Full text of "Ainmean-aite ann an Aird Chloich Siorrachd Narainn mar fhianais air cleachdadh an fhearainn rè nan linn."

See other formats

Ainmean-aite ann an Aird Chloich Siorrachd Narainn mar fhianais air cleachdadh 
an fhearainn ré nan linn. 

'S e paraiste gun chriochan an láimh ris a' mhuir a th' ann an Aird Chloich ged a 
tha a' rmhuir ga fhaicinn bho rmóran áiteachan mu timchioll na sgire. Chan ann 
ach beagan millean bhon talamh nas losail ri taobh na mara am faigh thu Aird 
Chloich ge-tá. Gheibhear ionaltraidh, coilltean, boglaichean agus monadh agus 
tha Uisge Éire a' ruith tarsainn Aird Chloich, gu tric ann an mór-ghilean creagach 
domhain. 'S ann mu thimchioll cóig ceud troighean a tha an áirde meadhanach 
den pharaiste agus 's e aonad rianachd de faisg air ceithir fhichead mile 
ceárnagaichte a th' ann. 

'S ann air iomall na Ghaidhealtachd a tha aon de na criochan Áird Chloich ach 
cha chreid mi nach biodh duine sam bith le h-eólais air seallaidhean na 
Gaidhealtachd a' faicinn diofar sam bith le moran sgirean eile den leithid ann an 
áiteachan eile a tha nas ainmeil don luchd turais. Faodaidh tu faighinn ann an 
greiseag ma tha car agad. Tha an rathad gu Baile nan Granndach agus Drochaid 
Charr a' fágail Inbhir Narann suas gu Fer Nis far a bheil e a' dealachadh dhan dá 
áite ud agus mur a bheil cabhag ort 's ann an sin a gheibh thu cothrom eile a 
dhraibheadh gu deas gun a bhith a' dol rathad Inbhir Nis. 'S e aite iomallach 
allainn a th'anns a' Mhonadh Dabha le seallaidhean sios gu Loch an Doirbh, 
seann phriomh-oifis Alasdair Mór mac an righ, far an táinig moran olcas gu buil. 
'S e slighe nas iongantach buileach ma chi thu e sa chiad turas a' siubhal gu 
tuath le seallaidhean air beanntan Ros an lar, Caithibh agus Gaillimh fa do 
chomhair, gu h-áraidh ma bhios an Linne Moireibh ga dhearrsadh sa ghréine. 
Aon uair 's gun do dh'falbh an luchd siubhal a' mhonaidh Dabha saoil am bi 
moran dhiubh mothachail gum bi iad a' teárnadh a' bhruthaich tro sgire a bha 
cho Gaidhealach sa ghabhas agus far a bheil monmhar na h-aibhne cha mhór 
fhathast a' seinn dualchais Aird Chloich. Seadh sgire a bha cho Ghaidhealach sa 
ghabhas agus far a bheil ceangal le Gaidhealtachd Aird Chloich fhathast beó ann 
an "cuimhne beo" leis an agallamh a rinn Fred MacAmhlaigh le a' Bh Fhriseil aig 
an robh buinteannas don sgire ann an 1952 1 . 

Chan urrainn dhut súil a chur air ainmean aite Aird Chloich gun a bhith tarraing 
air an obair a rinn Raibeart MacThomais ann an 1861. B' ann an sin a chaidh an 
leabhair aige The Natural History of a Highland Parish 2 ga fhoillseachadh. 'S e 
lusaire a bh 'ann an MacThomais ged a bha e na mhaighstir sgoile gus teachd 
an tir a dhéanamh. Anns an leabhar sin gheibhear boillsgeadh den sgire air fad 
ann an dóigh a tha gu math 'holistic' ma chuirear abairt den linne fhéin air a chuid 
obrach. Mus dh'imrich e gu h-Aird Chloich, bho sgire Chaladair, (paraiste eile 
Siorrachd Narann dhan taobh an ear a bha aig an ám fhathast nas Gaidhealach 



Ó Dochartaigh Cathair (fear-dheasaiche), Survey ofthe Gaelic Dialects of Scotland, Institiúid Ard-Léinn 
Bhaile Átha Cliath 

(1997),Vol 1 t.d. 93 
2 MacThomais Raibeart, Natural History ofa Highland Parish, George Bain Nairn, (1901?) 



na Aird Chloich) bha e a' cumail a-mach nach robh e a' tuigsinn ach aon fhacal 
Gáidhlig agus b e sin 'maighstir-sgoile' 3 . Ach nuair a thig e gu h-aon agus gu 
dha agus a leabhar ann an cló bha beagan a bharrachd eólais aige agus esan 
cho dána a bhith a' toirt seachad beachd air facal tuiseil ginideach no dha. 

A-nis cuirear súil mionaideach air caibideil ainmean-áite den leabhar aig 
MacThómais, Place names of Ardclach. Faodaidh a rádh gur e an fhacal 
"achadh" no "ach" a tha aon de na h-ainmean a tha a' toirt seachad fianais glan 
dhuinn gu robh áiteachas a' gabhail aite san t-seann aimsir agus tha 
MacThómais a' toirt dhuinn: Achagour, Achamore, Achavelgin, Achavrate, Ach 
na beochan agus Achnatone. Tha mi gan sgriobhadh an seo sa Bheurla mar a 
thog mi iad as an leabhar ach am faod cuideigin argamaid a chur nach eil iad 
gan sgriobhadh sa Bheurla ach direach gu bheil iad fhathast gan droch 
litreachadh sa Gháidhlig? Mar mhinicheadh orra tha MacThómais a' toirt dhuinn, 
Ach a gobhar, Achadh Mor, Ach nan tarbh, Ach a mheallagan/ Ach a 
bhealachan, Ach a beathaichean agus Ach na toin. 'S docha dh'fhaodadh 
beagan deasbad sgoilearachd a bhith ann a thaobh an soilleireachadh aig 
MacThómais ach cuir nad chuimhne gun robh e a' cleachdadh litreachdh den ám 
air ainmean a chaidh a cláradh ann an dual-chainnt na sgire. Bhiodh e air a bhith 
a' bruidhinn le Gaidheal Aird Chloich ach gun teagamh sam bith bhiodh e a' 
deasbad a chuid rannsachaidh le ballrachd eile den Nairn Literary Institute agus 
maighstirean-sgoile eile. Dhan latha an-diugh chan eil an Nairn Literary Institute 
a' gabhail moran uidh ann an dualchas Ghaidhealach Siorrachd Nárainn ach aig 
an am a bha sin s' docha gun robh fear no dha na lúib a bha eólach air a' 
Gháidhlig no fiú 's fileanta. 

'S ann le Airdrie, Alt a airidh (the burn ofthe sheiling mar a chuir Mac Thomais e) 
a gheibhear fianais cudromach de transhumance agus san leabhar aige tha 
MacThómais ag innse dhuinn mu bheul-aithris an sgire cuideachd agus 
eachdraidh áiteachas na sgire mar dhearbhadh eile den dóigh bheatha a bha sin. 
Ma dh'fhaoidte bhiodh Airdrie, Ard ruith na fhianais den leithid cuideachd. Gun 
teagamh sam bith gheibhear fianais a bharrachd de transhumance ann an 
Rehuarie, Ruith Samhair (a-rithist mar a tha MacThómais ga litreachadh). 

Am measg na h-ainmean a chaidh a chláradh le MacThómais gheibhear 
feadhainn eile a tha iomchaidh don chuspair a tha seo agus chithear iad ann an 
Earr-rádh 1. San fharsaingneach ge-tá tha na h-ainmean ud aig MacThomais 
nam fior fhianais do dhoigh bheatha gu tur Gaidhealach agus bhiodh 
transhumance na pháirt rmhor dheth. Feumaidh sinn a bhith faiceallach le 
MacThómais ge-tá: bha e den bheachd gur e Baile an deoradh a bha aig culaibh 
Balintore agus saoil de bha a' cur air an soilleireachd ábhaisteach a 
sheachnadh? Leis mar a lean e air le rudeigin neulach co-cheangailte leis an t- 
seann eaglais Ceilteach, an robh e faicinn a h-uile ca.il tro speuclairean a bha 
caran romansach? A dh'aindeoin sin 's e sár obair a rinn e a thaobh eachdraidh- 



3 Raibeart agus Elsie MacThomais, A Salmon for the Schoolhouse, a Nairnshire Parish in the nineteenth 
century, deasaichte le John Love agus Brenda McMullen. CanonGate Acedmic Edinburgh, (1994), td 25. 



nádarra agus mar a thuirt mi roimhe 's e goireas air leth inntinneach gu h-áraidh 
nar linne far am biodh sinn a' toirt barrachd suim don árainneachd. Sgriobh 
MacThomais an leabhar chan e a-mháin aig ám a bha Gáidhlig a' crionadh gu 
mor san sgire ach aig ám nuair a thoisich a' coimhearsnachd air feadh a' 
crionadh. 'S e sin proiseas a bha fhathast a dhol suas gu nar linne (faic Earr-rádh 
2). Ach chan fhaodar a sheachnadh de cho chudromach 's a bha Gaidhealtachd 
Siorrachd Narann do h-eachdraidh agus dualchas na sgire agus aig teas 
meadhan a h-uile cáil a bha sin gheibhte áiteachas. Chaidh na criomagan mu 
dheireadh den t-saoghal ud as an rathad na bu fhadalach na tha moran a 
smaoineachadh. Chan eil sin ri h-aithneachadh mar a bu choir dha a bhith san 
choimhearsnachd an-diugh agus 's docha fiu 's ann an saoghal na Gáidhlig. 
Gheibhear ann an ainmean-aite Aird Chloich agus san t-siorrachd air feadh 
goireas air leth cudromach chan e a-mháin do lomhaigh dhualchas na sgire ach 
cuideachd rudeigin priseil a dh'fhaodadh ruith an cois na ceumannan beaga 
iomairtean Gáidhlig sa bhaile an-diugh 



Leabhar-chlár 

Leabhraichean 

MacThomais, Raibeart, The Natural History of a Highland Parish, Bain, Nairn 
(1900) 

Raibeart agus Elsie MacThomais, A Salmon for the Schoolhouse, a Nairnshire 
Parish in the nineteenth century, deasaichte le John Love agus Brenda 
McMullen. Canongate Acedemic Edinburgh, (1994) 

Ó Dochartaigh Cathair (fear-dheasaiche), Survey ofthe Gaelic Dialects of 
Scotland, Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath (1997) 

Láraich-lin 

Vision of Britain 

http://www.visionofbritain.orq.uk/place/place paqe.jsp?p id-16717 (aig 

14/11/11) 



Earr-radh 1 Ainmean-aite sgire Aird Chloich le buinteannas do dh'aiteachas 

Chuir mi na h-ainmean aite san earr radh seo direach ma a bha iad gan 
litricheadh le MacTomhais san leabhar aige an da chuid sa Bheurla agus sa 
Gháidhlig 

Achagour - Achagobhar 

Achamore - Ach a mor 

Achandar - Ach nan tarbh 

Achavelgin Ach a mheallagan/ Ach a bhealachan 

Achavrate - Ach a bhradhaid 

Achnabeochan - Ach nam beathaichean 

Achnatone - Ach na toin 

Airdrie - Ard ruith 

AltLuidh-AltLaogh 

Alt an airidh - The burn of the shieling 

Balintore - Baile an deoradh 

Balmore - Bal mor 

The Bart - Bard or Braghad 

Belivat - Buaile lchid 

Blair na Tow - Blar na daimh 

Cairn of Achagour - Car na Ach a Gobhar 

Carnach - Carn an nach (tha MacThomas feuchainn ri rudeigin mar Carn nan 

each a litricheadh air sgath 's gun do sgriobh e The Cairn of the horses a 

bharrach air sin). 

Clashgour - Clais gobhar 

Dalbuie - Dail buidhe 

Ferness - Fearn Innis (chunnaic mi Fer Nis ann an larach air loidhne, saoil gum 

biodh sin tighinn as an fhachal feur? "S ann leis an t-soillearachadh bheurla The 

flat Alder covered Pasture a tha MacThomais). 

Fleenas - fluich innis 

Fleenasmore - fluich innis mor 

Fleenas na Gall 

Glenferness - Gleann fearna innis 

Laken Prae - The birth hollow of the Calves 

Lynechork - Loin a coirc 

Rearple - Reurth Earball 

Rebanchor - Reuth bein a Charr 

Refouble - Reuth Pobul 

Rehaurie - Reuth Samhair (Samhradh air an droch litricheadh?) 

Relaing - Reuth Leathan 

Rermore - Reuth Mor 

Shenval - Seann Baile 

Straneorn - Sron Corn 

Tom an Uan - The knoll of the larmb 

Tom nam Mean - The Hill of the Kids 



Earr-radh 2 Crionadh sluaigh sgire Aird Chloich 1800 - 1940 



Historieal statistics / Popiilation / 



Chart view Table view Definition & source inforrnation 



Total Population 



o 
o 



1200 



1000 



800 



600 



400 



200 





vj /\l 




^vj 


—-4 


\ + j -pss^-.- j j. 




^^ 















1800 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 
Voar 



Bhon lárach-lin Vision of Britain.org