  deletas.  —    Alia 
forlasse  suppedital  Valerii  Maximi  de  miracuUs  caput  i,  8. 

,Hc  4.-  Magis  obnoxia  dubitationi,  quam  quae  ad  reliquas  tcrras 
pertineut,  ea  sunt  Varroois  fragmenta  geograpbica  quae  ad  ipsani 
llaliam  speclant:  e  quorum  numero  fuit  eliam  Plinii  illud  e  lil,  12, 
109.*)  .J\am  clsi  in  Rerum  humanarum  libris  de  locis  eatenus  tan- 
tum  diclum  esse,  quatenus  ad  Uomam,  Augustinus  testatur,  tamcn 
rccte  boG  Krabnerus  l.  ss.  videtur  iu  eam  partem  interpretari,  ut  etiam 
ad  Italiam  patere  existrmetur.  Docent  enim  boc  ea  quae  ex  Ucr. 
bum.  libris  Vlll  ad  Xlll  forte  servata  sunt:  \elut  noa  ad  Romam  pro- 
fecto ,  sed  ad  Italiam  pertinent  quae  de  septem  iuxta  Bhegium  Jluviis 
ex  Ub.  X  Probus  profert  in  Bucolic.  init.,  \el  quae  ex  XI  Macrobius 
Sat  II,  12:  ad  victum  optima  fert  ager  Campanus  frumentum,  Fa- 
lernus  vinum ,  Cassinas  oleum ,  Tusculanus  Jicum ,  mel  Tarenlinus, 
piscem  Tiberis.  Haec  igitur  si  non  alieoa  fuerunt  a  Rerum  bumana- 
rum  libris,  multo  ctiam  minus  aliena  lalia  putabimus  quae  ad  eos 
locos  populosve  Italiae  spectant,  qui  ipsius  bistoriae  \inculo  cum  Uo- 
mae  Latinaeque  gentis  antiquitatibus  continentur.  Qualia  sunt  de 
iMtio  deque  Oenotria  prodita  apud  Servium  io  Aen.  Vlil,  322.  1,  5'VJ  j 
-vel  de  Subinis  apud  Festum  p.  343 :  atque  persuadet  imprimis,  quod, 
quemadmodum  ad  etymologiam  quae  suot  de  Latio  et  Sabinis  spe- 
ctant,  ita  ipsius  Italiae  oominis  stirpem  in  antiquitatibus  rerum  buma- 
narum  Varro  explicasse  dicitur  a  Gellio  XI,  1.  Nec  quae  idem  ille 
Servius  babet  in  Aeo.  I,  246  et  Georg.  II,  201.  Aen.  VII,  712  de  Ti- 
mavo  Jluvio  deque  lacu  f^elino,  geometriae  ausim  cum  aliqua  cooG- 


*)  Vmbilicum  Italiae  lacmn  Culiliensem  apparcl  non  minus  commode  in  Italiae 
descriptione  (h.  e.  in  Rerum  hum.  libris),  quam  in  Geomelria  dici  poluisse; 
de  lacu ,  in  quo  fiuctuet  insula^  non  minus  commode,  quam  de  aliis  lacubus, 
in  Admirandis.  —  Contra  quae  supra  exprompsimus  Pliniana  111,  5,  45  et 
III,  10,  95,  ea  quippe  in  intervallorum  dimensionibus  versantia  geometriae 
imprimis  apta  sunt  v  , 


—     48     —     . 

denlla  Iribuere:  nec  haec,  in  Aen.  VII,  563:  sciendum  sane  Varronem 
enumerare  quot  loca  in  Italia  sini  huiusmodi ;  nec  quatf  de  Baiis  in 
IX,  710,  de  Caere  Schol.  Veron.  in  X,  183:  et  si  quae  «int  id  genu* 
alia.  Paullo  probabilior  rcs,  sed  pautlo,  de  Circeio  et  Erjrce  monti- 
bus  apud  eundeni  in  Aen.  III,  386.  V,  4tl.  Practerea  non  cst  negli- 
gendum,  de  locis  non  potuisse  omnino  taceri  iii  eis  Hcr.  hura.  Ifbris, 
qui  erant  de  hominibus  h.  e.  lib.  II  ad  VII:  quo  non  incommode 
illud  ipsum  Servii  de  Oenotro  rege  testimonium  Krahuerus  p.  17  ret- 
tulit,  minus  autem  probabiliter  quae  de  Massiliensibus  triiinguibiis 
Isidorus  XV,  1,  63  cum  schol.  Lucan.  III,  339  excerpsit.  Conlra  per- 
tinet  huc  praeclarum  Macrobii  Sal.  I,  7  (coH.  Lactant.  Dit.  inst.  1,21) 
fragmentum  de  Pelasgis  in  Latium  advectis\  pertinent  fortasse  etiam 
quae  de  Phoco  Corsicae  et  Sardiniae  rege  Servius  in  Aen.  V,  824,  de 
Aeolo  rege  idem  in  I,  52  (coll.  Isidor.  XIV,  6, 36)  e  Varrone  tradit,  nisi 
AeoUas  itisulas  maluisse  eum  in  locis  commemorare  putabimus.  De- 
nique  ne  de  temporibus  quidem  disputans,  id  quod  fecit  a  XIV  ad 
XIX  librum,  nec  in  qualluor  de  gente  populi  ROmani  libris  non  po- 
luit  similia  quaedam  allingere.  —  His  igilur  omnibus  ut  vel  alicnis 
\el  ambiguis  hinc  seclusis  perpauca  reslant  geographica,  quac  Plinia- 
uis  supra  compositis  aliquo  iure  addi  videantur:  Tclut  quod  Lactantius 
posuit  Div.  inst.  I,  17:  Insulam  Samum  scribit  Varro  prius  Parthe- 
niam  nominatamy  quod  ibi  luno  adoleverit  ibique  etiam  loui  nupse- 
rit.  Aliquanto  incertior  res  de  Libya  XefKovar^  roi)  vetv  ap.  Serv.  in 
Aen.  I,  22.     Sed  de  his  satis. 

§.  '20. 

Geometriae  notio  quemadmodum  una  ex  parte  in.ten^ae  ratio- 
nes  geographicas  patuit,  ita  eadem  ad  mundum,  caelum,  sidera  tralata 
genuit  ex  se  astronomiam  vel  ut  Varroni  appellata  est  astrologiam. 
Cuius  »imilis  cum  musica  condicio,  quod,  quanquam  pars  geometriae, 
tamen  seorsum  esl  ut  peculiaris   disciplina   pertractata.      Astronomiae 


—    49     — 

autem  ex  geomelTia,  cuius  germanatn  dixit  Marcianus  VI,  p.  190,  ori- 
ginem  tioa  Quintilianus  tantum  profitctur  cum  Cassiodoro  §.  2  com- 
memoratus,  sed  uberius  ipse  Varro  explicavil  iis  verbis  quae  e  Uoethio 
Cassiodoroque  §.  18  perscri^simus.  Quae  si  sequimur,  nec  anni  me- 
tiendi  rationes  a  sua  geometria  Varro  exclusil,  sed  de  temporibus  in 
astronomia  quoque,  ut  in  Rerum  humanaruoi  libris,  commentatus 
est:  quanquam  id  genus  potuit  strictim  percurrere.  Nec  invenio  qirod 
e  fragmentis  ad  anni,  mensium,  dierum  vel  nalurales  yel  civiles  ralio- 
nes  spectantibus  (cf.  Censorin*  c.  S2)  Disciplinarum  potius  quam  An- 
tiquitatium  Hbris  cum  aliqua  probabilitate  tribuam,  praeter  unum  for- 
tasse  hoc:  ^it  enim  {y^ivvo)  apud  j4egjrptios  pro  annis  menses  haberi^ 
ut  non  solis  per  xir  signa  circuitus  faciat  annum^  sed  liina  quae 
orbem  illum  signiferum  xxx  dierum  spatio  illustrat:  quae  habes  La- 
ctantii  Div.  inst.  II,  12.  Quanquam  his  si  reputaveris  Varronem  ar- 
gumentari  nixum  esse  cur  putarentur  antiqui  mille  anifos  victitasse, 
nescio  an  non  minus  commode  ad  eas  quaesliones  illa  referantur,  quas 
de  "vitae  aetatibiu  kumanae  instituisse  Varronem  vere  Krahnerus  p.  26 
disputat.  Non  uno  in  loco ,  sat  commode  autem  in  a^ronomia  cae- 
lum  potuit  a  cae/a/o  ducere,  id  quod  eum  fecisse  Plinius  eo  libro 
testatur  quo  de  mundo  et  elemerUis  ipse  exposuil,  h.  e.  H,  4,  9.  Tta-  ^ 
que  eodem  pertinet  fortasse  Isidori  memoria  item  eo  libro  prodita 
quem  fecit  de  mundo,  elementis,  caclo  similibusque  rebus,  XIII,  1,2: 
unde  et  animalia  Varroni  videntur  elementa^  quoniam  per  semet  ipsa^ 
inquit,  moventur.  Dubia  magis  res  de  eiusdem  teslimonio  VIII,  6,  ftl : 
unde  et  V^arro  ignem  mundi  animum  dicit^  proinde  quod  in  mundo 
ignis  omnia  gubernet  sicut  animus  in  nobis:  .  .  .  qui  cum  est,  inqitit,  = 

in  nobis,  ipsi  sumus,  cum  eaciit,  cmorimur.  *)  "    ■       ^'^'^•X 

*}  Sed  mundi  figuram  cum^otigae  rotundilaU  compaTSi\ll  in  geomelriae  vohtmine 

tesle  Cassiodoro  (§.  5),  thundum  soiam  est  teliurem   inlQrpretatus.    In  ea- 

demque  geomelna,  non  in  asfrologia,  lunarem  esse  circuitum  xxvii  dierum 

iivi^igj^gjj^  defmitttm  supra  viitrmtfs '§.  7  et  §.  1-7:   cuius   tei   daussa,  quod  ibi  a 

'^  '     cubi  notione  geometrici  exor^s  *d  cubioiim  fwmertim  .v.xSiV  Varro  peVvdnilJ 

7 


7 


-»Ljt«.- •■.     .^  .,.-..     /Vj»N 


'^'^pU 


—     50     -^ 

>^!»t  2.  Nec  plu$  habep  de  architeciura  quod  dicana.  Nisi  forte 
hiac  depromplum  est  quod  exstat  apud  Servium  in  Aen.  Vf,  373: 
vestibidum,  ut  Varro  dicitj  etymologiae  non  habet  proprietatem,  sed 
fit  pro  captu  ingenii.  Nec  certior  de  Pliaiaais  testimoaiia  coniectura, 
quibus  de  dispari  lapidum  natura  sic  praeeepit  XXXVI,  18,  135: 
Varro  nigros  ex  Africa  Jirmiores  esse  tradit  quam  in  Italia :  e  di" 
verso  albos  tornis  duriores  quam  Parios.  idem  Lunensem  silicem 
serra  secari^  at  Tusculanum  dissilire  igni:  Sabinum  fuscum  addito 
oleo  etiam  lucere.  Et  XXXVI,  5,  l4:  quem  lapidem  (Parium)  coepere 
Ijrchniten  appellare,  quoniam  ad  lucernam  in  cuniculis  caederelur,  ut 
auctor  est  V^arro.  Varrooi  num  quid  Isidorus  acceptum  referat  in 
capite  2  libri  XV,  quod  est  de  aedificiis  publicis  y  mcomi^?\Axm. 


\\\v 


■■>-■*  '  •      - 

k  ■ 

1;  Superest  ut  medicinae  paucula  frusta  ex  Pltnii  eis  libris 
colligamus,  quibus  materiam  medicam  complexus  est  Yel  ex  herbis 
(lib.  XX— XXVII)  vel  ex  animalibus  (XXVIII — XXXII)  quaesitam.  Et  ad 
hiBtoriam  quidem  medicae  artis  duo  spectant  testimonia,  XXIX,  1,  4: 
Is  (Hippocrates)  cum  fuisset  mos  liberatos  morbis  scribere  in  templo 
eius  dei  (Aesculapii)  quid  auxiliatum  esset,  ut  postea  similitudo  pro- 
Jicerety  exscripsisse  ea  traditur^  atque,  ut  Varro  apud  nos  credit, 
templo  cremato  instituisse  medieinam  hanc  quae  clinice  vocatur. 
Alterum  XXVI ,  3 ,  l4 :  Trahebat  praeterea  ( Asclepiades  Prusensis  ) 
mentes  artificio  mirabili,  vinum  promittendo  aegris  dandoque  tem- 
pestiyCf  tum  frigidam  aquam.  et  quoniam  caussas  morborum  scrutari 
prius  Herophilus  instituerat^  vini  rationem  illustraverat  Cleophantus 
apud  priscoSf  ipse  cognominari  se  a  {a  vulg.  om.)  frigida  danda 
praeferens  ut  auctor  est  Varro,  alia  quoque  blandimenta  excogitabat, 
iam  suspendendo  lectulos,  quorum  iactatu  aut  morbos  extenuaret  aut 
somnos  aliicerety  iam  halineas  avidissima  hominum  cupidine  insti- 
iuendo,  ei  alia  multa  dictu  grata  atque  iucunda.     la   quibus  Terbis, 


W7^  '  '  ■ 

—     hi     ^ 

qiiorum  ea  tantum  quae  ad  inditum  Asclepiadi  cognomentum  spectant 
Varroaift  auctoritate-poni  arbitramur,  perineptum  illud  apud  priscos 
esse,  Hon  est  dtfiicile  demonstratu:  taraetsi  ex  eo  aid  aetatem  adeo 
hominis  definiendam  aliquid  angumeotatus  est  Heckerus  Hist.  medic.  I, 
p.  366.  Nam  ut  taceam  per  se  mire  nec  usitate  apud  priscos  dici: 
si  nibil  aliud  Yoluit  Plinius  nisi  ante  Asciepiadem  et  morborum  caussas 
ab  Herophilo  et  a  Cleophanto  vioi  rationem  illuslratas  dicere,  quid 
opus  erat  omaino  post  prius  illud,  iam  Herophili  mentioni  insertum, 
alteraai  quandaoi  temporis  aotatioDem  denuo  inferre?  Eamque  qua- 
lem  tandem?  Qua  profecto  Herophili  aetati  ut  maior  etiam  Cleo- 
phantia  opponatur :  id  quod  nec  in  yeritatem  historiae  nec  in  Plinii 
consilium  convenire  ipsum  suspicor  Heckerum  concessurum.  Nam 
Celsus  ni,  l4  cura  Cleophaotum  dicit  quendam  ex  antiquiorihus  me- 
dicis ,  non  aHud  tempus  significat  nisi  tale  cui  et  Herodicus  et  Cleo- 
phantus  tribuendi  sint.  Quae  cum  ita  sint,  non  hercle  inepte  conie- 
Gtatum  est  in  latinis  apud  priscos  Yerbis  ipsum  cognomen  latere 
Asclepiadis  a  Plinio  significatum.  Id  si  quaerimus  quale  fuerit,  prae- 
sto  est  Heckerus  p.  387  t^v/^goXovrrig  ponens,  testimoniis  subscriptis 
Plin.  1.  ss.  et  Cael.  Aurelian.  Acut.  I,  l4.  Sed  Caelii  quidem  nullus 
ia  hac  caussa  usus  est,  apud  quem  aihil  praeter  haec  exsleot:  (Ascle- 
piades)  'vehementer  utile  dicit  \aquam  bibere^  et  frigida  lamri^  quam 
T^v^Qo^ovaiav  ffppeUant^  et  frigidam  bibere;  io  quibus  verbis  dubitari 
nequit  quin  insiticia  sint  quae  cancellis  sepsimus.  Praeterea  neglexit 
Beckerus  de  danda  frigida  h.  e.  ab  aegrotis  bibenda  loqui  Phnium, 
non  de  balneorum  lavationumque  usu.  Ergo  hac  quidem  ex  parte 
multo  sane  et  coasideratius  et  felicius  Coraarius  ia  apud  priscos 
(APCilPRISCOS)  latere  coaiecit  WtVv^^Cpoc  (AOCIWTXPOC,  DOSI- 
PSICROS).  la  quQ  fortasse  acquievissem,  aisi  coasultus  a  me  amicis- 
simus  coUega  idemque  imprious  doctus  medicus  Naumannus  exstare  a 
simili  caussa  medico  impositum  cognomen  apud  Alexandrum  Traliia- 
niuu  respondisset.  Ab  hoc  enim  cum  XI,  p.  645  ed.  Guinter.  quidam 
\dM(o^q  6  i^vx^piirTog  commemoratur,  tum  eius  nominis  ratio  redditur 


■m 


—    5«    — 

V,  p.  i^49 :  £XouU(TO  di  "jJ/u^^pTZOTOf  (mc),  ot*  v/paiyovarr?  «pO(^  f x^;(()i?To 
e.  q.  s.  £l  lacobus  quideai  iiie  qui  potuerit  satis  bafi)are  "^v^^^Qt^Tog 
dici  pro  i^v^ioxfi^  quaerere  supersedeo:  in  Asciepiadem  a  i^v)(^gi^Eiv 
facliun  cogQomea  percommode  convenit,  ut  quod  notione  sua  utrum- 
que  complectatur,  et  potionem  et  laYationem  frigidam:  der  ^bkuhler. 
Vide  igitur  num  in  latinis  apud  priscos  verbis  Tel,  dfjto-^v^^^giaxnq 
vei  fortasse  etiam  simpiicius  o.%o-^vxtrig  cognomen  lateat.  Haec  iit 
sit  PiJBiaoorum  constructio:  quoniam  ....  vini  rationem  illustraife" 
rat  Cleophantus,  'A-KOT^vxTrig  ipse  (Asciepiades)  cognominari  se  a  fri' 
gida  danda  praeferens  ut  auctor  est  Varro  e.  q.  s.  yw^i^ym  r*.  • 
.<  2.     Quae  reliqua  suut,  ad  siogula  medicamenta  pertinent  com- 

mendata  a  Yarrone.  A  quibus  tamen  exciusimus  iatn  $.  19,  2  disce- 
ptata.  Plinius  igitur  XX,  5,  43:  yarro^  quae  sale  et  aceto  pista  est 
arefactaque  (caepa),  ^vermiculis  non  infestari  auctor  est.  XX^  l4,  152: 
qua  de  caussa  dignior  e  pulegio  corona  Karroni  quani  e  rosis  cubi' 
culis  nostris  pronuntiata  est ;  nam  et  capitis  dolorem  imposita  dicitur 
levare.  XX,  20,  218:  Marcus  Karro  coriandro  subtrito  cum  aceto 
carnem  incorruptam  aestate  servari  putat.  XX  il,  24,  114:  Varro  re- 
gium  cognominatum  morbum  arquatum  tradit,  quoniam  mulso  cure- 
tur.  XXil,  25,  l4l:  voci  eam  (fabam)  prodesse  auctor  est  M.  Varro. 
XXV,  3,24:  tradatquc  M.  Varro  Servium  Clodium  equitem  Roma- 
num  magnitudine  doloris  in  podagra  coactum  ^veneno  crura  perunr- 
jcisse  et  poslea  caruisse  sensu  omni  acque  quam  dolore  in  ea  parte 
corporis.  XXVI il,  2,  21 :  Cato  prodidit  luxatis  membris  carmen  au- 
xUiare^  M.  Varro  podagris.  XXVUl,'5^  &7:  ob  hoc  Varro  suadet 
palmam  alterna  mami  seaipere  {conlrdL  stemutameuta.)  Ibid.  60:  o^z- 
pita  autem  aperiri  aspectu  magistratuum  non  venerotionis  cattssa 
iussere,  sed  ut  Varro  auctor  est  valetudinis,  quoniam  firmiora  c^ft* 
suetudine  ea  fierenL  XXIX,  4,  65 :  cuncfarer  in  proferendo  eoc  his 
remedio,  nisi  M.  Varronem  scirem  zxxxnii  vitae  anno  prodidisse 
aspidum  ictus  ejfftcacissinre  sanari  hausta  a  percussis  ipsorum  urina. 
XXXllI,  4,  85:  auro  verrucas  curari  M.  yarro  auctor  esU    XXXVI, 


—     68     — 

S7,  202:  ad  comiulsa  wcera  aut  corUusay  ut  M,  Varro:  ipsis  enim 
verbis  ems  utar:  yj^x  dnis  est^  inquit,  fooi;  inde  enim  cinis  iiaci» 
ifius  poius  medetur,  ut  lieet  videre  gladiatores^  cum  deluserunt,  hdc 
Utmri  potione.  — His  addere  fortasse  licebit  XXXI,  2,  l\i>yarro  au" 
etor  est  Titium  cfuendam  praetura  functum  marmorei  stgni  faciem 
habuisse  prc^Her  ifi  vitium  (Titiligines) :  confidentius  autem  Serviana 
in  Georg.  1,  151:  nam  proprie  robigo  est,  ut  J^arro  dicit,  'vitium  ob* 
scenae  libidinis  quod  ulcus  vocalur.  Non  minus  auteuEi  confidenter 
a  medicina  segregamus  non  ipodo  Flinii  XXII,  25,  151,  ubi  yitio  scri- 
pturae  Yarronis  olim  nomen  legebatur,  sed  etiam  Apicii  geminam 
memoriam,  idem  nomen  III,  2  et  YII,  12  cum  edulium  [hetaceorum 
et  bulborum)  conticiendorum  praeceptis  sociantis,  et  ita  sociaotis  ut,. 
qiiid  Varroni»,  quid  ipsius  sit  Apicii,  aegre  dignoscas:  de  quo  utcun- 
que  statues,  rectius  profecto  quam  de  medicina  cogitabis  de  ea  satira 
quae  inscripta  erat  ^£qI  ideGfjidTov,    . 


■  t  ■  i  • 


■;♦" 


l    22. 


Poslquam  permeasi  sumus  fragmentorum  multitudinem  pro- 
miscue  proditomm,  non  inutiliter  quaeri  de  tempore  \idetur  qud 
haec  Disciplinarum  Tolumina  Varro  composuerit.  £t  Schneiderus  qui- 
d«n  quod  comm.  de  Varr.  Tit.  et  scr.  p.  234  inter  a.  699  et  706 
scriptos  dixit,  sola  coufjsus  est  Caelii  Rufi  memoria,  quae  quam  sit 
dubiae  fidei,  §.  5  disseruimus.  Primum  autem  tantum  cerlum  est, 
non  esse  a  iuvene  conditos:  nam  et  Asdepiades  ille  Bithynus,  de  quo 
$.  21,  1  cUctum,  Pompeii  aetate  clarus  fuit  teste  Plinio,  et  eiusdem 
Pompeii  res  ftlitbridalico  bello  h.  e.  ann.  6S9  sqq.  gestas  a  Varrone 
commemoratas  esse  Tidimos  $.  19,  2.  Sed  gravissimum  illud  est,  quod 
Varronem  de  a^dum  iclu  saniindo  Ptinius  XXIX,  4,  65  praecepisse 
dicit  Tilae  anno  octaTO  et^oetogesimo.  Quod  si  recte  creditur  fecisse 
in  libro  mediciaae,  hunc  conAequitur  ipso  atnno  V.  C.  726  esse  com«^ 


•    -■  ^     ..  A^ 


f.r^  :     -    .:?::•  ._     54     — 

►    •  ••       .  «  *         ■       ^  ... 

*t ^  «      pi>9ittim.     Vnde  iDtelligitur  ex  ampUoribus  quidem  commentariis  Var^ 

ronh  oniDibu»-  hos  de  disciplinis  ultimos  fuisse  quibus  operam  naYa- 

^  •  r^  suam,  quippe  quos  probabile  sit  octo  novemTe  annis  post  libros 

de  re  rustica  esse  absolutos,  de   quibus    ipsius   exstat   in   praefatione 

testifflODium.     Hioc  autem  fieri   coniecUira  potert,    quam  maturae  et 

tanquam  consummatae  erudittonis  theaauris  hi    pojtissimum  librl  rer 

ferli  fticrint.**- n,.  ../    '  ;    _   —  v    .  ^   .  ■-     •>-  ,,...i.  ,,,• 

.•..fi-it^y    :-^-i.^it.     .•■'!■•    ■■;..-  ti;"  .  fir:^  ^       •■-:JI<>-;  ■  ;.»'-  ..    ^ii.^.ri»;/     ':v.u.M'- 
*si''.'/»  n\V:.'.'       tnr-Ui.    ■•  .    'U:  -.<</    »•«    ^'    ,  tii- .«•!«•!"<•    ;tlr»t'i    .Atih.HHiffi:. 

,  .  ;..'  .  Sero  Koppiaaam  editionem  Marciani  Capellae  nactus  vidi  Var- 
ronianae  doctrinae  vestigia  in  Marciaoo  C.  F.  HermanDum  quoque 
agnoyisse  praef.  p.  XX,  ipsum  autem  Koppium  pariter  ac  nos  §,  6^ 
Ij-mpharum  insulas  in  njmpharum  cooYertisse  p.  722.      '     " 

Praeterea  permemorabile  quiddam  addendum  est  Si  12  dispu- 
tatienibus  nostris.  Forte  enim  foituna  in  Walchii  Emendationes  Li- 
'yianas  incideas  p.  172  sq.  ea  posita  repperi,  quae  mihi  non  tempero 
quin  ascribam.  Suat  autem  haec:  Insigne  est  (lacunae)  exemplum 
Prisciani  lib.  J,  p*  546  Putsch.  „^ccidit  igitur  litterae  noment  po- 
testas ,  Jigura.  Noment  veluti  a.  b.  c.  Et  sunt  indeclinabilia  ele- 
mentorum  nomina  tam  apud  Graecos  quam  apud  Latinosi  sive  quod 
a  barbaris  inventa  dicuntur,  {quod  et  ostendit  f^rro  in  secundo  de 
antiquitate  literarum  docens  lingua  Chaldaeorum  singularum  nomina 
literarum  ad  earum  formas  esse  faclas ;  et  ex  his  certum  fieri  eos 
esse  primos  auctores  litterarum :)  sive  quod  simplicia  haec  el  stabi^ 
lia  esse  deben^'  etc.  f^arronis  locum,  quo  omnes  carent  Prisciani 
editioneSy  addit  MS.  Gruterianum  nunc  Lugduno^Bdttwum^  quod 
habuit  quidem  Puischius,  sed  quo  {propter  scripturae  di^ficultatem) 
negligentissime  usus-  €St.  Locum  iaik  protulit  Bondam.  Var.  Lect. 
Ils  i3.  p,  2^,  sed  adeo  corrupte  y  ut  emendatias  eum  posuisse  mi- 
nitne  poeniteat.       Gravissimo   igitur    planissimoque    documento    iam 


—     55     — 

ulmmque  conBrmalur,  et  peculiarem   operam  VarroDem  in  litterarum 
rationibus  explicandis  posuisse,  et  eam  non  uno,  sed  pluribus  libris       y 
contentam.     Ytrumque  autem  cum  prorsus  in  simillima  testimonia  illa 
cadat,  quibus  Varronis    de  origine   linguae  latinae  libros  Apuleius, 
ad  Attium  lihros  Pompeius  commemorarunt,  quid  quaeso  ad  proba- 
bilitatem  propius  potest  accedere  quam  eosdem  libros,  quos  Varro  de 
origine   linguae    latinae   inscripsisset ,   ab    argumento    ducto    nomine  ;  "^ 
Priscianum  de  antiquitate  litterarum  libros  dixisse?   Et  cum  Pompeiana  ■ 
raemoria  Prisciani  testimonium  Walchii   quoque    conieclura    nectebat: 
tam  evidens  est  ulrobique  proditorum  fragmentorum  propinquilas:  nisi 
quod  inconsiderale  Ruhnkenio   assensus  de    libris   ad  Atticum  potius        ~^ 
quam  ad  uittium  scriptis  cogita^it. 


Scripsimus  m.  Mart.  a.  CIOIOCCCXXXXV.